Akdeniz-bahceleri

Peyzaj Mimarlığı 5. Kongresi / 14-17 Kasım 2013 – Adana
AKDENİZ BAHÇELERİ ve GÜNÜMÜZ PEYZAJ TASARIM
ÇALIŞMALARINA YANSIMALARI
Oğuzhan ÖZÇATALBAŞ*, Dr. Reyhan ERDOĞAN**
*Peyzaj Mimarlığı Yüksek Lisans Öğrencisi, Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Peyzaj
Mimarlığı Bölümü, IV. Blok Kampüs 07070, Konyaaltı Antalya, Tel:+90 537 301 81 83,
Faks:+90 242 227 47 00, E-posta: [email protected]
**Öğretim Üyesi, Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, IV. Blok,
Kampüs, 07070, Konyaaltı Antalya, Tel:+90 242 310 65 56, Faks:+90 242 227 47 00, Eposta: [email protected]
ÖZET
Akdeniz Havzası coğrafi, topoğrafik ve iklimsel özellikleri yanında tarihsel, kültürel
zenginlikleriyle bütünlük ve farklılık gösteren dünyadaki önemli bölgelerdendir. Bu
bileşenler, bu bölgeyi diğer bölgelerden ayıran tanımlı bir kimliğin oluşumu için zemin
hazırlamıştır. Bu da belirgin bir Akdeniz kültürünün bu havza içerisinde yer alan farklı
medeniyetlerde gözlemlenmesine olanak tanımaktadır. Geniş bir coğrafyayı kapsaması
nedeniyle bu bölgedeki medeniyetler; insan kaynakları, kültürel, geleneksel değerler ve
inançlar bakımından oldukça farklı özelliklere sahiptir. Bu fiziksel çevre toplumsal
değerlerle buluştuğunda, Akdeniz coğrafyasında bazen birbirine zıt, bazense yakın yaşam
biçimlerinin ve fiziksel yapıların oluşmasına yol açmıştır.
Bu yapı içinde özellikle Akdeniz iklim kuşağındaki toplumların yaşam alanlarının önemli bir
parçası olarak dış mekan kullanımları, son derece önemlidir. Bu koşullar bir bakıma
“Akdeniz bahçesi” anlayışının temel niteliklerinin belirginleşmesine ortam hazırlamıştır. İşte
bu çalışmada belirtilen koşulları ortaya koyan “Akdeniz Bahçesi” ele alınmıştır. Bu
kapsamda bugünkü özgün Akdeniz bahçe anlayışının oluşmasında geçmişteki
medeniyetlerin olası etkileri, tarihsel açıdan ele alınarak tartışılmış ve elde edilen sonuçlar
ışığında bugünün koşullarında, Antalya kenti özelinde örnek bir Akdeniz Bahçesi tasarımı
yapılmıştır. Yapılan bu tasarım çerçevesinde tasarımcılara yön gösterecek, ilham verecek
ve Akdeniz bahçe stilinin ana bileşenlerini sergileyen bir model ortaya konulmaya
çalışılmıştır.
ANAHTAR KELİMELER: Akdeniz, Akdeniz Kültürü, Akdeniz Bahçesi, Akdeniz Uygarlıkları,
Bahçe Kültürü, Peyzaj Tasarımı
Mediterranean Basin is one of the important regions in the world by the aspects of the
geography, topography and climate that are caused to born a unique cultural and
historical identity. These indicators are very important by the view of that they are very
834
Özçatalbaş, Erdoğan
Peyzaj Mimarlığı 5. Kongresi / 14-17 Kasım 2013 – Adana
common in different civilizations and many of them have same Mediterranean identity in
different cultural customs. In this cultural structure, outdoor facilities are significance
settlements in daily life and these settlements have different uses that one of the
important components is garden which we call in this study Mediterranean Garden. In this
scope, we try to determine important historical and cultural ingredients of the historical
civilizations that are effective on these Mediterranean culture and we try to design a
Mediterranean residential garden to figure out main garden style components. In this
study, it is tried to put a model that exhibited main components of the Mediterranean
garden style which can be inspirited to designers.
KEY WORDS: Mediterranean, Mediterranean Culture, Mediterranean
Mediterranean Civilizations, Garden Culture, Landscape Design
Gardens,
1. GİRİŞ
Akdeniz Bölgesi; tarihsel, coğrafi, topografik ve iklimsel bakımdan ortak karakteristiklerin
yarattığı özgün bir kimliği barındırmaktadır. Buna karşın geniş bir coğrafyayı
kapsamasından dolayı bu bölgedeki medeniyetler; insan kaynakları, kültürel, geleneksel
değerler ve inançlar bakımından oldukça farklı niteliklere sahiptir. Bu fiziksel çevre,
toplumsal değerlerle buluştuğunda, Akdeniz coğrafyasında bazen birbirine zıt, bazense
yakın yaşam biçimlerinin ve fiziksel yapıların oluşmasına yol açmıştır.
Benzerliklerin kaynağında bu bölgedeki medeniyetlerin birbiriyle olan sıkı ilişkileri
yatmaktadır. Geçmişten bu yana su kıyılarının yerleşim alanı olarak tercih edilmesi ve dış
dünyaya denizler üzerinden daha kolay ulaşılabilmesi, Akdeniz Havzasını dünya tarihinde
önemli bir merkez haline getirmiş, bölge uygarlığın doğuşuna ve gelişmesine tanıklık
etmiştir (Özgür, 2011). Bu bakımdan Akdeniz bölgesi dünyanın diğer bölgelerine nazaran
çok katmanlı bir yapıya sahip olması bakımından zengin bir kültürel alt yapıya sahiptir.
Braudel (2007) yukarıdaki yapıyı destekleyecek şekilde, Akdeniz’i sayısız peyzajlardan,
birbirini izleyen birçok denizden ve birbiri üzerine yığılmış birçok uygarlıktan oluşan bir
coğrafya olarak tanımlamaktadır. Buna ek olarak yazar, Akdeniz’i içinde barındırdığı zıt
öğelere rağmen, her şeyin birbiri ile kaynaştığı özgün bir bütün olarak tarif etmiş ve
dünyanın en önemli fiziksel coğrafyası olarak değerlendirmiştir (Braudel 2007). Bu
bakımdan Akdeniz coğrafyası ve bu coğrafyanın bir ürünü olan Akdeniz kültürü birçok
incelemeye konu olmaktadır. Birçok araştırmacı, kendi bakış açılarından Akdeniz’i ve
doğurduğu uygarlığı tahlil ve teşhis etmiştir. Ancak bu kadar araştırmaya rağmen Akdeniz
bir bütün olarak araştırmacılar için cazibesinden hiçbir şey yitirmemiştir.
Akdeniz Havzasında ortaya çıkan bu sosyal ve kültürel ortam mevcut yaşam alanlarını,
fiziksel çevreyi, doğanın kullanımını, doğadan yararlanma biçimlerini etkilemiş ve ortak
bazı karakteristiklerin bu coğrafyada bulunan farklı toplumlar tarafından benzer şekillerde
ortaya konmasına yol açmıştır. Buna göre bu çalışma, Akdeniz Havzasında bulunan
kültürlerin ya da toplumların yaşantılarını devam ettirdikleri en önemli fiziksel mekân olan
konut (iç mekan) ve onun bir bölümü ya da tamamını çevreleyen bahçeleri, bir başka ifade
ile Akdeniz Bahçelerini kapsamaktadır.
835
Özçatalbaş, Erdoğan
Peyzaj Mimarlığı 5. Kongresi / 14-17 Kasım 2013 – Adana
Bahçeler yaşam alanının devamı olarak kabul edilen dış mekânlardır. Brookes (2012)’a
göre bahçeler “dışarıda bir oda” olarak nitelendirilmektedir. Bu yönüyle bir yaşam alanı
olarak bahçe, evin bir uzantısı olarak kabul edilmektedir. Bu bakımdan, mekân tasarımda,
iç ve dış mekânın bütünlüğü bulunmaktadır. Aslında bahçenin evin herhangi bir odasından
farkı yoktur. Bunun yanında bahçe canlı varlıklarında yaşama alanıdır. Bitkiler, kuşlar,
böcekler ve benzeri canlı varlıkların, insanlarla beraber yaşadıkları, ortak bir mekanı
paylaştıkları tanımlı bir mekândır. Bu bakımdan nasıl evin tüm odalarının tasarımı;
kullanıcının beğeni ve tercihleri doğrultusunda şekilleniyorsa, açık mekân tanımlaması
içerisinde yaşam alanının üzeri açık odası olan bahçede buna paralel biçimde
şekillenmektedir. Bu bakımdan havzanın farklı bölgelerinde bulunan insanların benzer
nitelik göstermesi gibi, yine bölgenin farklı alanlardaki bahçe düzenlemeleri benzerlikler
gösterebilmektedir.
Yine Brookes (2012) özellikle Akdeniz ve tropik iklim kuşağında dışarıda hoş bir oda (bahçe)
yaratmanın, kuzey ülkelerine göre daha kolay olduğunun altını çizmiş, ancak bunun
ötesinde uygun iklim koşullarından yararlanmak için bahçeye olan gereksinimin bu
bölgelerde daha da önem taşıdığını belirtmiştir. Buna paralel şekilde Akdeniz insanını da,
benzer şekilde kuzey bölgelerindeki insanlara göre daha serbest ve dış mekânda huzur
bulan bir yapıya sahip olduğunu söylemek mümkündür. Akdeniz insanı günün önemli bir
kısmını dış mekânlarda geçirmektedir. Bu bakımdan Akdeniz bölgesinin bahçeleri herhangi
bir kuzey ülkesi bahçesine göre daha zengin, daha renkli ve daha canlıdır.
Bu kapsamda bu çalışma, geçmişten bugüne kadar Akdeniz Bölgesine özgü bahçe
anlayışının temel unsurlarını belirgin özellikleriyle ortaya koymayı amaçlamaktadır.
2. MATERYAL ve METOT
Çalışmanın temel materyalini büyük ölçüde Özçatalbaş(2013) tarafından yapılan Akdeniz
Bahçeleri başlıklı lisans bitirme tezinden elde edilen veriler oluşturmaktadır. Bu kapsamda
Akdeniz Bahçeleri ile ilgili doğrudan veya dolaylı olarak yapılmış literatür dikkate alınarak,
2
üzerinde ruderal bitkilerin bulunduğu 2000m ‘lik bir alanda Akdeniz Bahçesi tasarımına da
yer verilmiştir. Seçilen alanın çevresinde konutlar, konut bahçeleri ve yollar bulunmakta
olup, bu alanda örnek Akdeniz Bahçesi stilinde konut bahçesi tasarımı yapılmıştır. Akdeniz
konut bahçesi bu yönüyle çalışmanın orijinal olma niteliğini tamamlamaktadır.
Çalışmada yöntem olarak şu sıra takip edilmiştir: Öncelikle Akdeniz bahçesinin temel
özellikleri elde edilmiş, genel karakteri tespit edilmiş, bahçeyi temsil eden modeller
oluşturulmuş ve bu doğrultuda son olarak boş bir yapı parselinde Akdeniz Bahçesinin
temel özelliklerini taşıyan konut bahçesi projesi tasarlanmıştır.
3.BULGULAR
3.1. AKDENİZ BAHÇESİ ANLAYIŞI VE ÖZELLİKLERİ
836
Özçatalbaş, Erdoğan
Peyzaj Mimarlığı 5. Kongresi / 14-17 Kasım 2013 – Adana
Akdeniz, dünya haritasına bakıldığında yerkürenin ortasında bulunan ve coğrafi keşiflerden
önceki süreçte insanların ilk uygarlıklarını kurdukları Asya, Afrika ve Avrupa kıtalarını
birbirine bağlayan dünyanın en büyük iç denizine verilen addır. Akdeniz havzası
günümüzde, çevresinde ve içerisinde toplam 23 ülkeyi barındırmaktadır. Kuzeyinde
Avrupa, güneyinde Afrika, doğusunda Asya yer alır. Çanakkale Boğazı ile Marmara
Denizi’ne buradan İstanbul Boğazı ile Karadeniz'e, Cebelitarık Boğazı ile Atlas Okyanusu’na,
Süveyş Kanalı ile Kızıldeniz'e, dolayısıyla Hint Okyanusuna bağlanır. Yüzölçümü 2.971.000
2
km dir. Batıdan doğuya uzunluğu 3755 km, kuzeyden güneye genişliği 741 kilometredir.
Düzgün bir derinliğe sahip olup, ortalama derinliği 1400 metredir. En derin yeri Mora
Yarımadasının Matapan Burnu civarındaki bölgedir ve derinliği 4400 metredir. En dar yeri
Sicilya ile Tunus arasındadır (Anonim, 2012a).
Akdeniz kültürü, Akdeniz Havzasının coğrafi, topografik ve iklimsel özellikleri yanında
tarihsel, kültürel zenginlikleriyle etkileşim halinde ortaya çıkmış bir değeri ifade
etmektedir. Öyle ki bu havza farklı medeniyetlerle beslenerek Akdeniz kültürünün
oluşmasına derinlik kazandırmıştır ve bunun sonucu olarak özellikle Akdeniz iklim kuşağı
toplumlarının dış mekan kullanım alanının önemli bir parçası olan “Akdeniz bahçesi”
anlayışının gelişmesine ve ortaya çıkmasına yol açmıştır.
Şekil 1. Akdeniz Havzası (Anonim, 2013b)
837
Özçatalbaş, Erdoğan
Peyzaj Mimarlığı 5. Kongresi / 14-17 Kasım 2013 – Adana
Çizelge 1. Akdeniz Bahçe Kültürünü Oluşturan Medeniyetler ve onların bahçe özellikleri
(Gültekin, 1998, Artan, 1993, Chenchine, 1946)
Medeniyetler
Bahçe Özellikleri
Su Kullanımı
Yapılar
Bitkiler
Mısır
Formal
simetrik
dikdörtgen, L ve
T
şeklinde
havuzlar
Heykeller, küçük
duvarlar ve
sütunlar
Antik Yunan
-
-
Devasa
heykeller ve
saksıda bitki
yetiştirme
Roma
İmparatorluğu
Evler, “atrium”
olarak
adlandırılan bir
iç avluya sahip,
bitkiler atriumda
saksı ve yüksek
yastıklardadır.
Topiari
yaygındır.
İslam Cennet
Bahçesi fikri ile
Roma Atrium
anlayışının
birleşimi
eksensel bir
düzenleme
Geometrik kanal,
dikdörtgen
havuz veya
yuvarlak göletler
Hayvan ve bitki
figürlerinde
insan
boyutunda
heykeller ve
saksılar
Washingtonia sp., Acacia sp.,
Ficus carica, Rosa sp., Myrtus
sp., Jasminum sp., Lilium sp.,
Thymus sp., Nymphaea sp.
Cyperus sp.
Quercus sp., Platanus sp.,
Populus nigra, Olea europea,
Laurus nobilis, Myrtus sp.,
Ficus carica, Vioala sp.,
Hyacinthus sp., Rosa sp.,
Narcissus sp., Cyclamen sp.,
Acanthus sp.
Nerium oleander, Rosmarinus
sp., Buxus sp., Taxus sp., Citrus
sp., Prunus sp., Amygdalus sp.,
Punica granatum, Phoenix
dactylifera, Olea europea,
Ficus carica ve Vitis sp.,
Platanus sp., İris sp., Rosa sp.
ve sarılıcı türler
Su kanalları,
yansıma
havuzları,
kaskatlı, fıskiyeli
havuzlar serinlik
ve ses etkisi
yaratmaktadır.
Rönesans
Bahçeleri
Formal bir düzen
içerisinde,
birden fazla
eksen ile kesin
simetri
bulunmaktadır.
Topiari var.
Fıskiyeli,
hareketli
havuzlar, süslü
ve gösterişli
çeşmelerden
özelleşmiş olan
Grottolar, su
kanalları
kullanılmıştır.
Barok
Bahçeleri
Bahçe ışınsal bir
aksa ve simetriye
bağlı geometrik
şekillerden
oluşur. Parter
sanatı
uygulanmıştır.
Moad” adı
verilen geniş ve
derin su
hendekleri ,
mermer havuzlar
bazen durgun,
bazen fıskiye ve
kaskatlı havuzlar
kullanılmıştır.
Hayvan
figürlerinde
heykeller,
yüksek duvarlar,
kemerli geçişler,
baklava ve
petek desenli
duvar ve
cepheler
Yüksek duvarlar,
ahşap veya
taştan pergola,
oturma
birimleri, taş
masalar,
heykeller, teras
köşelerinde
süslü
korkuluklar
vardır.
Heykeller ve
anfi tiyatro
bulunmaktadır.
İspanya İslam
Bahçe Sanatı
ve
838
Özçatalbaş, Erdoğan
Rosa sp., Citrus sp., Cupressus
sp., Laurus nobilis, Buxus sp.,
Myrtus sp., Punica sp., Phoenix
sp., Olea europea
Wisteria sinensis, Lonicera
caprifolium, Buxus sp.,
Rosmarinus sp. Citrus sp.,
Jasminum sp., Syringa sp.,
Rhododendron sp. ve uygun
palmiye türleri
Buxus sp. ve Taxus sp.,
Carpinus sp., Orangerie
uygulaması görülmektedir.
Peyzaj Mimarlığı 5. Kongresi / 14-17 Kasım 2013 – Adana
Osmanlı
İmparatorluğu
Seyirlik ve fayda
amaçlı, doğal
görünüşlü
Köşeli bir havuz
ya da çeşme,
şadırvan
Sarmaşıklı
çardaklar, sed
ve merdivenler,
ağzından su
çıkan aslan
heykelleri,
yüksek duvarlar
bulunmaktadır.
Platanus orientalis, Farxinus
excelsior, Tilia sp.,, Ulmus sp.,
Celtis sp., Quercus sp., Laurus
sp., Pyrus sp., Cercis
siliquastrum, Dianthus sp.
Ranunculus sp., Peonia sp.,
Jasminum sp., Hyacinthus sp.,
Narcissus sp. Lilium sp.,
Akdeniz havzasında yaşayan toplulukların yaşam alanları, içinde bulundukları coğrafya ve
iklimin etkisiyle şekillenmiş ve önemli bir bahçe kültürünün ortaya çıkmasına yol açmıştır.
Günümüzde “Rönesans”, “Barok” veya “Rokoko” isimleriyle özelleşmiş olan bahçe stilleri
Akdeniz coğrafyasının bir ürünü olarak şekillenmiştir. Bu stiller bölgenin özelliklerinden
aldıkları öğelerin damıtılmasıyla genel Akdeniz stilinden ayrımlanmış ve kendi özelleşmiş
biçimlerini oluşturmuşlardır. Tüm bu stillerin dışında da bölgenin karakteristik bitki
örtüsünün ve engebeli topografyasının tanımladığı özgün bir üst bahçe kültürünün varlığı
da havzanın farklı bölgelerinde benzer şekilde uygulanmakta ve gözlemlenmektedir.
Akdeniz coğrafyasında yaşamış medeniyetlerin temel özellikleri değerlendirildiğinde, genel
olarak hepsinde iklimin etkisinin çerçevesinde bahçe ortamında açık, yarı açık ve kapalı
mekânlar oluşturdukları gözlemlenmiştir. Bahçede kullanılan öğeler geometrik
formlardadır ve yerleşim planında formal tasarımlar göze çarpmaktadır. Farklı coğrafyalara
ait birçok bahçede aksiyel tasarımın gereksindirdiği simetrik bir düzen göze çarpmaktadır.
Su kullanımı yine aynı şekilde geometrik havuzlar şeklinde bazen durgun, bazen de
fıskiyelerle ve çeşmelerle birlikte hareketli olarak kullanılmıştır. Bahçelerde genel itibarı ile
oturma mekanlarının üzerleri bitki sardırılmış pergolalar ile kapatılmış ve bu sayede
oturma mekanlarında iklimsel konfor sağlanmıştır.
Akdeniz coğrafyasındaki engebeli topografya; bahçe düzenlemelerinde sıklıkla teras
kullanımını zorunlu kılmış ve bu durum tasarıma özgünlük katan sıklıkla rastlanılan bir olgu
olmuştur. Yine hemen hemen bütün medeniyetler plastik obje olarak heykelleri farklı
amaçlarla bahçelerinde kullanmışlardır. Sert yüzeylerde kullanılan malzemeler arasında
mermer, çakıl, dere taşları, beton ve kırma taşlar göze çarpmaktadır. Bitki kullanımında ise
genel anlamda Akdeniz iklimi doğal bitki örtüsüne ait bitkiler kullanılırken bu türlerden
bazıları medeniyetlerin kimlikleri ile özdeşleşmiştir. Ancak coğrafi keşiflerle uzak doğudan
getirilen egzotik bitkilerin kullanımı da Rönesans sonrasındaki dönemde söz konusudur.
Dolayısıyla farklı toplumlarda farklı şekillerde biçimlenen bu mekânlar, Akdeniz
iklim kuşağının zengin florası ve tarihsel mimarı yapılarıyla buluşarak özgün Akdeniz
bahçelerinin ortaya çıkmasına yol açmıştır.
3.1.1. Akdeniz Bahçe Stili ve Karakteristik Özellikleri
Akdeniz bahçelerinin oluşumuna zemin hazırlayan en büyük etmenlerden biri olan uygun
iklim koşulları, insanlar, yılın büyük bölümünü evin bir uzantısı olan bahçelerde
geçirebilmelerine olanak sağlamaktadır. Buna bağlı olarak bahçede geçirilen zamanın
artmasıyla birlikte, dış mekanda kapalı, yarı-açık ve açık gibi çeşitli oturma mekanları
ihtiyacı doğmaktadır. Bu ihtiyaca Akdeniz bahçelerinin olmazsa olmazları arasında yer alan
pergola ve teraslarla cevap verilmiş ve bunların yanında taşınabilir malzemelerden oluşan
taş, ahşap ve mermer oturma birimleri de kullanılmıştır.
839
Özçatalbaş, Erdoğan
Peyzaj Mimarlığı 5. Kongresi / 14-17 Kasım 2013 – Adana
Kışları ılıman geçen bu coğrafyada yazların bir kısmı da kavurucu sıcaklarla geçmektedir.
Akdenizliler veya zamanında bu bahçeleri oluşturan ve tasarlayan bahçıvanlar, bahçe
mimarları ve günümüz peyzaj mimarları bu durumun üstesinden bahçe de farklı şekillerde
su kullanımlarının konumlandırılmasıyla ortamı serinletmeyi amaçlamışlardır. Suyun
kullanış şekilleri genelde bahçenin mevcut olarak sahip olduğu formal düzen içerisinde
geometrik şekillerde havuzların kullanımıyla olmuştur. Bu havuzlar kimi dönemlerde
durgun şekilde ayna etkisiyle kimi zamanda fıskiyelerle ve çeşmelerle hareketlendirilerek
kullanılmıştır. Suyun serinliğinin bahçenin her yanında hissedilmesi amacıyla zaman zaman
bahçede kanallar şeklinde kullanılmıştır. Latymer (2001) aynı şekilde suyun kullanımının
bahçe içersinde serinletici bir etkisinin olması nedeniyle sıkça kullanıldığını belirtmiştir.
Aynı zamanda suyun durgun şeklinin sadece ayna amaçlı değil nilüfer havuzu veya çeşitli
diğer bitkilerin kullanımıyla doğal bir gölet şeklinde kullanıldığını da ifade etmiştir.
Sert yüzey ve döşemelerde kullanılan malzemeler, bahçenin kimliğini vurgulayan bir diğer
etmendir. Latymer (2001) bu kapsamda Akdeniz bahçelerinde sıklıkla gri renkli bir
malzeme olan betonun sıkça farklı şekilde kullanıldığını belirtmiştir. Beton bazen düz bir
şekilde bazen plaklar halinde bazen de üzerine işlenen çakıl veya dere taşlarıyla kullanılmış
ve hatta bu şekildeki kullanımlarda döşeme desenlerinde çeşitli form ve motifler
oluşturulmuştur. Özellikle bahçelerde bulunan sert zeminlerde bu tür motif uygulamaları
görülmektedir. Tuğla granit gibi malzemelerin yanında sıkça kayraktaşı gibi doğal
malzemeler hem döşemelerde hem de merdivenlerde sıkça kullanılmıştır. Yine hem
Akdeniz bahçelerinin geçmişine bakıldığında avlularda mermerden yapılmış sütunlar,
heykeller ve süs havuzları da görülebilmektedir.
Akdeniz bahçesinin kimliğini belirleyen en önemli unsurlardan biri de kullanılan bitki
türleridir. Dışarıda bir oda olarak tanımlanan bu mekanın sınırları ve hacmi kullanılan bitki
materyali ile belirlenmiştir. Eski zamanlarda bahçeler sıklıkla mahremiyet ve özellikle
güvenlik sebebi ile yüksek duvarlar ile çevrelenmiştir. Ancak günümüzde bu anlayış kendini
daha küçük duvarlara ve sınır bölgelerde çit oluşturmaya yönelik bitki türlerinin
kullanımına bırakarak; bahçenin bahçe dışı ile ilişkisi kesilmezken, bahçe sınırları
tanımlanmıştır. Bitki, Akdeniz bahçelerinde farklı şekillerde kullanılmıştır. Kimi zaman
yoğun, kimi zaman da seyrek olarak farklı varyasyonlar halinde bitki kullanımları göze
çarpmaktadır. Örneğin Eski Yunan bahçelerinde bitkiler avluda kil saksılar içinde ve
kaplarda kullanılmıştır. Özellikle bu saksı bitkilendirmeleri, Akdeniz bahçelerinde sonradan
sıkça konut girişleri, teraslar, avlular, pencere önleri gibi yerlerde uygulanarak renkli
bahçeler ve mekanlar elde edilmiştir. Saksılar sadece mevsimlik türler için kullanılmamış,
zeytin ve portakal gibi özel Akdeniz bitkilerinde de kullanılmıştır. Akdeniz bahçelerindeki
karşılaştığımız farklı bir diğer estetik ve işlevsel bitki kullanımı ise sarılıcıların uygulanma
yöntemleridir. Bu tür bitkilerin kimisi doğrudan Akdeniz ile özdeşleşmiş ve sıkça
duvarlarda, sütunlarda, pergola ve çardaklarda kullanılmıştır, öyle ki geçmiş Akdeniz
medeniyetlerinden Mısır gibi bazıları sadece asma bitkisinin bir iskelete sardırılmasıyla
“Asma pergolaları” yapılmıştır. Yine bitki kullanımında ki en önemli unsurlardan birisi doğal
türlerin kullanılmasıdır. Çünkü Akdeniz ikliminin özellikleri diğer iklim kuşaklarından
belirgin farklılıklar gösterdiğinden diğer iklim kuşaklarında yetişen bitkiler adaptasyon
sorunu yaşayıp kaybedilebilmektedir. Dolayısıyla uzun ömürlü ve sürdürülebilir bir bahçe
840
Özçatalbaş, Erdoğan
Peyzaj Mimarlığı 5. Kongresi / 14-17 Kasım 2013 – Adana
için estetik ve fonksiyonel ilkeler doğrultusunda doğal bitkilerin seçilip uygulanmasına
dikkat edilmelidir (Cox, 2005, Gildemeister 2002,2006).
3.1.2. Akdeniz Bahçesinde Kullanılan Materyaller
Akdeniz bahçe stilinde yerel malzeme kullanımı öne çıkmaktadır. Ancak bunun yanında
tarihsel olarak Akdeniz’in özgün ve yoğun bir ticaret ağını oluşturması nedeniyle büyük
bütçeli ve anıtsal nitelikteki mekânların tasarımlarında Mısır ve diğer kuzey Afrika
bölgelerinde çıkartılan taşların kullanıldığı da gözlemlenmektedir. Havzada öne çıkan en
önemli malzeme mermerdir. Özellikle sütun ve mozaik işlemelerinde mermerin yoğun bir
biçimde kullanıldığı söylenebilir. Bunun yanında özellikle Antalya bölgesinde bulunan
Pamfilya ve Likya bölgesi kentlerinde bölgenin doğal malzemesi olan travertenin özgün
kullanımları da bazı bölgelerde göze çarpmaktadır.
3.1.3. Akdeniz Bahçesinde Kullanılan Bitki Türleri
Altan (2005), Akdeniz bölgesini batıda İspanya ve Fas’tan başlayıp, doğuda Lübanan’a
kadar uzanan tüm kıyı kesimleri olarak tanımlamıştır. Bu geniş coğrafyada doğal olarak
yetişen bitki türleri aşağıda verilmiştir (Altan, 2005, Yılmaz, 1996, Latymer, 2001, Bell,
2005,).
Ağaç Türleri: Abies pinsapo, Acacia dealbata hybritleri, Ailanthus altissima, Albizzia
jülibrissin, Araucaria heterophylla, Arbutus andrachne, Arbutus unedo, Brachychiton
acerifolius, Callistemon viminalis, Catalpa Bignonioides, Cedrus libani, Celtis australis,
Ceratonia siliqua, Cercis siliquastrum, Citrus aurantiifolia, Citrus aurantium, Citrus limon,
Citrus reticulata, Citrus chinensis, Cupressus macrocarpa, Cupressus sempervinens,
Eleagnus angustifolia, Eriobotrya japonica, Eryhtrina crista-galli, Eucalyptus camadulensis,
Eucalyptus ficifolia, Ficus carica, Ficus elastica, Ficus retusa nitida, Fraxinus uhdei, Ginkgo
biloba, Gleditsia triacanthos, Jacaranda mimosifolia, Juniperus sp., Lagestroemia indica,
Laurus nobilis, Magnolia grandiflora, Melia azerdarach, Metrosideros excelsus, Musa
ornata, Olea europea, Persea americana, Pinus canariensis, Pinus halepensis, Pinus pinea,
Pinus brutia, Platanus x acerifolium, Platanus orientalis, Populus alba, Parkinsonia
aculeata, Paulownia tomentosa, Prunus cerasifera, Prunus dulcis, Punica granatum, Thuja
orientalis, Quercus ilex, Salix babylonica, Schinus molle, Sophora japonica, Tamarix
tetrenda, Ulmus parvifolia
Palmiye Türleri: Beaucanea recurvata, Chamaerops humulis, Chrysalidocarpus lutescens,
Cordyline australis, Cycas revoluta, Phoenix dactylifera, Phonix theophrasti, Syagrus
romanzoffiana, Trachycarpus fortunei, Washingtonia filifera, Washingtonia robusta, Yucca
aloifolia, Yucca elephantipes, Yucca flamentosa
Çalılar: Abelia x grandiflora, Acca sellowiana, Aloysia triphyla, Atriplex canescens, Bamboo
sp., Berberis thunbergii, Berberis julianae, Buddleia davidii, Buxus microphylla japonica,
Buxus sempervinens, Caesalpinia gilliesii, Callistemon citrinus, Camellia sasanqua,
Carpenteria californica, Cassia alata, Cestrum nocturnum, Coronilla glauca, Cotinus
coggygria, Cotoneaster franchetti, Cotoneaster horizontalis, Daphne odora, Datura
suaveolens, Achium fastuosum, Eleagnus x ebbingei, Euonymus japonica, Fatsia japonica,
Fremontodendron californicum, Hibiscus rosa- chinensis, Hibiscus syriacus, Jasminum
841
Özçatalbaş, Erdoğan
Peyzaj Mimarlığı 5. Kongresi / 14-17 Kasım 2013 – Adana
humile, Juniperus horizontalis, Lantana camara, Ligustrum japonicum, Lippia citriodora,
Mahonia aquifolium, Myrtus comminis, Nandina domestica, Nerium oleander, Photinia
serrulata, Pistacia lentiscus, Pistacia terebinthus, Pittosporum tenuifolium, Pittosporum
tobira, Plumpago capensis, Pyrancantha coccinea, Rosa sp., Rosmarinus officinalis,
Russelia equisetiformis, Strelitzia regina, Strelitzia nicolai, Syringa vulgaris, Syringa
laciniata, Quercus coccifera, Vibirnum tinus
Sarılıcı Türler: Actinidia deliciosa, Asparagus aethiopicus, Asparagus setaceus, Bignonia
violacea, Bougainvillea glabra, Bougainvillea spectabilis, Campsis radicans, Clematis
armandii, Clematis montana, Distictis buccinatoria, Ficus pumila, Hedera canariensis,
Hedera colchica, Hedera helix, Jasminum azoricum, Jasminum fruticans, Jasminum mesnyi,
Jasminum officinale, Jasminum polyanthum, Mandevilla splendens, Monstera deliciosa,
Passiflora manicata, Podranea ricasolina, Polygonum aubertii, Rosa banksiae, Rosa
wichuraiana, Solanum jasminoides, Tecomaria capensis, Thunbergia grandiflora,
Trachelospermum jasminoides, Vitis vinifera, Wisteria sinensis
Mevsimlik Çiçekler (Çok yıllıklar): Ajuga reptans, Arctotheca calendula, Arundo donax,
Aspidistra elatior, Asplenium bulbiferum, Aster amellus, Begonia semperflorens, Bergenia
crassiflora, Campanula portenschlagiana, Ceranthus ruber, Cerastium tomentosum,
Chrysanthemum frutescens, Leusanthemum vulgare, Cortaderia selloana, Dianthus
barbatus, Dianthus caryophyllus, Dianthus chinensis, Dianthus deltoides, Euphorbia
pulcherrima, Euryops pectinatus, Gazania rigens, Lavadula dentata, Leonotis leonurus,
Limonium perezii, Liriope muscari, Osteospermum fruticosum, Pelargonium sp., Phormium
tenax, Polygonum capitatum, Thymus vulgaris, Vinca major, Vioala odorata
Mevsimlik Çiçekler (Tek yıllıklar): Ageratum hostanianum, Anthirrnum majus, Calendula
officinalis, Cattharanthus roseus, Celosia cristata, Eschscholzia californica, Helichrysum
bracteatum, Impatiens walleriana, Lathyrus odoratus, Lobularia maritima, Petunia sp.,
Phlox drummondii, Salvia splendens, Tagetes erecta, Verbena sp., Vioala tricolor, Zinnia sp.
Soğanlı, Yumrulu ve Rizomlu Türler: Agapanthus africanus, Amaryllis belladonna,
Anemone coronaria, Cana indica, Clivia miniata, Cyclamen sp., Cymbidium orchids, Dahlia
sp., Dietes vegeta, Iris unguicularis, Iris japonica, Iris retuculata, Narcissus sp., Ranunculus
asiaticus, Sternbergia lutea, Tulipa sp., Zantedeschia aethiopica, Zephyranthes grandiflora
Kaktüs ve Sukkulent Türler: Aeonium canariense, Agave americana, Aloe arborescans,
Aloe vera, Aptenia cordifolia, Carpobrotus edulis, Drasenthemum hispidum, Echinocactus
grusonii, Messembryanthemum sp,. Opuntia ficus-indica, Portulaccaria afra.
Akdeniz bitkilerinin en önemli özellikleri çok az su ile yaşayabilmeleri ve hatta bazı
bitkilerin hiç su istememesidir. Grup bitkilendirmeleri de bitkilerin su ihtiyaçlarını
azaltmaktadır. Bitkilerin su ihtiyaçlarına göre gruplandırılması gereksiz su kullanımını
önlemektedir (Cox, 2005).
842
Özçatalbaş, Erdoğan
Peyzaj Mimarlığı 5. Kongresi / 14-17 Kasım 2013 – Adana
3.1.4. Akdeniz Bahçesinde Kullanılan Formlar
Akdeniz bahçelerinde formal, aksiyel düzene dayanan simetrinin hakim olduğu formlar
gözlemlenmektedir. Bu düzen özellikle topografyanın baskın olduğu peyzajlarda daha
dramatik etkilerin oluşturulmasına olanak sağlamaktadır. Bunun yanında konutun bahçe
ile ilişkisinde ve bahçeden konuta oluşturulan manzaralarda topografyadan faydalanarak
daha etkileyici sunumların oluşturulması mümkün görünmektedir.
3.2 AKDENİZ BAHÇESİ TASARIMI
Çalışmanın başlangıcından itibaren, Akdeniz bahçesi, dış mekanda üzeri açık bir oda olarak
tanımlamış ve çalışma bu kabul üzerinden hareketle yürütülmüştür. Bu kapsamda, inşa
edilmesi düşünülen konutun özellikleri de dikkate alınarak, konut ile bahçe arasında güçlü
bir bağlantı kurulmuş (konut ve bahçenin bir bütünlük oluşturması ilkesi) ve bahçe,
konutun bir uzantısı olarak tasarlanmıştır. Bu yönde konut ile bahçe arasında sözü geçen
bağlantıyı kuracak olan iki önemli öğe kurgulanmıştır. Bahsi geçen öğeler; konutun zemin
katında bahçeye açılan teras ve birinci katında bulunan kış bahçesidir. Yapı ile bahçe
arasındaki bağlantı bu iki öğe ile sağlanmıştır.
Kış bahçesinin varlığı, Akdeniz iklim kuşağında yetişebilen bazı tropik bitkilerin kış
koşullarından etkilenmeden kullanılmasına olanak verirken, aynı zamanda kış aylarında
iklimin etkisinin az hissedildiği kapalı, ancak doğal unsurlar da içeren sakin bir oturma
mekanı oluşturulmasına olanak sağlamıştır. Bu kapsamda yapının parsel içinde
konumlandırılması, kış bahçesi ve diğer odaların güneşlenmeleri ve manzaraları göz
önünde bulundurularak yapılmıştır. Yapılan eskiz çalışmalarında, bahçe ile konut arasındaki
temel bağlantı kaynağı olarak tanımlanan kış bahçesi üzerinden çeşitli tasarım
varyasyonları kurgulanmıştır (Şekil 2).
Tasarım sürecinde geliştirilen bu varyasyonlar temelde daha önce araştırmalar sonucunda
elde edilen Akdeniz bahçesi özelliklerini karakterize etmektedir. Proje formal bir düzen
içerisinde tasarlanmıştır. Bu düzen içerisinde bahçede, pergola, teraslar, su (çeşmeler,
kanallar ve havuzlar şeklinde) yapısal kullanımların yanı sıra, bitki parterleri, hobi bahçeleri
ve açık yeşil alanlar gibi yeşile dayalı elemanlar temel alınarak çeşitli varyasyonlar ortaya
çıkartılmaya çalışılmıştır (Şekil 2; Özçatalbaş, 2013).
1. Geniş ve dar
parterlerin bir
2. Dar parterlerin iki
temel aks üzerinde
3. Dar parterlerin
tek temel aks
843
Özçatalbaş, Erdoğan
4. Pergola etrafında
şekillenen tek temel
Peyzaj Mimarlığı 5. Kongresi / 14-17 Kasım 2013 – Adana
arada kullanımı
kurgulanmasına
dayalı formal
düzenleme
üzerinde
kurgulanmasına
dayalı formal
düzenleme
aksa dayalı formal
düzenleme
5. Su öğesi bahçe
merkezinde ve geri
planda kalmış
pergolalı plan
düzeni
6. Yapı ile bütünleşik
pergola sistemi ile
bahçeye seyir
terasının eklendiği
plan düzeni
7. Pergola öncelikli
plan düzeni
8. Pergola ile
desteklenmiş su
yapısı öncelikli plan
düzeni
Şekil 2. Çeşitli tasarım yaklaşımları
Temel bazı özellikler doğrultusunda çizilen varyasyonlar arasından seçilen tasarım üzerinde
daha detaylı çalışmalar yürüterek bir Akdeniz bahçesi tasarımı yapılmıştır (Şekil 3).
Konutun konumlandırılmasında bahçeyi kullanım şekli, güneşlenme, rüzgar ve manzara
noktaları öncelikle dikkate alınmıştır. Tasarımda konut ile bahçe arasındaki bağlantı zemin
katta bahçeye açılan teras ve birinci katta bulunan kış bahçesi ile sağlanmıştır. Zemin
kattan bahçeye açılan terasta akşam yemekleri veya pasif rekreasyonel faaliyetler
yapılabilirken özellikle kış bahçesinin konumu ve yönü tasarımı birinci dereceden
etkilemiştir. Kış bahçesinden bahçeye doğru açılan bir kapı ile birlikte alt ve üst kullanımlı
olan pergolanın üstünde yürüyerek öncelikle bahçeyi hakim bir noktadan izlerken, hemen
batı yönünde bulunan Beydağları manzarasını da izleme olanağı oluşmaktadır. Pergolanın
üst bölümü açık olup saksı bitkilendirmesiyle kış bahçesinin devamı izlenimi vermektedir.
Pergolanın üst bölümünden alt bölümüne iniş, çift taraflı beyaz mermer merdivenlerle
sağlanmaktadır. Pergolanın alt katının merkezinde küçük bir süs havuzu bulunmaktadır. Bu
süs havuzu aynı şekilde pergolanın üst katının zemininde bırakılan küçük bir pencere
sayesinde hem su sesi duyulabilmekte, hem de görülebilmektedir. Pergoladan çıkıldığında
ana aksın doğrultusunda ahşap terası olan yüzme havuzu bulunmaktadır. Ahşap terasın
çevresinde bahçede dolaşan su kanallarından bir kısmının bağlandığı su toplama havuzu
görülür. Bahçedeki su kanallarının hepsi daha sonradan konutun önünde bulunan büyük su
toplama havuzunda biriktirilmektedir. Bu hareketli döngüde su kaynağı bahçenin çeşitli
yerlerinde bulunan çeşmelerle sağlanmaktadır. Yer döşemesi olarak su kanallarının
çevresinde traverten, diğer yerlerde ise gevşek bir yüzey oluşturan karıştırılmış kum
çakıldır.
844
Özçatalbaş, Erdoğan
Peyzaj Mimarlığı 5. Kongresi / 14-17 Kasım 2013 – Adana
Pergola çevresi ve konutun çevresinde mevsimlik bitkilerden parterler oluşturulmuş, diğer
alanlar açık yeşil alan olarak bırakılmıştır. Yine bitki seçiminde Akdeniz’e özgü bitkiler
kullanılmıştır. Eski zamanlar da bahçenin önemli fonksiyonlarından biri olan fayda bahçesi
şeklinde kullanılmasından yola çıkılarak bu bahçede de yine meyve ağaçları kullanılmış
ancak görsellikte ihmal edilmemiştir.Pergolanın zemin katından konuta doğru yürürken
sağda ve solda pergolayı taşıyan sütunlar bulunmaktadır. Bu sütunların kimisine
sarmaşıklar sardırılarak hareketli ve renkli görünümler elde edilmiştir.
Otopark için iki araçlık üstü sarmaşık sardırılabilecek şekilde oluşturulan ahşap
konstrüksyona sahip bir çatı elemanı tasarlanmıştır. Bahçe duvarında topiari sanatı
kullanılmış ve uygun bitkiler eşliğinde sınırlandırma sağlanmıştır.
Şekil 3. Akdeniz bahçesi stilinde tasarlanmış konut bahçesi planı ve görselleri
4. SONUÇ VE ÖNERİLER
Tarihi bahçeler, insanların doğa ile etkileşiminin en yoğun şekilde gözlenebildiği özgün
bahçelerdir. Bu bahçeler tarihin bir dönemindeki deneyimi donmuş şekilde günümüze
taşıması bakımından önem arz etmektedir. Her ne kadar günümüzde teknoloji gelişse de,
günümüz insanı ataları kadar rahat bir şekilde doğa ile etkileşim halinde olamamıştır. Bu
845
Özçatalbaş, Erdoğan
Peyzaj Mimarlığı 5. Kongresi / 14-17 Kasım 2013 – Adana
yüzdendir ki tarihi bahçelerin iyi anlaşılması, tasarımdaki amaçların ve niyetlerin
anlaşılması tasarımcıya etkin bir güç sunmaktadır. Buradan yola çıkan tasarımcılar, tarihin
verdiği birikim ve deneyimden de faydalanarak modern yaşamın içerisine doğayı daha
başarılı bir şekilde sokabilirler. Bunun yanında insanların geçmişe duydukları özlemde bu
sayede bir anlamda tatmin edilmiş olur.
Modern imkanlar, teknoloji desteği özgün bahçe tasarımlarının oluşmasına yol açar. Bunun
yanında tarihi bahçeler doğa ile beraber tasarım yapma geleneğinin bir parçası olduğu için
daha doygun ve gizemli bir yapıya sahiptir. Bu bir anlamda günümüzde ihtiyaç duyulan
sürdürülebilirlik kavramının da anahtarı sayılabilir.
İşte Akdeniz Bahçe stili de bu anlamda, Akdeniz havzası içerisinde bulunan bölgeler için
karakterli ve özgün tasarımların kapısını aralayan bir anahtar görevi görmektedir. Gerek
bitki türü kullanımlarında görülen zenginlik, gerek havza insanın doğasının yansıdığı bahçe
mekânının zenginliği tasarımcılar için bulunmaz bir fırsat niteliğindedir. Akdeniz bahçesi bir
temel bahçe anlayışı olarak tarih boyunca birçok farklı bahçe akımına altlık oluşturmuştur.
Bundan sonra da oluşturmaya devam edecektir. Bu çalışmada da Akdeniz bahçe
düzenleme prensiplerinden yola çıkılarak modern zamanlarda karakterli bir bahçe tasarımı
yapmanın yolları aranmış ve Akdeniz iklim kuşağı içerisinde bulunan; Antalya Kenti
Konyaaltı bölgesinde bir konut bahçesi projesinde bu stille biçimlenen bir tasarım ortaya
konulmuştur. Bu düzlemde farklı tasarımlara olanak sağılacak tasarım tipleri de
çıkartılarak değişik tasarım kalıpları tipleştirilmeye çalışılmıştır. Bu bakımdan çalışma
Akdeniz bölgesinde konut bahçesi tasarlayacak olan peyzaj tasarımcılarına kaynak
oluşturacak niteliktedir.
Akdeniz de önemli olan bir konu ise iklimin gereksindirdiği özel bitki örtüsüdür. Bu
örtüdeki türler zaman zaman farklı renklerle kendilerini kullanıcılara sunabilmektedir. Bu
bakımdan çalışmada çeşitli kaynaklardan derlenmiş Akdeniz bahçesi için uygun bitki
türlerinin listesi de verilmiştir. Bu listeler pratik bitkisel tasarımlar için yararlı olabilecektir.
5. KAYNAKLAR
Altan, T., 2005. Doğal Bitki Örtüsü, ÇÜ. Ziraat Fakültesi Genel Yayın No:235, Adana.
Artan, T., 1993, “Bahçeler”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ans. c. I, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve
Tarih Vakfının Ortak Yayını.
Anonim, 2013. http://www.dalyandernek.org/index.php/2010/11/02/akdeniz-havzasiicin/ erişim:10.07.2013
Anonim 2013a. (http://ormanweb.sdu.edu.tr/ dersler/hozguner/ peyzaj_sanat_tarihi/
pst_1.pdf) Erişim: 10.05.2013
Bell, S.A., 2005. Success with Mediterranean Gardens. GMC publications, London,
ISBN-1-86108-450-1, (160)s.
Braduel, F., 2007. Akdeniz Tarih, Mekan, İnsanlar ve Miras, Metis Yayınları,
İstanbul, ISBN-13:978-975-342-625-1,(281)s.
Brookes, J., 2012. Küçük Bahçe, Alfa Yayınları, İstanbul. ISBN-978-605-106-117-7,
(325)s.
Cox, F., 2005. Designing And Creating A Mediterranean Garden, The Crowood Press, ISBN1-86126-782-7 (240)s
846
Özçatalbaş, Erdoğan
Peyzaj Mimarlığı 5. Kongresi / 14-17 Kasım 2013 – Adana
Gildemeister, H., 2002. Mediterranean Gardening, AWaterwise Approach. University of
California Press, Berkeley and Los Angeles, California, ISBN-0-520-236033 (208)s.
Gildemeister, H., 2006. Gardening the Mediterranean Way, Practical Solutions for
Summer-dry Climates, Thames&Hudson, Spain. ISBN-0-500-51183-7
(222)s.
Gültekin, E., 1998. Bahçe ve Peyzaj Sanatı Tarihi, ÇÜ.Ziraat Fakültesi Genel Yayın
No:
202. Adana. (160)s.
Latymer, H., 2001, The Mediterranean Gardener, Franceo Lincoln Limited, London, ISBN07112-1828-5, (160)s.
Özçatalbaş, O., 2013. Akdeniz Bahçeleri, Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj
Mimarlığı Bölümü, Lisans Bitirme Tezi, Antalya (54)s.
Özgür, Ş., 2011. Akdeniz Kentlerinin Karakteristik Özelliklerinin Peyzaj Mimarlığı Açısından
İrdelenmesi: Antalya Örneği, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü
Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara (189)s
Yılmaz, K.T., 1996. Akdeniz Doğal Bitki Örtüsü, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi
Yayınları, Adana (179)s.
847
Özçatalbaş, Erdoğan