kolophon antik kenti 2012yılı yüzey araştırmaları

KOLOPHON ANTİK KENTİ 2012YILI YÜZEY
ARAŞTIRMALARI
Christine ÖZGAN*
Verena GASSNER
Ulrike MUSS
Erich DRAGANITS
Özel TERAMAN
T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel
Müdürlüğü’nün izni ile İzmir İli, Menderes İlçesi, Değirmendere Köyü, “Kolophon Antik
Kenti Yüzey Araştırmaları”nın üçüncü yılı 31.07.2012-17.08.2012 tarihlerinde
gerçekleştirilmiştir.
Geçen yıllardaki çalışmaların ardından Kolophon’daki üçüncü çalışma sezonumuz
niteliğinde devam ettirilen 2012 yılı yüzey araştırmalarında öncelikli amaç, daha önceki
araştırma sezonlarında1, kentte ilk kazı çalışmalarını gerçekleştiren Amerikalı ekip
tarafından yayınlanan 1944 tarihli hipotetik planla çelişen yönler sergilediği tespit edilen
Meter Kutsal Alanı’nın (Metroon) ve kent agorasının üzerinde yer aldığı Akropolis
Tepesi’nin araştırılması olmuştur.2 Bunun yanında Geç Klasik Dönem Kenti’nin kuzey
doğu bölümünde extensive ve intensive yüzey araştırması gerçekleştirilmiş; kentin kuzey
doğu ve güney batı nekropolis alanları ve modern Değirmendere Köyü incelemeye tabi
tutulmuştur. Son olarak kentin jeolojik yapısının anlaşılması için uzmanlar tarafından
jeolojk araştırmalar yürütülmüştür (Plan: 1-2).
* Prof. Dr. Christine ÖZGAN, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, İstanbul/TÜRKİYE.
Prof. Dr. Verena GASSNER, Avusturya Viyana Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Viyana/AVUSTURYA.
Doç. Dr. Ulrike MUSS, Avusturya Viyana Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Viyana/AVUSTURYA.
Dr. Erich DRAGANITS, Avusturya Viyana Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Viyana/AVUSTURYA.
Araş.Gör. Özel TERAMAN, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, İstanbul/TÜRKİYE.
Araştırmaya ekip üyesi olarak aşağıda sıralanan bilim adamları ve öğrenciler katılmıştır: T.C. Mimar Sinan Güzel
Sanatlar Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü: Prof. Dr. Christine Özgan (Araştırma Başkanı), Araş. Gör. Özel Teraman
(M.A.); T.C. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Arkeoloji Bölümü: Yrd. Doç. Dr. Ayça Polat ve T.C. Mimar Sinan
Güzel Sanatlar Üniversitesi Arkeoloji Bölümü öğrencileri Duygu Gelen, Lokman Bozkurt, Okay Nar. Ayrıca
yabancı uyruklu üyeler olarak, Avusturya Viyana Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü’nden: Prof. Dr. Verena Gassner,
Doç. Dr. Ulrike Muss, Doç. Dr. Anton Bammer, Dr. Erich Draganits ile aynı üniversite öğrencilerinden Benedikt
Grammer, Martin Gretscher ve Andreas Hochstöger katılmıştır. Bakanlık temsilcisi olarak, bizi her konuda
destekleyen İzmir Bölge Koruma Kurulu’ndan Arkeolog Cansu Yılmaz görevlendirilmiştir.
Sağladıkları destekten dolayı T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü,
T.C. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Başkanlığı ile gerekli alt yapı
konusunda destek sağlayan Değirmendere Köyü Muhtarlığı’na ve halkına içtenlikle teşekkür ederiz.
1
Özgan, C., v.d., “Kolophon Antik Kenti 2010 Yılı Yüzey Araştırmaları”, AST XXIX, 2011, 263 – 285; Özgan,
C., v.d., “Kolophon Antik Kenti 2011 Yılı Yüzey Araştırmaları”, AST XXX, 2012, 195 – 206.
2
Bu kazılar hakkında ayrıntılı bir rapor 22 yıl sonra yayınlanmıştır. Holland, L.B., “Colophon”, Hesperia 13,
1944, 91-172.
..........................................................................................................................................................97
1
Meter Kutsal Alanı Araştırmaları
Kolophon akropolisinin doğu yamacında, üzerinde stoanın konumlandığı düzlüğün
güneydoğusunda, kuzey-güney doğrultuda uzanan yapı kompleksinde fotoğraf ve çizim
yoluyla belgeleme çalışmaları yürütülmüştür. Söz konusu çalışmalar, özellikle yapı
tarihlendirmesinde büyük rol oynayan duvar örgü sistemlerinin belirlenmesi amacıyla alanı
doğuda destekleyen destek duvarı (Resim: 1) ve iki platform halinde yükselen kutsal alan
merkezini batıda sınırlandıran nişli duvar (Resim: 2) odaklı olarak gerçekleştirilmiştir.3
Bunun yanında, kutsal alanın doğusunda yer alan sıra mekânların tespitine yönelik temizlik
işlemlerinin ardından belgeleme çalışmalarına devam edilmiştir.
Akropolis Tepesi Araştırmaları
Bu alanda başlatılan çalışmalarda ilk olarak kent agorasının güneyinde, merkezi
bir eksende yer alan basamaklı bir doğal kaya sunağının fotoğraf ve çizim yoluyla
belgelenmesi gerçekleştirilmiştir (Resim: 3-5).
Agoranın doğu yamacında yer alan ve önceki araştırma sezonlarında4 total station
ile noktasal ölçümleri ile belgelenmesi yapılan Metroon’a yakınlığıyla dikkat çeken bu kaya
yükseltisi, erken dönem çalışmalarını sürdüren Amerikalı araştırmacılar tarafından “rockcut base or altar” olarak tanımlanmıştır.5 Yaklaşık 5 x 5 metre ölçülerinde, en yüksek
noktası 2 metre olan bu şekilsiz kaya oluşumunun batıdaki kenarında yaklaşık 35 cm
genişliğinde iki basamak bulunmaktadır. Bu basamaklar düz kesilmiş platforma ulaşmakta,
bu platformun üzerinde ise 90 x 75 x 25 cm. ölçülerinde dikdörtgen bir çıkıntı yer
almaktadır. Platform merkezinin hafifçe güney tarafında 1,25 metre genişliğinde boydan
boya uzanan bir oyuk dikkat çekmektedir. Kayanın etrafında, özellikle daha dik olan doğu
tarafında alanı çevreleyen bazı duvarlar dökülmüş taşlar vasıtasıyla yer yer takip
edilebilmektedir. Kayanın altında ise olası birkaç su yolu (oyuğu) gözlemlenmektedir. Bu
işlenmiş kaya oluşumu komşu bölgelerdeki benzer kaya sunaklarını akla getirmektedir.
Ephesos’taki bir örneğin6 dışında en yakın örnek “Homeros’un sahnesi” olarak da bilinen
Chios/Sakız Adası’nda bulunmaktadır (Resim: 6).7 Metroon ile kent agorası arasında yer
alan bu sunağın Kybele/Mater Antaia Kutsal Alanı’yla bağlantılı olması yüksek bir
ihtimaldir.
Alanda yürütülen araştırmaların bir diğer adımı ise kent agorasının üzerinde yer
aldığı akropolis düzlüğünün doğu yamacında gerçekleştirilmiştir. Burada öncelik, daha
önceki sezonlarda total station yoluyla dakik ölçümleri yapılan bazı teras duvarlarının kent
3
Tarihleme konusunda ipucu sunan duvar teknikleri profillendirilmeleri ve profil kesimleri bakımından MÖ Erken
4. Yüzyıl’a tarihlendirilebilmektedir. Aynı özellikleri taşıyan duvar örgü sistemleri Neandria/ Troas ve Messene/
Peloponnesos bölgelerinde karşımıza çıkmaktadır; Schulz, A., “Die Stadtmauern von Neandria in der Troas”, AMS
38, 2000, Lev. 12, 2; 16, 3; 20, 2.3; Müth, S.,“Fortifikationskunst und Repräsentation an der Stadtmauer von
Messene”, Byzas 10, 2010, 66, Res. 6, 70 Res. 10; Giese, J., “Bautechnische Beobachtungen am nördlichen und
nordwestlichen Mauerabschnitt in Messene”, Byzas 10, 2010, 92 Res. 4 - 5, 94 Res. 6. Ayrıca polygonal duvarlar
ve kırlangıç şeklindeki dübeller Metroon’da incelenen söz konusu duvarları Klasik Dönem’in daha erken
safhalarına, Geç 5.Yüzyıl veya erken 4. Yüzyıl’a tarihlendirmektedir; Özgan, C., v.d., “Kolophon Antik Kenti
2011 Yılı Yüzey Araştırmaları”, AST XXX, 2012, 197.
4
Özgan, C., v.d., “Kolophon Antik Kenti 2010 Yılı Yüzey Araştırmaları”, AST XXIX, 2011, 269 – 271; Özgan,
C., v.d., “Kolophon Antik Kenti 2011 Yılı Yüzey Araştırmaları”, AST XXX, 2012, 196 – 199.
5
Holland, L.B., “Colophon”, Hesperia 13, 1944, 111-112, Res. 14.
6
Bammer, A.- Muss, U., Ein Felsdenkmal auf dem Bülbüldağ von Ephesos, AnatAnt XIV, 2006, 65-69.
7
Kaya sunağı yapısının paralel örneklerini bulma konusunda bilgilerini ve Chios örneği bağlamında fotoğraflarını
paylaşan Ali Kazım Öz’e teşekkür ederiz.
98..........................................................................................................................................................
2
planına işlenmesi olmuştur. Bununla birlikte yeni tespit edilen ve uzunlukları 1,5 metre ile
37 metre arasında değişen teras duvarları da kent planına işlenmiştir (Resim: 7). Akropolis
düzlüğünün batı yamaçlarında ise yine kent suruna ait olabilecek geniş bir istinat duvarı
kayıt altına alınmıştır.8
Kentin Kuzey Doğusunda Yürütülen Araştırmalar
Bölge kronolojisinin anlaşılması için geç Klasik Dönem kentinin kuzey doğusunda
extensive ve intensive yüzey araştırması gerçekleştirilmiştir. Çalışma alanının terminolojisi
için, antik yerleşim alanını içini alan ve modern yol ile sınırlanan bölge, güneybatıkuzeydoğu doğrultusunda bir hatla ikiye bölünmüş; söz konusu kent duvarları dışında kalan
alanlar yerleşimin territoriumunu belirtir şekilde ‘T’ harfi ile; Değirmendere Köyü yayılım
alanı ise dört bölüme ayrılarak (kuzey, batı, güney, doğu) ‘D’ harfleriyle
işaretlendirilmiştir. Bu sınıflandırmalar Google Map üzerine yerleştirilmiştir (Plan: 3)
2012 sezonundaki çalışmalarımız, tarafımızdan kentin ‘kuzeydoğusu’ olarak
adlandırılan bu alan içinde toplam 133072 metrekareden oluşan 21 modern tarlaya
odaklanmış ve bu tarlalar (KD1-21) olarak belgelenmiştir. Yerleşim hareketliliği açısından
güçlü kanıtlara araştırılan alanın doğu bölgesinde rastlanmıştır. Söz konusu alanda yer alan
tarlalardan KD 3, KD 4 ve KD 10 numaralılarda line-walking yöntemiyle seramik
toplanmıştır. Ayrıca KD 3 ve KD 10 numaralı tarlalarda intensive yöntem kullanılmıştır.
KD 8 numaralı tarlada ise kiremit ve pithos fragmanlarından oluşan geniş bir buluntu grubu
ele geçmiştir. Temel olarak, söz konusu üç tarladan ele geçen buluntuların çoğu çatı
kiremitlerinden oluşmaktadır. Buluntular arasında ayrıca pithos fragmanları, oval tekne
fragmanları (Env. 2012-460) ve louterion kaidesine ait olabilecek fragmanlar (Env. 2012-3)
bulunmaktadır. Günümüze ulaşan kiremitler genellikle düzdür; herhangi bir kamusal ya da
dini yapının varlığına işaret edecek özellikte antefiks ya da sima gibi diğer çatı bölümleri
ele geçmemiştir. Örtücü kiremitler Korinth tarzı olarak adlandırılan düz, beşgen formdadır.
KD 7 ve 8 nolu tarlalardan ele geçen üç fragman üzerinde ise (Env. 2012-467-468 ve Env.
2012-470) oculusa (açıklık) ait olabilecek oval açıklıklar bulunmaktadır (Resim: 8). Tüm
bu veriler evlere dair öngörülen gelişime işaret etse de kronoloji tam olarak
belirlenememektedir. Şimdiye dek kesin olarak Arkaik Dönem’e tarihlenen örnek ele
geçmemiştir, büyük olasılıkla 5/4. yüzyıla tarihlenen buluntular, yerleşimin özellikle Klasik
Dönem’de buraya dek yayılmış olması ihtimaline dikkatle yaklaşılmasını önermektedir.
Doğal koşullar ve buluntular göz önüne alındığında erken dönem kentinin Halil
ağa Tepesi ve güneyinde kurulmuş olma olasılığı yüksektir.9 Modern Değirmendere’nin
bulunduğu zengin su kaynakları ve verimli Menderes toprakları da yerleşme alanı olarak bu
noktanın şans eseri değil doğal koşullar gözetilerek seçildiğine işaret etmektedir.
Nekropolis Araştırmaları
Kentin kuzey-doğu nekropolisinde 2010/2011 sezonunda başlayan araştırmalara
bu sezonda da devam edilmiştir.10 1922’de kazılan ve 2010’da yeri tespit edilen mezarın
8
Özgan, C., Gassner V., Muss, U., “Kolophon: Neue Untersuchungen zur Topographie der Stadt, Anatolia
Antiqua XIX, 2011, 212.
9
Halil Ağa Tepesi’nde yürütülen geçmiş dönem kazıları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Şahin, N., “Notion,
Klaros, Kolophon Üçgeninde Myken Sorunu”, Patronus – Coşkun Özgünel’e 65. Yaş Armağanı, 2008, s. 329-335.
10
Özgan, C., v.d., “Kolophon Antik Kenti 2010 Yılı Yüzey Araştırmaları”, AST XXIX, 2011, 274; Özgan, C., v.d.,
“Kolophon Antik Kenti 2011 Yılı Yüzey Araştırmaları”, AST XXX, 2012, 199.
..........................................................................................................................................................99
3
yanında yine 1922’de kazılan mezarın yeri tespit edilmiştir; buna ek olarak mezar
buluntularının beklendiği 8 bölge daha saptanmıştır (Plan: 4).11
Çalışmaların 2010/2011 yıllarında başladığı güney-batı nekropolisinde12 daha fazla
tümülüs şeklinde mezarların saptanmasına yönelik araştırmalar gerçekleştirilmiştir.
Şimdiye dek, çoğunun iç çapı yaklaşık 2 ile 5,50 metre arasında olan 18 tümülüs destek
duvarı belirlenmiştir. Görünüşe göre bu tümülüslerin çoğu daha erken bir tarihte kazılmıştır
(Plan: 5; Resim: 9).
Değirmendere Köyü Araştırmaları
Değirmendere Köyü’nde yapılan araştırmalara bu yıl da devam edilmiştir. 2012
sezonunda DO15 alanında, yıkılmış evler ve daha büyük bir eve ait içerisinde kısmen
mermer devşirme malzemenin kullanıldığı bir duvardan oluşan bir yapı grubu
incelenmiştir. Yapı grubunun avlusunda tanımlaması yapılabilen ve buraya çok uzak bir
bölgeden getirilmiş gibi görünmeyen 42 kiremit fragmanı ele geçmiştir. Tipolojik olarak
Geç Klasik Dönem kent sistemi içindeki beşgen kiremitlerle uyumluluk gösteren bu
kiremitler Kolophon kentinin başlangıçta modern Değirmendere Köyü içine dek uzandığına
işaret etmektedir. Bu noktada sorulması gereken soru, Arkaik Dönem Kolophon kentinin
Geç Klasik Dönem kentinden daha güneye uzanıp uzanmadığıdır. Bu soruya cevap
aranırken gözden kaçırılmaması gereken nokta ise çalışma alanının hemen güneyinde yer
alan Çamönü Köyü mezarlığında, özellikle mezarlığın kuzeybatısında gözlemlenen ve
sayıları 60’ı bulan, çakıl taşı konglomeradan oluşan büyük bloklardır (Resim: 10-11).13
Jeolojik Araştırmalar
Genel jeolojik yapının anlaşılması için, özellikle Kolophon’un bugünkü modern
orman yolunu takip eden batı bölümü ve çevresinde jeolojik araştırmalara başlanmıştır.
Köken analizleri için taş ve kil bakımından zengin tortu örnekleri toplanmıştır. Bunun
yanında Değirmendere evlerinde devşirme olarak kullanılan yapı taşlarının litolojik
karakterizasyonu yapılmıştır.
Çalışmalar sonucunda, genel olarak Bornova Fliş Zonu14 içinde yer alan antik
kentin Akropolis Tepesi civarında, dolomit, riyolit, konglomera, kil taşı, kumtaşı ve mika
şist gibi ondan fazla kaya çeşidine rastlanmıştır. Kente en yakın, riyolit, mika şist ve
mermer kaya yatakları 4 km mesafededir. Yapı bloklarında kullanılan en yoğun malzeme
yerel dolomit ve kireçtaşı iken en nadir malzeme ise mermerdir.15
11
Kurudere Sokağı’nın doğusunda; T-KD 23, T-KD 24, T-KD26, T-K-35; Kurudere Sokağı’nın batısında ise TKD 39, T-KD 43, -T-KD 44, T-KD 46, T-KD 47 mezarları ve kuzeybatıdaki ormanlık alan içinde Tümülüs I tespit
edilmiştir. Bilinen Tümülüs I’in yanı sıra, T-KD 35’in doğusundaki yol üzerinde olasılıkla iki Tümülüs daha
bulunmaktadır. Tarihlendirilebilen seramiğin ele geçmemiş olması, Geometrik Dönem’e tarihlendirmeyi
güçleştirmektedir.
12
Özgan, C., Gassner V., Muss, U., “Kolophon: Neue Untersuchungen zur Topographie der Stadt, Anatolia
Antiqua XIX, 2011, 229; Özgan, C., v.d., “Kolophon Antik Kenti 2011 Yılı Yüzey Araştırmaları”, AST XXX,
2012, 199.
13
Mezarlığın güneyinde yer alan T-S26 çiftlik evine ait tuğla duvar içinde diğer devşirme malzemeyle birlikte
0.60 metre çapında, yivli bir mermer sütun kasnağına rastlanmıştır.
14
Okay I., v.d., “An olistostrome–mélange belt formed along a suture: Bornova Flysch zone, western Turkey”.
Tectonophysics 568, 2012, 282-295.
15
Konak N. Türkiye jeoloji haritası (Geological map of Turkey), 1:500,000. Maden Tetkik ve Arama Genel
Müdürlüğü, Ankara 2002.; Konak N.- Şenel, M., Denizli. Türkiye jeoloji haritası (Geological map of Turkey),
1:500,000. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Ankara 2002.
100..........................................................................................................................................................
4
Küçük Buluntular
Bu araştırmalara ek olarak, ‘Kolophon Antik Kenti Konut Alanları’ başlıklı bir
TÜBİTAK projesi kapsamında yürütülen Batı Konut Alanlarının belgeleme çalışmaları
fotoğraflarının çekilmesiyle tamamlanmıştır. Bu amaçla yapılan alan araştırmaları sırasında
çoğu tezgâh ağırlıklarından oluşan küçük buluntular toplanarak tasnif edilmiş ve fotoğrafçizim yoluyla belgelenerek İzmir Müzesi’ne teslim edilmiştir.16 Çizimlerin kent planına
yerleştirme çalışmaları, küçük buluntuların ve çizimlerinin dijital ortama aktarılması hâlen
devam etmektedir.
16
Buluntular arasında yer alan kuşlu kase, Ephesos’da ele geçen malzemeyle benzerlik göstermektedir. Ayrıntılı
bilgi için bkz.: Kerschner, M., Milesische Forschungen 5(2007). Frühes Ionien. Eine Bestandsaufnahme, Taf. 31,
1.
..........................................................................................................................................................101
5
Plan 1: Kolophon antik kenti
Plan 2: Kolophon antik kenti planı
102..........................................................................................................................................................
6
Resim 1: Metroon doğu destek duvarı çizimi
Resim 2: Metroon’u batıda sınırlandıran nişli duvar çizimi
..........................................................................................................................................................103
7
Resim 3: Agora güneyinde yer alan doğal kaya sunağı
Resim 4: Kaya sunağı üst platformu
104..........................................................................................................................................................
8
Resim 5: Kaya sunağı altındaki su yolları
Resim 6: Chios / Sakız adası’ndaki kaya sunağı
..........................................................................................................................................................105
9
Resim 7: Akropolis düzlüğünün doğu yamacındaki teras duvarlarının durumu
Plan 3: Kolophon kenti territoriumunu belirtir harita
106..........................................................................................................................................................
10
Resim 8: Geç Klasik Dönem kentinin kuzeydoğusunda ele geçen çatı kiremidi
fragmanları
Plan 4: Kolophon kuzeydoğu nekropolisi
..........................................................................................................................................................107
11
Plan 5: Kolophon güneybatı nekropolisi
Resim 9: Güneybatı nekropolisindeki tümülüslerden
108..........................................................................................................................................................
12
Resim 10: Değirmendere köyü’ndeki evde
kullanılan devşirme taşlar
Resim 11: Değirmendere ve Çamönü köylerinde osmanlı dönemi’ne
ait mezar taşları
..........................................................................................................................................................109
13