birikim şekilleri

JEOMORFOLOJİ
(YER ŞEKLİ BİLİMİ)
DIŞ KUVVETLER
AKARSU
TOPOĞRAFYASI
AKARSU
• Yeryüzünün şekillenmesinde en etkili dış kuvvettir.
• Akarsuyun doğduğu yere kaynak, denize, göle veya
okyanusa döküldüğü yere ağız denir.
• Yıl boyunca sürekli akış gösterenlere sürekli akarsu,
belli bir mevsim dışında akışı olmayan akarsulara
mevsimlik, geçici veya süreksiz akarsu denir.
Akarsu Havzası
• Bir akarsuyun kolları ile birlikte kapladığı
alana havza denir.
• Akarsu denize veya okyanusa dökülüyorsa
havzası açık, ulaşamıyorsa havzası kapalıdır.
• İki akarsu havzasını ayıran sınıra su bölümü
çizgisi denir.
Başlıca Havzalarımız
Başlıca Kapalı Havzalarımız
• İç Anadolu Kapalı Havzaları
* İç Anadolu’nun etrafının dağlarla çevrili olması ve kurak iklim
özelliğinden dolayı bazı akarsuların denize çıkışı yoktur
* Tuz, Eber, Afyon, Akarçay, Akşehir Gölü ve Konya kapalı havzaları
bulunur
• Göller Yöresi Kapalı Havzaları
* Kapalı havza oluşumunda kalkerli arazi yapısı etkilidir
* Burdur, Acıgöl, Salda, Yarışlı ve Kestel gölleri kapalı havzaları
bulunur
• Van Gölü Kapalı Havzası
* Nemrut volkanından çıkan lavların akarsu vadisinin önünü
kapatmasıyla oluşmuştur
* Göl suları sodalıdır
• Hazar Gölü Kapalı Havzası
* Aras ve Kura nehirleri Erzurum-Kars Bölümü’nden kaynağını alarak
Hazar Gölü’ne dökülür
Akım (Debi)
• Akarsuyun belli bir kesitinden saniyede geçen
su miktarıdır
***Akım üzerinde; yağış miktarı, yağış biçimi,
kayaç yapısı, bitki örtüsü, eğim, buharlaşma ve
beşeri faaliyetler etkilidir.
Akarsu Rejimi
• Akımın yıl içinde gösterdiği değişime rejim
denir.
• Rejim düzenli ve düzensiz olarak ikiye ayrılır.
• Amazon, Kongo, Ren gibi akarsuların rejimi
düzenli iken, Ganj, İndus, Fırat, Colorado gibi
akarsuların rejimleri düzensizdir.
• Rejim üzerinde en etkili faktör yağış rejimidir.
Rejimi düzensiz bir akarsu
ve
biriktirme kesiti
•
•
1.
2.
•
Akarsuyun Faaliyetleri
Akarsular genel olarak üç tür faaliyet gerçekleştirir;
Aşındırma, taşıma, biriktirme
Akarsu aşınımı ise iki şekilde olur:
Kimyasal Aşındırma: Suyun toprak veya kayacı
eritmesidir. Daha çok tropikal bölgelerde yaygındır.
Fiziksel (Mekanik) Aşındırma: Suyun toprak veya
kayalardan parçalar koparmasıdır. Kurak ve yarı kurak
bölgelerde daha etkilidir.
Akarsu aşınımını etkileyen faktörler debi (akım), akış
hızı, yük miktarı ve zeminin özelliğidir.
Akarsuların fiziksel aşındırması üç şekilde
olur:
• Derine Aşındırma: Akarsuların yatağını düşey doğrultuda
aşındırarak deniz seviyesine indirmeleridir.
• Yana Aşındırma: Akarsuların eğimin azaldığı yerlerde yanlara
çarpması sonucu oluşturduğu aşındırmadır.
• Geriye Aşındırma: Akarsularda su miktarı en fazla akarsuyun
ağız kısımlarında olur. Bu nedenle akarsular aşındırmaya
denize döküldükleri yerden başlayarak geri doğru aşındırma
yaparlar.
Denge Profili
• Akarsular, vadilerini kazdıkça yatak eğimleri azalır; yatak
üzerindeki eğimli araziler zamanla ortadan kalkar. Bu yüzden
hızları azalır, aşındırma hemen hemen sona ermiş olur. Bu
sırada akarsuyun ağız kısmından kaynağa doğru uzanan profili
içbükey hale gelir ki buna denge profili denir.
Denge Profiline ulaşmış bir akarsuyun;
•
•
•
•
•
Yatak eğimi ve hızı azalmıştır.
Aşındırma gücü azalmıştır.
Biriktirme faaliyeti artmıştır.
Enerji potansiyeli azalmıştır.
Üzerinde ulaşım ve taşımacılık yapılabilir. (Eğer rejim
düzenli ise)
• NOT: Ülkemizde denge profiline en yakın akarsular
Ege ve Marmara bölgelerinde, en uzak akarsular
Doğu Anadolu’da yer alır
AKARSULARIN OLUŞTURDUĞU
ŞEKİLLER
AŞINIM ŞEKİLLERİ
* Vadi
* Dev kazanı
* Peri bacası
* Menderes
* Kırgıbayır
* Seki (Taraça)
* Plato
* Peneplen
BİRİKİM ŞEKİLLERİ
* Birikinti konisi
* Dağ eteği ovası
* Dağ içi ovası
* Kum (ırmak) adası
* Delta
* Taban seviyesi ovası
VADİ TİPLERİ
Kertik Vadi: Akarsuyun kaynağına yakın kısımlarda oluşan,
tabanları dar “V” şekilli vadilerdir. Dağlık yörelerde yaygındır.
Aşındırma derine doğrudur.
Boğaz Vadi: Dağların akarsu aşınımıyla enine şekilde yarıldığı derin
vadilerdir. Sert kayalardan ve yatay tabakalardan oluşmuş
bölgelerde görülür. Ova veya düzlükleri birbirine bağladığı için geçit
özelliği taşırlar.
Kanyon Vadi: Tortul tabakalı arazilerde oluşan basamaklı, derin
vadilerdir. Kalkerli arazilerde yaygındır. Dirençleri farklı kayaçların
farklı aşındırılması sonucu basamaklı bir yapı gösterir. Dünya’nın
en büyük kanyonu Amerika’daki Colorado kanyonu, ikinci büyük
kanyonu ise ülkemizdeki Ulubey Kanyonu’dur. Ayrıca Göksu, Ihlara,
Tohma ve Köprülü kanyonları da ülkemizde bulunur.
• Asimetrik Vadi: Asimetrik vadiler yamaçların birinin
diğerine göre çeşitli etkenlerden (kayaç yapısı) dolayı
daha fazla aşınmış olan vadilerdir.
Geniş Tabanlı Vadi: Eğim ve engebenin azaldığı yerlerde yana
aşındırmanın artmasıyla oluşur. Akarsu vadi tabanında alüvyon
biriktirdiği için verimli tarım alanları oluşur. Nehir bu tabandan
menderesler çizerek ilerler. Ege ve Marmara’da yaygındır.
Küçük Menderes, Büyük Menderes, Nil ve Ganj akarsularının
vadilerinin orta ve aşağı kesimleri bu tip vadilerdir.
Geniş Tabanlı Vadi
DEV KAZANI Çağlayan (Şelale)
Çağlayan oluşumuna elverişli eğimli alanlarda aşınım sonucu
oluşan çukurlardır. Türkiye’deki en büyük çağlayan Erzurum’daki
Tortum Şelalesi’dir. Van’da Muradiye, Antalya’da Düden, Kurşunlu,
Manavgat ve Düden şelaleleri başlıca örnekleridir.
PERİBACASI
Volkanik arazideki
tüflerin akarsu, sel suları
ve rüzgarların etkisiyle
aşınması sonucu oluşur.
En güzel örnekleri
Ürgüp-Göreme’de
bulunur. Oluşumunda
hem iç kuvvet hem dış
kuvvet etkilidir.
KIRGIBAYIR (Badlands)
Kurak veya yarı kurak iklim bölgelerinde mil, kumtaşı ve tüflerden
oluşan eğimli ve bitki örtüsünden yoksun yamaçların, sel suları
tarafından aşındırılmasıyla ortaya çıkan bozuk arazilerdir. İç
Anadolu’da yaygındır.
SEKİ (Taraça)
Akarsu debisinin değişmesi veya vadinin epirojenik hareketlerle
yükselmesi sonucu artan aşınımla oluşurlar. Taraça hem aşınım
hem de birikim şeklidir. Bir nehrin kenarlarında veya deniz kıyısında
oluşabilirler. Taraçalar iki şekilde meydana gelir.
1. Tektonik olaylar sonucu
2. Klimatik olaylar sonucu
PLATO
Akarsu vadileriyle derince parçalanmış yüksek
düzlüklere plato denir.
PENEPLEN (Yontukdüz)
Akarsu aşındırmasının son döneminde ortaya çıkan,
deniz seviyesine yakın hafif dalgalı geniş düzlüklere
peneplen denir.
Akarsu Biriktirmesi
• Bir akarsuyun biriktirme yapabilmesi için
eğimin azalması, gücünün azalması ya da yük
miktarının artması gerekmektedir.
BİRİKİM ŞEKİLLERİ
* Birikinti konisi
* Dağ eteği ovası
* Dağ içi ovası
* Kum (ırmak) adası
* Delta
* Taban seviyesi ovası
BİRİKİNTİ KONİSİ
Akarsuyun yatak eğiminin ve hızının azaldığı dağ yamaçlarının etek
kısımlarında biriktirme yapmasıyla oluşturduğu şekillerdir. Birikinti
konilerinin birleşmesiyle birikinti yelpazesi oluşur.
Dağ eteği ovası
Birikinti konileri ve yelpazeleri zamanla yanlara ve ileriye doğru
büyüyerek birbirleriyle birleşirler. Böylece dağın eteğinde, birikinti
konileri ve yelpazelerinden oluşan bir etek ovası meydana gelir.
Buna piedmont ovası ya da dağ eteği ovası denir. Örn; Bursa ovası
Dağ içi ovası
Dağ içlerinde eğimin azaldığı yerlerde, akarsuyun taşıdığı
malzemeleri biriktirmesi sonucu oluşan düzlüklerdir. Örn; Muş
ovası
MENDERES
Eğimin azaldığı alanlarda akarsuyun yaptığı büklümlerdir. Özellikle
delta ovaları ve graben ovaları üzerinde oluşur. En fazla Ege’de
görülür. Menderes çizen bir akarsuyun; eğimi, hızı, taşıma gücü,
enerji potansiyeli azalmış, uzunluğu artmıştır. Hem aşınım ve
hem birikim vardır. Menderesin dış tarafında aşındırma
görülürken (çarpak), iç tarafında biriktirme görülür (yığınak).
Menderesler
sık sık
yatak
değiştirir ve
buna bağlı
olarak vadi
içinde kopmuş
menderesler
ortaya çıkar.
IRMAK ADASI
(KUM ADASI)
Akarsuyun eğimin ve
taşıma gücünün
azaldığı yerlerde
yatağın genişlemesine
bağlı olarak taşıdığı
malzemeyi akarsu
yatağının ortasına
biriktirmesiyle oluşur.
• Akarsuyun taşıdığı alüvyonları deniz
veya göl kıyısına biriktirerek
oluşturduğu üçgen şekilli ovalardır.
• Delta ovalarının oluşabilmesi için;
- Akarsuların bol alüvyon taşıması
- Kıyının sığ olması
- Dalga ve akıntıların olmaması
- Gel-git etkisinin olmaması
- Kıta sahanlığının geniş olması gerekir
• Ganj Deltası dünyanın en büyük
deltasıdır. Okavango Deltası ise,
Botsvana'da dünyanın denize
dökülmeyen en büyük iç deltasıdır.
DELTA
TABAN SEVİYESİ OVASI
Akarsuyun taşıdığı alüvyonları kıyıdaki düzlüklere biriktirerek
oluşturduğu ovalardır. Antalya ve Manavgat ovaları örnektir.
KARST TOPOĞRAFYASI
• Yağışlar ve yer altı suları, kalker (kireç taşı),
jips (alçıtaşı), kaya tuzu ve dolomit gibi
eriyebilen taşların bulunduğu yerlerde,
kimyasal aşınıma sebep olurlar.
• Bu kayaçların erimesi veya uygun yerlerde
birikmesi karstik şekilleri oluşturur.
• Dünyada karstik şekillerin yaygın olduğu yerler
Hırvatistan ve Adriyatik kıyılarıdır.
Ülkemizde ise;
Kalker üzerindeki şekillere en fazla Akdeniz Bölgesi’nde, jips üzerinde
oluşan şekillere Tuz Gölü’nün kuzeyi, Çankırı, Sivas, Erzincan
çevresinde rastlanır. Ege Bölgesi’nin güneyi (Pamukkale), Güneydoğu
Anadolu Bölgesi ve Batı Karadeniz’de de karstik şekillere rastlanır.
KARSTİK ŞEKİLLER
• AŞINIM ŞEKİLLERİ
* Lapya
* Dolin
* Uvala
* Polye
* Obruk
* Düden
* Mağara
• BİRİKİM ŞEKİLLERİ
* Sarkıt
* Dikit
* Sütun
* Traverten
Lapya
En küçük karstik aşınım şeklidir.
Dolin
Çapı birkaç metre ile 20 m. arasında değişen erime çukurlarıdır.
Uvala
Dolinlerin birleşmesiyle oluşur.
Polye
En büyük karstik aşınım şeklidir.
Obruk
Mağara tavanlarının
çökmesi ile oluşan
çukurlardır. Bu çukurlara
su dolarsa obruk gölleri
oluşur. Konya’daki
Kızören obruğu ve
Mersin’deki CennetCehennem obrukları
örnektir.
Düden
Akarsuların yerin
altına indiği veya
yüzeye çıktığı
yerlere düden
denir.(Su batan
veya su çıkan)
Akarsuyun bir
düdene dalarak
kaybolmasıyla
oluşan vadilere de
kör vadi denir.
Traverten
Yeraltından çıkan
kireçli suların
eğimli yamaçlarda
içlerindeki kireci
basamaklı şekilde
biriktirmesi ile
oluşan şekillerdir.
Örneğin; Denizli
(Pamukkale), Bursa,
Antalya ve Silifke’de
travertenlere
rastlanır.
Sarkıt, Dikit, Sütun
Mağara
tavanlarından
damlayan suların
içindeki kirecin
çökelmesiyle sarkıt,
sarkıttan damlayan
suların içindeki
kireci mağara
tabanına
birikmesiyle dikit,
bunların
birleşmesiyle
sütunlar oluşur.
RÜZGARLAR
VE
OLUŞTURDUĞU
ŞEKİLLER
Rüzgarlar; daha çok bitki örtüsünden yoksun kurak ve yarı kurak
iklim bölgeleri ile kıyılarda etkili olur.
AŞINIM ŞEKİLLERİ
* Mantar kaya
* Rüzgar Mağaraları
* Tafoni
* Şahit kaya (Türkiye’de yok)
* Yardang (Türkiye’de yok)
* Hamada (Türkiye’de yok)
BİRİKİM ŞEKİLLERİ
* Kum tepeleri ve kumullar
* Barkan (Türkiye’de yok)
* Lös
Mantar Kaya (Şeytan Masası)
Kayanın alt
kısmının daha
fazla aşındırılması
sonucunda oluşur.
Nevşehir
çevresinde
örneklerine
rastlanır.
Rüzgar
Şahit Tepeler
• Aşınıma karşı dayanıklılıkları
farklı olan malzemelerin üst
üste birikerek farklı
tabakalar oluşturduğu
bölgelerde mekanik
çözülme ile gevşemiş
malzemenin rüzgar
tarafından koparılması
sonucu oluşmuş tepelerdir.
• En güzel örneklerine ABD’de
rastlanır.
Yardang
• Sert olmayan ve kolay
aşınan kurak bölgelerin
dirençsiz kayaları rüzgar
tarafından aşındırılarak
uzun yarıklar oluşturur,
bu şekillere yardang adı
verilir.
• En fazla Orta Asya
çöllerinde görülür.
Hamada (Çöl Kaldırımı)
• Yüzey erozyonunun şiddetli
ve sürekli olduğu sahalarda
kum ve toz gibi ince unsurlar
havalanır ve uzaklaşır. İri ve
ağır taşlar oldukları yerde
kalır. Bu unsurlar zemin
üzerinde sanki Arnavut
kaldırımını hatırlatan bir taş
kaplama oluştururlar bu
şekillere çöl kaldırımı veya
hamada denir.
• En fazla Büyük Sahra ve Orta
Asya çöllerinde görülür.
Rüzgar Mağarası
• Rüzgarların içinde
taşıdıkları kumları
aşınıma karşı dirençsiz
olan yumuşak
malzemelere çarparak
aşındırmasıyla oluşan
oyuklara rüzgar
mağarası denir.
Tafoni
Büyük kayalarda su ve
rüzgarın etkisiyle
oluşan kuş yuvası
şeklindeki küçük
oyuklardır.
Barkan
• Özellikle çöllerde
rüzgarın taşıdığı
kum ve tozları
hilal şeklinde
biriktirmesiyle
oluşan hilal
şeklindeki
birikinti
tepelerine denir.
Kumullar
Rüzgarların taşıdığı
kumulları, hızının
azaldığı yerde
biriktirmesi ile oluşurlar.
Konya-Karapınar
çevresinde, Güneydoğu
Anadolu’da ve kıyılarda
kumul tepelerine ve
kumullara rastlanır.
DALGALAR
VE
OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER
 Dalga aşındırması derin kıyılarda daha fazla iken sığ kıyılarda
dalgaların biriktirme faaliyeti belirgindir.
 Ayrıca, tuzluluk, seviye ve yoğunluk farkından dolayı Karadeniz
ile Akdeniz arasında deniz akıntıları oluşmaktadır. Deniz
akıntılarının sıcaklık üzerinde etkisi yoktur.
• AŞINIM ŞEKİLLERİ
* Falez (Yalıyar)
• BİRİKİM ŞEKİLLERİ
* Kıyı oku ve kıyı kordonu
* Tombolo (Saplı ada)
* Lagün (Kıyı set gölü)
Falez (Yalıyar)
Dağların kıyıya paralel uzandığı alanlarda, dalgaların kayalara
çarparak aşındırması sonucu oluşan dik ve derin kıyı şekilleridir.
Karadeniz ve Akdeniz’de sıkça görülür.
Tombolo (Saplı Ada)
Kara yakınındaki bir adanın,
kıyı oku ile karaya
bağlanması sonucu oluşur.
Güney Marmara’daki Kapıdağ
yarımadası ve Sinop
İnceburun birer tombolodur.
Kıyı Kordonu ve Lagün (Ölüdeniz)
Kıyı setlerinin büyüyerek koyların ağzını kapatması ile oluşan
göllerdir. Büyük ve Küçük Çekmece, Durusu (Terkos), Balık, Akyatan
ve Semenlik gölleri örnektir.
Dünya’da ise; Baltık Denizi’nin güneyindeki Ruiseches Haff
ve Frisches Haff önemli lagünlerdir.
Resif
• Mercan adı verilen deniz canlılarının
iskeletlerinin üst üste yığılmasıyla ve su
yüzeyine çıkmasıyla meydana gelen şekillerdir.
• Dünya’daki en iyi örneği; Avustralya’daki Set
resifleridir.
KIYI TİPLERİ
Boyuna: Dağların kıyıya paralel uzandığı Akdeniz ve Karadeniz kıyıları ile
Pasifik okyanusu kıyılarında görülür.
Enine: Dağların kıyıya dik uzandığı Ege kıyılarında ve Atlas okyanusu
kıyılarında görülür.
Ria: Deniz sularının vadileri doldurmasıyla oluşan kıyılardır. İstanbul,
Çanakkale Boğazları ve Menteşe kıyılarında görülür. Dünya’da ise;
Kuzeybatı İspanya, İngiltere ve Çin’de görülür.
Dalmaçya: Kıyıya paralel uzanan dağların arasına deniz suyunun
sokulmasıyla kıyıda çok sayıda irili ufaklı ada oluşur. Antalya-Kaş kıyıları
ile Adriyatik Denizi kıyılarında görülür.
Limanlı: Odessa ile Kuzey Marmara kıyılarında görülür.
Fiyord ve Skyer: Matematik konumdan dolayı ülkemizde görülmez.
İskandinav ülkeleri, Güney Şili, Güney Alaska’da görülür.
Haliç ve Watt: Özel konumdan (okyanus kıyısında) dolayı ülkemizde
görülmez. Okyanusa kıyısı olan ülkelerde yaygındır.
Ria
Boyuna
Enine
Ria
Dalmaçya
Boyuna
KIYI TİPLERİ
BUZULLAR
VE
OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER
• Dünya’nın yaklaşık % 10’u buzullarla kaplıdır.
• Etki alanları daha çok kutuplar, kutba yakın
bölgeler ve yüksek dağlık alanlardır.
• Bütün yıl erimeden kalan karlara Toktağan kar
veya kalıca kar denir. Bu karlar eriyip tekrar
donarak zamanla glasiye buzuluna dönüşür.
• Toktağan kar sınırı Ekvator’dan kutuplara
doğru alçalır.
Dünya Üzerinde Buzulların Bulunduğu
Başlıca Alanlar
• Antarktik İndlansisi
• Grönland İndlansisi
• Alaska Dağları, Kayalık Dağları, Koskod Dağları(Kuzey
Amerika)
• And Dağları(Güney Amerika)
• İskandinav Dağları, Alp Dağları, Pirene
Dağları(Avrupa)
• Kafkas Dağları, Elbruz Dağları, Zagros Dağları,
Himalayalar(Asya)
• Klimenjaro, Kenya, Ruwenzori Dağları(Afrika)
 Türkiye, Orta Kuşak’ta yer aldığından buzullar, etkisi en az
olan dış kuvvettir.
 Buzullar; Uludağ, Sultan, Bey, Bolkar, Aladağ, Erciyes,
Kaçkar, Buzul, Süphan, Bingöl, Tendürek, Üçdoruk, Ağrı,
Yalnızçam dağları gibi yüksek dağlarda etkili olmaktadır.
 Ülkemizde sirk buzulu, takke buzulu (Ağrı D.) ve sirk
gölleri görülür. Fakat vadi buzulu, örtü buzulu, hörgüç kaya,
drumlin ve moren setlerine rastlanmaz.
Buzul Çeşitleri
Buzul Aşınım
Şekilleri
Buzul Birikim
Şekilleri
Sirk Buzulu
Vadi Buzulu
Takke Buzulu
Örtü Buzulu
Buzul Vadisi
Hörgüç Kaya
Sirk
Moren
Drumlin
Sander Düzlüğü