Adobe Acrobat - Orman Fakültesi

Türkiye’de yeni bir sedir zararlısı Dichelia cedricola
(Diakonoff) 1974 (Lep.: Tortricidae)’nın biyolojisi, zararı ve
doğal düşmanları
Mustafa AVCI
1
1
Süleyman Demirel Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman Entomolojisi ve Koruma Anabilim Dalı, ISPARTA
[email protected]
Özet
Dichelia cedricola (Diakonoff) (Lep.: Tortricidae), Türkiye’de Toros sediri (Cedrus libani A. Rich.)
ormanlarında yeni tespit edilen bir zararlı olup, ilk kez Isparta yöresinde saptanmış ve bu bölgede 19982000 yıllarında böceğin zararı, biyolojisi ve doğal düşmanları çalışılmıştır. Böcek, sedir ağaçlarının ibre ve
tomurcuklarında zarar yapmaktadır. Bir yıllık generasyona sahip olup, ergin çıkışı haziran ayına
rastlamaktadır. Larva dönemi temmuz ayından başlamakta, ertesi yılın mayıs ayının sonuna kadar
sürmektedir. Böceğin ilkbahar beslenmesi, ağaca yaz ve sonbahar beslenmesinden çok daha fazla zarar
vermektedir. Böceğin popülasyonu üzerinde etkili olan 7 adedi hymenopter, biri dermapter olmak üzere 8
tür doğal düşman saptanmıştır.
Anahtar sözcükler: Dichelia cedricola, sedir, zararlı, Isparta
Abstract
Biology, damage and natural enemies of a new Cedar pest in Turkey Dichelia cedricola
(Diakonoff) 1974 (Lep.: Tortricidae)
Dichelia cedricola (Diakonoff) (Lep.: Tortricidae) is a new pest determined in cedar forests (Cedrus
libani A. Rich.) in Turkey. The pest was firstly determined in Isparta region and in this region, its damage,
biology and natural enemies was studied during 1998-2000. This insect has damaged needles and buds of
cedar trees. Its generation period is one year and moth emerged in June. Larval stage begins in July and
continues until the end of May of next year. Spring feeding of insect caused more damage than summer
and autumn feeding to trees. Natural enemies of 7 species from Hymenoptera and 1 species from
Dermaptera were determined.
Key words: Dichelia cedricola, Cedar, pest, Isparta
Giriş
Günümüze kadar Toros Sediri (Cedrus libani A. Rich) ormanlarımızda zarar yapan,
bazıları oldukça önemli birçok böcek türü tespit edilmiş ve bunlar üzerinde yapılan çalışmalarla
bu türler hakkında birçok bilgi ortaya konmuştur (Çanakçıoğlu & Mol, 1998). Acleris undulana
(Wlsghm.) (Lep.: Tortricidae) (Sedir yaprak kelebeği) Toros Dağları’nda yayılış gösteren bu
önemli ağaç türümüzde, en fazla zarar yapan türdür. Bu çalışmada ele alınan tür, aynı
familyaya mensup ve bir çok yönüyle bu türle benzerlik gösteren, ülkemizde varlığı yeni
saptanan Dichelia cedricola (Diakonoff) (Lep.: Tortricidae) (Sedir sürgün kelebeği)’dır.
D. cedricola bugüne kadar sadece Orta Lübnan’da Arz Barouk bölgesinde (1800 m.)
yaşlı sedir ormanları ile Lübnan Dağı’nın batı yamaçlarındaki sedir plantasyon sahalarında
tespit edilmiştir (Baloch, 1974; Baloch & Kawar, 1978). Sedir ağaçlarının iğne yapraklarında ve
tomurcuklarında olgun larvalarının zarar yaptığı görülmüş ve bu larvalardan elde edilen erginler
1974 yılında Diakonoff (Rijksmuseum van Natuurlijke Historie, Leiden) tarafından Parasyndemis
cedricola olarak tanımlanmıştır (Diakonoff, 1974). Bu bölgeler dışında böceğin zararına bugüne
kadar rastlanılmamıştır. Lübnan’da D. cedricola’nın zararı ve biyolojisi detaylı bir biçimde
incelenmiştir.
Türkiye orman böcekleri faunasına yeni katılan bu zararlı, tarafımızdan ilk kez 10 Haziran
1998’de Isparta-Şarkîkaraağaç Orman İşletme Müdürlüğü Çarıksaraylar sedir ağaçlandırma
alanında, bundan sonra 1999 yılında Şarkîkaraağaç-Kızıldağ ve Senirkent-Kapıdağ sedir
ormanlarında saptanmıştır (Avcı, 2000). Böcek hakkındaki arazi ve laboratuvar çalışmalarımız
1998-2000 yıllarını kapsayan üç generasyon boyunca devam etmiştir. Bu araştırma ile D.
cedricola’nın Türkiye’deki zararı, biyolojisi ve doğal düşmanları aydınlatılmaya çalışılmıştır.
Materyal ve Metot
Çalışmanın materyalini zararlıya ait yumurta, larva, pupa ve ergin örnekleri ile böceğin
doğal düşmanları oluşturmaktadır. D. cedricola’nın zararı, biyolojisi ve doğal düşmanlarının
saptanması ile ilgili arazi çalışmaları ilk yıl böceği ilk tespit ettiğimiz Şarkîkaraağaç-Çarıksaraylar
sedir ağaçlandırma sahasında gerçekleştirilmiştir. İlk yıl böceğin biyolojisi kısmen takip
edilebilmiş, fakat Haziran 1998-Temmuz 2000 dönemini kapsayan iki yıl boyunca böceğin iki
generasyonu Çarıksaraylar sedir ağaçlandırma alanı ile Senirkent-Kapıdağ sedir ormanlarında
yapılan arazi ve laboratuvar çalışmaları ile izlenerek zararı ve biyolojisi ortaya çıkarılmış ve
doğal düşmanları elde edilmiştir.
Araziden, 1999 ve 2000 yılları generasyonlarına ait larva ve pupalar 15-20 gün arayla
toplanarak, laboratuvarda besleme kavanozlarına konulmuş ve bunlardan zararlının erginleri
elde edilmiştir. Arazide ağaçlardan örnekler toplanırken ağacın her yön ve yüksekliğinden
alınmasına dikkat edilmiştir. Kelebeklerin çıkışı günlük olarak izlenerek erginlerin cinsiyetleri
kaydedilmiştir. Yeni çıkan kelebekler, içine sedir sürgünleri konulmuş kavanozlara salınarak
çiftleşmeleri ve yumurta bırakmaları sağlanmıştır. Dişinin bıraktığı yumurta sayısı ve yumurtanın
bırakılış şekli saptanmıştır. Ayrıca, kavanozlar içinde çıkan parazitoitler alınarak etiketlenmiştir.
Bulgular
D. cedricola hakkındaki çalışmalarımız sonunda, böceğin yayılışı, konukçu bitkileri, zarar
şekli, biyolojisi ve doğal düşmanları ile ilgili olarak elde ettiğimiz sonuçlar aşağıda verilmiştir.
Tanımı
D. cedricola erginlerinin dişi ve erkek bireyleri görünüş itibariyle birbirlerine benzerler.
Ancak erkek bireyler dişilere oranla daha küçüktür. Elde edilen örneklerin gerilmiş ön kanatları
arasındaki açıklık dişi erginlerde ortalama 18,8 mm, erkeklerde ise 15,6 mm’dir. Ön kanatlar
genel olarak koyu kahverengi olup koyu gri ve sarı desenlerle bezenmiştir. Arka kanatlar ise
grimsi kahverengidir.
Sedir ibreleri üzerine iki sıra halinde bırakılan ortalama 0,9 mm uzunluğunda ki D.
cedricola yumurtalarının şekli oval, üst yüzleri konveks, alt yüzleri düz ve disk şeklindedir.
Yumurtalar ilk bırakıldıklarında renkleri sarımsı yeşil olup 2-3 gün sonra renkleri turuncu yeşil
olmakta, 7-8 gün sonra ise içinde embriyonun gelişmesine paralel olarak rengi koyulaşmakta,
koyu kahverengi-siyah bir renk almaktadır. Mikroskop altında incelendiğinde, saydamlaşan
yumurta kabuğunun içinde kıvrık bir durumda bulunan kahverengi başlı larva kolayca
görülmektedir.
D. cedricola’nın olgunlaşmış larvaları yeşilimsi gri-kahverengi olup başları parlak
siyahımsı kahverengidir. Yeni çıkan larvalar ise açık sarımsı pembe renklidir. Olgun larvalar
yaklaşık 12-13 mm uzunluktadır. Yuvarlak başlı parlak koyu kahverengi pupalarının uzunluğu
cinsiyetine göre 8- 9,5 mm arasında değişmektedir.
2
Yayılışı
D. cedricola ilk kez Isparta Orman Bölge Müdürlüğü’nün Şarkikaraağaç Orman İşletme
Müdürlüğü’ne bağlı Şarkikaraağaç Orman İşletme Şefliği Çarıksaraylar sedir ağaçlandırma
sahasında, Kepeneklitepe ve Sulutepe mevkilerinde, 1460-1870 m rakımlar arasında, toplam
391 ha alanda yayıldığı 1998 yılındaki çalışmalarımızda saptanmıştır. Bundan başka böceğin,
Şarkîkaraağaç-Kızıldağ Sedir ormanlarında Sedir yaprak kelebeği A. undulana ile birlikte zarar
yaptığı görülmüştür. Ayrıca böceğin önemli bir yayılış alanı olarak Senirkent-Kapıdağ Sedir
ormanları tespit edilmiştir.
Konukçu bitkileri ve zararı
D. cedricola’nın monofag karakterli bir zararlı olduğu, sadece C. libani’de beslendiği tespit
edilmiştir. Böceğin larvaları, ağacın hem ibreleri hem de tomurcuklarında zarar yapmaktadır.
Temmuz ayında yumurtadan çıkan larvalar, ilki Kasım ayına kadar süren yaz ve sonbahar,
ikincisi ise Nisan-Mayıs’ta ilkbahar beslenmesi olmak üzere iki zarar dönemine sahip olup,
böceğin ilkbahardaki zararı ağacı çok daha fazla etkilemektedir. Larvalar öncelikle iğne
yapraklarla beslenmekte daha sonra tomurcuklarda da önemli derecede zarar yapmaktadır.
Zarar gören iğne yapraklar önce sararmakta daha sonra kızararak dökülmektedir. Zarar gören
ağaçların altları dökülmüş ibrelerle dolmaktadır. Larvaların tomurcuklardaki zararı ağacın
sağlığını etkilemekte, hatta yoğun zarar sonucu ağaç kurumaktadır. Terminal ve subterminal
sürgünlerin zarar görmesi sonucu ağaçta şekil bozuklukları meydana gelmektedir. Arazide
yaptığımız gözlemlerde, zarar sonucu tamamen ya da kısmen kurumuş ya da anormal gelişim
gösteren, şekli bozuk tepe tacına sahip fazla miktarda ağaç görülmüştür. Ayrıca ormana
uzaktan bakıldığında, sedire has yeşil renk yerine kahverengimsi sarı-yeşil bir renk
görülmektedir.
Biyolojisi
D. cedricola’nın basit generasyona sahip olduğu, biyolojisini bir yılda tamamladığı ve
uçma zamanının Haziran ortası olduğu tespit edilmiştir. Erginler haziran ayının 1-3. haftaları
arasında çıkmakta, en yoğun çıkış ayın ortasında olmaktadır. Laboratuvarda erkek erginler
pupadan dişilere göre 2-3 gün erken çıkmıştır. Besleme kavanozlarında çıkan erginler, önce
kavanozun içine konulan sedir dalları üzerinde dinlenmişlerdir. Daha sonra sürgün uçlarına
doğru giderek çiftleşip yumurta bırakmaya başlamışlardır. 1999 yılındaki laboratuvar
çalışmalarında çıkan 191 kelebekten 109’u dişi (% 57), 82’si erkek (% 43)’tir. Çiftleşen dişiler
sedir dalının uç sürgünlerindeki ibreler üzerine yumurta bırakmışlardır. 38 adet yumurta
paketindeki yumurta sayısı ortalama 27 (15-55) bulunmuştur. Küçük kavanozlara bir erkek bir
dişi konularak bir dişinin bıraktığı toplam yumurta sayısı ile ilgili tespitlerimize göre ortalama 103
(61-136) yumurta bırakılmıştır. Yumurtalar ibre üzerine iki sıra halinde ve birbiri üzerine
bindirmeli olarak bırakılmaktadır. Yeni çıkan erginler 2-3 gün içinde yumurta bırakmaya
başlamaktadırlar. Yumurta bırakma periyodu Haziran ayının ikinci yarısıdır. Arazi
gözlemlerimize göre, yumurtalar tepe ve yan dalların uç sürgünlerine, çok az miktarda da
sürgünün kabuğuna bırakılmışlardır.
Yumurtalardan larvaların çıkışı laboratuvarda ortalama 10 günde (8-12 gün)
gerçekleşmiştir. Yeni çıkan larvalar 1,5-2 mm uzunlukta ve dorsal kısmı hafif pembemsi olmak
üzere açık sarı renklidir. Larvalar pupa oluncaya kadar dört kez deri değiştirerek 5 larva
dönemini tamamlarlar. Olgun larvalar 1,2 cm uzunlukta ve yeşilimsi gri-kahverengidir. Temmuz
ayında başlayan larva dönemi ertesi yılın Mayıs ayı sonuna kadar devam eder. Kışlama üçüncü
larva döneminde gerçekleşir. Temmuz ayı başından Ekim ayının başına kadar süren bir ve
ikinci dönemdeki larvalar salgıladıkları ipliksi bir salgı ile ibreleri bir boru şeklinde birleştirerek, iç
kısımda beslenmelerine devam ederler. Daha sonra üçüncü larva döneminde hem ibre hem de
tomurcuklarda beslenerek asıl zararına başlar. Kasım ayının ortasından ertesi ilkbahara kadar
tomurcukların içinde kışlama gerçekleşir. Nisan ayı başlarında kışlamadan çıkan larvalar Mayıs
ayı sonuna kadar, yaz ve sonbahar beslenmesinden çok daha zararlı olan ilkbahar
beslenmelerini yaparlar. Pupalaşma, larvanın en son beslediği tomurcuğun içinde gerçekleşir.
3
Pupa dönemi ortalama 12 gün (10-14) sürmektedir. Arazi koşullarında Mayıs’ın 20’sinden sonra
pupalaşma başlamaktadır. İlk erginler ise haziran’ın ilk haftasında görülmektedir. Ayın ortasına
doğru ergin çıkışı yoğunlaşmaktadır. Böylece böcek bir yıllık generasyonunu tamamlayarak yeni
nesli oluşturacak yumurtaları bırakmaktadır (Şekil 1).
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
AYLAR
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
Aralık
Ergin
Yum.
1. ve 2. larva dönemi
3. larva dönemi
Kışlama
4-5.larva dön.
Pupa
Şekil 1. Dichelia cedricola (Diakonoff)’nın Türkiye’deki biyolojisi.
Doğal Düşmanları
Çalışmamız sonunda D. cedricola’nın 8 adet doğal düşmanı tespit edilmiş olup
bunlardan 2’si avcı, 6’sı ise parazitoittir. Elde edilen türler Cetvel 1’de verilmiştir.
Tablo 1. Dichelia cedricola’nın doğal düşmanları
Takım
Dermaptera
Hymenoptera
Tür
Familya
Forficulidae
Forficula auricularia L.
Formicidae
Formica rufa L.
Ichneumonidae Apophua bipunctoria (Thungb.)
Itoplectis maculator (F.)
Pteromalidae
Pteromalus sp.
Braconidae
Apanteles brunnistigma Abd.
Bassus dimidiator (Nees)
Glyptapantales porthetria Mbck.
Dönemi
Larva
Larva
Larva-pupa
Larva-pupa
Larva
Larva
Larva
Larva
Doğal düşmanlarla ilgili arazi gözlemlerimiz ve laboratuvar çalışmalarımızda elde
ettiğimiz bilgiler şöyledir;
- Çarıksaraylar ağaçlandırma sahasında 17 Mayıs 1999 günü çalışmalarımızda F.
auricularia erginlerinin larvaları parçalayarak yedikleri gözlenmiştir.
- D. cedricola’nın zarar yaptığı Senirkent-Kapıdağ sedir ormanları Kırmızı Orman
Karıncası (Formica rufa L.)’nın Türkiye’deki doğal yayılış alanının güney sınırını
oluşturmaktadır. Karınca söz konusu ormanın yaklaşık yarısında yayılış göstermektedir. D.
cedricola’nın popülasyonun bu kısımda en alt seviyelerde olduğu, ormanın diğer kesimlerinde
ise böceğin önemli zarar yaptığı tespit edilmiştir. Özellikle böceğin 2000 yılında yaptığı
epidemide bu durum açık bir şekilde görülmüştür. Karınca yuvalarının olmadığı bölümlerde
ağaçların D. cedricola larvaları tarafından tamamen yapraksız bırakılması sonucu orman
yanmış gibi bir görünüm almıştır. Birçok kez arazi çalışmalarımız sırasında F. rufa erginlerinin
böceğin larvaları ile beslendiği görülmüştür.
- A. bipunctoria Kapıdağ sedir ormanından 13 Haziran 2000 günü getirdiğimiz larva ve
pupalardan 15-23 Haziran günleri arasında az miktarda çıkmıştır. Popülasyon üzerinde etkili
olamadığı görülmüştür.
4
- I. maculator zararlının biyolojisini çalıştığımız üç yıl boyunca ve tüm alanlarda
saptanmıştır. Çarıksaraylar ağaçlandırma sahasından 10 Haziran 1998 günü getirdiğimiz
pupalardan 12-24 Haziran arasında erginleri çıkmıştır. Üç kavanoza toplam 512 adet pupa
konulmuş ve bunlardan 92 adet (% 18) I. maculator ergini elde edilmiştir. Aynı sahadan 17
Mayıs 1999 günü aldığımız larva ve pupalardan 2-11 Haziran günlerinde erginler elde edilmiştir.
Parazitoitin bu yıl ki doğal etkinliği % 11,8 olarak belirlenmiştir. Çalışmayı yürüttüğümüz her iki
sahada 2000 yılında parazitoitin daha bol olduğu (% 19,8) görülmüştür.
- Pteromalus sp. Çarıksaraylar ağaçlandırma sahasından 22 Nisan 1999 günü
getirdiğimiz larvalardan 24 Mayıs günü sadece 3 adet çıkmıştır.
- A. brunnistigma ve B. dimidiator 13 Haziran 2000 günü Kapıdağ’dan getirdiğimiz larva
ve pupalardan 18-28 Haziran günleri arasında bol miktarda çıkmıştır.
- G. porthetria 22 Nisan 2000 günü Kapıdağ’dan getirdiğimiz larvalardan 26-30 Nisan
günlerinde sadece 5 adet çıkmıştır.
Tartışma ve Sonuç
Böceğin biyolojisi ile ilgili bulgularımız Lübnan’da elde edilen sonuçlarla tam paralellik
göstermektedir (Baloch & Kawar, 1978).
D. cedricola’nın tespit ettiğimiz doğal düşmanları içinde F. rufa ve I. maculator’un en fazla
etkili olduğu görülmüştür. Özellikle F. rufa’nın zararlı ile mücadelede mutlaka değerlendirilmesi
gerektiği, bulunmadığı alanlara transplantasyon çalışmaları ile nakledilmesiyle zararlının
yayıldığı alanlarda doğal dengenin kurulabileceği sonucuna varılmıştır. Lübnan’da zararlının 3
tür hymenopter parazitoitinin bulunduğu bildirilmektedir (Baloch & Kawar, 1978).
Kaynaklar
Avcı, M., 2000. Türkiye Sedir ormanlarında yeni bir zararlı: Dichelia cedricola (Diakonoff, 1974)
(Lepidoptera, Tortricidae). Centr. ent. Stud., Misc. Pap. 61: 4-7.
Baloch, S. H., 1974. Study on the biology of the Lebanese cedar shoot moth, Parasyndemis
cedricola Diakonoff, in Lebanon, Master Thesis, School of Agriculture, American University of Beirut,
Lebanon.
Baloch, S. H. & Kawar, N. S., 1978. Biology of the lebanese cedar shoot moth Parasyndemis
cedricola Diakonoff (Tortricidae) in Lebanon. Ent. exp. & appl., Ned. Ent. Ber. Amsterdam. 24: 109-112.
Çanakçıoğlu, H. & Mol, T., 1998. Orman Entomolojisi (Zararlı ve Yararlı Böcekler). İstanbul Üniv.
Orman Fak. Yay. No: 451, 541 s.
Diakonoff, A., 1974. A new species of Tortricidae, injurious to Cedars in Lebanon (Lepidoptera).
Ent. Ber. Amsterdam 34: 210-212.
5