ardanuç ağzı - Boncuk Oyası Boncuk Oyaları

Transkript

ARDANUÇ AĞZI
1
Kapaktaki fotoğrafın konusu: Çam sakızı
Dizgi, kapak tasarım: Sevgi ŞENOL
Bursa, Mart - 2015
Alıntıya yer verilen sayfada kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.
İletişim:
Sevgi ŞENOL
0544 514 53 74
[email protected]
Not: Kitabı yazarından edinilebilirsiniz.
ISBN; 978 - 975 - 94007 - 3 - 6
Ömer Asım Aksoy’un anısına saygıyla.
2
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ...................................................................................................
ÇEVİRİ YAZI İŞARETLERİ ................................................................
KISALTMALAR ....................................................................................
KAYNAKÇA - ALINTI YAPILAN KAYNAKLAR .........................
KİTAP KISALTMALARI .....................................................................
ESERLERİNDEN ALINTI YAPILAN ŞAİRLER, YAZARLAR ......
ARDANUÇ HARİTASI ..........................................................................
ARDANUÇ'UN KÖYLERİ ...................................................................
ARDANUÇ TARİHİ ..............................................................................
YER ADLARI .......................................................................................
COĞRAFİ DURUM ...............................................................................
SOSYO-KÜLTÜREL EKONOMİK DURUM ......................................
9
11
13
15
26
30
32
33
35
41
44
45
I. BÖLÜM İNCELEME
GİRİŞ ...................................................................................................... .
49
SES BİLGİSİ
ÜNLÜLER ................................................................................................
a) Ardanuç ağzındaki ara ünlüler ..............................................
b) Uzun ünlüler .........................................................................
c) Kısa ünlüler .........................................................................
ç) İkiz ünlüler .........................................................................
ÜNLÜ UYUMLARI .......................................................................
a) Kalınlık - incelik uyumu ( Büyük ünlü uyumu ) ..................
b) Düzlük - yuvarlaklık uyumu ( Küçük ünlü uyumu ) ..........
ÜNLÜ DEĞİŞMESİ .........................................................................
1 - Kalın ünlülerin incelmesi .................................................. ..
2 - İnce ünlülerin kalınlaşması ................................................
3 - Geniş ünlülerin daralması ...................................................
4 - Dar ünlülerin genişlemesi .................................................
5 - Düz ünlülerin yuvarlaklaşması ............................................
6 - Yuvarlak ünlülerin düzleşmesi ...........................................
ÜNLÜ DÜŞMESİ ...........................................................................
1 - Ön seste ünlü düşmesi .........................................................
2 - İç seste ünlü düşmesi ............................................................
3 - Son seste ünlü düşmesi .........................................................
ÜNLÜ TÜREMESİ ..........................................................................
1 - Ön seste ünlü türemesi .........................................................
2 - İç seste ünlü türemesi ...........................................................
52
52
53
54
54
54
54
56
57
57
58
58
59
59
60
60
60
61
61
61
61
62
3
3 - Son seste ünlü türemesi ....................................................
ÜNSÜZLER ...................................................................................
Yazı dilinde bulunmayan ünsüzler ..............................
ÜNSÜZ DEĞİŞMESİ ...........................................................
1 - Önseste ünsüz değişmesi ..........................................
2 - İç seste ünsüz değişmesi ............................................
3 - Son seste ünsüz değişmesi .........................................
ÜNSÜZ BENZEŞMESİ .......................................................
ÜNSÜZ İKİZLEŞMESİ .......................................................
İKİZ ÜNSÜZLERİN TEKLEŞMESİ .................................
ÜNSÜZ DÜŞMESİ ...............................................................
1 - Önseste ünsüz düşmesi ..............................................
2 - İç seste ünsüz düşmesi ...............................................
3 - Son seste ünsüz düşmesi ............................................
ÜNSÜZ TÜREMESİ .............................................................
1 - Ön seste ünsüz türemesi .............................................
2 - İç seste ünsüz türemesi .............................................
3 - Son seste ünsüz türemesi ...........................................
ÜNSÜZLERDE YER DEĞİŞTİRME .....................................
1 - Yakın Yer Değiştirme .................................................
2 - Uzak Yer Değiştirme ..................................................
HECE DÜŞMESİ ..................................................................
HECE FAZLALIĞI ................................................................
62
62
62
63
63
65
68
69
69
69
70
70
70
71
71
71
71
72
73
73
74
74
74
ŞEKİL BİLGİSİ
ARDANUÇ AĞZINDA EKLER ....................................
75
A. YAPIM EKLERİ ........................................................................... 75
1 - İsimden İsim Yapım Ekleri ..................................................... 75
2 - İsimden Fiil Yapım Ekleri ....................................................... 77
3 - Fiilden İsim Yapım Ekleri ........................................................ 78
4 - Fiilden Fiil Yapım Ekleri ........................................................... 80
SIFAT - FİİLLER ................................................................... 81
BAĞ - FİİLLER .................................................................... 82
B - ÇEKİM EKLERİ
İSİM ÇEKİM EKLERİ
1 - İyelik Ekleri ...............................................................
2 - Ad Durum Ekleri ........................................................
a) Yükleme Durumu ................................................
4
85
88
88
b) Yönelme Durumu ...............................................
c) Bulunma Durumu ...............................................
ç) Ayrılma Durumu ................................................
d) Eşitlik Durumu ....................................................
e) İlgi Durumu ........................................................
f) Vasıta Durumu ....................................................
3 - Aitlik eki ....................................................................
88
89
90
90
90
91
91
İSİMLERDE ÇOKLUK ................................................................. 92
KİŞİ EKLERİ
1 - Birinci tip kişi ekleri .......................................................... 92
2 - İkinci tip kişi ekleri ............................................................. 92
FİİLLERDE KİP VE KİŞİ EKLERİ
A - Basit Zamanlar .................................................................. 93
1 - Görülen Geçmiş Zaman ............................................... 93
2 - Öğrenilen Geçmiş Zaman .......................................... 94
3 - Geniş Zaman .............................................................. 95
4 - Şimdiki Zaman ........................................................... 97
5 - Gelecek Zaman .......................................................... 99
6 - İstek Kipi .................................................................... 102
7 - Dilek-Şart Kipi ........................................................... 103
8 - Gereklik Kipi ............................................................... 104
9 - Emir Kipi .................................................................... 105
B - Fiillerin Birleşik Kipli Çekimleri
1 - Hikâye ................................................................................ 107
2 - Rivayet .............................................................................. 112
3 - Şart ..................................................................................... 116
EK - FİİL ................................................................................................ 119
SORU EKİ Mİ ....................................................................................... 122
OLUMSUZLUK EKİ ............................................................................ 122
BİLDİRME EKİ .................................................................................... 122
EKLERDE İŞLEKLİK ......................................................................... 123
YAZI DİLİNDE OLMAYAN EKLER ............................................... 125
FARKLI GÖREVDE DE KULLANILAN EKLER .......................... 127
KELİMELER
ZAMİRLER ................................................................................... 130
SIFATLAR ..................................................................................... 133
5
ZARFLAR ................................................................................. 134
EDATLAR ................................................................................. 136
SONUÇ .............................................................................................. 137
II. BÖLÜM DERLEMELER
ATASÖZLERİ
1 - Atasözleri Sözlüğü’nde Olmayan Atasözleri ................... 141
2 - Benzer Söylenişte Olan Atasözleri ................................... 174
DEYİMLER
1 - Deyimler Sözlüğü'nde Olmayan Deyimler .......................... 182
2 - Benzer Söylenişte Olan Deyimler ..................................... 236
ÜNLEMLER ...................................................................................... 245
DUALAR ........................................................................................
254
BEDDUALAR ................................................................................
256
MÂNİLER ......................................................................................
261
BİLMECELER........................................................................... ......
286
ÇOCUK OYUNLARI .................................................................
YANILTMAÇLAR .....................................................................
FIKRALAR .......................................................................................
DÜĞÜN GELENEĞİ ...............................................................................
KAÇAN KIZIN DESTANI ....................................................................
YILBAŞI EĞLENCELERİ ......................................................................
İNANIŞLAR, ÂDETLER ........................................................................
300
314
315
327
357
359
364
III. BÖLÜM SÖZLÜK
SÖZLÜĞÜN DÜZENİ ...........................................................................
377
ÇOCUK DİLİ ........................................................................................
553
DİVANÜ LÛGAT-İT-TÜRK'TE, DEDE KORKUT'TA VE
ÖTEKİ TÜRK LEHÇELERİNDE, AĞIZLARINDA DA
6
BULUNAN SÖZCÜKLER ........................................
555
YEMEKLER - YİYECEKLER ..........................................................
561
MEYVE ADLARI .............................................................................
562
YÖREYE ÖZGÜ KİŞİ ADLARI ....................................................
564
SEVGİ ŞENOL .........................................................................
568
ÖNSÖZ
Kültürümüzün temelini oluşturan halk edebiyatının sözlü ürünleri
zamanla unutulmakta, ağız özellikleri hızla değişmektedir.
Memleketim olan Ardanuç’un halk kültürü ürünlerinin derlenmesi,
ağız özelliklerinin bir an önce yazıya geçirilmesi gerektiği inancıyla
bitirme tezim için 1971’de başladığım derleme çalışmalarımı genişlettim.
Ardanuç’ta ağız araştırmasının yapılmamış olması da bu konu üzerinde
çalışmam için önemli bir nedendi.
Ardanuç’un dağlık bir yörede oluşu ağız özelliklerinin korunmasını
sağlamışsa da okuryazarlık oranının fazlalığı, hızla artan köyden şehire
göç, iletişim araçlarının yaygınlaşması, öğretmenlerin memurların etkisi,
ağız özelliklerini de değiştirmektedir.
Dilin inceliği zenginliği, kadın konuşmalarında daha ayrıntılarıyla
ortaya çıkar. Derlemecilerin özellikle kadınları konuşturma isteğinin
nedeni budur. Kadın olmam, orada doğup büyümüş, yaşamış olmam
derlemelerimde büyük kolaylık sağlamıştır. Derleme ürünlerinin çoğu
doğal ortamlardaki günlük konuşmalar sırasında kayda alındı ve yazıya
geçirildi. Bu da, yöre insanı olmayan derlemecilerin yaptığı ses
kayıtlarında rastlanan sessiz konuşma, düzgün konuşmaya çalışma gibi
sakıncaları ortadan kaldırmıştır.
Bu çalışmada, kırk yıldan uzun bir sürede derleyip yazıya geçirdiğim
sözlü dil ürünleri, atasözleri, deyimler, ünlemler, dualar, beddualar,
mâniler, bilmeceler, türküler, yöresel sözler ve bu ürünlerin incelenmesi
sonucu yapılan ağız araştırması yer almaktadır.
Ayrıca halkbilimi açısından önemli gördüğümüz ve gün geçtikçe
unutulan çocuk oyunları, düğün gelenekleri, yılbaşı eğlenceleri, fıkralar,
inanışlar, âdetler de derlemeye alınmıştır.
Sözlük bölümü ayrı bir derleme konusu olarak incelenmiştir. Ardanuç
ağzında kullanılan pek çok Türkçe sözcüğün yabancı olduğu
düşünülmekte, bunların çoğunun Gürcüce’den alınma olduğu
sanılmaktadır. Tarih boyunca komşuluk ilişkileri olan, savaşlar göçler
nedeniyle iç içe yaşamak zorunda kalan ulusların dillerinden, Rusça’dan
(istiḵan, ḳartopi, ḵırvanḵa, ṗiçḵa, put, vedro), Ermenice’den (merek, ṭıġa),
Gürcüce’den (bardi, ḉadi, ḉinḉar, ḫarşo, ṗarḵi, ṭaḵo) alınma sözcükler,
Artvin, Şavşat, Yusufeli, Posof, Ahıska ağızlarında olduğu gibi Ardanuç
ağzında da vardır.
7
Türkçe'den de Gürcüce'ye birçok sözcük ( buğa, burği, çakmak, çanta,
çekiç, çopur, çömçe, dalga, halı, han, haşlama, kaçak, kar, kavur-ma,
keçe, kete, kırmızı, koç, koçak, kolga, koru-, köpek, körpe, sırma, sıska,
ocak, oyun, sapa, sarma, ütü, üzengi) geçmiştir.1 Bu durum yaşayan canlı
bir varlık olan dilin doğal sonucudur.
Ne var ki, Eski Türkçe’den, Divanü Lûgat-it-Türk’ten, Dede Korkuttan günümüze gelen, eski kaynaklarda her bulduğumda heyecanlandığım
"ḫorom, ḵaşḵa, kom, komzek, ḵop, momo, opo, tat, ṭada, tepur" gibi pek
çok Türkçe sözcüğün de yabancı sanılması üzücüdür. Bu yanılgıyı
düzeltmek amacıyla Türkçe sözcükler için kaynaklarıyla tanıklar
gösterilmiştir. Ardanuç ağzındaki işlevselliğini göstermek için de atasözü,
deyim, mani, bilmece gibi sözlü dil ürünlerinden örnekler verilmiş,
Ardanuçlu şairlerin, yazarların eserlerinden alıntılar yapılarak kullanım
örnekleri verilmiştir.
Yazımda karışıklığa yol açmamak için derlemeler ve kullanım
örnekleri, Ardanuç'ta çoğunluğun kullandığı birinci ağız grubu ağzıyla
yazılmıştır. Çeviri yazıdaki karışıklığı gidermek için de Türkçe Sözlük'te
yer alan ve ağız araştırmalarında kullanılan genel işaretler kullanılmıştır.
Teşekkür: Derleme örneklerimi inceleyip, "Uygulamakta olduğunuz
yöntemini de beğendim." diyerek beni yüreklendiren Ömer Asım Aksoy’u
saygıyla anıyorum.
Yazdıkları mektuplarla, yayınladıkları yazılarla önceki çalışmamı
değerlendirip beni onurlandıran, yol gösteren Ali Osman Atak'ı, Avni
Memioğlu'nu, Hayrettin Tokdemir'i, İbrahim Adiloğlu'nu, Osman Ünsal’ı,
Zeki Memioğlu'nu saygıyla anıyor; Âdil Vahaboğlu'na, Dursun Ali
Pehlevan'a, Kâzım Ertürk'e, Mazhar Kükey'e, Müfit Levent'e, Nusret
Ertürk'e, Rasim Bakırcıoğlu'na, Süleyman Yılmaz'a, Şakir Pehlivan'a,
Yüksel Ersoy'a teşekkürlerimi sunuyorum.
Ayrıca Avni Ünsal'a, "Kelime hazinem dar olduğu için ilk şiirlerimi
hep Ardanuç ağzıyla yazdım." diyen Osman Kaya'ya, şiirlerinden
yararlanmam için özel defterlerini, kitaplarını veren şairlere yazarlara,
derlemelere katkıları olan Ardanuç Lisesi 1980-1981 öğretim yılı son sınıf
öğrencilerime ve kitabın basımına katkıda bulunan Ardanuç belediye
başkanı Yıldırım Demir'e de teşekkür borçluyum.
Sevgi ŞENOL, Mart, 2015
1
8
İ. ARISOY, Gürcüce Türkçe Sözlük, TDK Yay. Ankara, 2010
ÇEVİRİ YAZI İŞARETLERİ
a
á
b
c
ç
ḉ
d
e
é
f
g
ğ
ġ
h
ḫ
ı
í
i
j
k
ḳ
ḵ
a - e arasında ince a
( -ikán, kán, kándara, tikán, dirgán )
ç - c arası bir sestir. Daha çok ön seste görülür.
( ḉadi, ḉaḫḉaḫ, ḉankla-, ḉırıl-)
e - a arası bir e ünlüsüdür. ( gelécaḫ mi, verécaymiş )
Art damak ğ'si. ğ sesinden daha koyu, baskılı ve belirli bir ġ'dir.
( aġaç, aġır, aġla-, baġır-, haġıl, ṭaġıt-, yoġurt )
Hırıltılı, sızıcı, art damak h'si.
i’ye yakın bir ı’dır.
(arḫa, artuḫ, biçaḫ, ḫali, ḫarbul)
( çıḫíyer, dedím, geldíz mi, verdím )
Yazı dilindeki art damak k’sından daha kalın ve koyu hissedilen bir
k'dir.
( ḳalın, ḳara, ḳoç, ḳolay, ḳoyun, ḳuri, ḳuzi )
k-g arası bir ünsüzdür. ḳ’ya göre daha önde teşekkül eder.
( ḵaḫ, ḵedel, ḵeş, ḵo ḫ, ḵop )
l
m
n
ñ
orta ve art damak n’si
o
9
ó
ö
p
ṗ
r
s
ś
ş
t
ṭ
u
ú
ü
v
ṽ
y
z
ˊ
˘
˗
─
/
o - ö arasında bir ünlüdür. (bóyuk, dón-, kóti, kóy, óli )
p - b arası bir sestir. Daha çok önseste görülür.
(ṗal, ṗaluḫ, ṗarmaḫ, ṗitik )
s - ç arası bir sestir. Peltek s de diyebileceğimiz bir s'dir.
( śaśa, śirip, śumṗo )
t - d arası duyulan bir sestir. ( ṭal, ṭamar, ṭamla, ṭana, ṭul, ṭuṭaḫ )
ü’ye yakın duyulan incelmiş bir u ünlüsüdür.
( bólúk, dúgun, kúsúli )
çift dudak v’si. ( köṽ, oṽṽeh)
Ünlüler üzerinde incelik işareti.
Ünlüler üzerinde kısalık işareti.
Ünlüler üzerinde uzunluk işareti.
Eylemlerde mastar eki yerine kullanılır.
Konuşma çizgisi olarak kullanılır.
Bir sözcüğün değişik söyleyişlerini ayırmakta kullanılmıştır.
( yeḫanti / yıḫanti )
< Sözcük ile sözcüğün ilk kaynağı olan dilin kısaltması arasına konur.
( ḳıltıḫ < ET kıltık: baş, uç, taraf )
Sözcüğün değişim aşamalarını gösterirken kullanılır.
> Seslerin, eklerin, sözcüklerin sonraki kullanım biçimini gösterir.
10
KAYNAKÇA
ALINTI YAPILAN KAYNAKLAR
ABAŞİZE, İr., R. METREVELİ, Arn. ÇİKOBAVA, Ş. DZİTZİGURİ,
M. CABAŞVİLİ, Kartuli Enis Leksikoni (Gürcü Dilinin
Sözlüğü), Gürcistan Bilimler Akademisi Yay. Tiflis (Tbilisi) 1985
AHUNDOV, Ehliman, Azerbaycan Halk Yazını Örnekleri, Türk
çeviri yazısına aktaran, "Giriş" ve "Sözlük" bölümlerini yazan
Semih TEZCAN, TDK Yay. Ankara, 1978
AKALIN, Mehmet, Tarihi Türk Şiveleri, TKAE Yay.161, Ankara,1998
AKKAYA, Hikmet, Karadağ Yolları, Ankara, 1960
AKSAKAL, Nuri, Kürdevan'dan Mektup Var, Ürün Yay. Ankara,
2011
AKSOY, Ömer Asım, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 1, 2, TDK Yay.
Dördüncü Baskı, Ankara, 1984
............... Gaziantep Ağzı III, TDK Yay. D. 23, İstanbul, 1946
ARAT, Reşit Rahmeti, Kutadgu Bilig III, İndeks, TKAE Yay. 47,
İstanbul, 1979
.............. Eski Türk Şiiri, TTK Yay. 2, Ankara, 1986
.............. Kıpçaklar, İslam Ansiklopedisi
ARATAN, Ekrem Ural, Kaşgar Ağzından Derlemeler, TKAE Yay.
12, Ankara, 1965
ARIKOĞLU, Ekrem, Klara Kuular, Tuva Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay.
Ankara, 2003
ARISOY, İbrahim, Gürcüce-Türkçe Sözlük, TDK Yay. Ankara, 2010
Artvin İl Yıllığı, 1973
11
ATA, Aysu, Karahanlı Türkçesi, Türkçe İlk Kur'an Tercümesi
(Ryland Nüshası), TDK Yay. Ankara, 2004
ATALAY, Besim, Türk Dilinde Ekler Ve Kökler Üzerine Bir
Deneme, TDK Yay. İstanbul, 1941
............... Abuşka Lûgati veya Çağatay Sözlüğü, Ankara, 1970
AYDİN, Yener, Gevhernik, Bursa, 2012
BANG, W., G.R. RAHMETİ, Oğuz Kağan Destanı, M.E.B. Devlet
Kitapları, 1000 Temel Eser, İstanbul-1970
BANGUOĞLU, Tahsin, Türkçenin Grameri, Atatürk Kültür Dil Ve
Tarih Yüksek Kurumu Yay. 2. Basılış, 528, Ankara, 1986
BASKAKOV, N. A., T. M. TOŞÇAKOVA, Altayca-Türkçe Sözlük,
Hazırlayanlar: Emine Gürsoy - NASKALİ, Muvaffak DURANLI,
TDK Yay. Ankara, 1999
BATTAL, Abdullah, İbn-i Mühennâ Lûgati, TDK Yay. 3. Baskı
Ankara, 1997
BAYRAKTAR, Necat, Gönül Duvarım, Kara Mavi Yay. İstanbul, 2008
................. Fişlendik, Adapazarı, 2011
BEHBUTOV, Sefi, Azǝrbaycan Dialektoloji Lüğǝti II, TDK Yay.
Ankara, 2003
BURAN, Ahmet, Keban Baskil ve Ağın Yöresi Ağızları, TDK Yay.
Ankara, 1997
BURHANİ, Yakup ve Efkâri Karşılaşmaları, Artvin, 1966
Bütün Yönleriyle Ardanuçlu Efkâri, Hotey-Der Yay. Ankara, 1976
CAFEROĞLU, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay.
İstanbul, 1968
.................. Türk Dili Tarihi II, 1972
.................. Türk Dili Tarihi I-II, Enderun Yay. 17, İstanbul, 1984
12
.................. Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar,
Kars, Erzurum, Çoruh İlbaylıkları Ağızları, TDK Yay.
Ankara, 1995
CANGİDZE, V, Cikia, S, Gürcüce- Türkçe Ve Türkçe - Gürcüce Kısa
Sözlük 1973
COŞARİ, Ergül Keskin, Geç Kaldın, Kara Mavi Yay. İstanbul, 2010
ÇAĞATAY, Saadet, Türk Lehçeleri Örnekleri, VIII. Yüzyıldan
XVIII yy.a Kadar Yazı Dili, 2. baskı, AÜDTCF Yay.
No 62 Ankara, 1963
.................. Türk Lehçeleri Örnekleri II, Yaşayan Ağız Ve
Lehçeler, AÜDTCF Yay. 214, Ankara, 1972
ÇELİK, Enver, Daldan Dala, Kocaeli, 1997
ÇENELİ, İlhan, Türkmen Türkçesi Sözlüğü, TDAY, Belleten 19821983 TDK Yay. 527, Ankara, 1986, s. 29-84
ÇETİN, Aydın, Rusça Konuşuyor Musunuz? Konuşma Klavuzu I,
Üçüncü Baskı, ty. Trabzon
ÇIRALAR, Taştan, Sev de Can Kat, Kum Yay. İstanbul, 2004
ÇORUH, 1965, Sayı 2
DEMİR, Necati, Ordu İli ve Yöresi Ağızları, TDK Yay. Ankara, 2001
DEMİRCAN, Ömer, Türkiye Türkçesinin Ses Düzeni ve Türkiye
Türkçesinde Sesler, TDK Yay. Ankara, 1979
DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat,
Ankara 1970
DOĞUŞ, Kars Halkevi Aylık Dergisi, Kars, 1939
DURMUŞ, Fevzi, Artvin Fıkraları, Ankara 2011
13
EBÛ-HAYYÂN, Kitâbu'l-İdrâk li Lisâni'l-Etrâk, Çev. A. Melek
ÖZYETGİN, Köksav, Ankara, 2001
EBULGAZİ, Bahadır Han, Şecere-i Terâkime
Soykütüğü),
Haz. Zuhal Kargı Ölmez,
Araştırmaları Dizisi: 3, Ankara,1996
(Türkmenlerin
Türk Dilleri
EDİP AHMET B. Mahmud Yükneki, Atebetü'l Hakayık, Haz. Reşit
Rahmeti ARAT, TDK Yay. C II, İstanbul, 1951
EDİP, Kemal, Urfa Ağzı, TDK Yay. Ankara, 1991
EMET, Erkin, Doğu Türkistan Uygur Ağızları, TDK Yay. Ankara,
2008
EMİROĞLU, Kudret,
1989
Trabzon-Maçka Etimoloji Sözlüğü, Ankara,
ERASLAN, K., O. F. SERTKAYA, Nuri YÜCE, Kutadgu Bilig IIIDizin, TKAE Yay. Ankara, 1969
ERCİLASUN, A. Bican, Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I,
Kültür Bakanlığı Yay. 1371, Ankara, 1991
................. Kars İli Ağızları, TDK Yay. Ankara, 2002
EREN, Hasan, Anadolu Ağızlarında Rumca, İslavca Ve Arapça
Kelimeler, TDAY Belleten 1960, Ankara, 1960, s. 295-371
ERGİN, Muharrem, Dede Korkut Kitabı I, TDK Yay. Ankara, 1958
.................. Dede Korkut Kitabı II, TDK Yay. Ankara, 1963
.................. Orhun Abideleri, Devlet Kitapları 1000 Temel Eser 32,
İstanbul, 1970
.................. Azeri Türkçesi, İÜEF Yay. No: 1633 İstanbul, 1971
.................. Türk Dili Lise 1, Milli Eğitim Bakanlığı Devlet Kitapları,
İstanbul, 1976
.................. Türk Dilbilgisi, İÜEF'nin 785 Numaralı yayımından aynı
basım, Boğaziçi Yay. 16. Baskı, İstanbul, 1985
ERTEN, Münir, Diyarbakır Ağzı, TDK Yay. Ankara 1994
14
ERTÜRK, Hüsnü, Aklın Kavgası, Ankara, 1974
ERTÜRK, Kâzım, Gazap Çiçekleri, İzmir, 2003
................. Zaman Dönemeci, İzmir, 2009
ERZURUMLU DARÎR, Kıssa-i Yûsuf, (Yusuf u Züleyhâ) İncelemeMetin-Dizin, Haz. Leyla KARAHAN, TDK Yay. Ankara, 1994
EYÜBOĞLU, İsmet Zeki, Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü,
Genişletilmiş ve gözden geçirilmiş ikinci Basım, Sosyal Yayınlar,
İstanbul, 1991
GABAİN, A Von, Eski Türkçenin Grameri, Çev. Mehmet AKALIN,
GAYDARCİ, G. A., E. K. KOLTSA, L. A. POKROVSKAYA, B. P.
TUKAN, Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, Aktaranlar: A. Mecit
DOĞRU, İsmail KAYNAK, Kültür Bak. Yay. Ankara, 1991
GEMALMAZ, Efrasiyap, Erzurum İli Ağızları I-II-III, Atatürk
Üniversitesi Yay. 487 Erzurum, 1978
GÖKALP, Mehmet, Artvin Saz Şairleri, Asır Ajan Yay., İstanbul, ty.
GÖKYAY, Orhan Şaik, Dedem Korkutun Kitabı, Başbakanlık Kültür
Müşteşarlığı, Kültür Yay. İstanbul, 1973
GRÖNBECH, K., Kuman Lehçesi Sözlüğü, Codex Cumânicus'un
Türkçe Sözlük Dizini, Çev. Kemal AYTAÇ,
Kült. Bak. Yay.
1396, Ankara, 1992
GÜLENSOY, Tuncer, Kürmanci ve Zaza Türkçeleri Üzerine Bir
Araştırma, TKAE, Ankara, 1983
................. Doğu Anadolu Osmanlıcası, TKAE, Ankara, 1986
................. Kütahya ve Yöresi Ağızları, TDK Yay. Ankara 1988
................... Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken
Bilgisi Sözlüğü, I, II TDK Yay. Ankara, 2011
15
GÜLVAHABOĞLU, Âdil, Islığını Derin Çal Yüzyılları Getirsin,
Payda Yay. Ankara, 2012
GÜNDÜZ, Ali, Çoruh Havzası ve Artvin, Ankara, 2001
GÜRER, Gülsevin, Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, TDK Yay.
Ankara 2007
HACIEMİNOĞLU, Necmettin, Karahanlı Türkçesi Grameri, TDK
Yay. Ankara, 2008
HACILI, Asif, Aydın Poladoğlu, Ahıska Türk Folkloru, Atatürk Kültür
Merkezi Başkanlığı Yay. Ankara, 2001
HATİBOĞLU, Vecihe,
Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, TDK Yay.
Ankara 1969
.................. Türkçenin Ekleri, TDK Yay. 2. Baskı, Ankara, 1981
HAVADAR, Süleyman, Anadolu Destanı, Günce Yay. Ankara, 1999
.................. Anadolu Destanı Acıelma, Ankara, 2002
.................. Köy Öğretmeninin Mandolini, Alter Yay. Ankara, 2012
HENGİRMEN, Mehmet, Türkçe-Özbekçe Konuşma Klavuzu, TürkçaÖzbekça Sözlaşgiç, Çev. Yusuf BERDİYAR, Engin Yay. Ankara,
1992
İNAN, Abdülkadir, XIII.-XV. Yüzyıllarda Mısır'da Oğuz-Türkmen
ve Kıpçak Lehçeleri ve Halis Türkçe, TDAY 1953 2. baskı, 1988
İZBUDAK, Velet, El-İdrâk Haşiyesi, TDK Yay. 2. Baskı, Ankara, 1989
KARAAĞAÇ, Günay, Çağatayca El Kitabı, İÜEF Yay. No: 3412
İstanbul, 1988
KARADENİZ, Bekir, Artvinli Halk
Şairleri, Artvin Kültür ve
Yardımlaşma Derneği Yay. 1 Ankara, 2002
16
KARADOĞAN, Ahmet, Eski Anadolu Türkçesinde Yuvarlaklaşan
Ekler, TDAY-Belleten 2001/I-II'den ayrı basım s.169-179, Ankara,
2003
KARAHAN, Leyla, Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, TDK Yay.
Ankara, 2011
KARAHAN, Yüksel, Çiçek Sepeti, Adapazarı, 2011
KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi, Kıpçaklar ve Kıpçak Türkçesi,
İÜEF-TDED C XII'den ayrıbasım, s. 175-184, İstanbul, 1963
KARASÜLEYMANOĞLU, Şahver,
Ankara, 2004
Şiirimizde Artvin, Sahara Yay.
KAŞGARLI Mahmud, Divanü Lûgat-İt-Türk Tercümesi, Dizini I-IIIII-IV, Çev. Besim ATALAY, TDK Yay. Ankara, 1985-1986
KAUP, Wıllı Bang, Berlindeki Macar Enstitüsünden Türkoloji
Mektupları, Çev. Şinasi TEKİN, Atatürk Üniversitesi Yay. No: 408,
Erzurum, 1980
KAYA, Osman, Bir Ömrün Şiirleri, Kum Yay. İstanbul, 2002
................... Evreni Bütün Edelim, Kum Yay. İstanbul, 2003
................. Elli Senemi Verdim, Kara-MaviYay. İstanbul, 2010
KIRZIOĞLU, Fahrettin, "Artvin Tarihi" Artvin İl Yıllığı, 1973
...............
Yukarı-Kür Ve Çoruk Boyları'nda Kıpçaklar, TTK Yay.
Ankara, 1992
...............
Dede-Korkut Oğuznameleri II. Kitap, Atatürk
Kültür
Merkezi Başkanlığı Yay. Ankara, 2000
KORUCU, Sevinç, Artvin Folklorundan Örnekler, Atatürk
Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi, Türk Dili ve
Edebiyatı Öğretmenliği Bölümü, Yayınlanmamış Bitirme Tezi, 1989
KOŞAY, Hamit Zübeyir, Susmuş Saz, İstanbul, 1949
KÖROĞLU, Kemalettin, Tarihte Ardanuç, Livane Dergisi, Mayıs 1997
17
KURGAN, Şükrü, İzahlı Eski Metinler Antolojisi, Maarif Vekilliği
Yay. Ankara, 1943
KÜKEY, Mazhar, Uygulamalı Örneklerle Türkçede Fiiller, Ankara,
1972
................. Türkçenin Sözdizimi, Ankara, 1975
LE COG, A. Von, Türkçe Mani Elyazıları, Çev. Fuat KÖSEARİF,
TDK Yay. İstanbul, 1936
Meydan Larousse C. 2, s. 509, Meydan Yay. 1969
NECİP, Emir Necipoviç, Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, Rusçadan Çev.
İklil KURBAN, TDK Yay. Ankara, 1995
NEMETH Gyula, Kumuk ve Balkar Söz Notları,
Çev. Hüseyin Namık ORKUN, ty.
.............. ... Kumuk ve Balkar Lehçeleri Sözlüğü, Çev. Kemal,
AYTAÇ, Kültür Bak. Yay. Ankara, 1990
OCAK, Mikail, Donmuş Umutlar, Bursa, 1999
OLCAY, Selahattin, A. Bican ERCİLASUN, Ensar ASLAN, Arpaçay
Köylerinden Derlemeler, TDK Yay. Ankara, 1976
ORALTAY, Hasan, Nuri YÜCE, Saader PINAR, Kazak Türkçesi
Sözlüğü, Türk Dünyası Araştırmaları Yay. 8, İstanbul, 1984
ORKUN, Hüseyin Namık, Eski Türk Yazıtları, TDK Yay. İstanbul,
1936
ÖNAL, Ülkü, Artvin Yöresi Çocuk Oyunları, Ankara, 2012
................. Artvin Yöresi Yemekleri, Ankara, 2013
ÖNER, Mustafa, Bugünkü Kıpçak Türkçesi, TDK Yay. Ankara, 1998
ÖZÇELİK, Hamza, Âşık Devâmi ve Ataları, Ankara, 1979
18
ÖZDEMİR, Halit, Artvin Tarihi, 2. Baskı, Ankara, 2002
ÖZDER, Adil, Artvin Folkloru, Ankara 1970
................. Artvin İli Bilgileri I - II, Ankara, 1971
ÖZKAN, Nevzat, Gagavuz Türkçesi Grameri, TDK Yay. Ankara, 1996
ÖZTÜRK, Rıdvan,
Ankara, 1997
Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil, TDK Yay.
PAASONEN, H., Çuvaş Sözlüğü, TDK Yay. C. III. 7, İstanbul, 1950
PEKACAR, Çetin, Kumuk Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay. Ankara, 2011
PRÖHLE, Wilhelm, Karaçay Lehçesi Sözlüğü, Çev. Kemal AYTAÇ,
Kültür Bak. Yay. /1304, Ankara, 1991
RASONYİ, L., Kuman Özel Adları, TKAY III-IV-V-VI, 1966-1969,
Ankara
SAFRAN, Mustafa, Yaşadıkları Sahalarda Yazılan Lûgâtlara Göre
Kuman/Kıpçaklar'da Siyasi, İktisadi, Sosyal ve Kültürel Yaşayış,
TKAE Yay. 137, Ankara, 1993
SAĞIR, Mukim, Erzincan ve Yöresi Ağızları, TDK Yay. Ankara, 1995
SIRKAŞEVA, L. T. Ryumina, N. A. Kuçigaşeva, Teleüt Ağzı Sözlüğü,
Çevirenler, Şükrü Halûk AKALIN, Caştegin TURGUNBAYEV,
SOLMAZ, Halis, ANAGERT, ty.
STURTEVANT, Edgar H., Eti Dili Sözlüğü, Çev. Münire B. ÇELEBİ,
TDK Yay. İstanbul, 1946
SULTAN, Ate, EFKÂRİ, Çoruh Yaylaları, Artvin, 1966
ŞAVK, Ülkü Çelik, Kırgız Atasözleri, TDK Yay. Ankara, 2002
19
ŞENOL, Sevgi, Artvin-Ardanuç Ağzından Derlemeler
İnceleme-Derlemeler- Sözlük, Bursa, 1993
................ Ardanuç'tan Bir Güldeste Gönül Kocamaz, Bursa, 2000
SHAW, Robert Barkley, Kaşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü, Rusçadan
çeviren ve eklemelerle yayına hazırlayan Fikret Yıldırım, TDK
Yay.
Ankara, 2014
ŞİRELİYEV, M. Ş., M. İ. İSLAMOV, Azǝrbaycan Dialektoloji Lüğǝti
I, TDK Yay. Ankara, 2010
Tarama Sözlüğü I-VIII, TDK Yay. TTK Basımevi, Ankara-1963-1977
TAVKUL, Ufuk, Başhüyük'ten Derlenen Karaçayca Sözler, TDAYBelleten 1989, s. 193-254
.................. Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay.
Ankara, 2000
TAYMAS, Abdullah Battal, Kazan Türkçesinde Atasözleri Ve
Deyimler, TDK Yay. Ankara, 1968
TEKİN, Talat, Orhun Yazıtları, TDK Yay. Ankara, 2010
THURY, Jozsef,
"Behçet-ül-Lûgat" adlı Çağatay Lûgati, Çev.
Hüseyin Namık ORKUN, ty.
TİMURTAŞ, Faruk K., Eski Türkiye Türkçesi XV. yy. GramerMetin-Sözlük, İÜEF Yay. No: 2157, İstanbul, 1977
TOKDEMİR, Hayrettin, Artvin Destanı, Ankara, 1978
TOPARLI, Recep, Sadi ÇÖGENLİ, Nevzat H. YANIK,
Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî , TDK
Yay. Ankara, 2000
................ Hanifi VURAL, Recep KARAATLI, Kıpçak Türkçesi
Sözlüğü, TDK Yay. 2. Baskı Ankara, 2007
TURAN, Zikri, Artvin İli Yusufeli İlçesi Uşhum Köyü Ağzı, TDK
Yay. Ankara, 2006
20
Türkçe Sözlük , TDK Yay. 11. Baskı Ankara, 2011
USTA, Erbay, İçimdeki Volkan, Elele Yay. Ankara, 2012
USTA, Nusret, Gönül Pınarında Artvin, Rize, 1998
ÜLKÜSAL, Müstecip, Dobruca'daki Kırım Türklerinde Atasözleri
Ve Deyimler, TDK Yay. Ankara, 1970
ÜNSAL, Avni, Gönül Bahçemden, Ersoy Hukuk Bürosu Yay. Ankara,
2000
YAMAN, Ertuğrul, Nizamiddin MAHMUD, Özbek Türkçesi - Türkiye
Türkçesi Ve Türkiye Türkçesi - Özbek Türkçesi Karşılıklar
Kılavuzu, TDK Yay. Ankara, 1998
YAVUZ, Muammer, Efsaneleri Doğrulayan Harabe ve Yapıtlar,
Kültür-Artvin, 1968, sayı 8
YAZICI, Hasan Hüseyin, Gönül Bağları, Bursa, 2005
YAZICI, Yüksel, Ölüm Var Ayrılık Yok, İstanbul, 1989
Yazım Kılavuzu, TDK Yay. 27. Baskı Ankara, 2012
YILMAZ, Süleyman, Bahçe, I. Kitap, ty.
.................. Bahçe, II. Kitap, ty.
.................. Bahçe, 3. Kitap Bursa, 2003
.................. Bahçe, 4. Kitap Bursa, 2006
YUDAHİN, K. K., Kırgız Sözlüğü Cilt 1, 2, Çev. Abdullah TAYMAS,
ZEMAHŞERİ, Mukaddimetü'l - Edep, Çev. Nuri YÜCE, TDK Yay.
Ankara, 1988
21
KİTAP KISALTMALARI
A
AAS
AD
ADL (I)
ADL (II)
ADS
AH
AHYÖ
AKD
AL
AT
ATF
ATS
BDK
BKT
BL
BTM
CC
ÇBK
ÇEK
ÇS
DA
DAO
Ded.KK
DKK
DKO
DTAD
DLT
DTCFD
DTUA
EATE
22
Anagert, bkz. H. Solmaz
Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, bkz. L. Karahan
Artvin Destanı, bkz. H. Tokdemir.
Azǝrbaycan Dialektoloji Lüğǝti-I bkz. M. Ş. Şireliyev
Azǝrbaycan Dialektoloji Lüğǝti II, bkz. S. Behbutov
Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 1, 2, bkz. Ö.A. Aksoy
Atebetü'l Hakayık, bkz. Edip Ahmet
Azerbaycan Halk Yazını Örnekleri, bkz. E. Ahundov
Arpaçay Köylerinden Derlemeler, bkz. S. Olcay
Abuşka Lûgati veya Çağatay Sözlüğü, bkz. B. Atalay
Azeri Türkçesi, bkz. M. Ergin
Ahıska Türk Folkloru, bkz. A. Hacılı
Altayca-Türkçe Sözlük, bkz. N. A. Baskakov
Başhüyük'ten Derlenen Karaçayca Sözler,
bkz. U. Tavkul
Bugünkü Kıpçak Türkçesi, bkz. M. Öner
"Behçet-ül-Lûgat" adlı Çağatay Lûgati, bkz. J. Thury
Berlindeki Macar Enstitüsünden Türkoloji Mektupları,
bkz. W. B. Kaup
Codex Cumânicus, bkz. K. Grönbech
Yukarı-Kür Ve Çoruk Boyları'nda Kıpçaklar,
bkz. F. Kırzıoğlu
Çağatayca El Kitabı, bkz. G. Karaağaç
Çuvaş Sözlüğü bkz. H. Paasonen
Diyarbakır Ağzı, bkz. M. Erten
Doğu Anadolu Osmanlıcası, bkz. T. Gülensoy
Dedem Korkutun Kitabı, bkz. O.Ş. Gökyay
Dede Korkut Kitabı, I, II bkz. M. Ergin
Dede Korkut Oğuznameleri, bkz. F. Kırzıoğlu
Dobruca'daki Kırım Türklerinde Atasözleri Ve
Deyimler, bkz. M. Ülküsal
Divanü Lügat-İt Türk Tercümesi,
bkz. Kaşgarlı Mahmut
Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi
Doğu Türkistan Uygur Ağızları, bkz. E. Emet
Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, bkz. G. Gürer
EATYE
EDS
EİA
EMA
ETG
ETŞ
ETT
ETY
EUTS
EYA
G
GA
GTG
GTS
Gür.TS
İH
İML
K
KA
KAD
KB
KBLS
KBS
KBSN
KBYA
KEL
Kİ
KİA
KKT
KKY
KLS
KM
Eski Anadolu Türkçesinde Yuvarlaklaşan Ekler,
bkz. A. Karadoğan
Eti Dili Sözlüğü, bkz. E. H. Sturtevant
Erzurum İli Ağızları I-II-III, bkz. E. Gemalmaz
İzahlı Eski Metinler Antolojisi, bkz. Ş. Kurgan
Eski Türkçenin Grameri, bkz. A.V. Gabain
Eski Türk Şiiri, bkz. R. R. Arat
Eski Türkiye Türkçesi XV. yy., bkz. F. K. Timurtaş
Eski Türk Yazıtları, bkz. H. N. Orkun
Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, bkz. A. Caferoğlu
Erzincan ve Yöresi Ağızları, bkz. M. Sağır
Gevhernik, bkz. Y. Aydin
Gaziantep Ağzı, bkz. Ö. A. Aksoy
Gagavuz Türkçesi Grameri, bkz. N. Özkan
Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, bkz. G. A. Gaydarci
Gürcüce-Türkçe Sözlük, bkz. İ. Arısoy
El-İdrâk Haşiyesi, bkz. V. İzbudak
İbn-i Mühennâ Lûgati, bkz. A. Battal
Kıpçaklar, bkz. R. R. Arat
Kırgız Atasözleri, bkz. Ü. Ç. Şavk
Kaşgar Ağzından Derlemeler, bkz. E. U. Aratan
Kutadgu Bilig III, İndeks, bkz. R. R. Arat
Kumuk ve Balkar Lehçeleri Sözlüğü, bkz. G. Nemeth
Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken
Bilgisi Sözlüğü, bkz. T. Gülensoy
Kumuk ve Balkar Söz Notları, bkz. G. Nemeth
Keban Baskil ve Ağın Yöresi Ağızları, bkz. A. Buran
Kartuli Enis Leksikoni (Gürcü Dilinin Sözlüğü),
bkz. İr. Abaşize
Kitâbu'l-İdrâk li Lisâni'l-Etrâk, bkz. Ebȗ-Hayyan
Kars İli Ağızları, bkz. A. B. Ercilasun
Kıpçaklar ve Kıpçak Türkçesi, bkz. A. F.
Karamanlıoğlu,
Yaşadıkları Sahalarda Yazılan Lûgâtlara Göre Kuman/
Kıpçaklar'da Siyasi, İktisadi, Sosyal ve Kültürel
Yaşayış, bkz. M. Safran
Karaçay Lehçesi Sözlüğü, bkz. W. Pröhle
Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve
Mugalî, bkz. R. Toparlı
23
Kmk.TS
KMTS
KMV
KÖA
KS
KT
KTAD
KTG
KTLS
KTS
KY
KYA
KYAS
Kzk.TS
KZTÜ
ME
ML
OA
OİYA
OKD
OTAL
OY
ÖTK
ŞT
Tar.S
TAS
TD
TDAY
TDEA
TDED
TDEK
24
Kumuk Türkçesi Sözlüğü, bkz. Ç. Pekaçar
Karaçay Malkar Türkçesi Sözlüğü, bkz. U. Tavkul
Kürdevan'dan Mektup Var, bkz. N. Aksakal
Kuman Özel Adları, bkz. L. Rasonyi
Kırgız Sözlüğü, bkz. K. K. Yudahin
Karahanlı Türkçesi, bkz. A. Ata
Kazan Türkçesinde Atasözleri ve Deyimler,
bkz. A. Taymas
Karahanlı Türkçesi Grameri, bkz. N. Hacıeminoğlu
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, bkz. A. B.
Ercilasun
Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, bkz. R. Toparlı
Kıssa-i Yûsuf, (Yusuf u Züleyhâ) İnceleme-MetinDizin bkz. D. Erzurumlu
Kütahya ve Yöresi Ağızları, bkz. T. Gülensoy
Kaşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü, bkz. R. B. Shaw
Kazak Türkçesi Sözlüğü, bkz. H. Oraltay
Kürmanci ve Zaza Türkçeleri Üzerine Bir Araştırma,
bkz. T. Gülensoy
Mukaddimetü'l - Edep, bkz. Zemahşeri
Meydan Larousse
Orhun Abideleri, bkz. M. Ergin
Ordu İli ve Yöresi Ağızları, bkz. N. Demir
Oğuz Kağan Destanı, bkz. W. Bang
Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat,
bkz. F. Devellioğlu
Orhun Yazıtları, bkz. T. Tekin
Özbek Türkçesi-Türkiye Türkçesi ve Türkiye TürkçesiÖzbek Türkçesi Karşılıklar Kılavuzu, bkz. E. Yaman
Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soykütüğü),
bkz. B. H. Ebulgazi
Tarama Sözlüğü
Teleüt Ağzı Sözlüğü, bkz. L. T. Sırkaşeva
Türk Dilbilgisi, bkz. M. Ergin
Türk Dili Araştırmaları Yıllığı
Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları
Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi
Türk Dilinde Ekler Ve Kökler Üzerine Bir Deneme,
bkz. B. Atalay
TDES
TDT
TG
TGS
TLÖ
TME
TMES
TÖKK
TS
TTS
TTSD
TTŞ
Tuv.TS
UA
UKA
UÖTF
YUTS
Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, bkz. İ. Z. Eyüboğlu
Türk Dili Tarihi I-II, bkz. A. Caferoğlu
Türkçenin Grameri, bkz. T. Banguoğlu
Gürcüce- Türkçe Ve Türkçe - Gürcüce Kısa Sözlük,
bkz. V. Cangidze
Türk Lehçeleri Örnekleri II, Yaşayan Ağız Ve
Lehçeler, bkz. S. Çağatay
Türkçe Mani Elyazıları, bkz. A. V. Le Cog
Trabzon-Maçka Etimoloji Sözlüğü, bkz. K. Emiroğlu
Türkçe-Özbekçe Konuşma Kılavuzu, bkz. M.
Hengirmen
Türkçe Sözlük
Türkmen Türkçesi Sözlüğü, bkz. İ. Çeneli
Türkiye Türkçesinin Ses Düzeni ve Türkiye
Türkçesinde Sesler, bkz. Ö. Demircan
Tarihi Türk Şiveleri, bkz. M. Akalın
Tuva Türkçesi sözlüğü, bkz. E. Arıkoğlu
Urfa Ağzı, bkz. K. Edip
Artvin İli Yusufeli İlçesi Uşhum Köyü Ağzı,
bkz. Z. Turan
Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil, bkz. R. Öztürk
Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, bkz. E. N. Necip
25
ESERLERİNDEN ALINTI YAPILAN ŞAİRLER, YAZARLAR
Adı Soyadı
Âdil İlhan Özgüroğlu
Âdil Gülvahaboğlu
Ahmet Aktaş
Ahmet Yıldız - Karanuḫ
Ali Osman Atak
Âşık Cesimi
Âşık Emrah
Âşık İzani
Âşık Nebi
Âşık Niyazi
Âşık Sıtki
Âşık Şöhreti
Âşık Yanari
Ate Sultan
Avni Ünsal
Bulani, Mustafa Gül
Cemal Durmuş
Coşari, Ergül Keskin
Coşkuni, Niyazi Bedir
Dervişan, Hasan Yazıcı
Devami, Hamza Özçelik
Dilaver Dede
Dumani, Osman Demirci
Efkâri, Adem Şentürk
Ender Kılıç
Engin Uzuntaş
Engüni, Yaşar Köksal
Enver Çelik
Erbay Usta
Eşref Ergin
Feryadi, Fuat Gündüz
Genç Yazıcı
Gururi, İsmail Şimşek
Gülnuri Yedek
Halis Solmaz
Halis Yazıcı
Halit Karakuş
Harun Kızılkaya
26
Köyü
Tütünlü
Ardanuç Merkez
Hamurlu
Çıralar
Naldöken
Soğanlı
Yolüstü
Yolüstü
Soğanlı
Gökçe
Soğanlı
Soğanlı
Yolüstü
Kapıköy
Hamurlu
Tütünlü
Kızılcık
Yolüstü
Kızılcık
Avcılar
Soğanlı
Bereket
Bağlıca
Yolüstü
Kutlu
Kutlu
Aydın
Sakarya
Kapıköy
Aşağı Irmaklar
Ferhatlı
Hamurlu
Aydın
Anaçlı
Cevizli
Tepedüzü
Sakarya
Kapıköy
Hayrettin Bilgin
Hikmet Akkaya
Hüsnü Ertürk
İrfan Gökdemir
İsmail Dede
Kalemi, Süleyman Yılmaz
Kâzım Ertürk
Kenan Balcı
Kervani, Rasim Yılmaz
Kerem Yedek
Korucu Sevinç
Mahmut Çiftçi
Mevlüt Köse - Babi
Mikail Ocak
Necat Bayraktar
Nevzat Genç
Nezir Ağaoğlu
Nuri Aksakal
Nusret Usta
Osman Gürel
Osman Kaya
Özgüri, Hasan Önal
Reşat Genç
Sabit Kamacı
Sadık Turan
Sancaktar Demirci
Sübiye Nene
Süheyla Bilgin
Süleyman Havadar
Süleyman Özdemir
Şükrü Demirci
Tahsin Karahan
Taştan Çıralar
Talat Okumuş
Talip Karakuş
Tekin Kılıç
Tevfik Demirci
Yener Aydin
Yücel Usta
Kutlu
Naldöken
Aşağı Irmaklar
Tütünlü
Tütünlü
Boyalı
Aşağı Irmaklar
Kutlu
Tosunlu
Yolüstü
İncili
Örtülü
Ballı
Ustalar
Kapıköy
Tepedüzü
Yolüstü
Aşağı Irmaklar
Kutlu
Peynirli
Kutlu
Sakarya
Ekşinar
Ovacık
Konaklı
Kutlu
Cevizli
Ardanuç Merkez
Cevizli
Aşağı Irmaklar
Bağlıca
Sakarya
Sakarya
Kaşıkçı
Sakarya
Kutlu
Soğanlı
Ovacık
Müezzinler
Yüksel Karahan
Ziya Uzuntaş
Kutlu
Kutlu
27
28
ARDANUÇ'UN KÖYLERİ
Yeni adı
Eski adı
Akarsu
Aḫarşiya
Anaçlı
Ançḵora
Aşağı Irmaklar
Samsḫar
Âşıklar
Şavgülar
Avcılar
Arkim
Aydın
Ṭanzot
Bağlıca
Çidil
Ballı
Gülica
Beratlı
Varṭelya
Bereket
Ḵılacet
Boyalı
Ḫaft
Bulanık
Longotḫev
Cevizli
Anagert
Çakıllar
Norgiyal
Çıralar
Ḉara
Ekşinar
Eşkinar
Ferhatlı
Aḫıza
Geçitli
Ḫeva
Gökçe
Oṗiḉala
Güleş
Gölaşen
Gümüşhane
Gumuşḫana
Hamurlu
Ḫamagöret
Harmanlı
Ḫaravul
Hisarlı
Ṗeṭoban
29
30
İncili
Anç
Kapıköy
Ḵarsniya
Karlı
Diyagarmuş
Kaşıkçı
Ḳaşuḫci
Kızılcık
Unusḫev
Konaklı
Ḫertus
Kutlu
Göraşet
Meşeköy
Vartḫel
Müezzinler
Meḉegil
Naldöken
Maśalaḫet
Ovacık
Saḫre
Örtülü
Ortis
Peynirli
Ḵaṗtaḫor
Sakarya
Sagara
Soğanlı
Cuġo, Śonara
Tepedüzü
Müker
Torbalı
Aravet
Tosunlu
Usot
Tütünlü
Bice
Ustalar
Ustamel
Yaylacık
Solyana
Yolağzı
Ḵonṭurom
Yolüstü
Basa
Yukarı Irmaklar
Samsḫar
Zekeriya
Zegerya
ARDANUÇ TARİHİ
Ardanuç ağzının geçmişten günümüze dek geçirdiği aşamalar, bölge
tarihiyle yakından ilgilidir. Ardanuç’un tarihi ancak bölgenin genel tarihi
içinde incelenebilir.
Artvin-Ardanuç tarihiyle ilgili en eski bilgiler M.Ö. 4000 yıllarına
uzanır. Hurriler, M.Ö. 4000 yıllarında Türkistan’dan Ön Asya’ya geçerek
Doğu Anadolu, Azerbaycan ve Çoruh boylarına yerleştiler. M.Ö. 13461320 yıllarında bölgeye Hititler hâkim oldu. M.Ö. IX. yy’da Aşağı Çoruh
havzasında yerli halk olarak Kolk ahalisi görülmektedir.2
Artvin bölgesinin tarihte ilk tanınması M.Ö. VIII. yy.’da Urartular
zamanında olmuştur. M.Ö. 800’lü yıllarda Urartular, 700’lü yıllarda
kuzeyden gelen Kimerler bölgeye yerleştiler. M.Ö. 720-714 yıllarında,
kuzeyden gelen Sakalardan kaçan Kimerler Çoruh boylarına inerek
Kolkluları bölgeden uzaklaştırdılar. Sakalar M.Ö. 680’li yıllarda ilk göçle
bölgeye geldiler. M.Ö. 655’li yıllarda ikinci büyük göçle gelen Sakalar
bölgeye yerleşti.3
Sakaların Kalarç (Gelarç) boyu Ardanuç kalesi ve çevresinde,
Tavlar (Taolar) Artvin-Ardanuç-Tavusker çevresinde, Saspir-İspirler,
İspir-Yusufeli
kesimlerinde,
Akaraklar (Ekerek/Egerek) Acara
kesimlerinde bulunuyordu. Ardanuç ve Çoruh boylarında görülen ilk kale
ve yerleşim yerlerinin bu Saka Türk boylarından kaldığı anlaşılıyor.
M.Ö. V. yy sonlarında Gürcistan idaresine geçen Tavok ülkesi yedi
sancağa ayrılmıştır. Bu sancaklardan biri de Kalarçlardır (Ardanuç
kesiminde Oğuzların "Kalaç/Khalaç"oymağı ). M.Ö. 127-149 yıllarında
bölge, tarihte eski Oğuzlar diye anılan Arsaklı devleti yönetimine geçti.
M.S. 75 yıllarında Hun, Peçenek ve Hazar akıncıları Kafkasları aşıp
bölgeye geldiler. 4
Bir ara tekrar Arsakların yönetimine geçen Kalarçet bölgesine, 182186 yılları arasında Kafkasların kuzeyinden gelen akıncı Hazarlar yerleşti.
Bölgede güçlenen Kartliler 408-410 yılları arasında bölgeyi işgal ederek
Tayk Eyaletini hakimiyetleri altına aldılar. V. yy’da Çoruh boyu Bizans
hakimiyetindeydi. Bölge, VI. yy başlarında İran ve Bizans
akınlarına sahne olur. Kür-Çoruh boyları, 629’da Bizans hakimiyetini
kabul eden Oğuz beyleri yönetimine geçti.5
2
H. ÖZDEMİR, Artvin Tarihi s. 13, 14
F. KIRZIOĞLU, Artvin İl Yıllığı, s. 99
4
M. A. ÖZDER, Artvin İli Bilgileri II, s. 70
5
H. ÖZDEMİR, age. s. 24
3
31
646 yılında Arap-İslam akınları bölgeye ulaştı. Kalarçhet bölgesi de
Arapların hakimiyetine geçti. Arap-İslam orduları Ahılkelek, Ahıska,
Ardahan, Şavşat, Ardanuç, Artvin Borçka ve Yusufeli çevresini fethederek
vergiye bağladılar. VII ve VIII yy.’larda bölge, sırasıyla Arapların,
Bizanslıların, Hazarların, Bagratlıların (Gürcülerin) yönetimine geçer.
826-876 yılları arasında Bağdat İslam Halifesi tarafından I. Bagarat’a
krallık verilince Bagratlılar Ardanuç-Ardahan bölgesinde Bağdat’a bağlı
bir krallık kurdular. 875-882 yıllarında I. Bagaratın kardeşi Guram Beg
Ardanuç kalesinde oturarak Kılarcet, Şavşat, Ardahan, Ahıska-Ahılkelek
bölgelerini yönetti. 899-914 yılları arasında Bagratlı Aşut Ardanuç beyi
oldu.6
934’te bölgeyi fetheden Bizanslılar, yönetimi yine Bagratlılar’a
bıraktı. 947’de Arap Emirliğinin yıkılmasından sonra İspir’den aşağı
bütün çoruh boyları Tay’k (Oltu-Tortum-Yusufeli) ve Kalarçet (ArdanuçŞavşat-Artvin-Borçka kesimleri) ile Tiflis’in batısına değin Yukarı-Kür ve
bütün Faş/Riyon ırmağı boyları, Ortodoks Tayk-Kartel-Apkaz Kralları
olan ve Ardanuç hakimlerinden gelen Bagratlılar idaresindeydi. Kalarçet
bölgesi uzun süre Bagratlıların yönetiminde kaldı. Bagratlılar, Selçuklu
akınlarına karşı 1032’de Bizanslılarla anlaştı.7
Selçuklular, 1045-1046 yıllarında Güney Kafkasya, Azerbaycan,
Ermenistan ve Gürcistan üzerine akınlar düzenleyerek bölgeyi ele
geçirdiler. Ardanuç ilk olarak 1044’te Selçukluların eline geçti. 1049’da
Selçuklu ordusu, Bizanslılarla ve müttefiki İber ordusuyla Kaputru’da
karşılaştı. Bizanslılarla Selçukluların ilk savaşı olan Kaputru savaşını
Selçuklular kazandı. 1054 yılında Tuğrul Bey komutasındaki Selçuklu
ordusu Çoruh vadisini fethetti.
Kartel (Gürcü) tarihi, 1064’te bizzat Alp Arslan’ın fetihlerini,
Yukarı-Kür ve Çoruk boylarındaki dolaşmasını da anarak şöyle anlatır.
(Bunlar İslam ve Ermeni kaynaklarında geçmez): " İran Hükümdarı Sultan
Alp-Arslan, ordusu ile gelip kolayca Kangar’ni Sancağından geçerek
Tıryalet bölgesini vurup bozdu. (Apkaz-Kartel-Tayk Kralı IV.
Bagrat/Bagratis’in, Çoruk boyunda Şavşat’a kaçtığını öğrenmiş olmalı ki)
Sonra (Tıryalet’ten) bir günde (Yukarı-Posof merkezi ve Ardahan-Şavşat
yolu üzerindeki) Kweliskur’a vardı. Bundan sonra (güneybatıda ve
Çoruk’un sağ kolları üzerindeki) Şavşet ile K(a)larcet bölgelerine girdi."8
6
M. A. ÖZDER, age. s. 72, 73
H. ÖZDEMİR, age. s. 58, 59
8
F. KIRZIOĞLU, age. s. 66
7
32
1076’da, Bagrat kralı II. Giorgi, Bizanslıların ve kuzeyden gelen
Şaman kısmen Hristiyan Türklerin (Kıpçakların) de desteğiyle Cavakhet,
Ardahan, Şavşat, Kalarcet bölgelerini yeniden ele geçirdi.
Melikşah’ın kumandanlarından Emir Ahmet, Bagratlı kralı II.
Giorgi’nin ordusunu 1080’de Posof bölgesindeki savaşta yenince
Türkistan’dan gelen birçok Oğuz boyları Artvin, Ardanuç, Şavşat,
Yusufeli çevrelerine yerleştiler.9 1082'de II. Görgi Sultan Melikşah’la
anlaşarak vergi vermeyi, gerektiğinde asker göndermeyi kabul edip
Selçuklulara tabi oldu.
Kuzeyde Ruslarla savaşıp zayıflayan Kuman-Kıpçaklar güneye
doğru inmek zorunda kaldılar. 1109’da ŞaruKhan ölünce Kumanların
başına oğlu Atrak geçti. Atrak, kızını Gürcü kralı David ile evlendirince
Gürcülerle Kumanlar arasında yakın ilişkiler kurulmuş oldu. 1116’da kral
David’in kuvvetleri K(a)larcet’e (Şavşat, Ardanuç, Artvin, Borçka
kesimine) girerek Türklere baskın yaptı. Ancak ele geçirdiği yerleri idare
edecek, savunacak güçte askeri olmadığını anlayınca Kıpçaklarla
anlaşmayı seçti. Güvenilir adamlarını kaynatası Atrak’a gönderdi.
Rusların baskısına dayanamayan David’in isteği üzerine Atrak
1118’de aileleriyle birlikte üç yüz bini aşan bir kuvvetle Gürcistan’a gitti.
Gürcistan’a giden Kumanların büyük bir kısmı dönmemiş, Yukarı-Kür ile
Çoruh boylarına yerleştirilmişlerdir.10
Bagratlı kralı IV. David Kıpçaklardan 40 bin kişilik atlı ordu kurdu.
Savaşçı Kıpçaklarla güçlenen David, İran’a akınlar yapmaya başladı.
1068’den beri Selçukluların elinde olan Tiflis’i 1122’de ele geçirdi. Kral
David 1125’te ölünce yerine geçen oğlu Dimitri zamanında Kıpçaklar,
kendi fetih hakları olarak Yukarı Kür ve Çoruh boylarına yerleştiler 11
1177’de III. Görgi tahtan indirileceğini anlayınca Kıpçak kumandanı
Kubasar’a sığındı. Kubasar’ın yardımıyla kurtulan III. Görgi, Kubasar’ı
bütün ülkenin başkumandanı tayin etti. Kraliçe Tamara zamanında GürcüKıpçak ordularının başkumandanı Kıpçaklı beyi
Kutluk-Arslandı.12 Bir yandan da ülkeye yeni gelen çok sayıdaki güçlü
Kıpçaklardan faydalanmaya önem verildi.
1194’te İran-Selçuklu Sultanlığının sona ermesi, Azerbaycan
Atabeklerinin iç savaşlarda zayıflaması sonucu Gürcistan güçlenmişti.
Yeni gelen Kıpçaklarla da iyice güç kazanan Tamara’nın ordusu, 1202’de
9
M. A. ÖZDER, age. s. 57
11
12
F. KIRZIOĞLU, age. s. 130, 132
10
33
Selçuklu Sultanı Süleyman Şah’ın ordusu ile karşılaştı. Süleyman Şah
yenildi. 1207’de zorlu kuşatmalar sonunda Tamara’nın ordusu Kars’ı ele
geçirdi. 13
Cengiz Han’ın orduları 1222’de Dağıstan’da Kıpçakları yendi.
Kıpçaklar, ülke korunmasına hizmet edeceklerini bildirerek Gence’deki
Müslümanlardan, yurt edinecekleri bir yer istediler.
Gürcülerin
baskılarından bunalan Genceliler, Kıpçakları Gürcülere karşı koymak
üzere Kazak çayı ve Kür boylarına yerleştirdiler. 1228’de İsfahan
savaşında Cengiz'in ordusuna yenilen Kharezmşah, Şirvan-Derbend’deki
Kıpçaklardan yardım istedi. Kıpçaklar, Sultan adına Derbed’i itaat
ettirdi.14
1239’da üç koldan ilerleyen Cengiz Han’ın orduları Kür, Aras ve
Çoruh boylarını işgal ettiler. Gürcistan ordusunun Sargis adlı Kıpçak
başkumandanı bu savaşta Abaka Han’dan yana olunca kendisine 1267’de
Ahıska valiliği verildi. Sargis Atabek olunca oğlu ile birlikte kendisine
Taşkapı’dan Erzurum’a değin Acara, Şavşat, Kalarcet, Ardanuç ve
Ardahan’ın büyük bir bölümü mülk olarak verildi.
Böylece Eski Kıpçaklar kendi beyleri idaresinde Bagratlılardan ayrı,
İlhanlılara bağlı bir hükümet kurmuş oldular. Fakat Azgur’daki OrtodoksKatolikosluğu kendi ülkelerinde bulunduğundan, din adamları ve
aydınların yazı dili, Kartel-Kilise dili olarak devam etti.15
Artvin ve çevresi 1268’de Çıldır Atabekleri yönetimine girdi.
Çoruh’un solundaki Barkal Dağlarında yaşayan Türkmenler, Azat-Musa
komutasında güneye inerek 1301 yılında Çaklı Beka komutasındaki
Kıpçaklarla savaştılar. II. Beka zamanında Karakoyunlular’a bağlı olan
bölge 1386 sonlarında Temur’e tabi olur.16 Temür’un 1404’te ölümünden
sonra Karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf 1412’de bölgeye hakim olur.
1444’te Karakoyunlu Padişahı Cihanşah, haraç vermeyen Kartel
kralı Bagratlı Vaktang ile ona uyan Atabek İvane üzerine sefer yaparak
Tiflis’i ve Ahıska’yı aldı. Her iki ülkeyi Nahçıvan’daki Umumi valiliğe
bağladı.
1461’de Trabzon’un fethi ile Doğu Karadeniz kıyıları, Çoruh ağzı da
Osmanlı idaresine geçer. Atabek II. Korkore, kendisinden haraç isteyen
Kartel-Gürcü kralı VIII. Gorgi’ye karşı 1463’te Uzun Hasan’dan yardım
istedi. II. Korkore’nin ve Uzun Hasanın orduları VIII. Gorgiyi yenince
13
F. KIRZIOĞLU, age. s. 144, 146
15
16
14
34
1347 yılından beri Bagratlı krallığına manen bağlı ve yardımcı olan
Atabekli-Kıpçak Hükümeti, Akkoyunluların yardımıyla bu bağdan
kurtulmuş oldu.17
"1477’den itibaren Yukarı-Kür ve Çoruk boylarındaki AtabekYurdu/Sa-Atabago, şu beş Beğliğe bölünmüştü. 1. Merkezi Ahıska olan
ana kol Samçikhe, 2. Merkezi Çıldır Akça-Kala kasabası olan Çavakhet,
3. Merkezi hangi hisar olduğu iyice kestirilemeyen Şavşet-Maçakhalet, 4.
Merkezi Ardanuç olan Kalarçet, 5. Merkezi Oltu ve sonra TortumAkçakalası olan Tao (Tav-Eli).
İşte bunlardan Çoruk-Ağzından Posof ve Ardahan’dan su ayrımındaki Arsiyan Yalağuzçam Dağları ile ayrılan "Maçakhalet-Şavşet" Sancağı
Atabeki, Akkoyunlu metbuları Uzun-Hasan’ın ölümünden sonra 1479’da,
Osmanlılar’ın "Turabozan Sancakbeği ve Amasya’dan Şehzade
Bayazıd’ın gönderdiği ordunun Torul-Beğliği’ni fethi sırasında,
Osmanlılar ülkesine katılmıştır.
Bunu Osmanlı Başveziri’nin şu kaydinden öğreniyoruz. "Sultan (Fatih
II. Mehmet) Hazretleri h.884 (1479) yılında, Ordusundan küçük bir
fırkayı, Gürcistan bölgesine gönderdi. (Amasya ve Trabzon’dan gelen bu
kuvvetler) orada Torul denilen Kal’a (Kharşut/Khaşrud çayı yukarıları)
ile, (Çoruk-Ağzı’ndan Şavşat’a kadarki) Madzahalet ülkesini baştan başa
fethettiler."18
Atabek Mirza-Çabuk (1500-1516), Akkoyunluların yıkılışı ve
Safevilerin iç karışıklıklarından faydalanarak Tav-Eli, Kalarçet ve Cavaket
sancaklarını da hakimiyeti altına aldı. 1502’de Şah İsmail Akkoyunlular’ı
yenince Çıldır Atabekleri yönetimindeki Artvin ve çevresi İran Safevi
devletine bağlandı.
1510’da Yavuz Sultan Selim’in bölgeye yaptığı seferle Artvin,
Ardanuç, Borçka çevreleri Osmanlı topraklarına katılmış oldu. Bagratlı
kralı II. Bagrat, Atabek IV. Korkore’yi 1535’te Ahılkelek savaşında
yenince Kalarçet, Samiçikhe ve Çavakhet, Kutayıs/İmeret krallığına
bağlandı.19
Kanuni, Erzurum beylerbeyi İskender Paşa’dan Ardanuç kalesini almasını isteyince, İskender Paşa 13 Mayıs 1551’de Ardanuç kalesini
alarak Erzurum’a bağladı. 1578 yılında Lala Mustafa Paşa Ahıska’yı
17
19
18
35
fethedince Çıldır Eyaleti kuruldu ve Artvin, Ardanuç, Şavşat, Yusufeli
çevreleri Çıldır Eyaletine bağlandı.20
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşında Osmanlı Devleti yenilince Kars,
Ardahan ve Batum sancakları Ruslara verildi. Böylece Artvin, Ardanuç,
Borçka ve Şavşat da Ruslara bırakılmış oldu.
Osmanlı Devleti 1. Dünya savaşına katılınca Rus orduları 1 Kasım
1914’te sınırlarımızı geçti. Ardanuç halkı "Ḳaçaḳaçluḫ" ( kaç ha kaç ) adı
verilen göçle vatanlarını terk edip Anadolu içlerine doğru göç etmek
zorunda kaldılar.
Bolşevik ihtilalinden sonra kurulan Sovyet hükümeti ile 3 Mart
1918’de imzalanan Brest-Litovsk Anlaşması sonrasında bölgede halk
oylaması yapıldı. Halkın büyük çoğunluğunun isteği üzerine Ardanuç’un
da içinde olduğu üç sancak yeniden Osmanlı Devletine bağlandı.
Ancak sekiz ay sonra 30 Ekim 1918’de Mondros mütarekesi
imzalanınca 1877-1878 savaşı sonrasındaki sınır yeniden geçerli oldu.
İngilizlerin Mondros mütarekesine dayanarak iki yıl süren işgalinin
ardından bölgeye Gürcü askerleri gelip yerleşti. 21
23 Şubat 1921’de Gürcistan Hükümetine verilen kesin ültimatom
sonucunda Gürcüler mevcut anlaşmalara aykırı olarak gerçekleştirdikleri
işgale son verdiler. Kars’tan hareket eden Türk ordusunun ilerlemesiyle 7
Mart 1921’de Ardanuç anavatana kavuşmuştur.
Ardanuç 1945 yılına kadar nahiye olarak Artvin’e bağlı kaldı.
1 Ağustos 1945’te merkezi Tütünlü (Bice) olmak üzere ilçe oldu. 1948’de
ilçe merkezi Adakale’ye, 1952’den sonra da şimdiki ilçe merkezi olan
Meydanlar mahallesine taşındı.
20
21
M. A. ÖZDER, Artvin İli Bilgileri, II s. 76
M. A. ÖZDER, age. s. 67, 68
36
YER ADLARI
Yer adları, ayrı bir araştırma, inceleme konusudur. Bölgemizde etkili
olmuş dillerin söz varlığıyla birlikte, o dillerin etimolojisini, ad verilen
yerlerin ve bölgenin tarihini, coğrafyasını da ayrıntılı bilmek gereklidir.
Bilimsel temele, tarihi gerçeklere dayanmadan, salt söylencelerden,
benzetmelerden, kulaktan duymalardan yola çıkılarak yapılan açıklamalar, gelecek kuşaklara yanlış bilgi aktarmak gibi sakıncalı bir sonuca
yol açar. Bu nedenle biz, Ardanuç'taki yer adlarıyla ilgili ayrıntılı
araştırmayı bu konuda bilimsel çalışma yapabilecek gençlere bırakmayı
uygun gördük.
"Ardanuç" adının nereden geldiği kesin olarak bilinmemektedir. Bu
konuda tarihçiler farklı görüşler ortaya koymaktadır.
" Eski Kulki/Kolk adlı Sakalı - Tavoklardan önceki Çoruk boyu
yerlileri Asyanikler, soydaş ve dindaşları Kıhaldili/Urartulu göçmenlerle
de karışık, buradaki tapınaklarına göre kalelere ad vermişlerdir.
...Ardanuç, Artvin/Artivin ve Ardaşen adları, Kıhaldi adlı en baş tanrıdan
sonra, Urartuluların üçüncü büyük tanrısı, güneş ilahi'nin adı olan Ardini
adına yapılan tapınaklardan kalmaktadır."
Fahrettin Kırzıoğlu, Artvin İl Yıllığı 1973 s. 105
"Ardanuç adı, Grekçe kaynaklarda Ardanoutzi; Latince Adranutzium;
Gürcüce Artanuji ve Ermenice Artanuş olarak geçmektedir. Ancak ismin
kökeni ve anlamı kesin olarak bilinmemektedir. Araştırmacılar, bu adın,
vaktiyle burasını yönetmiş Artanoich veya Vardanouchi adlı kraldan
dolayı verilmiş olabileceğini önermişlerse de böyle bir kralın varlığı
konusunda açık bilgiden yoksunuz."
Kemalettin Köroğlu, Livane
Dergisi, Mayıs 1997
Ardanuç adı üzerine halk arasında anlatılan iki söylence vardır:
Birinci söylence:
" Gevhernik kalesinde oturan Hristiyan beyinin oğlu, Kalarçet
(Ḵılacet) Kalesi'nde oturan Müslüman Türk beyinin, güzelliği dillere
destan kızını ister. Kız, başkasını sevdiği için Hristiyan beyin oğluyla
evlenmek istemez. Babasına da karşı gelemez. Söz kesilir, düğün
hazırlıkları yapılır.
Kale beyi gelini getirmek üzere atlılar gönderir. Kızın babası kırk
delikanlı eşliğinde kızını yolcu eder. Uzun süren yolculuk sonucu kız
hastalanır. Söylentiye göre de beye varmamak için zehir içer. Kalenin
37
yakınlarına gelindiğinde iyice ateşlenen kız, "Bir ekşi nar olsa da yesem."
der. Hemen bir nar bulunup getirilir. Narı yiyen kız, "Ne kadar güzel ekşi
nar, bunu getirdiğiniz yerin adı Ekşinar olsun." der. Ekşinar köyünün adı
böylece konmuş olur.
Düğün alayı kalenin altındaki, bugün şehitlik denen yere geldiğinde
kız yanındakilere: "Ben bir dua edeceğim siz de amin deyin." der. İçinden,
"Allahım sen benim burada canımı al." diye dua eder. Herkes amin der.
Kız oracıkta ölür ve öldüğü yere gömülür. Kaleden gelin alayını izlemekte
olan bey, merakla neden bu kadar oyalandıklarını sorar. Beye, "Sen sağol
beyim, gelin öldü." diye haber verilir. Çok üzülen kale beyi kendini
kalenin arkasından Cehennem Deresi'ne atar. Kalenin adı da, gelinin
"ardından uçtu" sözüyle ilgili olarak Ardanuç Kalesi olur."
İkinci Söylence:
"İslam kumandanlarından biri ne yaptıysa Gevhernik Kalesi'ni ele
geçiremez. Sonunda seksen deveye yüz altmış sandık yükleyerek içlerine
kılıçlı bahadırlar yerleştirir. Tüccar kılığına girip kervanın başına geçerek
kale yakınlarına kadar gelir. Eşyasını satmak için kale beyinden izin alır.
Kalenin dış kapıları açılır. Tüccar kumandan kervanıyla içeri girer.
Yüklerini açıp silahlı askerlerini meydana salarak kaleyi içten fetheder.
Kale beyi bunca savaşlarda koruduğu kalesinin böyle bir hile ile
alınmasına çok üzülür, ar eder. Utancından, kendini kaleden aşağıya
Cehennem Deresi'ne atar. Bunun üzerine kalenin adı, "ar"ından uçtu
sözüyle ilgili olarak Ardanuç Kalesi olur."
Muammer Yavuz, Efsaneleri Doğrulayan Harabe ve Yapıtlar,
Kültür-Artvin, 1968, sayı 8
Kaynaklardaki bilgiler, yer adlarının tamamının Türkçe olmadığı
görüşünün bilimsel temelden yoksun olduğunu göstermektedir.
Anç: " ançı: 'avcı' (an "av hayvanı") ." ETG s. 42
Arek: " İç kale, sığırların toplandığı yer." AD s. 87
Artvin: "art: Dağbeli." DLT I s. 42
Basa: " Çöçi han'ın soyu pek çabuk Kuman-Kıpçaklaştı ve Toktemir
oğlu Basaraba'nın o zaman tam Çöçi halefleri arasında moda olan Basa,
İlbasan, Basmış, İlbasar, Basaoğul gibi kişi adları arasına sıralayabiliriz."
KÖA s. 88
Ḫaravul: " karavul: karakol, gözcü." DDK s. 169
Hazarket, Dumasket: "Xozar: Türk dünyasından bir yerin adı."
DLT I s. 411
38
"Bu şehirlerin hepsinin adı, Türkçe olan "kend" ile yapılmıştır."
DLT III, s. 150
Ḳovuç: " kovuş: oyuk, boş." ŞT s. 407
Ṗaraḫ: "Barak: 1327'den önce Barak Kıpçak'ta bir kuman kabilesinin
adıydı. Kişi adı olarak hem Kıpçak'ta hem de diğer Türk kavimlerinin
onomastiğinde epeyce sık sık kullanılmıştı." KÖA s. 87
Saḳılde: " sagəlda: Sular taşıp çekildikten sonra sahilde peyda olan
çıkıntı, uçurum, (merdivende basamak.) " ÇS s. 117
Ardanuç'un farklı köylerinden alınan aşağıdaki yüz yetmiş tane yer
adının da Türklerden kalmadığı söylenemez.
Acielma, Acikirez, Aġsu, Aḫorogi, Alaçamluḫ, Ambarliḳaya,
Arayişbayir, Areklar, Arpalar, Aviboġan, Aviluḫ, Aviṭaşi, Bayirbaşi,
Beşortaḫ, Beylugunduz, Biberli, Boġatepesi, Boğaz, Bóyúkmeşe, Bozṭaş,
Boztopraḫ, Buzḫana, Camuşṭaşi, Cehennemderesi, Cinnipuñġar, Çadırṭaġi,
Çanta, Çaşurli, Çevurma, Ḉilogi, Çivtmezerlar, Çuḫurçayir, Çuḫurlar,
Degirmandere, Degirmanogi, Dereaġzi, Derinçayir, Derinmeşe, Dikçala,
Dipsuzgól, Doḳuzgozeli, Dolyerınogi, Doşali, Duzlar, Düzmeşe, Duzṭaġ,
Egritukan, Eskiyataḫ, Eskiyayla, Eşkinar, Geçut,
Góllar, Gólyeri,
Gozadacaḫṭaş, Gumuşḫana, Güneliḳala, Güney, Ḫanınogi, Ḫaravul,
Harḫbaşi, Ḫarmansirti, Ḫarmanyoli, Ḫazarket, Ḫorozli, Ḫozannar, İncagól,
İtḳayasi, Ḳalaardi, Ḳaraçegil, Ḳaragozoġli, Ḳarali, Ḳarameşe,
Ḳaranuḫmeşe, Ḳaraṭaş, Ḳaratavuḫlar, Karşilar, Ḳartınṭaşi, Ḳaşuḫçi
Ḳavurmaduzi, Ḳayadibi, Ḳayinnuḫ, Ḳayınyama, Keçkeçalar, Kesugunsirt,
Kesuk, Kesuktaş, Ḳılluḫ, Ḳınali, Ḳıraç, Kilisaogi, Kilisanınsirti,
Kireçkuyi, Kişoplisirt, Kokliyol, Komlar, Komurkuyi, Komursirti, Ḵorḫ,
Korpuñġar, Ḳorucisirti, Kosalar, Ḳoyungóli, Kóyyuzi, Kuçukduz,
Ḳurbaġalar, Ḳurigól, Ḳurtlipunğar, Ḳuşaḫlar, Kutukluḫ, Ḵuṭul,
Ḳuyṭolduran, Meşedibi, Maġaraogi, Misirot, Naltokan, Narınbaşi,
Nesliḫatun, Ogeça, Okuzyataġi, Oluḫlar, Oṭliboġoz, Oyuz, Pancarli,
Parsıklar, Paşaluḫ, Piçḳamişluḫ, Piçyol, Puñġarogi, Saḳılde, Sanḳuran,
Sarolluḫ, Sartavul, Savaḫ, Savuḫsu, Savuḫpuñġar, Sırtlar, Sinekli,
Sirtinogi, Sogutduzi, Soraġınduzi, Sulġan, Surgun, Sutokulacaḫ,
Suyunbaşi, Şahinḳaya, Şeytankoprisi, Ṭamlaṭaş, Ṭanaṭaşlari, Ṭaşbaşi,
Ṭaşlitarla, Tekmezer, Tepurḳaya, Tikanni, Tikma, Topyoli, Tufan, Tutluḫ,
Uççamlar, Uçırmahlar, Uçkurun, Uçsu, Uyuzli, Uzunçayir, Yalaġuzçam,
Yanbegilar, Yanuḫlar, Yasaḫ, Yaylayoli, Yolçiyoli, Ziyaret.
39
COĞRAFİ DURUM
Ardanuç, Doğu Karadeniz bölgesinde 41˚07' ve 42˚26' doğu
boylamları ile 40˚35' ve 41˚32' kuzey enlemleri arasında yer alan, 969 km
yüz ölçümüne sahip Artvin'e bağlı bir ilçemizdir. Doğusunda Ardahan,
batısında Artvin merkez köyleri, kuzeyinde Şavşat, güneyinde Erzurum’un
Olur ilçesi yer alır. İlçe topraklarının 468 km’si tarım alanı, 311 km’si
ormanlık alan, 149 km’si de dağlık ve kayalık alandır.
Ardanuç 49 köy ve ilçe merkezinden oluşmaktadır. 2013 verilerine
göre nüfusu, ilçe merkezinin 6033, köyleriyle birlikte 11366’dır. Ardanuç
nüfusuna kayıtlı olanların %65’i ilçe dışında yaşamaktadır.
Artvin-Kars, Artvin-Erzurum yollarının geçiş noktasındadır. Artvin’e
uzaklığı 39 km., denizden yüksekliği 475 m’dir. Ardanuç, dağlık ve
ormanlık bir bölgede yer alır. Yöremizde "meşe" denen ormanların
çokluğu bölgenin havasını, iklimini düzenlemiş, kışın çok kar yağmasına
karşın yazları ılıman bir iklimin oluşmasını sağlamıştır. Ağaçların sıklığı
ve büyüklüğü nedeniyle "Ḳaranuḫmeşe" (Karanlık meşe) denilen orman
en ünlüsüdür. Ormanlarda yetişen başlıca ağaç türleri köknar, çam, ladin,
karaağaç, sarıçam ve meşedir. Artvin bölgesinde çok aranan çam sakızının
çoğu, Ardanuç ormanlarındaki köknar ağaçlarından toplanmaktadır.
İlçe sınırları içinde yer alan göller krater gölleridir. Bu göllerin üçü
Karagöl diye anılır. Birincisi Ardanuç'un 20 km. kadar güneybatısındaki
Horasan dağının dibindedir. Bir vadiyi doldurmuştur. Yaklaşık 300 m.
uzunluğunda 150 m. genişliğindedir. Bol alabalık yetişen göl derindir ve
dipten kaynar. İkinci Karagöl, Ardanuç'un 15 km. kadar doğusunda,
Kürdevan dağının kuzeybatı yönündedir. Üçüncü Karagöl Bilbilan
yaylasının batısındadır. Yalnızçam dağlarında da Dipsizgöl ve Boğa gölü
bulunmaktadır.
Çeşitli hastalıklara iyi geldiği söylenen çermiklerin en ünlüsü
Kapıköy’deki Kokmuş çermiğidir. Ardanuç deresini, Kürdevan dağından
doğan Ḫorḫot deresinin, Yalağuzçam dağlarından doğan Bulanık deresinin
ve Ekşinar deresinin suları oluşturur. Bu dereler Ardanuç merkezinde
birleşerek Çoruh'a karışır.
Ardanuç girişinde bulunan Cehennem Deresi kanyonu, bu suyun
aşındırmasıyla oluşmuştur. Uzunluğu 500 m., derinliği yaklaşık 70 m.'dir.
Genişliği 6 m. olan vadinin tabanı, üst bölümden daha geniştir.
40
SOSYO-KÜLTÜREL EKONOMİK DURUM
Ardanuç’un sosyo-kültürel hayatını etkileyen en önemli neden,
bölgede yaşanan savaşlardır. Son savaşlar bölge insanını göçe zorlamış,
ancak kaçakaçlık sonrası topraklarına dönebilmişlerdir. Savaşlar,
ayrılıklar, yoksulluklar, dayanışmayı, sosyal bağı güçlendirmiş, uğruna
kanlar dökülen topraklar Ardanuçlular için kutsallaşmıştır.
Ardanuçlular, geleneklerine bağlı, memleketlerini çok seven, yeniliğe
açık insanlardır. 1954 yılında Ardanuç Ortaokulu’nun açılmasıyla ilkokul
sonrası eğitim hızla artmıştır. Kız çocuklarının okumasına önem veren az
sayıdaki ilçelerimizden biri de Ardanuç’tur.
Ardanuç köylerinde evlerin alt katı taştan, üst katları ahşaptan
yapılmıştır. Alt katta ocaklı büyük bir oda, yan tarafta ahır yer alır. Üst
katta, avlu denilen geniş bir giriş bölümü, bu bölüme açılan ambar ve
odalar vardır. Kışlık yiyeceklerin, tohumlukların saklandığı ambar, her
evin vazgeçilmez bölümüdür. Çok kar yağan bölgede kışın, "aşaḫki ev"
"alt ev" "yer evi" denen alt katlarda, yazın serin olan üst katlarda yaşanır.
"Kimse kapısını bacasını kilitlemez. Araç gereçleri açıktadır. Kimse
kimsenin hiçbir şeyine el sürmez, zarar vermez. Hırsızlık diye bir şey
duyulmamıştır. Herkes birbirine yardımseverlik, dayanışma, empati
duyguları ile bağlılık içindedir. Kavga ve dargınlıklara rastlanmaz.
Toplumdaki bu güven, düzen ve kültür beni hep duygulandırmış, gurur
kaynağım olmuştur."22
Evin yakınında harman, harmanın hemen yanında samanlık (merek)
bulunur. Harmanın yarısını örten ve ḵaraṗan denen toprak dam, hem
dövülmekte olan harmanı yaz yağmurlarından korumak, hem de samanlığa
sığmayan hayvan yemlerini, kışlık odunun fazlasını saklamak için
kullanılır. Yakacak odun, ormandan ruhsatlı olarak kesilen ağaçlardan
hazırlanır.
Geçim kaynağı tarım, hayvancılık ve mevsimlik orman işçiliğidir. Bir
dönem yurt dışına, Almanya, Fransa gibi ülkelere giden ve Murgul Bakır
işletmelerinde çalışan işçilerin, işçi ailelerinin de ekonomik ve kültürel
gelişmelere katkısı olmuştur. Ardanuç’un, Artvin-Ardahan-Kars yolu
üzerinde bulunması da ekonomiyi olumlu etkilemiştir.
Her aile kendine yetecek arpasını buğdayını eker, harmanını döver,
elle çevrilen harman makinelerinde savurur, büyük su değirmenlerinde
22
H. SOLMAZ, Anagert, s. 34
41
tahıllarını öğütür.
Sebze olarak ekilen domates, biber, patlıcan, salatalık yazın; fasulye,
mısır, patates, soğan, lahana, balkabağı ve pancar hem yazın hem kışın
tüketilir. Tütün ekimi de gelir kaynaklarından biridir.
Buğday ve arpa dışındaki üretim için sulu tarım yapılır. Köylere
dağlardan gelen sulama suyu için her yaz başı "harḫçi" (arkçı) tutulur.
Harḫçi, su yolunu açar, sulama döneminde başka köylülerin suyu
kesmelerini engeller. Ayrıca, ortak kullanılan dağ suyundan herkesin
hakkı olduğu ölçüde yararlanmalarına dikkat eder.
İklim olarak daha sıcak bölgelerde "sevahil" köylerde yetiştirilen bol
miktardaki elma, armut, kiraz, erik, hurma, kızılcık, üzüm, dut gibi
meyveler yazın; meyve kurusu, pekmez, dut pestili, kızılcık ekşisi,
pelverda, küme, ceviz, ayva gibi yiyecekler güzün Ardahan’a, Kars’a
götürülerek satılır; ya da buğday, arpa, peynir karşılığında değiş-tokuş
yapılarak gelir elde edilir. Gidemeyenler, köyden meyve götürenlere satar,
ya da değiş tokuş yapılmak üzere verir. Bölgede bolca yetişen dut, pekmez
yapımının ana meyvesidir.
Meyve yetişmeyen soğuk köylerde hayvancılığa önem verilmektedir.
Bu köylerde hayvan ticareti, süt ürünlerinin satılması başlıca gelir
kaynağıdır.
Her aile, kendi ihtiyacı için en az bir iki inek, bir çift öküz besler.
Varlıklı ailelerde bu sayı artar. Sütü çok yağlı olan Manda (camuş) da
varlıklı ailelerin beslediği bir hayvandır.
Yaylacılık bütün köylerin hayatında önemli yer tutar. Konar-göçer
dönemden gelen bu yaşam biçimi, yazın köydeki işlerin rahatlıkla
yapılması için de gereklidir. Yaylaya öküzler daha önce gider; köydeki
işlerin yapılması için diğer hayvanlardan önce gelir.
Yaylada öküzler için "ókuzci", "ókuz çobani", diğer büyükbaş hayvanlar için "naḫırci" tutulur. Öküz çobanı en az iki kişi olur.
Küçükbaş hayvancılığı da yapılmaktadır. Bir köyde en az üç-beş
ailenin davarı olur. Davar besleyen aileler zorunlu olarak yaylaya çıkar,
davarlarını kendileri otlatır.
Yaylaya genellikle evin büyüğü kadınlar, eli ayağı tutan neneler çıkar.
Yaylacı kadınlara "şaşort" denir. Yaylaya çıkamayanlar hayvanlarını,
yayla süresince bakmak, sütünü sağıp yağ peynir yapmak
üzere yaylaya giden komşularına, yakınlarına kesime verirler.
Kesime vermek sözü, önceden belirlemek anlamındaki "kesim
kesmek" deyiminden gelmektedir.
42
Mal sahiplerine, genellikle iki ay olan yayla dönemi (24 Haziran - 24
Ağustos) sonunda, kesime verdikleri her bir inek için 4 okka peynir, 4
okka yağ, bir manda için 12 okka yağ verilir. Bu ölçüler köylere göre
değişebilir.
Yayla döneminde Artvin-Ardahan yolu üzerindeki Bilbilan’da
kurulan büyük pazarda sıkı pazarlıklar sonucu hayvanlar alınır, satılır,
öküzlere eşler bulunur. Çevre ilçe ve illerden gelenlerle Bilbilan, hayvan
alım satımının yapıldığı Cuma günleri bir panayır yerine döner.
Köyde kalanların en güzel eğlencesi özlemle beklenen pancarcı
şenlikleridir. Köydeki işlerden yorulanlar davul-zurna eşliğinde güreşler
tutarak, kadınlı erkekli oyunlar oynayarak, eğlenerek yaylaya giderler.
Kadınlar yayla yolunda dağ pancarı toplarlar. Köye döndüklerinde pancarı
kurutup kışın çorbasını yaparlar. Bu nedenle bu eğlenceye, "pancarcı
gitme" denir.
Yaylada bir iki gün kalınır. Şaşortlara yardım edilir. Yayıkları yayılır.
Çevre gezilerinde oyunlar oynanır, güreşler yapılır. Kaymaklar,
kuymaklar, gevrekler yiyip dağ havası alan köylüler, büyük bir enerjiyle
köylerine dönerek işlerine devam ederler.
Geçim kaynağının tarım ve hayvancılık olması dilde de etkisini
göstermiştir. Derlenen atasözü, deyim, mâni ve bilmecelerin çoğunun
konusu dağlar, yaylalar, hayvanlar, tarım araçlarıyla ilgilidir.
Ardanuç köylerinin çoğunda kahve yoktur. Kadın erkek birlikte
çalıştıkları için kahveye gerek duyulmamıştır. Kışın da evlerde "arafana",
"yığınaḫ" denilen gecelerde bir araya gelinir, eğlenilir, çeşitli oyunlar
oynanır. "Yılbaşı gezmek" de kışın beklenen, sevilen eğlencesidir.
bkz.
Yılbaşı Eğlenceleri. s. 359
Ardanuç, tarihi kalıntılar yönünden de zengindir. Yakınlardaki gümüş
madenlerinden dolayı Gevhernik adı verilen, Ardanuç-Adakale’deki
Gevhernik Kalesi’nin, Ferhatlı (Aḫıza), Bereket (Ḵılarcet), Hisarlı
(Ṗeṭoban), Aydın (Ṭanzot), Kutlu (Göraşet) köylerindeki kalelerin;
Bulanık (Longotḫev), Aydın (Ṭanzot), İncili (Anç) köylerindeki kiliselerin
kalıntıları günümüze kadar gelmiştir. Adakale’deki İskenderpaşa Camisi
1551’de yapılmış, 1864’te onarılmıştır.
Ardanuç’ta ziyaret yerleri de vardır. Bunların en bilineni Peynirli
(Ḳapṭaḫor) köyündeki Camandar Baba ile Soğanlı köyü sınırları içinde yer
alan Anza ziyaret yerleridir.
Ardanuç’un sosyo-kültürel-ekonomik yapısıyla ilgili olarak buraya
kadar anlatılanlar 1970'li yıllara kadar olan döneme aittir. Son yıllarda
43
gençlerin tamamının okuması, işçi ya da memur olarak çalışmaya
başlamasıyla artan göçler köylerdeki nüfusu hızla azaltmıştır.
Öyle ki, kışın köyde kalan hane sayısı bazı köylerde beşe kadar
düşmüştür. Göçler, Bursa, İstanbul, Adapazarı, Konya, İzmit, İzmir gibi
kentlerde yoğunlaşmıştır. Ancak yaz tatillerinde köylere gelenler köy
nüfusunu kısa bir süre için de olsa artırmaktadırlar.
Çeşitli nedelerle Ardanuç dışında yaşayanlar, kurdukları dernekler
aracılığıyla da olsa, ilçeleriyle, köyleriyle bağlarını koparmadan yaşamaya
devam etmeye çalışmaktadırlar.
"Bulunduğumuz yerlerde durumlarımız ne kadar iyi olursa olsun,
köylerimizin kimsesizliği, bakımsızlığı, bu konudaki çaresizliğimiz ve köy
özlemimiz içimizde derin bir yara olarak kanamaya devam ediyor."23
Gurbette yaşayanlar, doğup büyüdükleri toprakla, kültürle bağlarını
koparmamaya çalışsalar da, geri dönüş özendirilmez, bölgede iş gücünü
artırıcı önlemler alınmazsa, ne yazık ki Ardanuç, göç veren birçok
bölgemiz gibi ekim dikim yapılmayan, "ḫozan" tarlalardan oluşan terk
edilmiş bir yurt köşesi olmaya aday durumdadır.
I. BÖLÜM İNCELEME
23
H. SOLMAZ, Anagert, s. 55
44
GİRİŞ
Ardanuç, Artvin’in doğusunda yer alan, Artvin’e bağlı bir ilçemizdir.
Dağlık bir bölgede oluşu ulaşımı güçleştirmiş, yerli halkın çevre köy, ilçe
ve illerle iletişimini azaltmış, bu da ağız özelliğinin korunmasını, zengin
sözlü halk kültürü ürünlerinin bozulmadan günümüze dek gelmesini
sağlamıştır. Yakın komşuları olan Şavşat, Artvin, Yusufeli’nin aynı ağız
grubunda olması, farklı ağız grubundaki komşuları Ardahan’ın,
Erzurum’un uzaklığı da ağız özelliğinin korunmasında önemli bir etken
olmuştur.
Ardanuç ağzı salt bir lehçenin, ağzın özelliklerini taşımaz. Bölgenin
doğudan batıya geçiş bölgesi olmasının, savaşlar göçler nedeniyle diğer
Türk kavimlerleriyle, boylarıyla birlikte yaşayışın sonucunda, gerek
eklerde gerek söz varlığında birçok lehçeden, ağızdan izler görülür.
Ardanuç ağzını ayrıntılı incelediğimizde, belirgin olarak Kıpçak
Türkçesinin, Eski Anadolu Türkçesinin, Oğuzca'nın ve Çağataycanın
özelliklerini görürüz.
Fahrettin Kırzıoğlu’nun Gürcüce yayınlanan kaynaklara dayanarak
verdiği bilgilere göre Kıpçakların bölgeye yoğun olarak gelişi XI. yy’da
başlar.24 Tarihi kaynaklara göre XIII. yy.’da Artvin bölgesinde ağırlıklı
olarak Kıpçaklı Ortodoks Türkler yaşıyor, çevrede Türkmenler ve
Çepniler de bulunuyordu.25
Tarihte Kuman, Kumuk, Kıpçak, Türk gibi adlarla anılan Kıpçaklar
bir Türk kavmidir. Eski Türk dilinde ḳıpçak içi boş ağaç demektir.26
Ardanuç ağzında, ağaçtan oyularak yapılan saplı su içme kabının adı olan
"ḳapçi, ḳapçik" sözcüklerinin "Kıpçak" sözcüğüyle olan yakınlığı da göz
ardı edilmemelidir.
Kumuklar, bugün hakiki Kıpçak şivesini safiyetle muhafaza eden
başlıca bir boydur. İşte bu Kumuk Kıpçaklarına Milad çağında "Kuman"
denildiği gibi bazen "Türk" de denilmiştir.27
Kıpçak bir Türk kavmi ve bu kavmin rehberliği altında kurulan
kavmi bir birliğin adıdır. Kelimenin asıl şekli ḳıvçak (>ḳıbçaḳ) olup daha
sonraları seslerin değişmesi ile Kıfçak, Kıpçak, Ḫıfçak ve Ḫıfçah
şekillerini de almıştır. Kumanlar ismini renkten (solgun, sarımtırak)
24
F. KIRZIOĞLU, Kıpçaklar, s. 66
Yurt Ansiklopedisi, s. 943
26
R. R. ARAT, İslam Ansiklopedisi, s. 714
27
Z.V. TOGAN, Umumi Türk Tarihine Giriş, s. 160
25
45
almakta ve içlerinde muhtelif kavimlere mensup unsurlar bulunan bir
kavmi birlik teşkil etmekte idiler.28
Konar-göçerlik hayatının getirdiği alışkanlıkla yerleşik düzene tam
olarak geçemeyen Kıpçak Türkleri, tarih boyunca çeşitli sebeplerle
birçok Türk ve yabancı kavimlerle ilişki içinde olmuşlardır.29 Tarihi
kader birliği dolayısı ile Kıpçakların uzun müddet Türkmenlerle birlikte
yaşamaları neticesinde, Kıpçakça da Türkmence ile yakın temasta
bulunmuştur. Bu kaynaşma yüzünden Kıpçakça metinlerin dili,
sınıflandırmada kesin bir yere konulamamıştır.30
Kıpçaklar Oğuz boylarıyla da çok eski çağlardan beri komşu olmuş,
hatta karışık yaşamışlardır. Harzemşahlar devrinde Oğuz-Türkmen,
Kanglı ve Kıpçaklar birbirine karışmışlardır. Kelimeler ve şekiller
bakımından bu kardeş zümreler arasında alış veriş pek çok olmuştur.31
1338 yılında fransisken rahibi Paskal de Viktoria, Kuman dilinin
bütün Orta Asya’ya yayılan, Çin’e kadar her yerde anlaşılan ve Uygur
harfleri ile yazılan bir dil olduğunu söyleyerek, geniş bir sahada yaşayan
Türkler arasındaki dil ve kültür birliğini de ortaya koymuş oluyordu.32
Tarihi boyunca birbiriyle sıkı bağları olan ve hiçbir zaman birbirine
kapalı kalmamış olan Türk lehçelerinin bu karakteri dolayısıyla tarihi
yazı dilimizde de karışık dillilik daima olmuş, Kıpçak edebi geleneğinin
parçalanmasından sonra da Çağatayca’nın, XIX. yy sonlarında da
Türkistan edebi dilinin etkisi olmuştur. Bu nedenle bugünkü Kıpçak
lehçelerinin tarihi geleneği içinde, eski Kıpçak Türkçesi kadar Çağatay
Türkçesinin payını da düşünmek gerekir.33
Tarihte Bagratlılarla Kıpçakların komşu oluşu, Kıpçakların uzun
yıllar boyunca savaşçı askerleriyle Gürcüleri desteklemeleri, bunun da
ötesinde krallık düzeyinde kız alıp vermeleri, dilde de karşılıklı
etkileşime neden olmuştur. Bu nedenle Ardanuç ağzındaki Gürcüce
sözcüklerin, Rusca ve Ermenice’den alınma sözcüklerden fazla olması
doğaldır. Ardanuç’ta 1921 yılından sonra hiçbir köyde Gürcüler
yaşamamıştır.
Ermenice’den ve Rusça’dan sözcük alımı da yine komşuluk
ilişkileri sonucunda olmuştur. XI.yy’da devletlerini kaybettikten sonra
kuzeye doğru, Kıpçakların faal oldukları topraklara göç eden Ermeniler,
28
R. R. ARAT, age. s. 713
M. ÖZYETGİN, Kitab’ul-İdrak li Lisani’l-Etrak, s. 21
30
A. F. KARAMANLIOĞLU, Kıpçaklar ve Kıpçak Türkçesi, s. 177
31
A. İNAN, TDAY-1953, s. 53
32
R. R. ARAT, age. s. 715
33
M. ÖNER, Bugünkü Kıpçak Türkçesi, s. XXII
29
46
siyasi ve ticari nedenlerle Kıpçakçayı resmi dil olarak benimsemişlerdir.34
Selçuklu akınlarına dayanamayıp büyük bir bölümü Kırım’a giden
Ermeni göçmenlerinin Kıpçaklarla devamlı teması, onları yavaş yavaş
Kıpçak dilini kilise dili ve resmi dil olarak kabul etmeye sevk etti. Dilde
bu etkileşim o kadar ileri derecede oldu ki, o dönemde Ermenilerin
kullandığı dile de "Ermeni Kıpçakçası" dendi. Çoğunluğu Avrupa
kütüphanelerinde olmak üzere toplam 28 Ermeni Kıpçakçası yazması
vardır.35
Bu tarihi, siyasi, ticari ilişkilerin, komşuluğun, iç içe yaşayışın
sonucu olarak Ardanuç ağzında eklerde çoğunlukla Eski Anadolu
Türkçesinin, Kıpçak Türkçesinin, Çağatayca'nın; söz varlığında da
Azeri, Altay, Başkurt, Çağatay, Çuvaş, Gagauz, Karaçay-Malkar, Kazak,
Kırgız, Oğuz, Özbek, Tatar, Tuva, Türkmen, Uygur Türkçelerinin izleri
vardır.
Ardanuç ağzı, Şavşat, Posof ve Ahıska ağzı ile aynı denecek kadar
benzer niteliktedir. Yusufeli, Artvin merkez ve merkez köyleri ağzıyla da
temelde benzer niteliktedir.
Leyla Karahan’ın Anadolu ağızlarının sınıflandırılmasında:
" Doğu Grubu Ağızları
Alt Gruplar
III. Grup
İkinci Derecedeki Alt Gruplar
1- Posof, Artvin merkez, Şavşat, Ardanuç, Yusufeli ağızları"
grubuna girer. 36
Ardanuç ağzında iki ağız grubu vardır.
Birinci Ağız Grubu: Ardanuç’ta çoğunluğun kullandığı, Ardanuç
ağzının genel özelliklerini taşıyan ağız grubudur.
İkinci Ağız Grubu: Aydın, Bereket, Bulanık, Geçitli, Meşeköy,
Ovacık, Sakarya, köylerine özgü olan ağız grubudur.
Ardanuç ağzının bütün özellikleri inceleme bölümünde ayrıntılı
biçimde gösterilmiştir.
34
M. ÖNER, age. s. XX
M. AKALIN, Tarihi Türk Şiveleri, s. 123, 124
36
L. KARAHAN, Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, s. 96
35
47
II. BÖLÜM DERLEMELER
Halk kültürünün temel taşları olan atasözleri, deyimler, mâniler,
bilmeceler, ünlemler, dualar, beddualar, ağız özellikleri açısından günlük
dilden daha koruyucu oldukları için, kırk yılı aşkın araştırmamızda
titizlikle derlenmiş, çalışmamızda geniş yer almıştır.
Geçmişten
günümüze gelen sözlü ürünler taşıdığı ağız özellikleri yanında, yöre
insanının hayata bakışını, inançlarını, deneyimlerinden çıkardığı
sonuçları, insan ilişkilerini günümüze taşıması bakımından da önemlidir.
Bu ürünlerin yalnızca bir türünü ele alıp incelediğimizde bile,
üretildikleri toplum hakkında çok şey öğrenebiliriz.
Ardanuç ağzı, atasözleri ve deyimler yönünden çok zengindir.
Benzer olan seksen üç atasözü dışında dört yüz on beş atasözü; benzer
olan yüz otuz altı deyim dışında yedi yüz elli beş deyim derlenmiştir.
Derlenen sözler, Ömer Asım Aksoy'un "Atasözleri ve Deyimler
Sözlüğü"37 adlı kitapları ölçü alınarak iki bölümde incelenmiştir.
Birinci bölüm, "Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü'nde Olmayanlar"
başlığı altında verilmiş, Türkçe Sözlük'te, Atasözleri ve Deyimler
Sözlüğü'nde bulunan sözlerin çoğu Ardanuç ağzında da kullanılmasına
karşın derlemeye alınmamıştır. Ancak anlamları farklı olan sözlere yer
verilmiştir. İkinci bölümde, anlamları aynı söylenişleri benzer sözler,
"Benzer Söylenişte Olanlar" başlığıyla verilmiş, açıklamalardan sonra,
"benz." kısaltmasıyla benzerleri yazılmıştır. Sözlerin farklı söylenişleri
ayraç içinde verilmiştir.
Duyguların dile getirildiği mânilerde sevgi, özlem, gurbet, doğa,
dağlar, yaylalar ve ölüm gibi konular işlenmiştir. Mânilerin çoğu, a, a, x,
a uyak düzeniyle söylenmiştir. a, x, a, x düzeninde mâniler de vardır.
"Karşıberi söyleme" denen atışmalı mâniler ve horovel örnekleri de
yöreye özgüdür. Halk zekâsının ince örneklerinin, dildeki karşıtlıkların
bolca görüldüğü bilmeceler, Ardanuç'ta yaygın sözlü dil ürünleridir.
"Açacaḫ, mesel" gibi adlar da verilen bilmecelerde şiirsel anlatım
vardır. Çoğu uyaklıdır.
Mâniler ve bilmeceler konularına göre bölümlere ayrılarak
yazılmıştır. Ayrıca halkbilimi açısından önemli olan, gün geçtikçe
unutulan çocuk oyunları, düğün gelenekleri, yılbaşı eğlenceleri, fıkralar,
inanışlar, âdetler de derlemeye alınmıştır.
Derlemelerde geçen bütün yöresel sözler eğik harflerle dizilmiş,
sözlük bölümünde açıklamaları yapılmıştır.
37
Ö. A. AKSOY, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, 1, 2, Ankara 1984
48
MÂNİLERDEN ÖRNEKLER
1 - Atışmalı Mâniler
a ) Genel atışmalı mâniler
Ḳız desana desana
Ḳız demişim demişim
Şeker şerbet yesana
Şeker şerbet yemişim
Diya diya osandım
Sen dedín ben da dedím
Ḳarşiluġun versana
Ḳarşiluġun vermişim
----------------------Meniya maraz dellar
Atımi oṭladurum
Gozala bayaz dellar
Hendektan aṭladurum
Meniyi bilmiyana
Sizi kimi ḳızlari
Çopluḫda ḫoroz dellar
Menidan paṭladurum
--------------------Meniya mest edarım
Altuni eridurum
Meniya ḳast edarım
Sozumi yúrúdurum
Altıma post edarım
Peşıma surudurum.
--------------------Bizim kóyun ḳızlari
Ḳarşı kóyun ḳızlari
Altun tabaḫ yuzlari
Çaruḫ çorap yuzlari
Açın saray girsinnar
Açın komi girsınnar
Tokun paray saysınnar
Tokun fışḫıy yesinnar
--------------------Çitimi çit edarım
Çay aşaġi aḫarım
Bitimi bit edarım
Dort yanıma baḫarım
Şu ḳarşiki ḳızlari
Ḳapuma it edarım
Ṭonçaġıma taḫarım
--------------------Gemi gelur yanaşur
Meşe meşeya benzer
İçi ṭoli çamaşur
Meşe koşaya benzar
Ḳarşi kóyun ḳızlari
Ḳarşi kóyun ḳızlari
Ḳoca deyi melaşur
Ólmiş eşega benzar
--------------------Karşiya ḳaban dellar
Ḳarşi ḳabansuz olmaz
Oçḵaya ṭaban dellar
Oçka ṭabansuz olmaz
Ḳız kurulup gezarsın
Na ḳurulup gezacam
Nişannın çoban dellar
Suri çobansuz olmaz
49
b) Gelin - kaynana mânileri
Kaynana ḳazan ḳarasi
Penceresi demur gelin
Gorumca Allah belasi
Na buyurdun emur gelin
İkisi da geberasi
O oġuli ben ṭoġurdum
Oġli beninan ḳalasi
Sen gótumi gemur gelin
--------------------Ḳayadan ot yolarım
Sinegın oḫuna baḫ
Ṗarmaġıma ṭolarım
Pisigin poḫuna baḫ
Çoḫ ḳızdurma ḳaynana
Bu da bana soz diyer
Saçlaruvi yolarım
Kopegın sozuna baḫ
--------------------Sari ḳavun dilimi
Çitimun uci burmaz
Ḳaynana çeksın dilini
Su gelur harḫda durmaz
Çekmam gelin diyanda
Kór olacaḫ gelinnar
Çekar gedar gelini
Bóyuk ḳadrıni bilmaz
--------------------Ḳaynanalar yilandur
Her sozlari yalandur
Ḳaynatalar saġırdur
Her sozlari aġırdur
Cevuz ṭali ḳırıldi
Su dibunda duruldi
Çatla da patla ḳaynana
Oġlun bana vuruldi
Boġozuvda incilar
Yilan olur yer seni
Gorumuvan soz dema
Ḳaynanayan der seni
Ḳaynanayi netmali
Ḳaynar ḳazana atmali
Yandım gelin diyanda
Altına çira atmali
50
c) Horoveller
Horovela başladım
Harali harali
Aci soġan dişladım
Kutana ḳoştum Maral’i
Hodaġını biturdum
Ola bacın ver Ali
Çifçisına başladım
Bir inek verem ṭanali
Hayde ho ho hooo ho ho
---------------Horovelın uzuni
Ókuzi vurdum meşeya
Ṭavara tokun ṭuzuni
Ḳırıt ḳırıt gevşiya
Ho deyıp çubuḫ çalmiyanın
Anan ḳaça poşaya
Ṭutem ḫalasının ḳızıni
Baban saḳallari gevşiya
Hayde ho ho hooo ho
----------------Horovelın aḫışi
O geçada cambara
Çemberının naḫışi
Beri geçada cambara
Ola bacın sırtlanur
Ola Nuri bacuvi
Ḫızli çıḫarım yoḫuşi
Ḳapadem ambara
Hayde ho ho hooo ho
----------------Horovelın uzuni
O geçenın herluguna
Ṭavara tokun ṭuzuni
Beri geçenın herluguna
Ola na çoḫ bağırdın
Bizim çiftçi sizın
Alurum emun kızıni
Çiftçinin terluguna....
O geçeda meşa
Beri geçeda meşa
Bizim çifçi sizın
Çifçiya aşa
Hayde ho ho hooo ho
51
BİLMECELERDEN ÖRNEKLER
Aġzından yer
Belından siçar
Alaca bulaca boyaṭṭım
Ḳaynanan oguna ṭayaṭṭım
Aṭṭan yuskek
İṭṭan alçaḫ
Benım bir dedem var
Arḫasi ḳop ḳop (çiban çiban)
Benım bir ókuzum var
Baga baga ṭıraslar (ṭırıḫlar)
Çamun yarisi
Atın gerisi
Anan ogunda (elında)
Sallanan nadur
Dereda avi (buġa) bogurur
Poḫi baban canına
Ḫarmanda çoḫ işi var
Onun tam beş dişi var
Sekiz ayaḫ iki baş
Usti taḫṭa alti ṭaş
Alçaḫ ṭaġdan ḳar yaġar
Uzaḫtan baḫtım çali çeper
Yaḫına vardım beni çekar
Elıma aldım avi poḫi (şal boyasi)
Aġzıma atṭım ḳanni (balli) şeker
52
ÇOCUK OYUNLARI
a) Takım Kurma:
Takım oyunlarında gruplaşmayı, oyunu iyi bilen, iyi oynayan iki kişi
yapar. Bunlar, bir iki metre uzaklıkta karşılıklı dururlar. Sırayla birer
ayak atarak birbirlerine doğru yaklaşırlar. Her ayak atışta "aldım, verdím,
ben, seni, yenkdım" tekerlemesinin bir bölümünü söylerler. En son ayak
atıp arayı kapatan, ilk önce oyuncu seçme hakkını kazanarak ikinci
tekerlemeyi başlatır; karşılıklı söylerler;
─İbeni (Ben beni)
─İbdim seni (Ben da beni)
─Eş istarım
─Al beganduġun
─Ayşe’yi Ali’yi vb. diyerek istediği arkadaşını takımına alır. Sonra
arkadaşı oyuncu seçer. Sırayla bütün oyuncular seçilince takımlar
kurulur, oyuna başlanır. Az sayıdaki oyuncular, kendi aralarında
anlaşarak da takımlarını kurabilirler.
Oyuna hangi takımın önce başlayacağını belirlemek için, "yaş mı,
kuru mu atma" işlemi yapılır. Oyunculardan biri, düzgünce küçük bir taş
alıp üstüne tükürür. Grup başkanlarına, "Yaş mı, kuru mu?" diye sorar.
Onlar tahminlerini söyleyince, taşı yukarı atar. Taş yere düştüğünde
üstteki tarafını tahmin eden takım, oyuna önce başlar.
Gruplaşmayı gerektirmeyen oyunlarda ebe, genellikle saymaca
sayılarak bulunur. Ancak, oyuna sonradan katılan kişinin ebe olması
genel kuraldır. Oyuncuların vereceği karara göre, saymaca sonucu önce
çıkan da, sona kalan da ebe olabilir.
b) Saymacalar (Tekerlemeler) :
Ḵımḵırımḵoz ḵımḵırımḵoz
Bacadan baḫar fitna goz
Biri bayaz, biri boz
Bindım bozun boynuna
Endım Ḫarḫan yoluna
Ḫarḫan yoli ṭaşlidur
Baban gozi yaşlidur
Aç ḳapiyi aç ḳapiyi
Anam ḳaymaḫ geturdi
Pisik başıni baturdi
Eliyasın meliyasın
Pisigın ṭaşşaġıni çeyniyasın
53
OYUNLAR
Açık alanda oynanan oyunlara bir örnek:
ḴOCİ (ḴOCO, ḴOJO)
En yaygın çocuk oyunudur. Genellikle erkekler tarafından ikiden
çok kişiyle oynanır. Oyuncu az olduğu zaman, iki kişiyle de oynanabilir.
"Ḵoci (ḵoco, ḵojo)" denilen 8-10 cm. uzunluğunda, 2-4 cm. çapında
silindir şeklinde bir ağaç parçasıyla ve değneklerle oynanır. Oyun
alanının ortasına ḵocinin sığacağı büyüklükte bir çukur, "ḳuy" açılır.
Ḳuydan üç dört adım uzaklığa ḵoci koyulur.
Kim daha önce "ḵoci baci ben başi, Ḳadigilın onbaşi", ya da "el baş
ben baş" derse oyuna o başlar. Bir ayağını ḳuy’a koyup değeneğini
yerden atarak ḵociye vurmaya çalışır. Vuramazsa ebe olur. Vurursa,
sıradaki oyuncu ḵociyi gittiği yerden uzaklaştırmaya çalışır. Sırasıyla
bütün oyuncular aynı şekilde atış yaparlar. Vuramayan oyuncu ebe olur.
Ebeye "ṭanaci" denir. Ṭanaci, ḵocinin bulunduğu yere gider, ḵociyi
eline alır, havadan atarak oyuncuların değneklerine değdirmeden ḳuyun
içine, ya da bir değnek boyunu geçmeyecek kadar ḳuyun yakınına
düşürmeye çalışır. (Bütün değnekler aynı boyda olmayacağı için,
önceden belirlenen bir değnekle bu uzaklık ölçülür.)
Diğer oyuncular, havaya atılan ḵociye değnekleriyle vurarak ḳuydan
uzaklaştırırlar. Ḵoci, oyunculardan birinin değneğine değdikten sonra
ḳuyun içine de düşse, oyuncular onu uzaklaştırırlar.
Bu sırada ṭanaci, ḵoci havadayken ya da yerde hareket ettiği sürece,
oyunculardan birinin belden aşağı kısmına değneğiyle dokunabilirse, onu
ebelemiş, "kesmiş" olur. Kesilen oyuncu, ḵociyi bulunduğu yerden alıp
ḳuya atmak zorundadır. Oyun, ṭanacinın ḵociyi ḳuya düşürmeye
çalışması, diğer oyuncuların da uzaklaştırmalarıyla sürer. Ebenin bu
koşuşturmasına "ṭolanmaḫ" denir. Oyundan önce oyuncular birbirlerine :
"Gel seni bir ṭolandurem da gor!" derler.
Ṭanaci, ḵociyi, oyuncuların değneklerine değmeden ḳuyun içine, ya
da belirlenen değnekten kısa yakınlığa düşürebilirse ḵoci "bişer", ṭanaci
de ebelikten kurtulur. Oyun yeniden başlar.
Bu arada oyuncular : "Ḵoci bişdi, ḵoci bişdi, ṭanacinın góti şişdi"
diyerek ebeyi kızdırdılar.
54
YANILTMAÇLAR
Genellikle evlerdeki toplantılarda, yığınaklarda, arafanalarda,
imecelerde bir araya gelen gençler, büyükler, oyun oynamanın yanında,
yanıltmaç da söyleyerek eğlenirler. Söyleyemeyenlerin, şaşıranların
söylediği yanlış sözler herkesi güldürür eğlendirir.
Ardanuç ağzında yaygın olarak bilinen yanıltmaçlar şunlardır.
*
Bir bacada yunk serili, bir bacada ḵaḫ serili, bir bacada poḫ serili;
yungi diddim, ḵaḫi yuṭṭum, poḫi aṭṭım.
*
Aġ ineg arnıni yaliyer, anam oturmiş aġını yamaliyer.
*
Bacanaḫlar bal yerlar barişmaḫlaşmayiçun, hap yerlar hop siçrallar,
sevişmaḫlaşmayiçun.
*
Ḵarşida yedi sekiz çebiç teke oṭliyer. Bizim yedi sekiz çebiç teke
nera getmiş da halġın yedi sekiz çebiç tekesi gelmiş, bizim yedi sekiz
çebiç tekenın yerıni oṭliyer.
*
Ḳarşida ḳızıl ḳızıl ḳayalar, ḳızıl aṭli ḳızıl iṭli ḳızıl ṭavşani ḳovalar.
Dedi ki: Ḳızıl aṭli ḳızıl iṭli ḳızıl ṭavşani naya ḳovalar? Dedím ki: Bizım
orda ḳızıl aṭli ḳızıl iṭli ḳızıl ṭavşani ḳovalar gedar ḳovalar gelur.
55
FIKRALARDAN ÖRNEKLER
Derlediğimiz fıkralar Ardanuç’a özgüdür. Çoğu Aydın (Ṭanzot)
köyüne mal edilerek anlatılır. Bazıları, Anadolu’nun diğer yörelerinde de
anlatıl-maktadır. Ancak, mizaha çok yatkın duyguları olan Ardanuç
halkı, onları kendi yaşantısına, diline ustaca uyarlamıştır.
BU KADAR MI ÖLDÜN?
Ṭanzot'ta yağmurlu, çamurlu, çok bozuk bir havada birisi ölür.
Cenazeyi kızakla mezarlığa götürürlerken, öküzler ve kızak çamura
saplanır. Kimse çamura girip öküzleri çıkaramaz. Uzaktan bağırmaları da
işe yaramayınca içlerinden biri cenazeye seslenir:
"Ola baba, óldun óldun da ókuzlara bir "ho" diyamiyacaḫ ḳadar mi
óldun! ókuzlara sesla da çamuri geçaḫ".
PORSUK MUSKASI
Anç'ta Zebur Emi'nin mısır tarlasına porsuk dadanır. Ne yaptıysa
engel olamaz. Sonunda düşünür der ki: "Bare Anḉḵora'ya (Anaçlı
köyüne) gedem da Kerem Ḫoca'ya bunun aġzıni baġladem."
Gidip hocaya durumu anlatır. Porsuğun ağzını bağlayacak muska
yazmasını ister. Kerem Hoca itiraz eder. "Posruġun aġzi baġlanmaz.
Sade ḳurdun aġzi bağlanur"38 der. Zebur Emi çok ısrar edince
dayanamaz, iki muska yazarak Zebur Emi'ye verir.
Kerem Hoca : "Bunlardan birini tarlanın bir başına, otekini obir
başına sanç, bir hafta tarlaya heç oġrama." der.
Zebur Emi hocanın dediği gibi yapar. Bir hafta sonra tarlaya
gittiğinde ne görsün. Tarlada dikili mısır kalmamış; hepsi yenmiş, yerle
bir olmuş.
Çok sinirlenen Zebur Emi hocaya hokkalı bir küfür savurduktan
sonra, "Baḫem bu ḫoca na yazdi ki talla bu hala gelmiş." diyerek öfkeyle
muskaları açıp okur. Birinci muskada:
"Bayira getma ayaġın ḳayar,
Duzuna posruḫ duzuna." ikinci muskada da:
"Yerişmişini yema dişların ḳırılur,
Çigina posruḫ çigina." yazılı olduğunu görür.
38
bkz. Deyimler, Ḳurd aġzi baġlamaḫ. s. 215
56
SEVGİ ŞENOL
1950 yılında Artvin’in Ardanuç ilçesinin İncili köyünde doğdu. İlk
ve orta öğrenimini Ardanuç’ta tamamladı. Kars Kız İlköğretmen
Okulu’nu bitirdikten sonra Rize-Pazar-Sivrikale İlkokulu’nda iki yıl
öğretmenlik yaptı.
Samsun Kız Eğitim Enstitüsü’nün Türkçe bölümünü bitirdi.
Sırasıyla, Bilecik Öğretmen Okulu’nda, Afyon Lisesi’nde, Ardanuç
Lisesi’nde, Konya Karasınır Lisesi’nde, Bilecik-Bozüyük 100.Yıl
Ortaokulu’nda, Bursa-Kestel Musa Fırat Coşkun İlköğretim Okulu’nda
öğretmenlik yaptı. 1992 yılında emekli oldu. Bursa'da yaşamaktadır.
Halk kültürünü derleme çalışmalarına 1971'de başladı. Ardanuç
Lisesi'nde çalıştığı yıllarda (1979-1981) araştırmalarına ağırlık verdi.
Eğitim Enstitüsü bitirme tezi
olan "Ardanuç Folkloru"nu
genişleterek "Artvin-Ardanuç Ağzından Derlemeler" adıyla 1993 yılında
yayımladı.
Karasınır Lisesi'nde çalıştığı yıllarda, Karasınır halkbilimiyle ilgili
derle- melerini Çağrı dergisinde yayınladı.
Güneysınır boncuk oyalarını araştırıp derleyerek 1997'de "KonyaGüneysınır Boncuk Oyaları" adıyla yayımladı. Yaparak oluşturduğu
boncuk oyaları koleksiyonunu tanıtım amaçlı olarak çeşitli yerlerde
sergiledi.
“2003 Türk Yılı” kapsamında Japonya’da açılan "Türk Oyaları ve
İşlemeleri" sergisine boncuk oyalarıyla katıldı.
Elinizdeki kitap, Ardanuç halk bilimi konusunda kırk yıldan uzun
süren derlemelerden ve ağız incelemesinden oluşmaktadır.
Yayımlanmış kitapları:
Artvin-Ardanuç Ağzından Derlemeler, 1993
Konya-Güneysınır Boncuk Oyaları, 1997
Ardanuç’tan Bir Güldeste - Gönül Kocamaz, 2000
Balıkesir Boncuk Oyaları, 2003
Geçmişten Günümüze Boncuk Oyalarımız Anatolian Bead Oyas From Past to Present, 2009
Kişisel Sergiler:
57
1996
1997
1997
1997
2005
2008
2011
Büyükşehir Belediyesi Çetin Emeç Sanat Galerisi, İzmir
Devlet Güzel Sanatlar Galerisi, Çorum
Tayyare Kültür Merkezi, Bursa
Belediye Sergi Salonu, Gemlik
Kadıköy Halk Eğitimi Merkezi Sergi Salonu, İstanbul
Tayyare Kültür Merkezi, Bursa
Milli Kütüphane Sergi Salonu, Ankara
Karma Sergiler:
1994
1995
2002
2003
2004
2007
Devlet Güzel Sanatlar Galerisi, Ankara
Balıkesir Belediyesi Çok Amaçlı Toplantı Salonu, Balıkesir
75. Yıl Kültür Merkezi, Ankara
Craft Hall and Quaint Salon of Bunka Women's University, Tokyo
Belediye Sergi Salonu, Balıkesir
Mesa Plaza Sanat Sokağı, Ankara
58
59

ardanuç ağzı - Boncuk Oyası Boncuk Oyaları

Transkript

Benzer belgeler

Bu Say›da - Technotoday

1 Aralık

Buradan daha net bir şekilde okuyabilirsiniz.

1.dönem 2.yazılıya hazırlık-7

1 1. Müslümanlara karşı yaygın önyargılar 1.

MAİNE COON Kare bir baş ve geniş bir ağız yapısı vardır. Burun iri