Ders Notu 1

İNŞAAT JEOLOJİSİ
Prof.
P f Dr.
D M
Mahir
hi VARDAR
Ar. Gör. Gökhan ŞANS,
Ar. Gör. O. Serkan ANGI,
Ar.Gör.. Erkan BOZKURTOĞLU
Ar.Gör
Ğ
- 2009
Yeryuvarının Oluşumu
Kayaç Yapıcı Mineraller
Mağmatik Kayaçlar Tortul
Kayaçlar Metamorfik Kayaçlar
Jeolojik Yapılar ve Morfoloji
Evrende bir galaksinin oluşumu
S
Samanyolu
l galaksisinde
l k i i d güneş
ü
ile
il gezegenlerin
l i güneşe
ü
göre
ö yörüngeleri
öü
l i
Güneş ve gezegenlerin
güneşe göre dizilimi
Dünyadan güneşin görünümü
Güneşten dünyanın görünümü
Yeryuvarının katmanları ve bazı özellikleri
Okyanusal ve kıtasal kabuk
Magmada konveksiyon
akımları ve oluşum şekli
Diverjan ve konverjan levha hareketleri
Konverjan levha hareketleri ve volkanizma
Yeryuvarında kıta
ve levhalar
Levhalar arasındaki bağıl
hareket (B, C, D). A;
dokanak
halindeki
iki
l h [a,
levha
[ b],
b] B;
B birbirinden
bi bi i d
uzaklaşan
iki
levha
(diverjan levha sınır), C;
birbirine
yaklaşan
ve
birbiri üzerine bindiren iki
levha (konverjan levha
sınırı) D; birbiri yanından
sınırı),
kayarak
uzaklaşan
levhalar (transform faylı
levha sınırı).
Litosferde levha sınırları
Litosferde levhaların birbirlerine göre bağıl
h ve yönleri
hız
l i (h
(hızlar
l cm/yıl
/ ld
dır))
Deniz altı rift
vadilerinde
volkanik
aktivite ile deniz
altı taban
yayılması ve
sediman
havzalarının
oluşumu
İç ve dış olaylar etkisinde
j l jik birimlerin
jeolojik
bi i l i oluşumu
l
Kayaç Yapıcı
Mineraller
6 ana kristal sistemi ile bu sistemlerde kristalleşmiş
minerallerden birer örnek
Kristal
Sistemleri
Kristal Sınıfı
Sayısı
Mineralin Kristallenme
Oranı (%)
Kübik
5
12,2
Tetragonal
7
9,8
Heksagonal
g
7
7,6
,
Trigonal
5
9,0
Ortorombik
3
22,3
Monoklinik
3
31,7
Triklinik
2
7,4
T l
Toplam
32
100 0
100,0
7 adet kristal sistemi ile her bir kristal
sistemindeki kristal sınıfı sayısı ve minerallerin
bu sistemlerdeki % kristallenme oranları
Minerallerin tanınmasında atomik yapıları ve kristal
şekilleri dışında fiziksel özelliklerinden de yararlanılır.
Renk
Çizgi
Ç
g rengi
e g
Parlaklık
Yapı
Kırılış
Dili i
Dilinim
İkizlilik
Sertlik
g ağırlık
ğ
Özgül
Radyoaktiflik
Mineral
Bileşimi
Çizgi Rengi
Küprit
Cu2O
Kahverengimsi
kırmızı
Zinkit
ZnO
Portakal sarısı
Hematit
Fe2O3
Açık kırmızıdan
koyu kırmızıya
İlmenit
FeTiO3
Kahveden
kırmızıya
Rutil
TiO2
Soluk
kahverengi
Pi l it
Pirolusit
M O2
MnO
D
Demir
i siyahı
i h
Kassiterit
SnO2
Beyaz
Uraninit
UO2
Kahve-siyah
Spinel
MgAl2O4
Beyaz
Gahnit
ZnAl2O4
Grimsi
Magnetit
Fe3O4
Siyah
Kromit
FeCr2O4
Koyu kahve
KolumbitTantalit
(Fe,Mn)Nb2O6(Fe,Mn)Ta2O6
Koyu kırmızı
veya siyah
Manganit
MnO(OH)
Koyu
k h
kahverengi
i
Psilomelan
(Ba,H2O)2Mn5O1
Kahve-siyah
0
Götit
(Limonit)
Bazı karakteristik mineral renkleri ile
rengi ile karakteristik bazı mineraller
HFeO2
Sarımsı kahve
Bazı minerallerin kimyasal formülleri
ve çizgi renkleri
Mineral İsmi
Sahip Olduğu
Parlaklık
Kuvars
Camsı
Galen, Pirit
Metalik
Opal Kükürt
Opal,
Yağsı
Mika, Jips
Sedefsi
Aspest, Telsel jips
İpeksi
Bazı mineraller ile sahip
oldukları parlaklıklar
Bazı mineraller ve yüzeylerinde gelişen parlaklıklar
Bazı mineraller
ve yapıları
Mineral
Yapısı
Kalseduvan,
Hematit
Böbreksi
Aspest,
Telsel jips,
K l it
Kalsit
Telsel
Antimuan,
Turmalin
Işınsal
Pirit, Barit
Telsel
ışınsal
Kalker,
Kalker
Agat, Pirit
Konkresyon
Çakmaktaşı,
Sil k
Sileks,
Pandermit
Y
Yumru
Agat,
Kalseduvan
Konsantrik
Kuvars,
Aragonit
Jeod
Minerallerde aynı cins iki veya daha fazla
kristalin belirli kurarlarla çeşitli yönlerde
yanyana gelmesi veya birbiri içine girmesi ile
gelişen ikizlilik
Mineralin
İsmi
Kimyasal
Formülü
Sertlik
Derecesi
Çizilme Durumu
Talk
Mg3(OH)2Si4O10
Tırnak ile çizilir
Jips
CaSO4.2H2O
K l it
Kalsit
CaCO3
Florit
CaF2
Apatit
Ca5F(PO4)3
Ortoz
KAlSi308
Kuvars
SiO2
Topaz
Al2(F,OH)2SiO4
Korund
Al2O3
Elmas
C
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Tırnak ile çizilir
Çakı ile çizilir
Çakı ile çizilir
Çakı ile çizilir
Çelik ile çizilir, camı çizer
Camı ve çeliği çizer
Camı ve çeliği çizer
Camı ve çeliği çizer
Herşeyi çizer
Minerallerin sertlik özelliği
Kayaçların bileşimine giren minerallerin özgül ağırlıkları
1-21 gr/cm3 arasında değişirse de çoğunun özgül ağırlığı
2-2,7 g/cm3 aralığındadır. Madenlerin özgül ağırlıkları
ise 5-5,5 g/cm3 arasındadır. Taş ve toprak içindeki
minerallerin birim hacim ağırlıklarının bilinmesi temel ve
istinat duvarı hesapları gibi mühendislik çalışmaları için
gereklidir.
Kuvars ve galen mineralleri ve özgül ağırlıkları
Bazen mineraller aynı kimyasal bileşimde olsalar da farklı
bir kristal sisteminde ş
şekillenirler,, bu tür kimyasal
y
bileşimi
ş
aynı fakat özellikleri farklı olan mineraller için
polimorfizma (çok çeşitlilik) terimi kullanılır.
Kalsit ile aragonit ve elmas ile de grafit
polimorf minerallerdir. Eğer kristallerin şekilleri aynı
fakat kimyasal bileşimleri farklı olursa bu kez
izomorfizma (eş şekillilik) terimi kullanılır.
kullanılır
Kalsit (CaCO3) dolomit (CaCO3.MgCO3) ve siderit (FeCO3)
izomorf minerallerdir. Kalsit ve aragonit arasında
polimorfizma nedeniyle oluşmuş farklılıklar şunlardır;
Bileşim
ş
CaCO3
İsim
Sistem
Özgül Ağırlık
(g/cm3)
(g
Kalsit
Romboedrik
Aragonit
Ortorombik
Sertlik
(Mohs)
Optik
p
Özellik
2,7
3,0
Tek
eksenli
2,9-3,0
3,5-4,0
Çift
eksenli
Kayaçlar
y ç mineral topluluklarıdır;
p
; ya
y çeşitli
ç ş minerallerin veya
y taş
ş parçalarının
p ç
bir araya gelmesinden ya da tek bir mineralin çok sayıda birikmesinden oluşurlar.
Kütleleri oluşturan ve bunların isimlendirilmesinde rol oynayan
y y minerallere
esas mineraller denir. Bunların sayısı 20-30 kadardır. Bu minerallerin kütlelerin
içinde çok fazla bulunması gerekmez fakat azda olsa bulunması zorunludur.
Kuvars, feldispat, nefelin, olivin vb. olan bu mineraller taşa isim verilmesinde rol
oynarlar. Turmalin, manyetit, zirkon vb. gibi kütlelerin içine seyrek giren ve onların
isimlendirilmesinde etkisi olmayan mineraller de vardır. Bu tür minerallere ikincil
veya tali mineraller denir. Bu iki tipten başka mühendislik uygulamalarında önemli
olan başka bir mineral grubu da vardır. Bunlar daha önce var olan esas minerallerin
çeşitli çevre etmenleri sonucu çoğun ayrışma, metamorfizma ve eriyiklerin etkisi ile,
bileşimlerinin değiştirilmesi şeklinde oluşmuş yeni minerallerdir. Kaolen, serpantin, klorit,
zeolit vb. gibi bu tip minerallere sekonder mineraller denir.
Mineral
Kimyasal Bileşimi
Kristal Sistemi
Dilinimi
Sertliği
(Mohs)
Yoğunluğu
(gr/cm3)
Kuvars
SiO2
Heksagonal
g
± Yok
7
2,65
,
Ortoz-Sanidin
KAlSi3O8
Monoklinal
İyi, çok iyi
6
2,56
Albit
NaAlSi3O8
Trikilinal
Çok iyi
6
2,62
Anortit
CaAl2Si2O8
Triklinal
İyi
6
2,72
Nefelin
NaAlSiO4
Heksagonal
Zayıf
6
2,60
Lösit
KAlSi2O6
Kübik
Zayıf
6
2,47
Biyotit
K(Mg,Fe)3(AlSi3O10)(OH)2
Monoklinal
Çok iyi
2,5
2,80
Muskovit
KAl2(AlSi3O10)(OH)2
Monoklinal
Çok iyi
2,5
2,90
Klorit
(Mg,Fe,Al)6(Al,Si)4O10(OH)8
Monoklinal
Çok iyi
2,5
2,60-3,30
Ojit
Ca(Mg,Fe,Al)(Al,Si)2O6
Monoklinal
İyi
6
3,25-3,55
Enstatit
MgSiO3
Ortorombik
İyi
6
3,20-3,90
Hornblend
NaCa2(Mg,Fe,Al)5(Si,Al)8O22(OH)2
Monoklinal
İyi
6
3,0-3,4
Pirop
Mg3Al2(SiO4)3
Kübik
Yok
7-7,5
3,56
Almandin
Fe3Al2(SiO4)3
Kübik
Yok
7-7,5
4,32
Olivin
(Mg,Fe)2SiO4
Ortorombik
Belirsiz
6,5
3,22
Apatit
Ca5(PO4)3(F,Cl,OH)
Heksagonal
Belirsiz
5
3,20
Zi k
Zirkon
Z SiO4
ZrSiO
T t
Tetragonal
l
B li i
Belirsiz
75
7,5
4 60 4 70
4,60-4,70
Andalusit
Al2SiO5
Ortorombik
Orta
7,5
3,15
Kalsit
CaCO3
Trigonal
Çok iyi
2,7 (3)
2,71
Jips
CaSO4.2H
2H2O
Monoklinal
Çok iyi
2
2 50-2 80
2,50-2,80
Kayaçların bileşimine giren başlıca mineraller ve özellikleri
M ğ tik kütl
Mağmatik
kütlelerdeki
l d ki esas mineraller;
i
ll
Kuvars
Feldispat : Ortoklas, Plajioklaz
Feldispatoid : Lösit, Nefelin; Sodalit
Piroksen : Bronzit,, Enstatit,, Hipersten,
p
, Ojit,
j , Diyalaj,
y j, Deiyopsit
y p
Anfibol : Hornblend
Mika : Biyotit, Muskovit
Perido : Olivin
Tortul kütlelerdeki esas mineraller;
Mağmatik kütle parçaları (özellikle kuvars ve feldispat)
Kil mineralleri
K l it D
Kalsit,
Dolomit
l it
Siderit
Limonit
Metamorfik kütlelerdeki esas mineraller;
Kuvars
Feldispat
Biyotit, Muskovit
Hornblend
Epidot
Grena
Silimanit
Andalusit
Kalsit
Serpantin
Talk
Klorit
Kütlelerde bulunan tali mineraller; (En önemlileri) Turmalin,
Turmalin
Magnetit, İlmenit, Rutil, Apatit, Zirkon ve Topaz dır.
K
Ü
L
T
E
L
E
R
D
E
K
İ
Ö
N
E
M
L
İ
M
İ
N
E
R
A
L
L
E
R
K
Ü
M
L
İ
T
E
Ö
N
L
N
E
E
E
R
R
M
A
D
L
L
E
İ
L
K
İ
E
R
Kuvars Grubu
Mağmatik,metamorfik ve tortul kütleler içinde rastlanır. Kristal sistemi
Heksagonal, yoğunluğu 2,65 ve sertliği 7 dir. Genellikle renksiz ve
saydamdır. Kristal yapısına giren diğer elementlerce farklı renkler
sunabilir. Bu durumda farklı isimler alır. Bazılarının içinde sıvı veya gaz
halinde enklüzyonlar bulunur. Kuvarsın dilinimi yoktur. Kendine özğü girik
iki l
ikizlenme
sunar. K
Kırılma
l
yüzü
ü ü kkonkoidal,
k id l camsı ve yağlı
ğl gibidir.
ibidi Fl
Florür
ü
asit dışındaki asitlerden etkilenmez.
Saf temiz kuvarstan optik ve kimya sanayinde
sanayinde, cam ve seramik
endüstrisinde yararlanılır. Parlak ve renkli türleri (Neceftaşı, Ametist,
Sitrin, Agat vs.) süs eşyası yapımında kullanılır.
Kuvars kristali
Kuvars grubu mineralleri
Kuvars grubu mineralleri
Kuvars kumları ve çakılları inşaat malzemesi olarak kullanılacaksa
analizlerinin iyce yapılması gereklidir.
Yüksek alkali çimento+agrega
Sertleşirken hidratasyon olayları
Alkaliler (Na, K vs.) açığa çıkar
Silikat ve silisli minerallere etkir
Betonda genişleme, çatlama, dağılma gelişir.
Mukavemet azalır.
azalır
Feldispat Grubu
Yerkabuğunun % 40-50 sini oluşturur,
Bileşimleri
ş
potasyum-sodyum-kalsiyum-alüminyum
p
y
y
y
y
silikatdir.
Kristal sistemi Monoklinal veya Triklinaldir.
İki yönde dilinimleri vardır ve dilinim düzlemleri arasındaki açıya göre;
1.Ortoklas
2.Plajioklas şeklinde iki gruba ayrılır.
Feldspat grubu minerallerin genel kristal biçimleri aşağıda verilmiştir.
Ortoklas Grubu;
Dilinim açıları 900 olan feldispatlardır. Monoklinal sistemde kristallenmişlerdir.
Bu gruba giren mineraller
- Mikroklin (KAlSi3O8)
- Sanidin (KAlSi3O8)
- Ortoklas ve Adularya (KAlSi3O8)
- Pertit (KAlSi3O8 ve NaAlSi3O8)
- Anortoklas [(K,Na)AlSi3O8]
- Selsiyen (BaAlSi3O8)
O
R
T
O
K
L
A
S
G
R
U
B
U
Pl ji kl Grubu;
Plajioklas
G b
Dilinim açıları 86,80 olan feldispatlardır. Bu gruba giren mineraller
Albit ve A
Anortitin
titi d
değişik
ği ik oranlarda
l d kkarışımından
d oluşur.
l
İsimlendirilmeleri bileşimlerindeki Na ve Ca miktarı yüzdesine göre yapılır.
B grubun
Bu
b b
başlıca
l
mineralleri
i
ll i ve bileşim
bil i oranları
l aşağıdadır;
ğd d
%Anortit
%Albit
- Albit [Na(AlSi3O8)]
- Oligoklas
- Andezin
- Labrador
- Bitovnit
- Anortit [Ca(Al2Si2O8)]
100-90
100
90
90-70
70-50
50-30
30-10
10-0
0-10
0
10
10-30
30-50
50-70
70-90
90-100
Feldispatların Ayrışması;
Feldispatlarda görülen ayrışma mühendislik işleri için önemlidir.
Ayrışmada H2O ve CO2 rol oynar ve ayrışma sonucu kaolenleşme-arı killeşme
gerçekleşir.
g
ç
ş Ayrışma
y ş
sırasında hafif bir asit olan H2CO3 oluşur
ş ve bu asit ile ortam
ayrışır. Ortoz ve plajioklasların ayrışma reaksiyonları şöyledir;
H2O+CO2
2KAlSi3O8+nH2O
H2CO3
K2CO3+2SiO2+Al2(OH)2Si4O10.H2O
Ortoz
2NaAlSi3O8+CaAl2Si2O8+4H2CO3+2H2O
Albit
+
Ca(HCO3)2+2NaHCO3+2Al2(OH)2Si4O10.H2O+SiO2
Anortit
Ayrışma olayları sonucunda suda erimeyen kil mineralleri ile kuvars oluşur.
Ayrışmada etken etmenler; iklim, sıcaklık, rutubet, yüzeysel asit suların etkisi ve
derinden mağmadan gelen fumeroller veya hidrotermal işlemlerdir.
işlemlerdir Ayrışmanın
şekli ve derinliği değişken olup ayrışma sonucu % 5-30 arasında bir hacim artışı
gözlenir. Ayrışma sonucu kütlenin taşıma gücü ve basınç dirençleri azalır. Bu tür
kütleler üzerinde inşaat yaparken ayrışma olaylarına dikkat etmek gerekir.
Kaolenleşme-arı killeşme formülüze edilirse;
Feldispat+(CO2+H2O)+iklim (sıcaklık-nem)+yüzeysel asidik sular
Kil mineralleri (kaolen)+kuvars±zeolit+%5-30 hacim artışı
Taşıma gücü ve basınç dayanımında düşme
GERÇEKLEŞİR
Feldispatoidler
Bileşim ve bulunuş şekilleri ile feldispatlara benzerlerse de; kristal şekilleri, fiziksel
özellikleri ve daha az silis içermeleriyle onlardan ayırt edilirler. Feldispatlara göre daha
az bulunurlar. En önemlileri lösit ve nefelindir. Sodalit, Lazurit ve Petalit türleri de vardır.
Lösit; Bileşimi KAlSi2O6(K2O,Al2O3,4SiO2) dir. Bileşim olarak ortoza benzer
fakat silis miktarı daha azdır. Kübik sistemde kristallenmiştir. Çoğunlukla beyaz-gri
renkli, cam cilalı ve yarı saydamdır. Volkanik kütlelerin içinde bulunur. Yoğunluğu
2,45-2,50, sertliği 5,5-6 dır.
Nefelin; Bileşimi (NaK)O.Al2O3.2SiO2 dir. Heksagonal sistemde kristalli veya amorftur.
Taze yüzeyleri beyaz veya renksiz, ayrışmış yüzeyler ise kırmızımsı gri-beyaz dır.
Yoğunluğu 2,55-2,65, sertliği 5,5-6 dır.
Mikalar
Doğada ince levha ve pulcuklar şeklinde bulunur. Bir yönde çok iyi dilinimleri vardır.
Elastik özellikleri ile çok benzedikleri jipsten ayırt edilirler. Monoklinik sistemde
kristallenmişlerdir Sertliği 2-3
kristallenmişlerdir.
2 3, yoğunluğu 2
2,50
50-3
3,20
20 arasındadır
arasındadır. Sulu alüminyum
silikat olan mikaların bileşimine K, Na, Mg, Fe, Li mineralleri katılabilir. Mikalar görünüş
ve bileşimlerine göre;
- Muskovit (Beyaz mika) [KAl2(AlSi3O10)(OH)2]
- Biyotit (Siyah mika) [K(Mg,Fe)3(AlSi3O10)(OH)2]
p
((Pembe mika)) [[K(Li,Al)(AlSi
(
)(
)(O,OH,F))2]
- Lepidolit
3O10)(
olarak üçe ayrılırsa da;
- Paragonit (muskovitle birliktedir ve ona çok benzer) [NaAl2(AlSi3O10)(OH)2]
- Margarit (korunla birliktedir ve korundun değişimi ile oluşur) [CaAl2(Al2Si2O10)(OH)2]
- Prehnit (zeolitle birlikte bulunur) [Ca2Al(AlSi3O10)(OH)2]
- Flogopit (bir çeşit biotit dir) [K(Mg,Fe)3(AlSi3O10)(OH)2]
- Glokonit (kompleks bir mika türüdü olup kimyasal bileşim çok değişkendir)
tü l i d
türleri
de b
bulunmaktadır.
l
kt d
Mikaların Ayrışması;
Mika+asidik su, orojenik kuvvetler
Ayrışma
Klorit
Oksidasyon ve hidratasyon
Vermikulit (biotit ve flogopitin
ayrışması ile)+ısı
Betonda çatlama, dökülme
ve mukavemet azalımı
Piroksenler
Kültelerin bileşiminde feldispat ve mikalardan sonra en çok bulunan mineraller
piroksenlerdir.
Bu grupta yer alan mineraller kristal sistemlerine göre ikiye ayrılır;
- Ortorombik piroksenler (Enstatit, Bronzit, Hipersten)
- Monoklinik
M
kli ik piroksenler
i k
l (Ojit
(Ojit, Diyallaj,
Di ll j Di
Diyopsit,
it Hedenberjit,
H d b jit Ej
Ejerin)
i )
Pi k
Piroksenlerin
l i Ayrışması;
A
Ojit+çevre
j ç
etmenleri
Ayrışma
Klorit, Epidot
Ayrışma, hidratasyon, oksidasyon
Talk, vermikulit+ısı
Betonda çatlama, dökülme
ve mukavemet azalımı
Amfiboller
Bileşimleri piroksenler gibi (Mg, Ca) silikat ve Fe den oluşur. Mineralleri çoğunlukla
monoklinal sistemde kristallenmişlerdir. Ortorombik sistemde mineralleri de vardır.
İki yönde dilinimleri vardır
vardır. Dilinim yüzleri arasındaki açı 1240 dir.
dir Dilinmim açıları 870
olan piroksenlerden bu özellikleri ile ayırt edilirler. Bu grubun en önemli mineralleri;
hornblend, aktinolit, tremolit, asbest tir.
A fib ll i Ayrışması;
Amfibollerin
A
Hornblend+çevre etmenleri
Ayrışma
Klorit, Serpantin, Talk
Ayrışma, hidratasyon, oksidasyon
Talk, sepiolit, vermikulit+ısı
Betonda çatlama, dökülme
ve mukavemet azalımı
Tremolit+çevre etmenleri
Ayrışma
Asbest
Perido
Koyu renkli olup bu grubun en tipik minerali olivindir.
Olivin; Bileşimi (Mg
(Mg,Fe)
Fe)2SiO4 tür.
tür Ortorombik sistemde kristallenmiştir.
kristallenmiştir
Sertliği 6,5-7, yoğunluğu 3,27-3,37 dir. Genellikle zeytin yeşili renginde olup
bazen yeşilimsi kahvedir. Yağlı görünümü ve konkoidal kırılma şekillidir. Gabro,
bazalt,, peridotit
p
gibi
g kütlelerin bileşiminde
ş
önemlidir. Doğada
ğ
sadece olivinden
oluşmuş kütlelere Dunit denir. Olivin bazen piroksen, kromit ve korendon ile de
birlikte bulunabilir. Metamorfik etkilerle serpantin ve demir okside dönüşür.
Fayalit
y
ve fosterit doğada
ğ
bulunduğu
ğ diğer
ğ şşekilleridir. Refrakter tuğla
ğ yapımında,
y p
dökümcülükte, gübre sanayinde, Mg eldesinde kullanılır.
Oli i l i Ayrışması;
Olivinlerin
A
Olivin+metamorfizma hidrotermal etki
Olivin+metamorfizma,
Ayrışma
Serpantin, Talk, Demir oksitler
Ayrışma
Sepiolit
Mağmatik
ğ
kültelerde bulunan ikincil mineraller;;
Turmalin
Magnetit
İlmenit
Rutil
Mağmatik kültelerde bulunan ikincil mineraller;
Apatit
Zirkon
Topaz
Önemli Diğer Mineraller;
Korendon
Beril
Aktinolit
Kordiyerit
Serpantin
Sfen (Titanit)
Zeolit
Klorit
Önemli Diğer Mineraller;
Talk
Sepiolit
Garnet
Pirop
Silimanit
Andalusit
Stavrolit
Kalsit
Önemli Diğer Mineraller;
Aragonit
Dolomit
Ankerit (Dolomit)
Kutnahorit (Dolomit)
Kiyanit (Disten)
Jibs
Anhidrit
Barit
Önemli Diğer Mineraller;
Fluorit
Halit
Önemli Bor Mineralleri
MAĞMATİK
KAYAÇLAR
Mağmatik Külteler
Yerkabuğu içinde ergimiş bir silikat karışımı olan, bileşiminde çok miktarda çözünmüş
gaz içeren, sıvı+kristal karışımından oluşma mağmadan türerler. Esas bileşimi O, Si, K,
Na, Ca, Mg, Al, Fe olan ve CO2, SO2, H2O buharı gibi gazları da içeren mağmanın
yerkabuğunda yükselip katılaşmasına mağmatizma denir. Mağmanın yer derinliklerinde
ş
ile oluşan
ş kayaçlar
y ç tüm ((holo)) kristallidir ve bu kayaçlara
y ç
mağmatik,
ğ
,
katılaşması
plütonik, intruzif, derinlik kayaçları denir. Mağmanın yerkabuğunun derinlikleri ile
yüzeyi arasında katılaşarak oluşturduğu damar kayaçları, yarı (hemi) kristalli olup aşırı
iri (feno) kristaller ile ufak kristaller bir aradadır
aradadır. Mağmanın yerkabuğu yüzeyine yakın
yerlerde, yerkabuğu yüzeyinde veya püskürmesi ile oluşturduğu volkanik, yüzey,
ekstruzif kayaçlar yarı kristalli porfirik dokuludur. Mağmanın yerkabuğunun yakın
yerlerinde
l i d yüzeylemiş
ü
l i kayaçların
k
l
çatlak
l k ve yarıklarına
kl
girerek
i
k oluşturduğu
l
d ğ hipabisal
hi bi l
kayalar içine girdiği kayaçlarla uyumlu veya uyumsuz yerleşim sunarken dokusal
özellikleri derinlik ile yüzey kayaçları arasında gelişmiştir. Mağmanın volkanlar ile
yeryüzüne çıkmış kesimi olan lav aniden soğursa oluşan kayaca tümü ile camdan
yapılma anlamına gelen hiyalin, holohiyalin olarak adlandırılır.
Püskürme sırasında volkanlardan ç
çıkan katılar boyutlarına
y
göre;;
g
< 0,25 mm
Toz,
,
mm
0,25-4
Kül,,
4-32 mm
Lapilli,
> 32 mm
Bomba, blok olarak adlandırılır.
Volkan külleri, lapilliler, volkan tüfleri, aglomeralar, volkan bombaları gibi
püskürme
ü kü
ilile veya d
daha
h ö
önceki
ki mağmatik
ğ tik faliyetin
f li ti kkırıntılı
t l volkanik
lk ik gereçleri
l i
ile oluşmuş volkanik kültelere piroklastik külteler denir.
Bir mağmatik kayacın mineral bileşimi; kayacın kristalleştiği son ergiyiğin mineral
bileşimine bağlıdır. Mağmatik kayaçların oluşumuna katılan esas mineraller mağmada
aşağıda verilen şekliyle aynı zamanlı 2 seri şeklinde kristallenirler.
Koyu Renkliler
Açık Renkliler
Anortit
Olivin
Bitovnit
Mg-Piroksen
Mg
Piroksen
Labrador
Mg,Ca-Piroksen
Andezin
Amfibol
Biotit
Oligoklas
Albit
K-feldispatlar
Muskovit
Kuvars
Mağmanın yer küre içinde katılaşma derinliği ile minerallerin kristallenmesi ve
kristallenen minerallerin oluşturduğu ortaklıklara göre mağmatik kayaçlar
aşağıda verilen çizelge kapsamında tariflenebilir.
GRANİTİK MAGMA
Bileşim
Ana Formül: Kuvars +
alkali feldispat +
muskovit + mafik
mineraller
Bileşim: Kuvars
Kuvars,
potasyum feldspat
(ortoz), muskovit, biotit,
± asit plajioklas
(oligoklas), amfibol
(hornblend)
Plajioklas > K-feldispat
ise
Derinlik Kayacı
Damar Kayacı
Yüzey Kayacı
GRANİT
Granit Pegmatit
[Kuvars alkali feldispat
[Kuvars,
(ortoz, mikroklin), asit
plajioklas. (albit,
oligoklas), mus-kovit]
Granit Aplit
p ((Alkali
feldispat, kuvars)
Lamprofir [Piroksen
(ojit), amfibol
(hornblend), biotit]
Kuvars Porfir [Alkali
feldispat. (ortoz), kuvars,
mika]
Riyolit [Kuvars, alkali
feldispat (sanidin
(sanidin,
ortoz, anortoz), asit
plajioklas (albit,
oligoklas), biotit, amfibol
((hornb-lend),
), ± p
piroksen]]
Obsidiyen (riyolit
bileşimi + <% 1 H2O)
Perlit (riyolit bileşimi +
<% 2-5 H2O)
Pekştayn (riyolit bileşimi
+ <% 5-10 H2O)
Süngertaşı (riyolit bileşiminde köpüksü volkan)
(geçiş
gelişi güzeldir)
GRANODİYORİT
(Diyorite geçiş kayacı)
SİYENİTİK MAGMA
Bileşim
Ana Formül: Ortoz +
Albit
Bileşim: Alkali feldispat
(ortoz, mikroklin), asit
plajioklas (albit,
oligoklas),
g
), amfibol
(hornblend), biotit, ±
piroksen
Derinlik Kayacı
Damar Kayacı
Alkali Feld. > Asit Plj.
ALKALİ SİYENİT
SİYENİT PORFİR
Alkali Feld. = Asit Plj.
MONZONİT
Alkali Feld. < Asit Plj.
SİYENODİYORİT
(Diyorite geçiş kayacı)
MONZONİT
İ PORFİR
İ
Yüzey Kayacı
TRAKİT [Alkali
feldispat (sani
(sani-din,
din
anortoz, ortoz), asit
plajioklas (albit,
oligoklas), biotit,
amfibol (hornb-lend),
± pirok-sen]
TRAKİANDEZİT [Asit
Plajioklas miktarı
artarsa]
DİYORİTİK MAGMA
Bileşim
Ana Formül: Andezin +
Hornblend
Bileşim: Plajioklas
(oligoklas, ande-zin),
amfibol (hornblend),
biotit,, ± p
piroksen
Derinlik Kayacı
Damar Kayacı
Yüzey Kayacı
ANDEZİT [Plajioklas
(oligoklas andezin
(oligoklas,
andezin, ±
labrador), biotit, amfibol
(hornblend), piroksen
(ojit, hipersten, pijonit)
DİYORİT
DİYORİT PORFİR
Asit plajioklas+Amfibol+
Biotit+Kuvars
KUVARSLI
DİYORİT
DASİT [Bileşimde
Kuvars miktarı artarsa]
TRAKİANDEZİT [Bileşimde asit Plajioklas
miktarı artarsa]
GABROİK (BAZİK) MAGMA
Bileşim
Derinlik Kayacı
Damar Kayacı
Yüzey Kayacı
Ana Formül:
Labrador +
Piroksen
Bieşim.:
ş
Bazik
plajioklas
(labrador,
bitovnit,
anortit),
piroksen
(ojit, diopsit,
dialaj,
enstatit), ±
amfibol
fib l
(hornblend),
± olivin
GABRO
DİYABAZ
BAZALT [Labrador
[Labrador + Ojit]
[Plajioklas + piroksen
± olivin]
NORİT
[Labrador + Enstatit,
Hipersten]
OLİVİNLİ GABRO
HORNBLENDLİ
GABRO
DOLERİT
İ
[Plj. + hornblend]
+ piroksen ± olivin]
PERİDOTİK (ULTRABAZİK) MAĞMA
Bileşim
Ana Formül:
Olivin +
Piroksen
Bileşim:
ş
Olivin,
piroksen, ±
amfibol
(hornblend),
opak
mineraller
Derinlik Kayacı
Damar Kayacı
PERİDOTİT
[Olivin + Piroksen
± Kromit]
PİKRİT [Olivin, ojit, labrador, ±
biotit ± hornblend ± hipersten]
biotit,
DUNİT
[Olivin (>%90) ±
Kromit]
PİROKSENİT
İ
İ
[Piroksen > %90]
HORNBLENDİT
[Hornblend >
%90]
ANORTOZİT
[~ %100 Plj.]
Yüzey Kayacı
KİMBERLİT
İ
İ
M ğ d
Mağmada
SiO2 > %66
Asidik
SiO2 ~ %66-52
Ortaç (Nötr)
SiO2 ~ %52-45
Bazik
SiO2 < %45
Ultrabazik
kayaçlar
y ç olarak
sınıflandırılırlar
.
MAĞMATİK KAYAÇLARDA AYRIŞMA ÜRÜNLERİ
Ayrışmaya en yatkın mineral feldspatlardır.
feldspatlardır
Granitlerde görülen başlıca ayrışma olayları;
Kaolenleşme; feldispatların kil minerallerine dönüşmesidir. Hidrotermal ve atmosferik etki
ile oluşur.
oluşur
Serizitleşme; alkali feldspat ve plajioklasın küçük mika pulcuklarına dönüşmesidir. Hidrotermal eriyik
veya düşük dereceli metamorfizma etkisi ile oluşur.
Albitleşme; sodyumca zengin eriyiklerin etkisiyle potasyumlu feldispatların albite dönüşmesi ile oluşur.
Silisleşme; hidrotermal eriyiğin en son kalıntı sıvısı etkisiyle kayaç içinde bol miktarda ikincil (sekonder)
kuvarsın kristalleşmesi ile oluşur.
Turmalinleşme; granitik sıcak mağmanın sokulum sonrası soğuması sırasında üst kesimlerinde gelişen
turmalin kristalleşmesidir.
kristalleşmesidir
Sosüritleşme; plajioklasların albit, epidot, kalsit, serizit ve kuvarstan oluşma bir mineral grubuna
dönüşmesidir.
Kloritleşme; amfibol ve piroksen gibi mafik minerallerin klorite dönüşmesidir.
Greyzenleşme; granitik sıcak mağmanın sokulum sonrası soğuması sırasında uçucu gazların mağma
bünyesinden uzaklaşıırken feldispat ve biotiti değiştirip kayacın başlıca kuvars
kuvars, muskovit ve zinvalditten
oluşmasına neden olur. Granitten greyzene geçiş sırasında minerallerin hangi minerale değiştiği aşağıda
özetlenmiştir.
Feldispat
kassiterit wolframit,
kassiterit,
wolframit fluorit,
fluorit turmalin,
turmalin topaz,
topaz ........
Biotit
zinvaldit
Kuvars
kuvars
GRANİT
GREYZEN
Siyenit Familyası
Bu familyada görülen başlıca ayrışım olayları; serizitleşme, kaolenleşme,
sosüritleşme, klo-ritleşme, albitleşme ve uralitleşmedir.
Uralitleşme; piroksenlerin bir hornblend (amfibol minerali) çeşidi olan uralite
dönüşmesidir.
Gabro Familyası
Bu familyada görülen başlıca ayrışım olayları; sosüritleşme, skapolitleşme,
prehnitleşme,
p
ş
uralitleşme
ş
ve serpantinleşmedir.
p
ş
Skapolitleşme; düşük sıcaklıktaki karbonat içeren hidrotermal eriyiklerin
plajioklaslarla reaksiyonu sonucu skapolit grubu minerallerin oluşmasıdır.
Prehnitleşme; gabrolara yakın granitik sokulumlardan gelen eriyiklerin etkisi
sonucu prehnit-zoizit (epidot grubu) veya sadece prehnitli kayaçların oluşmasıdır.
Serpantinleşme; piroksen ve olivin grubu minerallerin bünyesine su alıp hidratlaşarak
serpantin grubu minerallere dönüşmesidir.
Peridotit Familyası
Bu familyada görülen başlıca ayrışım olayları; serpantinleşme ve lateritleşmedir.
Lateritleşme; serpantinitlerin (serpantin kayası) atmosferik ve fiziksel etkiler ile
bozuşup değişimi sonucu silisli-karbonatlı yeni ayrışım kayaçlarının oluşmasıdır.
TORTUL
(SEDİMANTER)
KAYAÇLAR
Tortul külteler; Tortullaşma veya sedimentasyon sonucu oluşan bu kayaçlar köken ve
oluşum ortamlarına göre; klastik (kırıntılı), organik, kimyasal olarak üç sınıfa ayrılırlar.
Bu üç grub ise aşağıda Çizelge ile verildiği şekilde alt gruplara ayrılır.
TORTUL KAYAÇLAR
Klastik
1. Çimentosuz
2. Çimentolu
Organik
1. Kalkerli
2. Silisli
3 Karbonlu
3.
4. Fosfatlı
Kimyasal
1. Karbonlu
2. Silisli
3 Dermirli
3.
4. Fosfatlı
5. Tuzlu
6. Artık tortullar
Ç
Çimentosuz
klastik tortullar;; ççeşitli
ş boyutlu
y
malzemeden oluşur.
ş Bu malzeme yya kendi
boyutları ile yada farklı boyutlardaki diğer malzemeler ile bir arada bulunarak tortul
külteyi oluşturur. Malzeme boyutlarına göre; kil (<0,002 mm), silt (0,02-0,002 mm),
kum ((0,02-2 mm),
) ççakıl ((2-20 mm),
) blok ((>20 mm)) olarak isimlendirilir.
Çimentolu klastik tortullar; dane boyutuna göre psefitik kayaçlar, psamitik kayaçlar
ve pelitik kayaçlar olarak üç alt gruba ayrılırlar.
Tane büyüklüğü ve
grubu
Dane çapı > 2 mm
D
PSEFİTLER
Dane çapı 2-0,2 mm
PSAMMİTLER
Dane çapı 0,2-0,002 mm
Dane çapı<0,002 mm
PELİTLER
Çimentosuz
klastikler
Çimentolu klastikler
Çimentolu kayacın özellikleri
Blok,
Bl
k Blast,
Bl
M l
Moloz
Çakıl
Çizikli çakıl
Volkan bombası
Lapilli
Breş
B
Tektonik breş
Volkanik breş
Konglomera
Puding
Tillit
Aglomera
Köşelili çeşitli
Kö
i li parçalar
l ile
il çeşitli
i li çimento
i
Fay breşi
Volkanik ve tortul köşeli parçalar
Yuvarlak çeşitli parçalar ve çeşitli çimento
Silisli parçalar ve silisli çimento
Çizikli buzul ççakılları
Ç
Volkan bombaları ve lapilli taneleri+çimento
Kum
Karışık kum
Feldispatlı kum
Kaba kül (4-0,25 mm
çap)
Grit
Kumtaşı
Kuvarsit
Grovak
Arkoz
Kabatüf
2-4 mm boyutlu kum taneleri+çimento
Kum taneleri ve çeşitli çimento
Kum taneleri ve %85-90 silis çimento
Killi, serizitli çimento. Köşeli kuvars ve feldispat-lar. Şist ve fillat
parçaları
Feldispat>%25, köşeli taneler, karbonat ve de-mirli çimento
İri daneli tüfler
Silt
Mil ((silt+kil))
Kil*
Silttaşı
Şeyl
Ş
y
Sleyt
Arjilit-Arduvaz
Bentonit
Lös
Silt taneleri hakim ve çeşitli çimento
Katılaşmış
ş ş mil ve ççeşitli
ş ççimento
Katılaşmış kil ve çeşitli çimento
Fazla katılaşmış ve şistleşmiş killer
Plastik kil (magmatik kökenli)
Tozlardan oluşur, rüzgarla sürüklenip yağmur ile çökelir
Klastik tortul kayaçların
y ç
bileşimine
ş
giren
g
başlıca
ş
mineral ve kayaç
y ç
parçalarının türleri ve bunların yaklaşık % katılma oranları şöyledir;
Kuvars : % 35
Kil mineralleri (serizit, muskovit, illit, montmorillonit, klorit, kaolinit, boksit
grupları) : % 25-35
Metamorfik kayaç parçacıkları (sleyt, fillit,şist,metakuvarsit vs) : % 5-15
F ldi
Feldispatlar
tl : % 5
5-15
15 [O
[Ortoklaslar,
t kl l plajioklaslardan
l ji kl l d d
daha
h b
boldur]
ld ]
Çörtler : % 1-4
İri mikalar (muskovit, biotit, klorit) : % 0,1-0,4
Karbonatlar : % 0
0,2-1
2-1
Ağır ve duraylı mineraller (mağnetit, ilmenit, hematit, limonit, zirkon,
turmalin rutil,
turmalin,
rutil granat,
granat apatit,
apatit kiyanit,
kiyanit staurolit,
staurolit epidot,
epidot hornblend
hornblend,
piroksen vs) : %0,1-1
Kil mineralleri;
Şeyl, killi kireçtaşı, sleyt ve fillit gibi kil içeren kayaçların kimyasal bir değişikliğe uğramadan
bulundukları yerde fiziksel olarak ayrışıp ufalanmaları ile
Feldispatların ve feldispatı bol kayaçların kimyasal ayrışması ile
Volkan küllerinin (tüf) su altında ayrışması ile
Tortulların çökelme sonrası deniz diplerinde oluşan diyajenetik değişiklikler ile
Kalın
K
l sediment
di
t istiflerleri
i tifl l i altında
lt d göç
ö eden
d eriyik
i ik etkisi
tki i ile
il oluşan
l
di j
diyajenetik
tik ve kkısmii metamorfizma
t
fi
etkisi ile
Diyajenez sonrası ayrışım olayları ile oluşur.
Önemli kil minerallerinin oluşum ortamları aşağıda verilmiştir.
Gibsit : Tropikal iklim bölgesinde uzun süreli ayrışma sonucu
Kaolinit : Potasyumun tümü ile uzaklaştırıldığı ileri derece ayrışma sonucu
İllit : Yarı kurak ve ılıman iklim kuşaklarında oluşan ayrışma ve potasyumca zengin ortamlarda
Serizit : Killi kayaçların erozyonu ile
Montmorillonit
M
t
ill it : B
Bazik
ik kkayaçlar
l ve volkanik
lk ik küll
küllerin
i ılıman
l
ikli
iklim böl
bölgelerindeki
l i d ki ayrışması ve
magnezyumca zengin bir ortamda
Klorit : Lagünlerde ve sığ deniz diplerinde demirce zengin bir ortamda oluşan diyajenez sonucu
Organik tortul kayaçlar; foraminiferler, radyolaryalar, algler, süngerler ve özellikle
mer-canlar gibi taş yapan organizmalardan veya bunların irili ufaklı parçalarından
oluşur. Bu kayaçlarda organizmaların katı kısımları taşlaşıp fosilleşmiştir. Organik
tortul kayaçlar organizmaların kavkı ve iskeletini oluşturan ana (başlıca) maddenin
kimyasal bileşimine göre isimlendirilirler. Bu kayaçlara ait genel sınflama aşağıda
Çizelge ile verilmiştir.
Bileşim
Çeşit
Özellik
KİREÇLİ OLANLAR
ve
KALKERLER
Foraminiferli
Algli,
Mercanlı,
Krinoidli
Kavkılı veya kemikli
Direkt organizma veya organizma parçalarından oluşurlar. Çoğu kez
fosillidirler
SİLİSLİ
İ İ İ OLANLAR
Radyolarit,
Diatomit,
Sünger spikülleri
Radyolaryalardan
Diatomlardan
Süngerlerden oluşur
BİTÜMLÜ
ve
KARBONLU OLANLAR
Turba,
Linyit
Linyit,
Taşkömürü,
Antrasit,
Gitya,
Sapropel,
Bitümlü şist,
Doğal
ğ gaz,
Petrol
Bitkisel ve hayvansal planktonlar ile bitki-hayvan kalıntıların dan oluşur
FOSFATLI OLANLAR
(Ca-Fosfat)
Fosfatlı Oolit,
Pizolit ve Yumrular,
Yumrular
Bonebed,
Koprolit, Guano
Çökelme ile oluşur
Sürüngen ve balık kemiklerinden oluşur
Fosilleşmiş gübrelerden oluşur.
Kimyasal tortul kayaçlar; doymuş eriyiklerden çökelme ve tuzlu sulardan
buharlaşma ile oluşurlar. Eriyiklerdeki çökelme sırası; CO3, SO4, Cl şeklindedir.
Ki
Kimyasal
l tortul
t t l kayaçlar
k
l bünyelerindeki
bü
l i d ki temel
t
l kimyasal
ki
l bileşime
bil i
göre
ö adlandırılır.
dl d l Bu
B
kayaçlara ait genel sınflama aşağıda Çizelge ile verilmiştir.
Bileşim
KALKERLER
(KİREÇTAŞLARI)
-CaCO3-
SİLİSLİ TORTULAR
Çeşit
Özellik
Masif kalker,
Oolitli kalker,
Pizolitli kalker,
Lös bebeği,
Septari (kaplumbağa ta
ta-şı),
şı),
Sarkıt-dikit,
Kalker tüfü-traverten,
Killi kalker
Marn,
Dolomit,
Dolomitli kalker,
kalker
Dolomitli Marn,
Yoğun anorganik kalker CaCO3 ten oluşur
Denizin sığ ve dalgalı olduğu, CaCO3 lı sıcak sularda balık yumurtası
büyüklüğündeki oolitlerden oluşur
Bezelye büyüklüğündeki oolitlerden oluşur. Ortasında CO2 gazı bulunabilir.
Ca(HCO3)2 lı sularda oluşur. Sıcak ve vol
vol-kanik
kanik yerlerde rastlanır
Löslerdeki sferoidal veya düzensiz CaCO3 ten oluşma yum-ru
Kireçtaşı veya marnların içindeki sferoidal yumrudur. Işın-sal ve kesişen kırıklarla
çokgen şeklli bloklara ayrılır
Erimiş kalker içeren basınçlı ve gazlı suların mağara boşluk-larına girmesi ile
oluşur
Bol miktarda CaCO3 eriyikli kısmen gazlı ve basınçlı ılık su-ların
su ların yeryüzüne
çıktıklarında gazların uçması, basıncın kalk-ması ve soğuması ile oluşur
Kalkerin bünyesine %10-35 kil katılımı ile oluşur
Kalkerin bünyesine %35-65 kil katılımı ile oluşur
Saf CaMg(CO3)2 den oluşur
Dolomitin bünyesine %10-35 kil katılımı ile oluşur
Dolomitin bünyesine %35-65 kil katılımı ile oluşur
Çakmaktaşı,
Şay,
Fitanit,
Lidit (Mihenk taşı),
Sileksit (çört),
Jasp,
Akik,
Gayzerit,
Kalker boşlukları içindeki çok gevrek, kavkımsı, kırıklı kes-kin kenarlı
kriptokristalen silis çeşidi olup kalsedon ve ku-varstan oluşur.
Kalker boşlukları içindeki örtüsüz ve kollu çakmaktaşı
Tabakalar içindeki koyu renkli, tabaka veya yumrulu silisli şist
Kömürlü fitanit
Silisli tabakalar içindeki silisli organizmalardan oluşan yum-rulardır. Silise
benzersede daha opaktır
Kırmızı-yeşil, yarı saydam ve yabancı madde içeren kripto-kristalen kuvarstan
oluşur
Jeod boşluklarda,
boşluklarda ortak merkezli kalsedon halkalarının üst üste gelerek
oluşturduğu topluluk
Gayzerler çevresindeki silis topluluğu
DEMİRLİ OLANLAR
Sideritli tortullar,
Demirli Oolit,
Limonitli-hematitli Oolit,
Glokonit,
Oolit parçaları içerir
Demir hidroksitlerdir
Kimyasal ayrışmayla oluşur
Fe, K, Ag, Al lu sulu silikattir. Mikalarla yakından ilişkilidir ve deniz kökenli
çökel kayaçlarda bulunur
FOSFATLI OLANLAR
Fosfatlı Oolitler
Oolit parçalarından oluşur
Jips,
Anhidrit,
A
hid it
Kayatuzu,
Silvin,
Karnallit,
Polihalit
Çözeltiye doygun eriyiğin buharlaşıp tortu olarak kalan maddelerden oluşurlar
Regolit,
Toprak
Ayrışma sonucu oluşurlar
TUZLAR
veya
EVAPORİTLER
AYRIK TORTULLAR
METAMORFİK
(DEĞİŞİM)
KAYAÇLAR
Metamorfik külteler; yerkabuğunun derinliklerinde etkili fiziksel ve kimyasal
şartların etkisi ile kayaç bünyesinde katı halde oluşan mineral değişimi olan
metamorfizma; mağmatik, tortul ve metamorfik kayaçları sıcaklık, basınç, gerilme,
ergiyikler (kimyasal aktivitesi olan sıvılar) etkisi ile değiştirip başkalaştırarak
ş
Metamorfizma sonucu kültenin toplam
p
kimyası
y
metamorfik külteleri oluşturur.
değişmezken, taş mekanik olarak şekil değiştirebilir, mineral ve kristal şekilleri
değişir, önceki minerallerin yerine yenileri oluşabilir. Metamorfizmaya ne-den olan
faktörler ve özellikleri aşağıda verilmiştir;
Metamorfizma olayı sıcaklık, basınç ve kesme gerilmesi ilişkisi içersinde epizon (üst
zon), mesozon (orta zon) ve katazon (alt zon) olarak üçe ayrılır. Aşağıda Çizelge ile
b zonların
bu
l
ö llikl i verilmiştir.
özellikleri
il i i
Zonlar
Sıcaklık
Hidrostatik
Basınç
Gerilme
Epizon
Az, orta
Az
Çok şiddetli
Mesozon
Yüksek
Yüksek
Şiddetli
Katazon
Çok yüksek
Çok yüksek
Az
Metamorfik zonlarda oluşan başlıca mineral ve kayaçlar ise;
Zonlar
Mineraller
Kayaçlar
Epizon
Kuvars, serizit, klorit, epidot, albit, serpantin, talk, amfibol,
andezin
Fillat, serizitli şist, kloritli şist, epidot şist, talk şist, mikalı
kuvarsit, kristalen kalker, serpantin şist
Mesozon
Kuvars, muskovit, oligoklas, epidot, amfibol, staurolit, disten,
granat
Mikaşist (distenli, staurolitli, granatlı), mikalı kuvarsit, mikalı
mermer, amfibol şist, feldis-patlı mikalı şist (albit içerir)
Katazon
Kuvars ortoklas,
Kuvars,
ortoklas plajioklas,
plajioklas
sillimanit, granat, disten
Gnays (sillimanitli,
(sillimanitli granitli,
granitli distenli),
distenli) granatlı kuvarsit,
kuvarsit granatlı
mermer, olivin şist
Kil;
killi şist
biotit
biotit,
amfibol
amfibol,
serizit-klorit şist
pi roksen
pi-roksen,
mikaşist (mika+kuvars)
gnays
Saf kalker
mermer
Marn
kalk şist
kalkerli mikaşist
Saf gre
Granit
kuvarsit
gnays
Aşağıdaki çizelgede başlıca metamorfik kayaçlar ile başlangıç kayacı ve
başlıca mineralleri verilmiştir.
Özellik
İYİ
GELİŞMİŞ
FOLİASYON
LU
TANELİ
SEYREK
FOLİASYON
LU
Metamorfik Kayaç
Başlangıç Kayacı
Başlıca Mineralleri
Sleyt ve fillit
Şeyl, tüf
Mika, kuvars
Klorit şist
Bazalt, andezit, tüf
Klorit, plajioklas, epidot
Mika şist
Şeyl, tüf, riyolit
Muskovit, kuvars, biyotit
Amfibol şist
Bazalt, andezit, gabro, tüf
Amfibol, plajioklas
Gnays
Granit, şeyl, diyorit, riyolit, mikaşist
Feldispat, kuvars, mika, amfibol, granat
Migmatit
Mağmatik ve metamorfik kayaç ka-rışımı
Feldispat, amfibol, kuvars, biyotit
H f l
Hornfels
İ
İnce
t
taneli
li herhangi
h h
i bir
bi kayaç
k
Ç k değişik
Çok
d ği ik
Kuvarsit
Kumtaşı
Kuvars
Mermer
Saf kalker
Kalsit
Skarn (Taktit)
Kalker, dolomit, mağmatik girişim
Kalsit, Ca-Mg silikatlar, Fe-Ca-Mg silikatlar
(granat, epidot, piroksen, amfibol)
Amfibolit
gabro,, tüf
Bazalt,, g
Hornblend ve p
plajioklas,
j
, az oranda g
granat ve
kuvars
Granülit
Şeyl, grovak, mağmatik kayaçlar
Feldispat, piroksen, granat, kiyanit ve diğer
silikatlar
Eklojit
Bazalt, gabro+olivin (alt kabuk-üst manto
malzemesi)
Omfasit (klinopiroksen), granat±dis-ten