Afrika Ülke Raporları - Afrika Ekonomik ve Sosyal Uygulama ve

Afrika Ülke Raporları
Gana
Genel Bilgiler _______________________________________________________________ 1
Siyasal Sistem ______________________________________________________________ 2
İdari Yapılanma_____________________________________________________________ 4
Ekonomik Durum ___________________________________________________________ 8
Ekonomiye Genel Bakış __________________________________________________________ 8
Dış Ticaret _____________________________________________________________________ 9
Temel Sektörler_________________________________________________________________ 9
Tarım _________________________________________________________________________________ 9
Mobilya ve Ahşap İşleme ________________________________________________________________ 10
Enerji _______________________________________________________________________________ 111
Türkiye ile Ekonomik İlişkileri Üzerine Genel Değerlendirme ____________________________ 12
Dış Politika _______________________________________________________________ 13
Analitik Çerçeve _______________________________________________________________ 13
Gana’nın Dış İlişkileri _______________________________________________________ 14
Komşu Ülkeler İle İlişkiler ________________________________________________________ 14
Togo ve Fildişi Sahili İle İlişkiler ___________________________________________________________ 15
Burkina Faso İle İlişkiler _________________________________________________________________ 16
Nijerya İle İlişkiler ______________________________________________________________________ 17
Afrika Birliği ve Afrika Ülkeleri İle İlişkiler ___________________________________________ 17
İngiltere ve Commonwealth İle İlişkiler _____________________________________________ 18
Amerika Birleşik Devletleri İle İlişkiler ______________________________________________ 19
Diğer Ülkeler İle İlişkiler _________________________________________________________ 19
Türkiye İle İlişkiler ______________________________________________________________ 20
Bölgesel Örgütler ile İlişkiler______________________________________________________ 20
Uluslararası Örgütler ile İlişkiler ___________________________________________________ 21
Kaynakça _________________________________________________________________ 22
Genel Bilgiler
Gana, 238.537 kilometre kare yüzölçümüne sahip, Gine Körfezi kıyısında yer alan bir
Batı Afrika ülkesidir. Ülke; doğuda Togo, batıda Fildişi Sahili, kuzeyde Burkina Faso ile
komşudur. Ülkenin en gelişmiş şehri ve başkenti Akra’dır. Ülkede tropikal iklim görülmektedir.
Sıcaklıklar genelde 21-30 derece civarındadır. Kuzeydeki savan bölgelerde güneydeki kıyı
şeridine göre iklim farklılıkları daha büyüktür (Akova, 2011). Resmi dili İngilizce olup; Twi,
Ewe, Fante, Ga, Hausa gibi yerel diller de konuşulmaktadır. Halkın %63’ü Hristiyan ve %16’sı
ise Müslüman iken %21’i ise yerel inançlara sahiptir (www.dasidef.org, 16.01.2016).
Gana uzun yıllar İngiliz sömürgesine maruz kalmış bir Afrika ülkesidir. 20. Yüzyılın
ikinci yarısından itibaren bağımsızlığını kazanmaya başlayan birçok Afrika ülkesinden biridir.
Bağımsızlık kazandığı tarihten itibaren pek çok darbe ile karşılaşılan ülkede Jerry Rawlings,
1981 yılında darbe yoluyla siyasi yönetimi ele geçirmiş ve ülkede mevcut faaliyet gösteren
siyasi partileri yasaklamıştır. 11 yıllık uzun bir darbe rejimi idaresinden sonra 1992 yılında bu
kez Amerikan sistemi örnek alınarak hazırlanan yeni anayasa yazılmış ve bunun sonucunda çok
partili hayata tekrar geçiş sağlanmıştır. 2000 yılındaki seçimlerde başkanlık görevini üstlenen
1
John Kufuor 2009 yılına kadar bu görevine devam etmiştir. 2009 yılında gerçekleştirilen
seçimleri ise John Atta Mills kazanarak başkan olmuştur. Mills’in ardında ise John Dramani
Mahama 7 Aralık 2012 tarihinde gerçekleştirilen seçimleri kazanmış ve ülkenin yeni başkanı
olmuştur. Mahama halen Gana’nın başkanıdır.
Devlet Başkanı
John Dramani MAHAMA (24 Temmuz
2012’den beri)
John Dramani MAHAMA (Temmuz
2012’den beri)
Anayasal Demokrasi
238,533 km2
27 170 908 (2015 yılı itibariyle)
% 76,6
Asante, Ewe, Fante, Boron, Dagomba,
Dangme ve İngilizce (resmi)
Accra (Başkent)
CEDİ (GHC) 1 USD = 2,88 GHC
GMT +0
Başbakan
Yönetim Şekli
Yüzölçümü
Nüfusu
Okuma yazma oranı
Resmi Diller
Başlıca Şehirler
Para Birimi
Zaman Dilimi
Gana’da İngiliz şirketleri önemli faaliyetler gerçekleştirmektedir. Ülke uzun yıllar
İngiltere sömürgesin altında kaldığı için şu an ülkede faaliyet gösteren büyük firmaların çoğu
İngiltere kökenlidir. Ülkede altyapı çalışmalarını ise genellikle Çinli şirketler yapmaktadır.
Siyasal Sistem
Gana, 6 Mart 1957 yılında İngiltere’den ayrılarak bağımsızlığını kazanmıştır. İlk
Anayasa, 1957 yılında hazırlanmış ve ülkede İngiliz çok partili parlamenter demokrasi sistemi
hâkimdir. Ülkede cumhuriyet ilan edildikten sonra, Anayasa’da birçok değişiklik yapılmıştır.
1964 yılında anayasa değiştirilerek tek partili bir sisteme dönülmüştür. 1992 yılında yeni
Anayasa kabul edilmiş ve ülke uzun zamandan sonra çok partili bir seçim gerçekleştirmiştir.
Yeni Anayasa ile birlikte İngiliz parlamenter sistemi, Amerikan yönetim sistemine
doğru evrilmiştir. Yürütme görevi, dört yılda bir genel seçimle seçilen başkana yani
cumhurbaşkanına aittir. Kabine; başkan tarafından atanmakta, yasama meclisi tarafından
onaylanmaktadır. Bağımsızlığını kazandıktan sonra uzun bir dönem kötü yönetim, rüşvet,
yolsuzluk ve kaçakçılık gibi nedenlerle ilerleme kaydedemeyen ülke, bugün Afrika
standartlarında nispeten iyi konumdadır. 1960-80 yılları arasında iki askeri darbe geçiren
ülkede, 80’li yıllarla birlikte ekonomik-siyasi istikrar ve demokrasi dönemi başlamıştır (Akova,
2011).
2
Günümüzde Afrika’nın diğer ülkeleri için model ülke konumunda olan Gana, Birleşmiş
Milletler İnsani kalkınma Raporu’na (UNDP) göre, son sıralarda yer almaktadır. BM UNDP
2014 yılı İnsani Gelişme Raporu’ndaki sıralamaya göre Gana, 187 ülke arasından 138. sırada
bulunmaktadır (UNDP, 2014).
Gana’da mevcut yapı tek meclisli parlamenter sistem ve anayasal demokrasidir.
Cumhurbaşkanı en fazla iki kere 4 yıllığına seçilir. Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde %50 oy
şartı vardır. Adaylardan herhangi biri %50 oy oranına ulaşamamış ise, 21 gün içerisinde en
yüksek oy alan iki kişi 2. tura kalır (www.clgf.org, 301.10.2015). Cumhurbaşkanı yardımcısı
hükümetin bir üyesidir ve gerekli durumlarda Cumhurbaşkanlığı makamına vekâlet eder.
Ülkede yasama organı, doğrudan halk tarafından 4 yıllığına seçilen 230 üyeden oluşur. Ulusal
meclis üyesi olmayan Cumhurbaşkanı yardımcısı, Bakanlar ve Bakan Yardımcıları yasama
faaliyetlerinde bulunmak zorunda iken oy hakları yoktur (Artokça, 2012a).
İlk olarak 1850 yılında ortaya çıkan Yasama Meclisi, zamanla pek çok değişikliğe
uğramıştır. İlk etapta danışma meclisi niteliği taşıyan Yasama Meclisi, zamanla demokratik ve
anayasal güç olma konumuna yükselmiştir. 1992 Anayasası, demokrasi açısından ülke için
dönüm noktası olmuştur. Yeni Anayasa ile Ulusal Meclis inşa etmenin yanında yerel
meclislerin kurulmasına da imkân sağlamıştır. Yerel meclisler, siyasal partileri bünyesinde
bulundurmasıyla mini bir parlamento olarak düşünülmüştür. Ülkede siyasi ortam mozaik bir
görüntü çizmektedir. Ulusal meclis birçok siyasal partiyi bünyesinde barındırmaktadır
(Artokça, 2012a).
Gana’da yargı sistemi, esasen İngiliz örf ve adet (British Common Law) ile Gana
geleneksel hukukunun bir karışımı niteliğindedir. Yargı sisteminde anayasal çerçevede
bağımsızlıktan söz edilebilir. Özellikle 92 Anayasası’ndan sonra yargı bağımsızlığı
güçlenmiştir. Ülkede yargılama yetkisi sadece Gana mahkemelerine aittir. Gana Cumhuriyeti,
Uluslararası Adalet Divanı’nın yargılama hakkını kabul etmemektedir. Ancak, Uluslararası
Ceza Mahkemesi’ne kendi ülkesinde yargılama yetkisi tanımıştır. Gana’da Anayasa
Mahkemesi, Yargıtay, Yüksek Adalet Mahkemesi ve Bölgesel Mahkemeler olmak üzere dört
yüksek mahkeme bulunmaktadır. Anayasa Mahkemesi ülkedeki en yüksek temyiz mahkemesi
ve Anayasal hükümlerin uygulanmasında yetkilidir. Ülkede, idari ve adli mahkeme ayrımı
bulunmamaktadır (Artokça, 2012a).
3
İdari Yapılanma
Gana, idari bakımdan on bölgeye ayrılmaktadır. Bunlar; Merkez Bölge, Ashanti, Batı
Bölgesi, Brong Ahafo, Büyük Akra Bölgesi, Doğu Bölgesi, Kuzey Bölgesi, Volta Bölgesi,
Yukarı Doğu Bölgesi ve Yukarı Batı Bölgesi’dir. On bölge kendi içlerinde toplam 138 ilçeye
ayrılır. Her ilçenin kendi meclisi mevcuttur. Bu ilçelerde toplam 58 Semt Konseyi, 108 Bölgesel
Konsey, 626 Mahalle Konseyi bulunmaktadır. Bunların yanında daha mikro düzeyde yerel
yönetimi sağlayan yaklaşık 16.000 konsey bulunmaktadır. Gana’nın ve Büyük Akra
Bölgesi’nin başkenti Akra, hem ulusal hem de uluslararası düzeyde stratejik bir öneme sahiptir.
Akra, Chicago, Washington ve Eskişehir ile kardeş kenttir (Artokça, 2012a).
Gana’da yönetim, merkezi ve yerel olmak üzere iki eksen üzerine kurulmuştur. Yerel
yönetimler anayasal kuruluşlardır. 1993 yılında Yerel Yönetim Yasası kabul edilmiştir. Yerel
yönetimler genel olarak 3 idari bölünme şeklinde oluşturulmuştur. Bunlar: Büyükşehir, İl
Belediyesi ve ilçe belediyesi şeklindedir. Yerel yönetim yapısı Şekil1’de gösterilmiştir.
Şekil.1. Yerel Yönetim Yapısı
Bölgesel
İiiiİİlçe
Koordinasyon
Konseyi
Metropol Meclisi
Metropol altı
bölgeler
İl Belediye
Meclisi
Mıntıka
konseyi
İlçe Meclisi
Kentsel kasaba
konseyi
Şehir Konseyi
Birim
Komiteleri
Kaynak: ILGS, 2008.
Şemadan da görüldüğü gibi yerel idareler çok çeşitli ve kompleks yapıdadır. Temel
anlam tüzel kişiliğe sahip üç yerel idareden bahsedebiliriz. Bunlar; büyükşehir, il ve ilçe
belediyeleridir. Bunların altına yardımcı birimler şeklinde yerel kuruluşlar mevcuttur. Bu alt
birimler, kamu hizmetinin sunumunda ve halkla müzakere konusunda yardımcı birimler olarak
işlev görmektedirler.
4
Belediye meclisleri yerel vergilerin toplanması gibi mali ve idari alanlarda sorumludur.
Merkezden yerele kaynak aktarımı söz konusudur. Genel bütçeden en az yaklaşık %7 oranında
kaynak aktarılmaktadır. Merkezi hükümetin eğitim politikasında etkili olmasına rağmen yerel
idarelerin de temel eğitim konusunda sorumlulukları vardır. Bunun yanında da halk sağlığı
çevre ve sosyal refah konularında da sorumlulukları vardır (www.clgf.org, 30.10.2015).
Ülkede merkez bölge ile birlikte 10 bölge bulunmaktadır. Her bölgede cumhurbaşkanı
tarafından atanan bir yönetici bulunmaktadır. Yerel yönetimler daha önce de ifade edildiği gibi
temelde üçe ayrılmaktadır: metropolller, il belediyeleri ve ilçe belediyeleri. Bunlara ek olarak
ilçe altı küçük yerel birimler de mevcuttur. Yerel yönetimlerden sorunlu bir yerel yönetim
bakanlığı mevcuttur. Yerel yönetim meclisleri yerel yönetimlerin en etkili organlarıdır. 6
metropol, 40 il ve 124 ilçe belediyesi mevcuttur. Metropol belediyeleri 250.000’in üzerinde
nüfusu olan kentsel alanlarda kurulmaktadır. İl Belediyeleri 95.000’in üzerinde nüfusu olan
yerlerde
ve
ilçe
belediyeleri
küçük
kent
ve
kırsal
alanlarda
kurulmaktadır
(www.ghanadistricts.com, 28.10.2015).
Belediye meclisleri üç düzeyde de siyasi ve idari bakımdan aynı fonksiyonelliğe
sahiptir. Meclis üyelerinin %70’i halk tarafından doğrudan, %30’u ise cumhurbaşkanı
tarafından seçilmektedir. Seçimler 4 yılda bir yapılmaktadır. Meclis üyeleri, 18 yaşını
doldurmuş ve Gana vatandaşı olmak zorundadır. Seçilmiş üyelerin siyasi partilerle ilişiği
kesilmektedir. Meclis başkanı aynı zamanda yerel yönetimlerin de başkanıdır ve meclis
tarafından 2/3 oy çokluğu ile seçilmektedir.
Gana yerel yönetim sisteminde bugün Türkiye de dâhil olmak üzere birçok gelişmiş ve
gelişmekte olan ülkelerde bulunmayan “Re-call” (Görevden düşürme) sistemi mevuttur. Recall sistemi ile seçmen, yerel meclislerde bulunan temsilcisinden memnun olmadığı takdirde
görev süresi dolmadan görevden düşürebilmektedir. Bu sistem, yerelleşmeye ve yerel
demokrasiye verilen önemin bir göstergesidir.
Daha önce sözü edilen üç genel yerel yönetim yapılanması dışındaki ilçeden küçük
birimlerin tüzel kişilikleri yoktur. Yerel hizmetlerin rasyonel ve etkin dağılımı açısından tüzel
kişiliği bulunan üç yerel idarenin oluşturduğu komiteler aracılığı ile yerel hizmetler
sağlanmaktadır. Gana’da yerel yönetimler, merkezi yönetimle halk arasında bir köprü vazifesi
görmektedir. Merkezin çizdiği çerçevede finansal ve insan kaynağına ve aynı ölçüde etkiye ve
sorumluluğa sahiptirler.
5
Gana’da ulusal düzeyde yerel yönetimler sekreterliği (Local Government Service
Secretarıat/LGSS) mevcuttur. Sekreterliğin ana amacı, ülkede etkin ve koordineli bir yerel
yönetim hizmeti gerçekleştirmektir (www.lgs.gov.gh, 15.10.2015). Benzer uygulamaya
Türkiye’de 70’li yıllarda rastlanmıştır. 1978 yılında Yerel Yönetim Bakanlığı kurulmuştur. İki
yıl faaliyette bulunan Yerel Yönetim Bakanlığı daha sonra lağvedilmiştir.
LGSS’nin temel değerleri; sorumluluk, vatandaş odaklılık, yaratıcılık, çalışkanlık,
disiplin, dürüstlük, yenilikçilik ve şeffaflık gibi ağırlıklı olarak işletmecilik anlayışı çevresinde
şekillenmiştir. Hedefleri ise ulusal, bölgesel ve ilçe düzeyinde yerel hizmet eksikliklerini
giderme; hizmet sunumunda yeterli teşkilatı sağlama ve hizmet kalitesini geliştirme olarak
belirlenmiştir. LGSS’nin hiyerarşik yapılanması şöyledir:
A. LGSS meclisi
B. LGSS başkanı
C. Başmüdür
Birimler ise iç denetim, kamu hizmetleri ve mevzuat birimi diye üçe ayrılmaktadır.
Kurum aynı zamanda müdürlükler de barındırmaktadır. Bunlar:
1. Planlama, Bütçeleme, İzleme ve Değerlendirme
2. Teknik servis
3. İnsan Kaynakları Yönetimi
4. İnsan Kaynağını Geliştirme
5. Finansal Yönetim
6. Araştırma, İstatistik ve Bilgi Yönetimi
7.
Genel Hizmetler Müdürlüğü’dür.
LGSS’nin en üst mercii LGSS meclisidir. Meclis 15 üyeden oluşur. Konsey, başkan ve
üyeleri Cumhurbaşkanı tarafından atanır (www.lgs.gov.gh, 15.10.2015).
Gana’da desantralizasyon ve yerel demokrasinin güçlendirilmesi çalışmaları, 90’lı
yıllarla birlikte hız kazanmıştır. 1993 yılında yürürlüğe giren Yerel Yönetimler Yasası, yerel
yönetimlerin şeffaf, demokratik, hesap verebilir bir yapıya kavuşmasını hedeflemiştir. 2000
yılında, temel eğitim ve sağlık hizmetlerinin sunulmasına yönelik aktarılan fonların amacı
dışında kullanımının ve kaynak israfının olduğu tespit edilmiştir. Bu sorunun çözümünde gerek
merkezi
hükümetle
yapılan
işbirliğinde
gerekse
6
harcama
ve
hizmet
sunumunun
değerlendirilmesinde başarı kaydedilse de tespit edilen kaynak israfının azaltılmasında ne yazık
ki etkin olunmadığı ortaya çıkmıştır (UNESCO, 2007; Özen, Bahtiyar ve Şaşmaz, 2015).
Gana’da desantralizasyon süreci esas itibariyle 1992 yılında Yeni Anayasa’nın kabulü
ile yoğun bir şekilde başlamıştır. Buna göre dört tür desantralizasyondan söz edilebilir: ülke
düzeyinde, bölge düzeyinde, kent düzeyinde ve kent düzeyinin altında daha küçük birimlerde.
Anayasa’nın 35. Maddesinde ülke düzeyindeki desantralizasyondan şöyle bahsedilmiştir:
“Devlet, bölge ve kent düzeyinde demokrasiyi yerleştirmek adına yerelleşmeyi sağlamalıdır”.
Anayasa’nın 255. Maddesi, bölge düzeyinde Bölgesel Koordinasyon Konseyi’nin (RCC)
kurulmasını öngörmektedir. RCC’nin fonksiyonları parlamento tarafından belirlenmektedir.
Yerelleşme, yetki devri ve yönetişimin gerçek anlamda vuku bulduğu nokta kent düzeyinde
gerçekleştirilmeye çalışılan desantralizasyondur. Kent düzeyindeki İlçe meclisleri, halka daha
yakın ve halkla müzakere sürecinde daha avantajı tüzel kişiliğe sahip kurumlardır. Anayasa’nın
241. Maddesinde ilçe meclisleri ile ilgili hüküm bulunmaktadır. Bu hükme göre ilçe meclisleri,
müzakere içinde yasama ve yürütme güçleri ile donatılmıştır. Dördüncü düzey desantralizasyon
olarak ifade edilen kent altı birimler ise yine Anayasa’nın 241. Maddesinde ilçe altı birimler
olarak ifade edilmiş ve bu birimlere, yönetişimi güçlendirmek, hesap verebilirliği ve saydamlığı
sağlamada fonksiyonellik tanımlanmıştır. İlçe altı birimlerin tüzel kişiliği yoktur, ancak halkla
müzakerede danışma niteliği gösteren önemli birimlerdir (Ahwoı, 2010).
Bu gibi çağdaş yönetim tekniklerinin olmazsa olmaz parametreleri olan hesap
verebilirlik ve saydamlığı arttırıcı çalışmalar, Gana’nın yanı sıra diğer Afrika ülkelerinde de
son dönemlerde uygulanmaya çalışılmaktadır. Örneğin Uganda’da ilkokullar için ayrılan kamu
fonlarındaki israf ve amaç dışı kullanımların tespiti üzerine bir denetim sistemi oluşturulmuştur.
1991-1995 yılları arasında temel eğitim hizmetleri için ayrılan fonun sadece % 13’ünün
okullara ulaştığının tespit edilmesi üzerine yapılan gönüllü toplumsal denetimlerin sonucunda
saydamlık ve hesap verilebilirlik de artış olmuş ve böylece 1999 yılının sonlarına doğru ilgili
fonların % 90’ının yerine ulaştığı görülmüştür (UNESCO, 2007).
7
Ekonomik Durum
Ekonomiye Genel Bakış
2011
2012
2013
2014
GSYİH (Milyar $)
39.56
41.93
48.58
48.64
Büyüme Hızı (%)
14.04
9.29
7.32
4.17
İhracat(Milyar $)
14.65
16.81
16.20
16.14
İthalat (Milyar $)
19.50
22.00
22.49
20.08
Rezerv(Milyar $)
4.45
5.20
5.63
5.46
Dış Borç Stoku (Milyar $)
11.28
12.56
15.83
16.78
Cedi: ABD Doları
1.51
1.79
1.95
2,88
Kaynak: CIA Factbook (2015)
Gana bağımsızlık ilanından sonra ve özellikle 1970’li ve 1980’li yıllarda para ve maliye
politikalarında uygulanan yanlış politikalar ve iç ve dış mihraklar nedeniyle kötü ve kötüye
giden bir ekonomik konjonktür ile mücadele etmiştir. Hızlı nüfus artışı ve buna karşın
ekonomik konjonktürde yaşanan sıkıntılar ülke ekonomisini olumsuz etkilemiştir. 1990’lı
yıllardan itibaren ülke IMF ve Dünya Bankası ile birlikte politikalar belirlemiş ve bunları
uygulamaya koymuştur. Bu politikalar ülke ekonomisine olumlu yönde katkıda bulunmuş ve
fakirlik gitgide azalmıştır.
Gana doğal kaynaklar ve güçlü tarım ekonomisine sahiptir. Tarım sektörü GSYH’nin
yaklaşık %26’sını oluşturmakta olup, küçük toprak sahipleri başta olmak üzere çalışan nüfusun
%50’sini istihdam etmektedir. Hizmetler sektörü GSYH’nin yaklaşık %50’sine katkıda
bulunmaktadır (Kurulu, 2013). Ülkenin başlıca döviz geliri altın ve kakao üretiminden
gelmektedir.
Gana hükümeti özellikle son yıllarda kamu harcamaları, özelleştirme gibi konularda
etkinlik sağlanması yönünde çalışmalar yapmaktadır. Ülke genelinde bir refah artışının
sağlanması adına iş ortamında gelişme, gelir dağılımında adalet hususlarına önem verilmeye
başlamıştır. Bunun yanı sıra hükümet özel sektörü teşvik etmek amacıyla kredi imkânları ve
vergi muafiyetleri gibi bazı avantajlı imkânlar sunmaktadır.
Hükümetin altyapı yatırımları ile yoksulluğu önleme planlarına odaklanması, aynı
zamanda madencilik vergi rejimini ele alması da söz konusu olacaktır. Gana’nın ana ihraç
8
kalemi olan altın fiyatlarındaki artış yanında madencilik vergilerinde artış taleplerinin
yatırımcılarla sorun yaratması olasılığı mevcuttur (Kurulu, 2013).
Dış Ticaret
2011
2012
2013
2014
İhracat (milyar$)
14.65
16.81
16.20
16.14
İthalat (milyar$)
19.50
22.00
22.49
20.08
Hacim
34.15
38.81
38.69
36.22
Denge
-4.85
-5.19
-6.29
-3.94
Kaynak: CIA Factbook (2015)
Gana’nın ihracatı önemli ölçüde altın ve madencilik ürünlerine dayalı olmakla birlikte
ihracat gelirleri dünya fiyatlarındaki değişmelere karşı hassasiyet göstermektedir. Diğer önemli
ihracat kalemleri kakao, kereste, ton balığı, boksit, alüminyum, manganez ve değerli taşlar olup,
2011 yılında 14,65 milyar dolar, 2012 yılında 16,81 milyar dolar, 2013 yılında 16,20 milyar
dolar, 2014 yılında ise 16,14 milyar dolarlık ihracat gerçekleştirmiştir (CIA FactBook).
2011 yılında 19,5 milyar, 2012 yılında 22 milyar dolar, 2013 yılında 22,49 milyar dolar,
2014 yılında ise 20,08 milyar dolar olarak gerçekleşen ithalatta petrol ve petrol ürünleri,
makinalar, gıda ve tarım ürünleri ilk sıralarda yer almıştır (CIA FactBook).
Gana’nın ihracatında %17,1’lik pay ile Çin ilk sırada yer alırken %7,6 ile Almanya,
%7,2 ile Amerika, %6,8 ile Belçika izlemiştir. İthalatta ise %19,2’lük pay ile Çin ilk sırada yer
alırken onu %11,4 ile Amerika, %6,7 ile Suudi Arabistan, %5 ile Hindistan izlemiştir (CIA
FactBook).
Temel Sektörler
Tarım
Ülke gelirlerinin % 28’den fazlasını tarımsal gelirlerin oluşturduğu Gana’da, kakao
üretimi tarımsal gelirlerin içinde en geniş yere sahip olan tarımsal üründür. Kakao, Gana’nın
sosyal ve siyasal tarihinde etkili bir aktördür. Gana’da kakao üretim alanları için kabileler
arasında mülkiyet sorunları ortaya çıkmış, bunun yanında kabile içi mücadeleler de doruk
noktasına çıkmıştır. Dünyanın kakao üreten beş ülkesinden biri olan Gana, % 40’lık üretimiyle
dünyanın en büyük kakao üreticisi konumundaki Fildişi Sahilleri’nin ardından %15’lik
üretimiyle ikinci büyük kakao üreticisidir. Ancak yabancı şirketlerin kakao üretim alanları
9
üzerindeki güçlü nüfuzlarının yasalarla da desteklenmesi neticesinde, olması gerekenden daha
düşük bir miktarda kazanca sahip olmaktadır (Artokça, 2012b).
Gana’nın başlıca tarımsal ürünleri kakao, pirinç, manyok, yer fıstığı, mısır, shea fındığı,
muz, kereste olmakla birlikte; bunların yanında meyve olarak portakal, limon, üzüm, ıhlamur,
mango, zencefil, muz, avokado, ananas ve guava; sebze olarak domates, biber, bamya, fasulye
ve patlıcan geniş ölçekte yetiştirilmektedir.
Gana’da çalışan nüfusun %50’sinden fazlası tarım sektöründe istihdam edilmiş
durumdadır (Ecobank, 2015). Uluslararası piyasaların etkilerine oldukça açık bir sektör olan
tarım sektöründe çeşitliliği sağlamak maksadıyla birçok çalışmalar yapılmaktadır. Bu amaçla
Gana, 2006 yılında Millenium Challenge Corporation (MCC) ile mukavele imzalamıştır.
Ülkede portakal, limon, üzüm, ıhlamur, mango, zencefil, muz, avokado, ananas ve
guava geniş ölçekte yetiştirilmektedir. Ananas ve turunçgilleri meyve suyu, marmelat, reçel ve
kurabiye yapımı için kullanmak isteyen firmalar için yatırım olanakları mevcuttur.
Gana’da ayrıca domates, biber üretimi ciddi miktarlardadır. Üretilen bu iki tarım ürünü
iç talebi karşılamanın yanı sıra püre ve ketçap üretiminde kullanılmaktadır. Ülkede bu iki tarım
ürünün üretiminin yaygın olması sebebiyle konserve besin sektöründe yatırım imkânları
mevcuttur.
Mobilya ve Ahşap İşleme
Gana kerestesi dayanıklılık ve estetik görünüm bakımında son derece değerli olup
döşeme, mobilya, oymacılık, oyuncak, pervaz, kiriş, kıyı seti, demiryolu traversi imalatı gibi
pek çok alanda kullanılmaktadır. (Kurulu, 2013)
Gana ormanlık arazileri ve kaliteli odunları sayesinde uzun yıllar Avrupa ülkelerine
kütük ticareti yapmıştır. Daha sonra kütük ticareti yerini kereste ticaretine bırakmış ve oduna
dayalı ticaret giderek artış göstermiştir. Gana’nın hâlihazırda kullanıma açık ve ağaç sanayi
tarafından değerlendirilen orman arazilerinin dışında çok geniş orman arazileri vardır ve
bunlarda ağaç sanayide kullanılmaya müsait pozisyondadır.
Gana’da bu sektörde faaliyet gösteren yerel firmalar mevcut imkânlarını geliştirmek,
firmalarını büyütmek, daha geniş pazarlarda ticaret imkânına sahip olma isteğiyle yabancı
yatırımcı ve ortak aramaktadırlar.
10
Enerji
Ülkede bu sektöre verilen önem bir hayli fazladır. Enerji sektörü dünya genelinde önem
kazanmış ve gün geçtikçe önemi artırmaya devam eden bir sektördür. Günümüz dünyasında
insan yaşamının devamını sağlayan yeme, içme, barınma dâhil her türlü ihtiyaç enerji sayesinde
temin edilebilmektedir. Bundan dolayıdır ki dünya devletleri enerji üretimi konusunda
kendilerini geliştirme politikaları uygulamaya çalışmaktadır. Gana’da ülke kalkınması için en
önemli ve lokomotif sektör olarak enerjiyi seçmiştir. Ülkede geçtiğimiz 30 yıl içerisinde gerek
tarımsal üretimde gerekse imalat sanayide artan üretim ve talep artışı enerji ihtiyacını
artırmıştır. Bu ihtiyaç sektöre verilen önemi artırarak yatırım gerekliliği oluşturmuştur.
Ülkedeki en önemli barajlar arasında gösterilen Akosombo inşa edilmiş ve ülke kısa süre
içerisinde kendi enerjisini kendisi üretebilir hale gelmiştir.
Baraj inşası ve enerji sektörüne yapılan yatırımlar sonucu enerji ithalatına son veren ve
kendine yeten bir ülke olmaya başlayan Gana, enerji sektörüne önem vermeye devam etmiş ve
etmektedir. Önümüzdeki 4-5 yıl içerisinde Gana’nın elektrik, petrol ve odun gibi enerji
kaynaklarını ihraç etmeye başlaması beklenmektedir
Ülke içinde üretilen enerjinin en önemli kaynağı hidroelektriktir. Volta Gölü ve gölün
barajı Akosombo’daki 912 milyon watt değerinde ana hidroelektrik güç istasyonuna güç
sağlamaktadır. Güç üretimi yağışlardan önemli ölçüde etkilenmektedir. 1997 yılı sonunda Volta
Gölü’ndeki su seviyesi ani düşüş göstermiş, bu nedenle 1998 yılında ciddi bir enerji krizi
yaşanmıştır. Bu kriz nedeni ile sanayi üretimi düşürülmüş, ülkenin elektrik ihracatı geçici bir
duraklama yaşamıştır (İGEME, 2005).
Ülkede enerji sektörüne verilen önem ve bunun sonucunda enerji üretimine verilen
destekler sonucunda hidroelektrik santrallerinin sayısı artmaktadır. Gana’nın elektrik tüketimi
yaklaşık 7.095 milyar kW/s iken üretimi 6.489 milyar kW/s’dir. Önümüzdeki beş sene
içerisinde elektrik tüketiminin % 7,6 oranında büyümesi beklenmektedir (Kurulu, 2013).
Ülkede enerji üretiminin tamamına yakın hidroelektrik santrallerinden yapılmaktadır.
Fakat ülke sadece hidroelektrik değil yenilenebilir enerji kaynakları açısından da zengindir.
Hükümet Yenilenebilir Enerji Yasası’nı çıkararak bu sektörü de teşvik etmiş koruma altına
almıştır. Ülkede artan tarım ve sanayi imalatı sebebiyle enerjiye olan talep her geçen gün
artmaktadır. Bu sebeple ülke enerji sektörüne yatırım yapılabilir bir durumdadır.
11
Türkiye ile Ekonomik İlişkileri Üzerine Genel Değerlendirme
Türkiye Cumhuriyeti 11. Cumhurbaşkanının 23-24 Mart 2011 tarihlerinde Gana’ya
gerçekleştirdiği resmî ziyaret, iki ülke arasında bu düzeyde gerçekleştirilen ilk ziyareti teşkil
etmiştir. Söz konusu ziyaret vesilesiyle, Askeri İşbirliği Çerçeve Anlaşması, Sağlık ve Tıp
Bilimleri Alanlarında İşbirliğine Dair Anlaşma, Hava Ulaştırma Anlaşması, Diplomatik
Pasaport Hamilleri için Vizelerin Karşılıklı olarak Kaldırılmasına Dair Anlaşma ve Dışişleri
Bakanlıkları arasında Siyasi İstişare Mekanizması Kurulmasına İlişkin Mutabakat Muhtırası
imzalanmıştır.
Türkiye ile Gana arasında parlamenter ilişkiler de gelişmektedir. Gana Parlamentosu
bünyesindeki Gana-Türkiye Dostluk Grubu, 21 Mart 2011 tarihinde kurulmuştur. 11.
Cumhurbaşkanını Mart 2011 ziyareti çerçevesinde Gana Parlamentosu’na hitap etmiş ve bu
konuşma, bir Türk cumhurbaşkanının SAGA ülkelerindeki ilk Parlamento hitabını teşkil
etmiştir.
Gana, Birinci Türkiye-Afrika İşbirliği Zirvesi’ne Dışişleri Bakanı Akwasi Osei-Adjei
başkanlığında bir heyetle katılmıştır.
Türkiye ile Gana arasındaki ticarî ilişkiler dinamik bir seyir izlemektedir. Filhakika,
2009 yılında iki ülke arasındaki ticaretin hacim değeri yaklaşık 175 milyon ABD Doları
düzeyinde iken, bu rakam 2010 yılı itibariyle 290 milyon ABD Doları seviyesine yükselmiştir.
Gana bu suretle; Sahraaltı Afrika’da, Güney Afrika Cumhuriyeti ve Nijerya’dan sonra
Türkiye’nin üçüncü ticarî ortağı haline gelmiştir.
Gana Ticaret ve Sanayi Bakanı Hanna S. Tetteh, Türkiye İşadamları ve Sanayiciler
Konfederasyonu (TUSKON) tarafından 14-20 Haziran 2010 tarihlerinde İstanbul’da
düzenlenen “Türkiye-Dünya Ticaret Köprüsü 2010” Konferansı’na katılmıştır.
Dönemin Devlet Bakanı Zafer Çağlayan, beraberinde yaklaşık 100 kişilik bir Türk
işadamları heyeti ile birlikte 13-15 Aralık 2010 tarihleri arasında Akra’ya bir çalışma ziyareti
gerçekleştirmiştir.
Türkiye-Gana İş Konseyi, Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK) ile Gana Ulusal
Sanayi ve Ticaret Odası arasında 30 Temmuz 2010 tarihinde imzalanan Mutabakat Muhtırası
uyarınca, Türkiye Cumhuriyeti 11. Cumhurbaşkanının Gana’ya yaptıkları resmî ziyaret
sırasında resmen kurulmuştur.
12
Dış Politika
Analitik Çerçeve
Günümüzdeki Gana'nın dış politikasını daha iyi anlayabilmek için Gana’nın
bağımsızlığını ilan ettiği günden bu yana ülkenin dış politika hedeflerinin kısa bir tarihsel
değerlendirmesi yapmak önemli bir hale gelmektedir.
1957 yılında bağımsızlığı elde ettikten sonra günümüze kadar on farklı yönetimi
kapsayan Gana Dış Politikası’nın temel ilkeleri büyük ölçüde değişmeden kalmıştır. Ülkenin
tarihi, coğrafi ve ekonomik açıdan kaynaklanan bu politikanın temeli, Birinci Cumhuriyet
döneminde atılmıştır.
Gana Dış Politikası bağımsızlıktan günümüze kadar, 1960’ların başında Kwame
Nkrumah tarafından ilk defa açıkça ifade edilmiş olan Pan-Afrikanizm ve bağlantısızlık
idealleri ve ilkelerine bir bağlılık etrafında şekillenmiştir. Kwame Nkrumah’a göre
bağlantısızlık; hem doğu hem de batı ittifaklarından ve politikalarından bağımsız olmayı ve
hem doğu hem de batı güç bloklarına karşı olarak bağlantısız milletler olarak adlandırılan dünya
çapındaki bir birlik için destek vermeyi ifade etmektedir (Nkrumah, 1973). Bunun aksine PanAfrikanizm, Afrika halklarının batı sömürgeciliğinden özgürlük elde etmesi ve Afrika kıtasının
güncel ekonomik ve siyasi birliğini sağlamaya çalışan bir Afrika politikasıdır (Kwame, 1998).
1981 yılından 1993 yılına kadar ülkeyi yöneten Geçici Ulusal Savunma Konseyi (The
Provisional National Defence Council – PNDC) ve onun halefi olan Ulusal Demokratik Kongre
(The National Democratic Congress - NDC) yukarıda saydığımız ilke ve ideallerin uygulanması
konusunda ciddi ve tutarlı girişimlerde bulunmuşlardır (Krieger, 2001). Ulusal Demokratik
Kongre (The National Democratic Congress - NDC) hükümetinin yönetimi altında Gana dış
politikasında bağlantısızlık hareketinin ilkelerine bağlı kalmıştır. Bununla birlikte, Gana hem
küçük hem de büyük ülkelerin içişlerine müdahale etmeye karşıdır. Bu anlayış Kwame
Nkrumah’ın dış politika yaklaşımından bir ayrılık noktasını ifade etmektedir (Kwame, 2007).
Kwame Nkrumah, ideolojik olarak muhafazakâr olduğunu düşündüğü Togo ve Fildişi Sahiller
gibi Afrika rejimlerini devirmekle suçlanmıştır (Thompson, 1969). Ulusal Demokratik Kongre
(The National Democratic Congress - NDC) hükümeti öncülü olan Geçici Ulusal Savunma
Konseyi (The Provisional National Defence Council – PNDC) gibi halkların dış
müdahalelerden bağımsız olarak ekonomik ve sosyal kalkınma ve siyasi bağımsızlık hakkı da
dâhil olmak üzere self-determinasyon ilkesini benimsemektedir.
13
Gana dış politikasının temelleri, ideolojik düşüncesine bakılmaksızın diğer ülkelerin
içişlerine müdahale etmeme ve karşılıklı saygıya dayalı bütün ülkelerle işbirliği ve dost ilişkiler
geliştirme üzerine kuruludur. Afrika’nın özgürleşmesi ve birlik oluşturması Gana dış
politikasının temel amaçlarından birini oluşturmaktadır. Afrika Birliği Örgütü’nün bir kurucu
üyesi olarak, Ulusal Demokratik Kongre (The National Democratic Congress - NDC)
hükümetinin dış politikası Afrika Birliği Şartına bağlı kalmaktadır (Owusu, 2002).
Gana dış politikasının diğer önemli ilkesi, Gana halkı ile aynı kültürel tarihi, kan bağını
ve ekonomiyi paylaşan komşu ülkelerle muhtemel işbirliğini geliştirmektir. Bunun sonucunda
Gana ve diğer ülkeler arasında ara sıra siyasi ve ideolojik farklılıklar ve karşılıklı şüpheler olsa
bile bu ülkeler arasında çeşitli ikili ticaret ve ekonomik anlaşmalar sürekli ortak komisyonların
oluşturmasının yanında çok sayıda karşılıklı üst düzey devlet ziyaretleri gerçekleşmektedir. Bu
tür ilişkiler; özellikle gerilimlerin azalması, bölge-altı işbirliğinin ve kalkınmanın
sağlanmasında katkıya sahiptir.
Yıllar geçtikçe özellikle 1982 yılında ve 2001 yılında, Gana'nın dış politikasını,
uluslararası iklimdeki değişikliklere daha uygun hale getirme, daha olumlu ve daha proaktif bir
bakış açısıyla ele alma gibi kritik değerlendirmeler gerçekleşmiştir.
Gana'nın dış politikasının tasarlanmasında, Dışişleri Bakanlığı ulusal çıkar üzerinde
doğrudan veya dolaylı olarak etkisi bulunan tüm faktörleri dikkate almaktadır. Gana’nın dış
politikası; toprak bütünlüğünün sağlanması ve korunması, Gana ve alt bölgeler için barış ve
istikrarın sağlanması, daha geniş olarak da uluslararası barış ve güvenliğe katkıda bulunması,
yurtdışında Gana’nın olumlu imajının geliştirilmesi ve bu imajın savunulmasını içermektedir.
Gana'nın dış politikası; Afrika ülkelerinin siyasi, sosyal ve ekonomik entegrasyonunu sağlama
konusunda Birleşmiş Afrika çağrısını içermektedir. 2001 yılında Afrika Birliği'nin başlatılması
Gana’nın vizyoner lideri ve ilk devlet başkanı olan Kwame Nkrumah’ın Pan-Afrikanizm
projesine geri dönüş anlamına gelmesi açısından önemlidir.
Gana’nın Dış İlişkileri
Komşu Ülkeler İle İlişkiler
Ulusal Demokratik Kongre (The National Democratic Congress - NDC) hükümeti,
özellikle Togo, Fildişi Sahili, Burkina Faso ve Nijerya gibi komşu ülkelerle ilişkilerini
güçlendirmeye ve düzeltmeye çalışmaktadır. Ulusal Demokratik Kongre (The National
14
Democratic Congress - NDC) hükümetinin öncülü olan Geçici Ulusal Savunma Konseyi (The
Provisional National Defence Council – PNDC) yönetiminin ilk günlerinde Togo, Fildişi Sahili
ve Nijerya ile ilişkileri açık bir şekilde soğuk hatta düşmanca özelliğe sahipti. 1994 yılından
itibaren Gana’nın Batı Afrika komşuları olan Fildişi Sahili ve Togo ile ilişkileri önemli ölçüde
düzelmiştir.
Togo ve Fildişi Sahili İle İlişkiler
Gana’nın doğu komşusu olan Togo ile ilişkilerinde zaman zaman gerilimler olmasına
rağmen son zamanlarda gerçekleşen gelişmeler sonucunda iyileşmeye başlamıştır. Gana ile
Togo arasındaki ilişkiler iki ülke arasındaki siyasi farklılıklar ve ortak sınırlarda yaşanan
kaçakçılık gibi olaylar nedeniyle zaman zaman bozulmuş ve kötüleşmiştir.
Gana ile Togo arasındaki sorunların kaynakları sömürgecilik dönemine kadar
uzanmaktadır. İki ülkenin bağımsızlığını kazanmasından sonra oluşan sınırlar sonucunda Ewe
halkının her iki ülke içinde kalması bit takım problemlere neden olmaktadır. 1970’lerin
ortasında Gana ile Togo arasındaki ilişkiler Gana’nın sınırları içinde kalan Ewe halkının
bağımsızlık için Birleşmiş Milletler’e bir dilekçe göndermesi ve Togo’nun açık bir şekilde bu
hareketi desteklemesi sonucunda iki ülke arasında gerilimler yaşanmıştır (Brown, 1980). Gana
ve Togo arasında muhalif hareketlere ve kaçakçılığa karşı işbirliği anlaşması olmasına rağmen
Togo’nun Gana’nın Akosamba barajından gelen elektriğe bağlı olması bu ayrılıkçı hareketi
desteklemesine neden olmuştur.
Gana, Togo ve Fildişi Sahili arasında ulusal güvenlik konusu önemli bir problem olarak
yer almaktadır. 1981 yılından 1993 yılına kadar ülkeyi yöneten Geçici Ulusal Savunma Konseyi
(The Provisional National Defence Council – PNDC), sürekli bir şekilde Togo ve Fildişi
Sahili’ni Geçici Ulusal Savunma Konseyi’ni (The Provisional National Defence Council –
PNDC) devirmeyi ve istikrarsızlaştırmaya çalışan ve planlayan silahlı Ganalı muhalifleri
barındırmakla suçlamıştır. Bu nedenle Gana ve Togo arasındaki ilişkiler 1981 yılından 1993
yılına kadar zaman zaman iyileşme göstermesine rağmen genellikle ilişkiler kötü bir seyir
izlemiştir (Boafo-Arthur, 1999).
1994 yılında Togo’nun Devlet Başkanı Rawlings’i Batı Afrika Devletleri Ekonomik
Topluluğu ( Economic Community of West African States
- ECOWAS) için başkanlık
adaylığında desteklemesi iki ülke arasında ilişkilerin iyileşmesine neden olmuştur. Bununla
birlikte iki ülke arasında sınır problemlerini incelemek için ortak bir komisyon oluşturulmuş ve
15
1980’lerin başından beri kapalı olan Gana elçiliği açılmıştır. Togo ayrıca iki ülke arasındaki
sınırı açmayı düşünmüştür (Berry, 1995).
Gana ile Fildişi Sahili arasındaki ilişkiler Togo ile ilişkilerde olduğu gibi dalgalı bir seyir
izlemiştir. 1984 yılında Gana ile Fildişi Sahili arasındaki ilişkiler Fildişi Sahili’nin Gana’ya
karşı sabotajlar düzenleyen muhaliflere topraklarında üst sağlaması yüzünden gerginleşmiştir.
1988 yılında kurulan ortak sınır komisyonu Gana ile Fildişi Sahili arasındaki sınırı
belirlemesinden sonra iki ülke arasındaki ilişkiler iyileşme dönemine girmiştir. İki ülke arasında
problemler olmasına rağmen Geçici Ulusal Savunma Konseyi (The Provisional National
Defence Council – PNDC) Gana ve Fildişi Sahili arasındaki ulaşım ve iletişim bağlantılarını
geliştirmeye çalışmıştır. Gana ve Fildişi Sahili arasında iyi giden ilişkiler 1993 ve 1994
yıllarında yaşanan olaylar sonucunda gerilmiştir. İki ülkede yaşanan olaylar sonucunda birçok
kişi ülkelerini terketmiş ve çok sayıda can kaybı yaşanmıştır. 1994 yılının sonunda oluşturan
ortak komisyon olayları inceleyerek suçlu kişileri cezalandırmıştır. Bu tarihten itibaren iki ülke
arasındaki ilişkiler iyi bir seyir izlemiştir (Berry, 1995).
Burkina Faso İle İlişkiler
1983 yılında Burkina Faso’nun başına Thomas Sankara’nın gelmesiyle birlikte iki ülke
arasındaki ilişkiler iyi bir seyir izlemiş ve iki ülke birbirine yakınlaşmıştır. Gana ile Burkina
Faso arasındaki ilişkiler ekonomik ve siyasi işbirliği sonucunda iyileşmiştir. İki ülke arasında
üst düzeyli ziyaretler ve ortak katılımlı askeri tatbikatlar gerçekleştirilmiştir. Bununa birlikte
iki ülke arasında ortak işbirliği komisyonları ve sınır belirleme komiteleri toplantıları
güçlendirilmiştir. Gana ve Burkina Faso’da yaşayan aynı etnik gruplar iki ülke arasındaki sınır
ticaretinin artmasına neden olarak refahın artışına yol açmışlardır. Geçici Ulusal Savunma
Konseyi (The Provisional National Defence Council – PNDC) Gana ve Burkina Faso arasında
ulaşım ve iletişim ağları kurmuştur (Boafo-Arthur, 1999).
İki ülke arasında iyi giden ilişkiler 1987 yılının aralık ayında Thomas Sankara’nın
suikast sonucu ölmesinden sonra bir süre kötüleşmiştir (Boafo-Arthur, 1999). Thomas
Sankara’nın yerine geçen Blaise Compaore suikastı gerçekleştirmekle suçlanmıştır.
1988 yılında iki ülkenin başkanlarının bir araya gelmesi sonucunda ilişkilerde düzelme
yaşanmıştır. Fakat ilişkilerde yaşanan bu olumlu hava 1989 yılında patlak veren Liberya iç
savaşı sonucunda yeniden gerginleşmiştir. Liberya’da yaşanan içi savaşta Gana ve Burkina
Faso iki ayrı kutupta yer alarak birbirlerine muhalefet etmişlerdir. Gana ve Nijerya Batı Afrika
Devletleri Ekonomik Topluluğu (Economic Community of West African States-ECOWAS)
16
aracılığıyla Barış gücüne destek olarak Liberya’ya askeri birlik göndermiştir. Burkina Faso ise
Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu’nun (Economic Community of West African
States - ECOWAS) ortaya koyduğu barış sürecine katılmamakta ısrar etmekteydi (Berry, 1995).
Burkina Faso ve Gana arasındaki ilişkiler 1994 yılında Blaise Compaore’nın Gana ve
Nijerya’ya karşı geliştirdiği ve Liberya politikalarını yeniden değerlendirildiği zaman iki ülke
arasındaki ilişkilerde normalleşme belirtileri ortaya çıkmıştır (Berry, 1995).
Nijerya İle İlişkiler
Batı Afrika’nın önde gelen ülkelerinden biri olana Nijerya ile Gana’nın ilişkileri Geçici
Ulusal Savunma Konseyi’nin (The Provisional National Defence Council – PNDC) iş başında
olduğu ilk yıllarda kötü bir seyir izlemiştir. 1985 yılında Nijerya’da kansız bir darbe sonucunda
yönetimin değişmesiyle birlikte iki ülke arasındaki ilişkilerde iyileşmeler yaşamıştır. 1988
yılında Gana ve Nijerya arasında ortak işbirliği komisyonu kurulmuştur (Berry, 1995).
Gana ile Nijerya Commonwealth ve Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu’nun
(Economic Community of West African States - ECOWAS) en önemli iki üyesidir. Gana ve
Nijerya, bir bütün olarak Batı Afrika’da ve iki ülke arasındaki ekonomik, siyasi ve güvenlik
konularında işbirliği ve danışmaya devam etmişlerdir. 1994 yılında Gana’nın Batı Afrika
Devletleri Ekonomik Topluluğu’nun (Economic Community of West African States ECOWAS) başkanlığına seçilmesinden sonra Gana Devlet Başkanı Rawlings Liberya’daki
demokrasini tesisi ve barış görüşmelerini tartışmak için Nijerya’ya üç kez ziyarette
bulunmuştur (Otoghile ve Obakhedo). Gana ve Nijerya arasındaki var olan iyi ilişkiler
günümüze kadar devam etmiştir.
Afrika Birliği ve Afrika Ülkeleri İle İlişkiler
1957 yılında Gana’nın bağımsızlığını kazanmasından sonra Kwame Nkrumah
yönetiminde Pan-Afrikanizm hareketi ortaya konularak Afrika kıtasındaki tüm halkların
birliğinin gerçekleştirilmesine çalışılmıştır (Kwame, 1998). 1963 yılında Etiyopya’nın başkenti
Addis Ababa’da toplanan Afrika ülkelerinin liderleri Afrika Şartı’nı kabul ederek Afrika Birliği
Örgütü’nün (AUO) kurulmasına öncülük etmişlerdir. Kwame Nkrumah Afrika Birliği
Örgütü’nün (AUO) “Afrika Kıta Hükümeti” olarak işlev görmesi gibi bir ideale sahipken 1966
yılında devrilmesinden sonra bu idealini gerçekleştirememiştir.
Bu yaşanan durum Afrika devletlerinin bağımsızlıklarını kazanmalarından sonra
içişlerindeki sorunlarla uğraşmak zorunda kalmak ve eski sömürge ülkeleri ile ilişki kurmaları
konusunda zorlanmalarından kaynaklanmıştır.
17
1981 yılından 1993 yılına kadar ülkeyi yöneten Geçici Ulusal Savunma Konseyi (The
Provisional National Defence Council – PNDC), Afrika Birliği Örgütü’ndeki tarihi rolünü
yeniden kuvvetlendirmeye çalışarak Güney Afrika’daki Apartheid rejimine karşı mücadele
etmiştir. Bununla birlikte Güney ve Batı Afrika ülkeleri ile Pan-Afrikanizm ve Bağlantısız
Hareketi içinde iyi ilişkiler geliştirilmiştir. Gana tarafından bu ülkelere yönelik karşılıklı
ziyaretler gerçekleştirilmiş ve ikili ilişkiler ile işbirliği geliştirilmeye çalışılmıştır (BoafoArthur, 1999).
2001 yılında Afrika Birliği Örgütü’nün (AUO) Afrika Birliği’ne dönüştürülmesi
Gana’nın ilk Devlet başkanı olan Kwame Nkrumah’ın Pan-Afrikanizm projesine geri dönüş
anlamına gelmesi açısından önemlidir.
İngiltere ve Commonwealth İle İlişkiler
Gana, İngiltere’den bağımsızlığını kazandıktan sonra bu ülkeyle ilişkilerini sürdürmeye
devam etmiştir. Kwama Nkrumah İngiltere’den bağımsızlığını kazanan Afrika ülkelerinin
Commanwealth’e üye olmalarında öncülük etmiştir.
İngiltere ile gerçekleştirilen iyi ilişkiler sonucunda 1959 yılında Kraliçe II. Elizabeth
Gana’yı ziyaret etmiştir. Nkrumah’a göre Commanwealth’e üye olmak yeni bağımsızlığını
kazanmış Afrika ülkelerine teknoloji transferi, ekonomik ve kültürel işbirliği için bir araç
sağlamaktadır. 1966 yılında Nkrumah’ın devrilmesine kadar iki ülke arasında iyi ilişkiler
gerçekleşmiştir (Berry, 1995).
1981 yılından 1993 yılına kadar ülkeyi yöneten Geçici Ulusal Savunma Konseyi’nin
(The Provisional National Defence Council – PNDC) başa geçmesi sonucunda Gana
Commanwealth üyeliğini kaybetmiştir. 1993 yılında tekrar birliğe kabul edilen Gana 1994
yılında gerçekleşen Commanwealth konferansına ev sahipliği yapmıştır. Gana bu yıllarda
Commanwealth’in içişlerinde önemli bir aktör haline gelmiştir. Gana, Commanwealth Batı
Afrika üyeleri arasında tek seçilmiş hükümete sahip ülkeydi. Diğer üç ülke olan Gambiya,
Nijerya ve Sierra Leone askeri yönetim altındaydı (Berry, 1995).
Gana ve İngiltere arasında iyi ilişkiler, İngiltere’nin Gana’nın ekonomik reformları
gerçekleştirmesi için yaptığı yardımlar etrafında şekillenmektedir. Bununla birlikte, İngiltere
Gana’ya teknik, lojistik ve mali konularda destekleyerek iki ülke arasında varolan ilişkileri
geliştirmektedir.
18
Amerika Birleşik Devletleri İle İlişkiler
Gana bağımsızlığını elde ettikten sonraki ilk dönemde Amerika Birleşik Devletleri ile
ilişkilerinde Nkrumah yönetiminden sonraki yaşanan gerginlikler dışında genellikle iyi
ilişkilere sahip olmuştur. Bu dönemde Gana ile Amerika Birleşik Devletleri arasında eğitim,
ulaşım, savunma ve teknik işbirliği gibi konularda yirmi anlaşma imzalanmıştır.
1981 yılından 1993 yılına kadar ülkeyi yöneten Geçici Ulusal Savunma Konseyi’nin
(The Provisional National Defence Council – PNDC) yönetimi altında 1980lerin ortalarına
kadar yaşanan birkaç olay iki ülke arasındaki ilişkileri gerginleştirmiştir. Gana ve Libya
arasında varolan ilişki Amerika Birleşik Devletleri’ni rahatsız etmiştir. 1980’lerin sonuna doğru
iki ülke arasındaki ilişkilerde gözle görülecek bir düzelme yaşanmıştır. Eski Amerika Başkanı
Jimmy Carter 1988 yılında Gana’ya resmi ziyarette bulunmuştur. Bu dönemden itibaren
Amerika Birleşik Devletleri Gana’nın ekonomik ve siyasi reform politikalarını destekleyerek
mali yardımda bulunmuştur (Berry, 1995).
Başkan Obama’nın göreve gelmesiyle birlikte Gana’ya 2009 yılında resmi ziyarette
bulunmuştur. Bu tarihten itibaren iki ülke arasında mevcut olan ilişkiler daha fazla gelişmiştir.
Obama yönetimi, Gana’yı Afrika’da yaşanan çatışmaların barışçıl araçlarla çözülmesi
açısından lider bir ülke olarak görmektedir (Cook, 2009).
Diğer Ülkeler İle İlişkiler
1981 yılından sonra Geçici Ulusal Savunma Konseyi’nin (The Provisional National
Defence Council – PNDC) dış politikası, Gana’nın ekonomik büyüme ve refahının sağlanması
için diğer ülkelerin ekonomik ve siyasi eğilimleri ve ideolojilerine bakılmaksızın tüm ülkelerle
işbirliği ve dostça ilişkiler geliştirme üzerine kurulmuştur.
Bu dönemde Çin, Almanya Demokratik Cumhuriyeti (Doğu Almanya), Kuba, Kuzey
Kore, Etiyopya, Bulgaristan ve Romanya gibi ideolojik olarak yakın ülkelerle işbirliği ve iyi
ilişkiler geliştirilmiştir. Bununla birlikte, Fransa ve Kanada gibi ülkelerle iyi ilişkiler
geliştirilmiştir. Bu ülkeler Gana’nın borçlarını silmiş ve ekonomik yardımlarda bulunmuşlardır
(Berry, 1995).
Bununla birlikte, 1981 yılından 1993 yılına kadar ülkeyi yöneten Geçici Ulusal
Savunma Konseyi (The Provisional National Defence Council – PNDC) ve onun halefi olan
Ulusal Demokratik Kongre’si (The National Democratic Congress - NDC) Arap ülkeleriyle iyi
ilişkiler geliştirmiştir. Gana’ya Arap dünyasından önemli miktarda ekonomik yardım
19
yapılmıştır. 1994 yılında Suudi Arabistan’la İslami eğitim de dâhil olmak üzere kalkınma
projelerini gerçekleştirmek için kredi anlaşmaları imzalanmıştır (Berry, 1995).
Türkiye İle İlişkiler
Türkiye ve Gana arasındaki ilişkiler, 1957 yılında Gana’nın bağımsızlığını ilan
etmesinden itibaren karşılıklı olarak gerçekleştirilmeye başlamıştır. Gana ve Türkiye,
birbirlerini karşılıklı olarak önemli aktörler olarak gördükleri için stratejik ilişkiler geliştirmek
istemektedir. Son dönemde Gana ve Türkiye arasında üst düzey ziyaretler gerçekleştirilmiştir.
Bu ziyaretler kapsamında 11.Cumhurbaşkanı Abdullah Gül'ün Akra'ya 23-24 Mart 2011
tarihlerinde, Gana Devlet Başkanı John Dramani Mahama'nın da Türkiye’ye 21-24 Ocak 2013
tarihlerinde gerçekleştirdikleri resmi ziyaretler önemli bir yer tutmaktadır. Gerçekleştirilen bu
resmi ziyaretler iki ülke ilişkilerine hız kazandırmış ve bir dizi anlaşmanın imzalanmasına
neden olmuştur (Dışişleri Bakanlığı, 2015).
THY’nin İstanbul-Akra-İstanbul arasında haftada yedi gün doğrudan uçuşları
bulunmaktadır. Türkiye’nin Gana’ya yönelik yardım programlarını artırarak devam ettirmesi
iki ülke arasındaki ilişkilerin gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Türkiye Bursları kapsamında
Gana vatandaşlarına 2012-2015 yılları arasında lisans, yüksek lisans ve doktora çalışmaları için
toplam 150 adet burs tahsis edilmiştir (Dışişleri Bakanlığı, 2015). Son yıllarda Türkiye ile Gana
arasındaki ilişkiler önemli bir büyüme kaydetmiştir ve olumlu bir seyir arz etmektedir.
Bölgesel Örgütler ile İlişkiler
Bölgesel işbirliğinde Gana’nın çıkarlarına bir örnek olarak, 1975 yılında Batı Afrika
Devletleri Ekonomik Topluluğu’nun ( Economic Community of West African States
-
ECOWAS) oluşumunu desteklemesi verilebilir (Bluwey, 2003). Bu örgüt özellikle
bölgelerarası ekonomik ve siyasi işbirliğini güçlendirmek için oluşturulmuştur. Bu örgüt, Gana
için komşu Batı Afrika hükümetleriyle ilişki kurmak ve artan Gana ihracatını bölgesel
piyasalara yönlendirmek için önemli bir araç olarak hizmet etmiştir.
1990 yılından beri Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu ( Economic Community
of West African States - ECOWAS) Liberya’da Barış gücü misyonunda bulunmuştur. Gana, bu
Barış gücü misyonuna büyük miktarda askeri birliklerle katkıda bulunmuştur. Bununla birlikte,
Gana diğer uluslararası Barış gücü misyonlarına da katkıda bulunmuştur. Bu bağlamda Gana,
1992-93 yıllarında Kamboçya’da ve 1993-94 yıllarında Ruanda’daki Birleşmiş Milletler
operasyonlarına asker göndermiştir (Owusu, 1994).
20
1994 yılının Ağustos ayında Gana Devlet Başkanı Jerry Rawlings, Batı Afrika
Devletleri Ekonomik Topluluğu’nun (Economic Community of West African States ECOWAS) başkanı olmuştur. Jerry Rawlings, acil bir şekilde Batı Afrika’daki gerilim ve
çatışmaların azaltılması konusunda çeşitli girişimlerde bulunmuştur. Bu girişimlerden en
önemlisi 12 Eylül 1994 tarihinde Liberya’daki iç savaşı sonlandıran Akosombo uzlaşmasıdır
(Bekoe, 2008).
Uluslararası Örgütler ile İlişkiler
Gana, Birleşmiş Milletlere üye olmasının yanında birçok uluslararası örgüte de üyedir.
Gana bu örgütlerle işbirliğini kuvvetlendirerek ulusal güvenliğini sağlamak, barış ve
demokrasiyi geliştirmek, ülkesinin hızlı bir şekilde kalkınmasını sağlamaya çalışmaktadır.
Bununla birlikte Gana’nın dış politikası; Birleşmiş Milletler, Afrika Birliği, Commonwealth ve
Bağlantısızlık Hareketi’nin şartında belirtilen hedef ve ya ideallerinde benimsenen ilkelere
bağlılığı esas almıştır.
Gana uluslararası alanda; AfDB (Afrika Kalkınma Bankası), FAO (Tarım ve Gıda
Örgütü), G-24, G-77, IAEA (Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı), ICRM (Uluslararası Kızılhaç
ve Kızılay Hareketi), ILO (Uluslararası Çalışma Örgütü), IMF (Uluslararası Para Fonu),
Interpol (Uluslararası Polis Teşkilatı), AU (Afrika Birliği), UN (Birleşmiş Milletler), UNCTAD
(Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı), UNESCO (Eğitim-Bilim ve Kültür
Örgütü), UNHCR (BM Mülteciler Yüksek Komiserliği), WHO (Dünya Sağlık Örgütü) vb.
uluslararası örgütlere üyedir.
21
Kaynakça
Ahwoı, 2010, rethınkıng decentralızatıon and local government ın ghana-proposals for
amendment, the Instıtute of Economıc Affairs.
Akova, Y., 2011, Gana Ülke Raporu, Başbakanlık İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi.
Artokça, İ., 2012a, “Gana Cumhuriyeti”, Afrika Ülke Raporları II, Türk Asya Stratejik
Araştırmalar Merkezi (TASAM).
Artokça, İ. (2012b). Gana Ülke Raporu. Afrika Ülke Raporları (Vol. XXXIII).
BEKOE, A. Dorina; (2008), “Implementing Peace Agreements: Lessons from Mozambique,
Angola, and Liberia”, Palgrave Macmillan, pp. 1-240.
BERRY, La Verle; (1995), “A Country Study: Ghana”, Library of Congress Federal
Research Division, Washington D.C.
BLUWEY, G. Keith; (2003), “Understanding International Relations”, Yamens Press Limited,
Accra
BOAFO- ARTHUR, Kwame; (1999), “Ghana’s Politics of International Economic
Relations Under the PNDC, 1982-1992” African Study Monographs, Vol:20, No:2, pp. 73-98
BROWN, David; (1980) “Borderline Politics in Ghana: The Liberation Movement of
Western Togoland”, The Journal of Modern African Studies, Vol: 18, No: 4, pp. 575-609.
CIA FactBook Database.
COOK, Nicolas; (2009), “Ghana: Background and U.S. Relations”, Congressional Research
Service, pp. 1-17
Dışişleri
Bakanlığı;
(2015),
“Türkiye-Gana
İlişkileri”,
İnternet
Adresi:
http://www.mfa.gov.tr/turkiye-gana-siyasi-iliskileri.tr.mfa , Erişim Tarihi: 24.10.2015.
Ecobank. (2015). Ghana : Economic Strategic Report – Q2 2015.
Instıtute of Local Government Studies (ILGS), 2008, A Guide To Dıstrıct Assemblıes
In Ghana, ISBN 9988-572-13-1.
International Monetary Fund. (2014). IMF Staff Country Reports: United Republic of
Ghana - 2014 Article IV Consultation.
İGEME. (2005). Gana Ülke Raporu.
22
KRİEGER, Joel; (2001), “The Oxford companion to politics of the world”, Oxford
University Press, New York, pp. 1-1056.
Kurulu, D. E. İ. (2013). Gana Ülke Bülteni.
KWAME, Boafo- Arthur; (1989), “The State, Development and Politics in Ghana”,
Codesria Publications, London, pp. 1-300.
KWAME, Boafo-Arthur; (2007), “Ghana: One Decade of the Liberal State”, CODESRIA
Books, Dakar, pp. 1-316.
NKRUMAH, Kwame; (1973), “The Revolutionary Path”, International Publishers, London,
pp.1-532.
OTOGHİLE, Aiguosatile ve OBAKHEDO, N. Onebamhoi; (2011), “Nigeria-Ghana Relations
from 1960 to 2010: Roots of Convergence and Points of Departure”, An International
Multidisciplinary Journal, Ethiopia Vol. 5 (6), Serial No. 23, pp. 131-145.
OWUSU-AGYEMAN, Hackman; (2002) “Ghana’s Foreign Policy under Kuffour
Administration in Ghana’s Foreign Policy Options”, University of Ghana: Legon Centre For
International Affairs, pp.
OWUSU, Maxwell; (1994), “Government and Politics: A Country Study: Ghana”, Library
of Congress Federal Research Division.
Özen A., Ercan, B., ve Şaşmaz, M. Ü., 2015, Türkiye’de Kamu Hizmetlerinin
Toplumsal Denetimi: Kent Konseyi Örneği, Optimum Ekonomi ve Yönetim Bilimleri Dergisi,
2015, 2(2), 123-132.
THOMPSON, W. Scott.; (1969), “Ghana’s Foreign Policy, 1957-1966: Diplomacy, Ideology,
and the New State”, Princeton University Press, New Jersey, pp. 1-462.
UNDP (Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı), 2014, New York, ABD.
http://www.clgf.org.uk/userfiles/1/files/Ghana%20local%20government%20profile%2
02011-12.pdf, (30.10.2015).
http://www.statsghana.gov.gh/, (15.10.2015).
http://www.lgs.gov.gh/content/structure, (15.10.2015).
http://www.ghanadistricts.com/home/?_=13&sa=3621&ssa=128, (28.10.2015).
http://unesdoc.unesco.org/images/0015/001544/154407e.pdf, (01.11.2015).
23
http://www.dasidef.org/disticaret/?p=50, (16.01.2016).
24