dosyayı indir

BEÞERÎ SÝSTEMLER
2. Bölüm
UYGARLIKLARIN ORTAYA ÇIKIÞI
ÝLK KÜLTÜR MERKEZLERÝ
22
23
1
ÝLK KÜLTÜR MERKEZLERÝ
Konuya Baþlarken
1. Medeniyet sözcüðü size neler ifade ediyor? Açýklayýnýz.
2. Aklýnýza gelen ilk medeniyetler hangileridir ve bu medeniyetlere ait hangi eserleri biliyorsunuz?
Söyleyiniz.
3. Sizce toplumlarýn medeniyete geçiþ tarihlerinin birbirinden farklý olmasýnýn sebepleri neler olabilir?
Söyleyiniz.
Medeniyetlerin Doðuþu
Yeryüzünde coðrafi þartlara baðlý olarak ýrk, din, dil, yaþam tarzý, bakýmýndan birbirinden farklý
medeniyetler doðmuþ ve geliþmiþtir. Bu medeniyetlerin oluþmasýna coðrafi þartlarla birlikte farklý toplumlarýn katkýsý olmuþtur. Bu toplumlarýn oluþturduðu medeniyetlerin izlerine Mýsýr’dan Çin’e Hindistan’dan
Ege kýyýlarýna Mezopotamya’dan Güney Amerika’ya kadar uzanan geniþ bir alanda rastlanýr. Kurulan
medeniyetler isimlerini kurulduklarý bölgelerden alýrlar. Çin medeniyeti, Mýsýr medeniyeti, Aztek, Maya,
Ýnka, Hint medeniyetleri gibi.
Etkinlik
1
2
1
2
3
4
3
4
Yukarýdaki haritada ilk medeniyetlerin kurulduðu yerler gösterilmiþtir. Dünya fiziki haritasýndan ve yukarýdaki haritadan yararlanarak aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz.
1. Ýlk medeniyetler hangi enlemler arasýnda yer almaktadýr? Söyleyiniz.
2. Ýlk medeniyetlerin haritada gösterilen yerlerde ortaya çýkmasýnýn nedenlerini sýnýfta arkadaþlarýnýzla
tartýþýnýz.
3. Harita üzerinde numaralandýrýlmýþ yerlerde hangi medeniyetler kurulmuþtur? Söyleyiniz.
24
Bilgi Kutusu
Ýklimin Medeniyetlerin Doðuþuna Etkisi
Son Buzul Devrinde insanlar, dünya üzerinde daha daðýnýk hâlde yaþýyorlardý. Buzul Devrinin sonlarýnda sýcaklýklarýn artmasý ve iklim koþullarýnýn deðiþmesi sebebiyle buzul alanlarý azalmaya
baþlamýþtýr. 10-12 bin yýl öncesinden bugüne kadar Büyük Sahra, Arabistan Çölleri ve Orta Asya baþta
olmak üzere dünyanýn birçok yerinde iklim gittikçe kuraklaþmýþtýr. Ýklim deðiþikliði ile birlikte kuraklaþan bölgelerde daðýnýk hâlde yaþayan insanlar, su kaynaklarýna yakýn alanlardaki vadi boylarýnda
toplanmýþlardýr.
Buzul Çaðýnýn sona ermesi insanlarý, avcýlýk ve toplayýcýlýktan tarým toplumuna geçiþi zorlamýþtýr.
Ýklim deðiþikliði, uygarlýklarýn doðmasýnda ve geliþmesinde önemli bir etken olmuþtur. Bu coðrafi
sebeplere baðlý olarak ilk büyük medeniyetleri kurak ve yarý kurak alanlarda doðmuþtur.
Mezopotamya Medeniyeti
Mezopotamya, kuzey ve kuzeydoðudan yüksek
daðlarla çevrili, güneyden Suriye ve Arabistan çöllerine
açýk, geniþ bir düzlüktür. Varlýðýný ve önemini, Anadolu
topraklarýndan doðan Dicle ve Fýrat nehirlerine
borçludur.
Mezopotamya’da tarýma uygun olmayan alanlarý
tarýma kazandýrmak için sulama kanallarý yapýlmýþ,
bataklýklar drene edilmiþ ve taþkýn sonrasý oluþan
alüvyon birikintileri düzeltilmiþtir. Bu çalýþmalar sonucu zamanla köyler geliþerek kent hâline gelmiþtir.
Böylece Mezopotamya’da ilk kültür merkezleri ortaya
Fotoðraf 1: Mardin’den Mezopotamya Ovasýnýn
çýkmýþtýr. Kentlerin ortaya çýkmasý insanlýk tarihinde,
görünüþü
ateþin bulunmasý ve tarýmýn baþlamasýndan sonra
kaydedilen önemli bir aþamadýr. Ýlk kültür merkezlerinin ortaya çýktýðý, önemli mimari eserlerin oluþturulduðu uygarlýklar, tarihî ve coðrafi koþullarýn etkisiyle hýzlý geliþmiþtir (Fotoðraf 1).
Mýsýr Medeniyeti
Mýsýr medeniyeti (Fotoðraf 2), Kuzey Afrika’da Nil Nehri ve etrafýnda kurulmuþtur. Etrafýnýn çöllerle
kaplý olmasý diðer medeniyetlerle etkileþiminin daha az olmasýna neden olmuþtur. Bu nedenle Mýsýr
medeniyeti kendine özgü özelliklere sahiptir.
Mýsýrlýlarýn medeniyete geçiþinde; neolitik yerleþmelerin varlýðý, Nil Nehri ve Mezopotamya uygarlýðý etkili olmuþtur.
Mýsýr’ýn da Mezopotamya gibi, büyük bir taþkýn
nehre sahip olmasý, verimli topraklarýndan yýlda iki
kez ürün alýnabilmesi ve uygun iklim þartlarýna
sahip olmasý uygarlýða geçiþini kolaylaþtýrmýþtýr. Nil
Nehri çevresinde yaþayanlar düzenli taþkýnlardan
sonra bozulan tarlalarýn sýnýrlarýný yeniden tespit
etmek için matematikten yararlanmýþlardýr. Bu
durum kamu yönetimi örgütlenmesini oluþturarak
Fotoðraf 2: Mýsýr medeniyeti; Spenks ve Piramit
bilimin de geliþmesine katký saðlamýþtýr. Nil
Nehri’nin uygarlýða diðer bir katkýsý da üzerinde ulaþým yapýlmasýdýr. Nehrin düzenli akýþý nehir taþýmacýlýðýný geliþtirmiþ, bu da yönetimin bölgeyi kolayca denetlemesine imkân saðlamýþtýr. Nil boyunca
hem ticari iliþkiler rahatça yapýlmýþ hem de vergiler kolayca toplanmýþtýr. Bu durum uygarlýðýn çok daha
hýzlý büyüyüp güçlenmesinde etkili olmuþtur.
25
Ders Dýþý Etkinlik
1. Konu içinde bazý medeniyetler hakkýnda bilgiler verilmiþtir. Siz de diðer medeniyetlerle ilgili araþtýrma yaparak boþ býrakýlan kutucuklarý doldurunuz.
2. Medeniyetlerin kurulmasýnda etkili olan benzer ve farklý yönleri tespit ederek bunun nedenlerini
tartýþýnýz.
Aztek Uygarlýðý
Ýnka Uygarlýðý
Ýnkalar, Büyük Okyanus kýyýsýna paralel uzanan And sýradaðlarý
üzerinde 12-16. yüzyýllar arasýnda yaþamýþ ve büyük bir imparatorluk
kurmuþlardýr. Bu bölge çok deðiþik iklim ve doða koþullarýný içermekteydi. Ýnkalarýn yaþadýklarý And Daðlarý’nýn batý kýyýsýnda çöl ve vadiler
yer alýrken kuzeydoðu kesimleri tropikal yaðmur ormanlarýyla kaplýydý.
Ýnkalar, þehirlerini ve kalelerini, dini inançlarý nedeniyle korumak ve
savunabilmek için And Daðlarý’nýn yüksek kesimlerdeki dik ve sarp
yamaçlara inþa etmiþlerdi. Bu yapýlardaki devasa taþ bloklar çok hassas ve düzgün bir þekilde birbirleriyle birleþtirilmiþtir.
Ýnkalar bulunduklarý bölgenin coðrafi konumu nedeniyle güneþin
hareketleri konusunda uzmanlaþmýþlar ve güneþ saatini yapmýþlardýr.
Yüksek kayalýklara yerleþtirdikleri elips þeklindeki altýn yansýtýcýlarla
astronomik gözlemler yapmýþlar, güneþin yýllýk hareketlerini incelemiþlerdir.
Maya Uygarlýðý
26
Çin Uygarlýðý
Akdeniz Uygarlýklarý
Akdeniz kýyýlarý, medeniyetlerin ilk kurulduðu alanlardan biridir. Tarým alanlarýnýn az olmasý, akarsularýn varlýðý,
kýyýlarýnda liman olmaya elveriþli ada ve yarýmadalarýn
bulunmasý bu bölgede Ýyonya, Lidya, Yunan, Fenike ve
Roma gibi birbirinden farklý medeniyetlerin kurulmasýna
neden olmuþtur. Bu medeniyetlerden bazýlarý yer altý ve yer
üstü kaynaklarý bakýmýndan zengin olmadýklarýndan deniz
ticaretine yönelmiþler ve ihtiyaçlarýnýn bir bölümünü denizden karþýlayarak denizci karakterli uygarlýklar kurmuþlardýr.
Ýyonlar ve Yunanlýlar zamanla gemi yapýmýnda ustalaþmýþ ve Akdeniz kýyýlarýndaki ürünleri toplayarak ihtiyacý
olan toplumlara pazarlamaya baþlamýþlardýr. Böylece farklý uygarlýklar arasýnda, ticari mallar taþýnýrken ayný zamanda kültürel geliþmeler bir merkezden diðerine
nakledilmiþtir.
Akdeniz uygarlýklarý yeni þehirler ve koloniler kurarken
buradaki insanlar bereketli tarým alanlarýnýn az olmasý
nedeniyle daha geniþ ticari imkân sunan sahalarda yerleþmiþlerdir. Böylece kentleþme Akdeniz’in doðu kýyýlarýndan batý kýyýlarýna doðru yayýlmýþtýr.
Hint Uygarlýðý
27
Etkinlik
Aþaðýdaki bulmacayý çözünüz.
4
9
1
10
6
7
2
8
5
3
1. Kültür ve medeniyetin yayýlýþýnda büyük etkisi olan ve tarihin baþlangýcý olarak kabul edilen buluþ
2. Mezopotamya’nýn doðusunda akan ve bu bölgeye hayat veren nehirlerden biri
3. Güneydoðu Anadolu'dan baþlayarak Basra Körfezi’ne kadar uzanan Dicle ve Fýrat nehirleri
arasýndaki bölge
4. Maya uygarlýðýnýn bulunduðu alanda yetiþen tropikal ürünlerden biri
5. Maya uygarlýðýnýn bulunduðu bölgede yapýlarýn inþasýnda yaygýn olarak kullanýlan taþ
6. Demirin günlük hayatta kullanýlmasý ile yapýlan ve tarýmda büyük geliþmelere neden olan tarým aleti
7. Büyük Okyanus kýyýsýnda And Daðlarýna paralel uzanan alanda kurulan, güneþin hareketleri
konusunda uzmanlaþan ve güneþ saatini yapan uygarlýðýn adý
8. Bugünkü Meksika sýnýrlarý içerisinde kurulmuþ olan uygarlýðýn adý
9. Medeniyete geçiþte çok önemli katkýsý olan buluþlardan biri
10. Mezopotamya’yý oluþturan ve bu bölgenin batýsýndan geçen nehir
Etkinlik
Aþaðýdaki tabloda Mýsýr, Mezopotamya ve Hint medeniyetleri ile ilgili bazý özellikler verilmiþtir. Ön
bilgilerinizden yararlanarak tablodaki boþluklarý doldurunuz.
Mýsýr Medeniyeti
Oluþumunda etkili
olan akarsular ve
etkileri
28
Hint Medeniyeti
Fýrat ve Dicle nehirleri
arasýnda kalan bölge
Coðrafi konumu
Medeniyet adýna
yaptýklarý katkýlar
Mezopotamya
Medeniyeti
Ganj ve Ýndus nehirleri
Astronomi, güneþ takvimi,
tarým topraklarýný düzenleme
Etkinlik
Aþaðýdaki tabloda medeniyetlerin geliþmesine ve yayýlmasýna neden olan bazý buluþlar verilmiþtir.
Ön bilgilerinizden faydalanarak aþaðýda boþ býrakýlan yerleri doldurunuz.
Yazý
Sümerler, yazýyý ilk kullanan uygarlýktýr. Yazý, Asurlular
baþta olmak üzere pek çok kavim tarafýndan kullanýlmaya
baþlanmýþtýr. Daha sonra bilim, hukuk ve ticarette de kullanýlmýþ, ardýndan ilk eðitim kurumlarý açýlmýþtýr. Haftanýn
günleri de bu dönemde belirlenmiþtir. Zaman içinde kahramanlýk hikâyeleri, dinî törenlerin uygulanma esaslarý vb.
yazýya geçirilmeye baþlanmýþ, tüm bunlar kültürün geliþmesine ve aktarýmýna büyük katkýlar saðlamýþtýr.
.....................................................................................................................................
Takvim
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
Demir
Demiri ilk iþleyen milletlerden biri de Orta Asya’daki
Türklerdir. Demir ilk önce silah yapýmýnda, daha sonra
da araç gereç yapýmýnda kullanýlmýþtýr. Eski Türkler
göç ettikçe oradaki halklara demiri ve onu iþlemeyi
öðretmiþlerdir. Zamanla demir, savaþlarda üstünlük
elde etmenin temel unsurlarýndan biri hâline gelmiþtir.
Hititler de demirden silah yapýmýnda kendilerine özgü
teknikler geliþtirmiþler ve çok daha saðlam silâhlar
yapmaya baþlamýþlardýr. Bu yolla iki yüzyýl boyunca
süper güç olmayý baþarmýþlardýr. Demir, dayanýklý
olduðundan tarýmda kullanýlan araçlarýn yapýmýnda
kullanýlmýþ, saðlam sabanlarla ekilen topraklardan
daha bol ürün alýnmasý saðlanmýþtýr.
Kâðýt
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
29
2. B Ö L Ü M Ö L Ç M E V E D E Ð E R L E N D Ý R M E
Aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz.
1. Aþaðýdaki tabloda Mezopotamya uygarlýðýna ait bazý özellikler verilmiþtir. Diðer uygarlýklara ait
özellikleri ön bilgilerinizden yararlanarak kutucuklara yazýnýz.
Uygarlýklar
Özellilkler
Mezopotamya
Mýsýr
Ýndus
Akdeniz
Çin
Maya
Ürün yetiþmesine im-
Ýklim
kân verecek sýcaklýk
ve yaðýþ mevcuttur.
Jeolojik ve
Jeomorfolojik
Su Kaynaklarý
Taþkýn ovasýnýn varlýðý
ve zengin topraklar
vardýr.
Dicle ve
Fýrat ýrmaklarý
Bataklýklarda ve
Flora ve Fauna
çevrede zengin hayvan ve bitki türleri
Ekonomik zenginliðe
baðlý olarak bölgeye
Çevresindeki
Toplumlarýn Etkisi yapýlan saldýrý ve
göçler
Ulaþým Olanaklarý
Akarsularýn ulaþýma
elveriþli olmasý
2. Ýlk uygarlýklardaki kentlerin özellikleri nelerdir?
3. Neolitik sonrasý ilk medeniyetler nerelerde ortaya çýkmýþtýr?
4. Mezopotamya uygarlýðýnýn Maya ve Ýnka uygarlýðýndan daha fazla saldýrýlara uðramasýnýn nedenleri nelerdir ?
5. Mýsýr uygarlýðýnýn Mezopotamya’dan sonra doðmasýnda etkili olan faktörler nelerdir?
6. Hint uygarlýðýnýn kurulduðu bölgenin coðrafi özellikleri nelerdir? Bu özellikler Hint uygarlýðýnýn
geliþmesinde nasýl etkili olmuþtur ?
7. Mýsýr uygarlýðýnýn Mezopotamya Uygarlýðý kadar saldýrýlara maruz kalmamasýnýn nedenleri nelerdir?
Aþaðýdaki çoktan seçmeli sorularý cevaplandýrýnýz.
1. And Daðlarýnýn yüksek kesimlerindeki vadilerde yaþamýþ Ýnka medeniyeti ile ilgili aþaðýda verilen
bilgilerden hangisi yanlýþtýr?
A) Patates tarýmýný ilk yapanlardýr.
B) Taþ iþlemeciliðinde ileri seviyededirler.
C) Tarýmda teraslama gibi ileri yöntemler kullanmýþlardýr.
D) Güneþin hareketlerine baðlý olarak güneþ saati yapmýþlardýr.
E) Kendilerine ait bir yazý oluþturmuþlardýr.
30
2. Mezopotamya uygarlýðýnýn geliþmesinde aþaðýdakilerden hangisi etkili olmamýþtýr?
A) Verimli taþkýn ovalarýnýn varlýðý
B) Dicle ve Fýrat nehirlerinin bulunmasý
C) Ýklim koþullarýnýn tarýma uygun olmasý D) Nüfus artýþýna baðlý olarak üretimin hýzlandýrýlmasý
E) Geçimlerini avcýlýk ve toplayýcýlýkla saðlamalarý
3. Mezopotamya’daki kent devletlerinin ticaret iliþkilerini baþlatmasýnda aþaðýdakilerden hangisinin
etkili olduðu söylenebilir?
A) Ham madde kaynaklarýnýn sýnýrlý olmasý
B) Yeni topraklar elde etmek istemeleri
C) Parayý kullanmaya baþlamalarý
D) Kültürlerini yaymak istemeleri
E) Savaþçý bir yapýya sahip olmalarý
4. Aþaðýdakilerden hangisi ilk kültür merkezlerinin kurulduðu bölgelerin ortak özelliklerindendir?
A) Yüksek platolar üzerinde geliþmiþ olmalarý
B) Tropikal iklim özelliklerine sahip olmalarý
C) Yoðun orman örtüsüyle kaplý olmalarý
D) Yüzey þekillerinin arýzalý ve engebeli olmasý
E) Genellikle orta kuþakta yer almalarý
5. Aztek ve Maya uygarlýklarýnýn ortak özellikleri arasýnda;
I. Orta Amerika’da kurulmuþ olmalarý
II. Resim yazýsýna sahip olmalarý
III. Yaðmur ormanlarýnýn yoðun olduðu alanlarda yerleþmeleri
gibi durumlardan hangisi ya da hangileri gösterilebilir?
A) Yalnýz I
B) Yalnýz II
C) Yalnýz III
D) I ve II
E) II ve III
6. Aþaðýdaki ülkelerin hangisi ilk medeniyetin kurulduðu alanlardan biri deðildir?
A) Suriye
B) Ýsveç
C) Türkiye
D) Pakistan
E) Peru
7. Yerleþik uygarlýðýn ilk doðduðu medeniyet bölgesi aþaðýdakilerden hangisidir?
A) Orta Amerika
B) Sarý Irmak Havzasý
C) Mezopotamya
D) Nil Nehri Deltasý
E) Ýndus Vadisi
Aþaðýdaki cümlelerde boþ býrakýlan yerleri uygun ifadelerle tamamlayýnýz.
1. .................................... Meksika Vadisi’nde ortaya çýkan bir uygarlýktýr.
2. Yerleþik hayata ......................... faaliyetiyle geçilmiþtir.
3. Mezopotamya ......................... ve ......................... nehirleri arasýnda, üç tarafý daðlarla çevrili bir
düzlüktür.
4. Sümerler’den sonra ........................., ........................., ......................... uygarlýklarý kendi
yazýlarýný geliþtirip kullanmýþlardýr.
5. ......................... ve ...................... nehirleri Himalaya Daðlarýndan doðar ve Kuzey Hindistan’a
ulaþýr.
6. Eski Dünya’da ýrmak boyu uygarlýðýnýn en sonuncusu ............................ uygarlýðýdýr.
Aþaðýdaki ifadelerden doðru olanlarýn baþýna D, yanlýþ olanlarýn baþýna Y harfini yazýnýz.
1. ( ) Çin’de ticaretin geliþmesinde Mavi ve Sarý Irmak’ýn "Büyük Kanal" ile birleþtirilmesi etkili
olmuþtur.
2. ( ) Milet ve Laodikya yünlü dokuma sanayi alanýnda geliþmiþ merkezlerdir.
3. ( ) Yeni Dünya’da uygarlýða geçiþ Eski Dünya’dan önce olmuþtur.
4. ( ) Maya uygarlýðý yaðmur ormanlarý sahasýnda kurulmuþtur.
5. ( ) Aztek uygarlýðý Afrika kýtasýnda kurulmuþtur.
6. ( ) Ýlk kültür merkezleri uygarlýklarýn doðduðu alanlarda ortaya çýkmýþtýr.
31