Tradition of Giving Name to Human in the Periods of Human Life in

International Journal of Central Asian Studies Volume 17. 2013
Tradition of Giving Name to Human in the
Periods of Human Life in Kazakh
Bibigul Ospanaliyeva
Pusan University of Foreign Studies, Korea
Abstract: Name giving or the tradition of naming is one of the
common cultural values of Turkic peoples. This conceptualized over
time and extended/improved with the various practices and believes.
According to the cultural understanding of Kazakh people human life
divides into several periods and each period has a distinct name. On the
basis of this tradition places an idea that each period has its own
beginnings and the stuffs are always different according to periods.
Especially the animal names which used/given for the age after
ten years, clearly shows that animal believes has an effective role in the
way of life of Kazakh people. The article focuses on the types of
traditional naming of the Kazakhs and the tradition of naming as well.
Thus it tries to explore how much the common Turkic cultural aspects
have been preserved among these traditional values.
Keywords: Name, Kazak, Kazakhstan, Turkic, believe, tradition,
age
Ad, bir milletin yaşam biçimini, tarihini, inanç ve geleneklerini
yansıtmaktadır. Ad vermek veya ad almak bütün Türk boylarının ortak
14
Bibigul Ospanaliyeva
kültür değerlerinden biridir. Bu kültürel değer, zaman içinde
kurumlaşmış bir takım inanç ve pratiklerle beslenmiştir. Makalede;
Kazaklar arasında günümüzde de hala geçerliliğini koruyan insan
hayatının dönemlerini adlandırma biçimi ve ana hatlarıyla ad verme
geleneği üzerinde durulmaya çalışılacaktır.
GİRİŞ
Bu gün hızla değişen şartlara uygun olarak Kazaklar insanı
doğumundan ölümüne kadar değişik yaşlarda, değişik adlarla
tanımlamışlardır. Bu tanımlamada sanki her dönem yeni bir başlangıç, o
dönemde yapılacak işler diğer dönemlerden farklıymış gibi
düşünülmüştür. Ayrıca çocuğun terbiye alması gereken yaşlar ve bu
yaşlarda çocuktan beklenen gerekli tavırlar belirtilmiştir. Mesela, genel
olarak 7-12 yaşları arasındaki çocuklara “oyun balası” adı verilmektedir.
Bilindiği gibi, modern pedagojide de bu yaş dilimi çocuğun temel
eğitimi oyun aracılığı ile aldığı dönemdir. Anadolu halk şiiri
geleneğindeki “yaşnameler” 1 bir bakıma Kazaklardaki bu ad verme ve
pratiklerinin şiire dökülmüş şekli gibidir.
Kazaklar arasında 10 yaşından başlayarak daha yukarı yaşlara
kadar olan dönemleri hayvan adlarıyla tanımlanmıştır: örneğin; 10 – 15
yaş arası kuzu yaşı, 15 – 25 yaş arası koyun yaşı, 25 – 40 yaş arası at
yaşı olarak adlandırılmaktadır. Bu adlandırma, toplumun hayvancılığa
1
Ç elebioğlu Amil. (1985). “Türk Edebiyatında Yaşnameler”, Marmara
Ü niversitesi Türklük Araştırmaları Dergisi, Sayı: 1, s. 151-286.
Kaya Doğan. (2004). Yaşnameler, Ankara: Akçağ Yayınları,.
Ö ztelli Cahit. (1950). “Kul Hüseyin’in Yaş Destanı”, Türk Folklor Araştırmaları, Sayı:
16, s. 247.
Hayrettin İvgin. (2000). “Âşık Şenlik'in Yaşnâmesi” Âşık Şenlik Sempozyumu
bildirileri, 22-23 Mayıs - 1997, Kültür Bakanlığı. Hayrettin İvgin. (1981). Halk
Şiirinde Yaş Destanları, Meydan.
Tradition of Giving Name to Human in the Periods of…
15
verdiği önemin yanı sıra doğa ile iç içe yaşamanın boyutlarını ve doğainsan arasındaki uyumun kültüre aktarımını ortaya koymaktadır2.
Bu yaş adlandırmasına göre insan hayatı yenilenmekte ve insan
yaşa göre davranış hareketlerini oluşturmaktadır. Örneğin, 16-19 yaş
arasındaki gence, “bozbala” denilmektedir. Bozbalalar adın da
anlamında anlaşılacağı üzere kendilerini büyümüş hissetmekte ve ona
göre hareket etmektedirler. Eğer çocuk yaşına göre davranış
Kazakistan’da İnsan Hayatının Dönemlerine ve Ki Şiye Ad Verme GeleneĞi
sergileyemez ise, “Sen hala bozbala olamamışsın” diyerek çevresinden
tepki görmektedir.
Bu isimlendirmelerin terbiye açısından önemi büyüktür. Bu bir
bakıma
insan
hayatının
kronolojik
dönemlere
bölünerek
isimlendirilmesidir. Kazak ad geleneğinde yedi yaşına kadar kız ve erkek
çocuk ayırımı genel anlamda yapılmaz: 0- 1 yaş için nareste; 1-2 (erkek
için) böbek, kız için böpe; 2-3 yaşa sabi; 3-5 yaş için büldirşin; 5-7 yaşa
baldırğan gibi adlar kullanılmaktadır. Ancak yedi yaşından sonra erkek
ve kızlar için ayrı adlandırmalar yapılmaktadır. Erkeklerde; 7-12 yaş için
oyun balası; 12-15 yaşa eresek bala; 16-19 yaşa bozbala; 20-30 yaşa jas
jigit; 30-40 yaşa dür jigit; 40-50 yaşa er tülegi; 50-60 yaşa jigit ağası; 6070 yaşa karasakal; 70-80 yaşa aksakal; 90 ve üstü yaşa ise şal, kart,
kariya denmektedir3.
Yaşa göre erkekler için bir başka adlandırma ise şu şekildedir:
10-15 yaş arası “kuzu yaşı” ; 15-25 yaş arası “koyun yaşı”; 25-40 yaş
arası “at yaşı”; 40-60 yaş arası “padişah yaşı”; 60-65 yaş arası
2
Alimkulov Bakıtjan, Abdırahmanov Ermahan. (1994). Küyeu Keltir Kız Uzat Toyındı
Kıl (Damatlı Ol, Kızını Evlendir, Düğün Yap), Almatı: Sanat, s. 75-76.
3
Balbulak Ç ocuk Elektronik Dergisi. Retrieved from http://www.balbulaq.kz/?p=743.
16
Bibigul Ospanaliyeva
“peygamber yaşı”. “Kuzu yaşı” çocuğun kuzu güdebilecek yaşa
gelmesinden dolayı verilmektedir. Koyun yaşındaki çocuk artık büyüyüp,
koyun güdebilen, evin reisi olmaya hazır, kendini aile kurmaya hazır
olduğu anlamına gelmektedir. Bundan sonraki yaşlarında pasif olanlar
hayatlarına koyun çobanlığı yaparak devam etmektedirler4.
Yetenekli olanlar ise at yaşına girerler. At idare edilmesi zor bir
hayvandır, onları kurt saldırılarından korumak ve idare etmek kolay
değildir. Bu görev ancak at yaşına girmiş insanlara verilmektedir. O
yüzden bu yaşa girmiş insanın kemikleri katı, yumruğu sert, hiçbir
şeyden korkmayan, her şeyin üstesinden gelebilen, güçlü, atılgan
olmaları beklenir. Padişah yaşında olan kişi ağır başlı halkı
yönetebilecek, kendini her şeyden sorumlu hisseden, toplumsal
problemlere yönelmiş, halkının hayatını düşünen yaşa gelmiş demektir.
Peygamberimizin 63 yıl yaşaması da bu yaş gurubuna “peygamber yaşı”
denmesinin bir başka sebebidir. Böylece topluma karşı mesuliyet
duygusuna bir de kutsallık eklenmektedir5.
Kişiye Ad Verme
Her toplumda ad verme gelenek ve görenekleri bulunur. Türk
topluluklarında ad verme geleneği büyük oranda ortak nitelikler gösterir.
Bütün Türk coğrafyası ve boylarında olduğu gibi Kazakistan’da da
çocuğa ad verme geleneği güncel ve moda akımların etkisiyle değişime
uğramakta ve hızla otantik yapısını kaybetmektedir. Aslında bu durum
bütün otantik kültüre sahip insanlığın ortak sorunu olarak karşımıza çıkar.
4
Ergaliyeva Jannat, Şakizadaulı Nurhat. (2000). Kazak Kültürü, Almatı: Al Farabi
Kitabevi, s 255
5
Ergaliyeva Jannat, Şakizadaulı Nurhat, age. s. 256.
Tradition of Giving Name to Human in the Periods of…
17
Üzücüdür ki, modern ve hızlı iletişim sessiz sakin ve estetiğe sahip köklü
kültürleri istila etmekte, çeşitlilikten mahrum tek düz ve sıkıcı bir
kültürel ortam yaratabilmektedir. Örneğin, doğum günü partilerin hemen
hemen bütün dünyada aynı tarz ve tipte olması yaratıcılığın ne düzeye
geldiğini göstermesi bakımından dikkat çekmesi gerekmektedir. Yine
Kazak geleneğindeki ad verme törenlerinin sadece bir geceye
sıkıştırılmış doğum günü kutlamasıyla geçiştirilmesi önemli bir gösterge
olması gerekir. Günümüzde Kazak sahasında da hemen hemen
unutulmuş olan “kol balası” (evlat edinmek, “amenger” (kardeşler
arasında evlenmek) gibi adlandırmaların Anadolu sahasında tamamen
silindiği gözlemlenebilir.
Diğer Türk toplumlarda olduğu gibi Kazak Türklerinin ad verme
geleneğinde de bugüne kadar yaşanılan olayların yansıması açıkça
görülebilmektedir. Örneğin, Bitköz, Bokbasar, Tezek, Kötibar, Sasik,
Şulgaubay gibi anlamı hiçte olumlu olmayan adlandırmalar ki çocukları
kötü ruhların etkisinden ve nazardan korumak için verildiği
bilinmektedir. Zira örneğin Muhammed, Bibi Batima, Nurila, Baydibek,
Umay, Aldiyar, Amina gibi kutsal kabul edilmiş peygamber ve evliya
kişilerin isimlerin çocuğa ağrı geleceği, yani bu kişilerin olağandışı
Kazakistan’da İnsan Hayatının Dönemlerine ve KiŞiye Ad Verme GeleneĞi
özellikleri olduğu ve adını almış çocuklara rahatsızlık vereceği ve kötü
ruhları üzerine çekeceği düşüncesi tüm Türklerde olduğu gibi Kazak
Türklerinde de görülmektedir ki bu yaygın bir inançtır. Aynı zamanda bu
adların hala kullanılıyor olması eski inanç sisteminin etkisini de ortaya
koymaktadır.
Arıstan (aslan), Jolbarıs (kaplan), Kozı (kuzu), Maral (geyik),
Akbota (devenin yavrusu), Jılkıbek (yılkıbek), Tüyebay (devebay),
18
Bibigul Ospanaliyeva
Kunduz, Bürkıt (kartal), Akku (kuğu), Karlığaş (kırlangıç), Bulbul
(bülbül) gibi hayvan ve kuş adlarıyla adlandırmalar genel olarak yırtıcı
hayvanların kötü ruhları korkutacağı inancıyla beraber, Kazakların
asırlardır hayvancılıkla uğraşmalarının hem hayvanlara o kadar çok
önem verdiklerinin hem bazı hayvanları kutsal kabul etmelerinin bir
göstergesidir. Yukarıda örnekteki gibi erkek çocukların isimlerine
genellikle “bay”, “bek”, ”han” kelimeleri eklenmektedir. Bu tür
kelimeler zengin olmayı hayal eden kişi adlarına eklenmiştir. Artık bu
hayvan adlarıyla ve bu eklerle ilgili adlandırmalar toplumda az
görülmektedir ki bu tür hayvan isimleri daha çok çocukları okşarken ve
severken kullanılmaktadır 6 . Görüldüğü gibi zengin ve fakir insan
arasındaki farklılıları dahi adın yapısı belirtmektedir.
Bununla beraber, geçmişte yaşanan Sovyet yönetiminin kişi
adları üzerinde önemli etkisi vardır. Örneğin, Mels (Marks, Engels,
Lenin, Stalin), Kim (Kommunistiçeskiy İnternatsional Molodejıy 7 ),
Renat (Revolutsiya, Nauka, Trud 8 ), Oktyabr, Orısbay, Bolısbay,
Sovetgül, ikinci dünya savaşı ve sonrasında Asker, Maydan ve Armiya
(asker), Jenis (zafer), Beybit (barış), Tınıştık (sessiz ve sakin) gibi
isimler geçmiş dönemin kalıntısı niteliğindedir ve artık toplumda yok
denecek kadar azdır. Bunlarla birlikte Rus isimlerinde olduğu gibi kız
isimlerinin genellikle sesli harfle bitmesi kuralı Kazak isimlerine de
uygulanmıştır. Örneğin, Güljana, Asema, Gülnara, Aynura gibi adlarla
günümüzde günlük konuşmada karşılaşmak mümkündür9.
6
Januzakov Telkoja. (2009). Kazak Esimderının Anıktamalığı (Kazak İsimlerinin
Anlamları), Almatı: Arıs, s. 314-316
7
Gençlerin Komünist Enternasyonali.
8
Devrim, İlim, Emek (iş, çalışma)
9
Akseleu Seydimbek. (2006). “Esim de Eldiktin Ayğağı”, Egemendi Kazakstan gazetesi,
7 haziran.
Tradition of Giving Name to Human in the Periods of…
19
Kazak Türklerinde ad büyükler tarafından verilmektedir.
Kazakların eski inançlarına göre, çocuk dünyaya geldiğinde çocuğun
şerefine kesilen büyük baş hayvana “kalja” adak denmekte ve bir
kutlama yapılmaktadır. Bu gelenek Kazaklarda olduğu gibi bütün Türk
boylarında hala devam etmektedir. Daha sonra evin büyüğü veya imam
tarafından yeni doğmuş çocuğun kulağına ezan okunarak ad verilir. Ad
verilirken anne babanın arzuları dikkate alınır. Örneğin, Arman (hayal),
Bakıt (mutluluk), Kayrat (gayret), Mahabbat (sevgi), Aldar (kurnaz),
Januzak (uzun ömürlü) ve oğlan isteme arzusundan dolayı Ulbolsın
(oğlan olsun), Tursın, Toktasın (Dursun), Sagınış (özlem), doğan
bebeğin sürekli vefat etmesi nedeniyle Aman (sağ), Ö mir (hayat), Jürsin
(aramızda olsun), Toktar (dursun) vb. adlar çokça kullanılmaktadır.
Ayrıca çocuğunun belli insancıl özelliklere sahip olmasını isteyenler,
Jomart (cömert), Adil (adil), Berik (sağlam), Jaksılık (İyilik) gibi adları
tercih etmektedir. Kızlarda ise dış güzelliğinden ziyade iç güzelliğe
önemi ifade etmek için Makpal (Makbul), Nazım, Nazgül, Savle (Işık),
Nurgül, Jamila (Cemile), Aysulu ve Ayjamal (ay gibi güzel) gibi adlar
verilmektedir. Pahalı taşlardan Marjan (Mercan) ismi, kumaş ismi Jibek
(İpek), çiçek isimleri Rauşan, Kızgaldak gibi adlar da kızlara verilen
isimlerdendir. Bebeğin vücudundaki dikkat çeken işaretlerine göre “ben”
anlamına gelen Kaldıbay, Mendigül ve Sündet (doğuştan sünnetli olarak
doğan bebeğe) isimleri verilmiştir.
Bazı aile büyükleri ad verme geleneğine göre, kişi adları olarak
genelde, dinsel içerikli adları, ulu ve bilge kişilere ait adları, tarihi
kahramanlarının adlarını, siyaset, kültür ve sanat alanlarındaki ünlü
kişilerin adlarını tercih etmişlerdir. Bu hala günümüzde de yaşanan bir
adet halinde devamlılığını sürdürmektedir. Bu nedenle sevdiği ve değer
20
Bibigul Ospanaliyeva
verdiği kişilerin adlarını yaşatmış olur. Kobılandı, Kambar, Alpamıs gibi
destan kahramanlarının adları, Kavsar, Nursultan, Abay, Ibıray, Dina,
Kazakistan’da İnsan Hayatının Dönemlerine ve Ki Şiye Ad Verme GeleneĞi
Magjan gibi adlar bu nitelemeyi gerektiren adlar olarak karşımıza çıkar.
Günümüzde Kazak kültürünün devletiyle beraber canlanması bu tür
adlara eğilimi artırmıştır.
Türklerde ad verme ile ilgili önemli diğer adet ise belirli
günlerde doğan çocuklara, doğduğu günü, ayı, mevsimi, geceyi, önemli
olayı, mekan, hatta babasının bulunduğu yaşı hatırlatan adların
verilmesidir. Örneğin, Meyram (Bayram), Naurız (Nevruz), Juma
(Cuma), Aytkul (ramazan ve kurban bayramları), Saylau (seçim),
Ramazan, Tanat (sabaha doğru doğan çocuklara verilmiştir), Edil (Idil),
Jayık, Esil, Elukul (Ellikül), Jetpisbay (Yetmişbay), Jüzbay (Yüzbay).
SONUÇ
Adlandırma geleneği, halkların yaşam tarzlarını, inançlarını,
dünya görüşlerini, hayallerini açıklayabilecek en önemli kodlardır. Yine
bu kodlar, insanın doğa ve hayvanla olan ilişkisini açıklayabilecek en
önemli ögedir.
Bu gelenek binlerce yıllık bir kültürün getirdiği birikimdir.
Günümüzde de bu eski gelenek sürdürülmektedir. Yukarıda verdiğimiz
örneklerden de anlaşılacağı gibi, Kazak Türklerinde ad, hayatın vaz
geçilmez bir unsuru olmanın yanı sıra geçmişten gelen inançlarla da sıkı
sıkıya ilgilidir. Binlerce yıllar geçse de toplumda çok uyulan adet ve
inaçlar toplumun her döneminde kendini göstermiştir ve bu adet ve
inanmalarda eski inanç sistemlerinin izlerini bulmak mümkündür.
Tradition of Giving Name to Human in the Periods of…
21
Günümüzde ulusal benlikteki uyanışlar ve Kazakistan’ın diğer
Türk topluluk ve cumhuriyetlerle kurduğu dostluk ilişkileri ve başka
ülkelerde eğitim alma, çalışma ve yabancılarla evlenme, hatta yabancı
diziler sayesinde toplumda anlamlı ve anlamsız yeni adlar da görülmeye
başlanmıştır. Ülkedeki bazı önemli olayların da çocuklara ad olarak
verildiği görülmektedir. Örneğin, Egemen (bağımsızlık), Dagdaris
(devrim), Sammitten dolayı Sammithan, Sammitek, Aziada kış
olimpiyatlarından dolayı Aziada, İzmirde eğitim gören çiftin bu şehir
anısına verilen İsmira, Kazakistanda çalışan Türk çiftin Kazakistanın
mavi bayrağı anlamına gelen Göktu, Atameken (atayurt) gibi isimlerle de
karşılaşılmaktadır.
Diğer Türk toplulukları gibi Kazak Türkleri de eski inanç
sistemi içinde sürekli bir değişim yaşamışlar, fakat yine de günümüz
İslami ağırlıklı inanç sistemi içinde, arkaik elementleri yaş grupları ve
kişi adlandırmalarıyla ilgili ritüellerde saklamışlardır. Yaşanılan bu
değişimler, Kazak Türklerinde zengin bir ad kadrosu oluşturmuştur.
Günümüzde de olumlu ve olumsuz değişimler sürmeye devam etmekte
ve her değişim, toplumun ad kadrosunda da yansımasını bulmaktadır.
Bütün bu değişimlere karşın, genel ad verme geleneği yapısını
korumakta ve temel çizgisini kaybetmeden günümüzde de devam
etmektedir.
Kaynaklar:
22
Bibigul Ospanaliyeva
Alimkulov Bakıtjan. (1994). Abdırahmanov Ermahan, Küyeu Keltir
Kız Uzat Toyındı Kıl (Damatlı Ol, Kızını Evlendir, Düğün
Yap), Almatı: Sanat, s. 75-76.
Balbulak
Ç ocuk
Elektronik
Dergisi.
Retrieved
from
http://www.balbulaq.kz/?p:
Baygabılova K. (2011). Sen Bılecın Be? Almatı: Aruna.
Çelebioğlu Amil. (1985). “Türk Edebiyatında Yaşnameler”, Marmara
Ü niversitesi Türklük Araştırmaları Dergisi, Sayı: 1, s. 151286.
Ergliyeva Jannat, Nurhat Şakizadaulı. (2000). Kazak Kültürü. Almatı:
Al-Farabi Kitapevi, ss. 254-256.
Hayrettin İvgin, (2000). “Âşık Şenlik'in Yaşnâmesi” Âşık Şenlik
Sempozyumu bildirileri, 22-23 Mayıs 1997, Kültür
Bakanlığı.
Hayrettin İvgin. (1981). Halk Şiirinde Yaş Destanları, Meydan.
Januzakov Telkoja. (1988). Kazak Esımderı (Kazak Isımleri), Almatı:
Gılım, s. 36-455.
Januzakov Telkoja. (1989). Sızdın Esımınız? Аlmatı: s. 192.
Kazakistan’da İnsan Hayatının Dönemlerine ve KiŞiye Ad Verme GeleneĞi
Januzakov Telkoja. (2008). “Esımınız Kım?”(Adınız Ne?), Almatı: Ana
Tılı, s. 168.
Januzakov Telkoja. (2009). Kazak Esimderinin Anıktamalıgı (Kazak
İsimlerinin Anlamları), Almatı: Arıs, s. 287-363.
Kaya Doğan. (2004). Yaşnameler, Ankara: Akçağ Yayınları.
Kazak Esimderinin Kupiyaları (Kazak İsimlerinin Sırları), Bayınkol Kali.
Retrieved from
http://suhbat.kazakhsoft.com/Read.aspx?tid=726&ln=kz.
Tradition of Giving Name to Human in the Periods of…
23
Ö ztelli Cahit. (1950). “Kul Hüseyin’in Yaş Destanı”, Türk Folklor
Araştırmaları, Sayı: 16, s. 247.
Seydimbek Akseleu. (2006).“Esim de Eldiktin Ayğağı”, Egemendi
Kazakstan Gazetesi. 7 Haziran.
Received 21 Jul 2013, Screened 9 Oct 2013, Accepted 13 Nov 2013