Tıbbi Parazitoloji E-kitap okumak için tıklayın

Transkript

iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................ xiii
Parazitoloji’de Temel Kavramlar................................. .........
2
PARAZ‹T HASTALIKLARININ ÖNEM‹..........................................................
PARAZ‹TOLOJ‹N‹N TAR‹H‹..........................................................................
B‹RL‹KTE YAfiAM ÇEfi‹TL‹L‹⁄‹ ....................................................................
PARAZ‹OLOJ‹DE SIK KULLANILAN TANIMLAMALAR ..............................
PARAZ‹TL‹⁄E UYUM, YAfiAM DÖNGÜSÜ VE ÇO⁄ALMA........................
PARAZ‹T KONAK ‹L‹fiK‹LER‹ .......................................................................
Parazitlerin Konak Üzerindeki Etkileri.........................................................
Kona¤›n Parazit Üzerindeki Etkileri .............................................................
Parazitler ve Kona¤›n Yatk›nl›¤›...................................................................
PARAZ‹T HASTALIKLARININ EP‹DEM‹YOLOJ‹S‹ VE
BULAfiMA YOLLARI ......................................................................................
Parazitlerin Kayna¤› ......................................................................................
Parazitlerin Kona¤a Girifl Yollar› ..................................................................
Parazitlerin Yay›l›fl Co¤rafyas› ve Görülme S›kl›¤› ......................................
PARAZ‹T HASTALIKLARINDA BEL‹RT‹ VE BULGULAR ...........................
PARAZ‹T HASTALIKLARINDA TANI VE KORUNMA YÖNTEMLER‹NE
GENEL BAKIfi................................................................................................
Parazit Enfeksiyonlar›nda Tan› Yöntemleri .................................................
Etkene Yönelik ‹nceleme..............................................................................
Dolayl› (‹ndirekt) Tan› Yöntemleri ..............................................................
Parazit Enfeksiyonlar›nda Tedavi Yöntemleri..............................................
Korunma ve Kontrol .....................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
4
4
5
7
9
9
10
10
11
11
11
12
13
14
14
15
16
16
17
18
19
20
20
20
‹nsanda Yerleflen Parazitlerin S›n›fland›r›lmalar› ve
Genel Özellikleri ...................................................................... 22
PARAZ‹TLER‹N SINIFLANDIRILMASI VE ‹S‹MLEND‹R‹LMES‹ ..................
TIBB‹ ÖNEM‹ OLAN PARAZ‹T PROTOZOONLAR ....................................
Filum:Sarcomastigophora ............................................................................
Filum: Sporozoa (Apicomplexa= Sporlular) ...............................................
Filum: Ciliophora (Ciliata= Silliler) .............................................................
TIBB‹ ÖNEM‹ OLAN HELM‹NTLER (SOLUCANLAR)
PARAZ‹TLER‹N SINIFLANDIRILMASI VE PARAZ‹TL‹KLER‹ ......................
Filum: Planthelminthes (Yass›kurtlar) .........................................................
Clasis: Trematoda (Karaci¤er Kelebekleri) ............................................
Clasis: Cestoda (fieritler, Tenyalar) .......................................................
Filum: Nematoda (Yuvarlak Solucanlar) ....................................................
Filum: Acanthocephala (Bafl› Dikenliler).....................................................
TIBB‹ ÖNEM‹ OLAN ARTHROPOD (EKLEMBACAKLI) PARAZ‹TLER.......
PARAZ‹TER HASTALIKLARIN ‹S‹MLEND‹R‹LMES‹......................................
1. ÜN‹TE
23
28
28
30
31
32
33
33
34
35
37
37
41
2. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
Özet ...............................................................................................................
3. ÜN‹TE
42
43
44
44
45
Parazitolojide Kullan›lan Tan› Yöntemleri ........................... 46
G‹R‹fi ..............................................................................................................
GASTRO‹NTEST‹NAL S‹STEM ÖRNEKLER‹N‹N .........................................
PARAZ‹TOLOJ‹K ‹NCELENMES‹...................................................................
Gastrointestinal Örneklerin Toplanmas› ......................................................
D›flk› Örneklerinin Toplanmas› ..............................................................
Perianal Örneklerin Toplanmas› ............................................................
Duoedonal Örneklerin Toplanmas› (Entero-Test) ................................
Sigmoidoskopik ‹ncelemeler ........................................................................
Karaci¤er Apseleri ...................................................................................
D›flk› Örneklerinin Makroskobik ‹ncelenmesi.............................................
D›flk› örneklerinin Mikroskobik ‹ncelenmesi ..............................................
Direkt ‹nceleme.......................................................................................
Ço¤altma Yöntemleri ..............................................................................
Boyama Yöntemleri ................................................................................
Parazitlerin Kültürü .................................................................................
D›flk› Örneklerinin ‹ncelenmesinde Kullan›lan Koruyucular ....................
KAN ÖRNEKLER‹N‹N ‹NCELENMES‹ ...........................................................
Kan Örneklerinin Toplanmas› ve Laboratuvara Tafl›nmas›.........................
Kan Örneklerinin Korunmas› ve Depolanmas› ...........................................
Kan Örneklerinin Parazitolojik ‹ncelenmesi................................................
‹nce Yayma ve Kal›n Damla Kan Preparatlar›n›n Haz›rlanmas› ..........
Kan Yayma Preparatlar›n›n Boyanmas› .................................................
Kan Örneklerinin ‹ncelenmesinde Kullan›lan Ço¤altma ............................
Yöntemleri .....................................................................................................
Buffy coat yöntemi..................................................................................
Knott Ço¤altma Yöntemi ........................................................................
QBC Mikrohemotokrit Santrifüj Yöntemi ile Ço¤altma ........................
Membran Filtrasyon Yöntemi .................................................................
Tripanosomlar ‹çin Üçlü Santrifüj Yöntemi...........................................
VAJ‹NAL VE ÜRETRAL ÖRNEKLER‹N PARAZ‹TOLOJ‹K ‹NCELENMES‹....
Vajinal ve Üretral Örneklerinin Direkt ‹ncelenmesi....................................
Trichomonas Vaginalis Tan›s›nda Kültür ve Antijen Saptama Yöntemi ....
TIBBI PARAZ‹TOLO‹J‹DE KULLANILAN SEROLOJ‹K.................................
TANI YÖNTEMLER‹ ......................................................................................
Antijen Saptama.............................................................................................
Parazit DNA’s›n›n Belirlenmesi.....................................................................
HAYVAN DENEYLER‹ VE KSENOD‹AGNOZ‹S...........................................
Özet ...............................................................................................................
47
48
48
48
49
50
50
51
51
52
52
55
57
61
64
67
68
68
69
69
71
74
74
74
75
75
76
76
76
77
77
77
78
79
80
81
82
82
83
v
‹çindekiler
Sindirim Sisteminde Yaflayan Protozoonlar......................... 84
PARAZ‹T PROTOZOONLARIN ÖNEM‹ ......................................................
AMEB‹AS‹S (AM‹PL‹ D‹ZANTER‹) ..............................................................
Hastal›¤›n Epidemiyolojisi ...........................................................................
Hastal›k belirtileri ..........................................................................................
Tan› ...............................................................................................................
Tedavi ve Kontrol ........................................................................................
Sindirim Sisteminde Yerleflen Di¤er Amipler .............................................
Özgür Yaflayan Amipler ve Sebep Olduklar› Hastal›klar ..........................
Naegleria Türleri ..........................................................................................
Acanthamoeba Türleri .................................................................................
G‹ARD‹OS‹S: ................................................................................................
Epidemiyolojisi .............................................................................................
Hastal›k Belirtileri .........................................................................................
Tan› ................................................................................................................
Ba¤›rsaklarda Yaflayan Di¤er Kamç›l›lar .....................................................
ISOSPOR‹AS‹S ..............................................................................................
Hastal›k Belirtileri..........................................................................................
Tan› ................................................................................................................
Tedavi ve Kontrol .........................................................................................
CRYPTOSPOR‹D‹OS‹S ..................................................................................
Epidemiyolojisi ..............................................................................................
Tan› ................................................................................................................
BLASTOCYSTOS‹S.........................................................................................
Tan› ................................................................................................................
Tedavi ............................................................................................................
CYCLOSPOR‹OS‹S .........................................................................................
Tan› ...............................................................................................................
M‹CROSPOR‹D‹OS‹S .....................................................................................
Tan› ................................................................................................................
D‹ENTAMOEB‹AS‹S.......................................................................................
Tan› ...............................................................................................................
BALANT‹D‹OS‹S ............................................................................................
85
86
88
88
89
90
90
91
92
93
94
94
95
95
96
96
96
96
97
97
98
98
98
99
99
100
100
100
100
101
101
101
102
102
102
103
103
104
104
104
104
104
105
105
105
106
106
4. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
Tan› ...............................................................................................................
Özet ...............................................................................................................
5. ÜN‹TE
106
106
107
107
108
109
110
110
111
Kan-Doku ve ürogenital Sistemde Yaflayan Protozoonlar... 112
KAN VE DOKULARDA YAfiAYANLAR .......................................................
MALAR‹AS‹S (Malarya-S›tma) ......................................................................
Tan› ................................................................................................................
BABES‹OS‹S ..................................................................................................
Tan› ...............................................................................................................
Tedavi ve Korunma .....................................................................................
TOXOPLASMOS‹S .......................................................................................
Tan› ...............................................................................................................
Tedavi ...........................................................................................................
SARCOCYST‹S ...............................................................................................
Tan› ...............................................................................................................
LE‹SHMAN‹OS‹S .........................................................................................
Tan› ................................................................................................................
TRYPANOSOM‹AS‹S ....................................................................................
Hastal›k belirtileri .........................................................................................
Tan› ...............................................................................................................
Tan› ...............................................................................................................
ÜROGEN‹TAL S‹STEM PARAZ‹TLER‹ .........................................................
Trichomoniasis ............................................................................................
Epidemiyoloji ...............................................................................................
Tan› ...............................................................................................................
113
113
115
116
117
117
118
119
119
119
120
120
121
121
122
123
123
124
124
124
125
125
126
127
127
128
128
129
130
130
130
131
131
131
131
131
132
132
132
vii
‹çindekiler
Özet ...............................................................................................................
133
134
134
136
136
137
Nematodlar (Yuvarlak Solucanlar) ...................................... 138
G‹R‹fi .............................................................................................................
BA⁄IRSAK NEMATODLARI ........................................................................
Ascariosis ......................................................................................................
Hastal›¤›n Epidemiyolojisi .....................................................................
Hastal›k Belirtileri ..................................................................................
Tan› ..........................................................................................................
Tedavi ve Kontrol ..................................................................................
Ankilostomiyoz/Nekatoriyoz (Çengelli Solucanlar) ....................................
Hastal›k Belirtileri....................................................................................
Tan› .........................................................................................................
Strongilloidiosis .............................................................................................
Tan› .........................................................................................................
Trichostrongillosis ........................................................................................
Enterobiosis ...................................................................................................
Tan› ..........................................................................................................
Tedavi ve Kontrol ...................................................................................
Trichuriosis ...................................................................................................
Hastal›¤›n Epidemiyolojisi ......................................................................
Tan› .........................................................................................................
Trichinosis (Triflinler) ....................................................................................
Tan› .........................................................................................................
Tedavi ve Korunma ................................................................................
DOLAfiIM S‹STEM‹ VE DOKU NEMATODLARI ..........................................
Wuchereria Bancrofti ..................................................................................
Tan› .......................................................................................................
Tedavi ve Korunma ...............................................................................
Onchocerca Volvulus ...................................................................................
Tan› .........................................................................................................
139
140
140
142
142
143
143
143
145
145
145
146
146
147
147
147
148
148
148
149
150
150
150
150
151
152
152
152
152
153
154
154
154
154
155
155
156
156
156
156
157
157
6. ÜN‹TE
viii
‹çindekiler
Loa Loa .........................................................................................................
Tan› .........................................................................................................
Dracunculus Medinensis (Medine Kurdu) .................................................
Tan› .........................................................................................................
Tedavi ve Korunma ..............................................................................
Larva Migrans Hastal›klar› ...........................................................................
Deri Larva Migrans Etkenleri .......................................................................
Visseral (‹ç Organlar) Larva Migrans Etkenleri ..........................................
Özet ...............................................................................................................
7. ÜN‹TE
157
157
158
158
158
158
158
159
159
159
160
161
162
163
163
163
Trematodlar ............................................................................. 164
G‹R‹fi .............................................................................................................
BA⁄IRSAKLARDA YAfiAYAN TREMATODLAR ...........................................
KARAC‹⁄ERDE YAfiAYAN TREMATODLAR ..............................................
Fasciola hepatica .........................................................................................
Hastal›¤›n epidemiyolojisi .....................................................................
Hastal›¤›n belirtileri ................................................................................
Tan› ..........................................................................................................
Tedavi ve korunma .................................................................................
Fasciola gigantica .........................................................................................
Dicrocoelium dentriticum (lanceolatum) ..................................................
Hastal›¤›n epidemiyolojisi.......................................................................
Hastal›¤›n belirtileri .................................................................................
Tan› ..........................................................................................................
Tedavi ve korunma.................................................................................
Clonorchis sinensis .......................................................................................
Tan› ..........................................................................................................
Tedavi ve korunma ................................................................................
Opisthorchis felineus ve O. viverrini ...........................................................
AKC‹⁄ERDE YAfiAYAN TREMATODLAR ...................................................
Hastal›¤›n belirtileri ................................................................................
Tan› .........................................................................................................
KANDA YAfiAYAN TREMATODLAR ...........................................................
Schistosoma haematobium ..........................................................................
Tan› .........................................................................................................
Schistosoma mansoni....................................................................................
165
167
168
168
170
171
171
172
172
173
175
175
175
176
176
177
177
178
178
178
179
180
180
181
181
181
184
184
184
185
185
185
ix
‹çindekiler
Hastal›k belirtileri ...................................................................................
Tan› .........................................................................................................
Schistosoma japonicum ................................................................................
Hastal›k belirtileri ...................................................................................
Tan› .........................................................................................................
Özet ...............................................................................................................
186
186
186
186
186
187
187
187
188
190
191
191
191
Sestodlar (fierit Solucanlar) ...................................... ............ 192
G‹R‹fi .............................................................................................................
BA⁄IRSAKLARDA YAfiAYAN SESTODLAR (fiER‹T SOLUCANLAR) .........
Taenia saginata (S›¤›r Tenyas›) ..................................................................
Tan› .........................................................................................................
Taenia solium (Domuz Tenyas›) ................................................................
Tan› ..........................................................................................................
Hymenolepiosis .............................................................................................
Hastal›¤›n Epidemiyoloji .........................................................................
Tan› ..........................................................................................................
Hymenolepis diminuta..................................................................................
Tan› ..........................................................................................................
Diplidiasis ......................................................................................................
Tan› ..........................................................................................................
Tedavi ve Korunma ...............................................................................
Diphylobothriosis ..........................................................................................
Tan› ..........................................................................................................
DOKU SESTODLARI (SESTODLARIN LARVAL FORMLARI).......................
Sistiserkozis (Taenia solium) ........................................................................
193
194
195
196
196
196
197
197
197
198
198
199
199
200
200
200
201
201
201
201
201
202
202
202
202
202
203
203
204
204
205
205
205
205
206
8. ÜN‹TE
x
‹çindekiler
Hastal›¤›n Belirtileri.................................................................................
Tan› ..........................................................................................................
Kist Hidatik Hastal›¤› (Echinococcus granulosus) ......................................
Echinococcus granulosus..............................................................................
Hidatik Kist ....................................................................................................
Tan› ..........................................................................................................
Alveolar Hidatik Kist ....................................................................................
Tan› ..........................................................................................................
Sparganoz (Spirometra mansonoides) .........................................................
Tan› ..........................................................................................................
Özet ...............................................................................................................
9. ÜN‹TE
206
206
206
207
207
209
210
210
210
210
211
211
211
212
212
212
213
213
214
215
216
216
217
Arthropoda (Eklembacakl›lar) ............................................... 218
ARTHROPODLARIN TIBB‹ AÇIDAN ÖNEM‹ ..............................................
PARAZ‹T ARTHROPODA GRUPLARI .........................................................
AKARLAR VE KENELER (ACARINA) ...........................................................
Uyuz Böcekleri (Sarcoptidae) .....................................................................
Keneler (Ixodidae) .......................................................................................
K›r›m-Kongo Kanamal› Hastal›¤› ...........................................................
BÖCEKLER (INSECTA)..................................................................................
Bitler (Phthiraptera) .....................................................................................
‹nsan vücut biti (Pediculus corporis) ...................................................
‹nsan bafl biti (Pediculus capitis)...........................................................
‹nsan kas›k biti (Pthirus pubis) .............................................................
Yar›mkanatl›lar (Hemiptera) .........................................................................
Redüvidler (Reduviidae) .........................................................................
Tahta Kurular› (Cimicidae) ..........................................................................
Pireler (Siphonaptera) ..................................................................................
Sinekler (Diptera) .........................................................................................
Sivrisinekler (Culicidae) ..........................................................................
Sokucu Tatarc›klar (Ceratopogonidae) .................................................
Psychodidae (Tatarc›klar) ......................................................................
Miyaz (Miyasis) Sinekleri (Musciodea ve Oestriodea) .........................
Muscidae (Karasinekler) .........................................................................
At sinekleri (Tabanidae) ..............................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m ....................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ...........................................................
219
222
222
222
224
227
227
228
228
229
229
230
230
231
232
234
234
236
237
238
240
241
243
244
245
xi
‹çindekiler
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 245
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 245
S›ra D›fl› ve Nadir Görülen Parazit Hastal›klar› ................... 246
SIRA DIfiI VE NAD‹R GÖRÜLEN PARAZ‹T HASTALIKLARI .....................
‹NSANDA NAD‹R GÖRÜLEN BA⁄IRSAK NEMATODLARI .......................
Nadir Görülen Çengelli Solucan Türleri .....................................................
Ancylostoma braziliense ........................................................................
Ancylostoma caninum ..........................................................................
Ancylostoma ceylanicum ......................................................................
Ancylostoma malayanum .....................................................................
‹nsanda Nadir Görülen Di¤er Nematodlar ..................................................
Ascaris suum ..........................................................................................
Strongyloidies fuelleborni ......................................................................
Eustrongylides türleri ..............................................................................
Nadir Görülen Trichinella Türleri ...............................................................
Gongylonema türleri...............................................................................
Agamomermis hominis ..........................................................................
‹NSANDA NAD‹R GÖRÜLEN F‹LARYOZ ETKENLER‹ ...............................
Dirofilaria immitis .......................................................................................
Dirofilaria repens ...................................................................................
Dirofilaria tenuis .........................................................................................
Dirofilaria ursi .............................................................................................
Dipetalonema sp. .........................................................................................
Angiostronglylus cantonensis .......................................................................
Loaina Türleri ..............................................................................................
Anisakidae Türleri .......................................................................................
Gnathostoma Türleri ....................................................................................
NAD‹R GÖRÜLEN SESTOD ENFEKS‹YONLARI .........................................
‹nsanda Nadir Görülen Cyclophyllid Sestodlar ve
Metasestod Evreleri ......................................................................................
Taenia brauni ..............................................................................................
Taenia crassiceps .........................................................................................
Taeniosis glomerata .....................................................................................
Taeniosis multiceps (Coenurosis) .................................................................
Taenia saginata asiatica .............................................................................
Taenia serialis ..............................................................................................
Taeniosis taeniaformis .................................................................................
Echinococcosis vogeli
Bertiella studer ............................................................................................
Bertiella mucronata .....................................................................................
Inermicapsifer madagascariensis ...............................................................
Mesocestoides Türleri.....................................................................................
Raillietina celebensis ....................................................................................
Raillietina demerariensis .............................................................................
‹nsanda Nadir Görülen Pseudophyllid Sestodlar .......................................
Digramma braun ........................................................................................
Dipylidium caninum ...................................................................................
Diphyllobothrium cordatum ........................................................................
Diphyllobothrium pacificum .......................................................................
247
247
247
248
248
249
249
249
249
250
251
251
252
252
252
252
253
254
254
255
255
256
256
258
258
259
259
259
259
259
260
261
262
262
262
263
263
263
263
264
264
264
264
265
10. ÜN‹TE
xii
‹çindekiler
Diphyllobothrium yonagoensis .....................................................................
Diplogonoporus grandi ................................................................................
Ligula Türleri .................................................................................................
Spirometra Türleri ........................................................................................
‹NSANDA NAD‹R GÖRÜLEN TREMATODLAR ...........................................
Schistosoma mekongi ...................................................................................
Schistosoma intercalatum ...........................................................................
Schistozomal Dermatid .................................................................................
Gymnophalloides .........................................................................................
Haplorchis taichui .......................................................................................
SÜLÜKLER VE ‹NSAN SA⁄LI⁄I....................................................................
D›fl Hirudiniosis ............................................................................................
‹ç Hirudiniosis ..............................................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Yararlan›lan ‹nternet Kaynaklar›...................................................................
Yararlan›lan ve Baflvulabilecek Kaynaklar...................................................
265
265
265
265
266
266
267
267
268
268
268
269
269
270
271
272
272
272
272
Önsöz
Önsöz
Sa¤l›kla ilgili laboratuvarlarda çal›flanlar için önemli problemlerden birisi, hastalarda flikayet konusu olan parazitlere ait bulgular› somut olarak ortaya koyabilmektir. Zira bir çok parazitin belirtileri birbiriyle çak›flt›¤› için benzerlik gösterirken, baz›lar›n›n varl›¤› da ancak çok özel testlerle anlafl›labilmektir. Ancak hangi
durumda olursa olsun, burada önemli olan do¤ru tan›n›n konmas›d›r. Parazit olgusunun tan›mlanamamas›, ya da yanl›fl tan›lar›n tedavide çok olumsuz durumlar
yarataca¤›n› hiçbir zaman unutmamak gerekir. Bu durum, alanda çal›flanlara ya da
çal›flacaklara büyük sorumluluk yüklemektedir.
Bu kitapta parazit ve parazitlikle ilgili temel kavramlar verildikten sonra, insanda parazit olarak yaflayan tek ve çok hücreli canl›lar›n laboratuvarlarda inceleme
yöntemleri, özellikle ülkemizde s›k rastlananlar›n tan›t›m›, belirtileri, epidemiyolojileri, k›saca tedavi (sadece bilgi verme amaçl›) ve kontrolleri üzerinde durulmufltur.
Kapsam› s›n›rlanm›fl bir kitapta, alanla ilgili bilgilerin tümünü ya büyük bir k›sm›n› vermenin olanaks›z oldu¤u herkesin kabul edece¤i bir durumdur. O nedenle burada verilen temel bilgi d›fl›ndaki bilgilere ulaflmak için farkl› kaynaklardan
yararlanmak gerekecektir. Tan›larda yard›mc› olmas› bak›m›ndan parazit foto¤raf
ve flekillerine yer verilmeye çal›fl›lm›flt›r. Ancak sayfa s›n›rlamas› nedeniyle gerekli birçok flekile yer verilemedi¤i için, bunlara ulafl›labilecek adreslerin iflaret edilmesiyle yetinilmifltir. Benzer tan›t›mlar›n farkl› kaynaklarda da bulunabilece¤ini
unutmamak gerekir.
Kitab›n haz›rlanmas›nda eserlerinden yararland›¤›m›z tüm yazarlara teflekkürlerimizi iletirken, ö¤rencilerimize yararl› olmas›n› dileriz.
Editör
Prof.Dr. Ali Yavuz K›l›ç
xiii
1
TIBB‹ PARAZ‹TOLOJ‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Parazitoloji bilimini tan›mlayabilecek,
Birlikte yaflam çeflitlili¤ini tan›mlayabilecek,
Parazitolojinin tarihsel geliflimini de¤erlendirebilecek,
Parazit gruplar›n› tan›mlayabilecek,
Parazit hastal›klar›n›n epidemiyolojisi, bulaflma yollar›n›, korunma ve kontrol
stratejilerini ve parazitolojinin önemini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
Parazit
Simbiyoz
Konak
Enfeksiyon
Patojen
Enfestasyon
•
•
•
•
•
Adaptasyon
Endemi
Kommensalizm
Epidemi
Pandemi
‹çerik Haritas›
T›bbi Parazitoloji
Parazitoloji’de
Temel Kavramlar
• PARAZ‹T HASTALIKLARININ
ÖNEM‹
• PARAZ‹TOLOJ‹N‹N TAR‹H‹
• B‹RL‹KTE YAfiAM ÇEfi‹TL‹L‹⁄‹
• PARAZ‹TOLOJ‹DE SIK
KULLANILAN TANIMLAR
• PARAZ‹TL‹⁄E UYUM, YAfiAM
DÖNGÜSÜ VE ÇO⁄ALMA
• PARAZ‹T KONAK ‹L‹fiK‹LER‹
• PARAZ‹T HASTALIKLARININ
EP‹DEM‹YOLOJ‹S‹ VE BULAfiMA
YOLLARI
• PARAZ‹T HASTALIKLARINDA
BEL‹RT‹ VE BULGULAR
• PARAZ‹T HASTALIKLARINDA TANI
VE KORUNMA YÖNTEMLER‹NE
GENEL BAKIfi
Parazitoloji’de Temel
Kavramlar
PARAZ‹T HASTALIKLARININ ÖNEM‹
Canl›lar bulunduklar› ortamda canl› ve cans›z çevre ile sürekli etkileflim içindedirler. Bu etkileflim yaflam biçimlerine göre do¤rudan da olabilmektedir. Farkl› canl›lar›n birlikte yaflamlar› simbiyoz yaflam/beslenme olarak tan›mlan›r ve do¤rudan etkileflim sonras›nda oluflan birlikte yaflam çeflitlerinden birisi olan parazit yaflamda, canl›lardan birisinin di¤erine zarar vermesi söz konusu oldu¤u için; sa¤l›k
ve ekonomik aç›dan ön plana ç›kmaktad›r.
Parazit hastal›klar› genelde öldürücü olmayan, uzun y›llar devam eden kronik
seyirli hastal›klar olup, y›llar geçtikçe toplumda tahribat› artan, bireylerde her geçen gün patojen etkileri biriken ve ekonomik olarak toplumun geliflmesini etkileyen hastal›klard›r. Özellikle çocuklarda bedensel ve zihinsel geliflimi etkilemesi
nedeniyle de ölümcül hastal›klar kadar önemsenmesi gerekir.
Yirminci yüzy›l›n bafllar›nda, sadece 3. dünya ülkelerinin problemi olarak görülen ve ço¤u zaman tedavi edilmeden kendili¤inden iyileflebilen parazit enfeksiyonlar, günümüzde dünyan›n globalleflmesi (göçler, seyahatler, savafllar) ve kanser baflta olmak üzere h›zl› bir flekilde artan ve ba¤›fl›kl›k sistemini bask›layan hastal›klardaki art›fla ba¤l› olarak ölümcül seyir gösterebilmektedir. Bir toplumda sa¤l›kl› bireylerin geliflmesi ve verimlili¤in artmas› için parazit hastal›klar›n kontrol alt›na al›nmas› ve önlenmesi zorunludur.
Parazit yaflamda, baflka bir canl›n›n üzerinde ya da içinde onun zarar›na yaflayabilen canl›lara parazit, paraziti bar›nd›ran ve onun yaflamas› için gerekli eksikS‹ZDE
likleri tamamlayan canl›ya ise konak denir. Parazit yaflam çokSIRA
küçük
bir mikroorganizdan bafllayarak her canl› organizma üzerinde gerçekleflebilmektedir. Zaman
zaman parazit sözcü¤ü ile mikrop sözcükleri birbirinin yerineD kullan›lsa
da, mikÜ fi Ü N E L ‹ M
rop sözcü¤ü gözle görülmeyen canl›lar› kapsar. Oysa parazitlik özel bir yaflam biçimidir ve aralar›nda mikroskobik canl›lar oldu¤u kadar metrelerce boya varan,
S O R U
farkl› özellik ve morfolojilerde olabilen canl›larda görülmektedir.
Simbiyoz yaflam: Ortak
beslenme olarak da bilinir,
iki canl›n›n tek bir
organizma gibi birbirleriyle
yard›mlaflarak bir arada
yaflamalar›na denir.
Simbiyoz, iki bitki ve iki
hayvan aras›nda olabilece¤i
gibi, bir bitki ile bir hayvan
aras›nda da olabilmektedir.
Patojen çok hücreli
organizmalar›n iflleyiflini ve
hücre bütünlü¤ünü bozan,
hastal›¤a neden olan her
türlü organizma ve maddeye
verilen add›r.
Parazitlik özel bir yaflam biçimidir, mikrop ve mikroorganizma kavramlar›
D ‹ K K A Tiçin Mikrobiyoloji ders notlar›n›z› tekrar gözden geçiriniz.
SIRA S‹ZDE
N N
T›bbi parazitoloji insanda yerleflen parazitler ve bunlar›n insanla etkileflimini
inceleyen bilim dal›d›r. T›bbi Parazitoloji içerisinde tek hücreli mikroskobik canl›lar›n yer ald›¤› Protozooloji, boyu birkaç milimetreden metrelerce
boya varan,
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
4
farkl› büyüklükte ve çok hücreden oluflan parazit kurtlar›n yer ald›¤› Helmintoloji ve kan emerek, çeflitli hastal›k etkenlerini tafl›y›p bulaflt›rarak ya da zehirlenmelere neden olarak çeflitli flekillerde insana zarar veren eklembacakl›lar›n yer ald›¤›
Arthropodoloji yer almaktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
S‹ZDE
Günümüzde SIRA
parazit
hastal›klar› neden daha önemli (tehlikeli) duruma gelmifltir?
PARAZ‹TOLOJ‹N‹N TAR‹H‹
Gözle görülebilen
parazitlerin neden olduklar› hastal›klar ilk ça¤lardan beri insanlar›n dikkatini çekmifl ve do¤a bilgileriyle birlikte de geliflmeye bafllam›flt›r. BafllanS O R U ve felsefe konular› aras›nda yer al›rken, zaman içerisinde din
g›çta do¤a bilgileri
adamlar›n›n görüfllerine göre yönlendirilmifltir. Parazitolojinin tarihi ile ilk bilgilere
MÖ 1600’lerde
Eber papirüslerinde bahsedilen insan kurtlar› ile bafllar, M›s›r da
D‹KKAT
bulunan mumyalarda, Roma, Yunan, Pers ve Çin yaz›l› kaynaklar›nda MÖ 300’lerde çeflitli parazitler tan›mlanm›fllard›r. ‹lk kez Hipokrat do¤a ve insan iliflkileri ve
SIRA S‹ZDE
ateflli hastal›klar›
tan›mlam›flt›r. Orta ça¤da Türk hekimi ‹bni Sina (981-1037) Nematodlardan Ascaris, Enterobius ve Ancylostoma’lar› tan›mlam›fl, hatta kitab›nda
tedavi flemalar›n›
anlatm›flt›r. Modern tarihte 1379 da Jehan de Brian ›n koyunlarAMAÇLARIMIZ
da Fasciola hepatica (karaci¤er kelebe¤i) n›n tan›mlamas›yla bafllam›fl olmakla birlikte tek hücreli canl›lar›n tan›mlanmas› Antony Van Leeuwenhoek (1632-1723) un
mikroskobuK bulmas›
‹ T A P ve bununla kendi d›flk›s›nda tek hücreli bir parazit olan Giardia lamblia’y› tan›mlamas›yla bafllar. XVIII. yy’da mikroskobun keflfiyle Francesco Redi, Antoni Van Leeuwenhoek, Carolus Linneaus gibi araflt›r›c›lar parazitolojinin geliflimine
T E L E Vbüyük
‹ Z Y O N ölçüde katk›da bulunmufllard›r.
19.ve 20.yy parazitolojinin en geliflti¤i dönemler olmufltur. Bu dönemde; bulafl›c› hastal›klar›n pek ço¤unun parazitlerden kaynakland›¤› ileri sürülmüfl, insan
kan›nda çeflitli kan parazitleri gösterilmeye bafllanm›flt›r. Ayn› zamanda parazitle‹ N Tyak›n
E R N E Tçevredeki canl›lardan insana geçebildi¤i de gözlenmifltir. Pararin ço¤unun
zitolojinin ülkemizde geliflimi Osmanl› ‹mparatorlu¤u döneminde Dr. ‹smail Hakk› Çelebi ile bafllar (1873-1939). Dr. ‹.H. Çelebi hem t›p hem de veterinerlik alanlar›nda parazitoloji konusunda çal›flm›flt›r. Dr. Hasan fiükrü Oytun da (1961) modern parazitolojinin ülkemizdeki kurucusu olarak kabul edilmekte ve Türkiye’de
parazitoloji biliminin önemini kavratan ve bu konuda birçok uzman yetifltiren bilim insan› Prof.Dr Ekrem Kadri Unat’la birlikte bu süreç devam etmektedir.
Tarih boyunca parazitlerle ilgili bitlerin çocuklar› hastal›klardan ve sülüklerden
korudu¤u, kan yap›m›n› art›rd›¤›, tenyalar›n kilo al›n›m›na engelleyerek fliflmanl›¤›
önledi¤i gibi birçok yanl›fl inan›fl›n uzun y›llar toplumda yer etti¤ini görmekteyiz.
Günümüz modern t›bb›nda parazitlere karfl› tedavi protokolleri gelifltirmekten çok,
parazit enfeksiyonlar›n›n oluflumuna engel olunmas› yönünde çaba sarf edilmektedir. Burada en önemli faktör parazitin tamamen yok edilmesinden çok (bu imkans›z gibidir) enfeksiyon zincirinin belirli noktalarda k›r›lmas›d›r. Bu sayede insan ve çevre sa¤l›¤›na zarar veren pek çok kimyasal yap›m› ve gereksiz para harcanmas›na da engel olunacakt›r.
N N
B‹RL‹KTE YAfiAM ÇEfi‹TL‹L‹⁄‹
Canl›lar yaflam flekillerine göre özgür ya da Parazit yaflayanlar olarak iki ana grupta yer al›rlar. Birden fazla canl› yaflamlar›n›n geçici bir süresini ya da tamam›n› birlikte sürdürmelerini simbiyoz yaflam olarak tan›mlam›flt›k. Simbiyoz yaflam canl›lar
aras›ndaki ba¤›ml›l›¤a göre: S›¤›nt›l›k, Yard›mlaflma ve Parazitlik olarak grup-
1. Ünite - Parazitoloji’de Temel Kavramlar
5
land›r›l›r. Parazitlik kavram› ilk bak›flta beslenme ile ilgili gibi görünse de gerçekte özel bir yaflam biçimidir. Çünkü sadece beslenmek amac›yla di¤er bir canl›yla
iliflkisi olan canl›lara predatör ya da avc› (canavar) denir. Baz› canl›lar da beslenmek için ölmüfl canl› kal›nt›lar›n› tercih ederler ki bu da çürükcül yaflam tarz› olarak adland›r›lmaktad›r. Yukarda da belirtildi¤i gibi canl› türleri birbirlerinden filogenetik ve morfolojik farkl›l›k gösterse de, beslenmek için bir grup canl›larla s›k›
iliflki içindedir ve buna ba¤l› olarakta ortaya ilginç yaflam biçimleri ç›kmaktad›r.
Bunlar› flimdi k›saca aç›klayal›m.
S›¤›nt›l›k (Kommensalizm): Birlikte yaflayan iki canl›dan biri bar›nma, beslenme, tafl›nma konular›nda di¤erinden yararlan›r. Di¤er canl› bu iliflkiden yarar ya
da zarar görmez. Buna insan kal›nba¤›rsa¤›nda yaflayan Entamoeba coli’yi örnek
olarak verebiliriz.
Yard›mlaflma (Mutualizm): ‹ki canl›n›n mutlak ba¤›ml›l›¤› söz konusudur,
yani birlikte olmadan yaflam sürdüremezler. Örne¤in gevifl getirenlerin ba¤›rsaklar›nda yaflayan kamç›l›lar, onlar›n beslenme s›ras›nda ald›klar› selülozu parçalarken, kendileri de beslenmifl olurlar.
Parazitlik (Parazitizm): Burada da birlikte yaflayan iki canl›dan biri di¤erinin
zarar›na yaflam sürdürür. Bu iliflkide zarar veren canl›ya parazit, onu üzerinde ya
da içinde bar›nd›ran ve zarar gören canl›ya da konak denir. Parazitlik özel bir yaflam biçimidir ve kona¤› üzerinde ya da içinde sürdürdü¤ü yaflam yeri, süresi ve
parazit yaflam›n kendi yaflam›ndaki önemine göre farkl› flekillerde adland›r›l›rlar.
PARAZ‹OLOJ‹DE SIK KULLANILAN TANIMLAMALAR
Parazitoloji bilimini daha iyi kavrayabilmek ve derslerde s›kl›kla geçecek kavramlar› daha iyi tan›mlayabilmek için biraz s›k›c› da olsa baz› tan›mlamalar› bilmemiz
gerekmektedir. Parazitler konaktaki yerleflim yerlerine, kona¤›n yaflamlar›ndaki
önemine, birlikte yaflad›klar› süreye göre farkl› flekillerde tan›mlanabilmektedirler.
Parazitler bulunduklar› ya da yaflad›klar› yere göre ‹ç (endo) ve d›fl (ekto) parazitler olarak ikiye ayr›l›rlar. ‹ç parazitler de doku içi ve hücre içi olarak ayr›l›rlar.
Baz› parazitler tüm yaflamlar›n› parazit olarak geçirirken, baz›lar› belirli yaflam
dönemlerinde parazitlik yaparlar. Hayat›n›n tümünü parazit olarak geçirenlere
tam parazit, belirli dönemde parazitlik yapanlara da geçici (periyodik) parazit
denir. Parazitlerin yaflam tercihleri onlar›n kona¤› ile olan iliflkilerinde ve oluflturduklar› hastal›klar›n patogenezinde önemli bir yer tutmaktad›r. Parazitler konak
organizmas›ndan yaralanabilmek ve yaflamlar›n› sürdürebilme için birtak›m fiziksel ve kimyasal adaptasyonlar ve mutasyonlar geçirmifllerdir.
Bu mutasyonlar sonras›nda sadece tek konakta yaflam›n› sürdürenler Monoksen (tek konakl›), birden fazla konak de¤ifltiriyorsa Heteroksen (çok konakl›)
parazit denir. Heteroksen Parazitler, yaflam siklusunda yer alan konaklar›n say›s›na
göre; e¤er 2 farkl› konakta yafl›yorsa diheteroksen (Plasmodium türlerinin sivrisinek ve insanda parazitlenmesi), daha fazla say›da ise Poliheteroksen parazit denir
(Bal›k tenyas› Diphylobothrium türlerinin insan-bal›k ve yumuflakçalarda yaflamas›).
Parazitlerin larva dönemlerinin ya da üreme organlar› geliflmemifl flekillerinin
bulundu¤u kona¤a ara konak denir. Bu ara konaklar insan, di¤er memeliler, bal›klar, salyangozlar ya da eklembacakl› canl›lar olabilmektedir. Heteroksen parazitlerin yaflam döngülerini tamamlarken bulunduklar› konaklara 1. ara konak, 2.
arakonak gibi isimler de verilir.
Ektoparazit: Konak vucudunun d›fl k›s›mlar›nda yaflayan bit, pire, sivrisinek
gibi parazitlerdir. Ektoparazitler eklembacakl›lar grubunda yer al›rlar ve bunlarla
oluflan parazitoza enfestasyon denir.
Patogenez: Bir hastal›¤›n
kayna¤› ve geliflmesi
s›ras›nda organizmada
meydana gelen
de¤iflikliklerin bütünü,
baflka bir ifade ile kimyasal,
fiziksel veya mikrobiyolojik
ajanlar›n sebep oldu¤u,
hücrelerin fonksiyon ve/veya
yap›s›ndaki bir dizi
de¤iflikli¤in sonucunda
hastal›k geliflmesi
s›ras›ndaki tüm sürece
denir.
6
Endoparazit: Kona¤›n vücudunun iç k›s›mlar›nda bulunan parazitlerdir. Endoparazitlerin baz›lar› Ba¤›rsak Solucanlar›’nda oldu¤u gibi vücut boflluklar›nda; baz›lar› da s›tma ve toxoplasmosis etkeninde oldu¤u gibi hücre içinde yerleflirler. Endoparazitlerle oluflan parazitli¤e enfeksiyon denir. Bir paraziti tafl›yan kimsenin
ayn› parazitle d›flar›dan tekrar enfekte olmas›na süperenfeksiyon, kona¤›n kendisinde bulunan parazitle tekrar tekrar enfekte olmas›na otoenfeksiyon denir.
Konak: Parazitin bar›nma, besin gibi tüm gereksinimlerini sa¤lad›¤› ve zarar
verdi¤i, genellikle ondan daha büyük olan canl›lara denir. Heteroksen parazitlerde konaklar›n parazitin yaflam siklusundaki yeri önemlidir ve buna konak zinciri ad› verilir. Parazitin kona¤a ba¤›ml›l›k derecesi de konak özgüllü¤ünü gösterir.
Baz› parazitler sadece belli konaklar›n belirli bölgelerinde yerleflebilirler. Örne¤in
Ascaris lumbricoides’in sadece insanda inceba¤›rsaklarda yaflamas› gibi.
Son konak: Parazitin eriflkin dönemini ya da efleyli üreyebilen formunu bar›nd›ran konak, örne¤in Toxoplasma gondii do¤ada tüm canl›larda parazitlenebildi¤i halde sadece kedilerde efleyli olarak ço¤alabildi¤i için kediler bu parazitin son kona¤›d›r.
Baz› parazitlerin evriminde efleyli üreme dönemi yoktur (tek hücreli parazitler),
bu nedenle bu tür parazitlere son konak, ara konak kavram› yerine yaflam sikluslar›n› geçirdikleri kona¤a göre omurgal› ya da omurgas›z konak olarak adland›r›l›rlar.
Rezervuar konak: Konak seçicili¤i az olan parazitler pek çok canl›da yerleflebilme özelli¤ine sahiptir, bunlardan baz›lar› ise o parazitin do¤ada devam›n sa¤lamas› aç›s›ndan önemlidir ve bunlara o parazitin rezervuar konaklar› denir. Örne¤in Leishmania’ lar insan ve pek çok canl›da parazitlenebilmekte, ancak parazitin
do¤ada da¤›l›m›n› sa¤layan rezervuar kona¤› köpeklerdir.
Paratenik konak: Baz› parazitlerin ara dönemlerinin (larval flekilleri) herhangi bir geliflim göstermeden bar›nmak ve korunmak amac›yla belirli konaklarda geçici süre ile yerleflmesidir. Bu sayede parazit hem da¤›l›m›n› hem de uygun son
konaklar bulunmad›¤› zaman do¤ada yaflam›n› devam ettirmifl olur. Örne¤in köpeklerin ba¤›rsaklar›nda yaflayan baz› helmint larvalar› insana bulaflabilir, ancak
insanda eriflkin hale geçemez.
Vektör: Parazitozlu omurgal› bir canl›dan sa¤lam omurgal›ya hastal›k etkenini tafl›yan eklembacakl› canl›lara denir. Parazitin yaflam döngüsüne göre iki tip vektör vard›r.
Biyolojik vektör: Parazitin yaflam› ve neslinin devam› için olmazsa olmaz bir
konak durumundad›r. Parazit biyolojik vektör vücudunda bulundu¤u sürece 2 yoldan birini izler.
1. Hem baflkalafl›m geçirir hem de ço¤al›r (S›tma parazitleri).
2. Baflkalafl›m geçirir ama ço¤almaz (Filaria türleri).
Bazen de enfekte arthropodun yutulmas› ile pasif geçifl gerçekleflebilir. Örne¤in Hymenolepis nana ile enfekte farelerin yutulmas› gibi.
Mekanik vektör: Parazitin yaflam› için mutlak gerekli de¤ildir. Bu tip omurgas›z canl›lar sadece tesadüfen a¤›z parçalar›na ve vücut k›s›mlar›na bulaflan parazitleri kan emdi¤i sa¤lam omurgal›ya bulaflt›r›r. Bu durum Tabanidler (at sinekleri)’
de görülür. Mekanik vektörlük daha çok tam doymadan kan emmesini kesip ikinci veya üçüncü konaktan kan emme al›flkanl›¤› olan eklembacakl›larda görülür.
Biyolojik vektör paraziti omurgal›ya flu yollarla ulaflt›r›r
1. Kan emerken paraziti omurgal› canl› grubuna enjekte etmesi. Örne¤in Tatarc›klar›n Leishmania bulaflt›rmalar› gibi.
2. Omurgas›z canl› kan emerken hortumunda bulunan etkenin (örne¤in Wuchereria bancrofti) omurgal› canl›n›n derisi üzerine gelmesi ve kan emmek
için aç›lan delikten içeriye girmesi.
7
3. Vektörün d›flk›s› ile konak vücudun üzerine b›rakt›¤› parazitin herhangi bir
yolla vücuda girmesi. Örne¤in Triatoma türlerinin Trypanosoma cruzii’yi
bulaflt›rmalar› gibi.
Zorunlu Parazit: Tüm yaflam›n› parazit olarak sürdüren canl›lard›r. Örne¤in
Ascaris lumbricoides (‹nsan ba¤›rsak solucan›).
‹stemli (Fakültatif Parazit): Do¤ada özgür yaflayan baz› canl›lar›n uygun koflullar olufltu¤unda parazit yaflama geçmesidir. Örne¤in sularda serbest yaflayan baz› amiplerin, buralarda yüzen kiflilerin göz, burun, a¤›z mukozalar›ndan girip hastal›k oluflturmas›.
Geçici parazit: Sadece beslenmek amac›yla k›sa süreli konak vücuduna gelen
parazitler. (Örne¤in kan emen pire, sivrisinek, tahtakurusu, gibi).
Periyodik (Dönemli) parazitlik: Yaflam siklusunun bir dönemin parazit olarak geçiren canl›lard›r. Örne¤in Çengelli solucanlar›n larvalar› toprakta serbest olarak yaflarken, eriflkinleri insan ba¤›rsa¤›nda parazitlik yapar (imagonal parazitlik).
fiaflk›n parazit: Parazitin normalde yerleflti¤i konaktan baflka bir konakta yerleflmesine denir. Örne¤in büyük ya da küçükbafl hayvanlar›n karaci¤erinde parazit yaflayan Fasciola hepatica’n›n insan vücudunda da yerleflebilmesi.
Hiperparazit: Parazit bir canl›n›n vücudunda baflka bir parazitin bulunmas›
durumudur. Örne¤in sivrisinekler insan›n ektoparazitleridir, sivrisineklerin vücudunda parazitlenen Plazmodium’ lar da insan›n baflka bir parazitidir.
Multiparazitlik (Poliparazitizm): Herhangi bir kona¤›n birden fazla parazit
cins ve türü ile enfekte olmas› durumudur. Yurdumuzda özellikle çocuklarda evcil ve besi hayvanlar›nda s›k görülen bir durumdur. Örne¤in ilkokul ça¤›nda bir
çocu¤un ince ba¤›rsa¤›nda Giardia intestinalis (Kamç›l› bir hücreli) Ascaris lumbricoides (Ba¤›rsak solucan›) ve Taenia saginata (S›¤›r tenyas›) baz›lar›nda ektoparazit olarak saçlarda Pediculus capitis (Bafl biti) bulunabilir.
Yalanc› Parazitlik: Bu durum asl›nda tam parazitlik de¤ildir. Gerçekte baflka
canl›lar›n paraziti olabilen Protozoon, Helmint ya da Arthropodlar›n baz› geliflim
dönemleri s›ras›nda çeflitli flekillerde insan vücuduna girmesi ve çeflitli ç›kart›larda
görülmesi durumudur. Yanl›fl tedavi ve önemli yan›lg›lara sebep olmas› aç›s›ndan
dikkat edilmesi gerekli bir konudur. Örne¤in koyun karaci¤erinde parazitlenen
Fasciola hepatica, enfekte karaci¤er yiyenlerde d›flk› ile yumurta at›l›m› görülür, bunun gerçek parazitizm olup olmad›¤›n› anlamak için hastan›n öyküsünün dikkatli
bir flekilde al›nmas› (koyun karaci¤eri tüketip tüketmedi¤i sorgulanmal›), bir hafta
süre ile farkl› aral›klarla d›flk› incelemesi yap›lmal›d›r. Bu tür önlemler yanl›fl tan› ve
tedavinin önlenmesi için gereklidir. Ayn› flekilde kontamine besinlerle al›nan sinek
larvalar› da k›sa süreli d›flk›da bulunarak yalanc› parazitizme neden olabilmektedir.
Zoonoz: Parazitlerin bir k›sm› hayatlar›n›n bir k›sm›n› hayvanlarda bir k›sm›n›
insanda parazit olarak geçirirler. Bu tür hayvanlardan insanlara geçebilen parazit
hastal›klar›na zoonoz denir.
Kontaminasyon: Zararl›
maddeler yada
mikroorganizmalarla
ortam›n kirlenmesidir.
PARAZ‹TL‹⁄E UYUM, YAfiAM DÖNGÜSÜ VE
ÇO⁄ALMA
Dünyada canl›lar yaflam flekillerine göre özgür yaflayanlar ya da parazit canl›lar diye ikiye ayr›lsa da, bu iki yaflam s›n›r›n› kesin bir çizgiyle birbirinden ay›rmak ço¤u zaman mümkün de¤ildir. Günümüzde parazit yaflama uyum sa¤layan canl›lar›n
daha fazla oldu¤u görüflü de giderek fazlalaflmaktad›r.
Parazit canl›larda parazitlik ile ilgili baz› adaptasyonlar görülür. Bu adaptasyonlar›n derecesi parazitli¤in tipi ile ilgilidir ve en ileri flekillerine zorunlu parazitlerde
Adaptasyon veya uyum,
do¤al seleksiyonda baflar›l›
olmufl, ona sahip olan
organizmay› evrimsel olarak
daha uyumlu k›lan bir
özelliktir.
8
rastlan›r. Protozoonlar›n Apicomplexa flubesinde belirgin bir hareket organelinin
bulunmamas› solucanlardan Cestoda’n›n sindirim sisteminin olmamas› gibi. Baz›
parazit gruplar›nda da özgür yaflayan akrabalar›na k›yasla vücut boyu uzam›flt›r. Örne¤in özgür yaflayan yuvarlak solucanlar (nematodlar) ç›plak gözde zor görülebilen uzunlukta iken Ascaris lumbricoides 35 cm hatta 50 cm, Dracunculus medinensis’te ise 1 metreye eriflebilmektedir. Parazit yaflama uyumun temelinde biyokimyasal de¤ifliklikler vard›r. Parazit metabolizmas› yönünden az veya çok derecede kona¤›na ba¤›ml› olan bir canl›d›r. Bu da en az›ndan belirli metabolik faaliyetlerin
kayb› ve bu kay›plar›n konak taraf›ndan karfl›lanmas› demektir. Asl›nda bu metabolik farkl›l›k paraziter hastal›klar›n tedavisinde insan yönünden büyük bir avantajd›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
2
Parazit canl›lar›
özgür yaflayan akrabalar›ndan ay›ran en önemli 3 farkl›l›k neSIRA do¤adaki
S‹ZDE
dir?
Parazitlerin
birço¤u belli salg›lar›n›n yard›m›yla konak vücuduna girebilirler.
Bu tip kimyasallar parazit taraf›ndan konak vücudunda yay›lmak amac›yla da kulS O R U
lan›labilir. Proteolitik
enzimler denilen bu kimyasallara bir örnek Entamoeba
histolytica’n›n hiyalüronidaz enzimidir. Baz› parazitler ise kona¤›n savunma mekanizmas› karfl›s›nda
antijenik yap›lar›n›n devaml› olarak de¤ifltirebilme yetene¤inD‹KKAT
dedir. Trypanosoma türleri buna örnektir. Bir k›sm› da Schistosoma türlerinde görüldü¤ü gibi vücut yüzeylerinde kona¤a ait antijenler bulundurarak kona¤›n saSIRA S‹ZDE
vunma mekanizmas›ndan
korunurlar.
Parazitlerin biyolojik yaflam döngüsünde konak zinciri, toprakta evrim geçirme
dönemlerin
olup olmamas›, kona¤a ulaflma yollar› ve konak vücudunda yerleflim
AMAÇLARIMIZ
yerleri önem tafl›maktad›r.
Belli bafll› parazit gruplar›nda görülen evrim dönemleri flöyle özetlenebilir:
N N
K ‹ T A P
Protozoonlarda → Prekist
→
veya sadece
→ trofozoit evresi
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
Helmintlerde
kist
→ Trofozoit
→ Eriflkin
→
yumurta
→ larva → Eriflkin
Eklembacakl›larda → Eriflkin
veya
‹ N T E R→
N E TEriflkin
veya
→ Eriflkin
→
→
→
yumurta
yumurta
yumurta
→ Larva → Nimf → Eriflkin
→ Nimf → Eriflkin
→ Larva → pupa → Eriflkin
Parazitler parazit yaflama uyum sürecinde, baz› sistemleri körelmifl ya da tümüyle kaybolmuflsa da üreme sistemleri çok geliflmifltir. Neslinin devam›n› sa¤lamak için parazitin üreme potansiyeli çok artm›flt›r. Bunlardan baz›lar›:
1. Poliembriyoni: Parazitin neslinin devam›n› sürdürebilmesi için tek bir zigottan birden fazla embriyo vermesi durumudur. Protozoonlarda bir zigottan birçok sporozoidin oluflmas› ve flizogonik ço¤alma, helmintlerde ise
Cestodlar›n eriflkin dönemlerinde boyun bölgesinden halkalar›n oluflmas› ya
da Trematod ile Cestod larvalar›n›n ara konak vücudundaki geliflimleri poliembriyoni örnekleridir.
2. Hermafroditizm: Cestod ve Trematod grubu parazitlerde canl› hem erkek
hem de diflilik organlar›na sahiptir. Bu sayede ba¤›rsaklarda tek say›da parazit olmas› durumunda bile kendi içinde üreme ifllemini gerçeklefltirerek
neslin devam›n› sa¤lar.
9
3. Yumurta say›s›n› artt›rma: Parazit yaflayan helmintler do¤adaki benzer türlere göre kay›plar› önlemek için yumurta say›s›nda çok büyük bir art›fl gelifltirmifltir. Örne¤in bir difli Ascaris günde 200 binden fazla yumurta b›rakabilir.
4. Erkek ve difli bireylerin birbirini bulmalar›n› kolaylaflt›rmas›: Özellikle, dolafl›m sistemi gibi, s›v› ve çok genifl bir alana yay›lm›fl ortamlarda yaflayan parazitlerde görülen bir durumdur. Örne¤in difli Schistosoma’n›n erke¤in vücut bofllu¤unda yaflamas› gibi.
5. Partenogenetik ço¤alma: Baz› parazitlerin yumurtalar› döllenme olmadan
da geliflim sa¤layarak yeni nesiller verebilir. Strongyloides stercoralis böyle
bir türdür.
Parazit yaflama uyumda Poliembriyoni neden önemlidir.
PARAZ‹T KONAK ‹L‹fiK‹LER‹
SIRA S‹ZDE
3
SIRA S‹ZDE
Parazitlerin Konak Üzerindeki Etkileri
S O R UiçerisindedirBirlikte yaflad›klar› süreç içerisinde parazit ve konak sürekli etkileflim
ler. Tan›mlamaya göre parazit üzerinde veya içinde yaflad›¤› kona¤a zarar veren
onun zarar›na yaflam›n› sürdüren canl›d›r. Bu zarar›n ya da zararl›
D ‹ Ketki
K A Tmekanizmalar›n ço¤u virüsler, parazit yaflam› benimsemifl bakteriler, mantarlar, protozoonlar,
helmintler ve eklembacakl›lar ortakt›rlar ve hepsi zararl› etkilerini sekresyonlar›,
SIRA S‹ZDE
(salg›lar›) metabolizma art›klar› ve di¤er ürünleriyle gösterirler. Parazitin konak üzerindeki etkilerinin düzeyi, parazit say›s›na göre de¤iflmekle birlikte, klinik belirti vermeyen az say›da parazitin de kona¤a zarar vermedi¤ini düflünmek
yanl›fl olur. ÇünAMAÇLARIMIZ
kü parazit birlikte yaflad›¤› konaktan tüm besin ve enerjisini sa¤lamak zorundad›r.
Parazitozlarda görülen patolojik etkiler ya belli belirsiz ya da çok belirgindir.
Bu etkiler travmatik etki (yaralanma), konaktan besin çalma ve
K ‹ kona¤›n
T A P savunma
mekanizmas› ile etkileflime girme fleklinde özetlenebilir. Parazit ister konak dokusunu istila ederek, isterse belirgin bir fiziksel hasar oluflturmadan zarar versin, temel sonuç kona¤›n u¤rad›¤› biyokimyasal zarard›r. Kona¤›nT Eu¤rad›¤›
L E V ‹ Z Y O Nbu zararlar
flöyle özetlenebilir;
1. Doku ya da organlar›n zedelenmesi; Protozoon parazitlerin emici diskleri (vantuzu) helmintlerin a¤›z kapsülleri, Trematod ve Cestodlar›n çekmen‹NTERNET
leri (vantuzlar›) ile çengellerinin ba¤›rsak çeperinde oluflturduklar›
hasar ile
ektoparazitlerin deride oluflturdu¤u mekanik hasar buna örnektir.
2. Beslenmenin olumsuz yönde etkilenmesi; Parazitin kan emmesi sindirilmifl besinleri vücut yüzeyinden absorbsiyonla veya a¤›z yoluyla al›nmas›
kona¤›n eksik beslenmesine yol açar. Baz› parazitler konak için hayati önemi olan vitaminleri (B12) vücutlar›nda biriktirirler. Sonuçta anemi (kans›zl›k)
büyüme ve geliflmede gerileme, anlama yetene¤inde azalma görülür.
3. Dokular› s›k›flt›rma, organlar› t›kama; Organlarda yerleflen baz› parazitlerin kist oluflturup, afl›r› büyüyerek çevredeki hücre ve dokular› s›k›flt›rmas›, ba¤›rsakta yaflayan helmintlerin eriflkinlerinin yumak oluflturarak ba¤›rsa¤› t›kamas› bunlara örnektir.
4. Doku ve hücrelerde irkilmelere neden olma; Parazitin kendisinin veya
ürünlerinin hücrede veya doku da yerleflmesi buralarda irkilmelere ve sonuçta baz› tepkilere yol açar. Çeflitli organ ve dokularda yerleflmifl olan
Schistosoma yumurtalar›n›n Trichinella spiralis larvalar›n›n etraf›nda görülen kapsül veya granül oluflumlar› buna örnektir.
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
10
Anaflaksi Organizman›n
daha önce karfl›laflt›¤› ve
duyarl›l›k kazand›¤›
maddeyle yeniden
karfl›laflmas› durumunda
ortaya ç›kan afl›r› duyarl›l›k
tepkimesidir.
5. Eritme etkisi; Parazitlerin vücuda girmesi ve dokularda ilerleyebilmesi için
proteolitik enzimler salg›larlar. Deri yoluyla bulaflan helmint larvalar› ve
amiplerin dokulara yay›l›m›nda bu tür eritici enzimler yard›m›yla gerçekleflmektedir.
6. Toksik etki; Parazitlerin çeflitli salg›lar› ve metabolik at›klar› da konakta çeflitli zehirlenmelere neden olmaktad›r.
7. ‹mmunolojik reaksiyonlar; Kona¤›n savunma mekanizmas› ile parazitin
etkileflimi sonucunda ortaya ç›kan reaksiyonlard›r. Bunlar farkl› flekillerde
ortaya ç›kabilirler, baz›lar› anaflaksi tipinde hemen görülürken, baz›lar› antijen- antikor birleflmesi ile ilgili olarak ortaya ç›kmakta ya da hücresel afl›r›
duyarl›l›k reaksiyonuna neden olabilmektedir.
Kona¤›n Parazit Üzerindeki Etkileri
‹mmün sistem= Ba¤›fl›kl›k
sistemi, bir canl›daki
hastal›klara karfl› koruma
yapan, patojenleri ve tümör
hücrelerini
tan›y›p onlar› yok
SIRA S‹ZDE
eden iflleyifllerin toplam›na
denir.
S O R U
D‹KKAT
Konak-Parazit iliflkilerinde kona¤›n rolü de oldukça önem tafl›r. Bu konuda bilgiler daha az say›da olmakla birlikte, kona¤›n türü, ›rk›, genetik özellikleri, ba¤›fl›kl›k durumu yafl ve cinsiyeti en önemli faktörler olarak s›ralanabilir. Konak, üzerinSIRA yerleflmelerine,
S‹ZDE
de parazitlerin
geliflmelerine ve üremelerine engel olmak için çaba sarf ederken, bir yandan da parazitin zararl› salg›lar›ndan ve metabolik art›klar›ndan korunmak için direnç gelifltirmeye çal›fl›r ve immün sistem denilen bir meD Ü fi Ü N E L ‹ M
kanizmayla bunlarla savafl›r.
Kona¤›n immün sistemi sayesinde (do¤al ba¤›fl›kl›k/direnç) hastal›k etkenleriS O R U
nin kona¤a yerleflmesi
ve üremesi engellenmifl olur. Kona¤›n vücut örtüsü ve salg›lar›, mukozalar, vücut ›s›s› da savunmada rol alan faktörlerdendir. Örne¤in insanlarda siyah
D ‹ K›rk
K A Ts›tma parazitine karfl› beyaz ›rktan genetik faktörlerinden dolay›
daha dirençlidir. Baz› parazitler sadece belli türde canl›lar› hastaland›rma özelli¤ine sahiptir. Örne¤in Kufl malaryas› insanda yerleflip hastal›k oluflturamaz (konak
SIRA S‹ZDE
özgüllü¤ü). Kona¤›n kan ve di¤er vücut s›v›lar›nda bulunan baz› hücreler (monosit, polimorfonüklear lokositler, eritrositler), kompleman, lizozim, properdin, interferon gibi AMAÇLARIMIZ
yap›lar da kona¤›n parazite karfl› direncinde önemli rol oynar. Bu sayede kona¤a giren parazitler bu hücrelerin fagositik etkileriyle yok edilirler.
N N
SIRA S‹ZDE
Fagositoz:
Hayvansal
hücrelerin, kat› besin
maddelerini, vezikül (kese)
oluflturacak biçimde,
AMAÇLARIMIZ
sitoplazmalar›na almalar›
olay›d›r.
Dav›d Male, KJonathan
‹ T A P Brostolf, Dav›d B Roth, Ivan Ro›tt(Çev.Turgut ‹mir),2008. ‹mmünoloji. Palme Yay›nlar›. Kaynaktaki immün sistemde yer alan hücreler ve özellikleriyle ilgili
daha fazla bilgi sahibi olabilirsiniz.
K ‹ T A P
TPrenümisyon
E L E V ‹ Z Y Oba¤›fl›kl›k:
N
Vücutta belli miktarlarda
parazit bulunmas›
durumunda ayn› parazitle
yeniden enfeksiyona
‹ N T E R N E T durumudur.
yakalanmama
.Örne¤in S›tma geçiren
birisinin ayn› tür s›tma
parazitiyle yeniden enfekte
olmamas› gibi.
Latent enfeksiyon:Tipik
hastal›k belirtileri
göstermedi¤i için, genel
tekniklerle izlenmesi zor
enfeksiyonlard›r.
SIRA S‹ZDE
4
TELEV‹ZYON
Kona¤›n parazite karfl› reaksiyonunda do¤a direnci, kazan›lm›fl ba¤›fl›kl›k, prenümisyon tip ba¤›fl›kl›k da önemli rol oynamaktad›r.
‹NTERNET
Parazitler
ve Kona¤›n Yatk›nl›¤›
Baz› durumlar insanda belli parazitlere yakalanmaya yatk›nl›k sa¤lar. Örne¤in kiflilerin beslenme al›flkanl›¤›, cerrahi müdahalelerde yap›lan çeflitli transfüzyonlar
(Kan ve kan ürünlerin nakli), uzun süre hastanede kalma, kortikosteroidler ve di¤er ba¤›fl›kl›¤› bask›lay›c›lar›n kullan›m›, AIDS gibi ba¤›fl›kl›k sistemini felç eden
hastal›klara yakalanma baz› enfeksiyonlar›n bulafl›m›n› kolaylaflt›rabilece¤i gibi var
olan latent enfeksiyonlar›n akut ya da ölümcül enfeksiyonlar haline dönüflmesini
de kolaylaflt›rmaktad›rlar.
Çi¤ et yeme al›flkanl›¤›
SIRA S‹ZDE belirli parazit enfeksiyonlar›n›n bulaflma olas›l›¤›n› art›r›rm›?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
11
PARAZ‹T HASTALIKLARININ EP‹DEM‹YOLOJ‹S‹ VE
BULAfiMA YOLLARI
Parazitlerin Kayna¤›
‹nsan sa¤l›¤›n› tehdit eden parazitlerin bulafl›m kaynaklar›n› flu flekilde gruplayabiliriz.
1. Su ve Toprak: Parazitlerin önemli bir k›sm› evrim dönemlerini toprak ya da
suda tamamlad›ktan sonra insana bulaflabilirler. Örne¤in ba¤›rsak solucanlar›ndan Ascaris ve Trichurus yumurtalar› enfekte kiflilerden d›flk› ile at›ld›klar›nda içlerinde embriyo oluflmam›flt›r. Bu yumurtalar ancak toprakta uygun ›s›, nem ve oksijen varl›¤›nda geliflip içlerinde embriyo (larva) olufltuktan sonra insan için enfektif hale gelir.
Kedi d›flk›s›yla d›flar› at›lan Toxoplasma gondii ookistleri de toprakta belli
bir süre gelifltikten sonra enfektif hale geçerler. Enfektif parazit yumurtalar›n›, kistlerini ya da ara konaklar› içeren sular ve topraklar insan parazitozlar› için birer kaynak olufltururlar.
2. Besinler: Parazitlerin ço¤unlu¤u zoonotik enfeksiyonlar olarak yak›n çevremizdeki canl›lardan bulaflabilmektedir. Bu tür bulafl›mda genellikle parazitin ara veya son kona¤› rolünü oynayan canl›n›n çeflitli parazitlerle enfekte vücut parçalar› önemli rol oynar. Taenia saginata ile enfekte s›¤›r etleri,
Taenia solium ve Toxoplasma gondii ‘nin enfektif flekillerini bulunduran etler bunlara örnek olarak verilebilir.
3. Kan emen eklembacakl›lar: Bu grup canl›lar genelde parazitlerin vektörüdürler. S›tma parazitlerini bulaflt›ran sivrisinekler veya flark ç›ban› etkenini bulaflt›ran Tatarc›k sinekleri gibi.
4. Parazitli evcil ve/veya yabani hayvanlar: Yak›n çevremizde yaflayan evcil ya da yabani hayvanlar›n parazitleri örne¤in köpek ya da kedilerin ba¤›rsaklar›nda yaflayan Toxocora canis, bunlarla temas s›ras›nda al›nan yumurtalar insanda eriflkin hale geçemese bile baz› larval parazit enfeksiyonuna
yol açabilmektedir.
5. Parazit bulafl›ml› eflyalar ya da ç›kart›lar: Yaflam döngüsünde ara konak
olmayan baz› parazitlerde görülür. Enfeksiyonlu kiflilerin kulland›klar› eflyaSIRA S‹ZDE
lar, ç›kart›lardan temas ile kolayl›kla di¤er insanlara bulaflabilir.
Örne¤in Enterobius vermicularis (k›l kurdu) ve uyuz etkeninin do¤rudan temas ya da
ortak eflyalarla bulaflmas› gibi.
6. Kiflinin kendisi: Herhangi bir parazit ve parazitoz için kiflinin kendisi kaynak olabilir. Kiflinin kendi vücudunda bulunan bir parazit ile kendine bulaflS O R U
t›rmas› olay›na otoenfeksiyon denir.
Zoonotik enfeksiyon:
Hayvanlardan insanlara
geçebilen herhangi bir
enfeksiyon hastal›¤›na
zoonoz ya da zoonotik
enfeksiyon denir.
Bulafl›m› direkt olan Enterobius vermicularis’li kiflilerin fliddetli anal
sonras›
D ‹ K Kkafl›nma
AT
kontamine ellerle kendilerini sürekli enfekte etmeleri bir otoenfeksiyon örne¤idir.
Parazitlerin Kona¤a Girifl Yollar›
SIRA S‹ZDE
N N
Bir konakta yaflam›n› sürdüren parazit, soyunun devam› için herhangi bir yolla yaflad›¤› konaktan ç›k›p yeni bir kona¤a geçebilmelidir. Bunu sa¤layabilmek
için paAMAÇLARIMIZ
razitler cins ve türlerine göre oluflturduklar› kist, yumurta, larva ya da eriflkin halde bir konaktan di¤erine geçifl yollar› gelifltirmifllerdir. Bulafl›m direkt ya da indiK ‹ T A Pbir arac› olrekt yollardan olur. Direkt bulafl›mda parazitin, parazitozlu kimseden
maks›z›n bulaflmas› söz konusudur. Bu yolla bulafl›m genellikle a¤›z yoluyla besin
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
12
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
ve sularla olur ve sindirim sisteminde yaflayan parazitlerin önemli bir k›sm› bu gruba girmektedir. ‹ndirekt bulafl›mda canl› ya da cans›z bir arac›n›n bulunmas› gerekmektedir. Bulafl›m yollar›n› afla¤›daki flekilde özetleyebiliriz.
1. A¤›z: Ba¤›rsaklarda yaflayan parazitler, doku ve oganlarda yaflayan parazitlerin önemli bir k›sm› bu yolla al›n›r.
2. Deri ve mukozalar: Kan emen ektoparazitlerin tamam› ve enfektif larva
dönemiyle bulaflan helmintler deri yoluyla kona¤a girerken, baz› amiplerde
ve miyazis etkenleri de mukozalar arac›l›¤›yla girifl yapmaktad›r.
3. Solunum Yolu: Baz› helmintlerin yumurtalar› hafif olmalar› nedeniyle burun mukozalar›ndanda vücuda al›nabilmektedirler. Örne¤in Enterobius vermicularis genellikle a¤›z yoluyla al›nd›¤› halde, zaman zaman havada uçuflan yumurtalar›n solunmas›yla da al›nabilmektedir.
4. Konjenital Yolla (Anneden bebe¤e geçifl): Kan ve doku yerleflimli paraSIRAbüyük
S‹ZDE bir k›sm› enfektif ya da latent dönemlerinde plasenta arac›l›zitlerin
¤›yla anneden fetüse geçebilmektedirler. Toxoplasma gondii bunun en iyi
örneklerindendir.
5. Ürogenital yol: Ürogenital sistemde yaflayan baz› parazitler baflta cinsel temas olmak üzere ortak kullan›lan çamafl›r, alafranga tuvaletler arac›l›¤›yla
S O R U Örne¤in Trichomonas vaginalis, Kas›k bitleri gibi.
bulaflabilirler.
Mikroorganizmalar›n
D ‹ K K A T bulafl›m›nda deri bütünlü¤ünün bozuk olmas› vücuda girifli kolaylaflt›r›rken, parazitlerin bir k›sm› da salg›lad›klar› özel doku eritici enzimleriyle kona¤a
girerler.
N N
SIRA S‹ZDE
Parazitlerin Yay›l›fl Co¤rafyas› ve Görülme S›kl›¤›
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
ParazitlerinAMAÇLARIMIZ
dünya üzerindeki da¤›l›m›nda bulaflma flekilleri ve epidemiyolojik faktörler rol oynamaktad›r. ‹nsanlar›n yaflamsal al›flkanl›klar› ve çevre faktörleri de bu
olaya desteklemektedir. Parazitleri yay›l›fl co¤rafyas›na göre gruplayacak olursak:
‹ T A bulunabilenler:
P
1. Her Kyerde
Yaflam döngüsü için herhangi bir arac› olmaks›z›n geliflen tüm parazitler, bunlara kozmopolit parazitler de denir, dünyan›n her yerinde bulunabilirler. Ör: Enterobius vermicularis, Giardia intestinalis
T E gibi.
LEV‹ZYON
2. Belirli bölgelerde görülenler: Yaflam döngülerinin bir dönemini toprakta
geçirmek zorunda olan parazitler belirli ›s›, nem ve toprak yap›s›na gereksinim duyarlar. Bu nedenle de yay›l›fllar›nda belirli co¤rafik bölge tercihleri
‹NTERNET
vard›r. Örne¤in çengelli solucanlar›n larvalar› belirgin humus ve neme sahip
toprakta geliflebildi¤i için çengelli solucan enfeksiyonuna sadece Karadeniz
ve Akdeniz bölgesinde belirli illerde rastlanabilmektedir.
3. Ara kona¤› olanlar: Yaflam döngülerinde ara kona¤a ihtiyaç duyan parazitler, ancak arakonak/vektörlerinin bulunabildi¤i co¤rafyada yay›labilme
özelli¤indedirler. Örne¤in s›tma, sivrisineklerin üreyebildi¤i ›l›man bölgelerde, fiistozomiyaz sulu tar›m yap›lan yerlerde ve tatl› su kabuklular›n›n oldu¤u bölgelerde yay›l›fl gösterir.
4. Beslenme al›flkanl›klar›na göre: Toplumlar›n beslenme al›flkanl›klar› belirli parazitlere rastlanma s›kl›¤›n› da belirler. Örne¤in çi¤ bal›k yeme al›flkanl›¤›n›n oldu¤u Uzakdo¤u da baz› Cestod ve Trematod türlerinin görülmesi, ülkemizde çi¤ köfte yeme al›flkanl›¤›na ba¤l› Güneydo¤u Anadolu’da
Taenia ve Toxoplasma enfeksiyonlar›n›n di¤er bölgelerden daha yayg›n görülmesi gibi.
13
Bir parazitozun epidemiyolojisi denilince, parazitin insan toplulu¤u içindeki
da¤›l›fl s›kl›¤› ve bunu belirleyen parazitli insan ya da di¤er kaynaklar gibi faktörlerin birlikteli¤i akla gelir. Prevalans ise, bir parazitin toplumdaki yayg›nl›k oran›d›r ve bir topluluktaki parazitli insan say›s›n›n toplumun genel nüfusuna bölünmesiyle elde edilen say›d›r. ‹nsidans, bir bölgedeki parazitli insan say›s›n›n o bölgede yaflay›p ayn› riske maruz kalan insan say›s›na oran›d›r. Bir toplumda prevalans
ve insidans› etkileyen epidemiyolojik faktörler flu flekilde s›ralanabilirler;
1. Parazite ba¤l› faktörler: Parazitin cinsi, türü, konak zinciri, biyolojik döngüsü.
2. Konakla ilgili faktörler: Toplumdaki insanlar›n beslenme, bar›nma, giyim-kuflam, temizlik al›flkanl›klar›, tar›m ve hayvanc›l›kla u¤raflma tarzlar›.
SIRA
3. Çevresel faktörler: Bölgenin iklimi, toprak yap›s›, flora
veS‹ZDE
faunas›.
Bir parazitin belirli bir toplulukta belirli say›da görülme s›kl›¤›na endemik, bu
say› e¤er yüksek seviyelerde ise hiperendemik denir. Parazitin
araD Ü fi Ü Ntopluluklar
EL‹M
s›nda insidans›nda belirgin bir yükselme varsa epidemi (salg›n) denir. Epidemi,
belli bir insan popülasyonunda, belli bir dönem de yeni vakalar gibi görülen anS O R U
cak önceki deneyimlere göre beklenenden fazla etki gösteren hastal›kt›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Endemik teriminin t›pta ve biyolojide kullan›m› oldukça farkl›d›r. T›pta
D ‹ K Kkullan›ld›¤›nda;
AT
belirli bir nüfus içinde her zaman var olan bir hastal›¤› tan›mlamak için kullan›l›r, Endemi olarak da an›l›r. Epidemiyolojik bir terimdir bulafl›c› bir hastal›k
d›flar›dan
SIRA
S‹ZDE her hangi
bir etki olmadan belli bir populasyonda varl›¤›n› sürdürebiliyorsa, bu hastal›¤›n populasyonda endemik oldu¤u söylenir. Biyolojide kullan›m›nda ise; alanlar› belirli ve sadece o
AMAÇLARIMIZ
bölgeye ait, türleri ifade eder.
D‹KKAT
N N
Beklenenin ne oldu¤una ba¤l› olarak salg›n›n tan›mlanmas› sübjektif olabilir.
K ‹ T A ve
P hatta dünBir salg›n lokal (bir hastal›k patlamas›), daha genel (salg›n hastal›k)
ya çap›nda yay›lm›flsa pandemi ad› verilir. Endemik hastal›¤a bir örnek s›tmad›r.
Afrikan›n baz› bölgelerinde ve ülkemizde güneydo¤u Anadolu da belirli illerde göT E L Edönemlerinde
V‹ZYON
rülür. Buralarda halk›n büyük ço¤unlu¤unun hayatlar›n›n baz›
s›tmaya yakalanmalar› beklenir. Epidemiye örnek olarak ortaça¤ Avrupa’s›nda yaflanan yüz binlerce ölüme neden olan veba; Birinci Dünya Savafl› sonunda ortaya ç›kan büyük grip salg›n› verilebilir. Pandemi’ye ise 2009 da bafllayan ve y›l sonuna
‹NTERNET
do¤ru tüm dünyay› sarmas› beklenen domuz gribi örnek olarak verilebilir.
Hangi tip parazit hastal›klar› dünyan›n her yerinde bulunabilme özelli¤ine
sahiptir.
SIRA S‹ZDE
PARAZ‹T HASTALIKLARINDA BEL‹RT‹ VE BULGULAR
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
5
Parazit hastal›klar›na karfl› konak cevab› çok farkl› flekillerde ortaya ç›kabilmesine
karfl›n, baz› kronik seyirli parazitlerde enfeksiyonun yavafl seyirli olmas› nedeniyS O R U
le uzun y›llar belirtisiz seyredebilmekte, zaman içinde birikip katlanarak
ortaya ç›kabilmektedir. Bu tür hastalar ya da enfeksiyonlar belirtisiz ilerlemeleri nedeniyle
hastal›¤›n yay›l›m›nda önemli rol oynamaktad›rlar. Ayr›ca uzunD seyirli
hastal›klar‹KKAT
da zamana yay›lan zihinsel ve bedensel geliflme gerilikleri, çal›flma ve verimlilik
kay›plar› da görülmektedir. Yaflad›¤›m›z çevrede, günlük yaflam›m›z s›ras›nda çok
S‹ZDE
say›da mikroorganizma ile karfl›lafl›r›z ve bunlar›n birço¤u da SIRA
çeflitli
flekillerde vücudumuza girebilmektedir. Ancak her karfl›laflma hastal›kla sonlanmaz. Parazitin
hastaland›rma etkisinin oluflabilmesi için öncelikle belirli evrede
olmas› gerekir.
AMAÇLARIMIZ
Örne¤in baz› helmintler ancak toprakta belirli bir biyolojik siklus geçirdikten sonra enfektiftir. Toprak sürecini tamamlamayan helmint yumurtalar› yutulsa bile d›fl-
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
14
k›yla geri at›lacaklard›r. Parazitlerin konakta hastaland›rma yetene¤inde olan biyolojik dönemlerine enfektif dönem denir. Parazitin hastal›k oluflturmas›nda vücuda al›nan say› da önemlidir, buna inokülasyon dozu/say›s› denir. Her parazit
için farkl›d›r. Bu oran› kona¤›n parazite yatk›nl›¤› da belirlemektedir. En önemli
faktörlerden biri de parazitlerin önce konak, daha sonra tercih edilen kona¤›n doku ve organ seçimidir. Örne¤in Ascaris lumbricoides sadece insanda ve ince ba¤›rsakta yaflar. Enfektif formdaki parazit kist ve/veya yumurtas› a¤›z yoluyla al›nd›ktan sonra dolafl›ma kat›l›p esas yerleflece¤i doku ve organa ulaflmaya çal›fl›r. Burada olgunlafl›p çeflitli flekillerde kona¤a zarar vermeye bafllar. Girifl yeri deri olan
parazitlerde yerleflecekleri doku ve organ sistemine göre farkl› yollar izleyerek evrimlerini tamamlarlar. Parazitler vücuda hangi flekilde girmifl olurlarsa olsunlar hedefleri beslenip bar›nmak ve neslini sürdürebilmek için ço¤almak olacakt›r. Kona¤a girifl yapan parazitin esas yerleflece¤i organa gidip yerleflmesi ve konaktaki ilk
hastal›k belirtilerinin ortaya ç›kmas›na kadar geçen süreye kuluçka/inkübasyon
süresi denir. Bu süre eriflkin parazitin kendisinin ya da ürünlerinin çeflitli vücut ç›kart›lar›nda, kanda ya da biyopsi örneklerinde görülmesine kadar geçen süredir ve
parazit türlerine göre farkl›l›k gösterebilir.
Parazit hastal›klar›n›n ço¤u pek çok enfeksiyon hastal›¤›yla benzer belirtiler
gösterdi¤i için tan›lar› oldukça zordur. Konaktaki enfeksiyonun fliddeti ve belirtileri parazitin türüne, yerleflim yerine ve al›nan enfeksiyon dozuna göre de¤ifliklik
gösterir. Bunlara klinik bulgu/belirtiler denir. Klinik bulgular genel ve bölgesel
belirtiler olarak iki grupta toplan›r.
1. Genel belirtiler: Pek çok enfeksiyon hastal›¤›nda görülen; ateflin yükselmesi, kan de¤erlerinde biyokimyasal ve hematolojik de¤iflimler, nab›z ve
solunumda art›fl/azal›fllar, sinir sistemi bozukluklar›, deri ve mukozalarda
dökülmeler olarak say›labilir.
2. Bölgesel belirtiler: Parazitin konak üzerindeki yerleflim yerine ba¤l› olarak
görülen, di¤er bulgulara göre daha belirleyici belirtilerdir. Örne¤in sindirim
sisteminde yaflayan parazitlerin varl›¤›nda kar›n a¤r›lar›, ba¤›rsak hareketlerinde de¤iflmeler, ishal, ifltah sapk›nl›¤›, burun kafl›nt›s›, a¤›zdan s›v› gelmesi, anemi, bafl a¤r›s›, halsizlik en s›k rastlan›lan bulgulard›r. Organ yerleflimli olanlarda bu bölgelerde a¤r› ve büyümeler say›labilir.
PARAZ‹T HASTALIKLARINDA TANI VE KORUNMA
YÖNTEMLER‹NE GENEL BAKIfi
Parazit Enfeksiyonlar›nda Tan› Yöntemleri
Parazit hastal›klara klinik tan› koyman›n zorluklar›na de¤inmifltik. Çünkü yukar›da
da belirtilen genel ya da bölgesel belirtilerle tan› koyma flans› her zaman mümkün
olamamakta, ayr›ca konulsa bile birtak›m testlerle do¤rulama yap›lmas› gerekmektedir. Parazit karmafl›k bir canl›d›r ve yanl›fl tan›, yanl›fl tedavi sonras› kona¤›nda
zarar görmesi söz konusudur. Parazit hastal›klar›n tan›s› klinik bulgular ›fl›¤› alt›nda mutlaka laboratuvar testleri ile konulmal›d›r. Klinik bulgularla birlefltirilen laboratuvar sonuçlar› bizi en do¤ru tan›ya götürecektir. Laboratuvar tan›da kullan›lan
bafll›ca inceleme materyalleri kan, d›flk›, idrar, deri ya da doku kaz›nt› ve/veya sürüntü materyalleri, balgam, perianal bölge sürüntüsü, kemik ili¤i, ürogenital sistem
salg›lar›, duedonum, beyin omurilik s›v›s›, organ-doku biyopsi örnekleri ve otopsi
materyalleri say›labilir. ‹ncelenen tüm bu materyallerde amaç parazitin kendisinin
ya da ürünlerinin (kist, yumurta, larva v.s) tespit edilmesidir. Bir parazitoloji laboratuvar›nda uygulanan yöntemleri flu flekilde gruplayabiliriz.
Etkene Yönelik ‹nceleme
Hastadan al›nan materyal klinisyenin bilgilendirece¤i ön tan› do¤rultusunda uygun
yöntemler seçilerek incelemeye al›n›r. Gönderilen materyalin gözle ve mikroskop
alt›nda herhangi bir ilave ifllem yap›lmaks›z›n bak›lmas›na direkt inceleme diyoruz. Direkt inceleme yöntemleri de bir dizi prensiplerden oluflur. Bunlar s›ras›yla
1. Makroskobik inceleme: Hasta materyali önce mutlaka gözle incelenmelidir. Bu tür incelemede baz› parazitin kendisini veya ürünlerini görebiliriz
(Örne¤in tenya halkalar›, Enterobius vermicularis’in kendisi gibi). Ayr›ca
d›flk›da kan-mukus varl›¤› örne¤in amip yönünden, kötü koku-köpüksü görünüm Giardia lamblia yönünde araflt›rma yapmam›z gerekti¤i ipuçlar›n›
bize verebilir.
2. Lam-lamel aras› inceleme: Etkene yönelik incelemede ikinci aflamad›r.
Al›nan örnek s›v› halde ise (sulu d›flk›, idrar, kan, BOS v.b) do¤rudan bir
damla lam üzerine damlat›l›p, üzerine lamel kapat›larak incelenir. Bu tür incelemede baz› örneklerin (kan, BOS, ‹drar v.b) homojenizasyonu veya santrifüj edildikten sonra incelenmesi de gerekebilir. Kat› örnekler serum fizyolojik veya iyot solüsyonu ile suland›r›ld›ktan sonra lam-lamel aras› preparat
haz›rlan›r. Doku biyopsi materyalleri homojenize edilerek veya lam-lamel
aras›nda ezilerek mikroskopta incelenir.
3. Boyal› inceleme: Parazitolojik incelemede rutin olarak Lugolle lam lamel
aras› inceleme yöntemi kullan›lmaktad›r. Ancak bu yöntem her zaman yeterli de¤ildir. Detaylar›n incelenmesi ve preparatlar›n kal›c› hale getirilebilmesi
için parazit preparatlar›n›n uygun flekilde tespit edildikten sonra hücre ve/veya dokular› boyayabilen boyalarla boyanmas› gerekmektedir. Schaudin, Papanicolau, Giemsa, Demirli hematoksilen en s›k kullan›lan boyalard›r.
4. Perianal bölge materyalinin incelenmesi: Bu yöntem daha çok Enterobius vermicularis için kullan›lan özel bir inceleme yoludur. Bu parazitin diflileri yumurtalar›n› geceleri perianal bölge (anüs) çevresine b›rakt›klar› için
rutin d›flk› incelemeleri ile görülme flans› azd›r. Tüm dünyada özellikle çocukluk yafl grubunda oldukça s›k rastlanan bu paraziti tan›mlamak için gelifltirilmifl bir yöntemdir. Bir taraf› yap›flkanl› fleffaf band›n yap›flkan k›sm›
özellikle sabah tuvalet öncesi perianal bölge çevresine birkaç kez de¤dirildikten sonra lam üzerine gerdirilerek yap›flt›r›l›r ve mikroskopta incelenir.
Bu yöntemle Enterobiuslar›n yan› s›ra Tenyalar›n yumurtalar› baz› k›l folikül
kurtlar›n› da tan›mlamak mümkündür.
5. Histo-Patoljik ‹nceleme: fiüpheli hasta materyalinden haz›rlanan doku
bloklar›ndan kesitler al›n›p doku boyalar›yla boyand›ktan sonra mikroskopta incelenir. Bu yöntem deneyimli patologlarca uygulanmal›d›r.
6. Kültür Yöntemleri: Parazitler di¤er mikroorganizmalardan daha karmafl›k
canl›lard›r, farkl› konak tercihleri ve biyolojik sikluslar› nedeniylede az bir
k›sm›n›n canl› ortamda kültürünü yapmak mümkündür. Az say›da paraziti
rezervuar konak canl›da ya da uygun deney hayvanlar›nda kültürünü yapabiliriz. Örne¤in Beyaz farelerde Toxoplasma gondii üretilebilir. Leishmanialar için köpek ya da hamster kullan›labilir. Ancak oldukça uzun ve zahmetli ifllemler gerektirdi¤inden sadece referans laboratuvarlarda yap›lan ifllemlerdir. Bu hayvanlara flüpheli materyaller inoküle edilip belirli üreme süresi
sonras› öldürülüp flüphe edilen parazitler doku kesitlerinde mikroskop alt›nda aran›rlar.
15
16
Dolayl› (‹ndirekt) Tan› Yöntemleri
Baz› parazitler uzun y›llar klinik belirti vermeyebilir ya da parazitin kendisini ve
ürünlerini göstermek her zaman, her parazit için uygun olmayabilir, ço¤u zamanda etkene yönelik tan›n›n baz›lar›n›n giriflimsel yöntemler olmas› nedeniyle tercih
edilmeyebilir. Bu gibi nedenlerle tan›da daha çok parazite karfl› kona¤›n oluflturdu¤u tepkime reaksiyonunun sonucu aç›¤a ç›kan Antijen-antikor tepkimelerinden
tan›da yararlan›lmaktad›r. Hastada parazite karfl› oluflan reaksiyonun ölçülebilmesi için daha çok kan bazen de vücut s›v›lar›ndan yararlan›l›r. Buralarda parazite
karfl› oluflan hücresel ya da hümoral immün cevap araflt›r›l›r. Hastada antikor varl›¤›n›n araflt›r›lmas› serumda yap›ld›¤› için bu testlere serolojik testler denir. Çeflitli flekillerde yap›l›r aglutinasyon testleri, elektroforez, enzim immuno asaay testleri, Floresan antikor testleri, immuno elektroforez ve radyoizotop parazitolojide
en s›k kullan›lan yöntemlerdir. Son y›llarda parazitin nükleik asitlerinin ya da genlerinin araflt›r›lmas›na yönelik Polimeraz zincir yöntemleri de tan›da kullan›lan oldukça hassas yöntemlerdir. Baz› parazitlerin tan›s›nda sadece o türe özgül testlerde vard›r. Örne¤in Sabin-Feldman D testi sadece Toxoplasma gondii nin tan›s›nda
kullan›lan serolojik bir yöntemdir. Hücresel ba¤›fl›k yan›t›n ölçülmesine dayal› parazit antijenlerinin deri alt›na verilerek konaktaki tepkimenin ölçülmesi esas›na dayal› deri testleri günümüzde art›k tercih edilmemektedir. Baz› parazitler içinde laboratuarda haz›rlanan bilinen antikorlar›n kullan›ld›¤› testlerle d›flk› veya di¤er materyallerde parazit antijenlerinin varl›¤› araflt›r›labilir. Bu yöntemle enfeksiyonun
erken dönemlerini de saptamak mümkündür.
Parazit Enfeksiyonlar›nda Tedavi Yöntemleri
Dünyan›n her yerinde görülebilen parazit enfeksiyonlar›na karfl› bugüne kadar gelifltirilebilen iki silah; korunma ve ilaçlar olmufltur. ‹laçlar ekto ve endoparazitlere
karfl› gelifltirilmifltir bunda ortak hedef, parazitin bulundu¤u yerde yakalan›p yok
edilmesi ya da gelifliminin durdurulmas›d›r. Ancak bugüne kadar parazitleri tamam›yla yok edebilecek ve kona¤a zarar vermeyecek bir ilaç tan›mlanamam›flt›r. Konakta parazitin varl›¤›n›n kesin tan›s› yap›ld›ktan sonra kiflinin genel durumu dikkate al›narak verilecek tedavi protokolü belirlenir. Parazit enfeksiyonlar›n›n tedavisi iki temelden oluflmaktad›r.
1. Tan›mlanan etkene yönelik uygun kemoterapi protokolunün oluflturulmas›,
2. Parazitin konakta oluflturdu¤u zararlar›n düzeltilmesine yönelik destek tedavisi.
Burada daha çok kiflinin yatak istirahat›na al›nmas›, kan tablosunda oluflan eksikliklerin (demir, vitamin v.s) yerine konmas› gibi hastan›n ba¤›fl›kl›k sistemini
güçlendirmeye yönelik uygulamalar yap›l›r.
Parazitlere yönelik uygulanan kemoterapi parazitin vücuttan öldürülerek uzaklaflt›r›lmas›na veya say›s›nda azalmaya yönelik olmaktad›r. Ancak bu karmafl›k canl›lar› ço¤u zaman tamam›yla yok etmek olanaks›z oldu¤u için parazitin ço¤al›fl›na
engel olunabilmesi bile önemli bir baflar› say›lmaktad›r. Seçilecek ilac›n kona¤a
minimum düzeyde zarar vermesi de ideal bir durumdur.
Burada tedavide kullan›lan kemoterapotiklerin isimlerini vermekten çok, içerdikleri etken maddelerin neler oldu¤u ve etki mekanizmalar›na k›saca de¤inmek
daha do¤ru olacakt›r. Tedavide kimyasallar ve bitkisel kaynakl› maddeler kullan›lmaktad›r. Afla¤›da bunlar›n genel grupland›r›lmalar› verilmifltir.
1. Bitkisel maddeler: Çeflitli bitkilerin özütleri ve bunlardan elde edilen alkoloidleri yüzy›llard›r tedavide uygulanmaktad›r. Örne¤in e¤relti otu, kabak
17
çekirde¤i ekstreleri helmintlerin tedavilerinde kullan›lmaktad›r. Çeflitli a¤açlardan elde edilen kinin, emetin klorhidrat ve berberin sülfat gibi bitki alkoloidleri de baflta s›tma olmak üzere baz› kan parazitlerinin tedavisinde kullan›lmaktad›r.
2. Kimyasal maddeler/bileflenler: Bu grupta en eski bilinenler aras›nda 3 ve
5 de¤erli antimon bileflikleri, arsenik bileflikleri, ‹odokinolonlar, aminokinolonlar, Primidinler, piperazin tuzlar›, fenollü bileflikler, klorlu halojenler, akridin/karbamid türevli boya maddeleri bulunmaktad›r. Bunlar›n yan› s›ra
destekleyici tedavide sülfonamidler ve antibiyotiklerden de yararlan›lmaktad›r. Son y›llarda di¤er enfeksiyon hastal›klar›nda oldu¤u gibi yanl›fl ve gereksiz kullan›ma ba¤l› olarak antiparaziter kemoterapide de direnç geliflimi
görülmektedir.
Korunma ve Kontrol
‹nsan sa¤l›¤›n› tehdit eden parazit hastal›klar›nda yap›labilecek en iyi fley korunma yöntemlerine önem vermek olmal›d›r. Bunun içinde toplumun sosyo-ekonomik durumunun gelifltirilmesi, hijyen kurallar›na uyum ilk akla gelen önlemlerdir.
Hijyen kurallar› kiflisel anlamda bafllay›p, çevre hijyeni olarak geniflletilmelidir. El
ve vücut temizli¤iyle bafllayan kiflisel hijyen, odalar›n havaland›r›lmas›, yaflam
alanlar›n›n havaland›r›lmas› ve genel sanitasyonunun sa¤lanmas› ve d›fl çevrenin
temizli¤i ve düzenlenmesi ile tamamlan›labilir. Parazitlerin önemli bir k›sm› yak›n
temas ve çevre kontaminasyonu ile bulaflabildikleri için, toplu yaflam alanlar›n›n
hijyeni ve d›fl çevre bulafl›mda önemli rol oynar.
Baz› parazitlerde yak›n çevremizdeki evcil ve yabani hayvanlarla bulaflabildi¤i
için bunlara yönelik korunma ve kontrol stratejileri de önem tafl›maktad›r. Çevreyle iliflkili bir di¤er problem de vektör dedi¤imiz hem kendileri parazit olan, hem
de çeflitli hastal›klar› tafl›y›p bulaflt›rabilen Arthropodlara (eklembacakl›lar) yönelik
önlemler de gereklidir. Bunlar için ço¤u zaman çevreyle ilgili birtak›m düzenlemelerin yap›lmas› gereklidir. Örne¤in sivrisineklerin üremelerine engel olmak için su
birikintilerinin kurutulmas›, böceklerin yuvalanmas›na engel olmak için yaflam yerlerinde bak›ms›z binalar›n onar›lmas› gibi. Parazitlerle savafl›mda kiflisel ve çevresel hijyen kurallar›n› sa¤lad›ktan sonra öncelikle parazitli kiflilerin tan›mlan›p tedavi edilmesi gerekir. Ayn› flekilde zoonotik enfeksiyonlar aç›s›ndan çevremizdeki
di¤er canl›lar›n da kontrollerinin yap›l›p gerekirse tedavilerinin yap›lmas› gerekir.
Hijyen: Sa¤l›¤a zarar
verecek ortamlardan
korunmak için yap›lacak
uygulamalar ve al›nan
temizlik önlemlerinin tümü
olarak tan›mlan›r.
Sanitasyon: Hijyen ve sa¤l›k
koflullar›n oluflturulmas› ve
devam ettirilmesi
durumudur.
18
Özet
N
A M A Ç
1
Parazitoloji bilimini tan›mlayabilmek.
Parazit yaflam denilince birlikte yaflayan iki canl›n›n varl›¤›n› ve bunlardan birisinin di¤erinin
üzerinde onun zarar›na yaflam sürdü¤ünü anl›yoruz. Parazitoloji bilimi parazit ve kona¤›n›n
birlikte yaflam›n› ve birbirlerine olan etkilerini inceler. Özel bir yaflam flekli olan parazitlik do¤ada tüm canl› gruplar›nda (bitkiler-hayvanlar) ba¤›ms›z olarak geliflmektedir. Parazit ile konak iliflkileri son derece karmafl›kt›r ve bu iliflkiyi belirleyen çeflitli faktörlere göre isimlendirilirler. Örne¤in parazitin kona¤a gereksinimine göre; zorunlu, devaml›, geçici olarak gruplan›rken, konaktaki yerleflme yerlerine göre ektoparazit ya
da endoparazit olarak grupland›r›l›rlar. Parazitlerin bir konaktan di¤erine geçiflini sa¤layan omurgas›z canl›lara vektör denir. Parazitoz ya da paraziter hastal›k herhangi bir parazitin insanda
oluflturdu¤u hastal›¤› tan›mlar ve parazitin içinde
bulundu¤u gruba göre de isimlendirilir. Örne¤in
tek hücreli bir parazitin neden oldu¤u parazitoza protozoer hastal›k, helmintlerin neden oldu¤u hastal›¤a helmintiyoz denir. ‹simlendirme
tür baz›nda yap›lmak isteniyorsa parazitin cins
isminin sonuna -iasis, -iosis ekleri getirilir. Örne¤in Ascariosis gibi, bu asl›nda helmintler grubunda yer ald›¤› için helmintiyoz olarakta tan›mlanabilmektedir.
N
A M A Ç
2
Parazit hastal›klar›n›n epidemiyolojisi, bulaflma
yollar›n›, korunma ve kontrol stratejilerini ve parazitolojinin önemini aç›klayabilmek.
Parazitler konak seçicili¤i olan canl›lar olmakla
birlikte bunlardan baz›lar› yak›n çevremizde bulunabilen hayvanlardan insanlara bulaflabilirler
bunlara zoonotik enfeksiyonlar diyoruz.
‹nsana çeflitli flekillerde bulaflan parazitlerden ba¤›rsaklarda yaflayanlar daha çok besinlerle (özellikle çi¤ et ve sebze), su, toprak, kirli eller ve eflyalarla bulafl›r. Baz›lar› vektör dedi¤imiz artropodlar arac›l›¤›yla, solunum, deri ve mukoza, cinsel iliflki ve anneden bebe¤e intrauterin geçiflle
de bulaflan parazitler vard›r. Çeflitli flekillerde bulaflan parazitlerin kona¤a olumsuz etkileri aras›nda parazitin beslenmesine ba¤l› sömürücü etki
ve travma ile metabolik reaksiyonlar› sonunda
ortaya ç›kan toksik, alerjik, litik etkide say›labilir.
Bu etkiler konakta hücresel ve dokusal reaksiyonlara yol açarlar, bunun sonucunda inflamasyon, metaplazi, hiperplazi ve neoplazi geliflebilir.
Parazit hastal›klar›n› tan›mak, onlar› yok etmek
ya da kontrol alt›na alabilmek için, parazitlerin
biyokimyasal, fizyolojik ve patolojik özelliklerini
bilmek gerekir. Bunun içinde parazitlerin dünyada da¤›l›m›n›, evrim dönemlerini, bunlar› etkileyen sosyo-co¤rafik etkenleri bilmemiz gerekir,
di¤er bir deyiflle parazitoloji bilimi biyoloji, biyokimya, farmakoloji, patoloji gibi pek çok bilim
dal› ile iflbirli¤i içinde olmal›d›r. Paraziter hastal›klardan korunmada e¤itim oldukça önemlidir.
Kiflisel hijyen, kirli kaynaklar›n ortadan kald›r›lmas›, d›flk›n›n çevreye yay›l›m›n›n engellenmesi,
vektörlerle savafl mücadelenin ana unsurlar›d›r.
Tan›da; ba¤›rsaklarda yaflayan parazitler için
d›flk›n›n incelenmesi, kan ve dokularda yaflayanlar için kan, kemik ili¤i ve vücut s›v›lar›n›n
incelenmesi gereklidir. Bu amaçla al›nan örnekler farkl› ifllemlerden geçirildikten sonra, do¤rudan yada çeflitli boyalarla boyanarak mikroskopta de¤erlendirilir. Kültür yöntemleri baz› parazitler için yap›labilirken, baz›lar› için ise antijen ve antikor aramaya yönelik immünolojik
testlerden yararlan›l›r.
19
Kendimizi S›nayal›m
1. Mikroskobun keflfinden sonra ilk tan›mlanan parazit afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Ascaris lumbricoides
b. Giardia lamblia
c. Fasciola hepatica
d. Taenia saginata
e. Toxoplasma gondii
2. Birlikte yaflayan iki canl›n›n birbirlerine zarar vermeden bar›nma, beslenme, tafl›nma amac›yla ortak yaflam sürmelerine ne ad verilir?
a. Parazitizm
b. Predatörlük
c. Çürükcül yaflam
d. Canavarl›k
e. Kommensalizm
3. Sadece beslenmek amac›yla, k›sa süreli kona¤a gelen parazite ne ad verilir?
a. Monoksen parazit
b. Periyodik parazit
c. Heteroksen parazit
d. Endoparazit
e. Tam parazit
4. Eklembacakl›lar (Arthropodlar) arac›l›¤›yla oluflan
parazitizme ne ad verilir?
a. Enfestasyon
b. Enfeksiyon
c. Süperenfeksiyon
d. Premünisyon
e. Otoenfeksiyon
5. Do¤ada parazitin efleyli üreyebildi¤i ya da parazitin
eriflkin döneminin bar›nd›¤› kona¤a ne ad verilir?
a. Rezervuar konak
b. Son konak
c. Paratenik konak
d. Arakonak
e. Vektör
6. Sularda serbest yaflayan baz› amip türlerinin insanlar›n a¤›z/burun/göz mukozalar›ndan girip, parazit yaflama geçmesi hangi tür parazitizme örnektir?
a. ‹stemli (fakültatif) parazitlik
b. Zorunlu parazitlik
c. Hiperparazitlik
d. Geçici parazitlik
e. Periyodik parazitlik
7. Helmintlerde görülen, yaflam›n devam›n› sa¤lamak
amac›yla ayn› segment içinde hem erkek, hem difli üreme organlar›n›n bulunmas›yla gerçekleflen üreme çeflidine ne ad verilir?
a. Poliembriyoni
b. Hermafrotidizm
c. Partenogenetik ço¤alma
d. Efleyli üreme
e. Sporulasyon
8. Bir parazitin konakta yerleflebilmesi ve hastal›k oluflturabilmesi için al›nmas› gereken parazit miktar›na ne
ad verilir?
a. Enfeksiyon
b. ‹nokülasyon dozu
c. Premünisyon
d. Kuluçka süresi
e. ‹nkübasyon
9. Afla¤›dakilerden hangisi ba¤›rsak parazitlerinin kona¤a bulafl›m›nda do¤rudan rol oynamaz?
a. Cinsel temas
b. Su
c. Toprak
d. Hastal›kl› hayvanlar
e. Parazitle kontamine eflyalar
10. Afla¤›dakilerden hangisi sivrisineklerin parazitli¤i
ile ilgili kona¤›n u¤rad›¤› zararlardan biri de¤ildir?
a. Lizis (eritme)
b. ‹rkilmeye neden olma
c. Dokularda s›k›flma-organlarda t›kanma
d. Toksik etki
e. Allerjik reaksiyonlar
20
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. b
S›ra Sizde 1
Ba¤›fl›kl›k sistemini zay›flatan/bask›layan hastal›klar›n
günümüzde h›zla artmas› nedeniyle, en basit, kronik
seyirli parazit hastal›klar› bile ölümcül olabilmektedir.
2. e
3. b
4. a
5. b
6. a
7. b
8. b
9. a
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Parazitolojinin Tarihi”
bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Birlikte Yaflam Çeflitlili¤i”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Parazitolojide S›k Kullan›lan
Tan›mlamalar” bölümünü tekrar gözden
geçiriniz.
geçiriniz.
geçiriniz.
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Parazitli¤e Uyum Yaflam
Döngüsü Ve Ço¤alma” bölümünü tekrar gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Parazit hastal›klar›nda
Belirti ve Bulgular” bölümünü tekrar gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Parazit Hastal›klar›n›n
Epidemiyolojisi ve Bulaflma Yollar›” bölümünü
tekrar gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Parazit Konak ‹liflkileri”
S›ra Sizde 2
Sindirim sisteminin körelmesi, boyutlarda art›fl, üreme
sistemlerinin geliflmesi.
S›ra Sizde 3
Tek bir zigottan çok say›da embriyo oluflumu, uygunsuz flartlarda fazla say›da ço¤almay› sa¤lar.
S›ra Sizde 4
Art›r›r, Toxoplasma gondii, Tenyalar, Trichinella gibi
parazitler çi¤ etle bulafl›r.
S›ra Sizde 5
Ara kona¤› olmayan su ve besinlerle bulaflan parazitler
dünyan›n her yerinde bulunabilirler.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Alt›ntafl, K. (1997). T›bbi Genel Parazitoloji ve Protozooloji Medikal Network ve Nobel, Ankara.
Garcia, LS. (2001). Diagnostic Medical Parasitology,Fourth.Ed. ASM pres.
Çetin, ET., An¤, Ö., Töreci, K. (1995). T›bbi Parazitoloji. ‹.Ü T›p Fakültesi Yay›n›.
John, D., Petri, WA. (2006). Markell and Voge’s Medical Parasitology, Ninth. Ed.Saunders/Elsewier.
Male, D., Brostolf J., Roth DB., Ro›tt I. 2008. ‹mmünoloji. (Çev.Turgut ‹mir), Palme Yay›nlar›.
Özcel, MA., Alt›ntafl, N. (1997). Parazit Hastal›klar›nda
Tan›, Türkiye Parazitoloji Derne¤i Yay›n no:15.
Özcel, MA. (2007). Özcel’in T›bbi Parazit Hastal›klar›.
Türkiye Parazitoloji Derne¤i Yay›n no:22.
Sayg›, G. (1998). Temel T›bbi Parazitoloji, Es-Form ofset, Sivas.
Sayg›, G. (2009). Paraziter Hastal›klar ve Parazitler, EsForm ofset, Sivas.
Training Skills direct Medical. (2009). Parasitology
Training Manual 1.
Unat, EK. (1995). Unat’›n T›p Parazitolojisi, ‹stbanul
Üniversitesi T›p Fakültesi Yay›n›.
http://tr.wikipedia.org/wiki/Parazitoloji
www.nedirnedemek.org/
2
Amaçlar›m›z
organizmalar›n isimlendirilmesini anlatabilecek,
N Parazit
Günümüzdeki s›n›fland›rmaya göre insan parazitlerinin s›n›fland›r›lmas›n›
N yapabilecek,
yerleflen parazitleri filum seviyesinde tan›mlayabilecek,
N ‹nsanda
önemi olan parazit gruplar›n›n genel özelliklerini aç›klayabilecek,
N T›bbi
Paraziter hastal›klar›n nas›l isimlendirildiklerini aç›klayabileceksiniz.
N
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
S›n›fland›rma
Parazit
Taksonomi
‹kili ‹simlendirme
Kategori
•
•
•
•
Parazitoz
Protozoa
Helmint
Arthropod
‹nsanda Yerleflen
Parazitlerin
S›n›fland›r›lmalar› ve
Genel Özellikleri
• PARAZ‹TLER‹N
SINIFLANDIRILMASI VE
‹S‹MLEND‹R‹LMES‹
• TIBB‹ ÖNEM‹ OLAN
PROTOZOON PARAZ‹TLER
• TIBB‹ ÖNEM‹ OLAN HELM‹NT
PARAZ‹TLER
• TIBB‹ ÖNEM‹ OLAN
ARTHROPOD PARAZ‹TLER
• PARAZ‹TLER HASTALIKLARIN
‹nsanda Yerleflen
Parazitlerin
S›n›fland›r›lmalar› ve Genel
Özellikleri
PARAZ‹TLER‹N SINIFLANDIRILMASI VE
Paraziter hastal›klar›n hekim taraf›ndan tedavi edilmesi ve bu tedaviden olumlu sonuç al›nabilmesi için hastal›¤a neden olan parazitin türünün do¤ru olarak tan›mlanmas› gerekir. Bu durum ise tan›mlamay› yapacak olan laboratuvar sorumlu ve
çal›flanlar›n›n parazit gruplar›n›n temel özelliklerini ve nas›l s›n›fland›r›ld›klar›n› iyi
SIRA S‹ZDE için kulderecede bilmeleriyle sa¤lanabilir. Bu nedenle canl›lar›n isimlendirilmesi
lan›lan güncel sistematik kurallar›n›n bir parazitolog taraf›ndan da takip edilmesi
ve bilinmesi gerekmektedir.
Parazitler de di¤er parazit olmayan canl›lar gibi, belli taksonomik gruplar içinde yer al›rlar ve belirlenmifl bilimsel s›n›fland›rma kurallar›na göre s›n›fland›r›l›p
S O R U
isimlendirilirler.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Sistematik biliminin temel özellikleri hakk›ndaki bilgilerinizi Genel biyoloji
D ‹ K K A Tkitab›n›z›n 3.
Ünitesinden hat›rlay›n›z.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
‹nsan parazitlerinin büyük bir bölümünün bilimsel adlar›n›n yan›nda yerel ve
ülkesel adlar› da vard›r. Ancak bilimsel olmayan bu adlar everensel olmad›klar›ndan bir anlam ifade etmezler ve bilimsel alanda kabul edilmezler.
Örne¤in EnteroAMAÇLARIMIZ
bius vermicularis'in ülkemizde K›lkurdu olarak bilinen ad›, di¤er ülkeler için bir
anlam ifade etmez. Ayr›ca baz› parazitlere farkl› tür olmalar›na karfl›l›k halk aras›nda ayn› isim verilmektedirler. Canl›lar›n isimlendirilmesiyle ilgili
K bu
‹ T tip
A Pkar›fl›kl›klar›n önlenmesi amac›yla ‹sveçli do¤a bilimcisi Carl Von Linneaus (Linne) (17071778) taraf›ndan ikili isimlendirme (Binominal Nomenklatür) ad› verilen bir
sistem oluflturulmufltur.
TELEV‹ZYON
Ülkemizde yerel isimleri olan baflka parazitler biliyormusunuz.?
SIRA S‹ZDE
NTERNET
Parazitlerin isimlendirilmesi de di¤er canl›larda oldu¤u gibi ‹ikili
isimlendirme
kural›na göre yap›lmaktad›r. ‹kili isimlendirme prensibine göre, her canl›n›n Latince veya Yunanca kökenli bir cins bir de tür ad› olmak üzere iki kelimeden oluflan
S O R epitet'tir.
U
bir ad› vard›r. Bunlardan birincisi cins, ikincisi ise türü tan›mlayan
Cins
isminin ilk harfi daima büyük harfle yaz›l›rken tür isminin tümü küçük harfle yaz›l›r. Ayr›ca bask›l› yay›nlarda italik, elle yaz›mlarda ise alt› çizilerek
yaz›lmak zorunD‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
1
N N
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
24
dad›r. Örne¤in Taenia saginata olarak tan›mlanan insan paraziti tenyan›n (flerit'in)
cins ismi Taenia, tür epiteti ise saginata'd›r. Tür epitetleri, cins ismi ile birlikte olduklar› zaman anlam kazan›rlar. Yerel olarak verilmifl adlar›n Latincelefltirilmifl yaz›mlar›n›n kullan›lmas› da ayr› bir kurald›r.
SIRA S‹ZDE
2
Taenia cinsine
farkl› türler varm›d›r? Araflt›r›n›z.
SIRAaitS‹ZDE
Epitet: Tür epitetleri, bir
D Ü fi(oÜ canl›ya
N E L ‹ M ait belirgin
s›fat
bir özellik), bir kifli ad›, bir
bölge, ülke ad› vd.
olabilmektedir.
SIRA
S O S‹ZDE
R U
Tür: Yap›sal ve ifllevsel
özellikleri bak›m›ndan
birbirine benzeyen, ayn› d›fl
ve
Dfi‹çevresel
D Üiç
ÜKflekilde
NKEAL ‹TMkoflullara
benzer
tepki
gösteren, do¤al koflullarda
serbest olarak birbirleriyle
çiftleflip,
verimli yavrular
SIRA
S O RS‹ZDE
U
meydana
getirebilen
bireyler
toplulu¤udur.
Tüm canl› organizmalar benzer özelliklerine göre belli taksonomik gruplara ayD Ü fi Ü N E L ‹ M
r›lmaktad›rlar.
Özgür yaflayan canl›lar gibi parazitler de hiyerarflik sistem içinde s›n›fland›r›l›rlar. Bu sistemde her türün ba¤l› oldu¤u ve 7 zorunlu kategoride yer
SIRA
S O S‹ZDE
R U
alan taksonlar
bulunur.
Buna göre oluflturulan s›n›fland›rma ile tasnifleri yap›l›r.
Canl›lar›n taksonomisi ve s›n›fland›rmas›nda özellikle omurgas›z canl›larda yeni
bulgular do¤rultusunda
zaman zaman de¤ifliklikler yap›lmaktad›r. S›n›fland›rmadaD ÜDfi ‹ÜKNKE AL ‹TM
ki en önemli kriterlerden biri genetik materyali oluflturan çekirde¤in zarla çevrili
bir yap› içinde olup olmamas›d›r. Buna göre canl›lar Prokaryotik ve Ökaryotik canS O temel
RS‹ZDE
U
l›lar olarak SIRA
iki
gruba ayr›l›rlar.
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
Bu konuda birinci
okudu¤unuz Genel Biyoloji dersinin ilgili ünitesini tekrar gözden
D ‹ K K As›n›fta
T
AMAÇLARIMIZ
geçirebilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
1. AlemK (Regnum):
Günümüzde s›n›fland›rma biliminin en üst seviyedeki tak‹ T A P
N N
Kategori: Canl›lar›
K ‹ T A P
s›n›fland›r›rken
kulland›¤›m›z her bir
basamakt›r.
Takson: Belli bir kategoride
Tyer
E Lalan
E V ‹ve
Z Ybilimsel
O N ad
verilmifl
S O Rcanl›
U grubudur.
sonomik kategorisi olan alem içinde Monera, Protista, Fungia (Mantarlar), Planta
(Bitkiler) ve
Animalia (Hayvanlar) olmak üzere befl takson yer al›r.
AMAÇLARIMIZ
• Monera
T E L E V ‹alemi
Z Y O N içinde prokaryot özellikte olan Bakteriler ve Mavi-Yeflil algS
O
R
U
ler yer almaktad›r.
K ‹ T A P
D‹KKAT
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
K ‹ T A P
Prokaryot ve DÖkaryotik
hücre kavramlar›n› Genel Biyoloji dersinizden an›msay›n›z.
‹KKAT
‹NTERNET
T E L E V ‹ Zalemi
Y O N baz› çok hücreli algleri ve hem bitkisel hemde hayvansal
• Protista
SIRA S‹ZDE
özelik gösteren bir hücreli organizmalar› kapsar. Bu alem bitkisel özellik
gösteren Protophyta ile, bir k›sm› insan da dahil birçok canl›da parazit yaflayan
hayvansal protistleri kapsayan Protozoa altalemlerine ayr›l›r.
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
• Fungi alemi, küfler, flapkal› mantarlar ve mayalar›n yer ald›¤›, büyük bir organizma grubudur.
K ‹ Talemi
A P içinde bitkisel özellik gösteren ökaryotik canl›lar bulunmak• Plantae
tad›r ve bu alemde insan parazitleri bulunmamaktad›r.
• Animalia alemi ise yüksek organizasyonlu hayvansal canl›lar› içeren ve inT E L Eenfekte
V ‹ Z Y O N eden çok say›da parazitleri bulunduran gruptur.
sanlar›
2. Filum (Phylum=fiube) veya Divisio (Bölüm): Bir filum bir alemin en büyük
bölümüdür. ‹nsan parazitleri protozoa alt alemi içinde yer alan üç filumda (Sarcomastigophora, Ciliata ve Sporozoa) ve Animalia alemindeki Plathelminthes, Nemato‹NTERNET
da, Acanthocephala, Arthropoda ve Pentastomida filumlar›nda yer almaktad›rlar.
3. S›n›f (Classis): Bir filum s›n›flara ayr›lmaktad›r. S›n›f isimleri "a" eki ile sonland›r›lmal›d›r. T›bbi önemi olan parazitleri içeren Plathelminthes (yass› solucanlar) filumuna Cestoda (Tenyalar, fleritler) ve Trematoda (Karaci¤er kelebekleri) s›n›flar›n› örnek olarak verebiliriz.
4. Tak›m (Ordo): Bir s›n›f içinde belli say›larda tak›mlar bulunabilir. Örne¤in
Cestoda s›n›f›n›n Pseudophyllidea tak›m› t›bbi parazitleri aç›s›ndan önemli insan
parazitlerini bulundurmaktad›r.
N N
2. Ünite - ‹nsanda Yerleflen Parazitlerin S›n›fland›r›lmalar› ve Genel Özellikleri
5. Familya (Familia=Aile): Bir tak›m, familyalar kategorilerine ayr›l›r. Bu kategoride yer alan takson isimlerinin sonlar›na "-idae" eki getirilmektedir. Örne¤in
Pseudophyllidea tak›m›n›n Taenidae familyas›nda insan parazitleri aç›s›ndan önemli helmintik örnekler yer almaktad›r.
6. Cins (Genus): Her bir familya birbirine benzeyen cinslere ait taksonlar›n bir
araya gelmesi ile oluflturulmaktad›r. Cins isimlerinin bafl harfi daima büyük harfle
yaz›lmal›d›r. Örne¤in Taenidae familyas›n›n Taenia cinsi önemli insan parazitlerini bulundurur. Bir cinse ait türler arka arkaya yaz›lacaklar› zaman cins ismi k›salt›larak kullan›labilmektedir. Örne¤in ‹nsan parazitlerinden Entamoeba cinsine ait iki
tür olan Entamoeba coli ve Entamoeba histolytica yaz›l›rken E. coli ve E. histolytica fleklinde yaz›labilmektedir.
7. Tür (Species): Günümüzdeki s›n›fland›rma bilimine göre, taksonlar›n s›raland›¤›, hiyerarflik düzende temel kategori tür olarak kabul edilir. Cinsler türlerin
birleflimidir ve bir tür, yap›sal ve ifllevsel özellikleri bak›m›ndan birbirine benzeyen,
ayn› d›fl ve iç çevresel koflullara benzer flekilde tepki gösteren, do¤al koflullarda serbest olarak birbirleriyle çiftleflip, verimli yavrular meydana getirebilen bireyler toplulu¤udur. Örne¤in Taenia saginata insana has bir parazit olan tenya türüdür.
S›n›fland›rmada bu 7 ana kategorinin yan›nda ara kategoriler de vard›r. Bunlardan super öneki alanlar üst-, sub eki alanlar alt- olarak adland›r›l›r. Örne¤in Superordo kategorisi Ordo kategorisinin üzerinde; Subclassis, Classis kategorisinin alt›nda yer al›r. Bunun yan›nda alt familya ile cins aras›nda afliret anlam›nda kullan›lan Tribus kategorisi de baz› hayvan gruplar›n›n s›n›fland›r›lmas›nda kullan›lan bir
baflka kategoridir.
Bilimsel çal›flmalarda bir türün isminin yaz›m›ndan sonra bu isimlendirmeyi yapan yani türü ilk kez tan›mlayan araflt›r›c›n›n ismi ve ismin arkas›ndan bir virgül
konularak isimlendirilmenin yap›ld›¤› yay›n›n tarihi yaz›l›r. Örne¤in ülkemizde ba¤›rsak solucan› olarak bilinen Ascaris lumbricoides insana özgü bir nematod türüdür ve ilk kez Linne taraf›ndan tan›mland›¤› için Ascaris lumbricoides Linneaeus,
1758 olarak yaz›l›r.
Parazitik organizmalar›n isimlendirilmesinde özellikle morfolojik ve
yap›sal özellikler temel al›nmaktad›r. Bu nedenle laboratuar çal›flmalar›na
ba¤l› olarak parazitlerin türleri rapor edilmektedir. Örne¤in parazitoloji laboratuarlar›na gelen d›flk› örneklerinin uygun prosedürlerle incelenmesi sonucunda Giardia intestinalis (fiekil 2.1) türünün kistik dönemleri tan›mlanarak rapor edilebilir. Giardia intestinalis'in yukar›da bahsedilen hiyerarflik sisteme göre s›n›fland›r›lmas› flu flekildedir;
Regnum: Protista
Subregnum: Protozoa
Filum: Sarcomastigophora
Clasis: Mastigophora
Subclasis: Zoomastigophora
Ordo: Diplomonadida
Familya: Hexamitidae
Genus: Giardia
Species: Giardia intestinalis, (Lambl 1859)
25
26
fiekil 2.1
G. intestinalis'in
trofozoit ve kistik
dönemi.
Protostomia: Sindirim
sistemin ön ve son k›s›mlar›
ektoderm, orta k›sm›
endoderm kökenli, a¤›z ve
anüs blastopor kaynakl›
sölamtalard›r. Bu
geliflmenin sonucu olarak
sinir sistemi sindirim
SIRA S‹ZDE
sisteminin alt›nda, dolafl›m
sistemi ise üstünde oluflur.
Deuterostomia:
D Ü fi Ü N E L ‹ M Sindirim
sisteminin tamam›
endoderm kökenli, anüs
blastopor
kaynakl›
SIRA
S O S‹ZDE
R U Mezodermin
sölomatlard›r.
kayna¤› endoderm
ç›k›nt›lar›d›r ve sölöm
oluflumu
D ÜDfi‹ÜKNKEenterosöl
AL ‹TM tiptedir.
Bu geliflmenin sonucu
olarak sinir sistemi sindirim
sisteminin
S O RS‹ZDE
Uüstünde, dolafl›m
SIRA
sistemi ise alt›nda oluflur.
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM
TELEV‹ZYON
S O R U
‹ NDT E‹ KR KN AE TT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Protozoa ve Metazoa gruplar› aras›nda parazitli¤in tamam›yla farkl› ve birbiriyle iliflkili olmayan canl› gruplar› aras›nda benimsendi¤i görülmektedir. Bu parazit
canl›lar›n bir k›sm› ise sadece insanda yerleflebilen parazitler olabildikleri gibi bir
k›sm› da belli dönemlerinde insanda yerleflebilen parazitlerdir. Hangi tip parazit
olursa olsun, bu dersimizde t›bbi parazitleri genel olarak tek hücreli parazitleri içeren Protozoonlar,
SIRA S‹ZDEçok hücreli parazitleri bulunduran Helmintler (solucanlar) ve
Arthropodlar (eklembacakl›lar) olarak üç grup alt›nda inceleyece¤iz Parazitik yaflama uyum sa¤lam›fl türleri bulunduran bakteriler, mantarlar ve virüsler de t›bbi
fi Ü N E L ‹ M
parazitolojiD Üaç›s›ndan
önemli canl› gruplar›d›r. Ancak bu gruplar mikrobiyoloji
derslerinizde ele al›nmaktad›r. Genel olarak tüm üyeleri parazit olan Protist ve
SIRA
Hayvan gruplar›
S O S‹ZDE
R flu
U flekilde özetlenebilir:
• Protozoonlardan Sporozoa;
• Helmintlerden Trematoda, Monogenea, Cestoda, Acanthocephala, NematoD ÜDfi‹ÜKNKEAL ‹TM
morpha, Myzostomida;
• Arthropodlardan böceklerin Anoplura, Mallophaga, Siphonaptera, SterpsipS O RS‹ZDE
U
tera SIRA
ordolar›n›n
tamam›.
N N
Parazitler sistematik
D ‹ K K A T aç›dan de¤erlendirildiklerinde, parazitlerin rastgele bir da¤›l›m gösAMAÇLARIMIZ
termedi¤i, esas olarak baz› özelliklere dayand›¤› görülür. Bunlardan birisi, Deuterostom
özellik gösteren hiçbir grupta parazitik türler bulunmazken, Protostomia'n›n birçok s›n›SIRA S‹ZDE
f›nda parazitik
K ‹ yaflam›
T A P benimsemifl türler bulunmaktad›r. Di¤er bir durum ise, Protostomia'da bulunan fakat Deuterostomlara yak›n özellik gösteren geçifl gruplar›nda da (Bryozoa, Brachiopoda,
Phoronida) parazitik temsilciler yoktur.
AMAÇLARIMIZ
N N
3
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
Parazitik temsilci
bulunmayan Deuterostomia'da hangi filumlar vard›r? Araflt›r›n›z.
K ‹ T A P
‹NTERNET
http://parasitology.informatik.uni-wuerzburg.de/login/n/h/0267.html
adresinden t›bbi
L E V ‹ Z Y O N s›n›fland›r›lmas›na iliflkin bilgilere ulaflabilirsiniz.
önemi olanT Eparazitlerin
S O R U
Hayvansal özellik gösteren canl›lar›n s›n›fland›r›lmas›nda parazit organizmalar›n yeri afla¤›daki
gibi özetlenebilir. T›bbi aç›dan önemli parazit türlerini kapsayan
‹ NDT E‹ KR KN AE TT
gruplar koyu renkte gösterilmifltir.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
ALEM: PROT‹STA
Altalem: Protozoa (Hayvansal tek hücreliler)
fiube: Sarcomastigophora
fiube: Sporozoa
fiube: Ciliophora
ALEM: AN‹MAL‹A (Hayvanlar)
Altalem: Parazoa
Altalem: Eumetazoa
1. Bölüm: Coelenterata
2. Bölüm: Coelomata
1. Altbölüm: Protostomia
Grup I: ACOELOMATA
1. fiube: Plathelminthes (Yass› Solucanlar)
S›n›f: Turbellaria
S›n›f: Trematoda
S›n›f: Cestoda
2. fiube: Mesozoa
3. fiube: Gnathostomulida
4. fiube: Nemertini (Hortumlu solucanlar)
Grup II: PSEUDOCOLOMATA
1. fiube: Rotatoria (Çarkl› hayvanlar)
2. fiube: Loricifera
3. fiube: Kinorhyncha
4. fiube: Gastrorichia (Silli kar›nl›lar)
5.fiube: Nematoda (Yuvarlak solucanlar)
6. fiube: Acanthocephala (Bafl› dikenliler)
7. fiube: Nematomorpha (‹pliksi solucanlar)
8. fiube: Priapulida (Fallusumlu Solucanlar)
9. fiube: Kamptozoa
Grup III: EUCOELOMATA
1. fiube: Annelida (Halkal› Solucanlar)
2. fiube: Echiurida
3. fiube: Spinculida (Torba halkal› solucanlar)
4. fiube: Arthropoda (Eklem abackl›lar)
S›n›f: Crustacea (Kabuklular)
S›n›f: Arachnida (Chelicerata = Keliserliler)
S›n›f: Myriapoda (K›rkayaklar)
S›n›f: Insecta (Böcekler)
5. fiube: Mollusca (Yumuflakçalar)
6.fiube: Mulluscoidea (Çelenkduyargal›lar)
7.fiube: Pogonophora (Sakall›kurtlar)
8.fiube: Chaetognatha (M›zrak Solucanlar)
2. Altbölüm: Deuterostomia
1. fiube: Echinodermata (Derisi Dikenliler)
2. fiube: Chordata (Kordal›lar)
Grup 1: Acran›a (Protochordata=Kafatass›zlar)
Subfilum: Hemichordata (Yar›m kordal›lar)
Subfilum: Urochordata (Kuyru¤u kordal›lar)
27
28
Subfilum: Cephalochordata (Bafl› kordal›lar)
Grup 2: Craniata (Vertebrata= Omurgal›lar)
Subfilum: Agnatha (Çenesizler)
Subfilum: Gnathostomata (Çeneliler)
TIBB‹ ÖNEM‹ OLAN PARAZ‹T PROTOZOONLAR
Trofozoit: Protozoonun aktif
olarak beslenen, hareket
eden, büyüyen ve ço¤alan
dönemleridir.
Kist:
Protozoonun
SIRA
S‹ZDE fizyolojik
fonksiyonlar› minimuma
inmifl, beslenmeyen, hareket
SIRA S‹ZDE
etmeyen çevresini saran kist
duvar›
D Ü fisayesinde
Ü N E L ‹ M d›fl çevre
koflullar›na ve mide
asiditesine
D Ü fi Ü S‹ZDE
N E Ldayan›kl›
‹M
SIRA
dönemleridir.
S O R U
D SÜ fiOÜ RN EUL ‹ M
D‹KKAT
DS ‹OK RK AUT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Bir hücreli hayvansal organizmalar olarak bilinen Protozoa, büyük ço¤unlu¤u mikroskobik olan 50.000'den fazla tür içermektedir. Bir hücreli olmalar›ndan dolay›
yap›lar› sitoplazma, çekirdek ve organellerden meydana gelmektedir. Bir k›sm› sabit flekilli olurken bir k›sm›nda sabit bir hücre flekli yoktur. Tek çekirdekli olanlar›n yan›nda çok çekirdekli olanlar da vard›r. Hareket organellerinin özelli¤ine göre alt gruplara ayr›l›rlar. Mastigophora'da hareket organeli kamç› (flagellum); Sarcodina'da yalanc› ayak (pseudopod); Ciliata'da sildir (kirpik, cil). Kamç› ile sillerin
SIRA S‹ZDE
yerleri ve flekilleri
sabitken, yalanc› ayaklar›n olufltu¤u yerler ve flekilleri her zaman de¤iflir. Protozoa'nin di¤er bir alt filumu olan ve tüm türleri parazitik yaflama
SIRA S‹ZDE
uyum sa¤lam›fl olan Sporozoa'da hareket organelleri yoktur. Bu nedenle aktif haD Ü fi Ü N E L ‹ M
reket yapamazlar ve bulunduklar› ortam›n hareketine göre pasif olarak hareket
ederler. Beslenmeleri
DSIRA
Ü fi Ü NS‹ZDE
E L ‹ M pinositoz, fagositoz, hücre a¤z› yada absorbsiyon (emme) ile
S O R U
sa¤lanmaktad›r.
S O R U
Protozoonlar›n
D ‹genel
K K A T özellikleri ile ilgili bilgilerinizi genel biyoloji kitaplar›n›z›n 3. ve 4.,
pinositoz ve fagositoz olaylar›n› da ayn› kitab›n 2. ünitesini tekrar gözden geçirerek an›mDS ‹OK KR AUT
say›n›z.
N N
N N
N N
SIRA S‹ZDE
Protozoa
özgür
yaflayan türleri bulundurdu¤u gibi parazit yaflayan türleri de
SIRA
D ‹ K S‹ZDE
KAT
bulundurmaktad›r.
‹nsanda
yerleflen türlerinin tamam› endoparazittir. Yaflam dönAMAÇLARIMIZ
gülerinde genellikle trofozoit ve kist dönemleri vard›r. ‹nsanda yerleflen dönemSIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
leri trofozoit
dönem iken konak de¤ifliminde veya d›fl çevrede bulunduklar› dönemde kist dönemindedirler.
Ancak baz› parazit türlerinin sadece trofozoit dönemK ‹ T A P
leri vard›r.AMAÇLARIMIZ
Bu nedenle konaktan baflka bir kona¤a geçifl cinsel iliflki ya da kifliler
K ‹ T A P
aras›ndaki yak›n iliflkiler ile sa¤lan›r.
TELEV‹ZYON
Protozoonlar›n
K ‹ yap›sal
T A P özellikleri ile ilgili ayr›nt›l› bilgileri, K›l›ç, A.Y., Omurgas›z HayTELEV‹ZYON
vanlar Sistemati¤i
ve Biyolojisi (Arthropoda hariç ders notlar›) Anadolu Üni. Yay. No:
1781, Fen Fak. Yay. No: 31, 2007' den yararlanabilirsiniz
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
http://www.medicine.mcgill.ca/tropmed/txt/lecture1%20intest%20protozoa.htm
adresin‹NTERNET
den protozoon parazitlerin s›n›fland›r›lmas›na iliflkin bilgilere ulaflabilirsiniz.
‹NTERNET
‹ N Talt
E Raleminin
NET
Protozoa
parazitik temsilcileri ve insanda yerleflen türleri de bulunduran flubeleri;
• Sarcomastigophora
• Sporozoa (Apicomplexa)
• Microspora
• Ciliophora'd›r.
Filum: Sarcomastigophora
Hem özgür hem de parazit yaflayan türleri vard›r. Hareket organellerine göre
iki s›n›fa ayr›l›rlar
29
1. S›n›f: Mastigophora (Flagellata, Kamç›l›lar): Kamç› ile hareket etmeleri
karakteristik özellikleridir. Kamç› ortada uzanan elastiki bir eksen ipli¤i ile bunun
çevresini saran ince bir sitoplazma tabakas›ndan oluflmaktad›r. Genellikle hücrenin ön ucunda tek ya da daha fazla say›da kamç› bulunmaktad›r. Kamç›n›n say›s›
ve ç›k›fl noktas› türlere göre de¤ifliklik göstermektedir. Kamç› baz› gruplarda çekirdek zar›ndan baz›lar›nda ise dip granülü (basal cisim) ad› verilen küçük bir cisimden ç›kar. Kamç›l› organizmalar besinlerini ya serbest yaflayan türlerde oldu¤u gibi hücre a¤z› ile veya difüzyonla ya da fagositozla al›rlar. Efleysiz ço¤almalar› genellikle boyuna ikiye bölünerek olmaktad›r. Efleyli ço¤almalar›nda hologami ya da
merogami görülür. Mastigoforlar serbest yaflayan türlerinin yan›nda çok say›da
önemli parazit türleri de bulundurmaktad›r. Bunlar›n bir k›sm› insan, omurgal›
hayvanlar›n ve böceklerin ba¤›rsaklar›nda zarars›z olarak kommensal yaflarken bir
k›sm› da konaklar›na patojen etki yapmaktad›rlar.
‹nsanda yerleflen kamç›l› türler genellikle kan veya di¤er dokularda ve sindirim
kanal›nda yerleflmektedirler. Örne¤in Trypanosoma ve Leshmania (fiekil 2.2) gibi
cinsler t›bbi aç›dan oldukça önemli kan parazitlerini içeren cinslerdir. Ayr›ca sindirim kanal›nda yerleflen ve dünyada oldukça yayg›n olan Giardia lamblia ve Dientamoeba fragilis türleri de önemli kamç›l› örnekleridir. Yaflam döngülerinde baz›
türlerde hem trofozoit hem de kist dönemleri varken baz› türlerde ise sadece trofozoit dönemi görülür.
Hologami: En basit halde
kopulasyon (birleflme yapan)
yapan gametler s›radan
vegetatif fertlerden farkl›
de¤ildir, iki tam hücre birbiri
ile birleflir.
Merogami: Kopulasyon
yapan gametler vegetatif
bireylerden daha küçük ve
özel olarak
oluflturulmufllard›r.
fiekil 2.2
‹nsanda kan
dokuda yerleflen
kamç›l› Leishmania
(a) ve
Trypanosoma (b)
türleri.
(a)
(b)
2. S›n›f: Sarcodina (Yalanc› Ayakl›lar = Kök Bacakl›lar): Hareket organellerinin yalanc› ayaklar olmas› bafll›ca özellikleridir. Vücut flekilleri sabit de¤ildir ve
bir simetri de yoktur. Sitoplazmalar›nda endoplazma ve ektoplazma bölümleri belirgin olarak ay›rt edilir. Amipleri içeren bu s›n›f›n ço¤u serbest yaflarken omurgal› hayvanlar›n sindirim kanal›nda ve çeflitli vücut boflluklar›nda kommensal olarak
yaflayan türleri de bulunmaktad›r. ‹nsanda yerleflen amip türlerinin büyük bir ço¤unlu¤u kommensal olarak yaflarken bir k›sm› da patojenik parazit türlerdir. Örne¤in insanlarda amipli dizanteri hastal›¤›na neden olan ve dünyada oldukça yayg›n olan Entamoeba histolytica (fiekil 2.3) insana has parazit olan bir amip türüdür. Yaflam döngülerinde esas olarak kist ve trofozoit dönemleri vard›r. Ayr›ca türlere ba¤l› olarak bu dönemlerin aras›nda ara dönemler de bulunmaktad›r.
30
fiekil 2.3
E. histolytica'n›n
taze d›flk›da
tan›mlanabilen
kistik (a) ve
trofozoit (b)
dönemi.
(a)
(b)
Filum: Sporozoa (Apicomplexa= Sporlular)
SIRA S‹ZDE
Metagenez (Döl almafl›): Bir
türün ço¤almas›nda efleysiz
ve efleyli ço¤alman›n
birbirini
D Ü fi Ü Ndüzenli
E L ‹ M olarak takip
etmesi olay›na verilen add›r.
S O R U
Döl almafl› olay›
baflka canl› türleri biliyormusunuz?
D ‹ K Kgörgülen
AT
D‹KKAT
fiekil 2.4
SIRA S‹ZDE
Sporozoonlar omurgal› ve omurgas›z hayvanlarda hücre içi yada hücre aras› parazit yaflayan tek hücrelilerdir. Tüm üyelerinin parazitik yaflama uyum sa¤lamas›ndan dolay› insan sa¤l›¤› aç›s›ndan da önemli parazit türleri bulundurmaktad›r (fiekil 2.4). Belirgin bir hareket organelleri yoktur ancak elektron mikroskobu çal›flmalar›na göre tipik apikal yap›lara sahiptirler. Bu yap›lar› konak hücre içine girmede kulland›klar› düflünülmektedir, zira bu yap›lar hareketli enfeksiyon evrelerinde
(sporozoit, merozoit) ortaya ç›kmaktad›r. Her tür kendisine uygun olan konakta
yaflar ve parazit yaflama uyum sa¤lamalar›ndan dolay› beslenme, boflalt›m gibi organelleri bulunmaz. Mastigoforlar ve Sarkodinlere göre oldukça kompleks yaflam
döngüleri vard›r. Genellikle kamç›l›lar ve amipler efleysiz olarak ço¤al›rken, SpoSIRA S‹ZDE
rozoonlar efleyli
ve efleysiz üreme ile ço¤al›rlar. Bulunduklar› kona¤›n içinde say›lar›n› art›rmak için arka arkaya efleysiz ço¤almalar yaparlar. Efleyli ço¤alma ise ço¤unlukla konak
de¤ifliminde yap›l›r. Burada görülen efleysiz bir ço¤almay› efleyli
bir ço¤alman›n düzenli olarak takip etmesine metagenez (döl almafl›) ad› veriler.
Kan parazitleri olarak bilinen ve insan da s›tma hastal›¤›na neden olan PlasmodiR U
um cinsine SaitO türler
gibi önemli insan parazitlerini de içermektedir.
N N
T›bbi önemi olan
Sporozoon
parazitlerden
AMAÇLARIMIZ
Plasmodium vivax
(a) ve Isospora belli
(b) türleri.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Filum: Microspora
‹NTERNET
(a)
(b)
Baz› kaynaklarda Sporozoa filumu içinde de s›n›fland›r›lan bu grubun tüm türleri çeflitli omurgal› ve omurgas›z hayvanlarda intrasellüler (hücreiçi) parazit olarak bulunurlar. Yap›sal olarak sporozoa filumundan oldukça farkl›d›rlar.
31
Microspora ile Sporozoa filumlar› aras›ndaki farkl›l›klar› araflt›r›n›z.
SIRA S‹ZDE
4
Microspora türleri ço¤unlukla immün sistemi bask›lanm›fl yani savunma sistemi
bozulmufl kiflilerde görülürler. Bu nedenle, ba¤›fl›kl›k sistemiyle ilgili sorunu olmayan (immünkompetent) kiflilerde nadiren hastal›¤a neden olurlar. Yaflam döngüleS Odi¤er
R U Protozoon
rinde bulunan evrelerinden birinde spor bulunmas›ndan dolay›
gruplar›ndan ayr›l›rlar ve ilkel (primitif) ökaryotik canl›lar olarak kabul edilirler.
Encephalitozoon, Enterocytozoon ve Septata gibi cinsleri önemli
insan parazitleri
D‹KKAT
aras›nda yer almaktad›r.
Filum: Ciliophora (Ciliata= Silliler)
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
Hareket organlar› sil olan Protozoonlard›r. Siller yap›sal olarak kamç›lara benzerler ancak kamç›lara göre daha k›sa ve çok say›da bulunmaktad›rlar.
Bunlar ektopAMAÇLARIMIZ
lazmada yer alan dip granüllerinden (kinetosoma) ç›karlar ve üstteki pelikulay› delerek d›flar› uzan›rlar. Baz› sililer çok çekirdekli iken baz›lar› iki çekirdek bulundururlar. Bunlardan büyük olan çekirdek makronukleus olarak
K ‹ isimlendirilirken,
T A P
küçük olan mikronukleus olarak isimlendirilir. Efleysiz olarak enine ikiye bölünerek ço¤al›rlar. Besinlerini hücre a¤z›ndan al›rlar. Yaflam döngülerinde trofozoit
ve kist dönemleri vard›r. Ciliata filumuna ait olan türlerin büyük
serT E Lbir
E V ‹ço¤unlu¤u
ZYON
best yaflayan yada simbiyotik olarak yaflayan türlerdir. Balantidium coli türü insanda parazit olarak yaflayan tek sili türdür. Bu tür insanlar›n kal›n ba¤›rsa¤›nda
yerleflir. ‹nsanda oluflturdu¤u enfeksiyonlar nadir olmas›na ra¤men domuz yetiflti‹NTERNET
ricili¤i yapan ülkelerde önemli bir parazittir (fiekil 2.5).
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Pelikula: Tek hücrelilere
sabit fleklin korunmas›n›
AMAÇLARIMIZ
sa¤layan ve hücre
zar›n›n
üzerini örten sert yap›.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
fiekil 2.5
‹nsanda parazit
olarak yaflayan tek
sili türü olan,
Balantidium coli.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
Tablo 2.1'de Protozoa alt aleminin filumlar›na ait insanda yerleflen parazitlerin
s›n›f, faD‹KKAT
milya ve cins düzeyindeki s›n›fland›r›lmas› verilmektedir. Bu tabloyu yukar›da verilen bilgilerle karfl›laflt›rarak inceleyiniz.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
32
Tablo 2.1
Tibbi önemi olan
Protozoon
Parazitlerin cins
düzeyindeki
s›n›fland›r›lmalar›.
Filum (flube)
Clasis (S›n›f)
Mastigophora
Sarcomastigophora
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Sarcodina (Rhizopoda)
Ciliophora (Ciliata)
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Euciliata
Telosporia
Sporozoa
SIRA S‹ZDE
(Apicomplexa)
N N
K ‹ T A P
Microspora
AMAÇLARIMIZPiroplasmasida*
K ‹ T A P
Familya (Aile)
Genus (Cins)
Hexamitidae
Giardia
Chilomastigidae
Chilomastix
Trichomonadidae
Trichomonas
Cercomonadidae
Enteromonas
Embadomonadidae
Retortamonas
Trypanosomatidae
Leishmania
Trypanosoma
Dientamoebidae
Dientamoeba
Endamoebidae
Entamoeba, Endolimax
‹odaamoeba
Hartmenellidae
Hartmanella,
Acanthamoeba
Vahlkampeidae
Naegleria
Balantidae
Balantidium
Eimeriidae
‹sospora, Eimeria
Plasmodiidae
Plasmodium
Endococcidoridae
Toxoplasma
Sarcocystis
Pneumocystis
Cryptosporidium
Babesiidae
Babesia
Nosematidae
Encephalitozoon,
Enterocytozoon,
Nosema
Microsporidium,
Septata, Pleistophora
TELEV‹ZYON
T E L Eribozomal
V‹ZYON
* Son y›llarda
RNA'n›n zincir yap›lar› analizinde Fungi alemine ait oldu¤u belirlenmifltir.
‹NTERNET
http://www.tropeduweb.ch/factsheets/fs_parasital_class_protozoa.html
adresinden proto‹NTERNET
zoon parazitlere ait türlerin resimlerine ve bilgilerine ulaflabilirsiniz.
TIBB‹ ÖNEM‹ OLAN HELM‹NTLER (SOLUCANLAR)
PARAZ‹TLER‹N SINIFLANDIRILMASI VE
PARAZ‹TL‹KLER‹
Bilateral simetri: iki yanl›
simetri anlam›na
gelmektedir. Boyuna ve
ortadan geçen eksen vücudu
iki eflit parçaya böler.
Helmintler çok hücreli, bilateral simetrili ve makroskobik olan ökaryotik canl›lard›r. Protozoonlar›n aksine boflalt›m, sindirim, üreme ve sinir sistemleri geliflmifltir.
Ancak Sestodlar gibi tüm türleri parazitik yaflama uyum sa¤lam›fl olan Helmintlerde sindirim sistemi tamamen yok olurken, di¤er sistemlerde önemli de¤iflimler
meydana gelmifltir.
SIRA S‹ZDE
Parazitik yaflama
uyumla birlikte hangi sistemler özgür yaflayanlara göre bask›n hale gelSIRA S‹ZDE
mifltir? Araflt›r›n›z.
5
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D ‹ Kmumsu
KAT
Helmitlerin vücut yüzeyleri tegüment (zar) yada kütikül (sert,
tabaka)
ile örtülüdür. Beslenme s›ras›nda besin al›n›m› ve metabolik at›klar›n vücuttan
uzaklaflt›r›lmas› bu örtü ile sa¤lanmaktad›r. Helmint parazitlerin
SIRAyaflam
S‹ZDE döngüleri
cins ve türe göre de¤ifliklik göstermektedir. Buna ra¤men esas olarak eriflkin dönemlerinde kona¤›nda yerleflen helmintler yumurta yada larval dönemlerinde baflAMAÇLARIMIZ d›fl çevreka konaklara yada d›fl çevreye geçifl yaparlar. Genellikle bu yumurtalar
de yeni konak için enfektif (bulaflt›r›c›) hale gelirler. Baz› helmint türlerinin ise yaflam döngülerinde ara konak vard›r ve enfektif dönemleri bu konakta oluflmaktaK ‹ T A P
d›r. Ara konak say›s› parazit türüne göre de¤iflir. Enfektif dönemlerin
çeflitli yollarla son kona¤a ulaflmas› ile yaflam döngüleri tamamlan›r.
Serbest yada parazitik yaflayan türleri içeren Helmintler, t›bbi aç›dan önemli
E L E V ‹ Z Y O N ve Acantolan parazit türlerine göre s›n›fland›r›ld›¤›nda Planthelminthes,TNematoda
hocephala olmak üzere üç filuma ayr›lmaktad›rlar.
S O R U
D‹KKAT
N N
http://www.phsource.us/PH/HELM/helminth_taxo.htm adresinde t›bbi‹ Nönemi
Helmint
T E R N E olan
T
parazitlerin s›n›fland›r›lma bilgilerine ve resimlerine ulaflabilirsiniz.
33
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Filum: Planthelminthes (Yass›kurtlar)
Vücutlar› dorso-ventral (s›rt-kar›n) yönünde yass›laflm›fl ve yaprak fleklinde olan
Helmintlerdir. Yass› kurtlar›n büyük ço¤unlu¤u hermafrodittir, ancak baz›lar› (fiistozomlar) ayr› efleylidirler. Ergin dönemleri 1 mm'den daha az uzunlukta olabildi¤i gibi metrelerce uzunlukta da olanlar› vard›r. Bu filum üyelerinin ço¤u konaklar›n›n üzerinde yada içinde yaflarlar. Serbest yaflayan türlerin tamam› Turbellaria s›n›f›na aittir. Tüm üyeleri parazitik yaflama uyum sa¤layan iki s›n›f› vard›r. Bunlar
insan sa¤l›¤› aç›s›ndan önemli olan türleri de bulunduran Trematoda (Karaci¤er
Kelebekleri) ve Cestoda (fieritler, Tenyalar) s›n›flar›d›r.
Clasis: Trematoda (Karaci¤er Kelebekleri)
Ergin dönemlerinde tamamen parazit yaflayan, vücutlar› yaprak benzeri yass›laflm›fl
Plathelmintlerdir. Ekto ve endoparazit yaklafl›k 6000 kadar türleri vard›r. Büyük ço¤unlu¤u ergin evrelerini omurgal› hayvanlarda, larval dönemlerini omurgas›z hayvanlarda geçirirler. Ergin Trematodlar'da vücut tek parçadan oluflmufl ve vücut bofllu¤u yoktur. Sindirim sistemlerinde anüs olmad›¤› için a¤›z anüs görevini de üstlenmifltir. Konak vücudunda yap›flmak için çekmen olarak isimlendirilen yap›flma organlar› bulunur. Çekmenlerin say›s› türlere göre de¤ifliklik gösterir. Schistosomatidae familyas›n›n tüm türleri haricinde tamam› hermafrodit özelliktedirler. Yaflam
döngüleri oldukça karmafl›k olup mirasidyum, sporokist redi, cercaria (serkarya) ve
metacercaria (metaserkarya) olarak isimlendirilen larval dönemlerinden sonra ergin
döneme ulafl›rlar. Larval dönemler ara konak ya da d›fl çevrede geçirilir ve ara konak say›s› türe göre de¤ifliklik gösterir. Genel olarak larval dönemlerin geçirildi¤i
ara konaklardan en az bir tanesi Yumuflakçalar (Mollusca)'a aittir.
Trematoda s›n›f› üç ordoya ayr›lmaktad›r, bu ordolardan Digenea ordosunda
insan vücudunda yerleflen parazit türler bulunur. Ektoparazitik özellikte olan trematodalar Monogenea ordosundad›r ve bu ordo da insan› konak olarak kullanan
türler bulunmamaktad›r. ‹nsan vücudunda yerleflen Digenetik Trematodlar sadece
ergin dönemdeyken yerleflirler ve bu endoparazitik özellikteki türler insanlar›n safra kanallar›, karaci¤er, akci¤er ve dolafl›m sistemlerinde yerleflirler (fiekil 2.6).
Hermafroditizm: Baz› basit
yap›l› canl›larda erkek ve
difli gametler ayn› bireyde
oluflur. Böyle canl›lara
hermafrodit (erselik, çift
cinsiyetli) canl›lar, bunlar›n
üremesine de
hermafroditizm denir.
34
fiekil 2.6
‹nsanda yerleflen
Trematoda
türlerinden
Shistosoma
haematobium'un
ergin erkek ve difli
bireyleri ve
yumurtas›.
Clasis: Cestoda (fieritler, Tenyalar)
Tüm üyeleri insanda ve di¤er omurgal› hayvanlarda endoparazit olarak yaflayan
yass›kurtlard›r. Ergin dönemlerinde son konaklar› olan insanlar›n veya omurgal›
hayvanlar›n sindirim kanallar›nda özellikle de ince ba¤›rsaklar›nda, bazen de vücut boflluklar›nda yaflarlar. Vücutlar› yass›laflm›fl, dar, uzun bir flerit biçimindedir ve
vücutlar› scolex (bafl), boyun ve her birine proglottis (halka) ad› verilen segmentlerden oluflur (fiekil 2.7). Bafl k›sm›nda kona¤›nda bulundu¤u yere tutunmay› sa¤layan vantuz ve çengeller bulunur. Sindirim sistemleri yoktur. Beslenme difüzyonla gerçekleflir. Sestodlar›n tamam› hermafodittir. Hymenolepis nana türü haricinde tüm türlerin yaflam döngülerinin tamamlanmas› içi ara konak gereklidir.
Sestodlar›n türüne ba¤l› olarak insanlar hem ergin hem de larval dönemler için konak olabilirler.
SIRA S‹ZDE
6
S‹ZDE
Cestodlar'daSIRA
vücut
halkalardan olufltu¤una göre sizce üreme sistemleri nas›l bir yerleflim
göstermifl olabilir?
D Ü fi Üfiekil
N E L ‹ M2.7
‹nsanda yerleflen
parazitik
S O R U
Cestod'lardan
Taenia
saginata'n›n
D‹KKAT
yumurtas› ve
ergini.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
Tablo 2.2'de Plathelminthes filumuna ait olan Trematoda ve CestodaDs›n›flar›n›n
cins dü‹KKAT
zeyinde s›n›fland›r›lmas› özetlenmifltir. Bu tabloyu yukar›da verilen bilgilerinize göre inceleyiniz.
SIRA S‹ZDE
Clasis (S›n›f)
Ordo (Tak›m)
Monogenea
Digenea
Familya (Aile)
Trematoda
Pseudophyllidea
Cestoda
Fasciola
K ‹ Fasciolopsis
T A P
Opisthorchis
Heterophyses
T E L E Metagonimus
V‹ZYON
Paragonimus
Dicrocoelium
Schistosomatidae
‹ N T ESchistosoma
RNET
Echinostomatidae
Echinostoma
Gastrodiscidae
Gastrodiscoides
Watsonius
Diphyllobothriidae
Diphyllobothrium
Spirometra
Taenidae
Taenia
Taeniarhynchus
Echinococcus
Multiceps
Hymenolepididae
Hymenolepis
Dilepididae
Dipylidium
Cyclophyllidae
Filum: Nematoda (Yuvarlak Solucanlar)
Baz› kaynaklarda Ascehelminthes olarak da isimlendirilen bu flubenin üyeleri i¤
ya da iplik fleklinde, uzun vücutlu ve vücutlar› tek parçadan oluflmufl yuvarlak
kurtlard›r. Vücutlar›n›n ön uçlar› yuvarlak küt, arka uçlar› ise genellikle sivri yada
çatall› olur. Nematodlar›n vücut yüzeyleri yumuflak bir kütikul ile örtülüdür. Bu örtü düz ya da baz› türlerde yanlara do¤ru kanat gibi genifllemifltir. Özellikle vücudun arka ucundaki kütikul yap›s› türlere göre de¤ifliklik göstermektedir. Ayr› efleyli olan nematodlar da erkek efleyler diflilere göre genellikle daha k›sa ve daha incedir. Ayr›ca erkek bireyler vücutlar›n›n arka uçlar›n›n kar›na do¤ru içeri do¤ru
k›vr›k olmas›yla diflilerden ayr›l›rlar. Nematodlar›n iyi geliflmifl sindirim sistemleri
vard›r. Nematodlar dünya üzerinde en fazla yay›l›fl gösteren hayvan gruplar›ndand›r. Birey say›s› yüksek say›lara ulaflan bu filumun serbest yaflayan türleri olabildi¤i gibi insanlar, hayvanlar ve bitkilerde parazitik yaflayan çok say›da türü bulunmaktad›r. ‹nsanlarda parazit olarak yerleflen nematodlar sindirim sisteminde veya
dokularda yerleflirler. Tablo 2.3'de de t›bbi aç›dan önemli olan Nematodlar›n cins
düzeyinde s›n›fland›r›lmas› verilmektedir.
35
D‹KKAT
N N
Genus (Cins)
AMAÇLARIMIZ
‹nsanda yerleflen parazit
tür bulunmamaktad›r
Fasciolidae
S O R U
SIRA S‹ZDE
Tablo 2.2
Plathelminthes
filumunaAMAÇLARIMIZ
ait olan
Trematoda ve
Cestoda s›n›flar›n›n
cins düzeyinde
s›n›fland›r›lmas›.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
36
S O R U
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Nematodlar kadar
dünyada yay›l›fl gösteren, bitki, hayvan ve insanlara zarar veren
D ‹ K K Abütün
T
bir hayvansal filum yoktur. Dünya üzerinde olumsuz çevre koflullar›nda bile yüzbinlerce
türü olan bu grubun omurgal›larda parazit olarak yaflayan 80.000 türü oldu¤u tahmin ediSIRA S‹ZDE
lirken, insanlar da yaklafl›k 50 parazit türü bulunur (fiekil 2.8).
N N
AMAÇLARIMIZ
fiekil 2.8
‹nsanda yerleflen
nematod
K parazitlerden
‹ T A P
Ascaris
lumbricoides ergin
ve yumurta dönemi
T E(a),
L E V ‹Trichuris
ZYON
trichuira ergin ve
yumurta dönemi
(b), Enterobius
ergin
‹ Nvermicularis
TERNET
ve yumurta
dönemi.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
(a)
(b)
(c)
Clasis (S›n›f)
Ordo (Tak›m)
Familya (Aile)
Genus (Cins)
Ascaroidea
Ascaridae
Ascaris, Toxocara
Trichuridae
Trichuris, Capillaria
Trichinellidae
Trichinella
Oxyuridae
Enterobius
Trichuroidea
Oxyuroidea
Strongyloidea
Rhabditae
Rhabdiasoidea
Filaroidea
37
Tablo 2.3
T›bbi aç›dan önemli
olan Nematodlar›n
cins düzeyinde
s›n›fland›r›lmas›.
Trichostrongylidae Trichostrongyloides
Ancylostomatidae
Ancylostoma, Necator
Strongyloididae
Strongyloides
Dracunculidae
Dracunculus
Wuchereria, Brugia
Loa,
Mansonella
Dipetalonematidae
Dpetalonema
Onchocerca
Dirofilaria
Filum: Acanthocephala (Bafl› Dikenliler)
Vücutlar› silindirik biçimde, tamamen endoparazit yaflayan yuvarlak kurtlard›r. Vücutlar› hortum, boyun ve gövde bölümlerinden meydana gelir. Hortumlar› çok deflik flekillerde olabilir ve genellikle çok say›da çengel tafl›d›¤› için bafl› dikenliler
olarak isimlendirilmifltir. Hortumlar› bir k›l›f içine çekilebilmektedir. Tenyalarda oldu¤u gibi sindirim sistemleri yoktur. Besinlerini konaklar›ndan osmozla al›rlar. Ayr› efleylidirler ve erkekler genellikle diflilerden daha küçüktürler. Yaflam döngülerinde ara konak vard›r. Bu filumun yaklafl›k 500 türü bilinmektedir ve erginleri konaklar›n›n ba¤›rsaklar›na yerleflirler. Akantosefaller yabani ve evcil hayvanlarda
yayg›n olarak bulunurken insanlarda yerleflen Macracanthorhynchus hirudinaceus ve Moniliformis moniliformis olmak üzere iki tür bilinmektedir.
TIBB‹ ÖNEM‹ OLAN ARTHROPOD (EKLEMBACAKLI)
PARAZ‹TLER
Arthropodlar, bilinen hayvan türlerinin büyük bir bölümünü kapsayan en kalabal›k filumdur. Bilateral simetrili ve gerçek vücut boflluklar› vard›r. Vücutlar› segmentlidir ancak belirli segmentlerin bir araya gelmesi ile vücutlar›, bafl, toraks ve
abdomen olmak üzere üç k›s›mdan oluflur.
Arthropodlar, eklemli üyelere sahiptirler ve derileri tek katl› epiteldir. Deri hücrelerinin d›fla do¤ru salg›lar›yla eklembacakl›lar için karakteristik olan ince ya da
kal›n olabilen bir kitin tabakas› meydana gelmifltir. Sindirim sistemleri iyi geliflmifltir. Ayr› efleylidirler ve ovipar yada ovovivipar olanlar› vard›r.
Arthropodlar çok say›da s›n›fa ayr›lm›flt›r, ancak bunlardan t›bbi olarak önemli
olanlar›, Crustacae, Chilopoda, Arachnida, Pentastmida ve ‹nsecta s›n›flar›d›r. Crustacea, solungaç ayakl›lar anlam›na gelmektedir. Bu s›n›f genellikle insanda yerleflen parazitlerin ara konaklar›n› bulundurur. K›rkayakl›lar› da bulunduran Chilopoda s›n›f›n›n kararakteristik özellikleri vücutlar›n›n çok say›da segmentten oluflmas› ve bu segmentlerin her biri üzerinde bir çift eklemli üyelerinin bulunmas›d›r.
Toraks, Eklembacakl›larda
gö¤ü, abdomen ise kar›n
bölgesidir.
Ovipar: Yumurtas›n› vücut
d›fl›na b›rakarak ço¤alan
canl›lard›r.
Ovovivipar: Yumurtan›n ana
vücudunda kal›p, yavru
geliflimini yumurta içinde
tamamlayan canl›lard›r.
38
‹nsan parazitleri yönünden, Arachnida (Akarlar) ve Insecta (Böcekler) s›n›flar› daha önemlidir. Arachnidler'in vücutlar› tek veya iki k›s›mdan oluflmufltur.
Bunlardan sefalotoraks olarak isimlendirilen bölüm bafl ve toraks segmentlerinin
bir araya gelmesi ile oluflurken, di¤er bölümü abdomendir. Ergin bireylerinde dört
çift üye vard›r. Bu s›n›f akrepleri, örümcekleri, keneleri ve uyuz etkeni olan türleri bulundurur (Tablo 2.4). Akrep ve örümcek türleri zehir üretirler ve insanlar için
oldukça zehirli olan türleri vard›r. Keneler ve di¤er akarlar çeflitli hastal›k etkenlerinin tafl›y›c›l›¤›n› yapabilirler. Arachnidler genellikle içinde insan için önemli olan
parazitler ektoparazit olarak (keneler gibi) yada konak derisi içinde (uyuz etkeni
Sarcoptes scabei gibi) yaflarlar. Larval yada ergin dönemde parazittirler (fiekil 2.9).
fiekil 2.9
T›bbi önemi olan
Arachnid
parazitlerden
Ixodes ricinus (sert
kene) ve Sarcoptes
scabiei (uyuz
etkeni).
Tablo 2.4
T›bbi önemi olan
Arachnidler ve
sistematikteki yerleri.
Clasis (S›n›f)
Ordo (Tak›m)
Familya (Aile)
Genus (Cins)
Ixodes
Dermacentor
Ixodidae
Rhipicelhalus
Boophylus
Hyalomma
Acarina
Arachnida
Argasidae
Argas
Ornithodorus
Sarcoptidae
Sarcoptes
Demodicidae
Demodex
Pediculoididae
Pediculoides
Tyrglyphidae
Tyroglyphus
Trombiculidae
Trombicula
Mygale
Atrax
Araneida
Araneidae
Lucas
Ctenos
Loccocelles
Scorpionida
Scorpionidae
Scorpion
39
Insecta (böcekler), s›n›f› eklembacakl›lar içinde t›bbi ve ekonomik yönden
çok say›da türleri bulundurur. Vücutlar› bafl, toraks ve abdomen olmak üzere üç
bölümden meydana gelir. Erginlerinin toraks bölümünde üç segment vard›r ve her
bir segmentten bir çift eklemli üye ç›kar. Baflta bir çift anten olarak isimlendirilen
SIRA S‹ZDE
duyu organlar› vard›r. Bu s›n›f çok say›da tak›ma ayr›lmaktad›r,
ancak bunlar›n
içinde insan sa¤l›¤› yönünden önemli olan ordolar, Anoplura (Bitler), Hemiptera
(Yar›mkanatl›lar), Coeloptera (K›n Kanatl›lar), Hymenoptera (Zar
kanatl›lar), SipD Ü fi Ü N E L ‹ M
honaptera (Pireler), Diptera (Sinekler= ‹kikanatl›lar)'d›r (Tablo 2.5). Bu tak›mlarda
bulunan ve insanda parazit olan türler genellikle ektoparazitik özelliktedirler (fieS O R U
kil 2.10).
Hem Arachnida hem de Insecta s›n›f›na ait olan türlerin parazitlikleriD insanda
‹ K K A T de¤iflik flekillerde (zorunlu, istemli, peryodik, ektoparazitik veya endoparazitik gibi) olabilir. Ayr›ca eklembacakl›larda baz› türler yaln›zca parazitik olarak de¤il insanlara çeflitli hastal›kSIRA S‹ZDE
lar›n tafl›nmas›n› veya alerjik etkileriyle de zarar verebilirler.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
fiekil 2.10
AMAÇLARIMIZ
T›bbi önemi olan
Insect parazitlerden
Pediculus capitis
K Pulex
‹ T A P
(bafl biti) ve
irritans (pire)
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
40
Tablo 2.5
T›bbi önemi olan
Insecta'n›n
sistematikteki yerleri.
Clasis (S›n›f)
Ordo (Tak›m)
Familya (Aile)
Genus (Cins)
Insecta
Siphonoptera
Pediculidae
Pediculus
Phthiridae
Phthirus
Pulex
Pulicidae
Xenopsylla
Ctenocephala
Hoplopsyllus
Ceratophyllida
Nospsyllus
Tungidae
Tunga
Leplopsyllidae
Leptopylla
Culicidae
Culex
Psychodidae
Phlebotomus
Lutzomyia
Simulidae
Simullium
Ceratophagonidae
Culicoides
Tabanidae
Diptera
Tabanus
Chrysops
Musca
Mucidae
Fannia
Glossina
Stomoxys
Gastrophylidae
Gastrophylus
Calliphora
Lucilia
Phormia
Calliphoridae
Condilobia
Sarcophaga
Wohlfahrtia
Dermatobia
Oestrus
Oestiridae
Oestrus
Hipoderma
Hemiptera
Orthoptera
Hymenoptera
Coleoptera
Lepidoptera
Cimicidae
Cimex
Reduviidae
Triatoma
Blattaridae
Blattaria
Vespidae
Vespa
Apidae
Apis
Meloide
Lytta
Nysmia
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
2. Ünite - ‹nsanda Yerleflen Parazitlerin S›n›fland›r›lmalar›
ve Genel Özellikleri
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T Kurallar›
A P
Böcekler konusunda daha genifl bilgi için, Demirsoy, A., "Yaflam›n Temel
(Omurgas›zlar -Böcekler-Entomoloji)" Cilt II, k›s›m II, Meteksan Yay., 1990, kitab›na bakabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
PARAZ‹TER HASTALIKLARIN ‹S‹MLEND‹R‹LMES‹
Parazit olarak yaflayan organizmalar›n neden oldu¤u hastal›klara genel olarak "parazitoz" denir. Parazitlerin konaktaki yerleflim flekilleri farkl›l›k gösterdi¤inden,
‹NTERNET
parazitoz terimi baz› durumlarda yetersiz kalmaktad›r. Bu nedenle ektoparazitlerin
neden oldu¤u parazitoza enfestasyon, endoparazitin neden oldu¤u parazitoza
enfeksiyon ad› verilir. Örne¤in Pediculus capitis bafl biti bir ektoparazit olup, insanlarda baflta saçlar›n aras›nda yaflar. ‹nsanlardan hem kan emerek hem de çeflitli hastal›k etkenlerini tafl›d›klar› için enfestasyona neden olurlar. Bunun yan›nda,
Enterobius vermicularis (k›l kurdu) insanda kal›n ba¤›rsakta çekum bölgesine yerleflir ve önemli sindirim sistemi enfeksiyonlar›na neden olan bir endoparazittir.
Paraziter hastal›klar›n bilimsel isimlendirilmesindeki di¤er bir yol ise, parazitoza
neden olan etken parazitin cins isminin sonuna -iosis eki getirilir. Böylece hangi
parazitoza hangi parazitin neden oldu¤u ifade edilir. Örne¤in Enterobius vermicularis'in neden oldu¤u parazitoza Enterobiosis denir. Bu isimlendirilmelerin Türkçede kullan›m› ise -iosis eki yerine -iyoz eki olarak yaz›lmaktad›r. Örne¤in Enterobiyoz fleklinde yaz›l›r. Ayr›ca parazitoza neden olan parazitin ayn› cinse ait farkl›
türleri varsa parazitoz "Enterobiosis vermicularis" gibi tür epiteti ile birlikte yaz›l›r.
Genel olarak protozoon parazitlerin yapt›¤› hastal›klar Protozoosis, helmintlerin yapt›klar› hastal›klar Helmintosis olarak da isimlendirilmektedir. Ancak Arthropodlar›n yapt›klar› hastal›klar s›n›flar›n özelliklerine de ba¤l› olarak genel olarak bir k›sm› Acarisois bir k›sm› ise Miyosis olarak isimlendirilir.
SIRA S‹ZDE
41
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
42
Özet
N
A M A Ç
1
Parazit organizmalar› isimlendirebilecek ve s›n›fland›rabileceksiniz.
Parazit organizmalar›n s›n›fland›r›lmas›nda evrensel olarak kabul edilen bilimsel isimlendirme
kurallar› kullan›lmaktad›r. ‹nsan sa¤l›¤› aç›s›ndan
önemli olan parazit türler ökaryotlar içinde bulunmaktad›r. Ökaryotlarda ise Protista ve Animalia alemleri içinde yer almaktad›rlar. T›bbi önemi
olan parazitler genel olarak Protozoonlar, Helmintler ve Arthropodlar olarak grupland›r›larak
s›n›fland›r›l›rlar. Protozoonlar hareket tiplerine
ve morfolojilerine göre s›n›fland›r›l›rlar. Yaklafl›k
olarak 45.000 tür bulunmaktad›r. ‹nsanlarda hastal›¤a neden olan türlerin büyük ço¤unlu¤u Sarcomastigophora ve Sporozoa (Apicomplexa) filumlar› içinde yer almaktad›r. Helmintler (kurt)
de Plathelminthes, Nematoda ve Acanthocephala filumlar› t›bbi aç›dan önemliyken, Arthropodlar (eklembacakl›lar›) da ise Arachnida ve Insecta s›n›flar› önemlidir. Plasmodium falciparum ve
Giardia lamblia örneklerinde oldu¤u gibi parazitik tür isimleri yaz›l›rken öncelikle büyük harfle bafllayan cins ismi yaz›l›r ve tür ismi daima italik olarak yaz›l›r.
N
A M A Ç
2
Paraziter hastal›klar› isimlendirebileceksiniz.
Parazitoz ya da paraziter hastal›k herhangi
bir parazitin insanda oluflturdu¤u hastal›¤› tan›mlar ve parazitin içinde bulundu¤u gruba göre de
isimlendirilir. Örne¤in tek hücreli bir parazitin
neden oldu¤u parazitoza protozoer hastal›k,
helmintlerin neden oldu¤u hastal›¤a helmintiyoz denir. ‹simlendirme tür baz›nda yap›lmak isteniyorsa parazitin cins isminin sonuna -iasis, iosis ekleri getirilir.
43
1. Afla¤›daki parazit simlerinden hangisinde Tür ad›
ikili isimlendirme kural›na göre do¤ru yaz›lm›flt›r?
b. Enterobius vermicularis
c. Leishmaniadonovani
d. taenia saginata
e. Trichuris
2. Afla¤›da verilen filumlardan hangisinde insanda yerleflen parazit bulunmamaktad›r?
a. Plathelminthes
b. Nematoda
c. Acanthocephala
d. Annelida
e. Sporozoa
3. Afla¤›da verilen filumlardan hangisinin tüm türleri
Protozoon parazittir?
a. Ciliophora
b. Sarcomastigophora
c. Sporozoa
d. Nematoda
e. Plathelminthes
4. Afla¤›da verilen gruplardan hangisinin tüm türleri
parazitik özellikte de¤ildir?
a. Trematoda
b. Anoplura
c. Cestoda
d. Chelicerata
e. Strepsiptera
5. Afla¤›da verilen cins isimlerinden hangisi Sporozoon
parazitler içinde s›n›fland›r›lmaktad›r?
a. Plasmodium
b. Leishmania
c. Trypanosoma
d. Entamoeba
e. ‹odaamoeba
6. Afla¤›da verilen tür isimlerinden hangisi Ciliophora'ya ait tek t›bbi parazit türüdür?
a. Entamoeba coli
b. Trypanosoma gambiense
c. Balantidium coli
d. Isospora belli
e. Trichomonas vaginalis
7. Afla¤›daki ifadelerden hangisi Cestoda s›n›f›na ait
özelliklerden biri de¤ildir?
a. Vücutlar› segmentli olup bafl, toraks ve abdomenden oluflur.
b. Tüm üyeleri insanda ve di¤er omurgal› hayvanlarda endoparazit olarak yaflayan Plathelmintlerdir.
c. Vücutlar› yass›laflm›fl, dar, uzun bir flerit biçimindedir.
d. Vücutlar› scolex (bafl), boyun ve her birine
proglottis (halka) ad› verilen segmentlerden
oluflur.
e. Sestodlar›n tamam› hermafodittir.
8. Afla¤›da verilen parazit cinslerden hangisi Nematoda
filumunda bulunmaktad›r?
a. Taenia
b. Ascaris
c. Fasciola
d. Pediculus
e. Cryptosporidium
9. Afla¤›da verilen Arthropod ordolar›ndan hangisi insan parazitleri yönünden önemlidir?
a. Saltatoria
b. Hymenoptera
c. Anoplura
d. Neuroptera
e. Coeloptera
10.Paraziter hastal›klar›n isimlendirilmesiyle ilgili
afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Parazit olarak yaflayan organizmalar›n neden oldu¤u hastal›klara genel olarak parazitoz denir.
b. Ektoparazitlerin neden oldu¤u parazitoza enfeksiyon denir.
c. Parazitin cins isminin sonuna -iosis eki getirilir.
d. Genel olarak protozoon parazitlerin yapt›¤› hastal›klar Protozoosis olarak isimlendirilir.
e. Arthropodlar›n yapt›klar› hastal›klar baz› durumlarda miyosis olarak da isimlendirilir.
44
1. b
2. d
3. c
4. d
5. a
6. c
7. a
8. b
9. c
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Parazitlerin s›n›fland›r›lmas›
ve isimlendirilmesi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
ve isimlendirilmesi" konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi önemi olan protozoon
(tek hücreliler) parazitlerin s›n›fland›r›lmalar›
ve parazitlikleri” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
ve isimlendirilmesi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Filum: Sporozoa” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Filum: Ciliphora" konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Filum: Plathelminthes”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Filum: Nematoda”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Filum: Arthropoda”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Paraziter hastal›klar›n
isimlendirilmesi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz
S›ra Sizde 1
Ascaris lumbricoides için ba¤›rsak solucan›, Taenia saginata için Abdes bozan gibi yerel isimlerle an›l›r.
S›ra Sizde 2
Taenia cinsine ait Taenia saginata ve Taenia solium
olarak iki parazit türü bulunmaktad›r.
S›ra Sizde 3
Deuterostomia'ya ya ait Echinodermata ve Chordata filumlar› bulunmaktad›r.
S›ra Sizde 4
Microsporidler daima immün sistemi bozulmufl kiflilerde görülürler. Yaflam döngülerindeki dönemlerinde
spor bulunmay›fl› ile di¤er sporozoonlardan farkl›d›rlar.
‹lkel ökaryotik canl›lar olarak kabul edilirler.
S›ra Sizde 5
Parazitik yaflama ba¤l› olarak parazitlerde üreme sistemi bask›n hale gelmifltir.
S›ra Sizde 6
Gebe halkalar haricinde erkek ve difli üreme organlar›
her halkada tekrarlanm›flt›r.
Kaynaklar
Alt›ntafl, K. (1997). T›bbi Genel Parazitoloji ve Protozooloji, Medikal Network ve Nobel, Ankara.
Garcia, LS. (2001). Diagnostic Medical Parasitology,Fourth.Ed. ASM pres.
Çetin, ET., An¤, Ö., Töreci, K. (1995). T›bbi Parazitoloji. ‹.Ü T›p Fakültesi Yay›n›.
John, D., Petri, WA. (2006). Markell and Voge's Medical Parasitology, Ninth. Ed.Saunders/Elsewier.
Sayg›, G. (1998). Temel T›bbi Parazitoloji, Es-Form ofset, Sivas.
Training Skills direct Medical. (2009). Parasitology
Training Manual 1.
Unat, EK. (1995). Unat'›n T›p Parazitolojisi, ‹stanbul
Üniversitesi T›p Fakültesi Yay›n›.
Demirsoy, A., (1990). Yaflam›n Temel Kurallar› (Omurgas›zlar -Böcekler-Entomoloji) Cilt II, K›s›m II (S. 1)94+. Ankara, Meteksan Yay›nlar›.
K›l›ç, A.Y., (2007). Omurgas›z Hayvanlar Sistemati¤i ve
Biyolojisi (Arthropoda hariç ders notlar›) (s. 1-363).
Eskiflehir. Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›.
http://tr.wikipedia.org/wiki/Parazitoloji
http://pathmicro.med.sc.edu/book/parasit-sta.htm
http://www.medicine.mcgill.ca/tropmed/txt/lecture1%20intest%20protozoa.htm
http://parasitology.informatik.uni-wuerzburg.de/login/n/h/0267.html
45
3
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Gastrointestinal sistemde yerleflen parazitlerin tan›mlanmas›nda kullan›lan
yöntemleri tan›mlayabilecek,
Kanda dokuda yerleflen parazitlerin tan›s›nda kullan›lan yöntemleri tan›mlayabilecek,
Vajinal ve üretral sistemde yerleflen parazitlerin tan›s›nda uygulanan yöntemleri tan›mlayabilecek
Parazitolojik araflt›rmalarda kullan›lan serolojik tan›, hayvan deneyleri ve
ksenodiagnozis (Xenodiagnosis) uygulamalar›n› aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
D›flk›
Kan
Parazitoz
Gastrointestinal
•
•
•
•
Helmint
Perianal sürüntü
Ksenodiagnozis
Serolojik tan›
Parazitolojide
Kullan›lan Tan›
Yöntemleri
• G‹R‹fi
• GASTRO‹NTEST‹NAL S‹STEM
ÖRNEKLER‹N‹N PARAZ‹TOLOJ‹K
‹NCELENMES‹
• KAN ÖRNEKLER‹N‹N
PARAZ‹TOLOJ‹K ‹NCELENMES‹
• VAJ‹NAL VE ÜRETRAL
ÖRNEKLER‹N PARAZ‹TOLOJ‹K
‹NCELENMES‹
• TIBB‹ PARAZ‹TOLOJ‹DE
KULLANILAN SEROLOJ‹K TANI
YÖNTEMLER‹
• HAYVAN DENEYLER‹ VE
KSENOD‹AGNOZ‹S
Parazitolojide Kullan›lan
Tan› Yöntemleri
G‹R‹fi
Paraziter enfeksiyonlar›n laboratuvar tan›s›, klinisyenin hastadan al›nan bilgiler
do¤rultusunda belirtece¤i ön tan› ve hastadan al›nan klinik materyallerin incelenmesi ile kesinleflmektedir. Al›nan örneklere mümkün oldu¤unca do¤ru tan› konulabilmesi için, örneklerin laboratuvara en k›sa zamanda ulaflt›r›lmas›, varsa parazit
kisti ve/veya yumurtas›, larvas› vb nin u¤rayabilecekleri zarar›n en aza indirilmesi
gereklidir. Günümüzde, parazitoloji laboratuvarlar›nda ço¤unlukla direkt inceleme
yöntemleri kullan›lmaktad›r. Son y›llarda gerek epidemiyolojik, gerekse rutin parazitolojik tan›da parazitin oluflturdu¤u antijen veya antikor yan›t›n ölçülebildi¤i
serolojik (indirekt) tan› yöntemleri de kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Hasta materyalleri k›sa süre içinde incelenemeyecekse parazit yap›lar›n›n bozulmamas› ve çal›flan
kiflilerin güvenli¤i aç›s›ndan özel koruyucular içerisinde saklanmal›d›r. Laboratuvar
tan›s›n›n güvenilirli¤i ve baflar›s›nda, iyi e¤itimli personel, laboratuvar olanaklar›n›n yeterlili¤i ve en önemlisi de klinik örneklerinin do¤ru toplan›p, do¤ru bilgilendirilip, en k›sa sürede laboratuvara yönlendirilmesi gerekmektedir.
SIRA S‹ZDE
Sadece klinik bulgular parazit hastal›klar›n›n tan›s› için yeterlimidir?
1
Paraziter organizmalar›n laboratuvar tan›s› klinik bulgular do¤rultusunda seçiD Ü fi Ü N E L ‹ M
lecek materyallerle yap›lmaktad›r. Tan›da en s›k kullan›lan inceleme materyalleri;
kan, d›flk›, idrar, deri ya da doku kaz›nt› ve/veya sürüntü materyalleri, balgam, peO R U
rianal bölge sürüntüsü, kemik ili¤i, ürogenital sistem salg›lar›, Sduedonum
(onikiparmak ba¤›rsa¤›), beyin omurilik s›v›s›, organ-doku biyopsi örnekleri ve otopsi
materyalleridir. ‹ncelenen tüm bu materyallerde amaç parazitinD ‹kendisinin
ya da
KKAT
ürünlerinin (kist, yumurta, larva v.s) tespit edilmesidir. Ayr›ca baz› parazitlerin çeflitli dönemleri de, toprak, su, böcekler ve hayvansal ya da bitkisel kaynakl› örnekSIRA S‹ZDE
lerde de belirlenebilir. Tüm bu materyallerde parazitlerin çeflitli flekillerinin tan›mlanabilmesi için farkl› yöntemlerden yararlan›lmaktad›r. Bu yöntemlerden baz›lar›
rutin parazitolojik uygulamalarda, baz› immünodiagnostik deneyler
ise bilimsel çaAMAÇLARIMIZ
l›flma amaçl› laboratuvarlarda yap›lmaktad›r.
Bu ünitede klinik materyalin türüne göre, parazitoloji laboratuvar›nda kullan›lan rutin deneylerin yan› s›ra, özellikli tan› yöntemlerine de de¤inilecektir.
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
48
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/DiagnosticProcedures.htm
adresinden parazitolojide
‹NTERNET
kullan›lan tan› yöntemleriyle ilgili bilgilere ulaflabilirsiniz.
‹NTERNET
GASTRO‹NTEST‹NAL S‹STEM ÖRNEKLER‹N‹N
PARAZ‹TOLOJ‹K ‹NCELENMES‹
‹nsanlar› enfekte eden parazitlerin ço¤unun insanda yerleflti¤i bölge sindirim kanal›d›r. Bu nedenle gastrointestinal örneklerin toplanmas›, laboratuvara ulaflt›r›lmalar›, korunmalar› ve incelenmeleri laboratuvar çal›flanlar› taraf›ndan bilinmesi
gereken önemli bilgilerdir. ‹ntestinal parazitlerin parazitoloji laboratuvarlar›ndaki
rutin incelemelerinde klinik materyal olarak genellikle d›flk› örnekleri kullan›lmaktad›r. Ancak, perianal bölge materyalleri, karaci¤er ve duodenal aspirasyon örnekleri de baz› ba¤›rsak parazitlerin incelenmesinde kullan›lan materyallerdendir. D›flk› örne¤i ile çal›fl›lan laboratuvarlarda çal›flan kifliler, parazit yumurtalar›n› veya
kistlerini yutmak, enfektif larvalar›n deriden geçifli yada d›flk›daki veya di¤er biyolojik s›v›lardaki paraziter olmayan enfeksiyöz ajanlarca enfekte olmak gibi potansiyel risklerle yüz yüzedir. Bu tehlikelerle karfl›laflma olas›l›¤› genel laboratuvar temizlik ve çal›flma kurallar› uygulanarak azalt›labilir. Laboratuvar çal›flanlar›n›n uymas› gereken bu kurallar flu flekilde özetlenebilir;
1. Laboratuvarda çal›fl›rken vücudun her yerini kapatacak özellikte laboratuvar
önlü¤ü ve eldiven giyilmeli,
2. Gerekli durumlarda biyolojik güvenlik kabini gibi filtreli özel kabinler kullan›lmal›,
3. Laboratuvar da yiyecek ve içecek bulundurmamal› ve yenmemeli, makyaj
yap›lmamal›, kontak lens takma-ç›karma-düzeltme yap›lmamal›,
4. Çal›flma alan› daima temiz ve düzenli tutulmal›,
SIRA S‹ZDE
5. Çal›flma ortam› hergün dezenfekte (bulafl›klardan uzaklaflt›rma temizlik)
edilmeli,
6. Ellerde
kesik, y›rt›k v.b. yaralar ve ezikler yara band› veya pansuD Ü fi Übulunan
NEL‹M
man malzemeleri ile kapat›lmal›,
7. Eldivenler ç›kart›ld›¤›nda uygun bir t›bbi at›k çöp kutular›na at›larak, eller
S O R U
dezenfektan ile y›kanmal›d›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
D ‹ Kkoruyucu
KAT
D›flk› örnekleri
s›v›lar içinde laboratuvara ulaflt›r›l›rsa bile yukar›da say›lan tüm
güvenlik kurallar›na yine de uyulmal›d›r. Çünkü baz› parazitlerin yumurtlar›, kistleri veya
ookistik yap›lar›
koruyucu s›v›lar içinde bile uzun süre enfektif durumda kalabilirler.
SIRA S‹ZDE
N N
Gastrointestinal Örneklerin Toplanmas›
AMAÇLARIMIZ
Perianal bölge: Anüs
çevresinde olan bölge
perianal alan olarak
isimlendirilmektedir.
K ‹ T A P
Duodenal bölge: ‹nce
ba¤›rsa¤›n onikiparmak
ba¤›rsa¤› olan bölümüdür.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
Gastrointestinal
sistemde yaflayan Protozoon ve Helmint parazitlerin tan›mlanmas›nda en önemli ad›m klinik örneklerin uygun koflullarda elde edilmesi ve laboratuvara ulaflt›r›lmas›d›r. Parazitolojik muayenede uygunsuz toplanan örnekler has‹ T A P hatta yanl›fl tedavi uygulanmas›na neden olabilir.
taya yanl›fl Ksonuçlar›n
D›flk› Örneklerinin Toplanmas›
T E Llaboratuvar›na
EV‹ZYON
Parazitoloji
gelen d›flk› örneklerinin do¤ru toplanmas› için hastalar›n gerekti¤i gibi bilgilendirilmesi laboratuvar ve yard›mc› personel sorumlulu¤undad›r. Parazitolojik incelemelerde hastadan al›nan d›flk› örnekleri taze olarak incelenebildikleri
gibi koruyucular içinde bekletilerek de incelenebilirler. Ancak Proto‹NTERNET
zoon parazitlerin trofozoit dönemlerinin canl› elde edilmesi için taze örnek al›nma-
3. Ünite - Parazitolojide Kullan›lan Tan› Yöntemleri
s› zorunludur. Taze d›flk› örneklerinin toplanmas› s›ras›nda su, idrar veya toprak
gibi maddelerle kontamine olmalar› engellenmelidir. Bu kontaminantlar d›flk›daki
özellikle de trofozoit dönemindeki parazitlere zarar vererek yanl›fl sonuçlara neden olur.
D›flk› örnekleri genifl a¤›zl›, temiz, kuru ve s›zd›rmaz kaplar içinde toplanmal›d›r. Ayr›ca bu kaplar tek kullan›ml›k olmal›d›r. Rutin parazitolojik incelemelerde
yaklafl›k 2-5 gr al›nmas› gereken d›flk› örne¤inin 2-3 gün aral›klarda en az üç kez
tekrarlanmas› yeterlidir. Böylece d›flk›ya aral›kl› olarak at›lan parazit dönemlerinin
tespit edilme olas›l›¤› art›r›labilir. Baz› ilaçlar d›flk› içeri¤ini de¤ifltirece¤inden d›flk›
örnekleri, herhangi bir ilaç veya madde verilmeden önce ya da örnek ilaç etkisi
geçtikten sonra al›nmal›d›r. Bu ilaçlara antiasit, kaolin, mineral ya¤ veya di¤er ya¤l› maddeler, emilmeyen anti-diyare preparatlar›, baryum yada bizmut (at›lmalar›
için 7-10 gün beklenmeli), antimikrobiyal ilaçlar (2-3 hafta beklenilmeli) ve safra
kesesi boyalar› (3 hafta beklenilmeli) örnek verilebilir. D›flk› örnekleri ilk incelemede negatif sonuç verirse örnek al›nmas› tekrarlanabilir.
D›flk› örnekleri al›nd›ktan sonra 3-4 saat içinde incelenmelidirler veya hemen
incelenme durumu söz konusu de¤ilse örnekler ya buzdolab›nda (+4° C) saklanmal› ya da koruyucu s›v›lar içinde bekletilmelidir. Ayr›ca diyareli ve sulu d›flk› örnekleri hemen incelenmeli veya fikse edilerek saklanmal›d›r. Ancak flekilli, sert ve
parçalanmayan d›flk› örnekleri a¤z› parafilm yada benzer maddelerle s›k›ca kapat›larak plastik bir torba içine al›nan kaplarda bir gece bekletilebilir. Uygun kaplarda toplanan d›flk› örnekleri di¤er d›flk› örnekleriyle kar›flt›r›lmamas› için hastan›n
bilgilerini içerecek flekilde etiketlenmelidir.
Perianal Örneklerin Toplanmas›
Bu örnekler genellikle Enterobius vermicularis ve nadiren de Taenia saginata/solium gibi tenya türlerinin tan›s›nda ve Demodex sp. k›l folikülü akarlar›n›n tan›s›nda kullan›lmaktad›r. Enterobius vermicularis’in diflileri yumurtalar›n› geceleri perianal bölge (anüs) çevresine b›rakt›klar› için rutin d›flk› incelemeleri ile görülme
flans› azd›r. Ayr›ca tenya halkalar› anüsten ç›k›fllar› s›ras›nda ezilme veya kuruma
nedeniyle parçalanabilirler ve anüs çevresine yay›labilirler. Bu nedenle bu parazitlerin tan›s›nda perianal bölgedeki parazitin yumurtalar› ve eriflkinleri yap›flt›r›c› bir
materyal ile toplanabilir. Perianal örneklerin al›nmas› için farkl› teknikler gelifltirilmifltir. Rutin incelemelerde s›kl›kla kullan›lan yöntem, selofan bant yöntemidir.
Selofan bant yönteminde yap›lmas› gereken basmaklar s›ras›yla afla¤›da verilmifltir.
1. Bir taraf› yap›flkanl› olan fleffaf bir bant lam boyunda kesilerek lam üzerine
yap›flt›r›l›r ve lam›n bir ucuna hastan›n ismi yaz›larak hastaya verilir.
2. Sabah ilk tuvalet öncesinde kiflinin kalçalar› iyice yanlara do¤ru aç›larak lam
üzerindeki selofan bant bir ucundan kald›r›larak di¤er ucu lam üzerinde sabit kalacak flekilde anüs çevresine 5-6 kez yap›flt›r›l›p kald›r›l›r.
3. Yap›flkan taraf tekrar lam üzerine pürüzlü kalmayacak flekilde yap›flt›r›l›r.
4. Lam bir pamuk ya da bir gazl› beze sar›larak en k›sa zamanda laboratuvara
ulaflt›r›l›r.
5. Laboratuvara gelen preparatlar mikroskopta direkt incelenebildikleri gibi,
ksilol damlat›larak preparattaki at›k maddeler ve epitel at›klar› eritilerek de
incelenir.
Perianal bölge materyalinin al›nmas› s›ras›nda anüs çevresinde d›flk› art›klar›
varsa Ascaris gibi Helmintlerin de yumurtalar› nadiren de olsa rastlanabilir.
49
50
SIRA S‹ZDE
2
Duoedonal Örneklerin Toplanmas› (Entero-Test)
‹ntübasyon: ‹çi bofl bir
S O Riçerisine
U
organ›n
bir tüp
sokularak örnek al›nmas›d›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Perianal bölgeden
örnek almak için gelifltirilmifl baflka bir yöntem varm›d›r? Araflt›r›n›z.
‹nce ba¤›rsak içinde yaflayan parazitler d›flk› örneklerinin incelenmesi s›ras›nda
gözden kaçabilirler. Bu nedenle Giardia lamblia veya Strongyloides stercoralis
O R U
‘den flüphe Sedilmesi
durumunda duodenal içerik inceleme testi seçilmelidir. Duodenal intübasyon ile duodenal örnek al›m›, hastaya oldukça rahats›zl›k veren bir
yöntem olmas›
ço¤unlukla tercih edilen bir uygulama de¤ildir. Bu neD ‹ K Knedeniyle
AT
denle duodenal kapsül tekni¤i kolay ve neredeyse a¤r›s›z oldu¤undan duodenal
içeri¤in incelenmesinde önerilen bir yöntemdir. Bu yöntemde kauçukla kapl› 25cm
SIRA S‹ZDE
uzunlu¤unda silikon tel içeren jelatin bir kapsül ve kapsül içine yerlefltirilmifl 75cm
uzunlu¤unda ince naylon iplik kullan›l›r (fiekil 3.2).
HastayaAMAÇLARIMIZ
bu kapsül naylon ipin bir ucu d›flar›da kalacak flekilde yutturulur. Kapsül midede de aç›larak peristaltik hareketlerin etkisiyle duedonuma ulafl›r. Bu ifllemden yaklafl›k 3-5 saat sonra ip d›flar› çekilerek, ipin safra içeren bölümü kaz›narak lam üzerine
K ‹ T A Pkonulur ve incelenir. Bu flekilde haz›rlanan duodenal örnekler
direkt olarak mikroskopta protozoon kistleri ve trofozoitleri veya helmint yumurta
ve larvalar› için incelendikleri gibi koruyucu s›v›larda fikse edilir (tespit etme) ya
da boyanarak
T E L E daha
V ‹ Z Y O Nsonrada incelenebilir.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
fiekil 3.1
Duodenal bölgeden
örnek al›nmas›nda
‹ kullan›lan
NTERNET
duodenal kapsül
(Entero-test).
‹NTERNET
Sigmoidoskopik ‹ncelemeler
Sigmoidoskopi:
Sigmoidoskop denilen
fleksible (esnek) ve ucu
›fl›kl› bir hortumla kal›n
ba¤›rsa¤›n makattan
itibaren yaklafl›k 60 cm lik
k›sm›n›n gözle
incelenmesine yarayan bir
endoskopi tipidir.
‹ncelenen d›flk› örnekleri amip aç›s›ndan negatif ise ancak amebiyazis olgusu flüphesi devam ediyor ise hastadan sigmodioskopi ile örnek al›n›p inceleme yap›labilir. Bu yöntem müsil uygulamas›ndan 2-3 saat sonra veya normal ba¤›rsak hareketinden sonra uygulanabilir. Örnek herhangi bir görünür lezyondan ve mukozadan
aspiratörle al›narak bir pipet ile toplan›r. Sigmoidoskopik mateyalin incelenmesi
hemen yap›lmal›d›r ya da preparat nemlendirildikten sonra polivinil alkol (PVA)
ile fikse edilebilir.
51
Karaci¤er Apseleri
Karaci¤er salg›lar›ndan aspire edilen örnekler Entamoeba histolytica’n›n kistlerini
ve trofozoitlerini içerebilir. Al›nan örne¤in ilk bölümü genellikle istenilen organizmalar› içermeyebilir ancak ikinci bölümü (k›rm›z›ms›) içerir. Aspire örnekler nemlendirilmifl preparatlarda veya boyanarak incelenmelidirler.
D›flk› Örneklerinin Makroskobik ‹ncelenmesi
Gastrointestinal parazitlerin tan›s› için toplanan d›flk› örneklerinin incelenmesinde
mikroskobik incelemeye geçmeden d›flk›n›n fiziksel özelliklerinin ç›plak gözle incelenmesidir. Makroskobik inceleme ile parazitlerin d›flk›da ç›plak gözle görülebilecek formlar› saptanabilece¤i gibi, d›flk›n›n k›vam›, flekli, kokusu, rengi gibi özellikleri parazitlerin varl›¤›na iflaret say›labilir. Örne¤in kanl› ve mukuslu bir görünüme sahip d›flk›lar E. histolytica için tipik örneklerdir. Protozoon parazitler aç›s›ndan sert ve flekilli d›flk›larda kistik dönemleri görme olas›l›¤› yüksekken, sulu ve
flekilsiz d›flk›larda trofozoit dönemleri belirleme olas›l›¤› daha yüksektir. Ayr›ca
d›flk› örnekleri, besin at›klar›, çeflitli sindirim ürünleri, veya patojenik veya patojenik olmayan organizmalar, kan, mineral ya¤, bizmut, demir, magnezyum baryum
gibi at›klar içerebilirler. Bu nedenle d›flk› örnekleri makroskobik olarak incelenerek içerdi¤i yabanc› maddelerin varl›¤› hakk›ndaki bulgular kaydedilmelidir.
Parazitolojik incelemeler aç›s›ndan d›flk› örneklerinin makroskobik tan›mlanmas›nda kullan›lan fiziksel özellikleri afla¤›da özetlenmifltir.
D›flk›n›n k›vam›: Normal koflullarda, d›flk› yumuflak ve flekilli bir yap›dad›r.
SIRA S‹ZDE
Ancak normal olmayan durumlarda d›flk›n›n k›vam›nda bir anlamda
fleklinde de¤ifliklikler olabilir. Bu yüzden d›flk› flekline göre, Kuru ve sert (flekilli), Uzun ve
ince, Lapa gibi flekillenebilir, Yar›-s›v› ve S›v› d›flk›lar olarak
D Ü fi Ü s›n›fland›r›l›rlar.
NEL‹M
S›v› (ishalli, diyareli) k›vam›ndaki d›flk›lar k›vaml› ve flekilli olanlara göre daha fazla trofozoit içerirken, yumuflak k›vaml› olanlar ise hem kistik hem de trofozoit döS O R U
nemdeki parazitleri içerirler. Daha k›vaml› d›flk›lar ise daha fazla kist içerirler.
Aspirasyon: Karaci¤er,
akci¤er gibi vücut
boflluklar›ndan s›v›lar›n
emilerek boflalt›lmas›d›r.
Apse: ‹ltihab›n bir çeflidi
olup; özelli¤i, dokunun
eriyerek içinde cerahatin
oluflmas›d›r. Bazen de bir
yaralanma, bir damar›n
ba¤lanmas›, parazitin
yerleflesi veya t›kanmas›
sonucu ölü bir tabaka oluflur
ve buraya
mikroorganizman›n
yerleflmesi ile irin dolu bir
boflluk meydana gelmesidir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Diyareli d›flk›lar trofozoitlerin canl›l›¤›n› kaybetmemesi ve daha güvenli
al›nmas›
D ‹ K K Asonuç
T
için en fazla bir saat içinde incelenmelidir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
Mukuslu d›flk›: Normal durumda d›flk› az miktarda mukus içerir. Mukus d›flk›da anormal miktarlarda bulunuyorsa d›flk› üzerinde gözle görünen
beyaz
D Ü fi Ü N E Lküçük
‹M
alanlar oluflturur. Bu durum genellikle ba¤›rsak parazitlerinin AMAÇLARIMIZ
yerleflti¤i bölgede ortaya ç›kard›¤› ba¤›rsak irritasyonlar›na (tahrifllerine) bir iflarettir. Ba¤›rsak irritasyoS O R U
nu ince ba¤›rsakta oluflmufl ise mukus genellikle d›flk›n›n d›fl yüzeyinde bulunur.
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
K ‹ T A P
D‹KKAT
Mukusun d›flk›n›n d›fl yüzeyinde olup olmad›¤› mutlaka rapor edilmelidir.
D‹KKAT
T E Lnormal
EV‹ZYON
Lökositler: D›flk›da az say›da lökosit (akyuvar) bulunmas›
SIRA S‹ZDEbir durumdur. Dizanteri ve iltihapl› veya ülserli koflullarda ise lökositlerin say›s›nda önemli
bir art›fl meydana gelmektedir. Ayn› flekilde baz› parazitlerde d›flk›da Lökosit art›fl›na neden olmaktad›r. Bu nedenle lökositlerde makroskobikAMAÇLARIMIZ
incelemelerde kulla‹NTERNET
n›lan fiziksel özelliklerden birisidir. Bir damla d›flk› emülsiyonuna bir yada iki
damla %10’luk asetik asit damlat›larak lökositler incelenir. ‹nceleme sonunda lökoK ‹ T A P
sitlerin d›flk›daki miktar› ortalama yüzdelik oranlarla rapor edilir.
N N
TELEV‹ZYON
Emülsiyon: Birbiri
SIRAiçinde
S‹ZDE
çözülmeyen iki s›v›n›n
kar›fl›m›d›r. Bir s›v› (da¤›lan
faz), öbürü (da¤›n›lan faz)
AMAÇLARIMIZ
içinde da¤›lm›fl
durumdad›r.
‹NTERNET
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
52
Kanl› d›flk›: D›flk›da kan bulunmas› Entamoeba histolytica gibi baz› parazitlerin varl›¤›na iflaret eden fiziksel özelliklerdendir. Bu yüzden d›flk›daki kan miktar›na dikkat edilmelidir.
Ergin parazitler: D›flk› örneklerinde Helmint parazitlerin ergin dönemleri
gözlemlenir. En yayg›n olarak görülen türler aras›nda yuvarlak kurtlardan Ascaris
lumbricoides erginleri örnek olarak verilebilir. Ayr›ca Trichuris trichiura, çengelli solucanlar›n erginleri ve Tenyalar gibi fleritli Helmintlerin halkalar› da d›flk›n›n
bir pensle kar›flt›r›larak makroskobik incelenmesiyle gözlemlenebilirler. Enterobius vermicularis erginleri genellikle d›flk›n›n d›fl yüzeyinde bulunurlar. D›flk›da do¤al bulunan baz› art›klar çeflitli helmintlere benzetilebilir. Bu nedenle laboratuvar
çal›flan›n›n incelemelerde dikkatli olmas› gereklidir. Ayr›ca sa¤l›k önlemlerinin
yetersiz oldu¤u yerlerde d›flk› örnekleri üzerinde sinek larvalar› ve akarlara s›kl›kla rastlanabilir.
Polenler: Polen tanecikleri parazitlerin kistleri veya yumurtalar› ile kar›flt›r›labilir.
Polenlerin çeflitlili¤i co¤rafik bölgeye göre de¤iflirken, miktar› ise mevsimsel de¤iflimlere göre farkl›l›k göstermektedir. D›flk› örneklerinde polen görüldü¤ünde, bu polenlerin gerçek parazitlerden olan farkl›l›klar› inceleyen kifli taraf›ndan dikkat edilmelidir.
D›flk› örneklerinin Mikroskobik ‹ncelenmesi
Gastrointestinal parazitlerin tan›mlanmas›nda çeflitli laboratuvar yöntemleri kullan›lmaktad›r. Her bir yöntemin kendi içinde avantajlar› ve dezavantajlar› vard›r. Parazitlerin tan›s›nda hangi inceleme yönteminin seçilece¤ini belirleyen parazitlerin
yayg›n olarak bulundu¤u bölgeler, parazitlerin günlük at›lma miktarlar›, araflt›rma
olanaklar› ve kantitatif sonuçlar›n yeterlili¤i gibi çeflitli kriterler vard›r. Bu yöntemlerin baz›lar› basit laboratuvar donan›m›nda yap›labilirken baz›lar› çok iyi laboratuvar araç gereci gerektirir.
Ba¤›rsak parazitlerinin mikroskobik incelenmesinde kullan›lan yöntemler direkt
tan› yöntemleri, ço¤altma yöntemleri, boyama yöntemleri ve kültür yöntemleridir.
Direkt ‹nceleme
Lam-lamel aras› inceleme olarak isimlendirilen bu yöntemde, parazitik organizmalar taze d›flk›da mikroskobik incelenir. E¤er bu preparatlarda her hangi bir parazite rastlanmazsa d›flk› örneklerinde ço¤altma (zenginlefltirme) yöntemleri uygulanmal›d›r. Bu yöntemde ço¤unlukla afla¤›daki teknikler uygulan›r.
1. Serum fizyolojik preparatlar›n haz›rlanmas›: Bu yöntem tüm ba¤›rsak
parazitlerinin rutin incelenmesinde kullan›lmaktad›r. Özellikle de hareketli parazitlerin belirlenmesinde oldukça kullan›fll›d›r. Bu yöntem için incelenecek olan d›flk›
örne¤inden bir öze veya bagetle yaklafl›k 0.1 mg al›narak hafif ›s›t›lm›fl bir lam üzerine konulur. Ayr›ca ayn› s›cakl›¤a getirilmifl fizyolojik tuzlu sudan da bir damla al›narak lam üzerindeki d›flk› ile kar›flt›r›larak d›flk› iyice ezilir ve üzeri lamelle kapat›l›r. Haz›rlanan preparat direkt olarak mikroskopta incelenir.
2. ‹yotlu preperatlar›n haz›rlanmas›: Parazitolojik incelemede bir di¤er rutin incelemedir. Serum fizyolojik ile haz›rlanan preparatlardaki gibi d›flk› örne¤i
lam üzerine konulduktan sonra d›flk› üzerine iyot eri¤i (lugol’un iyot eri¤i veya
Merthiolate-iodine-formaldehit (MIF) eriyi¤i) damlat›larak preparat haz›rlan›r. Bu
ifllemden genellikle Protozoon parazitlerin kistlerinin tan›s›nda yararlan›lmaktad›r.
‹yotlu solüsyon çok kuvvetli olursa d›flk› materyali kümeleflebilir ve organizmalar›n do¤al özellikleri de¤iflebilir. Solüsyon çok zay›f olursa da organizmalar iyi boyanmayacakt›r. Bu nedenle farkl› iyotlu boyama yöntemleri vard›r.
53
a. ‹yot eriyi¤i ile boyama yöntemi: Sarcomastigofor parazitlerin kistlerinin tan›s›nda, kistlerin boyanmas› için kullan›lmaktad›r. Stok solüsyon:
Potasyum iyodur..........1 gr
Kristal iyot................2 gr
Distile su..................50 ml kar›flt›r›larak haz›rlan›r.
Haz›rlanan bu çözelti koyu renkli fliflelerde saklanmal›d›r. Bu boyama ile boyanan kistlerin çekirdekleri ve çeperleri koyu kahve renkte, sitoplazmalar› ise sar›
renkte boyan›rlar.
b. Lugol’un iyot eriyi¤i ile boyama yöntemi:
Kristal iyot................2.5 gr
Potasyum iyodur........5 gr
Distile su.................50 ml
Potasyum iyodür distile suda çözdürülür ve üzerine iyot eklenerek iyice kar›flt›r›l›r. Çözelti koyu renkli fliflelerde saklanmal›d›r. Kullanmadan önce distile su ile
1:5 oran›nda suland›r›lmal›d›r. Stok solüsyonu 3 hafta, çal›flma solüsyonu ise 10
gün içinde kullan›lmal›d›r. Bu boyamada ise parazit yumurtalar› ya da kistleri sar›kahverengi bir renkte boyanarak tan›mlanmalar› kolaylafl›r.
3. Merthiolate -iodine-formaldehit (M.‹.F) yöntemi: Bu yöntem sadece parazitlerin d›flk›da direkt incelemeleri için kullan›lmamakta, ayn› zamanda koruyucu s›v› olarak özellikle de kistlerin saklanmas›nda kullan›lmaktad›r. Bu yöntem için
iki farkl› boya solüsyonu haz›rlanmaktad›r.
1. Merthiolate-formaldehit (MF): Solüsyon A
Formaldehit (%40)........15.0 ml
Merthiolate tentürü........75.0 ml
Solüsyon koyu renkli fliflede saklan›r.
2. Lugol’un iyot solüsyonu: Solüsyon B
Kristal iyot................5.0 gr
Potasyum iyodur........10.0gr
Distile su.................100.0 ml
Potasyum iyodur suda çözdürüldükten sonra iyot yavaflça eklenerek tamamen
çözününceye kadar kar›flt›r›l›r. Solüsyon filtre edildikten sonra koyu renkli fliflelerde saklan›r. Bu çözelti 3 hafta içinde kullan›lmal›d›r.
Haz›rlanan bu stok solüsyonlardan çal›flma solüsyonu haz›rlan›r. Bunun içinde
9.0 ml solüsyon A ile 1.0 ml solüsyon B kullan›mdan hemen önce kar›flt›r›l›r. Taze
olarak haz›rlanan çal›flma solüsyonundan 1-2 mg d›flk› üzerine bir damla damlat›l›r ve kar›flt›r›l›r. Bu kar›fl›mdan haz›rlanan preperat mikroskopta incelenir.
4. Supravital boyama yöntemi: Bu yöntem, organizmadan ç›kar›lan canl›
hücre ya da dokuya zarar vermeden nötr k›rm›z›s› gibi boyalarla yap›lan boyamad›r. Bu yöntemde kullan›lan solüsyonlar afla¤›da verilmifltir.
a) Stok solüsyonlar
Solüsyon A (Fizyolojik serumda Eozin)
Eozin........................0.5 gr
Fizyolojik serum..........100.0 ml
Eozin boyas› yavafl yavafl fizyolojik tuzlu suya kat›larak çözdürülür. Filtre edilerek a¤z› s›k›ca kapanan koyu renkli fliflelerde saklan›r.
Solüsyon B
Brilliant Cresyl Blue.........0.2 gr
Fizyolojik serum...............100.0 ml
Kar›flt›r›l›r, filtre edilir ve solüsyon A gibi saklan›r.
Distile su: organik ve
inorganik maddelerden
ar›nd›r›lm›fl dam›t›k saf
sudur.
54
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
b) Çal›flma solüsyonu: Kullan›mdan hemen önce haz›rlanmal›d›r. Solüsyon A
ve B’den eflit hacimlerde al›narak haz›rlan›r.
c) Boyama basamaklar›
SIRA
1. Temiz
birS‹ZDE
lam›n tam ortas›na bir damla çal›flma solüsyonu damlat›l›r,
2. D›flk›dan bir öze veya baget ile bir miktar al›narak boyan›n üzerine konulur
ve homojen
elde edilene kadar kar›flt›r›l›r, üzeri lamel ile kapat›laD Ü fibir
Ü N Esüspansiyon
L‹M
rak oda s›cakl›¤›nda bir dakika bekletilir ve mikroskopta incelenir.
Bu yöntemle kistik formdaki parazitlerin çekirdekleri kahverengi, sitoplazma
O R U
aç›k k›rm›z›Srenkte
boyan›r.
D›flk›n›n makroskobik
incelenmesinde kan ve mukus varsa örnek mutlaka buralardan
D‹KKAT
al›nmal›d›r. Böylece Protozoon parazitlerin özellikle patojen amiplerin trofozoitlerini belirleme olas›l›¤›
artacakt›r.
SIRA S‹ZDE
N N
5. Quensel’in Boyama Yöntemi: Serum fizyolojik ile haz›rlanan Preperatlarda AmibikAMAÇLARIMIZ
trofozoitlerin tan›mlanmas› oldukça zordur. ‹yotlu boyalar ise trofozoitlerin yap›s›na zarar verdikleri için amip tan›s›nda kullan›mlar› uygun de¤ildir.
Nemlendirilmifl preperatlar üzerinde hareketli trofozoitlerin h›zl› gösterimlerinde
K ‹ T A P
Quensel solüsyonlar›ndan
yararlan›labilinir. Bu boyama yöntemi taze ya da kültürde üremifl örneklerde kullan›labilir.
a) Stok çözeltiler
T E L EIII-Solüsyon
V‹ZYON
1. Sudan
A
Sudan III................1.6 gr
Etanol %80’lik..........100.0 ml
Boya alkol ile kar›flt›r›l›r ve iyice çalkalan›r. Solüsyonun tamamen çözündürül‹NTERNET
mesinin sa¤lanmas› için bir gece çalkalay›c›da bekletilir. Çözelti filtre edilir ve koyu renkli fliflede saklan›r.
2. Metilen Mavisi- Solüsyon B
Metilen mavisi (T›bbi)......3.5 gr
Distile su.................100.0 ml
Su ile boya kar›flt›r›l›r ve iyice çalkalan›r. Solüsyon B gibi bir gece bekletilir ve
filtre edilerek koyu renkli fliflede saklan›r.
3. Kadmiyum kloride- Solüsyon C
Kadmiyum kloride.........10.0 gr
Distile su.....................100.0 ml
Su ile kar›flt›r›lan kadmiyum kloride iyice çalkalanarak, koyu renkli fliflede saklan›r.
b) Çal›flma solüsyonu
Stok Sudan III (Solüsyon A)...................20.0 ml
Stok Metilen mavisi (Soluyon B)..............30.0 ml
Stok Kadmiyum kloride (Solüsyon C)........50.0 ml
c) Yöntem
1. Temiz bir lam›n tam ortas›na büyük bir damla çal›flma solüsyonu damlat›l›r,
2. Bir öze ya da baget yard›m›yla bir miktar d›flk› al›narak lam›n üzerindeki solüsyonun üzerine konulur,
3. Lam›n üzeri bir lamel ile kapat›larak lamelin kenarlar› 1:1 vazelin/parafin kar›fl›m› ile kapat›l›r,
4. Haz›rlanan preparat 15 dakika bekletildikten sonra mikroskop alt›nda incelenir.
55
Ba¤›rsak parazitlerinin incelenmesinde kullan›lan bu direkt yöntemlerin d›fl›nda rutin parazitolojik araflt›rmalarda kullan›lmayan çeflitli tespit, saklama ve boyama yöntemleri de bulunmaktad›r. Ancak direkt analiz yöntemleri her zaman yeterli de¤ildir. Özellikle de parazit formlar›n d›flk›da yetersiz oldu¤u durumlarda ço¤altma (konsantrasyon) yöntemleri kullan›lmal›d›r.
Ço¤altma Yöntemleri
Ba¤›rsak parazitleri büyük miktarlarda analiz örneklerinde bulunduklar›nda direkt
inceleme yöntemleri ile belirlenebilirler. Ancak birçok durumda bu parazitlerin belirlenmesi için ço¤altma bir anlamda zenginlefltirme uygulamas› gerekmektedir.
Ço¤altma yöntemleri do¤ru olarak uyguland›klar›nda Protozoon parazitlerin belirlenmesinde yüksek oranda verimlilik sa¤lad›¤› gibi Helmintler için de oldukça elverifllidir. Ço¤altma yöntemlerinden ço¤unlukla kullan›lan teknikler afla¤›da aç›klanm›flt›r.
1. Çinkosülfatla ço¤altma yöntemi: Helmintler’de yumurta ve larvalar›n,
Protozoonlar’da ise kistlerin yo¤unlaflt›r›lmas›nda kullan›lan basit ve etkili bir tekS‹ZDE
niktir. Bu yöntemin amac› kist yada yumurtalar› kendi özgül SIRA
a¤›rl›klar›ndan
daha
fazla özgül aral›¤a sahip bir eriyik içinde yüzdürmektir (Flotasyon yöntemi olarak
da isimlendirilir). Çinko sülfatla ço¤altma yöntemi genellikle yuvarlak
yuD Ü fi Ü N E L ‹kurtlar›n
M
murtalar› ve Protozoon kistlerinin kitle halinde incelenmesi için önerilmektedir. Bu
yöntem Ascaris, Trichuris, Trematodlar ve Tenyalar için uygun bir ço¤altma yönS O R U
temi de¤ildir.
Çinko sülfatla ço¤altma yöntemi ya¤l› d›flk›larla çal›fl›ld›¤›nda elveriflli
D ‹ Kbir
K A Työntem de¤ildir. Bu nedenle laboratuvara gelen d›flk› örneklerinin yöntem seçimi öncesi makroskobik
incelenmesi mutlaka yap›lmal›d›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
a) Çinko Sülfat çözeltisi, özgül a¤›rl›¤› 1.18-1.20: 331 gr çinko sülfat bir litre su
AMAÇLARIMIZ
ile kar›flt›r›l›rsa istenilen özgül a¤›rl›¤a ulafl›l›r.
b) Yöntem
1. 0.3-0.5 gr d›flk› örne¤i tek kullan›ml›k bir d›flk› kab›na al›n›r ve 1.0 ml su ile
K ‹ T A P
kar›flt›r›l›r
2. Kar›fl›m›n üzerine tekrar 8.0 ml su eklenerek iyice kar›flt›r›l›r ve eriyik haline
gelen d›flk› çift katl› gazl› bezden geçirilerek 15.0 ml’lik santrifüj tüpüne aktar›l›r,
TELEV‹ZYON
2,500 rpm’de bir dakika santrifüj edilir.
3. Süpernatant (üst s›v›) boflalt›l›r ve pelet (çökelti) üzerine 1 ml çinko sülfat çözeltisi eklenerek iyice kar›flt›r›l›r.
4. Santrifüj tübünün üzerine tekrar 13-14 ml seviyesine gelene kadar çinko sül‹NTERNET
fat eklenir ve 2,500 rpm’de bir dakika santrifüj edilir.
5. Santrifüjden sonra tüp yavaflça ve dikkatlice çalkalanmadan dik olarak tüplük içine yerlefltirilir ve tüp üzerindeki katmandan bir damla al›narak lam üzerine
konulur.
6. Lam lamelle kapat›larak mikroskopta incelenir.
2. Doymufl tuzlu su ile flotasyon (yüzdürme) yöntemi: Bu yöntem parazitin özgül a¤›rl›¤›ndan daha a¤›r bir solusyon kullanarak, yumurtalar›n kullan›lan
solusyonun üst k›sm›nda toplaflt›r›lmas› esas›na dayan›r. Uygulamas› kolay ve pratik olan bu yöntem daha çok ba¤›rsak Helmintlerinin yada Protozoon kistlerinin
tan›s›nda tercih edilir. Ancak kapakl› yumurtalara sahip türlerin ve Protozoonlar›n
trofozoit yap›lar›na zarar verece¤i için bunlar›n tan›s›na uygun de¤ildir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
RPM: Santrifüjde kullan›lan
bir terimdir ve dakikadaki
devir say›s›d›r.K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
56
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
Bu yöntem kancal›kurtlar›n
tan›s›nda önerilmektedir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
D‹ NÜTfiEÜRNNE LE‹TM
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
a) Doymufl
SIRAtuzlu
S‹ZDEsuyun haz›rlanmas›: 1 litre suya 375 gr sodyumklorür (Yemek
tuzu) eklenir ve kaynat›larak eritilir. Solüsyon filtre edilir ve oda s›cakl›¤›nda saklan›r.
AMAÇLARIMIZ
b) Yöntem
1. D›flk› ve doymufl tuzlu su 1:1 oran›nda olacak flekilde tek kullan›ml›k d›flk›
kab›nda kar›flt›r›l›r.
K ‹ T A20P ml’lik deney tüpüne aktar›l›r ve üzeri tekrar doymufl tuzlu su
2. Bu kar›fl›m
ile tamamlan›r. 3. Deney tüpündeki s›v›n›n yüzeyine paralel olacak flekilde bir lamel kapat›l›r ve lamelin s›v› yüzeyinde yüzmesi sa¤lan›r. Bu flekilde lamel 30 daT E L E V ‹ Z Y Osonra
N
kika bekletildikten
bir pens ile sarsmadan al›narak lam üzerine b›rak›l›r ve
SIRA S‹ZDE
mikroskopta incelenir.
3. Formalin-Etil Asetat (Eter) ço¤altma yöntemi: Bu yöntem Protozoon,
Helmint larvalar›
D‹ NÜ Tfi EÜ RN N
E LEve
‹TM yumurtalar›n›n inceleme materyalinde ço¤alt›lmas›nda rutin
olarak kullan›lmaktad›r. Ancak Hymenolepis nana yumurtalar›, Giardia intestinalis kistleri ve Iodamoeba butcshlii kistleri için uygun bir yöntem olarak önerilmeS O R U
mektedir.
N N
D ‹ K asetat
K A T etere göre daha uygun sonuçlar verdi¤i için daha fazla tercih edilSon y›llarda, etil
mektedir. Ancak, etil asetat yan›c› ve patlay›c› bir kimyasal oldu¤u için kullan›rken dikkatli olunmal›d›r.
SIRA S‹ZDE
N N
a) Solüsyonlar
AMAÇLARIMIZ
1. Fizyolojik
tuzlu su
2. Nötral tampon 10:
Formaldehit........................100.0 ml
K ‹ T A P
Distile su.............................900.0
ml
Sodyumfosfat monobazik........4.0 gr
Sodyumfosfat dibazik............6.5 gr
TELEV‹ZYON
3. Etil asetat
b) Yöntem
1). D›flk› örne¤inden yaklafl›k bir ceviz büyüklü¤ünde al›narak, 25 ml fizyolojik tuzlu su‹ Niçinde
kar›flt›r›l›r.
TERNET
2. Kar›fl›m bir gazl› bez kullanarak 15 ml’lik santrifüj tüpüne süzülür ve 2.500
rpm’de 2 dakika santrifüj edilir.
3. Santrifüj sonunda süpernatant at›larak pelet k›sm› yeniden tuz yada su ile suland›r›l›r. Bu ifllem süpernatant berrak oluncaya kadar devam ettirilir.
4. En son elde edilen peletin üzerine 10 ml nötral tampon 10 eklenerek kar›flt›r›l›r ve 15 dakika beklenir.
5. Süre sonunda, 3 ml etil asetat ilave edilerek tüpün a¤z› kapat›l›r ve 30 saniye h›zl›ca ters çevirerek kar›flt›r›l›r.
6. Bu kar›fl›m, 2 dakika 2.500 rpm’de santrifüj edilir ve santrifüjden sonra tüp
üzerinde dört tabaka meydana gelir. Bu tabakalar üstten alta do¤ru s›ras›yla, etil
asetat, d›flk› kal›nt›lar›, formalin solüsyonu ve parazitleri içeren sediment bulunur.
7. Sediment haricindeki di¤er üç tabaka dikkatlice tüpten uzaklaflt›r›l›r ve sedimentten direkt yada boyal› preparatlar haz›rlanarak parazitlerin varl›¤› mikroskopta araflt›r›l›r.
57
4. Protozoon kistlerinin ço¤alt›lmas› için fizyolojik tuzlu su ile çöktürme yöntemi (Sedimentasyon):
1. Bu yöntem için, yaklafl›k ceviz büyüklü¤ündeki d›flk› örne¤i 500 ml’lik bir erlene konularak üzerine fizyolojik tuzlu su konularak iyice ezilir.
2. D›flk› iyice ezildikten sonra üzeri tamamen fizyolojik tuzlu su ile doldurulur
ve 15-30 dakika beklenir.
3. Bu süre sonunda dibe çöken sedimentin (çökelti) üzerindeki s›v› at›larak
üzerine tekrar fizyolojik tuzlu su aktar›l›r.
4. Üstte kalan s›v› tamamen berraklafl›ncaya kadar y›kama ifllemi tekrarlan›r.
5. Bu ifllemden sonra çökelti santrifüj tüpüne aktar›larak 1500 rpm’de 5 dakika
santrifüj edilir.
6. Santrifüj sonunda süpernatant at›l›r ve peletten lam üzerine materyal al›narak
preperat haz›rlanarak mikroskopta incelenir.
5. Trematod yumurtalar›n›n suda çöktürülmesi yöntemi: Bu yöntemin
amac› da di¤er sedimentasyon yöntemlerinde oldu¤u gibi yumurtalar›n özgül a¤›rl›klar›ndan daha az özgül a¤›rl›¤a sahip olan s›v›lar kullanarak bulunduklar› ortamda çökelmelerini sa¤lamakt›r.
1. D›flk› kab›nda getirilen d›flk› örne¤i parçalanarak gazl› bezden filtre edilir ve
üzerine kap tamamen dalacak flekilde çeflme suyu doldurularak 15 dakika bekletilir.
2. Süre sonunda üstteki s›v› dökülerek tekrar çeflme suyu doldurulur. Bu ifllem
üstte kalan s›v› tamamen berraklafl›ncaya kadar devam ettirilir.
3. En sonunda altta kalan çökeltiden 1-2 damla al›narak lam üzerine konulur ve
preparat haz›rlanarak mikroskopta incelenir.
Boyama Yöntemleri
Protozoon parazitlerin direkt haz›rlanan preparatlarda tan›mlanmalar›n›n zor olmas›ndan dolay› parazitoloji laboratuvarlar›nda kal›c› boyama yöntemleri de kullan›lmaktad›r. Böylece parazit organizmalar›n yap›lar›n›n detaylar›n›n incelenmesi
ve preparatlar›n kal›c› hale getirilebilmesi için parazit preparatlar›n›n uygun flekilde tespit edildikten sonra hücre ve/veya dokular› boyayabilen boyalarla boyanmas› gerekmektedir. Ayr›ca bu yöntemlerle haz›rlanan preparatlar kal›c› olduklar› için
parazitolojik e¤itimlerde de kullan›labilirler (fiekil 3.2).
fiekil 3.2
Taze d›flk›dan
boyama yapmak
için yayma
preparat›n›n
haz›rlanmas›.
Parazitoloji laboratuvarlar›nda parazitler için s›kl›kla uygulanan boyama yöntemleri afla¤›da anlat›lm›flt›r.
1. Demirli hematoksilen boyama yöntemi: D›flk› örneklerindeki Protozoon
parazitlerin boyanmas› için ideal bir boyama yöntemidir. Demirli hematoksilen,
çekirdek detaylar› ve sitoplazmik inklüzyonlar›n incelenmesinde kullan›lan en uygun tekniklerden birisidir. Ayr›ca oldukça k›sa bir yöntemdir.
‹nklüzyon: Hücre içinde
bulunan mikrozom, virüs,
pigment granülleri, ya¤
damlac›klar› gibi
cisimlerdir.
58
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
a) Solüsyonlar
‹yotlu alkol: %70’lik etanol içinde yeterli miktarda iyot kristali çözdürülerek koyu kahverengi renkte yo¤unlaflt›r›lm›fl bir stok solüsyon haz›rlan›r. Bu stoktan ise solüsyon A olarak isimlendirilen çal›flma solüsyonu haz›rlan›r. Çal›flma solüsyonu için,
%70’lik etanol içine stok solüsyondan, solüsyonun rengi demli çay rengi al›ncaya kadar ilave edilir. Çal›flma solüsyonu kullanmadan hemen önce haz›rlanmal›d›r.
Sabitleyici-Solüsyon B:
Ferrik Amonyum sülfat..............2.0 gr
Distile su..........................50.0 ml
Ferrik amonyum sülfat kristalleri yavafl yavafl distile su içine ilave edilerek tamamen çözünmesi sa¤lan›r.
Hematoksilen boyas›: 10 gr hematoksilen 100 ml %95’lik alkol içinde çözdürülerek ›fl›kl› bir ortamda 6 veya daha fazla hafta depolanacak flekilde stok solüsyonu haz›rlan›r. Kullanmadan önce filtre edilmelidir. Çal›flma solüsyonu C için ise,
5 ml stok solüsyon 95 ml distile su içinde suland›r›l›r. Bu solüsyon günlük haz›rlanmal›d›r.
Fosfotungstik asit-Solüsyon D:
Fosfotungstik asit..............2 gr
Distile su....................100.0 ml
Lityum karbonatl› %70’lik etanol- Solüsyon E: 100 ml distile su içine doyurulmufl olacak flekilde lityumkarbonat konularak çözdürülür ve iyice kar›flt›r›larak,
koyu renkli fliflede saklan›r. Haz›rlanan bu stok solüsyondan, 6-10 ml al›narak 100
ml %70’lik etanol içine damlat›l›r. Böylece çal›flma solüsyonu E haz›rlan›r. Ancak
çal›flma solüsyonu E kullanmadan hemen önce haz›rlanmal›d›r.
b) Yöntem
1- Bir baget yada öze yard›m› ile temiz bir lam üzerine oldukça ince olacak flekilde d›flk› yay›lacak flekilde en az befl preparat haz›rlan›r.
2- Haz›rlanan preparatlar, Schoudinn’in fiksatifinde bir veya 24 saat tespit edilir. Bu ifllemde preparat›n kurumamas›na dikkat edilmelidir. E¤er fiksatif 50 derecenin üzerinde ›s›n›rsa tespit ifllemi befl dakika veya daha k›sa süre yap›labilir.
SIRA S‹ZDE
3- Boyama
ifllemleri için gerekli solüsyonlar› s›ras› ile içerecek olan kavanozlar
haz›rlan›r.
4- Afla¤›da
D Ü fi Ü verilen
N E L ‹ M Tablo 3.1’ deki s›raya göre preparatlar s›rayla bir kavanozdan di¤erine aktar›larak boyama ifllemi tamamlan›r.
5- Boyama iflleminden sonra preparatlar uygun bir nemlendirme ortam›nda
S O R U
nemlendirilerek mikroskopta incelenirler.
Preparat bir kavanozdan
di¤erine aktar›l›rken bir kurutma kâ¤›d› üzerinde kurutulmal›d›r.
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
59
Kimyasal
‹yodin Alkol
Solüsyon
Zaman (Dakika)
A
5
%50’lik Etanol
3
Çeflme suyu
3
Sabitleyici
B
Çeflme suyu
Hematoksilen boyas›
1
C
Çeflme suyu
Fosfotungstik Asit
1
1
D
Akan çeflme suyu
%70’lik Etanolde Lityum karbonat
3-5
Tablo 3.1
Demirli
Hematoksilen
boyama yönteminde
tespit iflleminden
sonraki boyama
basamaklar›.
2-4
5
E
3
%95’lik Etanol
5
Ksilol
3
2. Trichrom boyama yöntemi: Birçok intestinal parazitin tan›s›nda kullan›lan, özellikle de Entamoeba histolytica gibi patojen amiplerin patojen olmayan di¤er amiplerden ay›r›m›nda oldukça h›zl› ve kullan›fll› bir boyama yöntemidir. Bu
yöntemle boyama sonucunda, iyi tespit edilmifl ve boyanm›fl trofozoit ve kistlerin
sitoplazmalar› morumsu ya da mavi-yeflil, zemin yeflil, nükleer kromatin, kromatoid cisimcikler ve sindirilmifl eritrositler k›rm›z›-mor renkte görülmektedir.
a) Solüsyonlar
Schaudine Fiksatifi- Solsuyon A
‹yodine alkol- Solüsyon B: Bir önceki yöntemde analat›ld›¤› gibi haz›rlan›r.
Boya solüsyonunun haz›rlanmas›:
Chromotrope 2R....................0.6 gr
Light Green SF.....................0.15 gr
Fast Green...........................0.15 gr
Fosfotungstik asit...................0.7 gr
Glasiel Asetik Asit..................1.0 ml
Distile su..............................100 ml
Tüm boyalar asetik asit içinde kar›flt›r›l›r ve oda s›cakl›¤›nda 30 dakika bekletiSIRA S‹ZDE
lir. Süre sonunda distile su eklenerek iyice kar›flt›r›l›r.
%90’l›k Asitlefltirilmifl Etanol
Etanol (%90).........................99.55 ml
Glasiyel asetik asit...................0.45 ml
Asit ve alkol kar›flt›r›l›r. Kesinlikle %95’lik alkol kullan›lmaz.
S O R U
b) Yöntem:
D‹KKAT
Preperatlar demirli hematoksilende oldu¤u gibi taze d›flk›dan haz›rlan›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
Materyalin kal›nl›¤›n›n lam›n alt›ndan yaz›lar okunabilecek SIRA
kadar
olmas›na dikS‹ZDE
kat edilmelidir. Lam kurumadan Schaudine fiksatifine (SAF) dald›r›l›r. E¤er d›flk›
sulu ise havada kurutulduktan sonra fiksatife konulur. Burada en az 30 dakika
AMAÇLARIMIZ
bekletildikten sonra s›rayla flu ifllemler yap›l›r.
1. %70 Alkol...................5 dakika bekletilir
2. ‹yot Alkol....................3 dakika bekletilir
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
60
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
3. %70 Alkol.......................2 dakika bekletilir
4. %70 Alkol.......................5 dakika bekletilir
5. Trikrom boya.................8 dakika bekletilir
6. Asitlefltirilmifl alkol.........3 kez dald›r (1’er saniye)
7. %95 Alkol.......................1 kez Dald›r
8. %95 Alkol.......................Çalkala
9. Karbol-Ksilen..................2 dakika bekletilir
10. Karbol-Ksilen................5 dakika bekletilir
11. Ksilen............................2 dakika bekletilir
12. Ksilen............................5 dakika bekletilir
Boyama iflelemi bu basamaklar s›ras›yla gerçeklefltirildikten sonra sonland›r›l›r ve preperat uygun bir nemlendirme ortam›nda nemlendirilirek mikroskopta
incelenir.
3. Modifiye asit-fast boyama yöntemi: Cryptosposrodium, Cyclospora ve
Isosporlar›n d›flk›da bulunan dönemlerinin boyanmas› için demirli hematoksilen
yada trichrom gibi boyama yöntemleri uygun de¤ildir. Bu nedenle bu türlerin tan›mlas›nda ço¤unlukla Kinyon’un asit fast boyama yöntemi modifiye edilerek kullan›lmaktad›r. Boyama sonucunda kistler mavi zemin üzerinde k›rm›z›, genellikle
de parlak k›rm›z› fleklinde gözlenirken mayalar ve di¤er materyaller mavi renkte
boyan›rlar.
a) Kinyon’un karbolfuksin solüsyonu
Basik Fuksin.....................4gr
Fenol..............................8 gr
Etil alkol (%95’lik).............20 ml
Distile su........................100 ml
Fuksin alkolle çözdürüldükten sonra üzerine fenol eklenir ve iyice kar›flt›r›l›r.
Son olarak da distile su ilave edilerek koyu renkli fliflede saklan›r.
b) Löffler’in alkaline metilen mavisi
Metilen mavisi..........................0.3 gr
Etil alkol (%95’lik).........................30 ml
Potasyum hidroksit (%0.01)...........100 ml
Alkol içinde metilen mavisi çözdürüldükten sonra potasyum hidroksit eklenerek koyu renkli fliflede saklan›r.
SIRA S‹ZDE
c) Yöntem
1. D›flk› örne¤inden, di¤er boyama yöntemlerinde oldu¤u gibi ince yayma preparat haz›rlan›r.
2. Haz›rlanan preparat havada kurutulduktan sonra boyama küvetine al›narak
üzerine preparat›n tamam›n› kaplayacak flekilde karbolfuksin boyas›ndan döküleS O R U
rek, preparat alt›ndan ucu yak›lm›fl alkollü pamukla çok k›sa süre ›s›t›l›r.
D‹KKAT
Kesinlikle kaynay›ncaya
kadar alev üzerinde bekletmeyiniz.
N N
3. Is›tmadan
sonra 5 dakika beklenerek preparat çeflme suyunda y›kan›r.
SIRA S‹ZDE
4. Preparat yaklafl›k 2 dakika %1 sülfürik asit içinde bekletilerek tekrar çeflme
suyunda y›kan›r ve kurutulur.
AMAÇLARIMIZ
5. Kurutulan
preparat›n üzerine metilen mavisi dökülerek 1 dakika bekletilir ve
süre sonunda çeflme suyunda y›kanarak havada kurutulur. Haz›rlanan preparat
mikroskopta incelenir.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Parazitlerin Kültürü
Parazitlerin kültüre al›nmas› parazitolojik araflt›rmalarda yararl› bir uygulama olmas›na ra¤men harcanan zaman ve parasal kaynaklar aç›s›ndan rutin incelemelerde
pratik bir yöntem de¤ildir. Hastalardan al›nan flikâyetlere göre, hastal›¤a neden oldu¤u düflünülen parazitin in vitro (cans›z) veya invivo (canl›) ortamlarda parazitlerin kültürü yap›labilir. Bu amaçla yap›lan çal›flmalarda çeflitli besi yerleri kullan›lmaktad›r. Besi yerlerinin istenilen organizman›n üremesini sa¤layacak uygunlukta
olmas› gerekir. Uygun besi yerlerinde flüpheli örnek ekilerek uygun koflullarda inkübe edilir ve üreyip üremedi¤i araflt›r›l›r. Parazitler di¤er mikroorganizmalardan
daha karmafl›k canl›lard›r. Farkl› konak tercihleri ve biyolojik döngüleri nedeniyle
de az bir k›sm›n›n canl› ortamda kültürünü yapmak mümkündür. Ayr›ca invivo
kültürün yap›labilmesi için uygun araflt›rma merkezlerinin bulunmas› gereklidir.
Bu nedenle kültürle tan›ya gitmek pek pratik bir yöntem de¤ildir. Ancak parazitolojik araflt›rmalar›n yap›ld›¤› kurumlarda kültür yöntemlerine ço¤unlukla ihtiyaç
duyulmaktad›r.
Bu yöntemlerden s›kl›kla kullan›lanlar afla¤›da verilmifltir.
1. Boeck ve Drbohlav’›n modifiye edilen kültür yöntemi: Bu yöntem birçok ba¤›rsak parazitleri için kullan›lmaktad›r. Özellikle de Balantidium coli ve Giardia intestinalis türlerinin kültüre al›nmas›nda yararlan›lmaktad›r. Bu yöntem için
kullan›lan solüsyonlar;
a. Locke’n›n solüsyonu (modifiye edilmifltir)
Sodyum klorür (NaCl)............................8 gr
Kalsiyum klorid (CaCl2.2H2O)...............0.2 gr
Potasyum klorid (KCl)............................0.2 gr
Magnezyum klorid (MgCl2.6H2O)...........0.001 gr
Disodyum hidrojen fosfat (Na2HPO4).......2.0 gr
Sodyum bikarbonat (NaHCO3)................0.4 gr
Potasyum dihidrojen fosfat (KH2PO4).......0.3 gr
Distile su..........................................1000 ml
Tüm tuzlar 2 litrelik bir erlen içine 500 ml distile su üzerine eklenerek iyice kar›flt›r›l›r. Distile suyun di¤er kalan 500 ml’si yavaflça eklenerek tüm tuzlar tamamen
çözününceye kadar kar›flt›r›l›r. Bu flekilde haz›rlanan solüsyon 10 dakika kaynat›l›r. Kaynatma s›ras›nda beyaz bir çökelti oluflmal›d›r. Solüsyon tekrar oda ›s›s›nda
so¤utulur, filtre edilir ve 15 dakika 121 °C’de otoklavlan›r.
b) Yumurtal› ortam
Taze yumurta (orta veya büyük boy)..........4 adet
Locke’›n solüsyon................................50 ml
Genifl bir erlen içinde cam baget veya bir kar›flt›r›c› kullanarak kar›fl›m süspanse edilir. Bu kar›fl›m çift katl› bir gazl› bezden filtre edilerek, 7-8 ml hacimlerinde
deney tüplerine aktar›l›r. Deney tüpleri otoklavlanarak kar›fl›m jel k›vam›na getirilir. Otoklavdan sonra oda ›s›s›nda so¤utulan tüplerin üzerine steril Locke’un solüsyonundan 2 yada 3 ml al›narak steril koflullar alt›nda tüplere eklenir. Bu flekilde
haz›rlanan tüpler 35°C’de bir gece inkübe edilir ve buzdolab›nda saklan›r. E¤er bu
kültürler bir hafta içinde kullan›lmazlarsa t›bbi at›k içine at›lmal›d›r.
2. Axenik kültür yöntemi: Entamoeba histolytica kültürü için kullan›lan bu
yöntem, bilinmeyen bir mikroorganizma ile birlikte üreyen amip kültürü olarak tan›mlan›labilir. Bu yöntem rutinde önerilmez, ancak deneysel çal›flmalar için faydal› olabilir.
61
62
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Bu yöntem;
• Organizman›n metabolizmas›, biyokimyas› ve fizyolojisini saptamak,
• Serolojik çal›flmalar için antikor ve antijenleri üretmek,
• Nonpatojenik sufllardan, patojenik olanlar› ay›rt etmek,
SIRA S‹ZDE
• ‹laç duyarl›l›klar›
• Patolojik olay›, parazitin organizasyonu ve ince yap›s›n› anlayabilmek için
çok Dde¤erlidir.
Ü fi Ü N E L ‹ M
Bu yöntemde kullan›lan örnek, d›flk›, mukus ya da her ikisi olabilir. Örnek,
mümkün oldu¤unca taze olmal›, asla 24 saati geçmemelidir. Bu yöntemde besiyeS O R U
ri olarak, TYSGM-9 ve TYI-S-33 besiyerleri kullan›l›r.
D ‹ K KveA Tsolüsyonlar periyodik olarak ya da kullan›l›rken kontrol edilmelidir
Tüm besiyerleri
(kontaminasyon, bulan›kl›k). Stok kültürler 35 ve 25°C’de tutulur, 2-3 günde bir pasajlanmal›d›r. SIRA S‹ZDE
N N
Bu yöntemdeki ifllem basamaklar›:
AMAÇLARIMIZ
• TYSGM-9
besiyerine 0.1ml antibiyotik solüsyonu (100U/ml penisilin,
100mg/ml streptomisin) konulur.
• Her bir tüpe 3 damla niflasta süspansiyonu eklenir.
K ‹ Tbüyüklü¤ünde
A P
• Bezelye
gaita örne¤i tüp dibine konularak, tüplerin a¤z› parafilm veya kapa¤›yla s›k›ca kapat›l›p 45-50°’lik aç›yla etüvde 35°C’de 48 saat inkübe edilir.
T E L E objektifle
V‹ZYON
• 10x’lik
tüpler incelenir, parazitler tüp dibinde ve tüpe yap›flm›fl
olarak görülür.
• Amip görülemezse tüpler 30 dakika dik tutulup dipteki sedimentten 0.5ml
SIRA S‹ZDE
al›narak
‹ N T E Ryeni
N E T bir tüpe ekilir.
• fiayet uygun mikroskop yoksa tüp dibinden 0.5 ml sediment lam-lamel aras›nda,
mavisi ile iki preparat haz›rlanarak incelenir. Metilen maD Ü fibiri
Ü N E Lmetilen
‹M
visi ile çekirdek aç›kça görülür.
• Tüplerde amip saptanmazsa 48 saat daha inkübe edilirler. E¤er hala negatifS O R U
se negatif olarak raporlan›r ve tüpler t›bbi at›¤a at›l›r.
‹KKAT
Axenic kültürD yaparken
en az›ndan iki tüpe ekim yap›lmal›d›r. Bu tüplerden biri antibiyotikli di¤eri antibiyotiksiz olmal›d›r.
N N
SIRA S‹ZDE
3. Baerman yöntemi ile larval dönem Nematod parazitlerin kültürü: Bu
teknikle nematodlar›n larval dönemleri elde edilir (fiekil 3.3). Özelliklede StrongAMAÇLARIMIZ
yloides stercoralis
larvalar›n›n incelenmesinde yayg›n olarak kullan›l›r. A¤›r enfeksiyon durumlar›nda enfektif hem de enfektif olmayan Strongyloides larvalar› olabilir (rhabditiform ve filariform larvalar). Strongyloides larvalar› deri yoluyla kolayK ‹ T A P için çal›flan kiflilerin mutlaka eldiven giymesi ve di¤er güvenl›kla bulaflabilece¤i
lik önlemlerini almas› gerekir.
Yöntem
T E L E V ‹ Z Ye¤er
O N mümkünse hafif tuz uygulamas›ndan sonra elde edilmifl
1. Çal›flmada
olan taze gaita kullan›lmal›d›r.
2. Bir cam huni al›narak as›l›r ve klemplenir (Bir k›skaç ile kapatmak) (fiekil
3.3).‹ N T E R N E T
3. Bir Naylon filtre veya tel kafes bu huninin üzerine konularak iki kat gazl›
bez düzene¤in üzerine konulur.
63
4. Lastik borunun alt› da klemplenir ve gazl› bezi ›slat›ncaya kadar çeflme suyu ile huni doldurulur.
5. Gazl› bez üzerine d›flk› materyalinden bir miktar konularak (e¤er örnek kat› ise suda emulsifiye edilir), 2-3 saat beklenir.
6. Süre sonunda, klemp aç›larak bir kap içine s›v›n›n 10 ml’si ak›t›l›r.
7. Bu s›v›, 500 devirde 2 dakika santrifuj edilir ve santrifüjden sonra örnek al›narak hareketli larvan›n varl›¤›n› görmek için mikroskop alt›nda incelenir.
8. Larva yok ise elde edilen s›v› 8-12 saat oda ›s›s›nda bekletilip tekrar incelenir.
fiekil 3.3
Baerman
yönteminde
kullan›lan
düzenek.
64
4. Larval dönem Nematodlar için agar plate kültür yöntemi: Strongyloides
stercoralis ve kancal› kurtlar gibi Helmintlerin larvalar›n›n incelenmesine olanak
sa¤layan kültür yöntemlerinden biridir. Bu yöntemin esas› özellikle yayg›n olmayan Strongyloides’li ve sa¤l›kl› görünen hastalarda tan›ya yard›mc› olur. Kullan›lan
d›flk› örne¤i taze olmal›, kesinlikle dondurulmamal›d›r. Agar solüsyonu için %1,5
agar, %0.5 et özütü, %1.0 pepton ve %0.5 Sodyum klorür (NaCI) kullan›l›r.
Yöntem
1. A¤ar solüsyonu haz›rland›ktan sonra petri kaplar›na dökülerek, otoklavlan›p steril edilirler.
2. Steril edilen bu agar platelerin merkezine yaklafl›k 2 gr taze d›flk› konur ve
petrinin kapa¤› kapat›l›r.
3. Petriler, oda ›s›nda iki gün bekletilir.
4. Süre sonunda agar yüzeyinde rastgele izler oluflturmufl mikroskopik koloniSIRA S‹ZDE
ler mikroskop
alt›nda petri üzerinden kapal› iken incelenir.
5. Bu ifllemden 6 gün sonra petri kab›nda oluflan çukurlar›n günlük araflt›rmalar› yap›larak,
D Ü fi Ü N E L ‹ M larval parazit incelemesi yap›l›r. Bu ifllem ise, agar yüzeyindeki çukurun içine %10 formalinden 10 ml ilave edilerek, çalkalan›r ve 30 dakika beklenir. Bu süre sonunda oluflan sedimentten ›slak yayma preparat
S O R U
haz›rlanarak mikroskopta larva varl›¤› araflt›r›l›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D ‹ Kbask›lanm›fl
KAT
‹mmün sistemi
hastalar veya immun bask›lay›c› ilaç alan hastalarda S. stercoralis ekarte etmeye çal›fl›ld›¤›ndan, bir gün sonra ve alt› gün sonra incelenebilen iki agar
plate kullanmak
tavsiye edilir. Bu teknik herhangi canl› larva varl›¤›nda baflar›l›d›r. D›flk›
SIRA S‹ZDE
örne¤i eski ise larva yaflayamayaca¤›ndan yöntem negatif sonuç verecektir. Bu nedenle,
dondurulmufl veya saklanm›fl olan örnekler kültür için uygun de¤ildir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
T E LSEOV ‹RZ YU O N
D ‹ KS‹ZDE
KAT
SIRA
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
K D‹ ‹ KT K AA TP
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
N N
3
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Larval nematodlar›n
kültüre al›nmas›nda yararlan›lan bir di¤er yöntem olan Harada Mori
tekni¤ini araflt›r›n›z.
K ‹ T A P
D›flk› Örneklerinin ‹ncelenmesinde Kullan›lan Koruyucular
K›sa süre içinde haz›rlan›p incelenmeyen örnekler, daha sonra incelemek için çeT E LS EOV ‹RZ içinde
YU O N
flitli koruyucular
korunabilirler. Koruyucular içine al›nan örneklerin tafl›yabilece¤i parazitlerin morfolojik özelliklerinin bozulmamas› gerekmektedir. Bu nedenle kullan›lacak
olan koruyucu s›v›n›n seçimi parazitolojik incelemelerde çok
D ‹ K S‹ZDE
KAT
SIRA
önemlidir. ‹Buna
ra¤men
her parazit için özel bir koruyucu yöntem henüz gelifltiNTERNET
rilmemifltir. T›bbi parazitoloji laboratuvarlar›ndaki rutin analizlerde s›kl›kla kullan›SIRA S‹ZDE
lan koruyucular
D Ü fi Ü N Eve
L ‹ Mhaz›rlan›fl yöntemleri afla¤›da verilmektedir. Bu ifllemelerde öncelikle gastrointestinal örnekler daha önce anlat›ld›¤› gibi toplanmal›d›r ve uygun
koruyucular
içine al›nmal›d›r. Ayr›ca ba¤›rsak parazitlerinin boyama iflleminde önAMAÇLARIMIZ
S O R U
celikle tespit ifllemlerinin yap›lmas› gereklidir.
N N
ParazitolojikKDincelmelerde
kullan›lan koruyucu s›v›lar ticari olarak haz›r elde edilebilir.
‹‹ KTK AA T P
Bu durumda mutlaka ticari materyalin üzerindeki kullan›m bilgilerine uyulmal›d›r.
N N
SIRA S‹ZDE
1. Formalin:
kistleri, Helmintlerin yumurta ve larval dönemleT E L E V ‹ Z YProtozoonlar›n
ON
ri için kullan›lmaktad›r. Ancak bu koruyucu Protozoonlar›n trofozoit dönemlerine
zarar verir.AMAÇLARIMIZ
Hastadan al›nan d›flk› örnekleri al›nd›ktan sonraki bir saat içinde koruyucu içine al›nmal›d›r. Formalinle koruma yönteminde %5 veya %10’luk formalin
‹ N T E R N %5’lik
ET
kullan›lmaktad›r.
formalin genellikle, Protozoon kistleri ve Hymenolepis türK ‹ T A P
TELEV‹ZYON
lerinin yumurtalar› için kullan›l›rken, %10’luk formalin di¤er Helmint yumurta ve
larvalar› için kullan›l›r. Bu solüsyonlar afla¤›daki gibi haz›rlan›r:
%10
%5
Formaldehit......................... 10.00 ml..............5.00 ml
Distile su............................. 90.00 ml............ 95.00 ml
Sodyum fosfat monobazik..... 0.40 gr.............. 0.40 gr
Sodyumfosfatdifazik, susuz.....0.65 gr.............. 0.65 gr
Tüm solüsyonlar dikkatlice kar›flt›r›larak a¤z› s›k› kapanan 1 lt’lik cam kaplarda saklan›r. Haz›rlanan bu stok koruyucu solüsyondan 3:1 oran›nda olacak
flekilde al›narak üzerine 1 birim d›flk› konulur ve bir aplikatör ile iyice kar›flt›r›l›r. Fiksasyonun yeterli olmas› için en az 1 saat oda s›cakl›¤›nda bekletilmelidir.
E¤er bu flekilde haz›rlanan örne¤in tafl›nmas› söz konusu ise fliflenin etraf› en az
üç kat parafilm ile sar›lmal›d›r ve tafl›y›c›n›n alt›na sabit kalacak flekilde yerlefltirilmelidir.
2. Polivinil Alkol (PVA): ‹ntestinal amibik organizmalar›n trofozoitlerinin korunmas›nda ve fikse edilmesinde kullan›lan oldukça yararl› bir kimyasald›r. PVA,
koruyucu olmas›n›n yan›nda fiksatif özelli¤ine de sahiptir. Trofozooitlerin d›flk› ortam›nda k›sa sürede hareketlilikleri kaybolmakta ve morfolojileri bozulmaktad›r.
Bu fiksatif ise trofozoitlerin daha uzun süre d›flk› ortam›nda kalmalar›n› sa¤lamakta ve incelenmelerini kolaylaflt›rmaktad›r. Bu avantajlar›n›n yan›nda, PVA kal›c› boyanm›fl yayma preparatlar ile konsantrasyon teknikleri için de uygundur ve oda s›cakl›¤›nda uzun süre saklanabilir. Ayr›ca d›flk› örneklerinin di¤er laboratuvarlara
tafl›nmas›nda en uygun solüsyondur. Bir di¤er avantaj› ise, s›v› örnekler için de
kullan›labilmesidir. PVA’n›n haz›rlanmas›:
PVA.......................... 10.0 gr
Etil alkol (%95)........ 62.5 ml
Civa klorid................. 125.5ml
Asetik asit...................10.00 ml
Gliserin.......................3.00 ml
PVA di¤er kimyasallar›n üzerine yavafl yavafl eklenerek 75°C’de ›s›t›l›r ve
iyice çözünmesi sa¤lan›r. E¤er solüsyon tamamen berraklafl›rsa ›s›tma ve kar›flt›rma durdurulabilir. Böylece stok fiksatif haz›rlan›r. Daha sonra bu fiksatiften
3 birim al›narak bir birim taze d›flk› üzerine konulur (3:1). Bu flekilde haz›rlanan örnek fliflelerinde preparat haz›rlanarak mikroskopta incelenir (fiekil 3.4).
E¤er flifleler uzun süre saklanacaksa fliflelerin etraf› en az üç katl› parafilm ile
iyice sar›lmal›d›r.
65
66
fiekil 3.4
PVA’l› d›flk›
örneklerinden
preparat
haz›rlan›fl›.
3. Modifiye edilmifl bak›r bazl› PVA: Kal›c› boyanm›fl yayma preparat haz›rlanmas›nda ve ço¤altma teknikleri için uygun bir koruyucudur. Civa içermez ve ticari
olarak da elde edilebilir. Protozoon morfolojilerinin korunmas›nda bir önceki yönteme göre kalitesi düflüktür. Bu solüsyonun haz›rlanmas›nda; bak›r sülfat, penta hidrat 20.0g ve 1000 ml distile su kar›flt›r›larak, bu solüsyondan 600 ml al›n›r ve üzerine
300 ml %95’lik etil alkol eklenir. Bu flekilde haz›rlanan stok koruyucu solüsyondan
3:1 oran›nda d›flk› içeren flifleler haz›rlanarak, bir önceki yöntemin ayn›s› uygulan›r.
4. Merthiolate-iodine-formaldehit fiksatif (MIF) solüsyonu: En uygun koruma yöntemidir. Özellikle ›slak yayma preparatlar için uygundur. Haz›rlamas›
zordur ve iyodin stabil olmad›¤› için mutlaka taze kullan›lmal›d›r. Boyama yönte-
67
mi ile incelenecek preparatlarda tespit s›v›s› olarak da kullan›lan bu koruyucu s›v›n›n haz›rlanmas› flu flekildedir:
a) Stok solüsyon
Distile su........................250.0 ml
Formaldehit....................25.0 ml
Merthiolate boyas›............200.0 ml
Gliserin..........................5.0 ml
Bu solüsyon koyu renkli fliflede saklanmal›d›r.
b) Çal›flma solüsyonu: Bu solüsyonun haz›rlanmas›nda kullanmadan hemen
önce taze lugol solüsyonu ile kar›flt›r›lmal›d›r. Bunun için 2.35 ml MIF solüsyonu
bir deney tüpüne konularak a¤z› kapat›l›r. ‹kinci bir tüpe ise 0.15 ml lugol solüsyonu konularak bu tüpün de a¤z› kapat›l›r. Bu iki solüsyon d›flk› örne¤i konulmadan hemen önce kar›flt›r›lmal›d›r.
c) Yöntem: Yaklafl›k olarak 0.25 gr d›flk› örne¤i çal›flma solüsyonuna konularak
iyice kar›flt›r›l›r. Haz›rlanan tüpün a¤z› s›k›ca kapat›larak uzun süre bu koruyucu
içinde d›flk› örnekleri bekletilebilir. Ayr›ca bir süre sonra tüpte oluflan d›flk›ya ait
çökeltinin üst yüzeyinde ço¤unlukla Protozoon olmak üzere Helmint
SIRA S‹ZDEyumurtalar›
da bulunacakt›r. Bu bölümden bir damla al›narak lam üzerine konulur ve lamelle
kapat›larak mikroskopta incelenir.
D Ü fi Ü ve
N E L SCHOLTEN,
‹M
5. Sodyum asetat-asetik asit-formol (SAF) fikastifi (YANG
1977): Konsantrasyon yöntemleri ve kal›c› yayma preparatlar için uygun bir solüsyondur. Civa içermez ve özelikle Hematoksilenle boyanacak olan
S O R preparatlarda
U
fiksatif olarak kullan›m› daha iyidir. Trichrom boyama yönteminde ise önerilmez.
a) Solüsyon haz›rlan›fl›:
D‹KKAT
Sodyum asetat...............1.5 gr
Glasiyel asetik asit...........2.0 ml
SIRA S‹ZDE
Formaldehit (%40)...........4.0 ml
Distile su......................92.0 ml
b) Yöntem: D›flk›dan haz›rlanan yayma preparat üzerine 1 damla yumurta ak›
AMAÇLARIMIZ
ve gliserin kar›fl›m› damlat›larak üzerine de 1 damla SAF eklenir ve oda s›cakl›¤›nda 30 dakika bekletilir. Süre sonunda preparat fikse edildi¤inden uygun boyama
yöntemi ile boyanabilecek hale gelmifltir.
K ‹ T A P
6. Schaudinn solüsyonu ve fiksatifi: Civa klorür, distile su ve % 95’lik etanol
kar›fl›m›ndan oluflan schaudinn solüsyonu protozoonlar›n morfolojik yap›lar›na zarar vermemesinden dolay› oldukça kullan›fll› bir yöntemdir. Bu solüsyon koruyuTELEV‹ZYON
cu oldu¤u gibi kal›c› preparat haz›rlanmas›nda fiksatif olarak da kullan›lmaktad›r.
Trichrom ve hematoksilen boyamalarda fiksatif olarak kullan›lmaktad›r.
N N
‹ N T E R intestinal
NET
http://www.udel.edu/medtech/dlehman/medt372/images.html adresinden
parazitlerin tan›da incelenen dönemlerine ait resimlere ulaflabilirsiniz.
KAN ÖRNEKLER‹N‹N ‹NCELENMES‹
Kan ve dokularda yerleflen parazitlerin kesin tan›s›nda kan örneklerinin do¤ru toplanmas› ve analiz edilmesi çok önemlidir. Kan parazitlerinin ço¤unlu¤unda klinik
kan örnekleri kullan›labildi¤i gibi baz› durumlarda omurilik s›v›s›, peritonal s›v›,
doku ve organlardan aspire edilen ve biyopsi ile al›nan örnekler tan›da kullan›labilirler. ‹nsan kan serumu ya da di¤er vücut s›v›lar› ile çal›fl›ld›¤›nda kan ve doku
kaynakl› patojenlerle enfeksiyonun engellenmesi için dikkat edilmesi gereken evrensel kurallar bulunmaktad›r. Bu kurallar özetle:
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
68
1. Laboratuvarda çal›fl›rken t›bbi eldiven, önlük ve gözlük gibi koruyucu ekipmanlar kullan›lmal›d›r.
2. Eller üzerinde kesik veya yaralar varsa bunlar›n üzeri hemen kapat›lmal›d›r.
3. Çal›flma s›ras›nda kullan›lan i¤ne ve lansetler tek kullan›ml›k olmal›d›r ve
kullan›ld›ktan sonra çevrenin kontaminasyonun engellenmesi için t›bbi at›¤a at›lmal›d›r.
4. Çal›flma sonunda eldivenler de t›bbi at›¤a at›lmal›d›r ve eller iyice dezenfekte edilmelidir.
Kan Örneklerinin Toplanmas› ve Laboratuvara Tafl›nmas›
SIRA S‹ZDE
Antikoagülan:
S O R U Kan›n
p›ht›laflmas›n› önleyen
maddelerdir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Klinik testler için kullan›lan kan örnekleri genellikle vena (toplardamar) kan›n›n
SIRA S‹ZDE
veya kapiller (k›lcal damar) kan›n›n al›nmas› ile sa¤lanmaktad›r. Vena kan› için al›nan örnek zenginlefltirme yöntemlerini de (Filaryalar ve Trypanosomiasis) içeren
çeflitli tan›sal
D Ü fi Ütestlerin
N E L ‹ M yap›lmas› için yeterlidir. Vena kan›n›n al›nmas›nda en iyi
bölge kolda özellikle de dirsek bölgesinin alt›ndaki orta bölgede bulunan antekubital aland›r.SEnjektörle
veya vakumlu fl›r›nga ile al›nan kan örnekleri antikoagülan
O R U
içeren bir tüpe yeterli miktarda al›n›r. Venöz kan elden ve ayaktan da al›nabilir ancak bu bölgeler hastaya daha fazla ac› verdi¤inden hasta için çok uygun de¤ildir.
D ‹ Khastal›klarda
KAT
Baz› paraziter
antikoagülan içine al›nan vena kan› örnekleri parazitlerin morfolojilerinde ve boyanma özelliklerinde de¤iflikli¤e neden olabilir. Özellikle de s›tma
vena kan› yerine kapiller kan örnekleri tercih edilmelidir.
SIRAtan›s›nda
S‹ZDE
Bu nedenle kan parazitlerinin tan›s›nda kullan›lan kan örnekleri ço¤unlukla parSIRAal›nan
S‹ZDE kapiller kandan sa¤lanmaktad›r. Bu yöntem kan elde etmede
mak ucundan
AMAÇLARIMIZ
oldukça basit
bir yöntemdir. Bu yöntem içinde çeflitli anatomik kan alma bölgeleri vard›r. Bu
bölgelerden en s›k kullan›lan› ise sol el yüzük parmak ucunun iç yüD Ü fi Ü N E L ‹ M
züdür. Çünkü bu bölgenin derisi çok yumuflakt›r ve kolayl›kla delinerek kan al›K ‹ T A P
nan kifliye rahats›zl›k vermeden kan al›nabilmektedir. Kapiller kan almada kullan›S O R U
lan di¤er bölgeler
ise kulak memesi ve topuktur.
N N
TELEV‹ZYON
Parmak ucundan
D ‹ K Kkan
A T alma yöntemi ile ilgili bilgilere Uygulama kitab›n›z›n 4. Bölümünden
ulaflabilirsiniz.
N N
SIRA S‹ZDE
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/Para_Health.htm
adresinden kan dokuda tan›s› yap›‹NTERNET
lan parazitlerle ilgili bilgilere ulaflabilirsiniz.
AMAÇLARIMIZ
Kan Örneklerinin Korunmas› ve Depolanmas›
P›ht›laflman›n önlenmesi ve kan örneklerinin korunmas› için antikoagülantlar kulK ‹ T A hemen
P
lan›l›r. Al›nd›ktan
sonra boyanan örnekler için fiksasyona gerek yoktur, fakat toplama ve ifllemin uygulanmas› aras›nda gecikme olacaksa ince yayma preparatlar için fiksatif olarak metanol tavsiye edilir. Kal›n yayma preparatlar asla fikse
T E LLaboratuvarlarda
EV‹ZYON
edilemezler.
düzenli olarak kullan›lan antikoagülantlar›n parazitik organizmalar›n yap›s›nda büyük bozulmalara neden olmamas›na ra¤men direk
preparat haz›rlanmas› tercih edilir. Kan örneklerinin korunmas› için kullan›lan antikoagülanlardan s›kl›kla kullan›lanlar, kalsiyum ba¤layarak p›ht›laflmay› önleyen
‹NTERNET
kalsiyum ba¤lay›c›lar ve antitrombinlerdir. Antitrombinlerden en iyi bilinen ise heparindir. Kan örneklerinin korunmas›nda kullan›lan di¤er bir alternatif ise kapiler
tüplerdir. K›rm›z› halkaya sahip olan kapiler tüpler heparin içerirler. Siyah veya
mavi halka içerenler ise antikoagülan içermezler.
69
Parazitolojik çal›flmalar için toplanan kan örneklerinin tespit iflleminde metanol
kullan›lmaktad›r. Antikoagülan içinde al›nan kan örnekleri ise buzdolab›nda (+4°C)
bekletilmelidir, örnekler dondurucu içinde hemolize olacaklar›ndan kesinlikle
dondurucu içine konulmamal›d›rlar. Serolojik incelemelerde kullan›lacak serum
içinse, öncelikle k›rm›z› kan hücreleri serumdan ayr›lmal›d›r ve serum bölümü
buzdolab›nda veya dondurucuda bekletilmelidir.
Kan Örneklerinin Parazitolojik ‹ncelenmesi
Baz› parazitler yaflam döngülerine ba¤l› olarak tam kan inceleme, buffy -coat ya
da ço¤altma ifllemleri uygulanan kan örneklerinde tan›mlanmaktad›rlar. Taze tam
kan örneklerinde baz› türler hareketli olsalar da, kesin teflhisler kan örneklerinden
haz›rlanan ince yayma ya da kal›n damla fleklinde haz›rlanan kal›c› boyal› preparatlarla mümkün olmaktad›r. Haz›rlanan kan preparatlar› antikoagülan içermeyen
taze örneklerden veya antikoagülanl› kan örneklerinden haz›rlanabilir. Kan preparatlar›nda boyama için genellikle giemsa boyas› kullan›lmaktad›r. Ayr›ca wright
boyas› ile haz›rlanan preparatlarda da kan dokuda yerleflen parazitler tespit edilmektedir. Kan preparatlar›n›n boyanmas›nda kullan›lan bir di¤er yöntem ise mikrofilaryalar›n boyanmas›nda kullan›lan delafield hematoksilen boyas›d›r.
‹nce Yayma ve Kal›n Damla Kan Preparatlar›n›n Haz›rlanmas›
S›tma, trypanosomiasis, leishmaniasis ve filariasis tan›s›nda kullan›lan en iyi yöntem kan örneklerinden ayn› lam üzerinde ince yayma ve kal›n damla preparat haz›rlanmas›d›r. Bu yöntem baflka bir laboratuvarda da ayn› örneklerin incelenmesiSIRA S‹ZDE Ayr›ca, birne veya örneklerin daha sonra incelenmesine de olanak sa¤lamaktad›r.
çok endemik bölgede yap›lan çal›flmalar içinde oldukça elveriflli bir yöntemdir.
Kan örne¤inin bu yöntemler için al›nmas›ndan önce ilk olarak
identifikasyon (taD Ü fi Ü N E L ‹ M
n›mlama) yap›lmal›d›r. ‹dentifikasyon iflleminde preparat›n haz›rlanaca¤› lam›n
yayma yap›lmayacak olan taraf›n›n bir köflesine kan al›nan kiflinin ad› yada o kifliS O R U
yi tan›mlay›c› bir protokol numaras› yaz›l›r.
Parazitoloji laboratuvar›na gelen her hasta için en az 3 adet ince ve kal›n
preparat
D ‹ K K yayma
AT
haz›rlanmas› önerilmektedir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
‹dentifikasyon iflleminden sonra ince yayma ve kal›n damla kan preparatlar› ya
ayr› ayr› lamlarda yada ayn› lam üzerinde haz›rlan›r. Her iki yayma
yönteminin ayD Ü fi Ü N E L ‹ M
n› lam üzerinde haz›rlanmas› daha pratik bir yoldur. Kan yayma
preparatlar›
hasta
AMAÇLARIMIZ
hastaneye baflvurdu¤unda, acilde veya klinikte doktor taraf›ndan muayene edilS O R U
dikten sonra haz›rlanmal›d›r.
K ‹ T A P
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
K ‹ T A P
Klinik muayenede s›tma flüphesi düflünülüyorsa ve incelenen yaymaDpreparat
‹ K K A T negatifse,
yaymay› takiben en az birbirini izleyen üç gün 6-8 saat aral›klarla örnek al›nmal›d›r
(mümkünse ateflin yükselme döneminde).
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
Kan örnekleri al›nd›ktan sonra tercihen bir saat içinde yayma preparat haz›rlanmal›d›r. Ayr›ca doktor hastada bulunan klinik belirtiler ile sonuçlar
aras›ndaki iliflAMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
kiyi de¤erlendirmek isteyebilir. Bu nedenle hem kan tüpünün hem de sonuç raporunun üzerine örne¤in al›nd›¤› zaman not edilmelidir.
‹ T A P
a. Kal›n damla preparat haz›rlanmas›: Kal›n damla kanK preparat›n›n
haz›rlanmas›nda kullan›lacak olan lamlar etil alkol ile temizlenerek üzerleri yukar›da an-
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
70
lat›ld›¤› gibi etiketlenir ve havada kurumas› beklenir. Kuruyan lamlar üzerine parmak ucundan al›nan 2-3 damla kapiller kan al›narak di¤er bir lam›n sivri köflesiyle
alan› 1.5 cm2’yi geçmeyecek flekilde dairesel hareketlerle kar›flt›r›l›r (fiekil 3.5). Böylece kan›n p›ht›laflmas› engellenir. Boyand›ktan sonra fibrin iplikleri aras›nda parazitin gizlenmemesi için otuz saniye kar›flt›rma ifllemine devam edilmelidir. Kar›flt›rma iflleminden sonra yayma tozsuz bir ortamda oda ›s›s›nda veya 37 °C’de inkübatörde 10-15 dakika kurutulmal›d›r. Kurutulmadan sonra yayma preparat, hemoglobinlerin ayr›lmas› için y›kanmal›d›r. Y›kama iflleminde preparat suya dald›r›p ç›kar›larak veya giemsa boyama yap›lacaksa direk giemsa tamponuna dald›r›larak y›kan›r. E¤er kal›n damla preparat daha sonra boyama için bekletilmesi gerekiyorsa y›kama iflleminden sonra saklanmal›d›r. Kal›n damla preparat›nda lam›n ortas›nda en
yüksek yo¤unlu¤a sahip olan kan hücreleri bulunmaktad›r. Preparatta bulunabilecek mikrofilaryalar›n daha kolay belirlenmesi için mikroskobik incelemede önce
küçük büyütmeden bafllanmal›d›r. S›tma etkenleri ve Trypanosomlar ise daha çok
immersiyon objektif alt›nda incelenmelidir. Ayr›ca sa¤lam olan alyuvarlar kal›n
damlan›n uç k›s›mlar›nda kalmaktad›r. Enfekte olmufl alyuvarlar ise tipik morfolojik
görünümlerinin bozulmas›ndan dolay› s›tma tan›s›nda yard›mc› olmaktad›rlar.
fiekil 3.5
Parmak ucundan
al›nan kan
damlas›ndan kal›n
damla preparat
haz›rlanmas›.
b. ‹nce yayma preparat haz›rlanmas›: Parmaktan al›nan kapiller kan damlas› temiz bir lam üzerine al›nd›ktan sonra lam düz bir zemin üzerine konulur.
‹kinci bir lam veya lamel üzerinde kandamlas› bulunan lamla aras›nda 45° aç› olacak flekilde kan damlas›na do¤ru yaklaflt›r›l›r ve kan lam›n kenar›na yay›ld›ktan
sonra ileri do¤ru çekilip ince yayma tamamlan›r. Bu ifllem h›zl› ve bir kerede yap›lmal›d›r (fiekil 3.6). ‹nce yayma iyi haz›rlanm›flsa lam›n bir ucunda daha kal›n di-
71
¤er ucunda ise daha ince olur. Yayma yap›lan lam›n her iki ucu bofl olmal›d›r ve
kan lam›n tam ortas›na yay›lmal›d›r. Yayma yap›ld›ktan sonra preparat havada kurutulduktan sonra boyama yap›lmal›d›r. Yayma preparata hangi boyama uygulanacaksa yönteme göre boyama öncesi fiksasyon ifllemi yap›lmal›d›r. ‹nce yaymada
tüm hücreleri incelemek mümkündür. Haz›rlanan ince yayma preparatlar mikroskopta incelenirken tüm sahalar önce küçük büyütme ile taranmal›d›r. Genel taramadan sonra flüpheli alanlar immersiyon objektif alt›nda incelenmelidir. Ayr›ca
mikrofilaryalar kan yaymalar› haz›rlan›rken kenarlara çekilece¤inden yayman›n
sonland›¤› bölgeler dikkatli incelenmelidir.
fiekil 3.6
Parmak ucundan
al›nan kan
damlas›ndan ince
yayma preparat
haz›rlanmas›.
fiekil 3.7
Ayn› preparatta
ince yayma ve
kal›n damla
preparat
haz›rlanmas›.
Kan Yayma Preparatlar›n›n Boyanmas›
Parazitoloji laboratuvarlar›na gelen kan örneklerinden ince yayma ve kal›n damla
preparatlar› haz›rland›ktan sonra preparatlar›n en az bir boyama yöntemi ile k›sa
sürede boyanmas› gereklidir. Aksi takdirde bekleyen yayma preparatlar› üzerinde
boya birikmesi gerçekleflecektir. Yayma preparatlar›n incelenmesinde uygulanan
çeflitli boyalar ve boyama yöntemleri vard›r.
1. Giemsa (Triton X-100) boyama: Polietilen glycol mono isooctyl fenol eter
(Triton X) eklenerek modifiye edilmifl olan giemsa boyama bafll›ca s›tma, kala-azar
ve filariazis etkenlerinin kan preparatlar›ndaki tan›s›nda kullan›lan en uygun yöntemlerden birisidir. Giemsa boyas› organizmalar›n detayl› olarak boyanmas›n› sa¤-
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
72
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
lad›¤› gibi özellikle Triton X- 100 ilavesi ile parazitlerin yap›sal özelliklerinin daha
S O R U
iyi boyanmas›n›
kolaylaflt›rmaktad›r.
ParazitolojikDçal›flmalarda
kullanaca¤›n›z giemsa boyas›n›n Azure B tipinde sertifikaya sa‹KKAT
hip olmas›na dikkat ediniz.
a. Stok SIRA
Giemsa
S‹ZDEBoyas›: Afla¤›da verilen miktarlara uygun olacak flekilde stok
boya ihtiyaca göre taze olarak haz›rlanmal›d›r.
Giemsa boyas›...................................0.6 gr
AMAÇLARIMIZ
Gliserin..............................................50.0
ml
Metanol (Absolute, Asetonsuz)........50.0 ml
Giemsa 0.6 gr tart›ld›ktan sonra küçük bir havan içine konulur ve üzerine gli‹ T A Peklenerek hafifçe kar›flt›r›l›r. Boya ile gliserin tamamen bir araserinden birK miktar
ya geldiklerinde kar›fl›m bir erlenin içine aktar›larak üzerine mezürde kalan gliserininin tamam› dökülür ve iyice dairesel hareketlerle kar›flt›r›l›r. Ayn› mezür içine
T E L E Vkonulur
‹ Z Y O N ve metanol hem mezürde kalan gliserinin erlene aktar›lma50 ml metanol
s›n› hem de bir miktar havana dökülerek havanda kalan boyan›n da tamam›n›n erlene konulmas›n› sa¤lar. Bu flekilde tüm metanol de erlene eklendikten sonra kar›fl›m 55-60 °C’lik su banyosuna konulur ve periyodik olarak kar›flt›r›l›r. Su banyo‹NTERNET
sunda erlen 6-8 saat bekletildikten sonra al›narak oda ›s›s›nda so¤utulur ve filtre
edilerek koyu renkli ve a¤z› kapakl› fliflede kullan›l›ncaya kadar bekletilir. E¤er
stok solüsyon filtre edilirse hemen kullan›lmal›d›r. Ancak filtre edilmeden 2 hafta
saklanabilir.
b. Stok tamponlar: Bu tamponlar ayr› flifllerde uzun süre saklanabilirler.
Asit tampon (Solüsyon A)
Sodyum fosfat, monobazik..............9.5 gr
Distile su..........................................1000ml
Alkalin tampon (Solüsyon B)
Sodyum fosfat, dibazik, susuz.........9.5 gr
Distile su..........................................1000 ml
Her iki tampon içinde sodyum fosfatlar 1 lt’lik erlende distile suyun belli bir
miktar› ile önce çözdürülür ve üzerine kalan suyun tamam› eklenerek kar›flt›r›l›r.
c. Çal›flma tampon solüsyonu: Afla¤›da verilen miktarlarda stok tamponlardan
al›nd›ktan sonra distile suda eklenerek solüsyonun pH’› pH metre ile ölçülür.
Stok asit tampon............39.0 ml
Stok alkaline tampon.....61.0 ml
Distile su.........................900.0 ml
d. Yöntem: Boyama iflleminden önce stok giemsa boyas›ndan 15 ml al›narak
SIRAçal›flma
S‹ZDE tampon solüsyonu eklenir, kar›flt›r›larak taze olarak haz›rlaüzerine
n›r. Daha sonra bu yöntemde afla¤›daki ifllemler s›ras›yla uygulan›r.
1. ‹nce yayma ve kal›n damla kan preparatlar› haz›rland›ktan sonra Giemsa boD Ü fi Ü N E L ‹ M
yama yöntemine geçilmeden önce preparat›n sadece ince yayma olan k›sm› absolute metanol ile 3 dakika fikse edilir. Böylece kanda bulunabilecek olan paraziter
O R U tespit edilmektedir.
formlar lam Süzerine
N N
Fiksasyon iflleminden
D ‹ K K A Tsonra bayama ifllemine geçilmeden preparat havada kurtulmufl olmal›d›r.
2. Tespit iflleminden sonra preparat giemsa boyas›na dald›r›larak 30 dakika
SIRA S‹ZDE
bekletilir.
3. Süre sonunda preparat fosfat tamponuna bat›r›larak y›kan›l›r ve havada kurutulur.
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
73
4. Boyama iflleminden sonra preparatlar mikroskopta immersiyon ya¤› damlat›larak 100X büyütme ile incelenir.
Giemsa boyas› ile boyanan kan bileflenlerinden, alyuvarlar soluk k›rm›z› renkte, akyuvarlar ise çekirdekleri mor, sitoplazmalar› soluk mor renkte boyan›rlar. Giemsa boyas› ile reaksiyona giren s›tma parazitlerinin genellikle sitoplazmalar› aç›k
mavi renkte çekirdekleri k›rm›z› ile mor boyan›rlar. Di¤er kan parazitlerinden Babesia, Trypanosoma ve Leishmania türlerinin de boyanma özellikleri s›tma parazitine benzer. Mikrofilaryalar için çok kullan›fll› olmayan bu yöntemde mikrofilaryal
k›l›f› her zaman boyanmazken çekirdekleri maviyle mor aras›nda boyan›r.
2. May Grünwald boyama: Boya içinde metanol bulunmas› nedeniyle haz›rlan ince yayma kan preparatlar›n›n metanolle fikse edilmesine gerek yoktur. Boya
ticari olarak sat›lmaktad›r. Al›nan boya haz›r de¤il de tablet halinde al›nm›flsa 1
tablet 10.0 ml. metanol içinde çözdürülerek çal›flma solüsyonu haz›rlan›r. Haz›rlaSIRA S‹ZDE
nan preparatlar boyama küvetleri üzerine konularak haz›rlanan
boyadan lam›n
üzerine 20-30 damla damlat›larak 2-3 dakika bekletilir. Boya preparat üzerinden
dökülmeden üzerine 20-30 damla distile su damlat›larak bir pipetle su ve boya kaD Ü fi Ü N E L ‹ M
r›flt›r›l›r. Preparat›n boyanmas› için 10 dakika beklenerek boya küvete dökülür ve
preparat çeflme suyunda y›kan›r. Y›kama iflleminden sonra preparat havada kuruS O R U
tularak mikroskopta incelenir.
Bu yöntem kal›n damla kan preparatlar›nda kullan›lamaz.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
N N
SIRA
S‹ZDE
May Grünwald boyama yönteminin kal›n damla preparatlar›nda nedenSIRA
kullan›lmamaktad›r?
S‹ZDE
3. Wright boyama: Haz›rlanan ince yayma preparatlar üzerine Wright boyas›
AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N Eayn›
L ‹ M hacimde
damlat›larak 1-2 dakika bekletilir. Süre sonunda boyan›n üzerine
distile su ilave edilerek 2-3 dakika tekrar beklenir ve süre sonunda preparat çeflme suyunda y›kanarak havada kurutulur. Wright boyas› ticari olarak
S O R Utoz ya da s›v›
K ‹ T A P
halde haz›r olarak sat›lmaktad›r. Hem fiksatif hem de boyay› bir arada içerdi¤inden fiksasyon ve boyama ifllemi ayn› anda yap›l›r. Boyama sonunda alyuvarlar
D‹KKAT
aç›k sar›ms› kahverengi renkte, akyuvarlar ise çekirdekleri aç›k, sitoplazma ile karTELEV‹ZYON
fl›tl›k oluflturacak flekilde parlak mavi renkte boyan›rlar. S›tma parazitlerinin ve diSIRAboyan›r.
S‹ZDE
¤er kan parazitlerinin sitoplazmas› soluk mavi, çekirdek k›rm›z›
Mikrofilayalar›n k›l›f› her zaman boyanmazken çekirdekleri soluk veya koyu mavi renk
aral›¤›nda boyan›rlar.
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
4. Jaswant-Singh-Bhattacherji (JSB) boyama: JSB boyama, s›tma parazitlerinin tan›s›nda çok h›zl› bir yöntemdir. Bu yöntemle parazitler daha net boyanmaktad›rlar ve hem ince yayma hem de kal›n damla preparatlarda kullan›labilen
bir boK ‹ T A P
yad›r. Ancak bu yöntemle boyanan preparatlar›n ömrü k›sa oldu¤u için uzun süre
saklanamazlar. Bu yöntemde kullan›lan solüsyonlar afla¤›daki gibi haz›rlanmal›d›r.
Solüsyon A
TELEV‹ZYON
T›bbi metilen mavisi..................0.5 gr
Potasyum dikromat....................0.5 gr
Sülfürik asit (%1)........................3.0 ml
‹NTERNET
Potasyum hidroksit (%1)............10.0 ml
Distile su.....................................500.0 ml
Metilen mavisi 500.0 ml distile su içinde çözdürüldükten sonra yavafl yavafl ve
kar›flt›rarak sülfürik asit eklenir. Solüsyon iyice kar›flt›ktan sonra potasyum dikro-
4
N N
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
SIRA
AMAÇLARIMIZ
S O R U
K ‹ T A P
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
74
mat eklenerek kab›n taban›nda flekilsiz mor renkli bir çökelti oluflur. Bu çökelti
baflka bir kaba al›narak 3 saat 100-109 °C’de otoklavlan›r. Otoklavdan sonra ürün
oda s›cakl›¤›nda so¤utulur ve üzerine potasyum hidroksit yavaflça damla damla
kar›flt›rarak eklenir. Solusyon iyice kar›flt›ktan sonra 48 saat oda s›cakl›¤›nda bekletilir ve filtre edilerek koyu renkli fliflede saklan›r.
Solüsyon B
Eosin Y, suda çözünebilen........ 1.0 gr
Distile su......................................500.0 ml
Eosin Y distile suda çözdürüldükten sonra kuvvetlice kar›flt›r›l›r ve haz›rlanan
solüsyon 48 saat bekletilir. Kullan›lmadan önce filtre edilmelidir.
Solüsyonlar haz›rland›ktan sonra afla¤›daki ifllemler s›ras›yla yap›lmal›d›r.
• ‹nce yayma preparat giemsa yöntemindeki gibi fikse edilirken kal›n damla
preparat havada kurutulduktan sonra boyama ifllemi bafllar.
• Her iki preparatta solüsyon A içine 30 saniye dald›r›l›r.
• Süre sonunda lamlar kurutma ka¤›d› veya ka¤›t havlu üzerine hafifçe vurularak boyan›n fazlas›n›n akmas› sa¤lan›r. Preparat befl kez hafif asitlefltirilmifl
(pH 6.2-6.6) su içine dald›r›l›r.
• Lamlar tekrar ka¤›t havlu üzerine hafifçe vurulduktan sonra iki kez solusyon
B içine dald›r›l›p ç›kar›l›r.
• Lamlar tekrar ka¤›t havlu üzerine hafifçe vurulur ve 5 kez baflka bir kavanozda haz›rlanan hafif asitlefltirilmifl (pH 6.2-6.6) su içine dald›r›l›r.
• Preparat solüsyon B içine 30 saniye dald›r›l›r.
• Lamlar tekrar ka¤›t havlu üzerine hafifçe vurulur ve 5 kez baflka bir kavanozda haz›rlanan hafif asitlefltirilmifl (pH 6.2-6.6) su içine dald›r›l›r.
• Preparatlar havada kurutulur ve mikroskopta immersiyon objektifte incelenir.
Kan Örneklerinin ‹ncelenmesinde Kullan›lan Ço¤altma
Yöntemleri
Buffy coat yöntemi
Sitratl› kan santrifüj edildikten sonra oluflan lökosit tabakas› buffy coat olarak isimlendirilmektedir. Parazitler ve mantarlar buffy coat’ta bulunan tek çekirdekli hücrelerin içinde bulunurlar. Bu yüzey tüpte d›fltan iflaretlenir ve bu k›s›m dikkatlice k›r›larak buradaki hücrelerden ince yayma preparat haz›rlan›r. E¤er kanda Trypanosom
veya mikrofilarya varsa buffy coat içinde hareket gözlemlenir. Bu flekilde Leishmani donovani, Trypanosoma sp. ve baz› mantar türleri periferik kanda saptanabilir.
Knott Ço¤altma Yöntemi
Mikrofilaryalar›n incelenmesi için koldan al›nan vena kan› veya parmak ucundan
al›ndan kapiller kan örnekleri kullan›labilir. Ancak periferik kanda mikrofilaryalar›n az oldu¤u durumlarda bu yöntem kullan›larak incelenen alandaki mikrofilaryalar›n ço¤alt›lmas› sa¤lan›r. Al›nan kan örneklerine santrifüj iflleminden sonra %2
formalin solüsyonu eklenerek mikrofilaryalar aç›¤a ç›kar›l›rlar. Ayr›ca mikrofilaryalar›n bu yöntemle boyanmalar› da morfolojik yap›lar›n›n detayl› olarak incelenmesine olanak vermektedir.
Kullan›lacak solüsyonlar›n haz›rlan›fl›
a. Delafield hematoksilen boyas›
Solüsyon A
Hematoksilen kristalleri...........1 gr
Absolute etanol.......................10 ml
Glasiyel asetik asit...................10 ml
Etanol ve glasiyel asetik asit kar›flt›r›ld›ktan sonra üzerine yavaflça ve kar›flt›rarak hematoksilen kristalleri ilave edilir.
Solüsyon B
Absolute etanol..................90 ml
Gliserin..............................100 ml
‹ki solüsyonda haz›rland›ktan sonra Solüsyon A, B’nin üzerine eklenir. 10 gr
aliminyum potasyum sülfat 100 ml distile suda atefl üzerinde çözdürülür. Solüsyon
so¤uduktan sonra yukar›da anlat›lan solüsyon A ve B kar›fl›m›n üzerine eklenerek
sabit h›zda kar›flt›r›l›r.
b. Yöntem: 1 ml kan 10 ml %2’lik formalin ile kar›flt›r›ld›ktan sonra 1000
rpm’de 5 dakika santrifüj edildikten sonra süpernatant sedimente zarar vermeden
dökülerek bir kapiler pipet ile sedimentin bir k›sm› temiz bir lam üzerine al›n›r.
Haz›rlanan bu preparat mikroskopta iyice incelendi¤inde mikrofilaryalar görülürse
yada flüphelenilirse preparat fikse edilir ve Delafield hematoksilen boyama yöntemi ile sediment boyan›r. Bu boya mikrofilaryalar›n daha ayr›nt›l› boyanmas›n› sa¤lar. Boyama için lam üzerine al›nan sedimentten ince yayma veya kal›n damla preparat haz›rlan›r ve alkol-eter kar›fl›m› ile 10 dakika fiksasyon ifllemi gerçeklefltirilir.
Fiksasyondan sonra Delafield hematoksilen boyas› ile 40-60 dakika boyama yap›l›r ve boyamadan sonra preparat % 0.05’lik hidroklorik asit içine dald›r›l›p ç›kar›l›r. Bu ifllemden sonra da preparat çeflme suyunda h›zl›ca y›kanarak havada kurutulur ve mikroskopta incelenir. Bu boya mikrofilaryalar›n çekirde¤inin ve k›l›f›n›n
net olarak boyanmas›n› sa¤lamaktad›r.
QBC Mikrohemotokrit Santrifüj Yöntemi ile Ço¤altma
Kan parazitlerinin tan›s›nda kullan›lan QBC tüpleri, QBC s›tma tüpü olarak da
isimlendirilmektedir. Bu tüpler cam özellikte bir kapiller tüple bu tüpün a¤z›n›z s›k›ca kapatan bir plastik uçtan meydana gelmektedir. Toplamda yaklafl›k 50-60 µl vena kan› veya kapiller kan 5 dakika QBC tüplerinde 14.387 g’de santrifüj edilir. Santrifüj sonunda parazitler veya alyuvar içeren parazitler alyuvar sütununun hemen
üst k›sm›n›n yan taraf›nda tüpün duvar›na bitiflik 1-2 mm’lik küçük bir alanda yo¤unlafl›rlar. Tüp içindeki plastik t›payla tüp duvar›na itilen bu k›s›m mikroskop alt›nda kolayl›kla incelenebilir. Ayr›ca tüpler akridin orange boyas› ile boyand›¤› için
tüp içindeki parazitlerin floresan vermesine neden olur. Tüp plastik bir düzene¤in
içine konulup ve üzerine immersiyon ya¤› damlat›larak immersiyon objektifinde de
incelenebilir. S›tma enfeksiyonu için ince yayma ve kal›n damla yöntemlerine göre
daha hassas ve spesifik bir yöntem olmas›na ra¤men s›tmaya neden olan türün teflhisi için yine de ince yayma ve kal›n damla preparatlarda da incelenmelidir.
Membran Filtrasyon Yöntemi
Mikrofilaryalar›n az oldu¤u enfeksiyonlarda kullan›lan bu teknik oldukça verimlidir. 3 µm boyutundaki deliklere sahip olan nükleopor filtreler kullanarak kandaki
mikrofilaryalar›n yo¤unlaflt›r›lmas› ve kolayl›kla saptanmas› sa¤lanmaktad›r.
75
76
Tripanosomlar ‹çin Üçlü Santrifüj Yöntemi
Trypanosomal enfeksiyona ba¤l› olarak periferik kanda parazitlerin az oldu¤u durumlarda üçlü santrifüj yöntemi oldukça uygundur. Bu yöntemde hastadan al›nan
kan örnekleri santrifüjlendikten sonra süpernatant birkaç kez tekrar santrifüjlenir.
En sonunda dipte oluflan sedimentten örnek al›narak direkt veya ince yayma preparat haz›rlanarak boyand›ktan sonra mikroskopta incelenir.
VAJ‹NAL VE ÜRETRAL ÖNEKLER‹N PARAZ‹TOLOJ‹K
‹NCELENMES‹
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
T E LD E‹ VK ‹KZAYTO N
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Vajinal ve üretral örneklerde yayg›n olarak saptanan parazitler Trichomonas vaginalis ve Schistosoma haematobium’dur. Bununla birlikte baz› filarya enfeksiyonlar›nda ve çeflitli mikrosporida türlerinin tan›s›nda da üregenital sistem örnekleri inSIRA Parazitolojik
S‹ZDE
celenmektedir.
tan› için baz› durumlarda özellikle de T. vaginalis enfeksiyonlar›nda çok say›da örne¤in incelenmesi gerekmektedir.
Vajinal ve Üretral Örneklerinin Direkt ‹ncelenmesi
T. vaginalis tan›s›nda ço¤unlukla, vajinal, üretral s›v›lar ve prostat salg›s› veya idO R U
rar örnekleriS kullan›lmaktad›r.
‹drar örnekleri
edildikten sonra kullan›lmal›d›r. Santrifüj sonunda oluflan sediD ‹ Ksantrifüj
KAT
mentten preparat haz›rlanmal›d›r.
N N
SIRA S‹ZDE
Hastadan al›nan örnekler bir damla serum fizyolojik ile kar›flt›r›larak mikrosSIRA
S‹ZDE
kopta düflük
›fl›k
ayar›nda incelenmelidir. T. vaginalis’in aktif hareketi rahatl›kla
gözlemlenirken,
hareket azald›kça dalgal› zar›n hareketi için daha büyük büyütAMAÇLARIMIZ
mede incelenmelidir.
Parazite ait trofozoitler bu flekilde direkt serum fizyolojikte
incelendi¤i gibi örneklerden haz›rlanan yayma preparatlarda giemsa boyama yaK ‹ T A Pyap›labilir. Ancak boyama yöntemleri Trichomanas tan›s› için
parak da inceleme
S O R U
çok uygun de¤ildir.
T E DL E‹ KV ‹KZgiemsa
Kan örneklerinin
AYTO N boyanma yöntemini gözden geçiriniz.
Baz› mikrofilarayalar›n tan›s› için idrar örneklerinin incelenmesi gereklidir. TopSIRA S‹ZDE
lanan idrar örnekleri genellikle membran filtrasyon tekni¤i ve üçlü ço¤altma yönte‹NTERNET
mi ile incelenmektedir. Membran filtrasyon yönteminde, idrar bir fliflede toplanarak
miktar› kaydedilir
ve içine 1ml/100 ml idrar olacak flekilde tiyomersal eklenir. fiifle
AMAÇLARIMIZ
içinde örnek alt›na bir tüp veya mandal yerlefltirilmifl olan huniden bir gece süzülür. Gece sonunda 10-20 ml idrar çekilerek santrüfüj edilir ve süpernatant at›larak
‹ T A P %0.085 sodyum klorür ile suland›r›l›r. Bu örnek tekrar santridipte kalanKsediment
füj edilerek oluflan sedimentte mikrofilarya araflt›rmas› yap›l›r. Elde edilen bu idrar
sedimentinden Schistosoma haematobium yumurtalar› için inceleme de yap›labilir.
E L E V ‹ Z Y O N25 mm çap›nda ve 5 µm por çap›na sahip filtre kullan›lmaktaAyr›ca bu Työntemde
d›r. Haz›rlanan bu membran filtrasyon örneklerinden boyal› yayma preparatlarda
haz›rlanabilir. Kan örneklerinde yap›ld›¤› gibi idrar örneklerinde de membran filtrasyon sonras›nda Delafield’in hematoksilen boyama yöntemi uygulanabilir.
‹NTERNET
Baz› mikrosporodiyal enfeksiyonlar›n tan›s›nda idrar sediment örnekleri modifiye trichrom yöntemi uygulanarak incelenebilir.
N N
77
Trichomonas Vaginalis Tan›s›nda Kültür ve Antijen
SIRA S‹ZDE
Saptama Yöntemi
SIRA S‹ZDE
T. vaginalis tan›s›nda kullan›lan kültür ve antijen saptama yöntemleri en duyarl›
yöntemler olarak bilinmektedirler. Kültür yöntemi için vajinalD Übölgeden
fi Ü N E L ‹ M eküvyon
ile al›nan vajinal salg› veya polyester süngerle toplanan genital salg› kullan›lmaktad›r. Erkek hastalardan ise idrar veya polyester süngerle al›nan üretral ve semen
S O R U
örnekleri kültür yöntemi için kullan›lmaktad›r.
‹drar örneklerinde mutlaka sabah al›nan ilk idrardan inceleme yap›lmal›d›r.
D‹KKAT
S O R U
D‹KKAT
Örnekler al›nd›ktan sonra en k›sa sürede kültür ortamlar›na
SIRAinoküle
S‹ZDE edilmelidir. Ayr›ca örneklerin kurumamas› için plastik zarf yöntemi de kullan›labilir. Kültür yöntemi için ticari olarak sat›lan çeflitli besiyerleri bulunmaktad›r. ‹nokülasyon
AMAÇLARIMIZ
yap›ld›ktan sonra kültür tüpleri inkübe edilirler. ‹nkübasyondan
dört gün sonra T.
vaginalis’e ait trofozoitler tespit edilmezse sonuçlar negatif olarak rapor edilmelidir. Kültürden al›nan örnekler direkt olarak veya giemsa ile boyanarak mikroskopK ‹ T A P
ta incelenirler.
T. vaginalis tan›s›nda kültür yöntemleri en duyarl› yöntem olmas›na ra¤men
baz› parazitoloji laboratuvarlar›nda daha kolay ve k›sa sürede sonuç veren immoL E V ‹ Z Y O Nimmunoknolojik tan› kitleri kullan›lmaktad›r. Bu kitler parazitik antijenT Esaptayan
romatografik yöntemlere uygun olarak üretilmektedirler.
N N
TIBBI PARAZ‹TOLO‹J‹DE KULLANILAN SEROLOJ‹K
‹NTERNET
TANI YÖNTEMLER‹
Baz› parazitler uzun y›llar klinik belirti vermeyebilir ya da parazitin kendisini ve
ürünlerini göstermek her zaman, her parazit için uygun olmayabilir. Ço¤u zaman
da etkene yönelik tan›n›n baz›lar›n›n giriflimsel yöntemler olmas› nedeniyle tercih
edilmeyebilir. Bu gibi nedenlerle tan›da daha çok parazite karfl› kona¤›n oluflturdu¤u tepkime reaksiyonunun sonucu aç›¤a ç›kan antijen-antikor tepkimelerinden
tan›da yararlan›lmaktad›r. Hastada parazite karfl› oluflan reaksiyonun ölçülebilmesi için daha çok kan bazen de vücut s›v›lar›ndan yararlan›l›r. Buralarda parazite
karfl› oluflan hücresel ya da hümoral immün cevap araflt›r›l›r. Hastada antikor varl›¤›n›n araflt›r›lmas› serumda yap›ld›¤› için bu testlere serolojik testler denir. Bu
testlerden, aglutinasyon testleri, elektroforez, enzim immuno assay testleri (ELISA),
floresan antikor testleri, immuno elektroforez ve radyoizotop yöntemleri parazitolojik tan›da en s›k kullan›lan yöntemlerdir. Son y›llarda parazitin nükleik asitlerinin
ya da genlerinin araflt›r›lmas›na yönelik polimeraz zincir reaksiyon (PCR) yöntemleri de tan›da kullan›lan oldukça hassas yöntemlerdir.
Antijen Saptama
Paraziter enfeksiyonlar›n tan›s›nda, parazite özgü olan antijenlerin saptanmas›nda
çok say›da testler bulunmaktad›r. ‹mmünolojik temele dayanan bu testlerin kullan›lmas› kolay ve çabuk sonuç al›nmas›n› sa¤lamaktad›rlar. Baz› parazitlerin tan›s›nda sadece o türe özgül testlerde vard›r. Örne¤in Sabin-Feldman Dye testi sadece
Toksoplasma gondii nin tan›s›nda kullan›lan serolojik bir yöntemdir. Hücresel ba¤›fl›k yan›t›n ölçülmesine dayal› parazit antijenlerinin deri alt›na verilerek konaktaki tepkimenin ölçülmesi esas›na dayal› deri testleri günümüzde art›k tercih edilmemektedir. Baz› parazitler içinde laboratuvarda haz›rlanan bilinen antikorlar›n kul-
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
78
lan›ld›¤› testlerle d›flk› veya di¤er materyallerde parazit antijenlerinin varl›¤› araflt›r›labilir. Bu yöntemle enfeksiyonun erken dönemlerini de saptamak mümkündür.
S›tma parazitlerinin tans›nda s›kl›kla antijen testlerine baflvurulmaktad›r. Ancak
bu testlere paralel olarak kan örneklerinden haz›rlanan ince yayma veya kal›n
damla preparatlar› da birlikte de¤erlendirilmelidir. Paraziter hastal›klar›n tan›s›nda
her zaman serolojik tan›n›n baflka bir yöntemle de desteklenmesinde yarar vard›r.
Direkt etkenin gösterilmesi istenilen bir durumdur ancak her zaman mümkün olamamaktad›r. Bu nedenle serolojik tan› direkt mikroskobi ile desteklenemiyorsa
baflka bir immünolojik yöntemle desteklenmelidir. Afla¤›da Tablo 3.2’de Parazit
enfeksiyonlar›n›n tan›s›nda kullan›lan baz› serolojik testlerin listesi verilmifldir.
Tablo 3.2
Parazit
enfeksiyonlar›n›n
tan›s›nda kullan›lan
baz› serolojik testler
Paraziter enfeksiyon
Paraziter organizma
Test
Amebiasis
Entamoeba histolytica
Enzim immunoassay (EIA)
‹mmünokromatik testler (Kart
test)
Babesiosis
Babesia microti
Babesia sp.
‹mmunofloresans (IFA)
Chagas hastal›¤›
Trypanosoma cruzi
IFA
Cysticercosis
Larval Taenia solium
Immünoblot (Blot)
Echinococcosis
Echinococcus granulosus
ELISA, Blot
Leishmaniasis
Leishmania braziliensis
L. donovani
L. tropica
IFA, ELISA,‹mmünokromatik
testler (Kart test,Dipstik test)
Malaria
Plasmodium falciparum
P. malariae
P. ovale
P. vivax
IFA, ELISA, ‹mmünokromatik
testler (Kart test)
Paragonimiasis
Paragonimus westermani
Blot
Schistosomiasis
Schistosoma sp.
S. mansoni
S. haematobium
S. japonicum
ELISA
Blot
Strongyloidiasis
Strongyloides stercoralis
ELISA
Toxocariasis
Toxocara canis
ELISA
Toxoplasmosis
Toxoplasma gondii
IFA,ELISA-IgM/IgA
Trichinellosis (Trichinosis)
Trichinella spiralis
ELISA
Parazit DNA’s›n›n Belirlenmesi
Polimeraz Zincirleme
Tepkimesi (PCR): DNA
içerisinde yer alan, dizisi
bilinen iki segment
aras›ndaki özgün bir bölgeyi
enzimatik olarak ço¤altmak
için uygulanan tepkimelere
verilen ortak bir isimdir.
Serolojik tan› yöntemlerinde yeni bir ad›m olan ve oldukça hassas olan nükleik
asitlere dayanan testler hemen hemen tüm parazit türleri için gelifltirilmifltir. Ancak
bu uygulamalar rutin parazitolojik tan›da her parazit için uygulanamamaktad›r. Parazit DNA’s›n›n belirlenmesinde kullan›lan bafll›ca yöntem polimeraz zincirleme
reaksiyonu (PCR) deneyleridir.
Bu uygulamalar genellikle immün yan›t ile tan› konulamayan, parazit düzeyleri düflük olan enfeksiyonlarda ve morfolojik olarak birbirinden ay›rt edilemeyen
79
paraziter organizmalar›n tan›s›nda kullan›lmaktad›rlar. PCR çal›flmalar› di¤er tan›
yöntemlerine göre maliyeti daha yüksek ve özel ekipmanlara gereksinim olmas›
nedeniyle rutin parazitoloji laboratuvarlar›ndan daha çok araflt›rmaya yönelik uygulanmaktad›r. PCR ile yap›lan genetik tiplendirme çal›flmalar› birçok parazitoloji
merkezlerinde kullan›lmaktad›r. Bu uygulamalar sayesinde, parazitlerin konaklar›,
konak özgüllükleri, bulaflma yollar› ve moleküler epidemiyolojileri hakk›nda bilgilerde edinilmektedir. Parazitolojik tan›da PCR yöntemi uygulan›lacaksa, yöntemde
kullan›lacak örne¤in formol içinde saklanmamas› gereklidir.
PCR için örnekler neden formol içinde saklanmamal›d›r.
SIRA S‹ZDE
5
HAYVAN DENEYLER‹ VE KSENOD‹AGNOZ‹S
Parazitler di¤er mikroorganizmalardan daha karmafl›k canl›lard›r. Farkl› konak tercihleri ve biyolojik yaflam döngüleri nedeniyle de az bir k›sm›n›n canl› ortamda
S Okonak
R U canl›da ya
kültürünü yapmak mümkündür. Baz› parazit türlerinin rezervuar
da uygun deney hayvanlar›nda kültürü yap›labilmektedir. Örne¤in beyaz farelerde
Toxoplazma gondii üretilebilir. Leishmania’lar için köpek ya daD hamster
kullan›la‹KKAT
bilir. Ancak oldukça uzun ve zahmetli ifllemler gerektirdi¤inden bunlar sadece referans laboratuvarlarda yap›lan ifllemlerdir. Bu hayvanlara flüpheli materyaller inoS‹ZDE
küle edilip belirli üreme süresi sonras› öldürülüp flüphe edilenSIRA
parazitler
doku kesitlerinde mikroskop alt›nda aran›rlar. Hayvan inokülasyon deneyleri rutin tan›
yöntemleri içinde yer almasa da belirli baz› enfeksiyonlardanAMAÇLARIMIZ
flüphe duyuldu¤unda tan› için oldukça yararl› olabilir. PCR yöntemi yayg›nlaflmadan önce konjenital
toksoplazmozun tan›s› için amniyon s›v›s› farelere inoküle edilerek yap›lmaktayd›.
Ancak günümüzde bu amaçla PCR yöntemi daha yayg›n kullan›lmaktad›r.
Cerrahi
K ‹ T A P
müdahale yada biyopsi ile al›nan Echinococcus multilocularis metasestodlar›n›n
farelere inokülasyonu, uygulanan uzun süreli ilaç tedavisi sonras›nda yap›lan canl›l›k testleri için günümüzde halen kullan›lan en güvenilir tan›T Eyöntemleridir.
LEV‹ZYON
Chagas hastal›¤›n›n tan›s›nda kullan›lan bir yöntem olan, Ksenodiagnozis enfeksiyonun göstergesi olarak parazitin arthropod kona¤›n›n (vektör) kullan›ld›¤›
bir uygulamad›r. Laboratuvar ortam›nda yetifltirilen, enfekte olmayan redüvid bö‹ N T E R Nkiflinin
ET
ceklere Trypanosama cruzi enfeksiyonu olmas›ndan flüphe edilen
kan›n›
emmeleri sa¤lan›r. 30 yada 60 gün sonra, bu böceklerin d›flk›lar› al›n›p T. cruzi
SIRAincelemesi
S‹ZDE
varl›¤› araflt›r›l›r. Ayr›ca 3 ayl›k zaman içinde e¤er d›flk› örnekleri
negatifse böcekler stereo mikroskop alt›nda aç›l›p ba¤›rsaklar›nda parazit varl›¤› araflt›r›l›r. Bu yöntem genellikle Güney Amerika’da saha çal›flmalar›nda
kullan›lmaktaD Ü fi Ü N E L ‹ M
d›r. Son y›llarda Özellikle A‹DS hastalar›nda yeterli immün cevap al›namad›¤› için
hem visseral leishmaniasis tan›s›nda hem de Trypanosomlar için KsenodiagnoS O R U
sis’ten yararlan›lmaktad›r.
N N
Ksenodiagnosiz için kullan›lan böcekler laboratuvar koflullar›nda özel
yetifltirilD ‹ K olarak
KAT
melidirler. Böceklerin daha önceden enfekte olmad›klar›ndan bir anlamda steril olduklar›ndan emin olunmal›d›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
80
Özet
N
A M A Ç
1
N
AM A Ç
2
Gastrointestinal sistemde yerleflen parazitlerin
tan›mlanmas›nda kullan›lan yöntemleri tan›mlayabilmek.
‹nsanlar› enfekte ederek bir parazitoza neden
olan parazitik etkenlerin ço¤unlu¤unun yerleflti¤i bölge sindirim kanal› olan gastrointestinal
kanald›r. ‹ntestinal parazitlerin parazitoloji laboratuvarlar›ndaki rutin incelemelerinde klinik
materyal olarak genellikle d›flk› örnekleri kullan›lmaktad›r. Ancak, perianal bölge materyalleri,
karaci¤er ve duodenal aspirasyon örnekleri de
baz› ba¤›rsak parazitlerin incelenmesinde kullan›lan di¤er materyallerdendir. Parazitolojik incelemeler için uygun koflullarda toplanan ve laboratuvar ortam›na ulaflt›r›lan d›flk›n örnekleri
makroskobik ve mikroskobik olarak parazitler
yönünden incelenirler. Makroskobik incelemede ergin parazitlere bak›l›rken, mikroskobik incelemelerde direkt tan› yöntemleri, ço¤altma
yöntemleri, boyama yöntemleri ve e¤er laboratuvar koflulla› uygunsa kültür yöntemleri de uygulanmaktad›r.
Kan ve dokularda yerleflen parazitlerin tan›s›nda kullan›lan yöntemleri tan›mlayabilmek.
Kan ve dokularda yerleflen parazitlerin kesin tan›s›nda genellikle kan örnekleri kullan›lmaktad›r. Ancak kan örneklerinin tan›da yetersiz kald›¤› baz› paraziter enfeksiyonlarda etkenin tan›mlanabilmesi için omurilik s›v›s›, peritonal s›v›, doku ve organlardan aspire edilen ve biyopsi ile
al›nan örnekler tan›da kullan›labilirler. Kan örnekleri koldan vena kan›n›n al›nmas› ve parmak
ucundan kapiller kan al›nmas› fleklinde iki yolla
toplanarak uygun antikoagülantlar içinde bekletilirler veya direkt olarak mikroskobik incelemeler için kullan›l›rlar. Parazitoloji laboratuvarlar›na
gelen kan örneklerinden mikroskobik inceleme
için ince yayma ve kal›n damla preparatlar› haz›rlanmal›d›r. Bu preparatlar haz›rland›ktan sonra en k›sa sürede sonra bir boyama yöntemi ile
k›sa sürede boyanmas› gereklidir. Kan parazitlerinin tans›nda boyama yöntemlerinin yan›nda periferik kanda az bulunan parazitlerin inceleme
alan›nda yo¤unlaflt›r›lmas› için baz› ço¤altma
yöntemleri de uygulanmaktad›r.
N
A M A Ç
3
N
AM A Ç
4
Vajinal ve üretral sistemde yerleflen parazitlerin tan›s›nda uygulanan yöntemleri tan›mlayabilmek.
Vajinal ve üretral örneklerde yayg›n olarak saptanan parazitler Trichomonas vaginalis ve Schistosoma haematobium’dur. Bununla birlikte baz›
filarya enfeksiyonlar›nda ve çeflitli mikrosporida
türlerinin tan›s›nda da üregenital sistem örnekleri incelenmektedir. T. vaginalis tan›s›nda ço¤unlukla, vajinal, üretral s›v›lar ve prostat salg›s› veya idrar örnekleri kullan›lmaktad›r. Bu örnekler
direkt olarak mikroskopta incelenebildikleri gibi
baz› boyama yöntemleri de uygulanabilmektedir. Ayr›ca T. vaginalis’in kesin tan›s›nda uygulanan en duyarl› yöntem ise kültür yöntemidir.
Parazitolojik araflt›rmalarda kullan›lan serolojik tan›, hayvan deneyleri ve ksenodiagnozis (Xenodiagnosis) uygulamalar›n› aç›klayabilmek.
‹nsanda yerleflen parazitlerin rutin parazitolojik
tan›s›nda yayg›n olarak kullan›lmamakla birlikte
kullan›lan di¤er bir yöntem ise serolojik testlerdir. Bu testler özellikle uzun y›llar klinik belirti
vermeyen veya di¤er yöntemlerle kesin tan›s› baflar›lamayan parazitler için oldukça uygundurlar.
Hastada parazite karfl› oluflan reaksiyonun ölçülebilmesi için daha çok kan bazen de vücut s›v›lar›ndan yararlan›l›r. Buralarda parazite karfl› oluflan hücresel ya da hümoral immün cevap araflt›r›l›r. Serolojik tan›da, antijen saptama yöntemleri
(aglutinasyon testleri, elektroforez, enzim immuno assay testleri (ELISA), Floresan antikor testleri, ‹mmuno elektroforez ve Radyoizotop yöntemleri) ve parazit DNA’s›n›n belirlenmesine yönelik
yöntemler kullan›lmaktad›r. Baz› parazitlerin tan›s›nda ise canl› hayvanlara inokülasyon yap›larak hayvan deneyleri de kullan›lmaktad›r. Ancak
bu deneyler özel parazitolojik araflt›rma laboratuvarlar›nda yap›lmaktad›r. Hayvan deneylerinin
özel bir flekli ise Ksenodiagnozistir. Bu yöntemde Trypanosoma cruzi’nin tan›s› için vektörü
olan redüvid böcekler kullan›lmaktad›r.
81
1. Afla¤›daki örneklerden hangisi parazitlerin laboratuvar tan›s›nda kullan›lmamaktad›r?
a. Kan
b. D›flk›
c. ‹drar
d. Perianal sürüntü
e. Gastrik s›v›
6. Amibik paraziter enfeksiyonlar›n tan›s›nda afla¤›daki
boyama yöntemlerinden hangisi en uygundur?
a. Trichrom boyama
b. Demirli hematoksilen boyama
c. Modifiye asit fast boyama
d. Giemsa boyama
e. ‹yotlu lugol boyama
2. Afla¤›da verilen örneklerden hangisi için Selofan
bant yöntemi kullan›lmaktad›r?
a. Solunum sistemindeki enfeksiyonlar›n tan›s› için
aspirasyon materyallerinin al›nmas›nda kullan›l›r.
b. Duodenal alandan örnek almada kullan›l›r.
c. Perianal bölgeki Enterobius vermicularis enfeksiyonunun belirlenmesi için örnek almada
kullan›l›r.
d. Karaci¤er apselerinden örnek almada kullan›l›r.
e. Kandan ince yayma preparat haz›rlamada kullan›l›r.
7. Afla¤›daki kültür yöntemlerinden hangisi Entamoeba histolytica’n›n tan›s›nda kullan›l›r?
a. Boeck ve Drbohlav’›n modifiye kültür yöntemi
b. Axenik kültür yöntemi
c. Baerman yöntemi
d. Harada mori yöntemi
e. Agar plate yöntemi
3. Afla¤›dakilerden hangisi d›flk› örneklerinin korunmas›nda kullan›lan solüsyonlardan biri de¤ildir?
a. PVA
b. Formalin
c. Ethylene-diamine-tetra-acetate (EDTA)
d. MIF
e. SAF
4. Afla¤›daki yöntemlerden hangisi parazitlerde kullan›lan ço¤altma yöntemlerinde kullan›lan solüsyonlardan birisidir?
a. Ethylene-diamine-tetra-acetate (EDTA)
b. Fizyolojik tuzlu su
c. Serum fizyolojik solüsyonu
d. Hematoksilen solüsyonu
e. Formalin
5. Afla¤›dakilerden hangisi d›flk›n›n incelenmesinde
kullan›lan direkt tan› yöntemlerinden biri de¤ildir?
a. ‹yotlu preparat haz›rlama yöntemi
b. Serum Fizyolojik solüsyonlu preparat haz›rlama
yöntemi
c. Merthiolate-‹odine-Formaldehit yöntemi
d. Supravital boyama yöntemi
e. Doymufl tuzlu suda flotasyon yöntemi
8. Afla¤›daki testlerden hangisi Plasmodium türlerinin
tan›s›nda alt›n standartt›r?
a. ELISA
b. ‹mmunoblot
c. IFA
d. ‹nce yayma-kal›n damla preparat
e. IFA-IgG
9. Ksenodiagnozis yöntemi afla¤›daki parazitlerden
hangisinin tan›s›nda kullan›lmaktad›r?
a. Toxoplasma gondii
c. Entamoeba histolytica
d. Trypanosoma cruzi
e. Trichomonas vaginalis
10. Trichomonas vaginalis enfeksiyonunda tan› materyali olarak afla¤›dakilerden hangisi kullan›lmamaktad›r?
a. Vajinal salg›
b. Prostat s›v›s›
c. Kan
d. ‹drar
e. Üretral salg›
82
1. e
S›ra Sizde 1
Klinik bulgular parazitolojik tan›da yeterli de¤ildir. Kesin tan› için mutlaka laboratuvar tan›s› yap›lmal›d›r. Klinik bulgular kesin tan› için ön tan› amac›yla kullan›lmaktad›r.
2. c
3. c
4. b
5. e
6. a
7. b
8. c
9. d
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Perianal Örneklerin Toplanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›flk› örneklerinin incelenmesinde kullan›lan koruyucular” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ço¤altma yöntemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Direkt tan› yöntemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›flk› örneklerinde uygulanan boyama yöntemleri” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kültür yöntemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “serolojik tan› yöntemleri”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hayvan deneyleri ve ksenodiagnozis” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “üretral ve vajinal sistem örneklerinin parazitolojik incelenmesi” konusunu
S›ra Sizde 2
Anal sürüntü yöntemi de perianal bölgeden örnek al›nmas›nda kullan›lan di¤er bir yöntemdir. Parafin kapl›
bir eküvyonla perianal yüzeyden hafifçe ve k›vr›mlar›n
aras›ndan sürüntü al›n›r. Eküvyon içinde serum fizyolojik veya ksilen içeren bir tüpün içine konular birkaç dakika beklenir. Tüpten al›nan bir damla örnek lam üzerine al›narak mikroskopta incelenir.
S›ra Sizde 3
Bu yöntem Strongyloides stercoralis ve çengelli solucanlar›n tan›s›nda kullan›lmaktad›r. Harada mori filtre
kâ¤›d›n›n tam ortas›na taze d›flk›dan al›nan örnek konularak tüpün içine yerlefltirilir. Tüpün içine su konularak nemli bir ortam oluflturulur. Filtre ka¤›d›n›n üzerinde bir süre sonra yumurtalar aç›laca¤›ndan larvalar gözlemlenerek tan›mlan›rlar.
S›ra Sizde 4
Boya içinde metanol bulunmas›ndan dolay› kal›n damla preparatlarda kullan›lmamaktad›r. Çünkü bu preparatlarda fiksasyon yap›lmamal›d›r.
S›ra Sizde 5
Formol içinde bir güden fazla bekletilen örneklerde
DNA’n›n k›r›lmas›na neden olaca¤›ndan PCR uygulamalar›nda örnekler koruyucu içinde bekletilmemelidir.
Kaynaklar
Alt›ntafl, K. (1997). T›bbi Genel Parazitoloji ve Protozooloji. Ankara: Medikal Network ve Nobel.
Garcia, LS. (2001). Diagnostic Medical Parasitology, Fourth. Ed. ASM pres.
Çetin, ET., An¤, Ö., Töreci, K. (1995). T›bbi Parazitoloji. ‹stanbul: ‹.Ü T›p Fakültesi Yay›n›.
John, D., Petri, WA. (2006). Markell and Voge’s Medical
Parasitology, Ninth. Ed. USA: Saunders/Elsewier.
Sayg›, G. (1998). Temel T›bbi Parazitoloji. Sivas: EsForm ofset.
Training Skills direct Medical. (2009). Parasitology Training Manual 1.
Unat, EK. (1995). Unat’›n T›p Parazitolojisi. ‹stanbul:
‹stanbul Üniversitesi T›p Fakültesi Yay›n›.
Murray PR., Baron E J. (2007). Manual of Clinical Microbiology, Ninth Ed. ASM Press.
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/DiagnosticProcedures.htm (27.01.2010)
htp://www.udel.edu/medtech/dlehman/medt372/images.html (27.01.2010)
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/Para_Health.htm (27.01.2010)
83
4
Amaçlar›m›z
N
N
N
‹ntestinal sistemde (ba¤›rsaklarda) yaflayan tek hücreli parazit protozoonlar›n neden olduklar› hastal›klar› tan›mlayabilecek,
‹ntestinal protozoonlar›n etkenlerini, epidemiyolojilerini, yaflam döngülerini ve
patojen protozoonlar›n oluflturduklar› hastal›k belirtilerini tan›mlayabilecek,
Ba¤›rsak protozoonlar›yla ilgili k›sa tedavi ve korunma protokolleri tan›mlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Protozoon
Kommensal
Prokaryot
Patojen
Trofozoit
•
•
•
•
Kist
Ökaryot
Ookist
Sporokist
Sindirim
Sisteminde Yaflayan
Protozonlar
• PARAZ‹T PROTOZONLARIN
ÖNEM‹
• AMEB‹AS‹S (AM‹PL D‹ZANTER‹
• ÖZGÜR YAfiAYAN AM‹PLER VE
SEBEP OLDUKLARI HASTALIKLAR
• G‹ARD‹OS‹S
• ISOSPOR‹AS‹S
• CRYPTOSPOR‹D‹OS‹S
• BLASTOCYSTOS‹S
• CYCLOSPOR‹OS‹S
• M‹CROSPOR‹OS‹S
• D‹ENTAMOEB‹AS‹S
• BALANT‹D‹OS‹S
Sindirim Sisteminde
Yaflayan Protozoonlar
PARAZ‹T PROTOZOONLARIN ÖNEM‹
Parazit protozoonlar›n konaklar› ile iliflkileri ço¤u zaman di¤er mikroorganizmalarla benzerlik gösterir. Bu parazitler de; di¤er mikroorganizmalarda oldu¤u gibi konak vücudundaki ço¤almalar› immün sistem ya da ilaçlarla önlenmez ise, zaman
içerisinde kona¤›n ölümüne veya bunlara karfl› kullan›labilecek ilaçlara karfl› direnç geliflimine neden olabilirler. Parazit protozoon enfeksiyonlar›nda hastal›k belirtileri ani bafllay›p, h›zl› seyrederek kona¤›n›n ölümüne yol açabildi¤i gibi, bazen
S‹ZDE içerisinde
akut hastal›k dönemi kronik/süregen evreye girerek kona¤› SIRA
ile denge
bir yaflam döngüsü fleklinde de sürebilir. Bu dengede parazit ya da konak yönünde zaman zaman de¤iflmeler görülebilir. ‹liflkilerin sürdürülebilmesinde
en önemD Ü fi Ü N E L ‹ M
li faktörler aras›nda parazitin cins ve türü, patojenitesi, yerleflti¤i doku/organ ile
kona¤›n immünite durumu say›labilir. Protozoon hastal›klar›nda insanda hem hüS O R U
moral hem de hücresel yan›t oluflmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Mikrobiyoloji kitaplar›n›zdan ‹mmünoloji notlar›n› gözden geçiriniz D ‹ K K A T
D‹KKAT
Kona¤›n beslenme bozuklu¤u, alkol ba¤›ml›l›¤›, kronik hastal›klar gibi direnciSIRA S‹ZDE
ni zay›flatan durumlar nedeniyle immün sisteminin zay›flamas›, onun protozoon
hastal›klar›na karfl› yatk›n hale gelmesine neden olur. Çeflitli dokularda farkl› türlerde protozoonlar yerleflebilece¤i gibi, özellikle sindirim sisteminde
s›¤›nt› (komAMAÇLARIMIZ
mensal) olarak yaflayanlar›n da f›rsatç› patojen hale gelmelerine neden olur. Giardia lamblia, Entamoeba histolytica gibi patojeniteleri ve görülme s›kl›¤› fazla olan
‹ T A P
parazitler, dünyada ciddi sa¤l›k sorunlar›na neden olan parazitK enfeksiyonlar›d›r.
Bu bölümde intestinal sistemde yerleflen protozoon parazitler anlat›lacakt›r.
Bunlar›n birço¤u ba¤›rsaklarda kommensal yaflayan ve patojen olmayan organizT E L E V ‹ Ztan›mlanmas›,
YON
malard›r. Bununla birlikte klinik örnekler içinde bu protozoonlar›n
patojen olanlardan ay›rt edilmesi, kontaminasyonmu yoksa gerçek enfeksiyonmu
oldu¤unun belirlenmesi için bir zorunluluktur. ‹ntestinal parazitlerin incelenmesinde d›flk›n›n mikroskobik incelenmesi temel tan› yöntemidir. ‹nsan›n intestinal sis‹NTERNET
teminde yaflayan patojen protozoonlar Entamoeba histolytica, Dientamoeba fragilis, Balantidium coli, Giardia lamblia, Blastocystis hominis, Isospora belli, Cryptosporidium parvum ve Cyclospora cayetanensis olarak bilinmektedir. Bunun yan› s›ra ba¤›rsaklarda kommensal olarak yaflad›¤› düflünülen baz› protozoonlar da çeflitli nedenlerle patojen duruma geçebilmektedirler. Parazit protozoonlar dünyan›n
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Artefact: organik yada do¤al
olmayan yapay ürünlere
denir.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
86
her yerinde görülmektedir. Prevalanslar›n› toplumun co¤rafik koflullar› ve sanitasyon durumu belirler.
AMOEB‹AS‹S (AM‹PL‹ D‹ZANTER‹)
Keratit: kornean›n
iltihaplanmas› durumudur.
Fekal-oral: insanlar›n
d›flk›yla kirlenmifl
(kanalizasyon kar›flm›fl)
besin ve sular› a¤›z yoluyla
almas›d›r.
Portor: hastal›¤› olan ve
hastal›¤› bulaflt›rabilme
özelli¤inde olan ancak
kendileri hastal›k
belirtilerini gösteremeyen
kiflilerdir
Amipler, Protista aleminden Sarcomastigophora flubesinin, Sarcodina s›n›f›nda yer
al›rlar. Hücre flekilleri sabit olmayan, besine do¤ru yönelimi s›ras›nda yalanc› ayak
(pseudopod) ile hareket eden oldukça fleffaf mikroskobik canl›lard›r. Amiplerin insan vücudunun çeflitli bölgelerinde yerleflebilen baz› türlerinin yan› s›ra, do¤ada,
sularda, nemli topraklarda yaflayabilen ve bunlar›n baz›lar› insanda tesadüfen parazitizme neden olabilen çok say›da örnekleri vard›r.
Do¤ada yayg›n olarak bulunabilen amipleri, konak vücuduna girifl yollar›, bulafl›m s›ras›ndaki yaflam evreleri ve yerlefltikleri vücut bölgesi özelliklerine göre iki
gruba ay›rabiliriz. Birinci grupta kist formda a¤›z yoluyla bulaflabilen patojen ve
apotojen türler yer almaktad›r. Bunlar aras›nda insanda intestinal sistemde yaflayanlar; Entamoeba, Endolimax, Iodamoeba, Blastocystis olmak üzere 4 cinste toplan›rlar. ‹kinci grupta yer alan amipler ise, do¤ada sularda serbest yaflayan amiplerdir. ‹nsan paraziti olmad›klar› halde bunlar›n yaflad›¤› sularla temas› olan kiflilere temas sonras› göz, burun a¤›z gibi bölgelerden girerek parazit duruma gelirler.
Bu grupta 3 cins Naegleria, Acanthamoeba, Balamuthia’ya ait türler insanda ölümcül seyirli amipli beyin abseleri ya da kronikleflebilen keratitli amip abselerine neden olabilmektedirler.
Amoebiasis, Entamoeba histolytica’n›n neden oldu¤u paraziter bir hastal›k
olup, ba¤›rsak ve ba¤›rsak d›fl› amoebiasis olarak iki farkl› patoloji ile seyreder. ‹nsanda çekirdek, morfolojik yap›lar› ve genetik özelliklerine göre ay›r›mlar› yap›labilen ayn› cinsten Entamoeba gingivalis, E. coli, E. dispar, E. moshkovskii, E. hartmanni, E. polecki de intestinal sistemde yerleflebilmektedir. Ancak, ba¤›rsaklarda
yaflayan tek patojen tür Entamoeba histolytica’d›r. Bunlar aras›nda E. gingivalis
a¤›zda yaflarken, di¤er türler ba¤›rsaklarda kommensal olarak yaflarlar. Endolimax
nana ve Iodamoeba bütschlii de ba¤›rsaklarda kommensal yaflayan di¤er amip
türleridir. Amipler basit bir yaflam siklusuna sahip, monoksen parazitlerdir. Genellikle enfektif kist yap›lar› ile fekal-oral yolla kontamine su ve besinlerle bulafl›rlar
Amiplerde tedavi yaln›z patojen olanlara ve belirtili-belirtisiz enfeksiyon gruplar›na göre farkl› protokollerle uygulan›r. Dünyan›n pek çok ülkesinde ve ülkemizde de görülen ba¤›rsak amoebiasisi genellikle asemptomatik olarak seyretmekle
birlikte, zaman zaman kanl›-mukuslu diyareyle birlikte dizanteriye kadar de¤iflik
hastal›k tablosu oluflturabilen bir kal›n ba¤›rsak hastal›¤›na neden olabilmektedir.
Parazit insanda önce kal›nba¤›rsak mukozas›nda yerleflip patojenite göstermekte
ve kanl›-mukuslu ishal geliflmektedir. Ba¤›rsaklarda oluflan derin ülserli abseler
kan yoluyla karaci¤er, akci¤er, beyin, dalak ve deri gibi di¤er organlara da gidip
yerleflerek, buralarda çeflitli büyüklüklerde apseler oluflturarak, ba¤›rsak d›fl› amoebiasisine (ekstra intestinal amoebiasis) neden olabilmektedir. Hastal›¤›n do¤adaki
kayna¤› belirtisiz enfeksiyonlu insanlard›r (portör).
Bunlar d›flk›lar›yla çevreye 4 çekirdekli amip kistlerini yayarlar. Bulaflma bu dört
çekirdekli kistlerin a¤›z yoluyla kontamine besin ve sularla al›nmas›yla gerçekleflir.
Parazitin trofozoit-prekist-kist-metakist- metakistik trofozoit gibi farkl› morfolojik flekillerde geliflim evreleri vard›r. Ara aflamalar d›fl koflullara dayan›ks›z oldu¤undan hastal›¤›n yay›l›m›nda rol oynamazlar. Ara konaklar› yoktur. Enfeksiyon
zinciri de bu flekilde çevreye yay›lan bu enfektif kistlerle insan-insan fleklinde sürer.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
4. Ünite - Sindirim Sisteminde Yaflayan Protozoonlar
S O R U
II.Unite Parazit sistemati¤ini yeniden gözden geçiriniz
S O R U
87
D‹KKAT
D‹KKAT
Boyutlar› türlere ve ayn› türün farkl› trofozoit formlar›nda bile de¤iflkenlik gösSIRA S‹ZDE
terir (ortalama 4-60µm). Örne¤in ba¤›rsak bofllu¤u formlar› daha küçük, doku yerleflimliler daha büyük boyutlardad›r. Kist formlar yuvarlak yap›da, 2-4 say›da çekirdekleri vard›r. Amoebiasis etkeni E. histolytica’n›n insanda kist,
prekist, trofozoit,
AMAÇLARIMIZ
metakist ve metakistik trofozoit flekilleri görülmektedir. Trofozoitler 12-60 µm boyutlar›nda sitoplazma ç›k›nt›lar› ile (yalanc› ayak) oldukça h›zl› hareketlidir ve taT A vard›r
P
ze d›flk›dan haz›rlanan preparatlarda görülürler. TrofozoitlerinK 2‹ tipi
ve hastaland›r›c›l›k özelli¤i aç›s›ndan önem tafl›r.
a. Doku flekli: 20-60µm boyutlar›nda içlerinde genellikle eritrosit bulunan, çeELEV‹ZYON
kirdek merkezde hastaland›r›c› yada doku eritici form olarakTbilinir.
b. Ba¤›rsak bofllu¤u flekli: 12-20µm boyutlar›nda, sitoplazmada eritrositlerin
görülmedi¤i s›¤›nt› yada apatojen olarak tan›mlanan küçük formlard›r. Akut amipli dizanteri dönemini geçirmifl kiflilerde ve portörlerin d›flk›lar›nda görülür.
‹NTERNET
Bunun d›fl›nda daha az önemli olmakla birlikte, Prekist formlar, kronikleflen olgularda ve tedavi alan kiflilerin d›flk›lar›nda görülür. Trofozoitlerin kiste dönüflüm
öncesi geçici formlard›r. Daha sonra 12-15µm yuvarlak yap›da 1-2-4 nükleuslu olabilen hastal›¤›n bulafl›m›ndan da sorumlu olan kist formlar›na dönüflür. Kistler flekilli d›flk›da görülür, boyut ve çekirde¤in konumu, say›s› amiplerin tür ay›r›m›nda
önem tafl›r. Örne¤in apatojen tür E. coli’nin 8 çekirde¤i vard›r. Sindirim yoluyla su
ve besinlerle al›nan 4 nukleuslu olgun kistler ba¤›rsak bofllu¤unda önce metakistik amip flekline dönüflür. Bunlar›n bölünmesiyle 8 adet küçük amip oluflur ve kal›n ba¤›rsa¤a yerleflir, burada nedeni tam anlafl›lmayan çeflitli etkenlerle patojen ya
da s›¤›nt› trofozoit formlar›na dönüflürler (fiekil 4.1).
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
fiekil 4.1
E. histolytica’n›n
yaflam döngüsü
(orijinal)
N N
K ‹ T A P
T88
ELEV‹ZYON
‹NTERNET
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/html/frames/AF/Amebiasis/body_Amebiasis
adresinden E.
‹NTERNET
histolytica’n›n yaflam döngüsüne ulaflabilirsiniz.
Hastal›¤›n Epidemiyolojisi
Dünyada en yayg›n görülen paraziter hastal›klardan birisidir. Tropik ve subtropik
bölgelerde oran› % 50-80 lere ulaflabilen hastal›¤›n dünya nüfusuna oran› % 10 civar›ndad›r. Kozmopolit bir da¤›l›m gösterir. Enfeksiyonun prevalans›, ülkelerin
kültürel al›flkanl›klar›na, sanitasyon, alt yap› ve sosyo-ekonomik koflullar›na göre
de¤iflmektedir. ‹klim flartlar›, yafl ve cinsiyetinde da¤›l›mda önemi vard›r. Bulaflman›n en üst düzeyde oldu¤u kalabal›k ve yetersiz sanitasyonun oldu¤u bölgelerde
hastal›¤›n fliddeti ve komplikasyonlar› da daha fazla olmaktad›r. Son y›llarda parazite morfolojik olarak benzeyen E. dispar ve E.moshkovskii ile kar›flt›r›labildi¤i, patojen E. histolytica’n›n daha az oldu¤u tahmin edilmektedir. Bu nedenle mikroskobik tan›da sorunlar yaflanmakta, parazitlerin s›n›fland›r›lmas›nda çekirdek yap›lar›,
yalanc› ayak ç›k›nt›lar›n›n flekli, sitoplâzma içindeki oluflumlar›n görünümünden
ziyade nükleik asit dizilimleri önem kazanmaktad›r.
Olgular›n % 90’› belirtisiz olarak seyreder. Okul, krefl, hastane, ceza evleri gibi
toplu halde yaflanan yerlerde daha s›kl›kla ve salg›nlar halinde seyreder. Ülkemizdeki insidans› % 3-17 aras›nda de¤iflmektedir. Dünyada her y›l 500 milyon kiflinin
E. histolytica veya ona mikroskobik olarak oldukça benzeyen E. dispar ile enfekte oldu¤u, bunlar›n önemli bir miktar›n›n kolit yada karaci¤er absesine yakaland›¤› ve 40-100 bin kadar›n›n öldü¤ü tahmin edilmektedir. Amebiasis s›tma ve Schistozomadan sonra en fazla ölüme neden olan parazit hastal›¤› olarak bilinmektedir.
Hastal›k belirtileri
Amoeboma: kal›n ba¤›rsakta
en s›k çekumda amiplerin
oluflturdu¤u tümöre benzer
yap›lard›r.
Virulans: Bir organizman›n
hastal›k yapma yetene¤idir.
Malnütrisyon: yanl›fl
beslenme veya kötü
beslenme, beslenmenin
içerik ve/veya miktar
aç›s›ndan yetersiz olmas›
sonucunda, vücudun
gereksinimlerine karfl›n,
sa¤lanan enerji ve besin
ö¤elerinin yetersiz
kalmas›ndan kaynaklanan
bir durumdur.
Besinlerle al›nan E. histolytica kistleri ba¤›rsakta trofozoit formlara dönüfltükten
sonra, parazitin virulans›na, kona¤›n direncine ve henüz ayd›nlat›lamayan nedenlerle birbirinden oldukça farkl› bulgular sergileyebilmektedirler. Semptomatik
amobiyaziste kal›n ba¤›rsak mukoza katlar›na yerleflen trofozoitler özellikle d›flk›n›n uzun süre bekledi¤i çekum, rektum ve sigmoid kolonda salg›lad›klar› doku eritici enzimlerle a¤z› dar taban› genifl ülserler oluflturur (flifle tarz›). Amipler burada
erittikleri dokular›n eritrositleriyle beslenirler. Ba¤›rsak duvar›nda oluflan ülserler
amipli dizanteri hastal›¤›na neden olmakta, bazen de trofozoitler kana kar›flarak
karaci¤er, akci¤er, safra kesesi, deri, plevra, dalak, beyin, üreme yollar› gibi organlara ulafl›p buralarda amipli abseler oluflturabilmektedir. Amipler oluflan ülser ya
da apselerin kenarlar›nda veya dip k›sm›nda bulunurlar. Bazen bunlar ameobomaya dönüflürler.
Amiplerle oluflan karaci¤er apselerinde basit bir hepatit tablosu ile bafllayan
amipli abse oluflumlar› görülebilmektedir. En s›k rastlan›lan Karaci¤er amip abseleri, baflta plevra olmak üzere farkl› dokulara aç›labilmektedir. Amoebiasisde belirtilerin fliddeti parazitin yerleflti¤i organ ve oluflan hasara göre de¤iflir, ayn› anda
birkaç organda bile etkilenmeler olabilir. Ba¤›rsak amebiosisinde erken dönemde
d›flk›da kan görülmez, ba¤›rsak hareketlerinde kolit tarz›nda ›k›nma a¤r› ve gaz
vard›r. Baz› olgular bu flekilde devam edip, belirtisiz forma dönüflürken, baz›lar›
özellikle malnütrisyonlular, kortikosteroid tedavisi alanlar, immünitesi zay›f kiflilerde akut seyirli kanl›-mukuslu diyareyle seyreden amipli dizanteri tablosuna dönüflür. ‹leri safhalarda ba¤›rsak delinmeleri ve di¤er organlara bulafl›m, anüs ve civar›nda yaralar ve kanamalar görülür. Karaci¤er amip apselerinde bu bölgede büyü-
89
me, hassasiyet ileri dönemlerde a¤r› ve atefl ve komflu dokularda yay›l›m görülür.
Bu dönemde safra kanallar›ndaki t›kanmaya ba¤l› sar›l›k da geliflebilir.
Tan›
E. histolytica’n›n tan›s›nda çok farkl› klinik tablolar oluflturmas› nedeniyle zorluklar yaflanmaktad›r. Enfeksiyonlar›n %10’u ciddi klinik tablo ve kanl›-mukuslu amebiasis formunda seyretmektedir. Kesin tan› laboratuvar yöntemlerine dayan›r.
Mikroskobik incelemede parmak fleklinde h›zla hareket eden yalanc› ayaklar,
trichrom boyal› preparatlarda nükleus zar› içinde kromatin tanecikleri ve çekirdekci¤in merkezde yerleflmesi ile sitoplazmada eritrosit varl›¤› patojen E .histolytica
için önemli tan› kriterlerindendir. Ancak Dünya Sa¤l›k Örgütü (DSÖ) patojen amiplerin apatojen amiplerden mikroskobik olarak ay›rt edilemeyece¤ini ve tan› için
mikroskobinin özgül E. histolytica antijenleri arayan serolojik testlerle sonuçlar›n
desteklenmesi gerekti¤ini vurgulam›fllard›r. E¤er serolojik tan› uygulanam›yorsa
sonucun E. histolytica/E.dispar olarak raporlanmas› gerekti¤i belirtilmifltir. Bu sayede yanl›fl tan›, yanl›fl tedavi ve ilaca karfl› direnç geliflimi de azalt›lmaya çal›fl›lmaktad›r. E. histolytica ülkemizde Sa¤l›k Bakanl›¤›nca Grup D bildirimi zorunlu
parazit hastal›klar› aras›nda yer almaktad›r. Belirtisiz enfeksiyonlular›n ço¤u zay›f
serolojik cevaba sahip olmakla birlikte kist at›l›m›n› sürdürürler. Bu durum parazitin farkl› genetik yap›da sufllar›n›n oldu¤unu göstermektedir.
Karaci¤er ve di¤er dokulardaki amip abselerinin tan›s›nda serolojik tan›n›n yan› s›ra radyolojik ve cerrahi incelemelerden de yararlan›l›r. KC amip abselerinde
aspirasyon materyali kokusuz, steril, pembemsi kahve renklidir. Materyaller mutlaka ilk 30 dakika içinde incelenmelidir. Mikroskobik incelemede materyal bekletilmeden önceden hafif ›s›t›lm›fl lamlar üzerine al›nmal› ve üzerine bir damla ›l›k
serum fizyolojik damlat›larak incelenmelidir. Hemen incelenmeyecek ya da tan›
amaçl› saklanacak örnekler PVA, M‹F gibi koruyucular içinde saklanmal›d›r. Trichrom boyama da tan›da önemlidir. Birbirine benzerlikleri nedeniyle zorluklar yaflanan E. histolytica/dispar ay›r›m› için genetik analizlerinin yap›lmas›nda yarar vard›r. Moleküler tekniklerde son y›llarda kullan›lan monokklonal antikorlar sayesinde tan›da tercih edilen yöntemlerdendir. Serolojik tan›da E. histolytica’ya ba¤l› antijenlerin d›flk›da gösterilmesi invaziv amobiyazis için önemli bir kriterdir. Ayr›ca
d›flk›da, rektal sürüntü ve kültürde üreyen örneklerde DNA ektrasyonu sonras›
konvansiyonel ya da Real-time PCR ile E.histolytica DNAs› saptan›p tür baz›nda tan›mlamas› yap›labilmektedir. Tan›da negatif sonuç verebilmek için d›flk› örne¤i en
az 3 kez incelenmelidir. E¤er antijen saptamaya yönelik ELISA ya da h›zl› tan› testleri kullan›lacaksa örneklere yo¤unlaflt›rma ifllemi uygulanmamal›d›r. Toplumdaki
salg›nlar› önleyebilmek, hastal›¤›n gerçek prevalans›n› saptayabilmek ve hastal›¤›n
kontrol alt›na al›nabilmesi için çok önemlidir.
E. histolytica’n›n tan›s›nda sadece mikroskobik incelenme ile di¤erSIRA
türlerden
S‹ZDE ay›rt etmek
mümkünmüdür?
1
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
90
fiekil 4.2
E. histolytica’n›n
trofozoit dönemi
(Trichrom boya
100X)
Tedavi ve Kontrol
Ba¤›rsak amebiasisinde hastal›k belirtileri kendili¤inden geçse bile hastal›k özgül
ilaç tedavisi vermeden iyileflmez. Tedavide kullan›lan ilaçlar kist ve trofozoit formlar için ayr› olmas› nedeniyle laboratuvar tan› raporlar› önemlidir. Doku amebiasisinde 5 Nitroimidazoller, Emetin ve dehidroemetin tedavide kullan›l›rken, kist tafl›y›c›lar› için ornizazol grubu ilaçlar kullan›lmaktad›r. ‹kincil enfeksiyonlara karfl›
antibiyotik gerekebilir. ‹laçla tedavinin yan› s›ra hastaya destek tedavi de uygulanmal›d›r. Hasta yatak istirahat›na al›nmal›, a¤›z ve parenteral yolla bol s›v›, protein
ve vitamince zengin, ya¤ ve karbonhidratça fakir besinlerle az ve s›k beslenmelidir. Ba¤›rsak delinmesi yo¤un kanama gibi durumlarda cerrahi müdahale gerekebilir. Korunmada tüm besin ve sularla bulaflan enfeksiyonlarda oldu¤u gibi d›flk›n›n çevreye yay›l›m›na engel olmak (alt yap›n›n iyilefltirilmesi), hastal›kl› kiflilerin
bulunup tedavi edilmesi, sular›n kontaminasyonuna engel olunmas›, topluma temizlik al›flkanl›klar›n›n kazand›r›lmas› gerekmektedir.
Sindirim Sisteminde Yerleflen Di¤er Amipler
‹nsanda intestinal sistemde patojen E. histolytica d›fl›nda 7 amip türü, Entamoeba
dispar, E. moshkovskii, E. coli, E. hartmanni, E. polecki, E. gingivalis, Endolimax
nana ve Iodamoeba bütschlii daha parazitlenebilmektedir. Bunlardan Entamoeba
cinsinde bulunanlarda farkl› say›da çekirdek ve çekirdek zar›n›n içinde bulunan
kromatin tanecikleri hem türleri belirler hem de mikroskobik tan›da önem tafl›r
(fiekil 4.3).
E. coli, E. dispar ve E. moshkovskii apatojen amipler grubundand›rlar. Ancak
bunlar›n varl›¤› kötü hijyen göstergesidir, insan d›flk›s›n›n çevreye yay›l›m›na iflaret
eder. Morfolojik olarak E. histolytica’ ya benzemeleri ve yanl›fl tan›/tedaviye neden
olmalar› aç›s›ndan sorun yaflanmaktad›r. E. dispar’a E. histolytica’dan 9 kat daha
fazla rastland›¤› ve iki türün ay›r›m›n›n ancak moleküler yöntemlerle oldu¤u bilinmektedir. Bu nedenle direkt mikroskobinin d›fl›nda tan› olana¤› olmayan laboratuvarlarda sonuçlar›n E. histolytica/dispar olarak raporlanmas› gerekti¤i dünya sa¤l›k örgütünce bildirilmifltir. Bu türler dokular› istila etmezler, ancak zaman zaman
diyarelere de neden olan bu türlerinde trofozoit ve kist formlar› vard›r. E. dispar
ve E. moshkovskii’yi mikroskobik olarak ay›rmak daha zor olsa da E. coli kitlerinde 8 çekirdek vard›r ve di¤er amiplerden daha büyüktür. Trofozoitlerinin hareketi daha yavaflt›r ve içlerinde eritrosit bulunmaz. Prevalans› oldukça yayg›n olan E.
coli’nin genellikle kist formlar›na rastlan›r. Ülkemizdeki s›kl›¤› %2-25 aras›nda, Avrupa da baz› ülkelerde % 30’a ulaflabilmektedir. Ço¤u kiflide parazit belirtisiz seyretmekle birlikte, belirtili olanlarda tedavi ile flikâyetlerin geçti¤i bildirilmifltir.
91
E. hartmanni, trofozoitleri E. histolytica’dan daha küçük, içlerinde alyuvar görülmez ve dokular› istila etmezler. Kistleri 2-4 çekirdeklidir. Apatojen olarak bilinmekte, di¤er amiplere göre daha az saptanmaktad›r.
E. polecki, domuz ve maymunlar›n parazitidir, buralarda çal›flan yada temas›
olan kiflilerde az s›kl›kla görülür. Papua Yeni Gine gibi baz› ülkelerde endemik
olan parazite ülkemizde domuzlarda rastlanm›flt›r. Trofozoitleri küçük, kistleri tek
çekirdeklidir.
E. nana, kist ve trofozoit formlar› olan yavafl hareketli bir amiptir, dokular› istila etmezler, apatojen olarak bilinirler. Kozmopolit bir parazittir, dünyada görülme
oran› % 15-30 aras›ndad›r.
E. gingivalis, bu cinsin türleri aras›nda a¤›z bofllu¤unda yaflayan tek türdür. Sadece trofozoit formlar› vard›r, bu nedenle intestinal sistemde görülmez. A¤›z hijyeni bozuk olan kiflilerde difl etlerinde ve tonsillalarda yaflar. A¤›z bak›m› iyi olmayan kiflilerde % 75 e varan oranlarda görülebilmektedir. Difl plaklar›n›n oluflumundan sorumlu oldu¤u düflünülmektedir. Trofozoitleri içinde bakteriler, epitelyum
hücreleri, lökositler, bazen eritrosit bile bulunur.
Iodamoeba bütschlii; ortas›ndaki büyük, belirgin kofulu ile di¤er amiplerden
kolayl›kla ayr›l›r. Patojenitesi tart›flmal›d›r. Ülkemizde de bölgelere göre görülme
oran› %10 kadard›r.
Her ne kadar apatojen diye tan›mlanan bu amip türleri için tedavi önerilmese
de semptomlu olgulara tedavi verilmesi durumunda flikayetlerin geriledi¤i görülmüfltür. Tüm intestinal sistem parazitlerinde oldu¤u gibi enfeksiyondan korunmada kiflisel hijyene dikkat edilmesi ve yaflam flartlar›n›n düzeltilmesi gerekmektedir.
Kommensal yaflayan parazitler hangi durumda f›rsatç› patojen haline
geçerler?
SIRA
S‹ZDE
2
fiekil 4.3
‹ntestinal sistemde
S O R U
yaflayan amiplerin
trofozoit ve kist
formlar›
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
NTERNET
Özgür Yaflayan Amipler ve Sebep Olduklar› ‹ Hastal›klar
Bu grupta bulunan amipler normalde insan paraziti de¤ildirler ve intestinal sistemde de yerleflmezler. Tesadüfen bulafl›p, merkezi sinir sistemi ve gözde enfeksiyon
‹NTERNET
92
olufltururlar. Normalde toprak, çamur ve tatl› sularda özgür yaflayan Naegleria,
Acanthamoebe ve Balamuthia cinslerine ait amipler insan ve di¤er hayvanlarda
Merkezi Sinir Sistemi (MSS) enfeksiyonlar›na neden olabilmektedir. Bu amipler
kendi çevre koflullar›nda bakterilerle beslenirler ve ço¤al›rlar. Ayr›ca bünyelerinde
insan için patojen olan di¤er mikroorganizmalar› da bar›nd›r›rlar. Bu küçük özgür
yaflayan amipler ilk kez 1965 y›l›nda ölen bir hastan›n beyninden izole edilmifl ve
potansiyel bir tehlike olduklar› çeflitli postmortem incelemelerlede kan›tlanm›flt›r.
Oluflturduklar› enfeksiyonun seyri akut primer amibik meningoensefalit (PAM)
veya kronik granülomatöz amibik ensefalit (GAE) ile amibik keratit (akantamoeba keratiti) fleklinde olmaktad›r.
Naegleria Türleri
‹lk kez 1966 da MSS enfeksiyonlu bir hastada görülmüfl ve PAM olarak tan›mlanm›flt›r. PAM etkeni Naegleriyalar, Schizopyrenida tak›m›n›n Valkamphidae ailesinde yer al›r. ‹nsandan izole edilen tür Naegleria fowleri’dir. Bu enfeksiyonlara belirtiler bafllamadan 7-10 gün öncesi tatl› sularda yüzme yada temas öyküsü olan çocuk ve genç eriflkinlerde daha s›k rastlanmaktad›r. Hastal›k ani bafllayan fliddetli
bafl a¤r›s›, atefl, ›fl›¤a duyarl›l›k ve ense sertli¤i belirtileri ile 3-10 gün içindede
ölümle sonlanmaktad›r. Parazit genellikte suda yüzen insanlar›n burun mukozalar›ndan girer, koku alma loblar›na oradan da beynin di¤er k›s›mlar›na yay›l›r, buralarda kanamal› nekrozlar oluflturur. Çok az olguda hayatta kalma flans› olmufltur,
bu nedenle tan›lar› genellikle postmortem konur. Etkenin di¤er hayvanlarda da
parazitlenebildi¤i gösterilmifltir. Naegleriyalar›n iki farkl› trofozoit dönemleri vard›r. Bunlardan amibik trofozoit 7-35 µm boyunda ve yalanc› ayaklarla hareket
eder, merkezinde büyük ve tek çekirdek vard›r. Kamç›l› trofozoitlerinde 2 kamç›
bulunur. Bu form genellikle amibik trofozoitlerinin oldu¤u ortam flartlar›ndaki de¤iflikliklere ba¤l› olarak geliflmektedir. Bazen geçifl aflamas›nda ayn› anda 2 form
birden görülebilmektedir. Do¤adaki serbest yaflam döngülerinde de koflullara göre trofozoit (amibik/kamç›l›)-kist-trofozoit evreleri birbirini izler, parazit yaflama
geçtiklerinde kist oluflumu gözlenmez. Parazit kozmopolit ancak sporadik bir da¤›l›m gösterir. S›cak yaz aylar›nda aktif-sa¤l›kl› gençlerde daha s›k rastlan›r. Hastal›k ani bafllang›çl› ve h›zl› seyirli oldu¤u için gerçek prevalans› bilinememektedir.
Tan›da beyin omurilik s›v›s› bulan›k, kan ve lökosit içerir, nötrofiller artar, hücre say›s› mm3 de 20 bin den fazlad›r, bakteri görülmez, mikroskobik incelemede
N. fowleri trofozoitleri görülür. BOS ya da beynin di¤er k›s›mlar›ndan al›nan örnekler mümkünse bekletilmeden incelenmeli, asla dondurulmamal›d›r. Giemsa, trichrom gibi kal›c› boyalarla boyanabilir. Hasta örneklerinden invitro kültürler yap›labilece¤i gibi, histopatolojik kesitlerlerle de parazit incelenebilir. ‹n vitro kültürü
için agar besiyerine Escherishia coli ya da Aerobacter aerogenes bakterileriyle birlikte ekimleri yap›lmal›d›r. Bu flekilde 37ºC de 2-3 günde agar yüzeyindeki bakterileri yiyerek çevreye yay›lan izler fleklinde ço¤al›rlar. H›zl› geliflip ölümle sonland›¤› için serolojik tan›n›n bir de¤eri yoktur.
Tedavide erken tan› konulabilirse mantar ilac› olan Amphotericin B yada Mikonazol kullan›labilir.
SIRA S‹ZDE
3
Naeglerilar› SIRA
E.histolytica’dan
nas›l ay›t edersiniz?
S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
93
fiekil 4.4
Beyin omurilik
s›v›s›nda (BOS)
Naegleria fowleri
Acanthamoeba Türleri
Acanthamoeba cinsine ait, A. culbertsoni, A. castellanii, A. polyphaga, A. astronyxis, A. Healyi ve A.divionensis türleri özellikle immünitesi bask›lanm›fl
kiflilerde ve
SIRA S‹ZDE
kronik hastal›¤› olanlarda Granülomatoz amibik ensefalit (GAE) hastal›¤›na neden olmaktad›r. Genellikle kronik seyirlidir, aylarca sürebilir. Belirtilerinde bafl a¤D Ü fis›k
Ü N Esaptanan
L‹M
r›s›, bayg›nl›k, bafl dönmesi, uyuflukluk, bazen tek tarafl› felç en
bulgulardand›r. Beynin serebral dokusu en çok etkilenen bölgesidir.
‹mmün
yetmezSIRA S‹ZDE
likli hastalarda kronik ülserleflmifl deri lezyonlar›, apseler ve iltihapl›
S O R U yaralar meydana gelebilmektedir. Kan yoluyla dokulara yay›ld›¤› düflünülmektedir. HayvanlarÜ fi Ü Nevreleri
EL‹M
da da enfeksiyon yapt›¤› bilinmektedir. Parazitin trofozoit ve Dkist
vard›r.
D
‹
K
K
T çekirde¤i
Trofozoitleri 24-56 µm dikensi ç›k›nt›lar tarz›nda yalanc› ayaklar› ve Atek
vard›r. Kistleri çift çekirdekli, dörtgen, beflgen fleklinde görülür.
›l›man
S OÖzellikle
R U
bölgelerde y›l›n her mevsiminde görülebilir. Acanthamoeba türleri
toprak,
havuzSIRA S‹ZDE
lar, diyaliz makinalar›, toz, kontak lens solusyonlar›, bakteriyel, fungal kültürlerD‹KKAT
lezyonlar da
den izole edilmifltir. ‹nsanda GAE d›fl›nda gözde keratit, deride ülserli
AMAÇLARIMIZ
yapabilmektedir. Bu parazitler görmeyi etkileyen, körlü¤e kadar varabilen a¤r›l›
S‹ZDE travmaya
korneada Acanthamoeba keratitine de neden olmaktad›rlar.SIRA
Önceleri
ba¤l› göz hasar› olanlardan izole edilen parazite son y›llarda kontakt lens kullananK ‹ T A P
larda önemli oranlarda saptanmaya bafllanm›flt›r. Ayr›ca kontakt lens ile yüzmek
AMAÇLARIMIZ
de risk faktörlerini %30-60 oran›nda art›rmaktad›r. ‹yileflmeyen kornea ülserleri en
tipik bulgular›ndand›r. BOS incelemelerinde tan›s› zor ancak deri ve doku biyopsi
TELEV‹ZYON
örneklerinde görülebilir. Lens solusyonlar›n›n incelenmesi ile de tan›lar› konulabiK ‹ T A P
lir. Tedavide etkili bir ilaç yoktur, Sulfadiazin ve Fluconazol kullan›lmaktad›r.
N N
N N
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/FreeLivingAmebic_il.htm
‹ N T E R N E T adresinden
TELEV‹ZYON
Acanthomoeba ve Leptomiksid/Balamuthia türlerinin trofozoit ve kistik dönemlerinin flekillerine ulaflabilirsiniz.
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/FreeLivingAmebic_il.htm
‹ N T E R N E T adresinden
Acanthomoeba ve Leptomiksid/Balamuthia türlerinin yaflam döngülerine ulaflabilirsiniz.
‹NTERNET
94
G‹ARD‹OS‹S
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Giardiosis, Giardia lamblia (=G.intestinalis=G.duedonalis) kamç›l› protozoon
parazitin insanda ince ba¤›rsak, duedonum ya da safra kesesinde yerleflmesiyle
oluflan bir hastal›kt›r. Giardia ve Dientamoeba d›fl›ndakiler ba¤›rsa¤›n kommensal kamç›l›lar› olarak de¤erlendirilir. Kamç›l›lar grubundaki di¤er patojenlerden
Trichomonas vaginalis ürogenital sistemde, Trichomanas tenax a¤›z bofllu¤unda yaflar.
G. lamblia geliflmekte olan ülkelerde daha s›k olmak üzere dünyada en çok
görülen ba¤›rsak protozoonlar›ndand›r. Fekal-oral geçiflli parazitlerdendir. EnfekSIRA S‹ZDE
siyonun bulafl›m› için 10 kistin fekal-oral al›nmas› bile yeterlidir. Geliflmekte olan
ülkelerde, yetersiz olan beslenme sorununa ek olarak, büyüme ve geliflme gerili¤ine nedenD olurken,
Ü fi Ü N E L ‹ M geliflmifl ülkelerde gündüz bak›m evlerinde kalan çocuklarda
ve immün yetmezliklilerde görülmektedir. Özellikle çocuklarda çok fazla rastlanmas›, uzun sürmesi
ve tekrarlayan enfeksiyonlar sindirim sisteminin çal›flamamas›S O R U
na, malnutrisyon ve malabsorbsiyon gibi çocuklarda a¤›r seyreden bedensel ve zihinsel geliflme geriliklerine neden olmaktad›r.
D ‹ K K A TG. lamblia, mikroskoskobun keflfiyle birlikte ilk tan›mlanan paHastal›k etkeni
razittir (Antony Van Leeuwenhoek 1681’de kendi d›flk›s›nda görmüfltür). Giardia
cinsi içindeki
SIRAtürler
S‹ZDE pek çok omurgal›y› enfekte etme özelli¤ine sahiptir. Türler
aras›nda biçim ve büyüklük farklar› vard›r. Amfibilerde G. agilis, kufl-kemirgensürüngenlerde G. muris ve insanda yerleflen G. lamblia görülmektedir. TrofozoitAMAÇLARIMIZ
leri armut fleklinde
ön yüzünün büyük bir k›sm›n› kaplayan emici disklere (bu sayede ba¤›rsak mukozas›na yap›fl›r) ve 4 çift kamç›ya sahiptir. Kistleri 8-12 µm
uzunlu¤unda 7-10 µm geniflli¤inde oval yap›dad›r. Sitoplazma içinde kamç› kal›nK ‹ T A P
t›lar› ve di¤er organeller bulunur. Trofozoit formlar› kamç›lar ile h›zl› hareket eder.
Emici diskleriyle ince ba¤›rsa¤›n epitel hücrelerine kuvvetli bir flekilde yap›fl›rlar,
bazen salg› kanallar›na girip, duedonum ve safra kanallar›na geçerler. Ba¤›rsaklarLEV‹ZYON
daki erimiflT Ebesinleri
ve vitaminleri absorbe ederler. Trofozoitler boyuna ikiye bölünerek ço¤al›rlar.
N N
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/Giardiasis_il.htm
adresinden G. lamb‹NTERNET
lia’n›n yaflam döngüsü flekline ulaflabilirisiniz.
Epidemiyolojisi
Kozmopolit bir da¤›l›m gösteren parazit, ›l›man ve tropikal bölgelerde daha s›k görülür. Hastal›¤›n kayna¤› enfeksiyonlu insanlard›r. Geliflmifl ülkelerdeki % 2-5 oran›ndaki prevalans, geliflmekte olan ülkelerde % 30’u geçmektedir. Parazit, geliflmifl
ülkelerde gündüz bak›mevlerindeki çocuklar ve immünitesi zay›f hastalar aras›nda
s›kl›k gösterirken, geliflmekte olan ülkelerde su ve besin kaynakl› epidemiler nedeniyle baflta çocuklar olmak üzere toplumun her kesimini etkileyebilmektedir. Genellikle hijyenik koflullar›n yetersiz oldu¤u çevrelerde (toplu yaflam yerleri, krefl, hapishane yafll› bak›m yurtlar›) salg›nlar yapar. Ülkemizde yap›lan çal›flmalarda illere
göre % 8-54 gibi farkl› de¤erler saptanm›flt›r. Burada en önemli faktör sosyoekonomik koflullar ve alt yap› sorunu olmufltur. Yafl, iklim ve sosyal çevre prevalans› etkileyen faktörlerdendir. Özellikle çocukluk ça¤›nda görülen hastal›k, ergenlik döneminden sonra azalmaktad›r. Besin ve sularla bulaflman›n yan› s›ra oto enfeksiyon ve
direkt temasla da kifliden kifliye kolayl›kla bulafl›r. Hastal›¤›n çok görüldü¤ü ülkelere seyahat edenlerde gezgin diyaresi etkenleri aras›nda önemli yer tutar.
95
Hastal›k Belirtileri
Hastal›k yetiflkinlerin ço¤unda belirtisiz seyretmesine ra¤men, bulafl›mdan sonra 12 haftal›k kuluçka dönemi sonras› ya¤l› ishal, kar›n fliflli¤i, afl›r› gaz oluflumu,
kramp fleklinde kar›n a¤r›lar›, mide ve kar›n bölgesinde duyarl›l›k ve malabsorbsiyon bafllar. Kar›nda gaz hissi, ge¤irme, mide yanmas› ve ya¤l› d›flk›lama en s›k karfl›lafl›lan bulgular›ndand›r. D›flk› kan-mukus içermez ancak kötü kokuludur. Kronik giardiosisli hastalarda oluflan diyareye ba¤l› dehidratasyon, malabsorbsiyon ve
pankreatik fonksiyonun azalmas›na yol açabilmektedir. Ayr›ca tüm dünyada gezginci ishali olarak bilinen tablodan da sorumlu tutulmaktad›r.
Kistler a¤›z yoluyla al›nd›ktan sonra mide baraj›n› afl›p ba¤›rsaklarda trofozoit
forma dönüflürler. Trofozoitler, duedonum, jejunum, safra kesesi ve safra yollar›
epiteline de yerleflebilmektedirler. Oluflturdu¤u diyare ve ya¤l› d›flk›laman›n nedeni tam bilinmemekle birlikte, ba¤›rsak mukozas› epitelini t›kayan parazitin buradaki yap›y› bozmas›, ya¤ emilimine engel olunmas› ve parazit toksinlerinin etkisine
ba¤lanm›flt›r. Baz› kiflilerde belirti vermemekle birlikte parazitin salg›lad›¤› eksotoksinlerle ba¤›rsak mukozas›nda hasar oluflturdu¤u biyopsi örnekleriyle de gösterilmifltir. Ya¤ emilimi bozuklu¤u ve gaz oluflumunun yan› s›ra safra kesesi yerleflimine ba¤l› t›kanma sar›l›klar› görülür.
Tan›
Do¤ru tan› konulabilmesi için hastan›n öyküsünün al›nmas› önem tafl›r. Örne¤in endemik bölgelere seyahat öyküsü, tekrarlayan ya¤l›-kötü kokulu-köpüksü d›flk›lama
gibi, ancak kesin tan› laboratuar yöntemlerine dayan›r. D›flk›n›n serum fizyolojik ve
lügolle haz›rlan›p mikroskopta incelenmesi en basit yöntemlerdendir. Parazitin at›l›m›n›n de¤iflkenlik göstermesi nedeniyle, negatif sonuç vermeden önce farkl› günlerde 3 incelemenin yap›lmas› ayr›ca d›flk›daki parazit kist/trofozoit miktar›n›n yetersiz
olabilece¤i düflünülerek çoklaflt›rma yöntemlerinin de kullan›lmas› görme flans›n› art›racakt›r. fiekilli d›flk›larda kistler, flekilsizlerde hemen incelenirde trofozoit formlar
SIRAduedonal
S‹ZDE
görülebilir. Klinik bulgular› olup, negatif sonuç al›nan hastalardan
tubajla
biyopsi örne¤i veya ticari Enterotest yöntemi uygulanabilir. Parazitin kültürü yap›labilir ancak tan›dan çok deneysel araflt›rmalar için yararl›d›r. EL‹SA Dve
‹FAT gibi seroloÜ fi Ü N E L ‹ M
jik yöntemlerde kanda Giardia antikorlar› ile d›flk›da antijen aranmas› tan›da ve epidemiyolojik çal›flmalarda kullan›lan yöntemlerdendir. Giemsa, trichrom gibi kal›c› boS O R U
yalarla boyan›p tan›mlanmalar› ya da uzun süre saklanabilmeleri de
mümkündür.
SIRA S‹ZDE
S O R U
III. Üniteden d›flk› inceleme yöntemlerini ve enterotest tekni¤inin uygulan›fl›n›
geçiriniz.
D ‹ K Kgözden
AT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
N N
fiekil 4.5
SIRA S‹ZDE
G. lamblia trofozoit
(Giemsa boyama
AMAÇLARIMIZ
100X) ve kistik
(lugol boyama
40X) dönemi.
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
96
Tedavi ve Kontrol
Semptomatik ya da asemptomatik olsun Giardiosis tan›mlanan hastalar mutlaka tedavi edilmelidir. Tedavide Nitroimidazol, Akridin boyalar› ve Nitrofuran olmak
SIRA S‹ZDE
üzere 3 grup ilaçtan biri seçilmelidir. Ülkemizde de standart tedavide 5 günlük
Metranidazol ya da Seknidazol yafl ve kiloya göre doz ayarlanarak kullan›lmaktad›r. ‹laç tedavisinin
D Ü fi Ü N E L ‹ Myan› s›ra semptomatik tedavi de uygulan›r. Demir, vitamin B ve
Folik asit eksikli¤i olanlara destek tedavileri de verilmelidir. Korunmada fekal oral
bulaflan tüm parazitlerde oldu¤u gibi halka temiz su sa¤lanmas›, alt yap› sistemleS O R U
rinin kurulmas›, hastal›kl› insanlar› tedavi edilmesi, hijyen kurallar›na uyum önem
tafl›maktad›r. Sular›n klorlanmas›, çevredeki sinek böcek gibi canl›lar›n yok edilD ‹ K K A T yerlerindeki temizlik kurallar›na uyum toplumdaki prevalans›n
mesi, toplu yaflam
azalmas›na yard›mc› olacak önlemlerdendir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K S‹ OT RAU P
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
4
SIRAtan›s›n›
S‹ZDE d›flk› incelemesi d›fl›nda nerede ve nas›l koyabiliriz?
G. lamblia’n›n
AMAÇLARIMIZ
Ba¤›rsaklarda
Yaflayan Di¤er Kamç›l›lar
Ba¤›rsaklarda kommensal olarak yaflad›¤› tahmin edilen boyutlar› 6-15µm trofozoit ve kistleri olan baflka kamç›l›lar da vard›r. Patojen olmad›klar› düflünülmekle bir‹ O TR AU P
likte bunlarK Sfekal
kontaminasyonun göstergesi oldu¤u için önem tafl›rlar. Ayr›ca
duyarl› kiflilerde tipik intestinal enfeksiyon bulgular› gösterirler. Bazen patojen türlerle kar›flabilece¤i
D ‹ K K A T için yan›lmalara neden olurlar. Bunlar aras›nda Chilomastix
T
E
L E V ‹ Z Y O N hominis, Enteromonas hominis, Retortomonas intestinalis
mesnili, Trichomonas
önemli türler olarak say›labilirler.
Chilomastix‹ Nmesnili,
T E R N E T Trichomonas hominis, Enteromonas hominis, Retortomonas intestinalis flekillerine
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/Default.htm adresinden ulaflabilirsiniz.
AMAÇLARIMIZ
ISOSPOR‹AS‹S
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Isospora, Cyclospora
K ‹ T A P ve Sarcocystis intestinal sistemde enfeksiyon oluflturan Sporozoa (Apicomplexa) flubesinde, Coccidia grubunda yer alan parazitlerdir. Yaflam
sikluslar›, epidemiyolojileri, tan› ve tedavi yöntemleri di¤er ba¤›rsak patojenleri
olan amipT Eve
farkl›l›k gösterir. Maymunlar, kedigiller, köpekler ve
L E kamç›l›lardan
V‹ZYON
domuzlarda yerleflebilen farkl› türleri vard›r.
‹nsanda yerleflen tür Isospora belli’dir. Monoksen bir parazittir ve 1860 y›l›nda
tan›mlanm›flt›r. Bunlarda di¤er protozoonlardaki kist yerine ookist yap›lar› görülür.
‹NTERNET
Ookistler konak d›flk›s›yla at›lan d›fl ortam koflullar›na dayan›kl› yap›lard›r ve bu
yap›lar›n sporlanma dönemlerinde oluflan flekil, büyüklük, renk, içerik ve içyap›lar›na göre türlere ayr›l›rlar. Ookistler genellikle sporlanmam›fl olarak at›ld›klar›ndan, enfektif hale gelebilmesi için d›fl ortamda sporulasyon geçirmelidir. Isospora
türlerinin sporlanm›fl ookistlerinde tipik olarak 2 sporokist ve her bir sporokisttede 4 sporozoit bulunmaktad›r. ‹nceba¤›rsak epitel hücrelerinde, duedonum ve jejunumda yerleflir. ‹nsan d›flk›s›ndaki ookistleri 20X10 µm yumurtams› bir görünüme sahiptir. Bunlar›n kontamine besinlerle al›nmas› ile bulafl›r.
Hastal›k etkeni Isospora türleri, insan ve domuzlarda çok ciddi hastal›klara yol
açabilmektedirler. Daha çok AIDS hastalar›nda rastlanan parazit bu kiflilerde kronik, zaman zaman ölümcül seyirli diyarelere neden olmaktad›r. ‹sosporiasis sa¤l›kl› kiflilerde kendini s›n›rlayan akut diyare ile seyrederken, immünitesi bask›lanm›fl
kiflilerde a¤›r seyreden enfeksiyonlara neden olur.
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
97
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Toprakta sporlanma aflamas› nedeniyle daha çok ›lman bölgelerde
görülmektedir.
Ookistlerin at›ld›ktan sonra toprakta sporulasyon geçirmesi nedeniyle direkt temasla bulaflmaz. Çok s›k rastlanmamas› nedeniyle epidemiyolojisi tam bilinmeyen
K ‹ T A P
parazite daha çok ba¤›fl›kl›k sistemi bask›lanm›fl kiflilerde rastlanmaktad›r. Ülkemizde ilk olgu 1953’de askerlerde bildirilmifl, günümüze kadarda sporadik olgular
halinde raporlanmaktad›r. El Salvador, Meksika gibi ülkelere gidenlerde %5-7 oraTELEV‹ZYON
n›nda rastlanm›flt›r. Haiti de A‹DS li hastalar› %15’inde Isospora
belli tan›mlanm›flt›r. Bunun d›fl›nda lenfomal› ve lösemili hastalarda da parazit tespit edilmifltir.
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Epidemiyolojisi
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
http://depts.washington.edu/hivaids/oit/case6/fig1d.html adresinden
yaflam
‹ N T IE R.belli’nin
NET
döngüsüne ulaflabilirsiniz.
‹NTERNET
Parazit sa¤l›kl› kiflilerde genelde kendini s›n›rlayan sessiz enfeksiyonlarla seyredebildi¤i gibi, bazen de ciddi ölümcül seyirli enfeksiyonlara neden olabilmektedir.
Baflta AIDS hastalar› olmak üzere immünitesi bask›lanm›fl hastalarda akut bafllayan, daha sonra kronikleflen sulu diyare, kar›n a¤r›s›, kramplar, atefl ve kilo kayb›yla seyreder. D›flk› aç›k sar› renkli, ya¤l› ve köpüklüdür. Belirtiler aral›kl› tekrarlarla aylarca sürebilir. D›flk›da genelde kan görülmez, 7-10 günlük kuluçka döneminden sonra hastal›k belirtileri ve ookist at›l›m› bafllar. Hastal›k çocuk ve genç
eriflkinlerde daha ciddi seyirlidir.
Tan›
Klinik bulgular pek çok hastal›kla kar›flt›r›labilece¤i için tan›da laboratuvar yönSIRA S‹ZDEincelenmetemleri ile d›flk›n›n ve ince ba¤›rsak biyopsi örneklerinin mikroskobik
si gibi yöntemler kullan›l›r. Oldukça büyük ancak fleffaf yap›daki ookistlerin boyas›z inceleme ile tan›lar› zordur. Ookistler otofloresan özellikteD Üolmalar›
fi Ü N E L ‹ M nedeniyle
floresans ve asit-fast (ARB) boyalarla iyi boyan›r. Tan›da duedonumdan örnek almaya yarayan enterotest yöntemi de kullan›labilir (fiekil 4.6). Ookist at›l›m› az olaS O R U
bilece¤inden d›flk›n›n çoklaflt›rma yöntemiyle haz›rlan›p incelenmesi
yararl›d›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
III.Ünite D›flk›da çoklaflt›rma yöntemleri notlar›n›z› gözden geçiriniz D ‹ K K A T
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
fiekil 4.6
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
a)
b)
SIRA S‹ZDE
Isospora belli’nin
direkt mikroskobi
(a), floresans
AMAÇLARIMIZ
boyama (b) ve
modifiye ARB (c)
ile boyanm›fl
ookistleri. K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
c)
‹NTERNET
‹NTERNET
98
Tedavi ve Kontrol
Antibiyotik tedavisinin (Trimetoprim/Primetamin ve sülfonamid kombinasyonunun) etkili oldu¤u bildirilmifltir. Bulafl›m sindirim yoluyla ookistlerin al›nmas›yla oldu¤u için temiz su kayna¤› ve besinlerin iyi piflirilerek tüketilmesi gerekmektedir.
CRYPTOSPOR‹D‹OS‹S
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Hastal›k etkeni Cryptosporidium’lar sistematikteki yerleri hala tart›flmal› olmakla
birlikte, bugün için Sporozoa (Apicomplexa) flubesinin Cryptosporidae ailesi içinde yer al›rlar. ‹nsan ve di¤er omurgal›lar›n solunum, mide ve ba¤›rsak epitelinde
hücre içineSIRA
yerleflirler
S‹ZDE ve enterokolit ile diyareye neden olurlar. Ookistlerinin kontamine besin ve sularla al›nmas›yla bulafl›rlar. Tüm dünyada yayg›nd›r, özellikle immünitesi bask›lanm›fl hastalarda ölümcül f›rsatç› enfeksiyonlara neden olurlar. Sa¤D Ü fibir
Ü N Ehafta
L ‹ M kadar süren sulu diyareyle kendili¤inden geçen enfeksiyon,
l›kl› kiflilerde
ba¤›fl›kl›k sistemi bask›lanm›fl kiflilerde hayat› tehdit eden, tedaviye cevap vermeyen diyarelere
olur. Özellikle AIDS li hastalarda %60 oran›nda rastlanan paS Oneden
R U
razit, geliflmifl ülkelerde su ve besin kaynakl› epidemiler yapar. Geliflmekte olan ülkelerde ise diyare etkenlerinin yaklafl›k yar›s›ndan sorumludur. Her geçen y›l ba¤›D‹KKAT
fl›kl›k sistemi bask›lanm›fl olgu say›s›ndaki art›fla, su ve besin kontaminasyonlar›na
ba¤l› olarak prevalans› önemli oranda artan bir protozoon enfeksiyonudur.
SIRA S‹ZDE
Cryptosporidiumlar›n
di¤er coccidian parazitlerden farkl› olarak ookistler içinde sporozoitleri çevreleyen sporokistleri yoktur. Ookistleri 4-6 µm yuvarlak veya
oval görünümdedir. ‹lk insan olgular› 1976 da tan›mlanm›flt›r. 80’li y›llarda AIDS li
AMAÇLARIMIZ
hastalarda fliddetli diyare etkeni olarak tan›mlanan hastal›¤a, daha sonraki y›llarda
hayvan bak›c›lar›nda da rastland›¤› bildirilmifltir. Uzun y›llar zoonoz olarak hayvanlardan geçti¤i
hastal›¤›n günümüzde su, besin, direkt temasla bulaflK ‹ T Adüflünülen
P
t›¤› bilinen monoksen bir parazittir.
Birbirini izleyen efleyli ve efleysiz üreme dönemleri vard›r. Moleküler yöntemle
birbirindenT Efarkl›
16 tür saptanm›flt›r. Ancak bunlardan C. parvum ve C. hominis’in
LEV‹ZYON
insanda yerleflen türlerdir. Bunlar›n d›fl›nda di¤er hayvanlarda bulunan türlerin de
zaman zaman insanda enfeksiyon oluflturdu¤u bildirilmektedir.
N N
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/Cryptosporidiosis_il.htm
adresinden C.
‹NTERNET
parvum’un yaflam döngüsüne ulaflabilirsiniz.
Epidemiyolojisi
Ookistlerle kontamine su ve besinler ve kirli yüzeylerden direkt temasla fekal-oral
bulafl›r. Düflük say›da ookistin enfeksiyona neden olabilmesi, ookistlerinin d›fl ortam koflullar›na ve dezenfektanlara dayan›kl›l›¤›, baz› hayvanlar›n rezervuar kaynak
rolü olmas› parazitin bulaflma flans›n› art›rmaktad›r. Toprakta bir geliflim aflamas›na
gereksinim olmad›¤› için direkt temasla da oldukça kolay bulaflan parazit toplu yaflam yerlerinde, hastanelerde salg›nlar yapabilir. Ookistleri rutin kullan›lan %3 lük
hipoklorid, zefiran, iyod gibi dezenfektanlar›n ço¤una dirençlidir. Sularda aylarca
canl› kalabilirler. ‹çme sular›n›n rutin klorlanmas›na dirençli olduklar› için s›kl›kla su
kaynakl› epidemiler yaparlar. Toplu yaflanan yerler, aile içi enfekte kiflilerle temas,
endemik bölgelere seyahat, hayvanlarla ve toprakla temas, kötü hijyen koflullar›,
immün yetmezlik, organ nakli cryptosporidasis için önemli risk faktörlerindendir.
Geliflmifl ülkelerde daha çok 2 yafl alt› krefle giden çocuklarda, evcil hayvan
besleyenlerde, baflta AIDS olmak üzere immün düflkün hastalarda yaz aylar›nda %
1-10 oran›nda rastlanan parazite son y›llarda tan› yöntemlerindeki geliflmeler saye-
99
sinde % 35’e varan oranlarda rastlanmaktad›r. Geliflmekte olan ülkelerde özellikle
yaz aylar›nda yo¤unlaflt›¤›, ancak araflt›rma tekniklerindeki eksikliklere ba¤l› olarak gerçek prevalans›n raporlanandan daha fazla oldu¤u düflünülmektedir. En büyük salg›n 1993 de ‹ngilterede bir bölgede flehir flebeke suyu kaynakl› 403 bin kiflilik C. parvum epidemisi olmufltur. Ülkemizde çal›fl›lan gruplara göre örne¤in ishalli çocuklarda % 3-19, kemoterapi ve hemodiyaliz hastalar›nda % 18-39 oranlar›nda raporlanm›flt›r.
C. parvum ba¤›fl›kl›k sistemi normal kiflilerde daha çok terminal jejunum ve ileumda yerleflirken, immün sistemi bask›lanm›fl kiflilerde mide, duedonum, kolon, pankreatik kanallar, akci¤er, apandisit, göz ve solunum sisteminde yerleflip enfeksiyona neden olmaktad›r. Hastal›k bulgular› da yerleflti¤i bölgeye göre de¤iflmektedir.
Genellikle ba¤›rsaklarda yerleflti¤i durumda en belirgin bulgu diyaredir. Ba¤›rsaklarda emilim bozuklu¤u ve malabsorbsiyona neden olur. Enfekte kiflilerde 4 farkl›
belirti görülebilir. Enfekte kiflilerin % 20 sinde hiçbir belirti saptanmazken, olgular›n baz›lar›nda 2-30 gün süren fliddetli bazen kan ve mukus içeren diyare, dehidratasyon ve kilo kayb›na neden olmaktad›r. Kar›n a¤r›s›, bulant›, kusma, bafl a¤r›s› ve halsizlikte en s›k saptanan bulgulardand›r. Ba¤›fl›kl›¤› bask›lanm›fl kiflilerin
ço¤unda enfeksiyon kronikleflir ilaçlara dirençli diyare ve kilo kayb› en önemli
bulgular›ndand›r. Ayr›ca bu hastalarda yaflam süresinde k›salma ve ölüm oranlar›nda artmaya neden olabilmektedir.
Tan›
‹nceleme materyali genellikle d›flk›d›r. Örneklerin bulaflt›r›c›l›¤› yüksek oldu¤u için
koruyucular içine al›n›p incelenmelidir. D›flk›n›n normal incelemeleri s›ras›nda ookistlerinin küçük ve fleffaf yap›da olmas› nedeniyle görülme olas›l›¤› azd›r. Bu nedenle tan›da d›flk›n›n çoklaflt›rma yöntemleriyle haz›rlan›p modifiye ARB ve giemsa yöntemleri ile boyanmas› görülme flans›n› art›racakt›r. ARB boyal› preparatlarda
ookistler mavi zeminde k›rm›z› tanecikler fleklinde görülür, kolayl›kla tan›n›rlar
(fiekil 4.7). Duedonum yerleflimleri oldu¤u için tan›da enterotest de kullan›labilir.
Dokulardan al›nan biyopsi örnekleri de patolojik boyalarla boyanarak incelenebilir. Günümüzde d›flk›da antijen arayan serolojik yöntemler ve h›zl› tan› testleride
tan›da baflar› ile kullan›lmaktad›r.
fiekil 4.7
C. parvum modifiye
ARB (a) ve
floresans (b)
boyama ile
boyanm›fl kistleri.
a)
a)
a)
b)
b)
b)
100
Tedavi ve Kontrol
Ba¤›fl›kl›k sistemi normal kiflilere sadece su ve elektrolit deste¤i yeterlidir. Bazen
inatç› olgularda Spiramisin tedavisi verilebilir. AIDS hastalar›nda ve di¤er immün
düflkün hastalarda Paraomomisin, Spiramisin ve destek tedavilerde ilave edilmektedir. Korunmada fekal-oral bulaflan tüm parazitlerde oldu¤u gibi öncelikle kiflisel
temizlik gereklidir. Tuvalet sonras›, evcil hayvanlar ve toprakla u¤raflt›ktan sonra
ellerin temizli¤i, göl ve nehir sular›n›n içilmemesi, yüzme havuzlar›nda dikkatli
olunmas›, pastörize olmayan süt ve meyve sular›n›n kullan›lmamas›, riskli bölgelerde sular›n kaynat›larak kullan›lmas›, çi¤ sebze meyve tüketilmemesi bulafl›m riskini azaltacakt›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
5
SIRA S‹ZDE
Cryptosporidiumlar
hangi boyama yöntemiyle boyan›rlar ve nas›l görünürler.
BLASTOCYSTOS‹S
Bu enfeksiyonun
S O R U etkeni Blastocystis hominis dünyan›n pek çok yerinde en s›k
rastlan›lan protozoonlardan olmas›na ra¤men patojenitesi ve s›n›fland›rmadaki yeS O R U Son y›llarda immünitesi bask›lanm›fl kiflilerde ve çocuklarda ›sri hala tart›flmal›d›r.
D‹KKAT
rarc› ve ilaçla
geçmeyen diyare ve turist diyareleriyle giderek önem kazanan bir
patojendir. Parazit,
D ‹ K K A T gastrointestinal semptomlar› olan kiflilerde, genellikle d›flk› inS‹ZDE elde edilmektedir. Yap›lan çeflitli çal›flmalarda ba¤›rsaklarda
celemeleri SIRA
s›ras›nda
oluflan inflamasyonda B. hominis’in patojenitesi kan›tlanm›flt›r. ‹ltihapl› ba¤›rsak
SIRA S‹ZDE
hastal›¤› (‹BH) ile B. hominis’in birlikteli¤i gösterilmifltir.
AMAÇLARIMIZ
Parazitin
1912 y›l›nda tan›mland›¤›ndan beri taksonomik s›n›fland›rmas›nda
s›kl›kla de¤iflmeler
olmufl (algler, yosunlar, mantarlar) ve halen sistemati¤i tart›flAMAÇLARIMIZ
mal›d›r. ‹lk s›n›flamada mayalar aras›nda yer alan parazit, mantar besiyerlerinde
K ‹ T A P
ürememesi, parazit ilaçlar›na duyarl› olmas›, hücre çeperlerinin protozoonlara
benzemesi,K yalanc›
‹ T A Payaklara sahip olmas› gibi nedenlerle flu anda amipler aras›nda yer almaktad›r. Yaflam döngüsünde birbirinden farkl›; vakuoler, granüler, amöTELEV‹ZYON
boid ve kist formlar› vard›r, bunlar aras›nda amebik, granüler ve kist formlar› insan
d›flk›s›ndaTen
formlard›r.
E L Es›k
V ‹ Z tan›mlanan
YON
N N
N N
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/Blastocystis_il.htm
adresinden B. homi‹NTERNET
nis’in yaflam döngüsüne ulaflabilirsiniz.
‹NTERNET
Epidemiyolojisi
B. hominis fekal-oral yol ile, özellikle kötü hijyen koflullar›nda besin ve sularla al›nan kist formlar›yla olur. Tüm dünyada görülen bir parazit olup özellikle tropikal
ve subtropikal bölgelerde daha s›kt›r. Prevalans› geliflmifl ülkelerde % 1,5 ile % 10,
geliflmekte olan ülkelerde ise % 30 ile % 50 aras›nda de¤iflmektedir. Parazitin gerçek prevalans› baz› otoritelerce apatojen olarak tan›mland›¤› için dünyada ve ülkemizde rutin parazit incelemeleri s›ras›nda s›kça rastlanmas›na ra¤men ço¤u zaman
raporlanmad›¤› için bilinmemektedir.
Araflt›r›c›lar klinik bulgular›n olmas› durumunda e¤er ba¤›rsakta baflka patojen
yoksa ya da mikroskobik incelemelerde bir mikroskop sahas›nda 5 ve üstü kist görülmüflse tedavi verilmesi gerekti¤ini vurgulamaktad›rlar. Klinik olarak, sulu diyare, kar›n a¤r›s›, kar›nda fliflkinlik hissi, gaz yak›nmalar›, mide bulant›s›, kab›zl›k, ifl-
101
tahs›zl›k, kilo kayb›, fekal lökosit, rektal kanama, anemi, kafl›nt›, kanda % 4-12 oran›nda eozinofili görülebilmektedir. B. hominis saptanan hastalarda rektal kanama,
anemi ve inflamatuar semptomlar, düflük hemoglobin ve hematokrit de¤erlerine
yol açabilmektedir. Ba¤›fl›kl›¤› zay›f kiflilerde görülme s›kl›¤›nda bir farkl›l›k olmasa da hastal›¤›n seyri daha a¤›r olmaktad›r. Kolon kanseri olanlarda ve irritabl barsak sendromlu hastalarda önemli ölçüde daha s›k görüldü¤ü saptanm›flt›r. Uygun
tedavi uygulanmad›¤› takdirde B. hominis, insan gastrointestinal sisteminde birkaç
haftadan birkaç y›la kadar yaflayabildi¤i ve di¤er intestinal patojenlere zemin oluflturdu¤u bildirilmektedir.
Tan›
D›flk›n›n lugolle incelenmesi s›ras›nda en çok vakuoler flekil görülebilmektedir
(fiekil 4.8), granüler ve kist flekilleri ancak trichrom gibi kal›c› boyalarla ay›rt edilebilmektedir. Ço¤u zaman Endolimax nana ile kar›flt›r›labilmesi nedeniyle kal›c›
boyal› inceleme yap›lmas› önerilir. Mikroskobik incelemede görülen parazit hakk›nda kabaca miktar bildirmek tedavi için önemlidir.
fiekil 4.8
B. hominis’in taze
d›flk›daki enfektif
formlar› (lugol
boyama, 40 X).
Tedavi
Metranidazol en s›k kullan›lan ilaçt›r. ‹laçlara direnç geliflimi söz konusu oldu¤u
için tedavi kontrolleri yap›lmal›d›r.
CYCLOSPOR‹OS‹S
Günümüzde ba¤›fl›kl›¤› bask›layan tedavi yöntemleri (kanser, organ nakli) yada buna neden olan hastal›klar nedeniyle f›rsatç› paraziter enfeksiyonlar›n say›s›nda da
önemli art›fllar görülmektedir. Etkeni Coccidian bir parazit Cyclospora cayetanensis
olan Cycloporiosis de fekal-oral bulaflan bir enfeksiyondur. Enfeksiyona genellikle
tropik ülkelere seyahat eden kiflilerde ve AIDS lilerde rastlan›rken, son zamanlarda
geliflmifl ülkelerde ithal meyva-sebze kaynakl› salg›nlardan izole edilmifltir.
S›n›fland›rmada Cryptosporidium, Apicomplexa ‘n›n Coccidiasina alt s›n›f›nda
yer almaktad›r. Hastalar›n d›flk›s›yla at›lan ookistleri 8-10 µm Crptosporidium ookistlerine çok benzer ancak onlar›n yaklafl›k iki kat› büyüklü¤ündedir. Ookistler
d›flk›yla at›ld›klar›nda sporlanmam›fllard›r. Bu nedenle de ilk at›ld›klar›nda enfektif
de¤ildirler ve insandan insana direkt bulaflmazlar. Monoksen bir parazit olup, in-
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
102
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
san ba¤›rsa¤›nda efleyli-efleysiz üreme dönemleri birbirini izler. Ookistleri d›fl ortamda toprakta sporland›ktan sonra besin ve sularla al›n›r.
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/Cyclosporiasis_il.htm
adresinden C. ca‹NTERNET
yetanensis’in yaflam döngüsüne ulaflabilirsiniz.
Epidemiyolojisi
Dünyadaki prevalans› oldukça de¤iflkendir, hastal›¤›n endemik olarak görüldü¤ü
yerde halk›n ço¤u enfeksiyonu belirtisiz olarak geçirirken, buralara seyahat öyküsü olanlarda hastal›k oldukça fliddetli seyirlidir. Parazitin ookistlerinin toprakta bir
sporulasyon dönemi geçirmesi nedeniyle ›l›man iklimlerde daha s›k rastlan›r. Kuzey, Orta ve Güney Amerika, Karayipler, Afrika, Bangladefl, Güneydo¤u Asya’da
rastlanma oran› daha yüksektir. 1996 y›l›ndan önceki çal›flmalarda görülen ülke say›s› Nepal, Peru, Haiti ile s›n›rl› iken son dönemlerde tropik bölgelere seyahat
eden Avrupal› ve Amerikal› turistlerde, ba¤›fl›kl›k sistemi bask›lanm›fl kiflilerde ve
çocuklarda rapor edilmeye bafllanm›flt›r. Zaman zamanda endemik ülkelerden ithal edilen ahududu ve yeflil yaprakl› sebze kaynakl› salg›nlar bildirilmifltir. Ülkemizde de 1998 y›l›ndan beri özellikle ba¤›fl›kl›¤› bask›lanm›fl hastalarda sporadik
olgular halinde raporlanmaktad›r.
Enfeksiyon grip benzeri yak›nmalarla bafllar, bulant›, kusma, ifltahs›zl›k, kilo kayb›
ve fliddetli diyare ile haftalarca devam edebilir yada kendili¤inden geçer. D›fl ortamda birkaç haftada sporlanan ookistlerin a¤›z yoluyla al›nmas›ndan 7-10 gün
sonra hastal›k belirtileri bafllar. Enfeksiyon 2-3 hafta ile kendini s›n›rlayan diyare
yada 3-4 ayl›k kronik diyarelere neden olabilmektedir. Bu sürelerde d›flk› ile ookist at›l›m›da oldukça de¤iflkendir. Oluflturdu¤u hastal›¤›n patolojisi, yafla, immünite durumuna göre de¤iflmektedir. C.cayetanensis en s›k alt duedonum ve jejunum epitelinde yerleflir. Genellikle kans›z diyareye neden olur, baz› kiflilerde hiç
belirti vermez. ‹mmünitesi bask›lanm›fl hastalarda en s›k saptanan semptomlar ifltahs›zl›k, halsizlik, mide bulant›s›, kramp fleklinde kar›n a¤r›s› ile birlikte fliddetli
diyaredir. Bu hastalardan al›nan biyopsi örneklerinde ba¤›rsa¤›n yap›s›nda önemli patolojik de¤iflimler gözlenmifltir. Safra kesesi rahats›zl›¤› olanlarda daha s›k görülmesi bu durumun hastal›¤a zemin haz›rlad›¤›n› düflündürmektedir.
Tan›
D›flk›, duedonum s›v›s› ve biyopsi örneklerinin modifiye ARB (Kinyon’un AsitFast boyama yöntemi) boyalar›yla boyan›p ›fl›k mikroskobunda incelenmesi ile
tan›lar› konur (fiekil 4.9). Ookist at›l›m›n›n az ve aral›klarla olaca¤› düflünülerek,
farkl› zamanlarda örnek al›nmal› ve çoklaflt›rma yöntemleri ile haz›rlanmal›d›r.
Bu flekilde haz›rlan›p boyanan örneklerde mavi zeminde k›rm›z› ookistlerin görülmesiyle tan›lar› konur. Hücre duvar›n›n flouresan özelli¤inden yararlan›l›p flüoresans mikroskobisinden de yararlan›labilir. Tan›da di¤er apicomplexa türleriyle çapraz reaksiyona girebilmesi nedeniyle serolojik tan› ve PCR testlerinin duyarl›l›¤› düflüktür.
103
fiekil 4.9
C. cayetanensis’in
modifiye ARB
boyama (100X) ve
faz kontrast
mikroskobu
görüntüsü.
Tedavi ve Kontrol
Normal kiflilerde semptomlara yönelik destek tedavileri verilir. Ancak Trimetoprim-Sülfometakzazolle belirtiler de daha h›zl› gerilemeler gözlenmektedir. Alternatif olarak Spiramisinde önerilir, fakat immünitesi bask›lanm›fl kiflilerde tedavide
tam etkili bir ilaç yoktur. Bulafl›m yolu tam ayd›nlat›lamad›¤› için kiflisel temizli¤e
dikkat etmek, geliflmekte olan ülkelere seyahatte su ve besin tüketimine dikkat etmek gerekmektedir.
Cyclosporalar’la, Cryptosporidiumlar’›n yaflam döngülerinde ve bulafl›m›nda
SIRA S‹ZDE en önemli
fark nedir?
M‹CROSPOR‹D‹OS‹S
6
SIRA S‹ZDE
Tan›mlanmalar› çok eski y›llara dayanmakla birlikte, hastal›k etkeni MicrosporidiS O R U
umlar’›n s›n›fland›r›lmalar› ve biyolojik sikluslar› tart›flmal›d›r. Microspora
flubesine
ait 140 dan fazla cins ve 1200 kadar türe sahip zorunlu hücre içi parazitlerdir. Böceklerden, bal›k, memeli ve kufllara kadar genifl bir hayvan grubunu enfekte etme
D‹KKAT
özelli¤ine sahiptirler. Bu nedenle bal›kç›l›k ve ipek böcekçili¤inde sorunlar yaflanmakta, ancak çekirge gibi zararl› böceklerin kontrolünde de yarar sa¤lamaktad›r.
SIRA S‹ZDE
Yaln›z hücre içinde geliflim gösterirler, d›fl ortamda dirençli spor
olufltururlar. Bu
grup, son 20 y›lda karfl›lafl›lan f›rsatç› parazitlerden birisi olarak özellikle immünitesi bask›lanm›fl kiflilerde ba¤›rsak, periton, karaci¤er, böbrekAMAÇLARIMIZ
gibi organlara yerleflerek a¤›r seyirli ölümcül enfeksiyonlara neden olmaktad›r. En s›kl›kla ba¤›rsak ve
göz enfeksiyonlar›yla karfl›m›za ç›kar. Bugüne kadar 500 civar›nda bildirilen olgular›n ço¤u HIV+ veya ba¤›fl›kl›k sistemi bask›lanm›fl kifliler olmufltur.
K ‹ T A PAIDS hastalarda görülen kronik diyarelerin yar›s›ndan sorumlu oldu¤u raporlanmaktad›r.
Microsporida zorunlu hücre içi yaflamalar›, golgi ve mitokondrilerinin olmay›fl›
nedeniyle prokaryotlara, ribozomlar› nedeniyle de ökaryotikT Ecanl›lara
L E V ‹ Z Y O Nbenzerler.
Bugüne kadar insanda yerleflebilen 5 cins ve 14 tür tan›mlanm›flt›r. ‹nsanda en s›k
rastlananlar Enterositozoon bieneusi, Encephalitozoon hellem, E. intestinalis, E. cuniculi, Pleistophora, Trachipleistophora, Nosema (Vittaforma) ve Brachiola türleri‹ N T E R N Efarkl›
T
dir. Prokaryot ve ökaryot özellikleri nedeniyle di¤er parazitlerden
olarak
spor evresi vard›r ve türlere göre de farkl› özellik gösterebilmektedir. ‹nsan olgu-
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
104
TELEV‹ZYON
lar›ndan en s›k izole edilen, ba¤›sakta yaflayan Encephalitozoon türleri 3-6 µm boyunda yuvarlak veya silindirik flekildedir. Ba¤›rsa¤›n d›fl›nda zaman zaman di¤er
TELEV‹ZYON
organlar› da istila edebilirler. Bir iki tür tomurcuklanma (fiizogoni) ile çok say›da
bölünerek ço¤al›r.
K ‹ T A P
K ‹ T A P
‹NTERNET
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/Microsporidiosis_il.htm
adresinden E.
intestinalis’in yaflam döngüsüne ulaflabilirsiniz.
‹NTERNET
Epidemiyolojisi
Son y›llarda tropik ve geliflmekte olan ülkelerden daha fazla olgu bildirilmektedir.
Ülkemizde de uzun süre diyaresi olan biri AIDS hastas›, di¤eri kemoterapi alan çocuk hastada etken tan›mlanm›flt›r. Parazitin su, besinler ve insan olmayan kaynaklar ve solunum
yoluyla sporlar› arac›l›¤›yla bulaflabildi¤i tahmin edilmektedir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E Lve
‹ M Enterositozoon cinsleri insanda en s›k ince ba¤›rsak epitelyum
Encephalitozoon
hücrelerinin sitoplazmalar› içinde yerleflirler ve genellikle akut veya kronik diyarelere neden olurlar.
S O R U Malbsorbsiyon, kusma ve diyare en s›k saptanan bulgulardand›r. Karaci¤er dokusuna yerleflenlerde safra kanallar›nda iltihap ve dejenerasyonlara neden olurlar. Ayr›ca baflta AIDS olmak üzere immün sistemi zay›f kiflilerde
D‹KKAT
sistemik enfeksiyonlara
neden olurlar.
S O R U
D‹KKAT
SIRA
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
K ‹ T A P
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
7
SIRA
Microsporidalar›n
yeterince ayd›nlat›lamamas›ndaki en önemli faktör neler olabilir?
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
Tan›
AMAÇLARIMIZ
Microsporidiumlar›n
tan›s› ve hastal›¤›n gerçek insidans› oldukça zor olmaktad›r.
Özellikle organizman›n çok küçük olmas› (1-2.5 µm) tan› materyalinde (d›flk› vd),
S O R U
biyopsi örneklerinde
›fl›k mikroskobuyla tan›mlanamamaktad›r. Rutin parazitolojik
K ‹ T A P
incelemeler ve boyalarla görülme flans› neredeyse olanaks›zd›r. Trichrom ve modifiye ARB boyalar›yla Cryptosporidiumlar’dan daha küçük, silindir fleklinde ve
D‹KKAT
k›rm›z› renkte görülebilirler. Sadece deneysel aflamadaki serolojik teslerle aktif enTELEV‹ZYON
feksiyonu göstermek mümkün de¤ildir. Doku kültürleri ve moleküler yöntemler
SIRA S‹ZDE
ancak araflt›rma
merkezlerinde yap›labilmektedir.
N N
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/Microsporidiosis_il.htm
adresinden
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
Microsporida türlerinin tan›da kullan›lan dönemlerine ait flekillere ulaflabilirsiniz.
Tedavi ve
K ‹ Kontrol
T A P
Hastal›k genellikle immünitesi bask›lanm›fl kiflilerde görüldü¤ü için tedavide esas
kiflinin immünitesinin düzeltilmesi esas›na dayan›r. Albendazol grubu ilaçlar›n baflar› flans›n›n
biraz daha yüksek oldu¤u raporlanm›flt›r. Parazitin evT E L di¤erlerinden
EV‹ZYON
rimi tam ayd›nlat›lamad›¤› için kiflisel hijyen kurallar›na uymak, besin ve sular›n temizli¤i, d›flk›, idrar, balgam gibi ç›kart›lar›n çevreye yay›l›m›n›n engellenmesi gibi
temel önlemlere dikkat edilmelidir.
‹NTERNET
D‹ENTAMOEB‹AS‹S
Dientamoeba fragilis adl› protozoon parazitin insanlarda kal›n ba¤›rsakta yerleflmesi ve kar›n, a¤r›s›, diyare ve gaz flikayetleriyle oluflan hastal›kt›r. Yaln›zca trofozoit formlar› olan paraziti kamç›l›lar grubu içinde incelenmektedir. Belirgin bir
S O R U
S O R U
D ‹ K K A105
T
K K A T Protozoonlar
4. Ünite - Sindirim SistemindeD ‹Yaflayan
N N
SIRA S‹ZDE
kamç›s› olmamakla birlikte, Mastigophora s›n›f›n›n Trichomonadida
tak›m›nda yer
almaktad›r. Parazit amip benzeri bir kamç›l›d›r. Trofozoitleri 5-12 µm, sitoplazmas› granüllü ve içinde çok say›da bakteri bulunur. Taze d›flk› örneklerinde ve külAMAÇLARIMIZ
türde hareketlidirler. Boyal› preparatlarda merkezde büyük bir
çekirdekleri bulunur. Trofozoitleri d›fl ortam koflullar›na oldukça dayan›ks›zd›r.
Dünyan›n her yerinde çocuk ve eriflkin yafl grubunda görülen bir enfeksiyonK ‹ T A P
dur. Monoksen bir parazittir, tek kona¤› insand›r. Parazitin sadece trofozoit formlar›n›n bulunuflu nedeniyle bulafl›m› karmafl›kt›r. Bulafl›ml› kiflilerin ço¤unda ayn›
anda Enterobius vermicularis ya da di¤er helmintlerin de birlikte bulunmas› onun
TELEV‹ZYON
helmint yumurtalar› içinde kona¤a girdi¤ini düflündürmektedir. Bununla ilgili deneysel çal›flmalarla da bu görüfl do¤rulanm›flt›r.
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/Dientamoeba_il.htm
D. fra‹ N Tadresinden
ERNET
gilis’in yaflam döngüsüne ulaflabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Epidemiyolojisi
Dünyan›n her yerinde görüldü¤ü düflünülen parazit invaziv olmayan diyare etkeni olarak bilinir. Yeterli çal›flma olmad›¤›ndan baz› ülkelerde hiç raporlanmazken,
baz› geliflmifl ülkelerde % 50 ye varan oranlar da bulunmas› flafl›rt›c›d›r. Ak›l hastanelerinde de prevalans› oldukça yüksek bulunmufltur. Genel populasyonda görülme oran› % 1-5 aras›ndad›r. Ülkemizde yap›lan parazitolojik çal›flmalarda da çok
az raporlanmaktad›r (% 0.3-2)
Genellikle belirtisiz seyreden hastal›k olgular›n % 25 ine yak›n›nda kar›n a¤r›s›, diyare, kar›nda gaz ve kafl›nt›yla seyreder. Bulgular›n görülme oran› çocuk hastalarda % 90 lara ulafl›r. Klasik bulgulara yorgunluk, kilo alamama, bulant› ve ifltahs›zl›k da eklenir. Hastal›¤›n kayna¤› enfekte kiflilerdir. Parazit dokular içine girmez,
ancak ba¤›rsakta afl›r› mukus salg›latarak ba¤›rsak hareketlili¤ini art›rmaktad›r. Çocuklarda enfeksiyon daha belirgin bulgularla seyreder. Çocuklarda buna ba¤l› geliflme gerili¤i de görülmektedir. D›flk›da kan görülmez.
Tan›
Yanl›zca trofozoit formlar› oldu¤u için
d›flk› örne¤i bekletilmeden mikroskopta incelenmelidir. Koruyucuda
bekletilen örneklerin yap›lar› de¤iflece¤i için tan›mlanmalar› güçleflecektir. Farkl› günlerde al›nan üç örnekle
görme flans› artacakt›r. Kal›c› boyalarla boyama (trichrom, demir hematoksilen) iç yap›lar›n› da gösterebilece¤i
için tercih edilmelidi (fiekil 4.10). Kültür yöntemleri mikroskopiden daha
duyarl›d›r.
fiekil 4.10
D. fragilis
(Trichrom boyama
100X)
106
Tedavi ve Kontrol
Metranidazol, iodokuinol ve tetrasiklin tedavide kullan›lan ilaçlard›r. Genellikle bir
helmint enfeksiyonu ile birlikte görüldükleri için, e¤er helmint yumurtas› da varsa
tedaviye antihelmintik de eklenmelidir. Korunma da di¤er fekal-oral parazitler için
al›nan önlemler yeterlidir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
8
BALANT‹D‹OS‹S
Hastal›k etkeni
coli, Ciliophora flubesi içinde yer al›r ve di¤er intestiS O RBalantidium
U
S O R U
nal protozoonlardan
daha az s›kl›kla görülür. Biri oldukça büyük 2 çekirde¤e sahiptir. Yaflam›nda hem trofozoit hem kist formlar› vard›r. Enfektif kistlerin besin ve
D‹KKAT
sularla al›nmas›yla
bulafl›r (fekal-oral). Trofozoitleri dval yap›da ve etraf› çok say›D‹KKAT
da sille kapl›d›r. 50-100 µm uzunlukta, 40-70 µm genifllikte, kistleri ise 50-70 µm ve
SIRA S‹ZDE
oval yap›dad›r.
Taze örneklerde armuda benzeyen trofozoitleri oldukça hareketliSIRA S‹ZDE
dir. ‹çlerinde
2 çekirdek, çok say›da besin kofulu bulunmaktad›r. Ba¤›rsaklarda
hem kist hem trofozoit formlar›n› görmek mümkündür. Boyuna ikiye bölünerek
AMAÇLARIMIZ
ço¤al›r. Ba¤›rsaktan
AMAÇLARIMIZat›lmadan önce kist formuna dönüflürler.
Parazit kal›nba¤›rsakta yerleflip, akut kanl›-mukuslu diyareye ve ülserlere neden olur. Hastal›k ani bafllar, fliddetli kar›n a¤r›s›, diyare ile devam eden BalantiK ‹ T A P
dial dizanteriye
olur. D›flk›da kan ve mukus varl›¤› ve fliddetli diyare neK ‹ T A neden
P
deniyle amipli ve basilli dizanteri ile kar›flt›r›labilirler. Bu nedenle mutlaka tedavi
öncesi d›flk›da parazit aranmal›d›r. Balantidium coli protozoon parazitler içinde
TELEV‹ZYON
oldukça büyük
T E L E V ‹yap›ya
Z Y O N sahip olmas› nedeniyle kolayl›kla ›fl›k mikroskobunda görülebilirler.
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
N
N N
N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/Balantidiasis_il.htm
adresinden B. coT E R N E T ulaflabilirsiniz.
li’nin yaflam‹ Ndöngüsüne
‹NTERNET
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Çocuklarda SIRA
kar›nda
gaz oluflumu ve geliflme gerili¤ine neden olan di¤er kamç›l› protozoS‹ZDE
on parazit hangisidir?
9
MikroskobikSIRA
incelemede
S‹ZDE Amebiyazis ile Balantidiyazisi birbirinden nas›l ay›rt edebilirsiniz?
Epidemiyolojisi
D Ü fi Ü N E L ‹ Msu ve yiyeceklerle bulafl›r. Olgu say›s› azd›r bu nedenle epideHastal›k kontamine
miyolojisi tam ayd›nlat›lamam›flt›r. Etkene domuzlar ve maymunlarda da rastlanmaktad›r. Domuz
S O R U çiftliklerinde, domuzlarla temas› olanlarda ve s›cak iklimlerde
daha s›k tan›mlanmaktad›r. Ülkemizde insan olgusu bildirilmemifl, ancak domuz
çiftliklerinde yap›lan taramalarda domuzlar›n % 16’s›nda parazite rastlanm›flt›r. DoD‹KKAT
muzlarda görülüp insana bulaflmas›nda parazitin insan ba¤›rsak floras›na adapte
olamamas› ile iliflkilendirilmektedir. Bu nedenle Dünyadaki oran› % 0.7 civar›ndaSIRA
S‹ZDE
d›r. Olgulara
daha
çok yetersiz beslenenler, alkolikler, ak›l hastalar› ve immün düflkün hastalarda rastlanmaktad›r.
N N
AMAÇLARIMIZ
Patojen amiplerde oldu¤u gibi trofozoitlerinden salg›lanan hiyalürinidaz enzimi
ile dokularaK girerler.
‹ T A P Kanla beslenirler, bu nedenle de d›flk›da kan ve mukus görülür. Di¤er bulgular bulant›, kusma, bafl a¤r›s›, ifltahs›zl›k, diyare ve kilo kayb›d›r. Ayr›ca afl›r› su ve elektrolit kayb› da olur. Ba¤›rsak mukozas›nda ülserli apse-
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
107
ler ve kanamal› lezyonlar yapar. Buna ba¤l› ikincil bakteri lezyonlar› da olursa
ölümler görülebilir.
Tan›
D›flk›n›n direkt mikroskobik incelemelerinde kist ve trofozoitleri görülerek ya da
ba¤›rsak biyopsi örneklerinin incelemelerinde tan›lar› konulabilir (fiekil 4.11).
fiekil 4.11
B.coli trofozoit
dönemi (lügol
boyama)
Tedavi ve Kontrol
Tetrasiklin ve Metranidazol’un tedavide etkili oldu¤u bildirilmifltir. Kiflisel hijyen
koflullar› önemlidir. Eskiden bulafl›mdan sorumlu tutulan domuzlar›n parazitinin
insan için enfektif olmad›¤› ileri sürülse de sa¤l›ks›z kiflilerin dikkat etmesinde yarar vard›r.
108
Özet
N
AM A Ç
1
‹ntestinal sistemde (ba¤›rsaklarda) yaflayan tek
hücreli parazit protozoonlar›n neden olduklar›
hastal›klar› tan›mlayabilmek.
‹ntestinal sistemde yaflayan protozoon parazitlerin baz›lar› kona¤› ile uyum içinde bir yaflam sürer ancak zaman içinde çeflitli etkenlerin bozulmas› ile her an ölümcül hale de dönüflebilirler.
Parazit konak iliflkisini belirleyen en önemli faktörler aras›nda, parazitin türü, patojenitesi, yerleflti¤i doku/organ, kona¤›n yafl› ve immünite
durumu en önemlileridir. Kommensal yada patojen olsun parazitler her zaman yaflad›klar› kona¤›n besinine ortak olan, onun direncini zay›flatan canl›lard›r. Ünitemizin konusunu oluflturan
intestinal sistem parazitlerinin tan›s›nda çeflitli
yöntemler kullan›lmaktad›r. Bu yöntemlerin hepsinin avantajlar› kadar birtak›m güçlükleri de olabilmektedir. Parazitolojide rutin tan› yöntemleri
gelen klinik örneklerde yo¤unlaflt›rma yada direkt mikroskobik ve/veya boyanm›fl preparatlar›n ›fl›k mikroskobuyla incelenmesi esas›na dayan›r. Son y›llarda organizmalar›n tür tayinleri için
nükleik asit analizlerine dayanan PCR gibi moleküler yöntemler kullan›lmaktad›r. Baz› parazitlerin tan›s›nda ticari tan› testlerinden yararlan›lmaktad›r. Tan›da farkl› yöntemlerin bir arada kullan›lmas› do¤ruluk oran›n› art›racakt›r.
N
AM A Ç
2
N
A M A Ç
3
‹ntestinal protozoonlar›n epidemiyolojilerini, yaflam döngülerini, hastal›k belirtilerini ve ba¤›rsaklarda yaflayan di¤er kommensal türleri tan›mlayabilmek.
Giardia lamblia, Entamoeba histolytica gibi patojeniteleri ve görülme s›kl›¤› fazla olan parazitler, dünyada ciddi sa¤l›k sorunlar›na neden olan
parazit enfeksiyonlar›d›r. ‹ntestinal sistemde yerleflip baz›lar› a¤›r ölümcül tablolara neden olan
baz›lar› kommensal yaflay›p hiçbir belirti vermeyen, baz›lar› da kommensal yaflarken akut hastal›k tablolar›na dönüflen tek hücreli protozoon parazitlerin epidemiyolojileri, yaflam döngüleri türden türe de¤ifliklik gösterirken; neden olduklar›
hastal›¤›n belirtilerinin büyük bir k›sm› benzerlik
göstermektedir. Bu protozoonlar›n patojen olup
olmad›klar›n›n tan›mlanmas›, kontaminasyonmu
yoksa gerçek enfeksiyonmu belirlenmesi önemlidir. ‹ntestinal sistemde hastal›k etkeni amip Entamoeba histolytica; kamç›l›lar Giardia ve Dientamoebalar; Ciliata’dan ise Balantidium coli’dir.
Isospora, Cyclospora ve Sarcocystis ise insanda
enfeksiyona neden olan intestinal spozoonlard›r.
Ba¤›rsak protozoonlar›yla ilgili k›sa tedavi ve korunma protokolleri tan›mlayabilmek.
Tüm parazit enfeksiyonlar›n tedavisi hekim kontrolünde yap›lmal› ve korunma için de genel hijyene dikkat edilmelidir.
109
1. Amipli dizanteride incelenmesi gereken hasta materyali afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Karaci¤er apsesi
b. Vajinal sürüntü
c. D›flk›
d. ‹drar
e. Deri kaz›nt›s›
6. Afla¤›daki yöntemlerden hangisi Isospora belli enfeksiyonunun tan›s›nda kullan›l›r?
a. Kan yaymas›
b. ‹drar sedimenti
c. Deri kaz›nt›s›
d. D›flk›n›n modifiye ARB boyamas› ile incelenmesi
e. D›flk›n›n bakteriyolojik boyalarla incelenmesi
2. Afla¤›dakilerden hangisi ba¤›rsaklarda kommensal
yaflayan amiplerdendir?
a. Entamoeba coli
b. Giardia lamblia
c. Acanthamoeba sp.
d. Isospora hominis
e. Entamoeba histolytica
7. Afla¤›daki formlardan hangisi Blastocystis hominis’in
yaflam evresinde bulunmaz?
a. Vakuoler form
b. Amoboid form
c. Granüler form
d. Kist formu
e. Sporokist formu
3. Serbest yaflayan amiplerin ölümcül etkilerinden korunmak için hangi önlemler al›nmal›d›r?
a. Eller iyi y›kanmal›
b. Göl, nehir, yüzme havuzu gibi yerlerde yüzerken a¤›z ve buruna su kaç›rmamaya dikkat edilmeli
c. Yiyecekler iyice piflirdikten sonra tüketilmeli
d. Besinler aç›kta b›rak›lmamal›
e. Göl ve nehirler ilaçlanmal›
8. Ba¤›fl›kl›k sistemi çeflitli nedenlerle bask›lanm›fl yada zay›flam›fl bireylerde, uzam›fl ve s›k tekrarlayan, kilo kayb›yla seyreden günde 6-8 kez tekrarlayan d›flk›lama öyküsü var ise, hangi parazit söz konusudur?
a. Entamoeba coli
b. Giardia lamblia
c. Cyclospora cayetanensis
d. Blastocystis hominis
e. Enterobius vermicularis
4. Afla¤›daki belirtilerden hangisinin görülmesi bize Giardiosis’i düflündürmelidir?
a. Kanl› mukuslu, diyare
b. fiiddetli diyare günde 8-10 kez
c. Ya¤l›, kötü kokulu sar› renkli d›flk›lama
d. Sulu beyaz renkli d›flk›lama
e. ‹drarda kan görülmesi
9. Kar›n a¤r›s›, gaz tekrarlayan diyareye neden olabilen ba¤›rsaklarda yaflad›¤› halde kist formu bulunmayan parazit afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Entamoeba histolytica
b. Entamoeba coli
c. Giardia lamblia
d. Dientamoeba fragilis
e. Chilomastix mesnili
5. Giardia lamblia enfeksiyonu hangi yoldan ve parazitin hangi formu ile bulafl›r?
a. Sindirim yolundan parazitin kist flekli ile
b. Sindirim yolundan parazitin trofozoit flekli ile
c. Ürogenital yoldan kist flekli ile
d. Solunum yolundan kist flekli ile
e. Böcek ›s›rmas› ile
10. 10 günden beri devam eden kar› a¤r›s› ve günde
10-12 kez tekrarlayan kanl› mukuslu diyaresi olan bir
hastan›n d›flk›s›n›n mikroskobik incelemesi s›ras›nda
oldukça büyük yap›da, etraf› kirpiklerle çevrili ve hareketli trofozoitler görüldünde tan› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Balantidium coli
b. Entamoeba coli
c. Giardia lamblia
d. Naegleria fowleri
e. Dientamoeba fragilis
110
1. c
S›ra Sizde 1
Birbirine morfolojik olarak benzeyen di¤er amiplerinde
olmas› nedeniyle patojen tür E.histolytica tan›s› koyabilmek için, mikroskobi sonuçlar› serolojik testlerle yada PCR yöntemiyle desteklenmelidir.
2. a
3. b
4. c
5. a
6. d
7. e
8. c
9. d
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Amoebiasis” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Amoebiasis” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Serbest yaflayan amipler”
konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Giardiasis” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Giardiasis” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Isosporiasis” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Blastocystosis” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cyclosporiasis” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dientamoebiasis” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Balantidiasis” konusunu
gözden geçiriniz.
S›ra Sizde2
Kiflinin beslenme bozuklu¤unun olmas› yada immünitesinin zay›flamas› durumunda kommensal parazitler
f›rsatç› patojen hale dönüflebilmektedirler.
S›ra Sizde3
Naegleria’lar›n inceleme materyali beyin omurilik s›v›s›d›r. Trofozoitleri daha küçük y›ld›z›ms› görünümdedirler.
S›ra Sizde 4
G.lamblia ba¤›rsaklar›n d›fl›nda en çok duedonumda
yerleflti¤i için buradan al›nan Enterotest yöntemi ilede
tan›lar› konulabilir.
S›ra Sizde 5
Cyclosporalar›n bulafl›mdan önce d›fl ortamda mutlaka
sporulasyon aflamas›ndan geçmeleri gerekir.
S›ra Sizde 6
Parazitin hem prokaryot, hemde ökaryot canl›lar›n özelliklerini tafl›mas› s›n›fland›rmalar›n› güçlefltirmektedir.
S›ra Sizde 7
G.lamblia’d›r
S›ra Sizde 8
B.coli daha büyük yap›da ve trofozoitlerinin etraf› kirpiklerle çevrilidir.
Kaynaklar
John DT Petri WA.(2006). Markell and Voges’ Medical
Parasitology, Ninth Ed.
Murray PR., Baron EJ.(2007). Manual of Clinical Microbiology, Ninth Ed ASM Press.
Sayg› G. (2009). Paraziter Hastal›klar ve Parazitler.
Sivas
T.C Sa¤l›k Bakanl›¤› Refik Saydam H›fs›s›hha Merkezi
Baflkanl›¤› (Bulafl›c› Hastal›klar›n Surveyans› )2008
http//www.biosci.ohio-state.edu/parasite)home.html
(01.02.2010)
http//www.dpd.cdc.gov/DPDx/HTML/Image_Library.htm (01.02.2010)
http://www.medicine.cmu.ac.th (01.02.2010)
http://www.dpd.cdc.gov/DPDx (01.02.2010)
http://www.who.int (01.02.2010)
http://www.med-chem.com (01.02.2010)
http://www.ncbi.nim.nih.gov/enterez/query.fcgi
(01.02.2010)
111
5
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Kan ve dokularda yaflayan tek hücreli parazit protozoonlar›n neden olduklar› hastal›klar› tan›mlayabilecek,
Ürogenital sistemde yaflayan Trichomonas vaginalis’in bulafl›m›n› ve neden
oldu¤u hastal›¤› tan›mlayabilecek,
Kan, doku ve ürogenital sistemde yaflayan parazit protozonlar›n epidemiyolojilerini, yaflam döngülerini, oluflturduklar› hastal›k belirtilerini, tan› yöntemlerini ve bunlardan korunma protokollerini tan›mlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
amastigot
prevalans
promastigot
trypomastigot
eradike
endemik
•
•
•
•
•
bradizoit
epidemik
pandemik
flizont
vaginitis
Kan-Doku ve
Ürogenital Sistemde
Yaflayan Protozoonlar
• KAN VE DOKULARDA
YAfiAYANLAR
• MALAR‹AS‹S (MALARYA-SITMA)
• BABES‹OS‹S
• TOXOPLASMOS‹S
• SARCOCYST‹S
• LE‹SHMAN‹AS‹S
• TRYPANOSOM‹AS‹S
• ÜROGEN‹TAL S‹STEMDE YAfiAYAN
PARAZ‹TLER
• TR‹CHOMON‹AS‹S
Kan-Doku ve Ürogenital
Sistemde Yaflayan
Protozoonlar
KAN VE DOKULARDA YAfiAYANLAR
MALAR‹AS‹S (Malarya-S›tma)
Sporozoa flubesinde yer alan Plasmodium cinsinin tüm omurgal› canl›lar› enfekte
edebilen çok say›da türü bulunmaktad›r. Bunlardan 4 tür Plasmodium vivax, P.
malaria, P. falciparum, P. ovale insanda malarya (s›tma) hastal›¤›na neden olurlar.
Parazitler zorunlu hücre içi parazitlerdir ve eritrositler (alyuvarlar) içinde parazitlenirler. Hastal›k akut yada kronik seyirli olabilmektedir. Dünya Sa¤l›k Örgütü (DSÖ)
verilerine göre dünyada 500 milyon s›tmal› oldu¤u ve her y›l 300 milyon insan›n
da s›tmaya yakaland›¤› bildirilmektedir. Bu olgular›n ço¤unlu¤unu 5 yafl alt› çocuklar ve hamileler oluflturmaktad›r. S›tma prevalans›n›n en yo¤un oldu¤u bölgeler nüfus art›fl›n›n h›zl› oldu¤u geliflmekte olan ülkeler olup, risk oran› da buna
ba¤l› olarak artmaktad›r. Ülkemizde s›tma kontrol çal›flmalar›n›n daha etkili biçimde yap›labilmesi için, bölgelerin s›tma epidemiyolojik haritas› ç›kar›lm›fl ve olgular›n görülme s›kl›¤›na göre bölgeler dört gruba (Strata) ayr›lm›flt›r. Hastal›¤›n en yo¤un görüldü¤ü Çukurova, Güneydo¤u Anadolu Bölgesi Strata 1 olarak grupland›r›l›r.
Parazit yaflam döngüsünü insan ve difli Anofel sivrisinekler olmak üzere 2 ayr›
konakta tamamlar. Dünyada en yayg›n olan tür P. vivax, en ölümcül olan› da P.
falciparum’dur. Yaflam döngüleri temelde birbirine benzemekle birlikte, türlere
göre baz› ayr›nt›lar da bulunmaktad›r. Türlerin yaflam döngüleri enfekte sivrisine¤in insan› ›s›rmas› ve bu esnada sivrisine¤in hortumunda bulunan sporozoitlerin
SIRA S‹ZDE
bir tür enjeksiyonu ile bafllar. Kona¤a giren sporozoitler kan yoluyla h›zla karaci¤ere gidip, 7-10 gün buradaki hücreleri iflgal edip eksoeritrositik (eritrosit d›fl›) geliflim sürecini bafllat›rlar. Her bir karaci¤er flizontunun patlamas›
kanD Ü fi Üile
N E periferik
L‹M
daki binlerce eritrosit enfekte edilmifl olur. Eritrosit içindeki trofozoitlrin çekirdekleri sitoplazman›n bir kenar›nda toplanmas› nedeniyle giemsa boyal›
preparatlarda
S O R U
tafll› yüzük fleklinde görülür.
D ‹ K K A geçiriniz.
T
Ünite 3’deki ince yayma ve kal›n damla yöntemiyle ilgili notlar›n›z› gözden
N N
Eritrosit içinde olgunlaflan trofozoitler bölünerek mereozoit
forma
SIRA
S‹ZDEdönüflürler.
Bu mereozoitlerden baz›lar› farkl›laflarak bir tür efley hücresi olan gametositleri
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
114
oluflturur. Sivrisinekler hastal›kl› insanlardan kan emerken bu gametositleri al›rlar
ve parazitin efleyli üreme siklusu sivrisine¤in vücudunda bafllam›fl olur.
Sivrisinek midesinde gametositlerden zigot oluflumu ve efleyli üreme siklusu tamamland›ktan sonra oluflan sporozoitler sivrisine¤in tükrük bezinde birikir. Bu
sivrisine¤in sa¤lam bir insandan kan emmesiyle de yeni bir bulaflt›rma gerçekleflir.
Böylece Plasmodiumlar›n yaflam döngüsü insan-sivrisinek -insan olarak devam
eder.
fiekil 5.1
S›tma parazitinin
yaflam döngüsü
Eritrosit içindeki plasmodium trofozoitleri birbirinden farkl› olarak; halka, amibimsi, ameboid flekillerde görülebilir ve geliflme aflamalar›na göre parazitin çekirde¤inin bölünmeye bafllad›¤› döneme genç flizont, sitoplazmas›n›n bölündü¤ü
dönem olgun flizont, mekik fleklindeki küçük yap›lar da merozoit olarak adland›r›l›r. Bu yap›lar enfeksiyonun seyri ve türlerin ay›r›m›nda önem tafl›r. Ayr›ca her
Plasmodium türü farkl› evrelerdeki eritrositleri enfekte eder, buna ba¤l› olarak da
hastal›¤›n patolojisi de¤iflmektedir. Örne¤in P. vivax genç eritrositleri, P. malaria
olgun, P. falciparum her türden eritrositi efnekte etme yetene¤ine sahiptir. Enfekte eritrosit içinde genellikle bir trofozoit bulunur, ancak falciparum s›tmas›nda çok
say›da bulundu¤u için daha fazla say›da yeni eritrositleri enfekte eder. Dolay›s›yla
daha fazla hücre kayb› ve organ hasar›na sebep olur. Eritrositler içinde hemoglobinin parçalanma ürünleri türe özgü farkl› flekillerde boyanan tanecikler fleklinde
görülürler. Bu yap›lar tan›da önemlidir.
‹nsan› enfekte edebilen 4 tür s›tmadan P. vivax s›tmas› iyi huylu tersiyana s›tmas› etkenidir. Tüm s›tma olgular›n›n % 80’inden sorumludur. Daha çok ›l›man iklim kufla¤›nda görülür. Genç eritrositleri enfekte eder ve eritrosit içinde tek say›da-
115
5. Ünite - Kan-Doku ve Ürogenital Sistemde Yaflayan Protozoonlar›
d›r. Hipnozoitlere dönüflebildi¤i için tedavi sonras› bile tekrarlamalar görülebilir.
Enfekte anneden konjenital olarak bebe¤e de geçer. Ayr›ca doku nakli ve kan
transfüzyonu ile de bulafl›rlar. Genellikle sessiz seyirlidir.
P. falciparum’un neden oldu¤u s›tmaya kötü huylu (malign) veya tropikal s›tma denir. Tropik iklim kufla¤›nda görülür, a¤›r seyirli ve ölümcüldür. Her yafl eritrositi istila eder ve bir eritrosit içinde birden fazla say›da bulunabilir. Bu yüzdende
parazitemi say›s› yüksektir. Kalp, beyin, dalak gibi organlarda h›zla ço¤alabilir.
Tüm eritrositlerin %10’unu enfekte edebilir. Falciparum s›tmas›na karfl› ilaç direnci geliflimi de söz konusu oldu¤u için ölüm oranlar›n›n daha da artmas› beklenmektedir.
P. malaria s›tmas›na nöbetler 72 saatte bir tekrarlad›¤›ndan dört günde bir anlam›na gelen kuartan malaryas› da denir. Di¤er türlerden daha az görülür. Yafll›
eritrositleri enfekte eder ve enfekte etti¤i eritrosit küçülür. Trofozoitleri bant fleklinde oldu¤u için di¤er türlerden ay›r›m› kolayd›r.
P. ovale Afrika ve pasifiklerde görülür. Neden oldu¤u s›tma tersiyanadan daha
hafif seyirlidir fakat onun gibi nöbetler 48 saatte tekrarlar. Enfekte etti¤i eritrositlerin d›fl yüzeyi t›rt›kl› bir hal al›r.
fiekil 5.2
Plasmodium
türlerinin halka
dönemleri.
SIRA
S‹ZDE neresidir?
Ülkemizde hangi Plasmodium türü görülmektedir. S›tma için en riskli
bölgemiz
Epidemiyolojisi
1
Hastal›k etkeni plasmodiumlar dünyada vektörlerinin (sivrisinek) ve uygun s›cakl›¤›n oldu¤u her yerde görülebilen parazitlerdir. Özellikle tropik ve subtropik bölS O Rher
U y›l yaklafl›k
gelerin önemli ve ölümcül bir sa¤l›k problemidir. Bu bölgelerde
500 milyon s›tma tan›s› (bunlar›n ço¤unlu¤u falciparum s›tmas›) konulmakta ve
bunlar›n yaklafl›k 2.5 milyonu da kaybedilmektedir. S›tman›n birD ‹bölgedeki
yay›l›m
KKAT
potansiyeli o bölgedeki 2-9 yafl aras› çocuklardaki dalak büyüklü¤ü oran›na göre
hesaplanmaktad›r. Dünya Sa¤l›k Örgütü s›tma ile savaflabilmek için s›tmal›lar›n taSIRA S‹ZDE
n›s›n›n konmas›n› ve gerekli sa¤l›k birimlerince takip edilmesini önermektedir.
S›tma ülkemizde Sa¤l›k Bakanl›¤›nca bildirimi zorunlu A grubu enfeksiyonlar
içinde yer almaktad›r. S›tma olgular›n›n görülmesi mevsimlere
göre de¤ifliklik gösAMAÇLARIMIZ
terir. Ülkemizde mart sonuna do¤ru olgular bafllar haziran-eylül aylar›nda en yüksek düzeylere ulafl›r. Bu durum s›tman›n vektörü sivrisineklerle ilintilidir. SivrisiK ‹ T A P
nek populasyonu sular›n ›s›nd›¤› yaz aylar›nda art›fl gösterir. Ülkemizdeki
s›tma etkeni Plasmodium vivax’’t›r.
Di¤er türlerle ilgili olgular az say›da d›fl ülke ba¤lant›l› kiflilerde raporlanmaktad›r.
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
116
450 kadar Anofel türünün 80’inin plasmodiumlara vektörlük yapt›¤› bilinmektedir. Bu nedenle malarian›n her ülkedeki vektör anofel türleri farkl›l›k gösterir.
Anofeller 15 derecenin alt›nda ço¤alamad›klar› için so¤uk iklimi olan yerlerde malaria görülmez
Parazit vücutta ilk ço¤alma yeri olan karaci¤er hücrelerinde baz› kiflilerde hiç belirti vermez. Baz›lar›nda ise bu bölgede a¤r› ve hassasiyet belirtileri görülebilmektedir. ‹lk belirtiler sivrisine¤in ›s›rmas›ndan yaklafl›k 2 hafta sonra ortaya ç›kmaya
bafllar. Belirtilerin süresi Plasmodium türleriyle yak›ndan iliflkilidir. Örne¤in P. falciparum’da bu süre oldukça k›sa, P. malaria’da daha uzundur. Bafllang›çta bafl ve
kas a¤r›s›, halsizlik gibi grip benzeri semptomlar görülür. Daha sonraki dönemde
s›tma hastal›¤›n›n en karakteristik belirtilerinden olan üflüme, titreme, terleme ve
ateflin yükselmesi ile karakterize “s›tma nöbeti” bafllar. Nöbetlerin süresi türe
ba¤l› olarak 36-48-72 saatte tekrarlar yapar. Nöbet dönemi süresince her eritrosit
içinde bulunan Plasmodium merezoitleri burada ço¤almalar›n› tamamlay›p, eritrositleri patlatmalar› ve kana yay›l›p yeni eritrositleri enfekte etme sürecidir. En a¤›r
tablo P. falciparum s›tmas›nda görülür. Atefle ba¤l› olarak damarlar›n yap›s›nda
bozulmalar meydana geldi¤i için yaflamsal organlara kan ak›fl› azal›r. Beyin ve
böbrekte hasar meydana gelir. Böbrek hasar›na ba¤l› idrarda kan görülür. Sürekli
eritrositlerin enfekte olmas›na ba¤l› anemi ve afl›r› kan üretmek zorunda kalan dalakta y›rt›lmalar ve afl›r› büyümeler görülür. P. vivax ve P. ovale ‘nin yaflam döngülerinde hipnozoit dönemleri vard›r.
Bu dönemde sporozoitlerin bir k›sm› karaci¤er parankima hücrelerinde ço¤alma evresine geçemeden kal›r, aylar y›llar sonra yeniden aktivite kazanabilir. Bu
nedenle aylar y›llar sonra bile rekürrens (depreflme) görülebilir. Dalak malarya
hastal›¤›n›n en belirleyici organ›d›r. Sürekli kan üretir ayr›ca parazitin metabolik
art›klar› da burada birikti¤i için büyür ve rengi de¤iflir. S›tmada en belirgin klinik
bulgulardan birisi bu “Tropikal Splenomegali”de denilen dalak büyümesidir.
Tedavide geç kal›nan durumlarda dalak iyice büyür ve y›rt›l›r. En çok etkilenen organlardan birisi de sindirim sistemidir. Buna ba¤l› olarak da mide kanamalar› ve
malabsorbsiyon görülür. Böbrekler de hasar›n yo¤un oldu¤u vücut bölgelerindendir. Özellikle tropikal s›tmada parçalanan eritrositlerin böbreklerde birikmesine
ba¤l› kanl› ifleme olarak tan›mlanan “karasu hummas›” geliflir. S›tman›n en belirgin klinik bulgusu olan nöbet dönemi türlere göre farkl›l›klar göstermekle birlikte
temelde afla¤›daki flekilde gerçekleflmektedir.
Üflüme titreme dönemi: Hasta da afl›r› bir üflüme bafllar, çeneler titrer, renk
solar, bafl a¤r›s› ve bulant› ile birlikte ortalama 30 dakika ile 2 saat kadar süren ve
hiçbir flekilde engellenemeyen bir süreçtir.
Atefl dönemi: Üflüme döneminin sonuna do¤ru nab›zda art›flla birlikte, atefl
yükselmeye bafllar. 40-41 dereceye kadar yükselen ateflle birlikte, yüz ve gözler k›zar›r deri kurur, bafl a¤r›s›, dalak bölgesinde hassasiyet, susuzluk, deri döküntüleri (kurdeflen tipte), uçuk görülür.
Terleme dönemi: Ateflin yavafl yavafl düflmeye bafllamas›yla birlikte hasta çamafl›rlar› ›slanacak kadar terler, nab›z normale döner, dalak küçülür. 2-4 saat kadar devam eden bu sürenin sonunda hasta bitkin düfler ve uykuya dalar. Nöbet say›lar› artt›kça hastan›n kans›zl›¤› ve baflta dalak olmak üzere organ hasar›ndaki art›fla ba¤l› hasta kaybedilebilir ya da ba¤›fl›kl›k geliflmesi ile hastal›k kronik duruma
117
geçebilir. Daha sonraki bir dönemde çeflitli nedenlerle (stres, yorgunluk, beslenme
durumu, immünitenin bozulmas›) yeniden alevlenebilir.
SIRA S‹ZDE
Komplikasyonu en tehlikeli olan s›tma türü hangisidir, en önemli belirtisi
nedir?
SIRA S‹ZDE
Tan›
SIRA S‹ZDE
2
S›tmada en iyi tan› periferik kan yaymas› örneklerinde eritrositler içinde PlasmodS O R U
yumlar›n görülmesiyle konur.
S O R U
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
Ünite 3’de kan yaymas› örneklerinin haz›rlan›fl› ve incelenmesi konusunuD ‹gözden
K K A T geçiriniz.
D‹KKAT
Endemik bölgelerde yaflay›p atefli olan herkesten s›tma aranmas› gerekmekteSIRA S‹ZDE
dir. Periferik kan örne¤inin do¤ru al›nmas›, lam üzerine ince bir s›ra düflecek kaSIRA S‹ZDE
l›nl›kta yay›lmas› ve do¤ru boyanmas› görme flans›n› art›racakt›r.
Konjenital malarya tan›s› için kordon kan›ndan sürme preparat haz›rlanabilir.AMAÇLARIMIZ
Serebral malarya için
i¤ne biyopsisi ile örnek al›n›p incelenir. Boyanm›fl kal›n damla
ve ince yayma preAMAÇLARIMIZ
paratlarda parazitin trofozoit, flizont ve gametosit flekilleri görülebilir. Mümkünse
K ‹ T A P
ayn› lam üzerine yan yana ince yayma ve kal›n damla birlikte yap›lmal›d›r.
Bu hem
inceleme kolayl›¤› sa¤lar hem de çok say›da örnek oldu¤undaK örneklerin
kar›flma‹ T A P
s›na engel olur. Taramalar için kal›n damla, tür tayini için ise ince yayma tercih ediT E L E V ‹ Z Y Oiçin
N Plasmolir. Kal›n damlada eritrositler kar›flt›rma ifllemi s›ras›nda parçalanaca¤›
dium’ lar›n yap›s› bozulur sadece çekirdekler görülür, ancakT daha
yo¤un
E L E V ‹ Z Y O N kan bulundu¤u için görme flans› artar. ‹nce yaymada ise eritrositler tek tabaka halinde s›ralan›p boyanaca¤› için içyap›lar›, türe göre gösterdikleri farkl›l›klarda belirgin fle‹NTERNET
kilde ortaya ç›km›fl olacakt›r. Kan örne¤inin al›nmas› için en uygun zaman üflüme‹ N T E Rolmal›
NET
titreme ve ateflin oldu¤u dönemdir. ‹nceleme süresi 20-30 dakika
ve en az
100 mikroskop sahas› dikkatli bir flekilde gözden geçirilmelidir. 100X büyütme ile
incelenen boyal› preparatlarda soluk pembe renkte boyanan eritrositler içinde parazitlerin sitoplazmas› mavi-mor çekirdekleri k›rm›z› ve türe göre farkl› yap›daki tanecikleri kahverengimsi renkte boyan›rlar.
Mikroskobik tan› s›tma için en iyi yöntem olmakla birlikte örneklerin çok az say›da olay gelmesi nedeniyle deneyimin az oldu¤u laboratuarlarda veya genifl çapl› epidemiyolojik çal›flmalarda 1 damla flüpheli hasta kan› ile yaklafl›k 10 dakikada
sonuç al›nan h›zl› tan› testlerinden de yararlan›lmaktad›r. Bunlar kanda malaryal
antijeni saptama temeline dayal› immüno kromatografik testlerdir. Bu sayede tür
ay›r›m›n› da yapmak mümkün olabilmektedir. Ancak mutlaka bu testlerin baflka
bir testle daha karfl›laflt›rmal› çal›fl›lmas› gerekmektedir. S›tman›n rutin tan›s›nda serolojik yöntemler pek tercih edilmemektedir. IFAT, EL‹SA gibi yöntemler epidemiyolojik amaçla kullan›labilir ancak bunlar enfeksiyonun durumu hakk›nda bilgi
vermezler. S›tman›n varl›¤› ve tür tayininin yap›lmas›nda PCR yöntemlerinden de
yararlan›l›r.
N
N
N N
Tedavi ve Kontrol
Malaria, etkeni tan›mlamadan 300 y›l önce tedavisi uygulanan bir hastal›k olarak
tarihe geçmifltir. Tedavide kullan›lan Kinin, k›na, k›na a¤ac› ektresidir. ‹laç 1820 y›l›nda ilk kez tan›mlanm›fl, daha sonraki y›llarda da sentetik olarak üretilmeden
yüzy›llar önce Afrika yerlileri batakl›k çevresinden geçenleri saran bir büyü oldu¤unu ve bununda k›na k›na kabu¤u yiyerek geçti¤ine inanarak etken tan›mlanmadan tedaviyi bulmufllard›r. Ne yaz›k ki parazitin tüm evrelerini ayn› zamanda teda-
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
118
vi edecek tek bir ilaç yoktur ve flu anda dünyada kullan›lan mevcut s›tma ilaçlar›na karfl›da bir direnç geliflimi söz konusudur. Bu nedenle tedavi öncesi Plasmodium türünün belirlenmesi ve türe göre ilac›n uygulama protokolünün belirlenmesi
gerekmektedir. Bugün Dünya Sa¤l›k Örgütü taraf›ndan Malarya tedavisinde üç
aflamal› bir protokol belirlenmifltir;
Destek tedavisi: Hastan›n dinlenmesi sa¤lanarak beslenme deste¤i verilir.
Antiparazitik tedavi: Bulunan türe ve co¤rafik bölgeye göre farkl› protokoller uygulan›r,
Belirtilere yönelik tedavi: Kans›zl›k ve organ hasarlar›n›n düzeltilmesine yönelik destek tedavileri yap›l›r.
Tedavide halen kullan›lan ilaçlar; kinin türevleri, folat antagonistleri, artemisin
türevleri ve antibiyotiklerdir. Korunmada Dünya Sa¤l›k Örgütünün temel hedeflerinden birisi s›tman›n eradike edilmesidir. Ülkemizde 1970’li y›llarda neredeyse
eradikasyon aflamas›na gelen s›tma mücadelesi, tüm önlemlerin kald›r›lmas›yla birlikte 80’li y›llardan sonra yeniden t›rman›fla geçmifltir. Sa¤l›k Bakanl›¤› 2007 y›l›ndan itibaren s›tmay› A grubu ihbar› zorunlu hastal›klar grubuna alm›flt›r. Korunmada olgular›n tan›mlanmas› ve tedavilerinin yan› s›ra vektörlerinin üremesi ve yay›l›m›na engel olmak için çevrenin ›slah› da (su birikintilerinin kurutulmas›, gereksiz
yere yerleflim alanlar›na havuz vs. gibi sivrisinek üreme alanlar›n›n engellenmesi)
al›nabilecek en iyi önlemlerdir.
BABES‹OS‹S
Öncelikle veteriner hekimlikte önemli olan bu hastal›k nadiren insanlarda da görülmektedir. Yak›n çevremizde yaflayan kedi, köpek, s›¤›rlar ve kemirgenlerde s›kça rastlanmaktad›r. Hastal›k etkenleri Sporozoa (Apicomplexa) flubesi Babesia ve
Entopolypoides cinslerinde yer al›r. Bu türler zaman zaman çeflitli ülkelerde hayvanlarda salg›nlar oluflturabilmektedir. Bunlarla oluflan hastal›¤›n patojenitesi özellikle immünitesi bask›lanm›fl hastalarda, dala¤› al›nm›fl kiflilerde ve a¤›r anemisi
olanlarda ölümcül seyretmesi nedeniyle önem tafl›maktad›r.
Babesia türleri belirli kene türleri taraf›ndan tafl›n›p bulaflt›r›lan eritrositler içinde yerleflen mikroskobik canl›lard›r. Etkenler Teksas s›¤›r atefli, k›rm›z› su atefli, kene atefli gibi adlarla da bilinmektedir. Enfesiyon kenelerin aktif oldu¤u s›cak mevsimlerinde görülür. Ço¤unlukla belirtisiz enfeksiyonlara neden olmakla birlikte
özellikle AIDS, malignensi, lenfomal› hastalar gibi ba¤›fl›kl›k sistemi zay›flam›fl kiflilerde, dala¤› ç›kar›lm›fl, böbrek yetmezli¤i olanlar ve yafll›larda ölümcül seyirli
olabilmektedir. Hastal›k çok eski y›llardan beri bilinmesine ra¤men insan olgular›n›n gerçek prevalans› hakk›ndaki bilgiler hala eksiktir. ‹nsan›n rastlant›sal konak
oldu¤u tahmin edilmektedir.
Parazitler geliflimlerini 2 ayr› konakta tamamlar. ‹nsan ve di¤er omurgal›lar›n
eritrositlerinde efleysiz, ara konak Ixodes cinsi kenelerin vücudunda efleyli olarak
ço¤al›rlar. Enfekte kenelerin insan veya di¤er omurgal›lardan kan emmesi s›ras›nda tükürük salg›lar›nda bulunan parazitleri kana verirler. Bunlar›n ço¤unlu¤u vücut savunma sistemi taraf›ndan yok edilse de eritrosit içine girebilenler h›zla ço¤almaya bafllarlar. Bu evrede s›tma parazitine benzer eritrosit içinde gözyafl› ya da armuda benzeyen halka fleklinde görülürler. Trofozoitleri 1.5-5 µm civar›ndad›r. Eritrositlerdeki hemoglobinle beslenirler. 2’li gruplar halinde birbirine yap›fl›k bulunmalar› nedeniyle bafllang›çta bunlara piroplazma ad› verilmifltir. Eritrosit içindeki
4 lü trofozoitler uç noktalar›ndan birbirleriyle birleflikmifl gibi durduklar›ndan bu
görünüm de Malta Haç› diye tan›mlan›rlar. Ixodes cinsi keneler enfekte insan ve-
119
ya hayvandan kan emerken, içlerinde parazit bulunan eritrositleri de al›rlar. Bunlardaki merozoitler kenenin ba¤›rsa¤›nda gametositlere dönüflerek efleyli üreme
siklusunu bafllat›rlar. Keneler di¤er artropodlardan farkl› yap›lar› nedeniyle tafl›d›klar› her enfeksiyon ajan›n› yumurtalar›na aktararak enfeksiyonun nesiller boyu sürmesine neden olurlar (Transovariyal Bulafl›m).
Efleyli üreme siklusu sonras› merozoitlerin bir k›sm› yumurtal›klara gidip depolan›rken büyük ço¤unlu¤u kenenin tükürük bezlerine yerleflir. Böylece siklus Kene- insan/di¤er omurgal›-kene fleklinde devam eder. Babesialar eritrosit içinde yaflamalar› ve morfolojik yap›lar›yla Plasmodiumlara oldukça benzerlik gösterirler,
ancak onlardan daha küçük yap›da, 2-4 lü gruplar halinde birbirine yap›fl›k rozet
fleklinde görülürler. Bunun nedeni eritrosit içinde flizogonik bölünmeler sonucu
eritrositlerin tamam›n› dolduracak kadar ço¤ald›ktan sonra patlat›p yeni eritrositlere geçerler. Bazen patlayan eritrositin çevresinde ona yap›fl›k halde de görülebilirler. Bu görüntü P. falciparum s›tmas›yla da benzerlik gösterebilece¤i için zaman
zaman yan›lmalara neden olabilir. ‹nsan olgular›nda en s›k rastlanan türler Babesia divergens, B. microti, B. bovis, B. equi, B. bigemina ve B. caucasica olarak bildirilmektedir.
Babesia’lara en çok hangi grup hastalarda rastlan›r, vektörleri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
Transovariyal bulafl›m:
Kenelerde görülen genetik
materyalin yumurtalara
(yavrulara) aktar›lmas› durumudur.
3
Epidemiyolojisi
Babesiosis gerçek prevalans› gözden kaçan hastal›klardand›r.D Baflta
s›¤›rlar, atlar,
köpekler ve kemiriciler olmak üzere genifl bir arakonak yelpazesine sahiptir. NijerS O Hastal›¤›n
R U
ya, Meksika gibi baz› ülkelerde rastlanma oran› %50 civar›ndad›r.
yay›l›m›nda biyolojik vektörleri Ixodes cinsi kenelerdir. Keneler arac›l›¤›yla bulaflan baflka bir hastal›k olan Lyme hastalar›nda %60 oran›nda beraberinde Babesia’lar›n da
D‹KKAT
varl›¤› gösterilmifltir. Bu nedenle bazen baflka hastal›klar›n ard›nda maskelenmifl
olarak da kalabilmektedirler. Bu hastalarda hastal›k daha a¤›r ve uzun seyirli zaman
SIRA oldu¤u
S‹ZDE yaz aylazamanda ölümcül olabilmektedir. Hastal›k vektör kenelerin aktif
r›nda daha s›k görülür. Ülkemizde insan olgusu bildirilmemifltir, ancak s›¤›rlarda yap›lan incelemelerde bölgelere göre %7-24 oran›nda pozitiflik AMAÇLARIMIZ
saptanm›flt›r.
N N
En s›k rastlan›lan klinik belirtiler; kene ›s›rmas›ndan yaklafl›k 1K hafta
beliren;
‹ T A sonra
P
halsizlik, bafl a¤r›s›, nefes darl›¤›, hafif atefl ve yorgunluktur. Klinik muayenede karaci¤er dalak büyüklü¤ü de saptanabilir. Efllik eden baflka hastal›klarda varsa
(Lyme gibi) üflüme, titreme, terleme, kusma ve 40 derece ye Tvaran
E L E V ‹ Zatefl,
Y O N retina y›rt›lmas›, nefes almada zorluklar bildirilmifltir. Biyokimyasal testlerde ileri derecede
hemolitik anemi, bilurubin ve alkalen fosfatazlarda azalma görülmesiyle de yanl›fll›kla s›tma tan›s› konulabilmektedir.
‹NTERNET
Tan›
Özellikle s›tma saptanmam›fl atefli ve anemisi olan ve kene ›s›rmas› öyküsü olan
herkesten kan yaymas› yap›l›p eritrosit içinde Babesia trofozoitleri aranmal›d›r.
Ayr›ca dala¤› al›nm›fl ve kan nakli yap›lan hastalar, s›tman›n endemik oldu¤u bölgelere gitme öyküsü olmayanlarda da Babesia düflünülmesi gereken bir etkendir.
Genellikle s›tma hastal›¤›na benzer bulgularla seyretmesi nedeniyle, flüpheli hastalardan al›nan kan yaymas› örneklerinin Giemsa veya Wright boyalar›yla boyan›p
mikroskopta incelenmesi ile tan›lar› konur.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
120
Kan yaymas› preparatlar›nda eritrositler içerisinde maviye boyanm›fl ikilidörtlü gruplar halinde armut fleklinde küçük parazitlerin görülmesiyle tan›s› konur (flekil 5.3). Parazit say›s› az olabildi¤inde görülme olas›l›¤› düflük olaca¤›ndan, birer hafta aralarla 2 örne¤in daha al›n›p incelenmesi yararl›d›r. Haz›rlanan
kan yaymas› örneklerinde de Babesia trofozoitlerinin falciparum s›tmas›nda oldu¤u gibi 2-4 say›da olmas› ço¤u zaman bunlara falsiparum s›tmas› tan›s› konmas›na da neden olabilmektedir. Bu nedenle hastalara kene ›s›rmas›n›n olup olmad›¤› sorgulanmal›d›r. Ayr›ca s›tma tedavisine cevap vermeyen olgularda Babesia akla gelmelidir. Tan›da serolojik olarak ELISA ve IFA testleri de uygulanabilmektedir. Ayr›ca PCR tekni¤inin de tan›da baflar› ile uyguland›¤› bildirilmektedir.
fiüpheli hastalardan al›nan kan örneklerinin duyarl› deney hayvanlar›na (hamster) inokülasyonu ile parazitin kültürü yap›labilir.
Tedavi ve Korunma
7 günlük Clindamisin tedavisinin yaral› olabildi¤i bildirilmifltir. A¤›r olgularda Clindamisin+kinin yada
Azitromisin+Atovukan kombinasyonlar› baflar› ile kullan›labilmektedir. Korunmada kenelerden uzak
durulmas›, riskli bölgelerde bulunulacaksa giysilere permetrin s›k›lmal› ya da böcek kovucular kullan›lmal›d›r.
fiekil 5.3
‹nce yayma
preparatta
eritrositler içinde
Babesia sp.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TKE L‹E VT ‹ ZA Y OP N
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
4
5
Babesialar’›SIRA
malaryalardan
ay›ran en belirgin bulgular nelerdir?
S‹ZDE
Babesialar Dhangi
konakta efleyli olarak ürerler ve bunlardaki en çarp›c› özellik nedir?
SIRA S‹ZDE
S O R U
TOXOPLASMOS‹S
D Ü fi Ü Ndünyada
EL‹M
Toxoplasmosis
en yayg›n görülen zoonotik parazit enfenksiyonlar›ndan
biridir. Etkeni Toxoplasma gondii Apicomplexa grubunda yer alan, zorunlu hücre
D‹KKAT
içi parazitidir.
S OAra
R U kona¤› insan, kufl, s›¤›r gibi omurgal›lar, son konak ise kedigillerdir. Herhangi bir belirti vermeden uzun süre vücutta tafl›nabilir. Dünyan›n pek
SIRA S‹ZDE
çok ülkesinde,
özellikle geliflmifl ülkelerde besin yoluyla bulaflabilen enfeksiyon
D‹KKAT
ajanlar› içinde en üst s›ralarda yer almaktad›r. Baz› ülkelerde görülme s›kl›¤› %90
lar› geçmektedir.
Kiflinin immünitesinde herhangi bir problem olmad›¤› sürece yaAMAÇLARIMIZ
SIRA
S‹ZDE
da hamilelik s›ras›nda bulaflmam›flsa genellikle belirtisiz enfeksiyonlar fleklinde
seyreder.
Do¤adaKgenifl
‹ T A bir
P konak da¤›l›m› bulunan T. gondii’ nin trofozoit, bradizoit ve
AMAÇLARIMIZ
ookist olmak üzere 3 enfektif evresi vard›r. Bir insan son konak kedi d›flk›s›nda
bulunan ookistleri almas›yla enfekte olur. Ookist formu sadece kedilerde bulunur
ve efleyli olarak
Hücre içinde ço¤alabilen aktif formlar sosis yaT KE L ‹E VT‹ Züreyebilmektedir.
AY OPN
da hilal fleklindedir ve takizoit (fiekil 5.4) ad›n› al›r. Boylar› 4-8 µm uzunlu¤unda
2-3 µm enindedir. Bunlar akci¤erler, kalp, lenfoid organlar, merkezi sinir sisteminde yay›l›fl Tgösterirler.
Buralarda bir tür iç tomurcuklanma ile ço¤al›rlar.
ELEV‹ZYON
N N
N N
‹NTERNET
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
121
AMAÇLARIMIZ
Doku kisti formlar› özel bir kese fleklinde yap› içinde daha
yavafl ço¤alan ve
bradizoit denilen formlard›r. Do¤adaki yay›l›m ya bu ara konaklardaki bradizoitli etlerin tüketilmesi ile ya da son konak kedilerden at›lan ookistlerin besin ve suK ‹ T A P
larla al›nmas›yla bulaflabilmektedir. Kedi d›flk›s›nda görülen ookistler 8-11 µm yuvarla¤›ms› yap›da içlerinde 2 sporokist ve her sporokisttede 4 sporozoit bulunur.
Ookistler kedi d›flk›s›yla at›l›r ve d›fl ortamda toprakta bir süre sporlanma aflamaTELEV‹ZYON
s›ndan geçtikten sonra insan ve di¤er omurgal› konaklara bulafl›r. Yaflam siklusu
kedi/kedigiller-insan ve di¤er omurgal› canl›lar- kediler olarak devam eder.
AMAÇLARIMIZ
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/Toxoplasmosis_il.htm
T.
‹ N T E R N Eadresinden
T
gondii’nin yaflam döngüsüne ulaflabilirsiniz.
Epidemiyolojisi
Dünya nüfusunun ortalama % 3065’i Toxoplasma ile enfekte oldu¤u
tahmin edilmektedir. Prevalans
Fransa, Almanya, Hollanda’da %
80’lerin üzerinde iken ‹ngiltere’de
% 20, Güney Kore’de % 4 civar›ndad›r. Ülkemizde bölgelere göre %
20-55 aras›nda de¤iflmektedir. Parazitin prevalans› yaflla birlikte artmaktad›r. Prevalans baz› ülkelerin
beslenme al›flkanl›klar›na, baz› yerlerde de iklim koflullar›na ve kedi
varl›¤›na göre de¤iflmektedir.
Toxoplazmosisin oluflturdu¤u hastal›¤›n patolojisinde hastal›¤›n bulaflma döneminin büyük rolü vard›r.
Konjenital bulaflma; Hamileli¤in herhangi bir döneminde al›nan T. gondii enfeksiyonunda bebek ya belirtisiz toxoplazmozlu do¤acakt›r veya a¤›r göz ve beyin
harabiyetli do¤umlar ile düflük- ölü do¤umlar olacakt›r.
Do¤umdan sonra bulaflma; Hayat›n herhangi bir döneminde ki bu olas›l›k
yaflla birlikte giderek artar, doku kistleriyle enfekte hayvan etlerinin çi¤ yada az
piflmifl tüketilmesi yada kontamine besin ve sularla olmaktad›r. Bu durumda sa¤l›kl› kiflilerde olgular›n % 90’› belirtisiz yada %10’u kendini s›n›rlayan grip benzeri
belirtilerle, hafif lenfadenopati ile kendili¤inden kronikleflen toxoplasmosis fleklinde olur.
T. gondii’nin oluflturaca¤› hastal›¤›n belirtileri kona¤›n direncine ve parazitin virulans›na göre de de¤iflmektedir. Parazit her organa yerleflebilme yetene¤ine sahip
olmakla birlikte merkezi sinir sistemi ve göz en çok etkilenenlerin bafl›nda gelmektedir. Lenfadenopati toxoplasmosisin en önemli klinik bulgular›ndand›r ve tan› konulan hastalar›n % 65’inde görülebilmektedir. Çocuklarda daha yayg›nd›r ve beraberinde atefl de olabilir. Bulafl›mdan sonra akut faz zamanla hafifler ve parazitler
özellikle merkezi sinir sistemi ve kas dokusunda doku kisti (Bradizoit) halinde y›llarca kalabilirler. Bunlar kiflinin herhangi bir immünite bask›lanmas› durumunda
y›llar sonra bile yeniden aktif hale gelebilirler. Toxoplasmosis çeflitli kanserler ne-
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
fiekil 5.4
T. gondii
takizoitleri (Giemsa
boyama100X).
122
deniyle kemoterapi alan hastalarda, organ transplantasyonu yap›lanlar ve A‹DS
hastalar›nda en çok menenjit tablosu ile seyreden merkezi sinir sistemi tutulumu
ile kendini belli eder. Özellikle A‹DS hastalar›ndaki f›rsatç› enfeksiyonlar listesinde ilk s›ralarda yer almaktad›r. Bunlarda enfeksiyon yeni al›nm›fl olabilece¤i gibi
daha önceden geçirilen enfeksiyonun reaktive olmas› sonras›nda da yayg›n toxoplasmosis geliflebilmektedir. Steroid veya kemoterapi alan hastalarda da durum
benzerlik göstermektedir. Bu tür hastalarda santral sinir sisteminin d›fl›nda, kalp,
akci¤erler ve iskelet kas›nda da yayg›n toxoplasma takizoitleri bulunabilir. Transplantasyon hastalar›nda hastal›¤›n fliddeti, verici ve al›c›n›n hastal›kla önceden karfl›lafl›p karfl›laflmamas›na, nakil edilen organa göre de¤iflmektedir. Örne¤in kök
hücre al›c›lar› nakil öncesi seropozitif iseler yayg›n toxoplasmozis aç›s›ndan risk
alt›ndad›rlar. Seronegatif bir organ al›c›s›, sereopozitif bir verici organ nakli gerçekleflmiflse bu olay nakil al›c›da organ reddine yada yayg›n toxoplasmosisle hastan›n
kayb›yla sonuçlanabilir. Toxoplasmosis de göz enfeksiyonuda en s›k rastlan›lan ve
körlükle sonlanan bir durumdur. ‹mmünitesi normal kiflilerde s›kl›kla konjenital
enfeksiyon sonras› herhangi bir dönemde görülebilir.
Tan›
‹nsanlardaki enfeksiyonun tan›s›nda 1948 de tan›mlanan Sabin-Feldman boya deneyinin çok önemli bir katk›s› olmufl, bu sayede insanlarda invaziv giriflim olmadan toxoplazmoz kan serumunda kolayl›kla tan›mlanabildi¤i gibi, enfeksiyonun
akut yada kronik olup olmad›¤› da belirlenebilmifltir.
Toksoplasmosise karfl› parazit vücuda yerlefltikten sonra ba¤›fl›kl›k geliflir. Bulafl›mdan birkaç gün sonra IgM tipi antikorlar oluflmaya bafllar ve 2-3 ayda en yüksek seviyeye ulafl›r. Bunlar akut enfeksiyonun en önemli belirtisidir ve tan›da yard›mc› olur. Daha sonra IgM antikorlar›n›n yavafl yavafl düflmesiyle IgG antikorlar›
belirginleflir. Bu da enfeksiyonun kronikleflti¤inin yada ba¤›fl›kl›¤›n geliflti¤inin
göstergesidir. Günümüzde tan›da çeflitli testlerle bu antikorlar›n varl›¤› ve seviyesi
belirlenebilmektedir.
Toksoplasmosis, enfeksiyonlar›n % 90’› belirtisiz seyretmekle birlikte, dünyan›n
her yerinde görülmesi ve mutlaka tan› konulmas› gereken risk gruplar›n›n olmas›
nedeniyle önemli bir parazitozdur. Özellikle hamilelik öncesi kad›nlar, konjenital
enfeksiyonlu fetüs ve yeni do¤anlar, immünitesi çeflitli nedenlerle bask›lanm›fl kifliler, organ transplantasyonu yap›lacak kifliler ve koriyoretiniti olanlar için istenmesi gereken testlerin bafl›nda toxoplasmosis serolojik tan›s› gelmektedir. Tan›da
serum, plazma, BOS, oküler fonksiyon, amniyotik s›v› materyalleri kullan›lmaktad›r. Örneklerin tan›s›nda direkt mikroskobik tan›dan yararlanmak oldukça zordur.
Ancak biyopsi materyalleri patolojik boyalarla boyand›ktan sonra görülebilir. Doku kesitleri veya kültürlerinde antijen saptamaya yönelik testlerin insanda tan› de¤eri düflük oldu¤u için tercih edilmez. Nükleik asit saptamaya yönelik tetkikler
(PCR) özellikle akut toxoplazmoz düflünülen immün düflkün hastalarda ve konjenital enfeksiyon tan›s›nda daha de¤erlidir. Parazitin flüpheli materyalden izole edilmesi oldukça zor, zahmetli ve zaman isteyen yöntemlerdir. Bunun için flüpheli materyal duyarl› deney hayvan› beyaz farelerin kar›n zarlar›na inoküle edilir, 4-6 hafta takip edilir.
Serolojik tan› en s›k baflvurulan yöntemlerdendir. Tan›da ilk kullan›lan SabinFeldman boya testi bugün bile geçerlili¤ini sürdürmektedir. Aglütinasyon, ‹ndirekt
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
123
Flüoresan ve ELISA testlerinin çeflitli versiyonlar› kullan›lmaktad›r. Bunlar›n kullan›m› tan›y› ve tedaviyi yönlendirece¤i için duyarl›l›k ve özgüllüklerinin iyi bilinmeS O R U
sinde yarar vard›r.
S O R U
‹mmünoloji notlar›n›zdan antijen, antikor, duyarl›l›k, özgüllük kavramlar›n›
geçiriniz.
D ‹ K Kgözden
AT
D‹KKAT
Akut ve kronik enfeksiyonun ay›r›m›nda, akut enfeksiyonSIRA
göstergesi
olan toS‹ZDE
xoplasma spesifik IgM antikorlar›n›n aranmas› gerekir. Negatif IgM sonucu bizi akut
toxoplasmosis’den uzaklaflt›racakt›r. Ancak flüpheli durumlarda testler baflka testlerAMAÇLARIMIZ
le karfl›laflt›rmal› çal›fl›lmal› yada 3 hafta sonra tekrarlanmal›d›r.
Karfl›laflt›rmalarda
kullan›lan IgG Avidite testi ile hastan›n enfeksiyonun hangi döneminde oldu¤u ile
ilgili bilgi verir. Yeni enfeksiyonun tan›s›na yard›mc› olan di¤er bir testte T.gondii
‹ T A P IgM ile birspesifik IgA testleridir, konjenital enfeksiyonlu yeni do¤anlar›nKtan›s›nda
likte kullan›lmal›d›r. Spesifik IgE de tan›ya destek amaçl› kullan›lmaktad›r.
Okuler enfeksiyonun tan›s›nda ve immünitesi bask›lanm›fl hastalarda yetersiz
TELEV‹ZYON
immün cevap nedeniyle bazen serolojik testlerle tan› konulamamaktad›r.
Bu durumda göz s›v›s›nda parazit DNA’ s›n›n saptanmas› yada buradan al›nan materyalle Sabin Feldman testi ile daha iyi sonuçlar al›nabilmektedir. Bu yöntem serolojik
cevap al›namayan immün düflkün hastalarda da daha yararl› olmaktad›r.
‹NTERNET
Hamilelik öncesi seropozitif bir kad›n için toxoplasmosis risk oluflturmaz. Ancak negatif bir kad›nda akut toxoplasmosis tan›s› için, kan ve vücut s›v›lar›nda doku kültürü veya hayvanlara enjekte ederek parazitin akut enfeksiyondan sorumlu
takizoitleri izole etmek, flüpheli dokulardan al›nan biyopsi materyalinde sitolojik
boyalarla paraziti göstermek, plasenta yada fetüste takizoitlerin gösterilmesi ve
PCR yöntemlerinden yararlan›lmaktad›r. Geçirilmifl enfeksiyonlar herhangi bir immünite zay›fl›¤› yada organ nakli gibi durumlarda tehlike oluflturabilmektedir.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Tedavi
Konjenital enfeksiyonun risklerini azaltmak için akut enfeksiyonlu hamileler, konjenital enfeksiyonlu do¤an bebekler, hastal›¤›n yeniden aktive oldu¤u immün düflkün hastalar, akut veya yeniden aktive olmufl toxoplazmozlularda hastal›¤›n zararlar›n› azaltabilmek amac›yla Primetamin ve Sülfodiazin grubu ilaçlardan yararlan›l›r. Korunmada kiflinin beslenme al›flkanl›klar›na ve genel hijyen kurallar›na uymas› büyük önem tafl›r. Risk grubu oluflturan kiflilerin, kediler ve toprak temas›na, çi¤
et gibi potansiyel tehlikelere dikkat etmesi gerekir.
Akut toxoplasmosis için en riskli sa¤l›kl› grup kimlerdir?
SARCOCYST‹S
SIRA S‹ZDE
6
Etkenleri Sporozoa (Apicomplexa)’n›n Sarcocystis cinsi türleri olan bir paraziter hastal›kt›r. ‹nsanda en s›k tan›mlanan türler S. hominis, S. suihominis ve S. lindemanni
S O R U
dir. Bu parazitler insanlarda ba¤›rsaklarda intestinal sarcosporidiosis
ile çizgili
kaslar, kalp ve dil kas›nda kas sarcosporidiosisine neden olurlar. S. hominis’in
esas kona¤› insan, ara kona¤› ise s›¤›rlard›r. Enfeksiyon enfekte s›¤›r
çi¤ yaD ‹ K Ketlerinin
AT
da az piflmifl yenmesiyle al›n›r. Parazitin bradizoitleri a¤›z yoluyla al›nd›ktan sonra
intestinal epitele yap›fl›rlar ve burada efleyli üreme dönemlerini bafllat›rlar. OokistleSIRA S‹ZDE
ri isospora’lara benzer, içlerinde 2 sporokist ve her sporokistte yer alan 4 sporozoitten oluflur. Bunlar geliflimini tamamlay›p d›flk›yla at›l›rlar. ‹nsanda görülen di¤er tür
S. suihominis’in ara konaklar›n›n domuz olmas›n›n d›fl›nda birAMAÇLARIMIZ
farkl›l›¤› yoktur.
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
124
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
Y›llarca toxoplasma kistlerine benzerlikleri nedeniyle yan›lmalara neden olmufltur. Baz› zamanlar hayvanlar›n kaslar›nda gözle görülebilecek kadar büyük
kistler oluflur.
içi çok say›da zoit yada bradizoit ad› verilen 5-12 µm boK ‹ Bunlar›n
T A P
yunda muz fleklinde yap›larla doludur. As›l kona¤›n ba¤›rsaklar›ndan at›lan ookistlerle kontamine ot veya besinleri yiyen otçul hayvanlar›n çizgili kas dokusunda
sarcocystisT Ekistlerini
oluflturur. ‹nsanlar konak karnivorlar›n d›flk›lar›yla att›klar› ooLEV‹ZYON
kistlerle veya enfekte arakonaklar›n kaslar›ndaki muz fleklinde kist/bradizoitlerle
enfekte olmaktad›rlar. Biyolojik siklus bu flekilde devam etmektedir.
‹NTERNET
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/Sarcocystosis_il.htm
adresinden Sarcocystosis etkenlerinin yaflam döngüsüne ulaflabilirsiniz.
Epidemiyolojisi
Daha önceleri Isospora’lar›n bir türü olarak biliniyorken, hastal›kla ilgili bilgiler
1970 den sonra elde edilmeye bafllam›flt›r, insan enfeksiyonlar› daha çok olgu sunumu tarz›nda ve Uzakdo¤u’dan bildirilmektedir. Hastal›¤›n bildirilenlerden fazla
oldu¤u tahmin edilmektedir. Danimarka’da 112 insan otopsisinin 4’ünde diyafram
kas›nda sarcosporidiosise rastlanm›flt›r. Ülkemizde insan olgusu tan›mlanmam›fl
ancak evcil ve vahfli hayvanlarda oldukça fazla say›da olgular raporlanm›flt›r.
Enfekte etlerin tüketilmesinden sonra hafif ba¤›rsak rahats›zl›klar› görülür. Baz› kiflilerde hiçbir belirti vermeyebilir. E¤er sporokistlerle bulaflm›flsa kas hastal›¤›na
benzer bulgular görülür. ‹ntestinal olan formu enfekte etlerin tüketiminden k›sa bir
süre sonra kar›n a¤r›s›, ishal mide bulant›s› belirtileri ile bafllar. E¤er ba¤›rsaklarda
baflka patojenlerde varsa hastal›k daha da fliddetlenecektir.
Sarcocystise ba¤l› kas enfeksiyonlar› ço¤unlukla hafif belirtilerle seyreder. Yay›nlanan insan olgular› ço¤unlukla tesadüfen tan›mlanan bulgular yada kas a¤r›s›
ile tan›mlanan bulgulard›r. Bununla ilgili Malezyada aç›k havada kamptan dönen
bir grup kiflide fliddetli kas a¤r›s›, solunum s›k›nt›s› ve atefl ve lenfadenopatisi ile
hastaneye baflvuran bir grup insanda tan›mlanm›flt›r
Tan›
fiekil 5.5
Serum fizyolojikle
haz›rlanan
preparatta S.
hominis.
Parazit genellikle belirti vermedi¤inden olgular›n ço¤u otopsi kas incelemeleri s›ras›nda tesadüfen konmaktad›r.
Ba¤›rsak Sarcocystisi’nde tan›
d›flk› incelemelerinde içlerinde 4
sporozoit bulunan tipik ookistlerin
(fiekil 5.5) görülmesiyle tan› konur.
Kas yerlefliminde ya da ba¤›rsak biyopsi örneklerinde histopatolojik incelemelerle tan› konulabilir. Kas biyopsilerinde T. gondii kistlerinden
ay›r›m› önemlidir, kistler onlardan
daha büyük ve kal›n duvarl›d›r.
125
Tedavi ve Kontrol
‹nsanlarda S. hominis ve S. suihominis kaynakl› intestinal enfeksiyonlar sonras› oluflan kas ve damar iltihab› veya benzer semptomlar için bilinen bir tedavi
yada proflaksi yoktur. Sadece semptomlara yönelik tedavi verilebilir. Korunmada toxsoplasmosis için uygulanan tedbirler yeterlidir.
SIRA
S‹ZDE
Sarcocystis sp. ve T. gondii trofozoitlerini nas›l ay›rt edersiniz? Bunu
baflaramazsan›z
nas›l bir yöntem izlersiniz?
LE‹SHMAN‹OS‹S
7
SIRA S‹ZDE
Dünyan›n pek çok yerinde yay›l›fl gösteren ve vektör arac›l›¤›yla bulaflan bir proS O Rdifli
U kum sinektozoon hastal›¤›d›r. Kamç›l›lardan bir zoonoz olan parazit, enfekte
leri (Phlebotomus sp) arac›l›¤›yla bulaflan zorunlu hücre içi parazitidir. ‹lk kez 1901
de tan›mlanan parazit birbirinden farkl› karakterde 2 farkl› klinik
tipte hastal›k
D‹KKAT
oluflturur. Baz›lar› deri yüzeyinde daha az öneme sahip, öldürücü olmayan, kendili¤inden iyileflebilen deri lezyonlar›na neden olurken, di¤er hastal›k iç organlar›
SIRA S‹ZDE
enfekte edip, epidemilerle seyreden sistemik ölümcül hastal›klara
neden olmaktad›r. Hastal›¤›n do¤adaki en önemli rezervuar kaynaklar›, vahfli ve evcil karnivorlar,
küçük memeliler ve insand›r. Sadece Amerika k›tas›nda Lutzomia
cinsi ile bulaflAMAÇLARIMIZ
ma gerçekleflmektedir.
Parazitin daha yayg›n görülen deri formunda lezyonlar derinin belirli bir noktas›nda (en çok yüz) s›n›rland›r›lm›fl olarak kal›r, burada 1-2 cm
K ‹ çap›nda
T A P ülserli bir
yara oluflur yaklafl›k 6 ay kadar sonra yerinde bir yara izi b›rakarak kendili¤inden
iyileflir. Hastal›¤› geçirenler bir daha enfeksiyona yakalanmazlar. Leishmaniasis’le
ilgili baz› kavramlar›n bilinmesi hastal›¤›n daha iyi tan›mlanabilmesini
T E L E V ‹ Z Y O Nve ö¤renilmesini kolaylaflt›racakt›r.
Parazitin 2 klinik formu vard›r:
1. Visseral Leishmaniosis VL (‹ç organlar leishmaniasisi, Kala-Azar, Tropikal
‹NTERNET
splenomegali)
2. Kutanöz Leishmaniosis CL (KL, deri leishmaniasisi, fiark Ç›ban›, Halep
ç›ban›)
Hastal›¤›n bir üçüncü formu diye de nitelenebilecek ve sadece Amerika k›tas›nda görülen bir formu daha vard›r. Bunlar deri ve mukozalarda (özellikle burun ve
a¤›z mukozas›nda) kütanöz deri leishmaniasisinden daha genifl ve a¤›r lezyonlar
olufltururlar ve Mukokutanöz Leishmaniasis (MCL) olarak adland›r›l›rlar.
Parazitin rezervuar kayna¤› olarak rol oynayan köpeklerdeki hastal›¤a Canine
Leishmaniosis denir. Hastal›¤›n ülkemizdeki bulafl›m›ndan bunlar sorumludur.
Baz› ülkelerde yay›l›mdan ise sadece insanlar sorumludur.
‹nsandaki 3 tür leishmaniasisin insan vücudundaki formlar›n›n ay›r›m› ancak
DNA analizleri ve serolojik deneylerle mümkündür. Bu analizlere göre co¤rafik
farkl›l›klar da gösteren 4 tür Leishmania tropica, L. mexicana, L. braziliensis, L. donovani tan›mlanm›flt›r; Parazitin yaflam siklusunda Amastigot ve Promastigot
dönemleri vard›r. ‹nsan ve di¤er omurgal› konaklar›n›n vücudunda kamç›s›z, oval
görünümlü (2-3 µm) amastigot formda Retiküloendotelyal Sistem (RES) hücrelerinde yerleflir (fiekil 5.6). Hücre içinde ço¤al›p hücreyi patlat›p yeni hücrelere geçerler. Giemsa ile boyal› preparatlarda amastigotun sitoplazmas› mavi çekirde¤i
mor/k›rm›z› renkte görülür. Vektörler enfekte konaklardan kan emme s›ras›nda
amastigotlar› al›rlar parazit burada tek kamç›s› olan mekik fleklindeki promastigot
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
126
forma dönüflür. Promastigotlar 12-20 µm uzunlu¤unda 1.5-2.5 µm eninde olurlar.
Bu form parazitin invitro kültürünün yap›ld›¤› ortamlarda da üretilen formudur
(flekil 5.7).
SIRA S‹ZDE
8
LeishmaniaSIRA
kültürü
hangi besi yerinde yap›l›r ve burada ne formunda ürerler?
S‹ZDE
fiekil 5.6
S O R U
S O R U
L. donovani
amastigot formu
(Kemik ili¤i
D‹KKAT
preparat›, Giemsa
boyama 100X)
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
fiekil 5.7
N N
SIRA S‹ZDE
‹ NL.T Edonovani
RNET
promastigot formu
(NNN kültür
AMAÇLARIMIZ
preparat›, Giemsa
boyama 100X)
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/Leishmaniasis_il.htm
adresinden Leish‹NTERNET
mania spp.’nin yaflam döngüsüne ulaflabilirsiniz.
Epidemiyolojisi
Hastal›¤›n co¤rafik bölgelere göre farkl›l›k gösteren formlar› ve vektörleri vard›r.
Amerika k›tas›nda vektör Lutzomyia cinsine ait difli kum sinekleri iken, di¤er k›talarda Phlebotomus’lar vektörlük yaparlar. Hastal›¤›n yay›l›m›nda kemirgenler ve
köpekgiller önemli rol oynarlar. Kütanöz leishmaniasis olgular›n›n ço¤unlu¤u Afganistan, Cezayir, Brezilya, Peru, Arap Yar›m Adas›nda görülmektedir. Ülkemizde
Suriye, ‹ran, Irak’a komflu illerde görülmekte, flark ç›ban›, Halep ç›ban› gibi isimlerle bilinmektedir. Göçler ve askerlik gibi hareketlilik sayesinde sporadik olgular
halinde her yerde rastlanabilmektedir. Hastal›k di¤er bölgelerde akla getirilemedi-
127
¤i için ço¤u zaman derinin di¤er hastal›klar› ile kar›flt›r›lmakta ve yanl›fl tedaviler
uygulanabilmektedir. Mukokütanöz (MCL) olgular daha çok Bolivya, Brezilya ve
Peru’dan bildirilmektedir. Visseral leishmaniasis olgular›n›n ço¤unlu¤u Bangladefl,
Brezilya, Nepal, Sudan ve Hindistan’da görülmektedir. Daha az s›kl›kla ülkemizin
de içinde bulundu¤u Akdeniz k›y›s› ülkelerde rastlanmaktad›r. Bizim ülkemizde
visseral leishmaniasis daha çok çocuk yafl grubunda Güneydo¤u Anadolu, Ege ve
‹ç Anadolu Bölgesinde rastlanmaktad›r.
Visseral leishmaniasis ve kütanöz leishmaniasis olgular›n› nas›l ay›rt
edersiniz?
SIRA
S‹ZDE
Kütanöz leishmaniasis de inceleme materyali ne olmal›d›r?
SIRA S‹ZDE
9
10
S O R U
Leishmania’lar türe ba¤l› olarak Kütanöz, Mukokütanöz ve visseral leishmaniasise
D‹KKAT
neden olduklar› için oluflturduklar› hastal›¤›n patogenezi de yerleflim yerine göre
S O R U
farkl› özellik göstermektedir. Özellikle son y›llarda hastal›k s›kl›kla HIV+ hastalarSIRA
S‹ZDE aras›nda
da görülmekte ve fliddetli seyirli ölümcül f›rsatç› paraziter enfeksiyonlar
önemli bir yer tutmaktad›r. Kütanöz leishmaniasisin en belirginD ‹bulgusu
vektörün
KKAT
›s›rma yerinde oluflan a¤r›s›z kafl›nt›l› küçük fliflliklerdir. 2 haftal›k bir kuluçka döAMAÇLARIMIZ
neminden sonra yaklafl›k 2 cm kadar çapta kafl›nt›l› ülserli birSIRA
yaraS‹ZDE
dokusu oluflur,
zaman içinde kabuklan›r ve kendini s›n›rlar. Bu lezyonlar ço¤u zaman cilt kanseri, deri tüberkülozu yada mantar enfeksiyonu gibi yanl›fl de¤erlendirmelere
de yo
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
açabilir. Yaran›n sert kabu¤u kenar›ndan hafifçe kald›r›ld›¤›nda
alt›nda i¤ne gibi
ç›k›nt›lar›n varl›¤› (Hulusi Behçet çivi belirtisi) hastal›¤›n en tipik bulgular›ndand›r.
Bu bölgeden kanatmadan örnek al›n›rsa amastigotlar mikroskopta
görülebilirler.
TELEV‹ZYON
‹ T A P oluflturuMukokütanöz leishmaniasis genelde L. braziliensis üyeleriK taraf›ndan
lan, bafllang›çta kütanöz leishmaniadaki gibi sine¤in ›s›r›lma yerinde küçük bir yara ile bafllay›p daha sonra tüm a¤›z-bo¤az mukozas›n› kaplayan zaman zamanda tüNLTEEVR‹ ZNYEOT N ile ölümmoral oluflumlara dönüflebilen, a¤›r bakteri enfeksiyonlar›n›nT ‹Eeklenmesi
cül seyredebilen bir parazit enfeksiyonudur. Visseral leismaniasis bazen hafif hastal›k belirtileri ile kendili¤inden iyileflebilmekte, bazen de farkl› klinik bulgularla seyreden ölümcül leishmaniasis geliflebilmektedir. Hastal›¤›n kuluçka süresi 2 hafta ile
‹NTERNET
2 y›l aras›ndad›r. Genel belirtileri aras›nda atefl, kilo kayb›, karaci¤er- dalak büyüklü¤ü, kans›zl›k, yüz, el, bacak, kar›n bölgesinde derinin kararmas› say›labilir.
N N
N N
Tan›
Hastal›¤›n endemik oldu¤u bölgelerde klinik bulgulara göre (atefl, karaci¤er, dalak
büyümesi, kilo kayb›, endemik bölgelerde deri üzerindeki lezyonlar›n durumu) tan› konabilir. Kesin tan› hastadan al›nan örneklerde mikroskobik incelemede amastigotlar›n görülmesi; hasta materyalinin kültür ortamlar›na ekim yap›l›p, buralarda
promastigot formlar›n›n görülmesi; yada serum örne¤inde türe özgül Leishmania
antikorlar›n›n gösterilmesi ile konur. Saha çal›flmalar› ve az say›da örne¤in çal›fl›laca¤› deneyimin az oldu¤u laboratuarlarda immünokromatik test esas›na dayanan
10 dakikada sonuç veren h›zl› tan› testlerinden de yararlan›labilir. Ancak parazitolojide her zaman geçerli olan yöntem mümkünse etkenin kendisinin gösterilmesidir. Kütanöz ve mukokütanöz leishmaniasis’de derinin sa¤lam ve lezyonlu bölge
s›n›r›ndan önce %70 lik alkol ile temizlendikten sonra örnek al›nmal›d›r. Visseral
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
T‹ENLTEEVR‹ NZ YE OT N
‹NTERNET
128
leishmania’da dalak biyopsi örne¤i en iyisidir. Fakat hayati tehlikelerden dolay›
tercih edilmez, yerine flüpheli kiflilerden al›nan kemik ili¤i aspirasyon materyali
tercih edilir. Usulüne uygun olarak al›nan kemik ili¤inin 1 damlas› parazitin kültürünün yap›laca¤› NNN besi yerine, 1 damlas› da ince yayma örne¤i haz›rlamak
üzere kullan›l›r. Kültür ortamlar› 25-30 derecelik ortamlarda 2-3 hafta kadar aras›ra üreme kontrolleri yap›larak bekletilir. Lam üzerine yay›lan kemik ili¤i örnekleri
Giemsa, Wright gibi boyalarla boyanarak amastigot varl›¤› araflt›r›l›r. Daha detayl›
araflt›rmalar ve tür tayini için PCR testlerinden yaralan›l›r.
Tedavi ve Kontrol
Basit kütanöz leishmaniasis yara bak›m› iyi yap›l›rsa kendili¤inden iyileflir. Tedavide yaran›n dondurulma, ›s›tma ve cerrahi olarak lezyonun ç›kar›lmas› yöntemlerinden de yaralan›lmaktad›r. Yara çevresine Antimon bileflikleri enjekte etmekte s›kça baflvurulan metodlardand›r. Visseral leismaniasisde Glukantim, Pentostam ve
Amfoterisin B tedavide kullan›lmaktad›r. Korunmada vektör arac›l›¤›yla geçen parazitlerdeki protokoller uygulanmal›d›r. Burada yak›n çevremizdeki köpeklerin ara
konakl›k yapmas› söz konusu oldu¤u için, bunlarda özel böcek kaç›r›c› tasmalar›n
kullan›lmas› hastal›ktan korunmada önemli bir ad›md›r.
TRYPANOSOM‹AS‹S
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Bu hastal›k kamç›l›lardan Trypanosoma türlerinin neden oldu¤u parazitozdur. ‹nsan da 2 farkl› tipte görülür.
1. Chagas hastal›¤› (Amerikan Trypanosomiasisi): Trypanosoma cruzi’nin
oluflturdu¤u bir zoonozdur. Latin Amerika ülkelerinde 100 milyon insan risk alt›nda, 18 milyon insanda enfektedir. Her y›l 45 bin kiflinin ölümüne neden olan hasSIRA
S‹ZDE seyirli olabilmektedir. Enfeksiyon daha çok k›rsal alanda götal›k akut yada
kronik
rülmekle ancak zaman zaman göçlerle flehirlere de yay›lmaktad›r. Enfekte insanlardan Redüviidae
tahtakurular›) böceklerin beslenmesi s›ras›nda al›nan paD Ü fi Ü N E(Y›rt›c›
L‹M
razit, böceklerde bir geliflim dönemi geçirdikten sonra böce¤in d›flk›s›yla beslendikleri bölgeye
Böce¤in kan emmesi s›ras›nda oluflan reaksiyon sonras›
S Ob›rak›l›r.
R U
kafl›nma ile çizilen bölgeden veya mukozalardan tripostigotlar insan vücuduna girer. Daha az s›kl›kla konjenital(do¤umsal), kan ve organ nakli ile bulaflmalar bildiD‹KKAT
rilmifltir. Parazitin vücuda girdi¤i ›s›r›k yerinde küçük bir yara oluflur. Bu genellikle göze yak›n oldu¤u için göz kapa¤› flifler. Bu görüntü “Romana belirtisi”olarak
SIRA S‹ZDE
adland›r›l›r. Bunu takip eden günlerde atefl ve lenf bezlerinde fliflme meydana gelir. Zaman içinde parazit baflta kalp olmak üzere, ba¤›rsak ve yemek borusunda
AMAÇLARIMIZ
hasar oluflturur.
Buna ba¤l› zay›flama ve ölüm görülür.
Trypanosom’lar çekirdeklerinin yerleflimi, dalgal› zar varl›¤›, kamç› say›s›/varl›¤›na göre birbirinden morfolojik olarak farkl› 4 flekilde görülürler. Bunlar trypoK ‹ T A P
mastigot, epimastigot, promastigot, amastigot formlar›d›r (flekil 5.8 ve 5.9). ‹nsanda amastigot ve tripomastigot formlar›nda bulunur. Vektör tahtakurular› enfekte insandanTkandaki
al›rlar. Bunlar›n ba¤›rsa¤›nda trypomastigotE L E V ‹ Z Y Otripomastigotlar›
N
lar epimastigotlara dönüflür ve d›flk›yla kan emdikleri bölgelere b›rak›rlar.
N N
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/TrypanosomiasisAmerican_il.htm
adre‹NTERNET
sinden T. cruzi’nin yaflam döngüsüne ulaflabilirsiniz.
129
fiekil 5.8
Trypanosoma
türlerinin yaflam
döngüsünde
görülen morfolojik
dönemler
fiekil 5.9
T. cruzi
trypomastigolar›
(Kan yaymas›
preparat›, Giemsa
boyama 100X
Epidemiyolojisi
T. cruzi baflta Güney Amerika K›tas› ve Amerika Birleflik Devletlerinin güneyinde
yay›l›fl göstermektedir. Bu ülkelerde özellikle hijyenin kötü oldu¤u ve vektörlerinin bulundu¤u yerlerde önemli bir zoonozdur. Vektörler özellikle a¤aç kovuklar›,
hayvan bar›naklar› gibi ortamlarda yaflarlar. Hastal›k 150 kadar evcil ve vahfli memelide saptanm›flt›r. Latin Amerika ve Arjantin’in k›rsal alanlar›nda yaflayan çeflitli
memeliler ve insan enfeksiyonu oldukça s›kt›r. Hastal›k genellikle 10 yafl›ndan küçük çocuklarda saptan›r ve ölüm oran› da yüksektir. ABD de rastlanan olgular daha çok kronik seyirli ve genellikle göçlere ba¤l› bulunmaktad›r. Ülkemizden olgu
bildirimi olmam›flt›r.
130
Hastal›¤›n farkl› klinik tablolar› vard›r. Akut hastal›k kona¤›n enfeksiyonla ilk karfl›laflt›¤› zaman geliflir, daha sonra hastal›k ilerler ve kronik hale geçer. Akut Chagas daha çok çocuklarda görülür. Enfeksiyonun ilk belirtisi gözdeki tek tarafl›
ödem romana belirtisidir. Yana¤a do¤ru yay›lan flifllik 2-3 ayda geçer. Daha sonra
atefl, halsizlik, ifltahs›zl›k, yüz ve ayaklarda flifllik görülür. ‹leri dönemlerde karaci¤er ve dalak büyümesi, kalp yetmezli¤i görülür. Bu durum daha çok çocuklarda
ölümle sonlan›r, yetiflkinlerde enfeksiyon kronik hale geçebilir. Ancak y›llar sonra
bile enfeksiyon tekrar akut hale gelebilmektedir.
Tan›
Klinik bulgular olan romana belirtisi ve karaci¤er dalak büyüklü¤ü baflka hastal›klarla da kar›flabilmesi nedeniyle tan›da etkenin mikroskobik olarak gösterilmesi ve
SIRA S‹ZDE
immünodiagnostik yöntemler daha de¤erlidir. Tan›da parazitin aral›klarla görülebilmesi ve parazitin seyrek bulunmas› nedeniyle ince yayma ve kal›n damla
fi Ü Nzaman
EL‹M
preparatlarD Üher
baflar›l› olamamaktad›r. Parazitin NNN besiyerinde ve Ksenodiagnosisle tan›s› konulabilmektedir. Akut Chagas hastal›¤› tan›s› mutlaka paraS O R Uile konulmaktad›r.
zitin gösterilmesi
SIRA S‹ZDE
S O R U
Üniteden kanDyaymas›,
‹ K K A T NNN kültürü ve Ksenodiagnosis yöntemlerini yeniden gözden geçiriniz.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
fiekil 5.10
TELEV‹ZYON
T. gambiense
tripomastigotlar›
(Kan yaymas›
‹ Npreparat›nda,Giem
TERNET
sa boyama 100X)
SIRA S‹ZDE
Tedavi ve Kontrol
Akut ve kronik Chagasta Nitrofurfurylidine ve Benzidazol gubu ilaçlar kullan›lmaktad›r. AMAÇLARIMIZ
Chagas hastal›¤› sadece Amerika K›tas›nda görülmektedir. Hastal›¤›n
kontrol alt›na al›nmas› vektörün kontrol al›nmas›yla mümkündür. Evlerin çevresinde DDT kullan›m›
bile enfeksiyonun önemli ölçüde azalmas›na neden olmufltur.
K ‹ T A P
Yüksek endemik bölgelerde çevrenin düzenli ilaçlanmas› ev ve çevredeki böceklerin bar›nabilece¤i yerlerin yeniden
TELEV‹ZYON
düzenlenmesi korunmada önem
teflkil eder.
2. Afrika Uyku Hastal›¤› (Afrika Trypanosomiasisi): Etkenler co¤‹NTERNET
rafik farkl›l›k gösteren Do¤u ve Bat› Afrika’da bulunan 2 tür Glossina
cinsi (Çe Çe) sineklerin ›s›rmas› ile
bulafl›r. Her iki türde de parazitler
kanda, lenf sisteminde ve beyin
omurilik s›v›s›nda trypomastigot
fleklinde bulunurlar.
Bu bölgede 60 milyon insan risk alt›ndad›r. Hastal›¤›n klini¤i ve co¤rafik da¤›l›m›na göre 2 farkl› formu vard›r. Gambia ve çevresinde görülen Bat› Afrika formu
Trypanosoma brucei gambiense taraf›ndan oluflturulur ve genellikle kronik seyirli
hastal›¤a yol açar. Rodezya ve çevresinde görülen Do¤u Afrika formu ise Trypanosoma brucei rhodesiense taraf›ndan oluflturulur, akut ve ölümcül seyirlidir. Hastal›k aylarca sürer merkezi sinir sistemini etkiler.
Parazitin kanda hücre d›fl›nda bulunan tripomastigotlar› (14-30 µmX1.5 µm)
uzun ince yap›da ve tek kamç›lar› vard›r (fiekil 5.10). Kamç› sitoplazmada bir noktadan ç›kar ve vücut boyunca dalgalanan zar yapar. Bunlar kan emme s›ras›nda çeçe sinekleri taraf›ndan al›n›p epimastigot forma dönüfltürülürler.
Enfekte sine¤in ›s›rmas›ndan birkaç hafta sonra ›s›rma yerinde küçük iltihapl› bir
lezyon oluflur. Birkaç ay sonra özelikle boynun arka k›sm›ndaki lenf dü¤ümlerinde yumurta büyüklü¤ünde flifllikler oluflur, bunlara “Winterbottom belirtisi” denir. A¤r›, deri döküntüleri ve karaci¤er dalak büyümesi görülür. Parazit daha sonra SSS iflgal etmesiyle birlikte dikkat eksikli¤i, menenjit, uyku hali ve bilinç kayb›yla hastal›k ölümle sonlan›r.
Tan›
Kan, lenf aspirasyonu, kemik ili¤i ve beyin omurilik s›v›s›nda parazitin saptanmas›yla tan› konur. Parmak ucundan al›nan kan yada venöz kan yaymas› kullan›labilir. BOS incelemeleri ilk 10 dakika içinde örnekler santrifüj edilip dipteki çökeltide inceleme yap›lmal›d›r. Serolojik yöntemlerle de tan› konulabilir.
Daha önceleri co¤rafik bölgelere göre yap›lan iki türün ay›r›m› günümüzde
moleküler testlerle mümkündür. Giemsa ve Wright boyalar›yla sitoplazmalar› soluk mavi, merkezde yer alan çekirdekleri k›rm›z› renkte boyan›r.
Tedavi ve Kontrol
Hastal›k erken dönemde yakalanabilirse Pentamidin ‹zosiyonatla tedavi edilebilir.
Korunmada di¤erlerinde oldu¤u gibi enfeksiyonlular›n tedavisi ve vektör mücadelesi önem tafl›maktad›r.
ÜROGEN‹TAL S‹STEM PARAZ‹TLER‹
Trichomoniasis
‹nsanlarda ürogenital sistemde yerleflen Trichomonas vaginalis’in kad›nda vajinada, erkekte prostat ve üretrada yerleflip oluflturdu¤u, kafl›nt›, ak›nt› ve yanma gibi
bulgular› olan tedavi edilmedi¤inde ciddi rahats›zl›klara dönüflen bir hastal›kt›r.
Cinsel yolla bulafl›r ve dünyan›n her yerinde görülür, Dünya Sa¤l›k Örgütü her y›l
yaklafl›k 170 milyon insan›n bu parazite yakaland›¤›n› bu nedenle cinsel yolla bulaflan hastal›klar›n ilk s›ralar›nda yer ald›¤›n› vurgulamaktad›r.
Parazit Trichomonas vaginalis, Mastigophora s›n›f›nda yer alan bir kamç›l›d›r.
T. vaginalis ürogenital sistemde yerleflirken, bu gruptan Tichomonas tenax a¤›z
bofllu¤unda, T. intestinalis inceba¤›rsaklarda yer alan di¤er türlerdir. T. vaginalis’in sadece trofozoit formu vard›r. Trofozoitler oval armut fleklinde, ortalama
13µm uzunlu¤unda tek çekirdekli ön ucunda 4 çift kamç›s› bulunan, boyuna ekseni etraf›nda dönerek hareket eden bir protozoondur (flekil 5.11). Bulundu¤u ortamdaki hücreleri, bakteri ve spermleri fagosite ederek beslenir. Monoksen bir parazittir, tek kona¤› insand›r. Enfekte kad›n yada erkekten cinsel iliflki ile partnerine geçer. Kad›nda vajende, erkekte prostat bezinde yerleflir, burada efleysiz olarak
131
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
132
TELEV‹ZYON
ELEV‹ZYON
ço¤al›rlar. TAyr›ca
kad›nlarda vulva ve üretrada, erkeklerde üretra, prostat ve epididimitde yerleflebildi¤i de bildirilmektedir.
‹NTERNET
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/Trichomoniasis_il.htm
adresinden T.
‹NTERNET
vaginalis’in yaflam döngüsüne ulaflabilirsiniz.
Epidemiyoloji
fiekil 5.11
T. vaginalis
trofozoitinin genel
yap›s›
Hastal›k erkeklerde genellikle belirti vermez, bu nedenle belirtisiz enfeksiyonlu
erkekler hastal›¤›n yay›l›m›nda portör rolü oynarlar. Çok efllili¤in yayg›n oldu¤u
yerlerde ve cinsel aktivitenin yo¤un oldu¤u 16-40 yafl aras›nda görülme oran›
yüksektir. Bu konuyla ilgili çal›flmalar genellikle bulaflma olas›l›¤› yüksek riskli
gruplar üzerinde yap›ld›¤› için toplumlar›n genel durumlar› hakk›nda bilgi almak
hatal› olabilir. Avrupa ve Amerika’da
oran % 50’lere ulaflmaktad›r. Polonya ve
Bangladefl’te % 60-78 oranlar›nda raporlanm›flt›r. Son y›llarda olgular›n geliflmekte olan ülkelerde daha fazla oldu¤una dayanan bilgiler bulunmaktad›r. Ülkemizde büyük flehirlerde risk alt›ndaki
kad›n gruplar›nda ve hamilelerde % 4-40
oran›nda saptanm›flt›r.
Vaginitis:Vajinan›n iltihapl›
hastal›¤›d›r.
Bulaflmadan sonraki 5-20 günlük bir kuluçka döneminden sonra ilk hastal›k belirtileri görülmeye bafllar. Kad›nlarda en çok vajinada yerleflti¤i için vajinit yapar, ancak ürogenital sisteme girip buralarda da hastal›k oluflturmaktad›r. Parazit yaflam›
için gerekli enerjiyi vajinal sistem epitelyum hücrelerinden temin eder. Ço¤alabilmesi için ortam›n yap›s›n› de¤ifltirir buna ba¤l› olarakta buralarda yang› meydana
gelir. Bulundu¤u ortam›n zaten bir bakteri floras› da mevcut oldu¤u için onlarla
birleflip vaginitis ortaya ç›kar
Trichomoniasis de vajina epitelinin görünümü oldukça tipiktir. Epitel hücrelerin parçalanmas› ve ödem oluflumuna ba¤l› olarak mukoza solgun renkte üzerinde koyu renkte benekler görülür. Parazit genellikle dokular›n içine girmez, ancak
hücre ve dokular için salg›lad›¤› toksik salg›larla damarlarda geniflleme ve kanamalar görülür. Zamanla buralarda bakterilerinde etkisiyle nekrozlaflmalar olur. Enfeksiyona ba¤l› kad›nlarda vulvit, bartolin bezlerinde iltihap, sistit, üretrit, piyelit,
endometrit ve peritonite neden olabilmektedir. Erkeklerde ço¤unlukla klinik belirti vermeden seyreden hastal›k zaman zaman 1-2 damla ak›nt› ile birlikte üretrit,
prostatit, epididmite neden olabilmektedir.
Tan›
Vajinal ve üretral ak›nt›, prostat sekresyonu ve idrar sedimentinin bekletilmeden
direkt mikroskobik incelenmesi, yada bunlardan haz›rlanan yayma preparatlar›n
kal›c› boyalarla boyanarak incelenmesi ile tan› yap›lmaktad›r (fiekil 5.12). Bekletilmeden incelenen örneklere 1 damla serum fizyolojik ilavesi parazitin aktivasyonunu art›raca¤› için oldukça hareketli trofozoitleri kolayl›kla mikroskopta görülecektir. Parazitin uygun besiyerlerin de kültürü de yap›labilmektedir. Serolojik yöntem-
133
ler ve h›zl› tan› testleri de baflar› ile uygulanan yöntemlerdendir. Birden fazla yöntemin bir arada uygulanmas› görülme olas›l›¤›n› art›racakt›r.
fiekil 5.12
T. vaginalis (Vajen
ak›nt›s›
preparat›nda
Giemsa
boyama100X).
Tedavi ve Kontrol
Oral ve topikal Metranidazol tedavisi baflar› ile uygulanmaktad›r. Baz› dirençli olgularda Tinidazol de kullan›lmaktad›r. Efllerin yada cinsel partnerlerin mutlaka birlikte tedavi edilmeleri gereklidir. Korunmada tüm cinsel temasla geçen hastal›klarda al›nabilecek önlemleri almak, ortak iç çamafl›r› kullanmamak genel hijyen kurallar›na dikkat etmek önemlidir.
134
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Kan ve dokularda yaflayan tek hücreli parazit
protozoonlar›n neden olduklar› hastal›klar› tan›mlayabileceksiniz.
Paraziter hastal›klar›n birço¤unun etkeninin yaflayabilmeleri için gerekli iklim koflullar›na sahip
olan ülkemizde, bunlar›n ço¤unun belirgin klinik rahats›zl›klara yol açmamalar› ve öldürücü
olmamalar› nedeniyle genellikle ihmal edilmektedir. Ancak daha önceki ünitelerde de söz edildi¤i üzere, parazitler özellikle çocukluk yafl döneminde zihinsel ve bedensel geliflimi olumsuz
yönde etkilemekte, yetiflkinlerde ifl gücü kayb›
ve üretkenli¤e etki edip ülke ekonomisine zarar
vermektedir. Kan ve dokularda yaflayan parazitler di¤erlerinden daha a¤›r hastal›k belirtilerine
neden olmakta, ihmal yada gecikme durumlar›nda tedaviye yan›t al›namamakta ve ölümle sonlanabilmektedir. Kan ve doku parazitleri ça¤›m›zda h›zla yay›lan immün yetmezlik durumlar›nda
daha da a¤›r tablolarla k›sa sürede ölümcül hale
gelebilmektedir. Globalleflme ve çeflitli nedenlerle insan hareketlili¤inin artt›¤› günümüzde art›k
uzak yörelerin tropikal hastal›klar› diye adland›r›lan hastal›klar bizim için birer tehdit unsuru haline gelmifltir. Bu grupta yer alan parazitlerden
Malaria, Kütanöz leishmaniasis, Visseral leishmaniasis, Toxoplasmosis Sa¤l›k Bakanl›¤›nca bildirimi zorunlu hastal›klar listesinde yer almaktad›r.
Ürogenital sistemde yaflayan Trichomonas vaginalis’in bulafl›m›n› ve neden oldu¤u hastal›¤› tan›mlayabileceksiniz,
T.vaginalis dünyan›n her yerinde görülen cinsel
temasla bulaflan bir hastal›kt›r. Kad›nlarda ak›nt›l›, kafl›nt›l› ve tedavi edilmedi¤i durumlarda a¤›r
hastal›klara neden olan parazit erkeklerde genellikle belirtisiz seyreder. Dünyada kozmopolit bir
da¤›l›m gösteren parazit, çoklu cinsel iliflkinin
yayg›n oldu¤u yerlerde prevalans› artar.
N
A M A Ç
3
Kan, doku ve ürogenital sistemde yaflayan parazit protozonlar›n epidemiyolojilerini, yaflam döngülerini, oluflturduklar› hastal›k belirtilerini, tan› yöntemlerini ve bunlardan korunma protokollerini tan›mlayabileceksiniz.
Ülkemizin geliflmifl ülkeler grubunda yer alma
çabalar› sürerken, parazit hastal›klar›n›n önemli
bir halk sa¤l›¤› problemi olmas› oldukça düflündürücüdür. Paraziter enfeksiyonlarla mücadele
edebilmenin yolu e¤itimli ve tecrübeli sa¤l›k personeline ba¤l›d›r. Hastal›¤›n zaman›nda ve do¤ru tan›s›n›n konmas›, uygun dozda ve yeterli tedavinin verilebilmesi için parazitoloji laboratuarlar›na ve burada görev alacak personele çok
önemli roller düflmektedir. Bunlar›n ço¤unun sadece tan›mlanmakla kalmay›p yetkili kurulufllar›n bilgilendirilmesi hastal›¤›n takibi ve kontrol
alt›na al›nmas›nda da laboratuar çal›flanlar›na büyük roller düflmektedir. Bu ünitede kan, doku ve
ürogenital sistemde yaflayan parazitlerin dünyadaki görülme s›kl›klar›, ülkemizdeki durumlar›,
tan›ya yönelik de¤erlendirme kriterleri, k›sa tedavi ve korunmaya yönelik önlemlere de¤inilmifltir.
5. Ünite - Kan-Doku ve Ürogenital Sistemde Yaflayan Protozoonlar
135
1. Afla¤›daki paraziter etkenler-ve vektörleri eflleflmesinde hangisi yanl›flt›r?
a. Toxoplasma gondii-Pireler
b. Trypanosoma cruzi-Redüvid böcekler
c. Plasmodium malaria-Anofel türleri
d. Leishmania donovani-Phlebotomus türleri
e. Trymanosoma gambiense-Tse-tse sinekleri
2. Toxoplasmosis’in do¤adaki son konaklar› (parazitin
efleyli üredi¤i konak) hangi canl›lard›r?
a. Domuzlar
b. ‹nsanlar
c. Kediler
d. Köpekler
e. Kemirgenler
3. Afla¤›daki tan› yöntemlerinden hangisi sadece Toxoplasmosisin tan›s›nda kullan›lmaktad›r?
a. EL‹SA
b. ‹FAT
c. PCR
d. Sabin-feldman
e. Lateks aglutinasyon testi
4. Afla¤›daki Toxoplasma enfeksiyonlar›ndan hangisinde serolojik kontrol ve tedaviye gerek yoktur?
a. Daha önce toxoplasma geçirmifl Toxo-IgG antikorlar› pozitif hamile kad›nlar
b. A‹DS hastas› Toxo-IgM antikorlar› pozitif kifliler
c. Toxoplasmosis sekelli do¤mufl bebekler
d. Hamileli¤in 3. ay›nda Toxo-IgM antikorlar› pozitif olan kad›nlar
e. Toxoplasmik korioretinit tan›s› alm›fl hastalar
5. Afla¤›daki paraziter enfeksiyonlardan hangisi zoonotik enfeksiyonlardan biri de¤ildir?
a. Toxoplasma gondii
b. Sarcocystis hominis
c. Trichomonas vaginalis
d. Leishmania donovani
e. Trymanosoma gambiense
6. Tropikal bir bölgeye seyahat öyküsü olan bir hastada periyodik olarak 48 saatte tekrarlayan atefl-üflümetitreme- terleme fleklinde nöbet oluflumu görülmektedir. Bu durumda, hangi parazitin varl›¤›n› düflünülmeli
ve inceleme materyali ne olmal›d›r?
a. Plasmodium sp- kan yaymas›
b. Leishmania tropica-NNN kültür
c. Trypanosoma gambiense- kan yaymas›
d. Sarcocystis lindemanni-kan yaymas›
e. Babesia bovis-serolojik tan›
7. Afla¤›dakilerden hangisi Trichomonas vaginalis parazitinin özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Cinsel yolla bulafl›r.
b. Parazitler erkeklerde genellikle belirti vermez.
c. Monoksen parazittir.
d. Artropodlar arakonakl›k yapar.
e. Vajinada ak›nt›, kafl›nt› en önemli bulgular›ndand›r.
8. Afla¤›dakilerden hangisi kanda yaflayan protozoonlardan biri de¤ildir?
a. Plasmodium sp.
b. Leishmania sp.
c. Trypanosoma sp.
d. Toxoplasma sp.
e. Trichomonas sp.
9. Ksenodiagnosis(Xenodiagnosis) hangi parazit enfeksiyonunun tan›s›nda kullan›lan bir yöntemdir?
a. Plasmodium sp.
b. Toxoplasma sp.
c. Trypanosoma sp.
d. Babesia sp.
e. Sarcocystis sp.
10. Visseral leishmaniasisin tan›s›nda ilk tercih edilecek inceleme materyali afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Kemik ili¤i yaymas›
b. Kan kültürü
c. Ksenodiagnosis
d. Selofan bant yöntemi
e. Deri kaz›nt›s›
136
S›ra Sizde 1
P. vivax, Çukurova bölgesi
1. a
2. c
S›ra Sizde 2
P. falciparum, Tropikal splenomegali
S›ra Sizde 3
Dala¤› ç›kar›lm›fl hastalar, vektör keneler
3. d
4. a
5. c
S›ra Sizde 4
Periyodik ateflin olmamas›
6. a
S›ra Sizde 5
Kenelerde efleyli ürerler ve transovariyal olarak hastal›¤› yumurtalar›na aktar›rlar.
7. d
S›ra Sizde 6
Seronegatif hamile kad›nlar
9. c
8. e
10. a
S›ra Sizde 7
Trofozoitleri daha büyük ve kal›n duvarl›d›r, ay›rt edilemezse serolojik tan›.
S›ra Sizde 8
NNN besiyerinde promastigot formda ürer (Ayr›nt›l› bilgi için 3.Ünite notlar›n›z› gözden geçiriniz).
S›ra Sizde 9
KL de derinin herhangi bir yerinde lezyon vard›r, VL de
karaci¤er-dalak büyür.
S›ra Sizde 10
Lezyonun sa¤lam deriyele birleflme yerinden örnek al›nmal›d›r.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toxoplasmosis” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toxoplasmosis” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toxoplasmosis ve tan› yöntemleri”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toxoplasmosis” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Trichomoniasis” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Plasmodiumlar” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Trichomoniasis” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Trichomoniasis” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Trypanosomiasis” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Leishmaniasis” konusunu
gözden geçiriniz.
5. Ünite - Kan-Doku ve Ürogenital Sistemde Yaflayan Protozoonlar
Yararlan›lacak ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Parasitology, Ninth Ed. USA: Saunders Elsevier.
Murray PR., Baron EJ.(2007). Manual of Clinical Microbiology, Ninth Ed. ASM Press.
Sayg› G. (2009).Paraziter Hastal›klar ve Parazitler. Sivas: Es-Form ofset.
Baflkanl›¤›. (2008). Bulafl›c› Hastal›klar›n Surveyans›.
Garcia, LS. (2001). Diagnostic Medical Parasitology, Fourth.Ed. ASM pres.
http//www.biosci.ohio-state.edu/parasite)home.html
(27.01.2010)
http://www.medicine.cmu.ac.th (27.01.2010)
ttp://www.dpd.cdc.gov/DPDx (27.01.2010)
(27.01.2010)
http://tr.wikipedia.org/wiki/Parazitoloji (27.01.2010)
137
6
Amaçlar›m›z
N
N
N
Ba¤›rsaklarda yerleflen Nematodlar› (yuvarlak solucanlar) ve neden olduklar›
hastal›klar› tan›mlayabilecek,
Dolafl›m sistemi ve dokularda yerleflen Nematodlar› ve neden olduklar› hastal›klar› tan›mlayabilecek,
Larva migrans hastal›klar›n› ve etkenlerini tan›mlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• helmint
• filarya
• rabdit larva
• insidans
• prolapsus ani
• larva migrans
Nematodlar
(Yuvarlak Solucanlar)
• G‹R‹fi
• BA⁄IRSAK NEMATODLARI
• DOLAfiIM S‹STEM‹ VE DOKU
NEMATODLARI
• LARVA M‹GRANS HASTALIKLARI
Nematodlar (Yuvarlak
Solucanlar)
G‹R‹fi
Nematodlar bir bölümü do¤ada serbest, bir bölümü ise insanda ve hayvanlarda
parazit yaflayan helmintlerdir. Serbest yaflayan formlar›n ço¤u parazit akrabalar›na göre daha küçük boyda olurken, parazit helmintler yaklafl›k 1 metre kadar olabilmektedir. Nematodlar›n ço¤u ayr› efleylidirler. Sadece bir kaç› hermafrodittir.
Erkekler boylar›n›n daha küçük olmas› ve arka uçlar›n›n kar›n tarafa do¤ru k›vr›lmas› ile diflilerden ayr›l›rlar (fiekil 6.1). Ço¤unlukla metamorfozla (baflkalafl›m)
geliflirler. Geliflme genelde ana hayvan›n bulundu¤u bölgede olmaz. Parazit formlar›n ço¤unda larvalar rhabdit fleklindedir. Parazit nematodlarda embriyo sonras› geliflme birçok farkl›l›k gösterir. Baz›lar›nda embriyolar yumurta kabuklar›n›n
içinde bulunurken, bir k›sm› besin maddeleri aras›nda ya da içme suyu ile birlikte do¤rudan do¤ruya son konaklar›na geçerler. Konak varsa, yumurtadan ç›kan
larvalar konak hayvanda bir kistle çevrilirler. Bu kistlerin konak taraf›ndan al›nmas›yla pasif olarak esas kona¤a geçerler. Baz› nematodlar›n larvalar› da çamurlu yerlerde geliflir. ‹nsanlarda parazit olan nematodlar sindirim sistemine veya dokulara yerleflirler.
Rhabdit form: Parazit
yaflayan nematod
larvalar›nda görülen, i¤ biçimindeki
ipliksi yap›d›r.
fiekil 6.1
Sinir
halkas›
A¤›z,
Farinks
Ovaryum
Vagina
Ventral sinir
Ekskresyon kanal›,
Dorsal sinir,
Ventral sinir,
Uterus,
Anüs
Dorsal sinir,
Sinir
halkas›,
Testis,
Ovaryum
Kloak
Nematodlar›n genel
morfolojik yap›s›
(Ascaris
lumbricoides’in difli
ve erkek eriflkin
dönemi)
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
140
S O R U
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
1
Nematodlarla
D ‹ilgili
K K A Tsistematik ve genel bilgiler için 2. üniteyi tekrar gözden geçiriniz.
Nematodlar›n
baz›lar› sadece eriflkin dönemde, baz›lar› larval dönemde, baz›laSIRA S‹ZDE
r› ise hem eriflkin hem de larval dönemde insan›n çeflitli doku ve organlar›nda yerleflerek parazitoza neden olurlar. ‹nsanda yerleflerek Nematodiyoz hastal›¤›na neden olan AMAÇLARIMIZ
nematodlar yerlefltikleri vücut bölgelerine göre ba¤›rsak ve doku nematodlar› olarak iki büyük grup alt›nda incelenecektir.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
K ‹ T A NEMATODLARI
P
BA⁄IRSAK
‹nsanda yerleflen çok önemli parazitlerden olan ba¤›rsak nematodlar›yla dünya
nüfusunun yaklafl›k dörtte birinin enfekte oldu¤u tahmin edilmektedir. Ba¤›rsak
T E L Etaraf›ndan
V‹ZYON
nematodlar›
oluflturulan enfeksiyonlar›n yayg›n olmas›n›n ana nedenleri sanitasyon ve sosyo-ekonomik yetersizliklerdir. Enfeksiyona yakalananlar ço¤unlukla çocuklar ve kad›nlard›r. Ba¤›rsak nematodlar›n›n tan›s› ço¤unlukla d›flk›
örneklerinin makroskobik ve mikroskobik incelemeleri ile yap›lmaktad›r. Enfeksi‹NTERNET
yona ba¤l› klinik belirtiler ise ba¤›rsakta yerleflmifl olan türe ve helmintlerin say›s›na göre de¤ifliklik göstermektedir. Ba¤›rsaklarda yaflayan nematodlar aras›nda en
önemli türler Ascaris lumbricoides, Ancylostoma duedanale, Necator americanus,
Strongyloides stercoralis, Trichostrongylus sp., Enterobius vermicularis, Trichuris
trichiura ve Trichinella spiralis’dir.
Ascariosis
Ascariosis, Ascaris lumbricoides’ in eriflkin ve larvalar›n›n insanda meydana getirdi¤i enfeksiyonun genel ad›d›r. Halk aras›nda “ba¤›rsak solucan›” olarak da bilinen
A. lumbricoides ince ba¤›rsakta yaflayan en büyük nematod parazittir. Eriflkin dönemlerinde pembemsi krem renkli silindirik yap›da olup, difliler yaklafl›k 25-40
cm, erkekler ise 12-30 cm boyundad›r. Eriflkin helmintler insanda inceba¤›rsak
bofllu¤unda yaflay›p sindirilmifl besinlerle beslenirken, larval dönemde kan dolafl›m›na kat›larak karaci¤er ve akci¤erleri de içeren bir göç yap›p ve bu bölgelerde
geliflimini de sürdürerek eriflkin helmint haline gelir ve esas yerleflecekleri organa
göç ederler.
fiekil 6.2
A. lumbricoides
eriflkinleri
141
6. Ünite - Nematodlar (Yuvarlak Solucanlar)
Eriflkin A. lumbricoides’de efley ayr›m›n› nas›l yapabilirsiniz?
SIRA S‹ZDE
1
Eriflkin bir difli Ascaris günde yaklafl›k 200.000 kadar embriyonsuz yumurta
oluflturur. Yumurtalar döllenmifl ve döllenmemifl olarak iki flekilde görülürler. Döllenmemifl yumurtalar yaklafl›k 45-75 µm boyunda, 35-50 µm eninde olup, üç katS O Rprotein
U
manl› bir kabu¤a sahiptir. Bu katmanlar d›fltan içe do¤ru s›ras›yla,
tabakas›, membrana lucida ve askarosit veya lipoidal vitellin zar tabakalar›d›r. Protein tabakas›, grintili-ç›k›nt›l› ve safranin boyalar›yla boyanarak alt›n Dsar›ms›-kahverengi
‹KKAT
görünür. Membrana lucida, kal›n, renksiz ve saydam olan düz bir tabakad›r. Askarosit veya lipoidal vitellin zar tabakas› ise, embriyonun etraf›n› çevreleyen seSIRA S‹ZDE
çici geçirgen olan tabakad›r. D›flk›yla at›lan yumurtalar döllenmifl
ise uygun ›s› ve
nem koflullar›nda topraktaki embriyonik geliflimlerine devam ederek insan için enfektif duruma gelirler. Topraktaki bu süreç yaklafl›k 3-4 haftaAMAÇLARIMIZ
devam etmektedir.
A. lumbricoides sadece insanda yerleflen ve monoksen bir parazit oldu¤u için
konak zinciri insan-insan fleklindedir. Bu nedenle yaflam döngüsü enfektif olan döllenmifl yumurtan›n fekal-oral yolla al›nmas›yla bafllamaktad›r.K Al›nan
‹ T A Pyumurta duodenumda enzimatik etkiyle aç›larak içinde geliflmifl olan ilk dönem larva serbest
kal›r. Larva ince ba¤›rsak çeperini deler ve kan dolafl›m›na kat›l›r. Kan dolafl›m› ile
karaci¤ere gelip, burada 3-4 gün kald›ktan sonra s›ras›yla kalbe,
T E Loradan
E V ‹ Z Y O Nda akci¤erlere geçer. Larva bazen lenf yollar›ndan ilerleyerek, mezenter lenf dü¤ümlerine de
gelebilir. Buradan periton bofllu¤u ya da portal damarlardan sonra, karaci¤erden
geçerek akci¤ere eriflebilir. Akci¤er kapiller damarlar›n› delerek alveollere geçen
‹ N T E R ve
N E Tfarinkse gelarvalar burada iki kat büyüklü¤e eriflirler. Bronfllar yoluyla trakea
çerler. Öksürükle larvalar a¤›zdan geri gelebilir ve buradan yutularak özefagus ve
mide yoluyla ba¤›rsaklara yerleflirler. Bu göç yollar› s›ras›nda arka arkaya gömlek
de¤ifltirerek geliflen larvalar ince ba¤›rsakta eriflkin erkek ve difli bireylere olgunlafl›rlar. Difliler yaklafl›k 60-70 gün sonra yumurtlamaya bafllarlar. Enfeksiyonun bafllang›c›ndan yumurta yap›m›na kadar geçen süre yaklafl›k 2-3 ayd›r (fiekil 6.3). Eriflkin nematodlar 1-2 y›l yaflayabilirler. Difliler erkek birey olmad›¤› zaman döllenmemifl yumurtalar yapabilirler. Ancak larvan›n geliflmesi için, mutlaka döllenmifl yumurta olmal›d›r. Yumurtalar toprakta uzun y›llar canl› olarak kalabilirler.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
fiekil 6.3
A. lumbricoides’in
yaflam döngüsü.
karaci¤er
enfektif
yumurta
ince ba¤›rsak
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
142
‹NTERNET
1
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/Ascariasis_il.htm
adresinden A. lum‹NTERNET
bricoides’in yaflam döngüsüne ulaflabilirsiniz.
fiekil 6.3 a-b
A. lumbricoides’in
döllenmemifl (a) ve
döllenmifl
yumurtalar› (b)
Askariosis, dünyada en yayg›n görülen helmint enfeksiyonlar›ndand›r. Dünya üzerinde 1,4 milyon insan›n enfekte oldu¤u tahmin edilmektedir. Daha çok geliflmekte
olan ülkelerde temiz içme suyunun bulunmad›¤›, altyap› sisteminin ve e¤itimin yetersiz oldu¤u yerlerde yayg›n olarak görülmektedir. Enfeksiyonun kayna¤› d›flk›lar›n› çevreye yayan askariosisli insanlard›r. Ülkemizde askariosis insidans›nda 1990’l›
y›llardan sonra önemli oranda azalmalar görülmektedir. Bu duruma, birçok ilde kanalizasyon sisteminin düzenlenmifl olmas›, sanitasyon koflullar›n›n iyilefltirilmesi ve
insan d›flk›s›n›n gübre olarak kullan›lmamas›n›n önemli katk›lar› olmufltur.
Enfeksiyonlar›n ço¤u asemptomatik olmakla birlikte parazit çok say›da oldu¤unda
hem larvalar hem de eriflkinler a¤›r flikâyetlere ve komplikasyonlara neden olurlar.
Askariosis; kona¤›n gösterdi¤i immunolojik reaksiyona ba¤l› olarak larvalar›n göç döneminde oluflturduklar› patolojiden, eriflkinlerin ince ba¤›rsakta oluflturduklar› mekanik ve travmatik etkiden sindirim bozukluklar›na kadar farkl› patolojiler oluflturur. Akci¤er göçü s›ras›nda çok say›da larvalar›n ard›fl›k hareketlerine ba¤l› yer de¤ifltirmeleriyle “löffler pnömonisi sendromu” (lobuler hemorajik pnömoni) durumu oluflur. Duyarl› kiflilerde ast›m benzeri nöbetler ortaya ç›kar ve kanda eonzinofillerin say›s› artar.
Bu durum 2-3 haftada kendili¤inden iyileflir.
Ba¤›rsak askariosisinde klinik belirtilerin fliddeti parazit say›s›yla iliflkilidir. Özellikle göbek etraf›nda yo¤unlaflan kar›n a¤r›s›, ifltah sapmas›, a¤z›ndan salya gelmesi, burun kafl›nt›s›, dilin kenar papillerinin belirginleflmesi, kurdeflen benzeri döküntüler
s›kl›kla görülen bulgulardand›r. Erginler çok say›da olduklar›nda yumaklar oluflturup
ba¤›rsak t›kanmalar›na neden olurlar. Baz› durumlarda da (uzun süre aç kalmak, ba¤›rsak ameliyatlar›, çeflitli ilaçlar) ba¤›rsak d›fl›na ç›kabilirler. Örne¤in mideden geçip
a¤›z, burun, kulak yolundan ç›kabilirler, solunum yoluna girip t›kanmalara neden
olurlar.
143
Tan›
Klinik bulgularla tan› koymak olanaks›zd›r. Parazitin kendisinin larvas›n›n ya da yumurtas›n›n görülmesi gerekir. Akci¤er göçü s›ras›nda belirgin Löffler pnömoni flüphesi olan kifliden al›nan balgamdan lam-lamel aras› preparatlar haz›rlanarak larvalar görülebilir veya radyolojik bulgulardan yararlan›l›r. Ba¤›rsakta bulundu¤u dönemde ise, d›flk› örnekleri farkl› günlerde al›narak yumurta aranmal›d›r. Ba¤›rsakta
sadece erkek parazit varsa, difli yumurtlama aflamas›na gelmemifl ya da larva göçü
döneminde ise d›flk›da yumurtalar görülmeyebilir. S›kl›kla d›flk›da döllenmifl ve döllenmemifl yumurtalar birlikte olabilir. Baz› durumlarda eriflkin solucan d›flk›yla birlikte d›flar› ç›kabilir. Bu nedenle d›flk› örnekleri askariosis flüphesine ba¤l› olarak
mutlaka öncelikle makroskobik olarak incelenmelidir. D›flk›da yumurta taramas› direkt serum fizyolojik veya lugolli preparat haz›rlanarak yap›labilece¤i gibi yumurta
at›l›m›n›n nadir oldu¤u durumlarda zenginlefltirme yöntemleri de uygulanabilir. Bu
yöntemler için kitab›n›z›n 3. ünitesini tekrar gözden geçiriniz. Helmint enfeksiyonlar›nda çapraz antijenik reaksiyonlar nedeniyle serolojik tan› uygun de¤ildir.
SIRA S‹ZDE Araflt›r›n›z.
D›flk›da döllenmifl ve döllenmemifl askaris yumurtalar› nas›l ay›rt edilmektedir?
Tedavi ve Kontrol
2
Larvalar›n göç döneminde uygun bir tedavi henüz yoktur. Ba¤›rsak askariosisinde
ilk seçenek olarak mebandazole ve albendazol kullan›lmaktad›r.
S O R U
Askariosis’den korunmada insan d›flk›s›n›n gübre olarak kullan›lmamas›,
temiz
su kaynaklar›n›n sa¤lanmas›, el ve kiflisel temizli¤e önem verilmesi ve enfekte kiflilerin tan›mlan›p tedavilerinin yap›lmas› gerekir.
D‹KKAT
Ankilostomiyoz/Nekatoriyoz (Çengelli Solucanlar)
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Çengelli Solucan enfeksiyonlar›
fiekil 6.4
Ancylostoma duedonale (eskidünya kancal› kurtlar›) ve NecaAMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
A. duodenale’nin
tor americanus (yenidünya kana¤›z yap›s›.
cal› kurtlar›) türlerinin insanda
K ‹ T A P
K ‹ T A P
ince ba¤›rsakta yerleflmesiyle
oluflmaktad›r. Bu enfeksiyonlar
fliddetli anemi ve ölümlere neden olabilmektedir. Baz› olguTELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
larda köpek, kedi ve ceylan çengelli solucanlar›n›n da insanda
hastal›k oluflturdu¤u bildirilmifl‹NTERNET
‹NTERNET
tir. Ancak bunlar insanda tam olgunlu¤a eriflemediklerinden yaflam döngülerini tamamlayamazlar. A. duedonale
eriflkinlerinde erkekler 8-11, difliler 10-15 mm uzunlu¤unda, N. americanus eriflkinleri ise daha küçük yap›da olup erkekler 5-9, difliler 7-13 mm boyundad›rlar.
Morfolojik olarak birbirlerine çok benzeyen bu türler pembemsi beyaz renktedir.
En önemli morfolojik farkl›l›k, A. duedonale’nin a¤›z kapsülünde iki çift di¤erinde
ise bir çift kesici plak fleklinde bir tür difle benzeyen yap›lar›n bulunmas›d›r. Ön k›s›mlar› çengel fleklinde k›vr›lm›fl a¤›z ve kesici plak fleklinde yap›lar› ile ba¤›rsak
çeperine tutunup kan emerler (fiekil 6.4 ve 6.5).
144
fiekil 6.5
A. duodenale’nin
eriflkin dönemi (A:
erkek, B: difli).
Sperm kanal› Testis,
Bursa
Bafl ve ense bezi
Spikül
Uterus
Anüs
Ovaryum
Bafl ve ense bezi
Yemek borusu
Ba¤›rsak
Boflalt›m poru
Genital por
Her iki türün de yumurtalar› birbirinden ay›rt edilemeyen karakteristik özelliklere sahiptirler. Yumurtalar oval, ince kabuklu ve yaklafl›k olarak 50-75 µm boyunda,
36-40 µm enindedirler. D›flk›yla at›lan yumurtalar içinde embriyo geliflimi devam etti¤inden 2-8 blastomerli olarak at›l›rlar. Embriyo ile yumurtan›n ince kabu¤u aras›nda belirgin bir aral›k bulunur. Bir difli günde yaklafl›k 25-30 bin kadar yumurta yumurtlayarak barsak lümenine b›rak›r. D›flk› ile d›flar› at›lan yumurtalar›n bir sonraki
dönem olan larval döneme geçmeleri nemli, gölgeli ve ›l›k topraklarda gerçekleflir.
Uygun koflullarda larva iki gün içinde yumurtadan ç›kar. Aç›lan yumurtan ç›kan ilk
dönem larvaya rhabdit larvalar denir. Yaklafl›k 200 µm büyüklü¤ünde olan bu larvalar toprakta organik at›klarla beslenerek gömlek de¤ifltirirler ve yaklafl›k 500-700
µm büyüklü¤ündeki üçüncü dönem larvalara dönüflürler. Bu dönemdeki larvalar filariform larva olarak isimlendirilirler ve insan için enfektif dönemdedirler. N.
americanus larvalar› sadece deri yoluyla girebilirken, A. duodenale deri yoluyla,
kontamine besinlerle ve plasenta yoluyla da insan› enfekte edebilmektedirler. Filariform larvalar›n insana girifl yapmas›yla enfeksiyon bafllar ve 10 gün içinde lavalar›n akci¤ere do¤ru göçü bafllar. 3-5 hafta içinde larvalar›n akci¤er göçü tamamlanarak ince ba¤›rsa¤a ulafl›rlar ve ba¤›rsak mukozas›na tutunarak burada olgunlafl›rlar.
Eriflkinler, kan ve doku s›v›s›yla beslenirler ve 2 ay sonra yumurtlamaya bafllarlar.
Erginlerin yaflam süreleri 6-12 ay olmas›na karfl›n, enfeksiyonun y›llarca devam etmesi tekrarlayan enfeksiyonlara ve uyku durumunda kalan larvalar sayesinde olabilmektedir (fiekil 6.6). Yaflam döngülerinden de anlafl›laca¤› gibi her iki tür de monoksen parazit olup konak zincirleri insan-insan-insan fleklindedir.
fiekil 6.6
Ancylostoma duodenale’nin
yaflam döngüsü, A.
Ba¤›rsak duvar›na yap›flm›fl
parazitin bafl k›sm›n›n
kesiti, B. D›flk› ile d›flar›
at›lan yumurta, C. Toprakta
k›smen geliflmifl larva
(rhabditis), D. Enfektif
larva.
‹nternet:
http://www.dpd.cdc.gov/dpd
x/HTML/ImageLibrary/Hook
worm_il.htm çengelli
solucanlar›n yaflam
döngüsüne ulaflabilirsiniz.
B
C
A
D
145
N. americanus daha çok Amerika’da ve Avustralya’da, A. duedonale Ortado¤u,
Kuzey Afrika ve Güney Avrupa’da daha s›k görülmektedir. Dünya sa¤l›k örgütü
verilerine göre dünyada yaklafl›k 700-900 milyon enfekte kifli bulunmakta, bunun
önemli bir k›sm›n›n da Çin’de oldu¤u ileri sürülmektedir. Sulu tar›m yap›lan alüvyonlu toprakl› bölgelerde görülme oran› % 40’lara ulaflmaktad›r. Yurdumuzda Do¤u Karadeniz k›y› fleridinde A. duedonale ve N. americanus, Do¤u Akdeniz’de
(Mersin-Hatay) A. duedonale olgular› 1960’l› y›llara kadar % 40-50 olarak bildirilirken, 1990’l› y›llarda insan d›flk›s›n›n gübre olarak kullan›lmamas› ve sosyoekonomik durumun iyileflmesi nedeniyle % 0.8’e düflmüfltür.
Çengelli solucan enfeksiyonlar›n›n ülkemizde Do¤u Karadeniz ve Do¤u
SIRA Akdeniz
S‹ZDE de görülmesinin nedenlerini düflünüz.
3
Çengelli solucan enfeksiyonlar›n›n bafll›ca klinik bulgular› deride, akci¤erlerde ve
ince ba¤›rsaklarda meydana gelmektedir. ‹ki farkl› dönemle ilgili belirtiler vard›r.
S O R U
Larval dönemde filariform larvalar›n salg›lad›klar› doku eritici proteolitik enzimlerle deri ve mukozalarda dermatit, vezikülit, papillit gibi lezyonlar oluflmakta, tekrarlayan bulafl›mlar da bu tepkinin fliddeti de artmaktad›r. Larvalar›n
göçü s›D ‹ Kakci¤er
KAT
ras›ndaki tepkinin fliddeti de larva say›s›yla orant›l›d›r. Olgular›n % 75’inde yüksek
eozinofili, pnömoni, gö¤üs a¤r›s›, kuru öksürük, yutakta k›zarma, akflama do¤ru
SIRA S‹ZDE
belirginleflen ses k›s›kl›¤› ile özelleflen Çengelli solucan anjini
görülür. Eriflkin
dönemde, ba¤›rsakta çok say›da olduklar›nda a¤›z parçalar› ve salg›lad›klar› enzimle sürekli kanamalara, kar›n a¤r›s›, diyare, kusma ve anemiye neden olurlar.
AMAÇLARIMIZ
Demir eksikli¤i anemisinin yan› s›ra parazitin proteinleri tüketmesi nedeniyle yüzde ve deride ödemler oluflur. Geliflen demir eksikli¤i anemisine ba¤l› toprak yeme
al›flkanl›¤›n›n yeniden enfekte olma olas›l›¤›n› artt›rd›¤› da bildirilmektedir. ParaziK ‹ T A P
tin travmatik etkisi en çok inceba¤›rsa¤›n jejunum bölgesinde belirgindir. fiiddetli
klinik belirtiler olarak önemli ifl gücü kayb›n›n yan› s›ra büyüme ve zekâ gerilikleri de say›labilir. Kan kayb›n›n artmas›na beslenme yetersizli¤i de eklenirse kalp
T E L E V ‹ba¤›fl›kl›k
ZYON
yetmezli¤i ve ölüm görülür. Ancylostoma ve Necator ‘un kona¤›n
sistemini bask›layarak immun yetmezli¤ine neden olabildi¤i de bildirilmektedir.
S O R U
D‹KKAT
N N
Tan›
SIRA S‹ZDE
T E R N E T (fiekil 6.6).
Kesin tan› için d›flk›da ovalimsi fleffaf yumurtalar›n görülmesi‹ Ngerekir
Yumurta aranmas›nda formal-etil asetat yöntemi ile daha iyi sonuç al›nmaktad›r.
D›flk› örmeklerinin oda ›s›s›nda birkaç
gün bekletilmesiyle ve Harodo-Mori
yöntemiyle larvalar geliflebilir (3. Üniteye bak›n›z). Yumurtadan tür tayini için
deneyimli kifliler gereklidir. Eriflkinleri
ancak tedavi s›ras›nda d›flk›da görmek
mümkündür. Radyolojik incelemelerde
artan ba¤›rsak hareketlili¤i, jejenumun
ön k›sm›nda geniflleme, mukoza k›vr›mlar›nda kal›nlaflma görülmektedir. Çengelli solucanlara özgül haz›rlanan somatik antijenlerle özgül antikor yan›t saptanabilmektedir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
fiekil 6.7
D›flk›n›n
mikroskobik
incelemesinde
çengelli solucan
yumurtas› (40X).
146
Tedavi ve Kontrol
Tedavide ilk tercih mebandazole 100 mg x 3 gün, pirantel pamoate 11 mg/kg x 3
gün albendazole 400 mg x 5 gün bunun yan› s›ra aneminin tedavi edilmesi gerekmektedir. Çengelli solucandan korunmada ise topra¤›n d›flk› ile kirlenmesine engel olmak, endemik bölgelerde ç›plak ayakla yürümemek ve toprakla u¤rafl›rken
eldiven giymek prevalans› önemli ölçüde azaltmaktad›r.
Strongilloidiosis
Partenogenetik
üreme: Baz› hayvan
türlerinde görülen
efleyli ço¤alman›n
de¤iflikli¤e
u¤rayarak meydana
getirdi¤i bir üreme
fleklidir. Difli efley
hücresinin
döllenmeden geliflme
göstermesidir.
Strongiloidiosis dünyada 30 milyondan fazla kifliyi etkileyen, enfektif larvalar›n deriden girmesiyle bulaflan, bazen belirtisiz, bazen de ölümcül seyredebilen bir parazitozdur. Tropik ve subtropik bölgelerde endemik olarak rastlanan parazitoz,
son y›llarda özellikle uzun süreli kortikosteroid tedavisi alan immün yetmezliklilerde ölümle sonlanan enfeksiyonlara neden olmaktad›r. Otoenfeksiyonlarla hastal›k
y›llarca sürebilmekte, parazit say›s›n›n az oldu¤u durumlarda düzensiz larva at›l›m›na ba¤l› olarak tan› zorlu¤u çekilmektedir. Özellikle Afrika ve Papua Yeni Gine’de parazitle endemik alanlar vard›r. Yurdumuzun de¤iflik bölgelerinde bu parazitle ilgili olgular bildirilmektedir. ‹nsanda enfeksiyon oluflturan iki türü vard›r.
Bunlardan Strongyloides stercoralis en yayg›n görülen tür iken, Strongyloides fülleborni’ ye baz› ülkelerde nadir olarak rastlanmaktad›r. Bu nedenle burada S. stercoralis etkeni ele al›nm›flt›r.
S. stercoralis’in insanda yerleflen parazitik dönemi partenogenetik üreme yetene¤ine sahip diflilerdir. Bu parazitin yaflam döngüsünde serbest yaflayan bir dönem ile parazitik dönem birbirini izlemektedir. Enfeksiyonun insana bulafl›m› toprakta bulunan enfektif larvalar›n deriyi delerek kancal› kurt enfeksiyonlar›nda oldu¤u gibi ç›plak ayak derisinden girmesi ya da enfekte kiflilerin kendilerini otoenfeksiyonla sürekli enfekte etmesiyle gerçekleflmektedir. Deriden giren enfektif larva, di¤er ba¤›rsak nematodlar›nda oldu¤u gibi öncelikle dolafl›m yoluyla kalbe,
oradan akci¤erlere, yutak ve mideden geçip akci¤er göçü dönemini tamamlar. Daha sonra as›l yerleflecekleri vücut bölgesi olan ince ba¤›rsaklara gelip burada yerleflirler ve eriflkin duruma geçer. Strongyloides larvalar› burada partenogenetik ço¤alabilen eriflkin diflilere dönüflürler. Parazit yaflayan difliler 2-3 mm uzunlu¤unda
0.3 mm genifllikte ipliksi yap›dad›rlar. Difliler partenogenetik ço¤alarak yumurtalar›ndan ba¤›rsakta larvalar ç›kar ve enfekte kiflilerin d›flk›s›nda da larva görülür. D›flk›yla at›lan bu rhabdit form larvalar topraktaki koflullar›n uygunlu¤una ba¤l› olarak direkt veya dolayl› bir geliflim dönemi geçirirler. Direkt döngüde, uygun ›s›da
(15°C) rhabditiform larvalar strongyloid larvaya dönüflürler. Bu dönüflme, vücut d›fl›nda olabildi¤i gibi, sindirim sisteminde veya perianal bölgede kalan bir parça d›flk› içinde de (otoenfeksiyon) olabilmektedir. Perianal bölge derisinden giren strongyloid larva kalp ve akci¤er yoluyla tekrar göç eder. S. stercoralis ‘in konak zinciri
insan-insan-insan olarak devam eder (fiekil 6.7).
147
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
fiekil 6.7
S. stercoralis’in
yaflam döngüsü.
S O R U
akci¤erdeki yumurtalar
yutularak ince ba¤›rsa¤a gelir
filariform larva deriden
girifl yapar
toprakta yumurta geliflimi
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
larvalar d›flk›ya
verilir
AMAÇLARIMIZ
N N
S. stercoralis’in yaflam döngüsünde görülen direkt ve dolayl› dönemlerle
ayr›nt›l›
K ‹ T A ilgili
P
bilgiler için Alt›ntafl, K. (1997). T›bbi Genel Parazitoloji ve Protozooloji, Medikal Network
ve Nobel, Ankara, kayna¤›ndan yararlanabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Strongiloides türleri ›l›k ve nemli topraklar› tercih etmesi nedeniyle çengelli solucanlar gibi tropikal ve subtropikal bölgelerde yayg›nl›k gösterirler. Dünya üzerinNTERNET
de genel olarak 30-100 milyon insan›n enfekte oldu¤u tahmin ‹ edilmektedir.
Özellikle de endemik bölgelerde yaflayanlar risk alt›ndad›rlar. Ülkemizde ise k›y› bölgelerimizde enfeksiyonlara rastlanm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
1
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Belirtileri üç grupta incelemek mümkündür. Bunlardan birincisi larvalar›n deriden
girmesiyle oluflan deri belirtileridir. Özellikle duyarl› kiflilerde deri yüzeyinde çizgi
fleklindeki ürtiker oluflumu görülür ki buna larva currens denir. Kafl›nt›l› lezyonlar oldukça büyük h›za ulaflabilmekte ve 12-18 saat içinde kendini s›n›rlay›p kaybolmaktad›r. ‹kinci belirti grubu larvalar deriyi geçip akci¤ere ulaflt›klar›nda hastan›n immun yan›t›na ve larva miktar›na ba¤l› olarak asemptomatik ya da pnömoniyle seyretmesi durumudur. Hiperenfeksiyon sendromunda öksürük, solunum say›s›n›n artmas›, ateflle birlikte löffler sendromu geliflebilmektedir. Ba¤›rsak döneminin en tipik ve üçüncü belirtisi inatç› diyarelerdir. Buna kar›n a¤r›s›, kusma ve
kilo kayb› efllik eder.
fiekil 6.8
Tan›
‹natç› diyaresi olan özellikle kotikosteroid
kullanan ve immün düflkün hastalarda tekrarlayan incelemelerle S. stercoralis larvas›
aranmal›d›r (fiekil 6.8). Yayg›n strongyloidosis düflünülüyorsa d›flk›n›n yan› s›ra duedonum s›v›s› ve balgam da incelenebilir. Harodo Mori d›flk› kültürünün yap›lmas› larvalar›n görülme flans›n› artt›r›r. Akci¤er tulumunda radyolojik bulgulardan da yararlan›labilir.
S. stercoralis larva
(d›flk› incelemesi
20X).
148
Tedavi ve Kontrol
‹lk tercih edilen ilaç thiabendazole’dir. 25 mg/kg 2 x 3, ivermectin 100-200 mg/kg
x 15 gün, mebandazol 100 mg x 2 x 3 gün, 3 hafta sonra tekrarlanmal›d›r. Ancak
hiçbir ilaçla parazitin tamamen yok edilmesi söz konusu olamamaktad›r.
Deri yoluyla bulaflan tüm helmintlerde oldu¤u gibi toprakla temas›n ayakkab›
ve eldivenle kesilmesi, enfekte insanlar›n tedavisi, d›flk›n›n çevreye da¤›l›m›n›n enSIRA S‹ZDE
gellenmesi gerekmektedir. Ayr›ca kortikosteroid kullanan hastalar›n ve böbrek
nakli yap›lanlara enfeksiyon için dikkat edilmesi gerekmektedir.
SIRA S‹ZDE
Trichostrongillosis
Tricostrongylioisis,
etkeni genellikle otobur hayvanlar›n ba¤›rsaklar›nda yaflayan,
S O R U
zaman zaman insanda inceba¤›rsakta yerleflen Trichostrongylus orientalis, T. colubriformis, T. probolorus, T. vitrinus türleri olan zoonotik bir parazitozdur. GenelD‹KKAT
likle çiftlik endüstrisinde
çal›flanlarda görülür. Bulafl›m enfekte larvalar›n besinlerle al›nmas›yla olur. Dünyada ve ülkemizde hayvanc›l›kla u¤rafl›lan yerlerde bu etkenlere rastlanmaktad›r.
Parazit türlerin eriflkinleri 5-10 mm büyüklükte, ipliksi yaSIRA S‹ZDE
p›da çengelli solucanlara benzerler. Yumurtalar› çengelli solucan yumurtalar›na
benzer ancak farkl› olarak daha büyük, içlerinde çok say›da blastomer bulunmas›
AMAÇLARIMIZ
ve uçlar›n›n
sivri olmas›d›r. Yumurtalar› 75-95 µm ve elipsoidal yap›dad›r. Larvalar
di¤er nematodlardan farkl› olarak akci¤er göçü yapmazlar. Ba¤›rsak mukozas›na
tutunup eriflkin hale gelirler. Kan ve doku s›v›s›yla beslenirler. Hastal›¤a ba¤l› kliK ‹ T A P
nik belirtiler parazit say›s›yla orant›l› olarak yang› ve kanamalar fleklinde görülmektedir.
Tricostrongylioisis’in kesin tan›s› d›flk›da yumurtalar›n görülmesiyle konur. TeTELEV‹ZYON
davide ise, mebandozole, thiabendazole, bephenium hidroxinaphtade, pirantel
pamoate mebandozole kullan›labilir.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
‹NTERNET
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/Trichostrongylosis_il.htm
adresinden
Tricostrongylioisis etkenlerinin yumurta ve ergin dönemlerine ait flekillere ulaflabilirsiniz.
Enterobiosis
Enterobiyosis, etkeni Enterobius (Oxyuris) vermicularis (K›l kurdu) olan ve insanlarda, özellikle çocukluk yafl grubunda en çok görülen paraziter enfeksiyondur.
Bunun yan›nda, E. vermicularis, yumurtalar›n›n do¤rudan bulaflabilme yetene¤i
sayesinde tüm dünyada en yayg›n görülen aile içi yada kurum içi helmint enfeksiyonudur. E. vermicularis ’in erkekleri 2-5 mm diflileri ise 8-13 mm uzunlukta, oldukça küçük beyaz ipliksi yap›dad›rlar (fiekil 6.9). Yumurtalar› oval yap›da D harfi fleklinde ve içinde geliflmifl durumda larvalar bulunur (fiekil 6.10). Eriflkin parazit genellikle çekumda (ince ba¤›rsakla kal›n ba¤›rsa¤›n birleflme yeri), apendiks,
kolon ve ileumda (ince ba¤›rsa¤›n son k›sm›) bulunabilmektedir. Genellikle ba¤›rsak lümeninde serbest yaflarlar, bazen de ba¤›rsak mukozalar›na tutunup buralardaki organik maddeler, mukoza epiteli, kan ve lenf s›v›s›yla beslenirler. Genç parazitler ince ba¤›rsakta, eriflkinleri ise kal›n ba¤›rsa¤›n son k›sm›na yak›n yerlerde
bulunurlar.
149
fiekil 6.9
fiekil 6.10
E. vermicularis
eriflkin erkek
(a) ve difli(b)
bireyleri.
E.vermicularis’in
embriyonlu
enfektif
yumurtas› (40X)
b
a
Yaflam döngüleri embriyonlu enfektif yumurtan›n a¤›z yoluyla al›nmas›yla bafllar. Yumurtalar duodenumda aç›l›r ve ortalama 36-53 günde eriflkin hale gelirler.
Çiftleflme sonras› difliler geceleri konak uykudayken anüs çevresine gelerek yumurtalar›n› (yaklafl›k 1300 adet) buralara b›rak›rlar. Yumurta içindeki embriyo vücut ›s›s›nda ve nemli ortamda 6 saat içinde enfektif hale geçer. Parazitin yaflam süresi k›sa olmakla birlikte (1-2 ay) kiflinin anal kafl›nt› ile kendisini sürekli yeniden
enfekte etmesi (oto enfeksiyon) nedeniyle parazitoz devam eder (fiekil 6.11). Tekrarlayan enfeksiyon iki flekilde oluflabilir. Bunlar anal bölgenin uygun flekilde temizlenmemesi sonucu yumurtadan ç›kan larvalar›n anüsten tekrar içeri girerek burada erginleflmesi fleklinde (retroenfeksiyon) olabilece¤i gibi; anüs çevresini kafl›yan enfekte bireyin t›rnaklar› aras›na yerleflen yumurtalar› a¤›z yoluyla tekrar almas›yla (otoenfeksiyon) gerçekleflmektedir. Ayr›ca yumurtalar›n bulundu¤u çamafl›r ve yatak örtülerinden sindirim veya solunum yoluyla bulaflma da olabilir.
Konak zinciri insan-insan-insan olarak devam eder. Ba¤›rsak içinde iken toksik etkiyle, vücut d›fl›nda ise kafl›nt›yla insana rahats›zl›k verirler.
fiekil 6.11
E. vermicularis’in
yaflam döngüsü.
larvalar mukozada
geliflir ve erginler kal›n
ba¤›rsa¤›n üst k›m›na
yerleflirler.
yumurtalar
ba¤›rsakta aç›l›r
içinde embriyo olan yumurtalar›n a¤›z
veya burun yoluyla al›nmas›
difliler rektuma göç eder
perianal bölgeye
yumurtalar
b›rak›l›r
150
E. vermicularis kozmopolit bir tür oldu¤u için dünya üzerinde çok genifl yay›l›fl
göstermektedir. Enterobiosis, ›l›man iklim koflullar›nda ve sosyo-ekonomik aç›dan
zay›f olan gruplarda, özellikle ilkokul ve öncesi ça¤› çocuklarda büyük bir yayg›nl›k göstermektedir. Parazit enfeksiyonunun çok kolay olmas› nedeniyle toplu yaflanan okul, yurt ve bak›m evleri gibi yerlerde s›kl›kla rastlanmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
4
Enterobiosis’
in S‹ZDE
bulafl›m›n›n kolay olmas›nda etkili olan özellikler nelerdir?
SIRA
En karakteristik
bulgular› geceleri artan anal kafl›nt›, difl g›c›rdatma, uykuda a¤›zdan salya akmas›d›r. Fazla say›da de¤illerse ba¤›rsaklarda minimal de¤ifliklikler
S Oolgularda
R U
gözlenir. A¤›r
kal›n ba¤›rsa¤›n dalakla komflu bölgelerinde ve apendikste t›kanmalar meydana gelebilmektedir. Diflilerin perianal bölgedeki mekanik hareketleri (pururitis ani) ve salg›lar› kafl›nt›l› ülserasyonlara neden olmaktad›r. ÖzelD‹KKAT
likle k›z çocuklar›nda eriflkin diflilerin anüsten ç›k›p vajinaya girebilmesi vajinite,
üretraya girmesi de idrar yolu enfeksiyonlar›na neden olabilmektedir. Bu tür olguSIRA S‹ZDE
lar›n % 30’unda
vajinal ak›nt›ya rastlanmaktad›r.
N N
Tan›
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Yumurtalar›n›
bölgeye b›rakmas› nedeniyle tan›da spesifik bir yöntem
D Ü fi Ü Nperianal
EL‹M
olan selofan bant yöntemi kullan›lmaktad›r. Sabah tuvalet temizli¤i öncesi selofan
bant›n yap›flkan
perianal bölgeye birkaç kez dokundurulmas› ile uyguK ‹ T yüzeyinin
A P
S O R U
lanan yöntemle yumurtalar›, bazen de eriflkin paraziti görmek mümkündür.
T EDL ‹EKVK‹ ZAYTO N
Perianal bölgede
selofan bant yöntemi için kitab›n›z›n 3. Ünitesine bak›n›z.
T EDL‹EKVK‹ uygulanan
ZA YT O N
SIRA S‹ZDE
Tedavi veSIRA
Kontrol
S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
N N
Parazitin direkt bulaflabilmesi nedeniyle belirti olmasa bile tüm ailenin tedavi edil‹ N T E RPyrantel
NET
mesi gereklidir.
pamoate 10 mg/kg, pyrivinium pamoate 5 mg/kg tek doz
AMAÇLARIMIZ
kullan›labilir.
Albendazole 2 yafl üstü 400 mg tek doz uygulanmaktad›r. Tedavinin
baflar›s› için 7. günde tedavi yenilenmelidir.
Otoenfeksiyonlar› önlemek için kiflisel hijyen özellikle el ve t›rnak temizli¤ine
K ‹ Tenfeksiyonlu
A P
dikkat etmek,
kiflilerin yak›n çevrelerindekilerle birlikte tedavisi yap›lmal›d›r. Enfeksiyonlu kiflilerin çamafl›rlar›n›n 60 ºC’ de y›kan›p ütülenmesi, s›k
aral›klarla iç çamafl›r› de¤ifltirilmesi ve besinlerin iyice y›kan›p tüketilmesi gerekmektedir.T E L E V ‹ Z Y O N
Trichuriosis
‹NTERNET
Trichuriosis, etkeni Trichuris trichura olan, özellikle tropik bölgelerde sanitasyo‹NTERNET
nun yetersiz oldu¤u yerlerde yayg›nl›k gösteren bir parazit enfeksiyonudur. Trichuris trichura türü halk aras›nda eriflkinlerinin ön ucunun ince, arka ucunun kal›n olmas› nedeniyle kamç›l› solucan veya k›rbaçl› kurt olarak da adland›r›l›r. Genellikle çekum ve kal›n ba¤›rsakla ince ba¤›rsa¤›n son k›s›mlar›nda ön uçlar› mukozaya gömülü olarak yaflarlar. Eriflkin erkekleri 30-45, diflileri ise 30-50 mm uzunluktad›rlar. Vücudun 5/3’lük k›sm› k›l gibi ince ve fleffaf yap›dad›r. Arka k›s›m ise
pembemsi renkte kal›n ve üreme organlar› ile ba¤›rsaktan ibarettir. Yumurtalar› ise
23x50 mm boyunda iki ucu sivri limona benzemektedir (fiekil 6.12).
151
fiekil 6.12
T. trichiura’n›n
yumurta ve eriflkin
dönemi.
Parazit insan d›flk›s› ile kontamine olan topraktaki embriyonlu yumurtalar›n
a¤›z yoluyla al›nmas› ile bulafl›r. Difliler taraf›ndan ba¤›rsak bofllu¤una b›rak›lan
yumurtalar d›flk› ile d›fl ortama at›l›rlar. Yumurtalar›n içinde nemli toprakta ve yaklafl›k 2-4 hafta sonra enfektif larva oluflur. A¤›z yoluyla al›nan enfektif yumurtalar
mide bariyerini geçip ince ba¤›rsakta aç›larak serbest kalan larvalar ba¤›rsak villuslar›na girerler. Olgunlaflma s›ras›nda çekuma hareket edip a¤›z ç›k›nt›s›n› mukozaya gömerek, arka ucu lümende serbest kalacak flekilde eriflkin hale gelirler. Yo¤un
enfeksiyonlarda rektuma kadar gelip yerleflebilirler. Diflilerin tekrar yumurta b›rakmaya bafllamas›yla yaflam döngüsü tekrarlan›r (fiekil 6.13). Ortalama yaflam süresi
2-4 y›ld›r. Konak zinciri insan-insan-insan fleklindedir.
fiekil 6.13
mukozaya
yerleflme
T. trichiura’n›n
yaflam döngüsü.
erginler
larvalar
insan
d›flk›
enfektif
yumurta
d›fl çevre
Trichuriosis, Ascariosis ve Enterobiosis’ten sonra en s›k görülen nematod parazitozudur. 5-15 yafl aras› çocuklarda daha s›k rastlanmaktad›r. Dünyada tahmin edilen
yaklafl›k 800 milyon olgunun % 65 ‘inin Asya’da oldu¤u düflülmektedir. Bunu Afrika ve Güney Amerika takip etmektedir. Ülkemizde bölgelere göre % 0.3 - % 6
oran›nda rapor edilmifltir. Parazitin esas kayna¤› insanlard›r. Enfeksiyona maymun
ve domuzlarda da rastlanmaktad›r. Parazitin farkl› canl›larda bulunan 60 kadar türünün oldu¤u bilinmektedir. Ülkemizde ›l›man iklimi olan nemli bölgelerde rastlanmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
T. trichiura nemli bölgelerde neden daha fazla yayg›nl›k göstermektedir.
5
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
152
Çekum bölgesi mukozas›n› eriterek beslenmesi s›ras›nda ciddi hasarlar oluflur. Mukozan›n bakteriyal enfeksiyonunu da kolaylaflt›rmaktad›r. Rektumda çok say›da
gömülü parazite ba¤l› genellikle çocuklarda rektumun anüsten d›flar› do¤ru sarkmas›na neden olarak rektal prolapsus meydana gelebilir. Doku salg›lar›yla beslenmelerinden dolay› ve kanamalar nedeniyle kan kayb›na neden olur. Az say›da olduklar›nda klinik belirti ortaya ç›kmaz ve d›flk›da yumurta görülme olas›l›¤› da azd›r. Yo¤un olgularda kanl› ve mukuslu diyare, kar›n a¤r›s›, kilo kayb›, bafl a¤r›s›,
kusma görülür. Yo¤un enfeksiyonlu çocuklarda beslenme yetersizli¤i ve fliddetli
anemiye ba¤l› ölüm görülebilir. T. trichiura s›kl›kla Ascaris lumbricoides çengelli
solucan ve Entamoeba histolytica gibi parazitlerle birlikte multiparazit enfeksiyonuna da neden olabilmektedir. Ayr›ca bakteriyel etkenlerden Campylobacter jejuni ile birlikte s›kl›kla rapor edilmektedir.
Tan›
Helmint enfeksiyonlar›nda mutlaka d›flk›n›n çoklaflt›rma yöntemiyle haz›rlanmas›
gereklidir. D›flk›da iki ucu sivri ç›k›nt› fleklinde sar›ms›-kahverengimsi renkte limona benzer yumurtalar›n›n görülmesi ile tan› konur. Mikroskop sahas›ndaki yumurta say›s› enfeksiyonun fliddetini gösterir. Rektal prolapsusta mukoza yüzeyine
dikkatle bak›l›nca eriflkin parazitler görülebilir. Buralardan al›nan histopatolojik
kesitlerde görülebilen küçük ve genifl çapl› nematod kesitleri de T.trichiura’ y› tan›mlamaktad›r. Çapraz reaksiyonlar nedeniyle serolojik tan› çok anlaml› de¤ildir.
Serumda yüksek IgE ve eozinofil varl›¤› helmintiyozlar bak›m›ndan önemli bir
ipucudur.
Tedavi ve Kontrol
Tedavide ilk seçenek mebandozol’dur (100mg x 3 gün). Multiparazitizm olgular›nda 2x100/6 gün ile baflar› %88 iken 2. kez tedavi tekrar› ile %100 tedaviye yan›t al›nabilmektedir. Diyareli hastalar için beraberinde loperamide hydrocbride verilmelidir. Tedavide tek doz 400 mg albendazole ve thiabendazole de kullan›lmaktad›r.
Enfeksiyondan korunmada, endemik bölgelerdeki enfekte kifliler tedavi edilmelidir. Ayr›ca kiflisel ve çevresel temizli¤e dikkat edilmeli, hijyen e¤itiminin verilmesi, besinlerin iyice y›kanmas› ve insan d›flk›s›n›n gübre olarak kullan›lmamas›
gerekmektedir.
Trichinosis (Triflinler)
Trichinosis Trichinella spiralis ’in karnivor canl›larda ince ba¤›rsak yada çizgili
kaslarda yerleflip parazitlenmesine ba¤l› olarak ortaya ç›kan bir zoonotik bir helmintiyazd›r. T. spiralis beyaz renkli ve insanda yerleflen en küçük (3-4 mm) nematoddur (fiekil 6.14). Ergin dönemde ince ba¤›rsaklarda larval dönemde çizgili kaslarda yerleflirler. Bu nedenle hem doku hem de ba¤›rsak nematodlar› içinde yer
al›rlar. ‹nsan bu parazit için hem ara, hem de son konakt›r. Parazitin esas kona¤›
domuzlard›r, ancak çi¤ ya da az piflmifl domuz eti yiyen insan ve di¤er karnivor
omurgal›lar ve kemiriciler de parazitin konak zincirini olufltururlar. Sindirim sisteminde kistlerden ç›kan larvalar, ba¤›rsak mukozas›na tutunurlar. Çi¤ ya da iyi piflmemifl etlerle (domuz, at) al›nan bu larvalar ince ba¤›rsakta 48 saatte olgunlafl›rlar.
Difliler, ba¤›rsak mukozas›nda derinlere göç ederek, burada larvalar› do¤ururlar.
153
Ba¤›rsak mukozas›nda depolanan larvalar lenf damarlar›na geçerek daha sonra genel dolafl›ma kat›l›rlar. K›lcal damarlarda dolafl›m› terk ederek çizgili kas liflerine
yerleflirler. Özellikle diyafram, dil, larinks, kar›n duvar› ve gö¤üs kaslar›nda yerleflip büyüyerek iki hafta sonra bulaflt›r›c› olurlar. “Kas triflinleri” ad› verilen bu larvalar, 1 mm kadar büyüklü¤e eriflirler, vücutlar› spiral fleklinde k›vr›lan larvalar›n
çevrelerinde kas fibrilinden oluflan bir zar bulunur (fiekil 6.14). Kistleflen larvalar›n
etraf› kapsül fleklinde bir k›l›fla çevrelenip kireçlefltikten sonra uzun y›llar kal›rlar.
Bu dönemde parazitin tedavisi yoktur. Yaflam döngüsü ancak yeni kona¤›n kistleflmifl larvay› sindirim yolundan almas›yla devam eder (fiekil 6.15). Normalde konak zinciri domuz-domuz-domuz fleklindedir.
fiekil 6.14
T. spiralis’in kas
içine yerleflmifl
larval dönemi
(solda) ve ince
ba¤›rsakta yerleflen
ergin dönemi
(sa¤da)
fiekil 6.15
a
b
f
e
c
d
Trichinosis, dünyan›n çeflitli bölgelerinde görülmekte ve prevalans toplumun beslenme al›flkanl›klar›na ba¤l› olarak de¤iflmektedir. Kuzey Amerika, Avrupa ve Asya’daki enfeksiyonlu insan say›s› bilinmemektedir. 1,5 milyon Amerikal›n›n kas
dokusunda T. spiralis kistlerinin bulundu¤u, her y›l 150-300 bin yeni enfeksiyonun
gerçekleflti¤i tahmin edilmektedir. Çin, Arjantin, Balkanlar, Balt›k ülkeleri ve Rusya’da s›kl›kla bildirilmektedir. Ülkemizde, 2005’te ‹zmir’de domuz etinden yap›lan
çi¤ köfteye ba¤l› büyük bir salg›n bildirilmifltir. Larvalar› donmaya oldukça dirençli olduklar›ndan kutup bölgelerinden de epidemiler bildirilmektedir.
T. spiralis’ in yaflam
döngüsü, a: kist
içindeki larvalar
midede serbest kal›r,
b: larvalar ince
ba¤›rsak mukozas›na
tutunup olgunlafl›r, c:
eriflkin difli ba¤›rsakta
larva do¤urur, d:
larvalar›n
yerleflebilece¤i
organlar, e: larva
çizgili kas içine
yerleflerek kireçleflir, f:
enfektif Hücrelerin
oluflumu.
154
Ba¤›rsak döneminde klinik belirtiler olmayabilir. Bazen ani bafllayan mide ba¤›rsak flikayetleri fleklinde ortaya ç›kar, diyare ve kar›n a¤r›s› birkaç hafta içinde son
bulur. Larvalar dolafl›mla çeflitli organlara giderler. En çok kalp kas›, beyin ve BOS
gibi organlar olmakla birlikte, ço¤u çizgili kas liflerine yerleflip bunlar›n yap›s›n›
bozarak “nurse hücresi” yap›s›na dönüfltürürler. Bu etkileri viruslar›n içinde bulunduklar› hücreyi kendi etkisi alt›na almas› gibidir. Daha sonra parazitin çevresi kollejen bir yap›yla sar›l›r ve 1 y›l kadar sonra kireçleflirler. En s›kl›kla diyafram, kaburgalar aras› ve dilde yerleflirler. Enfeksiyonun bafllang›c›ndan sonraki 3 veya 4.
haftalar›nda atefl ve eozinofili oldukça s›k görülür. IgE art›fl› karakteristik belirtidir.
Belirtiler larva say›s›yla do¤ru orant›l›d›r (300 bin larvan›n ölüme neden oldu¤u ileri sürülmektedir). Trichinosis’in klasik belirtisi olan göz çevresinde ödem, enfeksiyonun 7. gününde geliflebilir. Kas a¤r›lar› çok yo¤undur. Çok ender olarak merkezi sinir sistemi tutulunca menenjit veya ensefalit belirtileri görülebilir.
Tan›
Laboratuvar tan›s›ndan önce mutlaka hastalar›n flüpheli domuz eti tüketimi ve beslenme biçimleri sorgulanmal›d›r. Eriflkin larvalar›n d›flk›yla at›l›m› çok az oldu¤u
için d›flk› incelemeleri tan›da çok önem tafl›maz. Bu nedenle kas biyopsisi ve serolojik testler tan›da daha de¤erlidir. Ayr›ca yo¤unlaflt›r›lm›fl venöz kanda göç evresindeki larvalar görülebilir.
Tedavi ve Korunma
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Dokudaki larvalara kesin etkili bir ilaç yoktur. Mebandazol, albendazol ve tiabendazol, eriflkin parazitin ince ba¤›rsaktan at›l›m›n› artt›r›r ve iskelet kaslar›na ulaflaSIRAsay›s›n›
S‹ZDE azalt›r. Mebandazol (200-400mg X 3,10 gün), allerjik reaksibilecek larva
yonlara karfl› kortikosteroid tedavisi (20-60 mg), semptomlara yönelik destek tedavisi verilmelidir. Korunmada, kontrollü hayvan kesimi, -40°C’de etlerin birden
dondurulmas›, ya da 59 °C de en az 10 dakika piflirilmesi önerilmektedir.
S O RS‹STEM‹
U
DOLAfiIM
VE DOKU NEMATODLARI
Bu grupta yer alan nematodlar insanda dolafl›m sisteminde ya da çeflitli dokularda
yerleflebilirler.
Bunlar›n baz›lar› için insan tek ve kesin konak iken, baz›lar› di¤er
D‹KKAT
omurgal›larda yerleflip tesadüfen insanlarda da görülebilmektedirler. ‹nsan için
önemli olanlar Filaridae ve Dracunculoidae içinde yer almaktad›rlar.
SIRA(Elefantiyozis)
S‹ZDE
Filaryalar
insanda lenf dolafl›m sisteminde, deri alt› dokularda ve
derin dokularda yaflayan uzun ipliksi nematodlard›r. Eriflkin filaryalar son konak
omurgal› vücudunda yaflarlar ve belirli olgunlu¤a eriflen difliler larva do¤ururlar.
AMAÇLARIMIZ
Bu larvalara mikrofilarya denir. Mikrofilaryalar kan dolafl›m›na geçerler. Kan dolafl›m›nda bulunan mikrofilaryalar omurgas›z konak (vektör) taraf›ndan al›nd›¤›nda baflkalafl›m geçirerek di¤er omurgal›lar için enfektif forma geçerler. Vektörlerin
K ‹ T A P
omurgal› konaktan kan emmesi s›ras›nda enfektif larvalar konak vücuduna girerek
kan ve lenf yoluyla yerleflecekleri bölgeye tafl›n›p yerleflirler. ‹nsanda hastal›k oluflturan en önemli filaryalar Wuchereria bancrofti, Onchocerca volvulus, Loa loa,
T E L E Vmedinensis,
‹ZYON
Dracunculus
Brugia malayi, Mansonella ozardi, Drofilaria immitis
türleridir. Bu bölümde bu türlerden ülkemiz için önemli olanlar anlat›lacakt›r.
N N
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/Filariasis_il.htm
adresinden filaryal
‹NTERNET
türlerin resimlerine ve yaflam döngülerine ulaflabilirsiniz.
155
Wuchereria bancrofti
Tropik ve subtropik bölgelerde yayg›n olarak görülen insana özgü bankrioftial
filaryazis’e (Fil hastal›¤›) neden olurlar. Parazitin eriflkinleri lenf sisteminde,
mikrofilaryalar› ise kanda yaflar. Hastal›¤›n vektörü culex cinsi sivrisineklerdir.
Dünyada yaklafl›k 100 milyondan fazla bankriofti filaryaz›n›n ço¤unun Hindistan
ve sub saharan Afrika’da oldu¤u bildirilmektedir. Ülkemizde ise Alanya ve çevresinde sporadik olgular halinde rastland›¤› bildirilmifltir.
Wuchereria bancrofti’nin eriflkin dönemlerinde erkekler 4 cm, difliler 8-10 cm
büyüklükte olup, 0.3 cm çap›nda beyaz renkli ipliksi nematodlard›r. Difliler 250300 µm uzunlukta 7.50-10 µm çap›ndaki mikrofilaryalar› lenf sistemine b›rak›rlar
ve bunlar belirli dönemlerde kana geçerler (geceleri periferik kanda gündüzleri iç
organlarda). Mikrofilaryalar kan d›fl›nda lenf s›v›s›nda ve lenf içeren idrarda da bulunabilirler. Culex cinsine ait difli sivrisinekler enfekte insandan kan emme s›ras›nda kanla birlikte mikrofilaryalar› da al›rlar. Sine¤in sindirim sistemlerinde mikrofilaryalar baflkalafl›ma u¤rayarak sivrisine¤in hortumuna gelirler. ‹nsandan kan emerken sine¤in hortumundan deriye inen mikrofilaryalar kan emmek için aç›lan delikten içeri girerler. Lenf damarlar›na gidip eriflkin erkek ve diflilere dönüflürler (fiekil
6.16). Bulafl›mdan mikrofilaryal döneme geçen süre yaklafl›k 9 ay sürmektedir. 2030 yafl aras› erkeklerde daha s›k görüldü¤ü bildirilmektedir.
fiekil 6.16
Sivrisine¤in hortumuna
göç eden kurtçuk; bu yolla
tekrar bir insana bulafl›yor.
Sivrisine¤in gö¤üs kaslar›nda
metamorfoza u¤rayarak büyüyor
Sivrisinek taraf›ndan
bu larva kanla emilmekte
‹nsan lenfinde ergin hayvan
Kan içerisine geçen mikroskopik larva
Bulafl›mdan sonraki ilk dönemlerde hafif atefl, halsizlik ve geçici lenfatik yang› görülebilir. Parazitin olgunlaflmas›yla birlikte bulundu¤u bölgede t›kanmaya ba¤l›
olarak, lenf ak›fl›n›n durmas› (lenfanjit) ve sellulit oluflumu bafllar. Lenfanjit en s›k
bacaklar, gö¤üs ve testislerde meydana gelir. Bölgesel lenf bezlerindeki t›kanma
lenfatik kanal boyunca yay›l›m›na ba¤l› geniflleme ve hassasiyet oluflur. Deri zaman içinde elastikiyetini kaybeder. Bacaklardan sonra skrotum en s›k etkilenen organlar olup, t›kanma sonras› 10 kg’ ya ulaflabildi¤i bildirilmifltir. Lenfanjit genellikle tek tarafl›d›r. Kad›nlarda d›fl genital organda da elefantiyoz görülebilmektedir.
Hastal›¤›n son döneminde afl›r› büyüme ve genifllemeye ba¤l› elastikiyet kayb›ndan dolay› derinin morfolojik yap›s›n›n fil derisine benzemesi nedeniyle fil hastal›¤› diye de adland›r›lm›flt›r.
W. bancrofti’nin
yaflam döngüsü
156
Tan›
Endemik bölgelerde klinik bulgulara göre tan› konulabilirse de kesin tan› kanda
mikrofilaryalar›n görülmesiyle olur. Kan örne¤inin gece 2200 - 0200 saatleri aras›nda al›nmas› gerekir. Heparinli bir damla kan lam-lamel aras› mikroskopta incelenirse alyuvarlar aras›nda hareketli mikrofilaryalar görülebilir. Parazitemi seviyesi
düflükse knott yöntemi gibi çoklaflt›rma yöntemleri uygulanmal›d›r. Heparinli 10
ml kan örne¤i 10 milipor çapl› filtrelerden süzülüp filtre zarlar› boyanarak mikroskopta incelenebilir. Hastaya inceleme öncesi 100 mg dietilcarbamazin verilmesi de
mikrofilaryalar›n görülme flans›n› artt›r›r.
Tedavi ve Korunma
Proflaksi: Belirli kurallar›
izleyerek ya da özel önlemler
alarak hastal›¤›n oluflmas›n›
veya yay›lmas›n› engelleme
çabalar›n›n tümüne verilen
add›r.
‹laçlar sadece mikrofilaryal dönemde etkilidir. ‹lk tercih dietilkarbamazindir (Hetrazon). Son y›llarda ivermektin’de kullan›lmaktad›r. Elefantiyaz dönemde k›s›tl›
oranda cerrahi müdahale uygulanabilmektedir. Korunmada parazitlilerin tedavisi,
endemik bölgelerde profilaksi ve vektör sivrisinekle mücadele uygulamalar› yap›lmal›d›r.
Onchocerca volvulus
Onkoserkosis (Nehir körlü¤ü) hastal›¤›na neden olan bu türün Afrika’da savan
bölgesinde, Güney Amerika’da, Arabistan yar›madas›nda 25 milyon insan› enfekte
etti¤i bildirilmektedir. Fildifli sahillerinde 40 bin kadar Onkoserkosize ba¤l› körlük
saptanm›flt›r. Ülkemizde flu ana kadar olgu bildirilmemifltir.
O. volvulus’un ergin ve larvalar› deri alt› ba¤ dokuda oluflturduklar› fliflliklerde
yumak oluflturarak yaflarlar. Enfekte kiflilerden kan emen Smilium cinsi sinekler
larvalar› deriden al›rlar. Bir baflkalafl›m geçirip sine¤in hortumuna gelen larvalar sine¤in sa¤l›kl› kiflileri soktuklar› s›rada (özellikle göz çevresinden) larvalar› bulaflt›r›rlar. Larvalar deriden göze do¤ru yay›l›p kanla ba¤ dokusuna gidip eriflkin forma
dönüflürler. Eriflkin erkek 2-3 cm, difli 50-70 cm boyunda 0,4 mm enindedir. Deri
alt›nda serbest veya fibröz nodüllerde 10-15 y›l kadar yaflayabilmektedirler. Mikrofilaryalar 300-400 µm boyunda olup daha çok gündüzleri (mikrofilarya diurna) deri alt›nda bulunurlar. Bunlar dietilkarmazin tedavisi s›ras›nda kan, idrar ve vücut s›v›s›nda da bulunabilirler. Vektör similiumlar 2 mm boyunda siyah sineklerdir ve
nehir kenar›nda yaflarlar, bu nedenle enfeksiyona nehir körlü¤ü ad› verilmektedir.
Onkoserkoiste 3 önemli belirti görülür.
1. Deri onkoserkozisi (Onchodermit): Bu dönemde parazitin eriflkin flekillerinin deri alt›nda nodüller oluflturmaya bafllamadan önce özellikle yüz, kalça
ve bacaklarda kafl›nt›l› filaryal uyuzu tablosu geliflir. Bu dönemde vücut derisinde kal›nlaflma ve pigment bozuklu¤una ba¤l› likenimsi bir görüntü oluflur.
2. Onkoserka nodülleri (Onkoserkom): Enfekte kiflilerde 1-10 adet baz›lar› portakal büyüklü¤ünde parmak bast›r›nca haraket eden kistler oluflur.
3. En s›k rastlanan bulgular korneada iltihaplanma, görme alan› kayb›, iriste
akut ve kronik kirpik dibinin iltihaplanmas›, gözün ön kameras›n›n ülserleflmesi gibi oluflumlard›r. Bu bulgulara 20 yafl›ndaki genç körlerde daha s›k
rastlanmaktad›r. Körlü¤ün buradaki mikrofilaryalar›n ölümüne ba¤l› yang›sal bir reaksiyon sonucu geliflti¤i düflünülmektedir. Dietilkarbamazin tedavi-
157
sinin optik sinirdeki hasar› büyüttü¤ü de gözlenmifltir. Beraberinde beslenme
bozuklu¤una ba¤l› A vitamini eksikli¤i de gözlerdeki hasar› artt›rmaktad›r.
Tan›
Deri biyopsi örneklerinde mikrofilaryalar›n görülmesiyle konur. Tan› flans›n› artt›rmak için flüpheli kifliye 100 mg dietilkarbamazin verilerek varsa kandaki mikrofilaryalar›n erimesine ba¤l› alerjik reaksiyon oluflumu, 3-4 gün süren atefl bulgular›,
bilateral konjuktivit, kanda eozinofillerin artmas› takip edilir (Mazotti testi).
Tedavi ve Kontrol
Dietilkarbamazin artan dozlar halinde 3 hafta kullan›lmal›d›r, allerjik reaksiyonlar
için 6 ay süreyle prednizolon uygulamas› hastalar› rahatlat›r. ‹vermektin deri lezyonlar› için yararl› olmamakla birlikte göz lezyonlar›nda baflar›yla uygulanmaktad›r (150 mg/kg tek doz). Korunma da hastalar›n tedavisi edilmesi, endemik bölgelerde profilaksi uygulanmas› önerilir.
Loa loa
Eriflkinler deri, deri alt› ve konjunktiva da mikrofilaryalar› periferik kanda yaflar,
orta ve bat› Afrika, Kongo nehri çevresi endemik bölgelerdir (% 3-85). At sineklerinden Chrysops cinsi sinekler hastal›¤›n vektörlü¤ünü yapar. Primatlar›n rezervuar konak rolü oynad›¤› bilinmektedir. Gezici filaryalardan olan bu türün erkek bireyleri 2,5-3 cm, diflileri ise 4-6 cm büyüklü¤ünde olan beyaz silindirik nematodlard›r. Yaflam döngüleri Chrysops’lar›n enfekte kiflilerden kan emerken beraberinde mikrofilaryalar›da almalar›yla bafllar. Mikrofilaryalar sine¤in vücudunda baflkalafl›m›n› tamamlayarak hortumda toplan›rlar ve kan emme s›ras›nda yeni konaklara geçerler.
Kuluçka döneminde herhangi bir
belirti görülmez. Göze yak›n bölgelerde larvalar›n eriflkin hale gelmesi
ve göçü s›ras›nda gözde fotofobi,
konjaktivada batma hissi, göz çevresi ödemi geliflir (fiekil 6.17). Parazit bazen göz kapa¤› derisinden geçip burun kökü yoluyla bir gözden
di¤erine geçebilmektedir. Bazen de
d›flar› ç›kabilmektedir (dakikada
1cm hareket eder, tedavi s›ras›nda
parazitin deri yüzeyine ç›kt›¤› gözlenmifltir). Konak dokusunun parazite karfl› oluflturdu¤u tepkime sonucu 5-20 cm çap›nda a¤r›s›z genellikle yüzde, gö¤üs, eller ve kol üzerinde s›k s›k yer de¤ifltiren “kalabar
ödemi” oluflmaktad›r. Halsizlik, kafl›nt› ve kas a¤r›lar› hastal›¤›n s›k rastlan›lan bulgular›ndand›r.
fiekil 6.17
L. loa’n›n göz
ak›nda
konumlanmas›.
158
Tan›
Ö¤leden sonra al›nan perifik kan›n lam-lamel aras› incelenmesinde mikrofilaryalar
saptanabilmektedir. Deri yüzeyinde görülen eriflkin parazitin ç›kar›lmas›yla da tan›mlanabilmektedir.
Tedavi ve Kontrol
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Tedavide ‹lk tercih dietilkarbamazin hem mikrofilaryalara hem de eriflkinlere etkilidir. Artan dozlar halinde 21 gün uygulamas› önerilir. ‹vermektin sadece mikrofilaryalara etkilidir. Son y›llarda mebandazol’ün de etkili oldu¤unu gösteren çal›flmalar mevcuttur.
Korunma da hastalar›n tedavisi, endemik bölgelerde profilaksi
SIRA S‹ZDE
uygulanmas› önerilir.
Dracunculus
medinensis (Medine Kurdu)
Bu parazit en çok Yemen olmak üzere Arabistan Yar›m Adas›, Hindistan, Pakistan,
Orta Afrika SveO Güney
Amerika ülkelerinde görülmekte ve Dranunculosis hastal›R U
¤›na neden olmaktad›r. Yaklafl›k 50 milyon insan›n enfekte, 140 milyon kiflinin de
risk alt›nda yaflad›¤› bildirilmektedir. Parazitin eriflkinleri beyaz›ms› renkte erkekD ‹ K K A60-120
T
ler 1.5- 4, difliler
cm uzunlukta ve ipliksi yap›dad›rlar. Difliler larva do¤ururlar, son konaklar›, insan olmakla birlikte maymun, kedi, köpek, s›¤›r ve atlarda da
SIRA S‹ZDE
rastlanmaktad›r.
Ara konaklar› Cyclops cinsi tatl›su kabuklular›d›r. Erginler genellikle alt eklemlerin deri alt› dokular›nda yaflar. Difli parazit deri yüzeyinde püstül
oluflturup buradan larvalar› d›flar› b›rak›r. Bu ifllem genellikle ayaklar›n suya temaAMAÇLARIMIZ
s› s›ras›nda
gerçekleflir. Suya dökülen larvalar buradaki Siklopslar taraf›ndan yutularak ara konakda baflkalafl›m geçirirler. Baflkalafl›m sonucunda larvalar tekrar insan için enfektif hale gelirler. Bu larvalar› bulunduran Siklopslar içme sular› ile inK ‹ T A P
san ve di¤er canl›lar taraf›ndan al›nd›klar›nda son konaklar›n›n ba¤›rsaklar›nda enfektif larvalar ergin erkek ve diflilere dönüflürler. Çiftleflmeden sonra döllenen difli
lenf yollar›ndan deri alt› dokuya geçifl yapar. Diflilerin tekrar larva do¤urmas›yla
TELEV‹ZYON
yaflam döngüsü tekrarlan›r. Kurak mevsimlerde kuyu ve sarn›ç sular›n›n içildi¤i
dönemlerde dracunculosis yo¤unlu¤u da artar.
N N
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/Dracunculiasis_il.htm
adresinden D.
‹NTERNET
medinensis’in yaflam döngüsüne ulaflabilirsiniz.
Hastal›¤›n kuluçka süresi 10-14 ayd›r. Bu dönemde bafl a¤r›s›, kurdeflen, ba¤›rsak
bozukluklar› eozinofillerde art›fl görülebilir. Eriflkin parazit allerjik ve toksik etkiye
neden olur. Parazitin deri yüzeyinde görülmesiyle birlikte özellikle bacak ve kollarda bazen kar›n ve skrotumda vezikül ve püstül oluflumu görülür. Larvalar›n› d›fl
ortama b›rakan difliler bazen deri alt› dokuda kireçleflir, sekonder enfeksiyonlara
neden olabilirler.
Tan›
Parazitin deri yüzeyindeki görünümü ile oluflan nodüllerden tan›mlanabilir. Bazen
radyolojik olarak kireçlenmeler belirlenebilir. Parazitin deriyi deldi¤i bölge etil klorürle uyuflturulup al›nan s›v›da mikroskopla larvalar aranabilir.
159
Tedavi ve Korunma
fiekil 6.18
Ergin parazit cerrahi olarak ç›kar›labilir
(fiekil 6.18). Endemik bölgelerde yöresel olarak parazit her gün çok yavafl biçimde bir çubu¤a sard›r›larak ç›kar›lmaktad›r. Kopar›l›rsa süper enfeksiyonlara neden olur. Antihelmintik tedavi
çok yararl› olmasa da parazitin ç›kar›lmas›n› kolaylaflt›rd›¤› bildirilmektedir.
Oluflabilecek enfeksiyonlara karfl› antibiyotik tedavisi ve tetanus afl›s› önerilmektedir. Korunmada, endemik bölgelerde aktif enfeksiyonlular›n sulara girmesi engellenmeli, tedavileri yap›lmal›,
kuyu ve sarn›ç sular› süzülerek ve kaynat›larak kullan›lmal›, Siklopslarla mücadele edilmelidir.
Dracunculus
medinensis
diflisinin bir sopaya
dolanarak ayak
bile¤inden
ç›kar›lmas›.
Larva Migrans Hastal›klar›
‹nsan vücudunda yerleflip, olgunlaflamayan di¤er nematod larvalar›n›n deride veSIRA S‹ZDE
ya iç organlarda yer de¤ifltirmesiyle ortaya ç›kan klinik duruma larva migrans
hastal›klar› denir. Larva migrans hastal›klar›na neden olan etkenler ise yerleflim
D Ü fi Üyer
N E L ‹de¤ifltiriyorM
bölgelerine göre adland›r›l›rlar. E¤er larvalar deriden girip burada
sa “Deri Larva Migrans (DLM)”, deriden girdikten sonra iç organlara geçip buralarda hastal›k oluflturuyorsa “Visseral Larva Migrans (VLM)” etkenleri
S O R U denir. Larva
migrans etkenlerinin erginleri ço¤unlukla insan›n yak›n çevresinde yaflayan kedi
köpek gibi omurgal› hayvanlar›n vücutlar›nda yaflar.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
Deri Larva Migrans Etkenleri
N N
Deri Larva Migrans hastal›klar›na neden olan etkenler köpek ve
çengelli
SIRAkedilerin
S‹ZDE
solucanlar› olan Ancylostoma braziliensis, A. caninum, Bunostomum sp. ve Strongyloides sp. türleridir. Bu türlerin ergin dönemleri köpek ve kedilerde yerleflir. LarAMAÇLARIMIZ
va dönemleri insan derisiyle temas ederse proteolitik enzimlerinin
sayesinde deriden vücuda girifl yaparlar. Ancak insan konak zincirinde yer almad›¤›ndan insanda olgunlaflamazlar. Derinin stratum germinatium tabakas› ile koriumu aras›nda tüK ‹ T A P
neller oluflturup hareket ederler. Bu hareketleri s›ras›nda allerjik reaksiyonlara
ba¤l› eritem, papül ve vezikül oluflur. Oldukça kafl›nt›l› olan bu lezyonlar için antihistaminiklerden yararlan›l›r. Hastal›¤a ülkemizde ve dünyan›n her yerinde yayELEV‹ZYON
g›n olarak rastlanmaktad›r. Hastal›¤›n tan›s›nda ise, parazitin Tç›kart›lmas›
ve incelenerek teflhis edilmesi gereklidir.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/Hookworm_il.htm‹ Nadresinden
AncylosTERNET
toma türlerinin yaflam döngüsüne ve flekillerine ulaflabilirsiniz.
Deri larval migrans hastal›¤›na neden olan baflka parazit türleri varm›d›r?
Araflt›r›n›z.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
6
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
160
S O R U
S O R U
Visseral (‹ç Organlar) Larva Migrans Etkenleri
Visseral (iç organlar) larva migrans hastal›klar›na neden olan bu etkenler kedi ve
D ‹ K K A T olan Toxacora canis ve T. cati’nin larvalar›d›r. Bu türler kozköpek nematodlar›
mopolit bir yay›l›fl gösterirler. Parazitozlu kedi ve köpeklerin d›flk›lar›ndaki yumurtalar›n besinlerle
al›nmas›yla insanlara bulafl›rlar. Yumurtalar ince ba¤›rsakta aç›laSIRA S‹ZDE
rak serbest kalan larvalar dolafl›mla baflta karaci¤ere gelir. Karaci¤erde larvalar tutunamazsa, akci¤er ve kan yoluyla beyne ve göze de gidebilirler. Visseral (iç orAMAÇLARIMIZ
ganlar) larva
migrans hastal›klar› uzun süreli kal›c› eozinofili, karaci¤er-dalak büyümesi, pnömoni, gamaglobulinlerde art›fl, (IgM ve IgG) ve ateflle karakterize belirtiler verirler ve s›kl›kla 1.5-9 yafl aras›ndaki çocuklarda rastlan›rlar. Ayr›ca larva‹ T A P
lar›n beyineK yerleflmesiyle
ölümcül ensefalit tablosu da oluflabilmektedir. Enfeksiyon birkaç ay ile birkaç y›l sürebilmektedir. Larvalar›n göze yerleflmesiyle oküler
larva migrans oluflur (OLM) ve göz içi bas›nc›n›n artmas› ile körlük geliflebilir. OLM
E L E Vyafl›nda
‹ Z Y O N k›z çocuklar›nda tek tarafl› görme bozuklu¤u fleklinde gögenellikle T5-10
rülmekte, olgulara genellikle flafl›l›kta efllik etmektedir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/Toxocariasis_il.htm
adresinden Toxo‹NTERNET
cora türlerinin yaflam döngüsüne ve flekillerine ulaflabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
Visseral larval
migrans
SIRA
S‹ZDE hastal›¤›na neden olan baflka parazit türleri varm›d›r? Araflt›r›n›z.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
7
Visseral (iç organlar) larva migrans ve deri larva migrans etkenlerinin tan›s›nda,
D Ü fi Ü N E L ‹ hepatosplenomegali,
M
yüksek eozinofili,
hipergamaglobulinemi, lenfadenopati ve
nedeni belirlenemeyen akci¤er infiltrasyonu, toprak yeme al›flkanl›¤› olanlar ve
özellikle çocuk
hastalar bu parazitler için flüpheli olarak de¤erlendirilmeliS O Ryafltaki
U
dir. Bu parazitlerden en yayg›n› olan Toxocoriasis için ticari ELISA kitleri ile serumda parazite özgül IgM ve IgG antikorlar› aranabilir. Organ yerleflimlerinde flüpheli
D‹KKAT
bölgelerin radyolojik ya da patolojik olarak incelenmesi gereklidir. Göz olgular›nda göz s›v›s› ile kandaki antikor seviyelerinin karfl›laflt›r›lmas› gerekir. Her iki hasSIRA S‹ZDE
tal›kta da spesifik
bir tedavi yöntemi yoktur. Kortikosteroidlerden ve s›n›rl› oranda
dietilkarbamazinden yararlan›labilir. Daha çok hastal›k belirtilerine yönelik tedavi
uygulanabilmektedir.
AMAÇLARIMIZ
Deri larva migrans ve Visseral larva migrans etkenlerinin neden oldu¤u parazitozlardan korunmada en etkili yollardan birisi yak›n çevremizdeki evcil hayvanlar›n parazit kontrollerinin
düzenli olarak yap›lmas›d›r. Bunun yan›nda topra¤›n bu
K ‹ T A P
hayvanlar›n d›flk›s› ile kontaminasyonuna engel olunmas›, kiflisel temizlik al›flkanl›klar›n›n (özellikle de çocuklarda) edinilmesi en iyi yöntemdir.
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
161
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Ba¤›rsaklarda yerleflen parazit Nematodlar› ve
neden olduklar› hastal›klar› tan›mlayabilmek.
Sindirim sisteminde yerleflen nematodlar, ba¤›rsak parazitleri içinde önemli bir yere sahiptir.
Bu nematodlar aras›nda dünyada ve ülkemizde
yayg›n olarak bulunabilen ve insan sa¤l›¤› aç›s›ndan önemli tehdit oluflturan parazit türleri bulunmaktad›r. Bunlardan yayg›n olarak görülenler Ascaris lumbricoides, çengelli solucanlar
(Ancylostoma duedanale, Necator americanus)
Strongyloides stercoralis, Trichostrongylus sp.,
Enterobius vermicularis, Trichuris trichiura ve
Trichinella spiralis’dir. Ba¤›rsak nematodlar› enfeksiyonlar›na ço¤unlukla çocuklar ve kad›nlar
yakalanmaktad›rlar. Ba¤›rsak nematodlar›n›n tan›s› ço¤unlukla d›flk› örneklerinin makroskobik
ve mikroskobik incelemeleri ile yap›lmaktad›r.
Bunun yan›nda Enterobius vermicularis türünde
oldu¤u gibi perianal bölge materyalleri veya baz› özel yöntemler de tan›da kullan›lmaktad›r. Enfeksiyona ba¤l› klinik belirtiler ba¤›rsakta yerleflmifl olan türe ve helmintlerin say›s›na göre
de¤ifliklik göstermektedir.
Dolafl›m sistemi ve dokularda yerleflen Nematod
parazitleri ve neden olduklar› hastal›klar› tan›mlayabilmek.
Dolafl›m sistemi ve dokularda yerleflen Nematodlar, omurgal› hayvanlar›n dolafl›m ve lenf sistemlerinde, deri alt› ve daha derin dokularda yerleflen ince ipliksi yap›l› parazitlerdir. ‹nsan için
önemli olan türleri Filaridae ve Dracunculoidae içinde yer al›rlar. Bu türlerin baz›lar› için insan
tek ve kesin konak iken, baz›lar› di¤er omurgal›larda yerleflip tesadüfen insanlarda da parazitlenebilmektedirler. ‹nsanda hastal›k oluflturan en
önemli filaryalar Wuchereria bancrofti, Onchocerca volvulus, Loa loa, Dracunculus medinensis, Brugia malayi, Mansonella ozardi, Drofilaria immitis türleridir. Bu türlerin neden oldu¤u
hastal›klar›n belirtileri türe ve yerleflti¤i dokuya
göre de¤ifliklik göstermektedir. Tan›da ise kan
veya doku materyalleri kullan›lmaktad›r.
N
A M A Ç
3
Larva migrans hastal›klar›n› ve etkenlerini tan›mlayabilmek.
‹nsan vücudunda yerleflip, olgunlaflamayan nematod larvalar›n›n deride veya iç organlarda yer
de¤ifltirmesiyle ortaya ç›kan klinik duruma larva
migrans hastal›klar› denir. Larva migrans hastal›klar›na neden olan etkenler iki grupta yer almaktad›r. Bu etkenlerden deriden girifl yaparak
burada yer de¤ifltiriyorsa deri larva migrans
(DLM) etkeni, deriden girdikten sonra iç organlara geçip buralarda hastal›k oluflturuyorsa visseral larva migrans (VLM) etkeni olarak isimlendirilir. Larva migrans etkenlerinin erginleri ço¤unlukla insan›n yak›n çevresinde yaflayan kedi köpek gibi omurgal› hayvanlar›n vücutlar›nda yaflar. Bu hayvanlar›n çevreye yayd›klar› d›flk›lar›
ile insanlar› enfekte edebilirler. Larva migrans
hastal›klar›na ait klinik belirtiler türe ve yerleflti¤i organa göre de¤ifliklik göstermektedir. Deri
larva migrans etkenlerinin tan›s›nda derideki larvalar›n›n ç›kart›larak incelenmesi gerekirken, visseral larval migrans etkenlerinin tan›s›nda hastal›k belirtilerine göre larvan›n bulundu¤u organlardan doku örnekleri al›narak inceleme yap›lmal›d›r.
162
1. Afla¤›dakilerden hangisi Nematoda filumunun genel
özelliklerinden birisi de¤ildir?
a. Nematodlar ayr› efleylidirler.
b. Yumurta yap›lar›na göre, ovipar, ovovivipar veya vivipar olan helmintlerdir.
c. Nematod türlerinin tamam› parazitik yaflama
uyum sa¤lam›fllard›r.
d. Vücutlar›n›n d›fl k›sm› kütikül tabakas›yla kapl›d›r.
e. Vücutlar› silindirik yap›da olan yuvarlak solucanlard›r.
2. Afla¤›daki türlerden hangisi ba¤›rsak nematodlar›ndan birisi de¤ildir?
c. Trichuris trichiura
d. Wuchereria bancrofti
e. Strongyloides stercoralis
3. Afla¤›dakilerden hangisi Ascaris lumbricoides’in
özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Monoksen bir parazittir.
b. Parazitin tan›s›nda idrar örneklerinde enfektif
yumurtalar incelenmektedir.
c. Ergin dönemde ince ba¤›rsaklarda yerleflirler.
d. Enfektif yumurtalar insana fekal-oral yolla girifl
yaparlar.
e. Ascariosis, dünyada en yayg›n görülen helmint
enfeksiyonlar›ndand›r.
4. Geceleri artan anal kafl›nt›, difl g›c›rdatma, uykuda
a¤›zdan salya akmas› gibi flikayetleri bulunan bir kiflide
afla¤›daki türlerden hangisinin varl›¤› düflünülmelidir?
a. Enterobius vermicularis
b. Trichuris trichiura
c. Ancylostoma duodenale
d. Necator americanus
e. Trichostrongyloides türleri
f. Trichinella spiralis
5. Afla¤›da verilen parazit tür ve tan›da kullan›lan materyal eflleflmelerinden hangisi yanl›flt›r?
a. Enterobius vermicularis- perianal bölge örne¤i
b. Ascaris lumbricoides-d›flk›
c. Wuchereria bancrofti-kan
d. Trichinella spiralis-kas biyopsisi
e. Loa loa-idrar
6. Afla¤›dakilerden hangisi Wuchereria bancrofti’nin
a. Dolafl›m sisteminde yerleflen nematod parazitlerden biridir.
b. Fil hastal›¤›na neden olmaktad›r.
c. Tan›s›nda kan örnekleri gündüz saatlerinde hastadan al›narak incelenmelidir.
d. Tan›da kan örneklerinin yan›nda lenf s›v›lar› da
kullan›labilir.
e. Enfeksiyonun tan›s› için mikrofilaryalar›n kanda
belirlenmesi gerekmektedir.
7. Afla¤›daki türlerden hangisi visseral larval migrans
etkenlerinden biridir?
a. Trichinella spiralis
b. Toxocara türleri
c. Dracunculus medinensis
d. Trichostrongyloides türleri
e. Ancylostoma türleri
8. Trichinella spiralis enfeksiyonlar› afla¤›daki gruplardan hangisinde yayg›n olarak görülmektedir?
a. Tropical bölgelerde yaflayanlarda.
b. Nemli bölgelerde yaflayanlarda.
c. Domuz etiyle beslenen toplumlarda.
d. Çi¤ s›¤›r etiyle beslenen toplumlarda.
e. Endemik bölgelerde yaflayanlarda.
9. Afla¤›daki türlerden hangisi rektal prolapsus’a neden olmaktad›r?
a. Trichuris trichiura
b. Trichinella spiralis
c. Wuchereria bancrofti
d. Enterobius vermicularis
e. Ancylostoma caninum
10.Afla¤›dakilerden hangisi Enterobius vermicularis’in
enfektif dönemidir?
a. Filariform larva
b. Rhabditform larva
c. Döllenmifl yumurta
d. Ergin dönem
e. Kistleflmifl larva
163
1. c
2. d
3. b
4. a
5. e
6. c
7. b
8. c
9. a
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ba¤›rsak nematodlar›” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ascariosis” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Enterobioisis” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “dolafl›m sistemi ve doku
parazitleri” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “dolafl›m sistemi ve doku
parazitleri” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “larva migrans hastal›klar›”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Trichinosis” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Trichuriosis” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Enterobioisis” konusunu
gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Erkek erginlerde vücudun arka bölümü içe do¤ru k›vr›k olarak sonlan›rken, diflilerinki düz ve küt olarak sonlanmaktad›r.
S›ra Sizde 2
Döllenmemifl yumurtalarda en d›flta protein ve alt›ndaki membrana lucida tabakas› olmak üzere iki tabaka
bulunurken, döllenmifl yumurtalarda bu iki tabakan›n
alt›nda embriyonun etraf›n› saran lipoid tabakada bulunur.
S›ra Sizde 3
Yumurtalar›n geliflimine devam ederek enfektif hale
gelmesi için yüksek neme ihtiyaç vard›r. Bu bölgelerde
ihtiyaç olan nem ihtiyac›n› karfl›lamaktad›r.
S›ra Sizde 4
E. vermicularis yumurtalar›n›n hafif ve perianal bölgeye b›rak›lmas›ndan dolay› hem solunum hem de a¤›z
yoluyla insanlar› enfekte edebilirler. Bu nedenle özellikle çocuklarda oldukça yayg›nd›rlar.
S›ra Sizde 5
Yumurtada larval geliflimin olmas› için killi topraklara
ve daha fazla nem gerekmektedir.
S›ra Sizde 6
Ancylostoma seylanicum, Gnathostoma spingerum, Uncineria stenocephale, Drofilaria concjuntivae türleri de
deri larva migrans etkenlerindedirler.
S›ra Sizde 7
Gnathostoma, Anisakis cinslerine ait türler de visseral
migrans hastal›klar›na neden olmaktad›rlar.
Yararlan›lan Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Parasitology, Ninth Ed. USA: Saunders Elsevier.
Murray PR., Baron EJ.(2007).Manual of Clinical Microbiology, Ninth Ed. ASM Press.
Sayg› G. (2009).Paraziter Hastal›klar ve Parazitler. Sivas: Es-Form ofset.
Baflkanl›¤›. (2008). Bulafl›c› Hastal›klar›n Surveyans›.
Garcia, LS. (2001). Diagnostic Medical Parasitology, Fourth.Ed. ASM pres.
Ak›su Ç. (2007). Özcel’in T›bbi Parazit Hastal›klar›, ‹zmir, Metabas›m.
7
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Ba¤›rsaklarda yerleflen trematodlar› ve neden olduklar› hastal›klar› tan›mlayabilecek,
Karaci¤er Trematodlar›n› ve bunlar›n oluflturduklar› hastal›klar› tan›mlayabilecek,
Akci¤er Trematodlar›n› ve bunlar›n oluflturduklar› hastal›klar› tan›mlayabilecek,
Kan Trematodlar›n› ve bunlar›n oluflturduklar› hastal›klar› tan›mlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Trematoda
• Jinekoforik kanal
• Mirasidium
• Schistosomiosis
• Serkarya
• Yalanc› Parazitizm
Trematodlar
• G‹R‹fi
• BA⁄IRSAKLARDA YAfiAYAN
TREMATODLAR
• KARAC‹⁄ERDE YAfiAYAN
TREMATODLAR
• AKC‹⁄ERDE YAfiAYAN
TREMATODLAR
• KANDA YAfiAYAN
TREMATODLAR
Trematodlar
G‹R‹fi
SIRA S‹ZDE
Trematoda s›n›f› tüm üyeleri eriflkin dönemde tamamen parazit yaflayan Plathelmintlerdir. Ço¤u eriflkin dönemlerini omurgal›larda, olgunlaflmam›fl evrelerini de
omurgas›z hayvanlarda geçirirler. Trematodlar insana a¤›zdanD Üal›nan
fi Ü N E L ‹ metaserkarM
yalarla ya da deriden giren serkaryalarla bulafl›r. Bafll›ca yerleflim yerleri olan sindirim kanal›, dolafl›m sistemi, akci¤er, karaci¤er ve safra kanallar›nda farkl› patoloS O R U
jik de¤iflikliklerle seyreden trematodiyoz enfeksiyonlar›na neden olurlar.
D ‹ K K A tekrar
T
Kitab›n›z›n 2. Ünitesinden Trematodlar›n s›n›fland›r›lmas›yla ilgili bilgileri
gözden
geçiriniz.
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
Eriflkin dönemde 1-75 mm aras›nda büyüklükte, grimsi pembe
renkte, s›rt-kar›n yönünde bas›k yaprak fleklindedir. Ayr›ca eriflkinlerinde kona¤a tutunmay› sa¤AMAÇLARIMIZ
layan 1-3 adet vantuzlar› (çekmen) vard›r (fiekil 7.1). Yumurtalar›
ya
D Ü fi Ü Nise
E L ‹yuvarlak
M
da ovalimsi yap›da, genellikle fleffaf sar›ms› kahverengimsi renkte, boyutlar› 40175 µm aras›nda de¤iflir. Yumurtalar kapakl› yap›dad›r veya baz›lar›nda dikensi ç›K S‹ OT RAU P
k›nt›lar bulunur.
Yumurtan›n morfolojik özellikleri tür ayr›m›nda önemlidir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K S ‹ O TR AU P
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
Trematod türlerinin ço¤unlu¤u (Schistosoma türleri d›fl›nda)
hermafrodittirler.
SIRA S‹ZDE
Yaflam döngülerinde birden fazla konaklar› vard›r (heteroksen) ve karmafl›k bir yaflam döngüsüne sahiptirler. Yaflam döngüleri yumurtalar›n son‹ N konaktan
d›fl çevTERNET
reye b›rak›lmalar› ile bafllar. Yumurtalar konakç›dan ç›kt›ktanAMAÇLARIMIZ
sonra sulu ortamda
hareketli miracidium (mirasidyum) larvas›n› meydana getirir. Birçok Trematod
geliflim için ara kona¤a gereksinim gösterir. Mirasidyumlar genellikle bir salyangoK ‹ T A meydana
P
zun vücuduna girer ve onun içinde cercaria (serkarya) larvalar›n›
getirirler. Serkaryalar birinci ara konaktan ikinci ara kona¤a geçerler. Onun içinde de
son geliflmesini yaparak metacercaria (metaserkarya)’lar› meydana getirirler.
T E L E V ‹ Z Ya¤›zdan
ON
‹nsana ve di¤er omurgal› son konaklara bulafl›m metaserkaryalar›n
al›nmas› veya serkaryalar›n deriden girmesiyle gerçekleflebilmektedir. Metaserkaryalar
ise son konakta serbest hale geçerek eriflkinleflirler (fiekil 7.2). Trematod enfeksiyonlar›nda kona¤a bulafl›mda ülkelerin beslenme al›flkanl›klar›n›n rolü büyüktür.
‹NTERNET
Ülkemizde karaci¤er safra kanallar›nda yerleflen Fasciola hepatica ve Dicrocoeli-
N N
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
166
um dentriticum’la ilgili insan olgular› s›kl›kla bildirilmektedir. Kesim hayvanlar›m›zda bu iki tür yayg›nd›r ve önemli ekonomik kay›plara neden olmaktad›rlar.
Eriflkin trematodlar çekmenleri ile kona¤a tutunurlar ve konak epitelyum hücreleri, konak salg›lar›, kan ve sindirilmifl besin maddeleriyle beslenirler.
fiekil 7.1
Trematoda s›n›f›
üyelerinin genel
görünümü.(A.
Dicrocoelium
dendriticum B.
Schistosoma spp.).
A¤›z vantuzu
Asetabulum
Resaptakulum seminis
Germariyum
Besin
Sirrus
Testis
kanal› Vitellariyum
Özofagus
Sirrus kesesi
Uterus
Farinks
A¤›z vantuzu
Beyin
Kar›n vantuzu
Laurer kanal›
Jinekoforik kanal
Mehlis bezi
A
B
fiekil 7.2
fiekil 7.2
Trematodlar›n
SIRA
S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
yumurta (a) ve
larval dönemleri;
(b) mirasidium, (c)
sporokist, (d) redi,
(e) serkarya, (f)
metaserkarya
S O R U
dönemleri.
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
(a)
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
(b)
(c)
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
(e)
‹NTERNET
(d)
SIRA S‹ZDE
(f)
‹NTERNET
http://cal.vet.upenn.edu/projects/paraav/labs/lab6.htm
adresinden Trematodlarla ilgili
bilgi ve flekillere ulaflabilirsiniz.
167
7. Ünite - Trematodlar
Trematod enfeksiyonlar›nda parazitin yerleflim yerine ba¤l› olarak ba¤›rsak,
safra yollar›, karaci¤er, akci¤er, dolafl›m ve boflalt›m sistemi ve deride klinik belirtiler görülebilir. Enfeksiyonlar›n tan›s›nda ise yerlefltikleri bölgelere göre d›flk›, balgam, idrar, biyopsi ve otopsi materyalleri incelenir. Tan›da kullan›lan bu materyallerde Trematodlar›n yumurtalar›ndan tür teflhisi yap›l›r. Trematod yumurtalar› farkl› boyutlarda olup Schistosoma türleri haricinde bir kapak yap›s› bulunmaktad›r
(fiekil 7.3).
fiekil 7.3
T›bbi önemi olan
Trematod türleri ve
yumurta yap›lar›.
ölçek
0 24 48µm
Clonorchis Opisthorchis Heterophyes Metagonimus
sinensis
felineus
heterophyes yokogawai
Schistosoma
japonicum
Schistosoma
mansoni
Schistosoma
haematobium
Paragonimus
westermani
Fasciola
hepatica
Fasciolopsis
buski
Trematodiyozlardan korunmada halk›n beslenme al›flkanl›klar› çok önemlidir.
Özellikle de çi¤ yenen bitkiler ve etlerle(tatl› su bal›klar› ve kabuklular›) bulafl›m
gerçekleflti¤i için beslenme biçimine dikkat edilmelidir. Baz› türlerin deri yoluyla
bulaflmalar› nedeniyle flüpheli sularla temastan kaç›nmak gereklidir. Çünkü ara konak olan yumuflakçalarla mücadele etmek daha zor olmaktad›r.
Bu ünitede t›bbi aç›dan önemli olan Trematod parazitler insandaki yerleflim
yerlerine göre 4 grup alt›nda ele al›nacakt›r. Bu gruplar:
1. Ba¤›rsak Trematodlar›
2. Karaci¤er Trematodlar›
3. Akci¤er Trematodlar›
4. Kan Trematodlar›’d›r.
BA⁄IRSAKLARDA YAfiAYAN TREMATODLAR
Ba¤›rsaklarda yerleflen trematodlar ülkemizde flimdiye kadar görülmeyen fakat
uzak do¤u ülkelerinde önemli sa¤l›k sorunlar›na neden olan türlerdir. Ba¤›rsak
trematodlar›ndan, Fasciolopsis buski, fasciolopsiosis enfeksiyonuna neden olan ve
ba¤›rsaklarda yaflayan en büyük trematodlardand›r. Çin, Tayland, Vietnam, Endonezya ve Malezya’n›n bir bölümünde ve Hindistan’da rastlanmaktad›r. Eriflkin
formlar ba¤›rsak duvar›, özellikle duedonum ve jejunum da a¤›r enfeksiyonlara neden olurlar. Ortalama yaflam süreleri 6 ay kadard›r ve her y›l yaklafl›k 10 milyon ol-
168
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Üfiekil
N E L ‹ M 7.4
F. buski’nin d›flk›da
S O R U yumurtas›.
görülen
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
T E L E V ‹ Z Y O N1
gu bildirilmektedir. Bulafl›mda metaserkaryal› su bitkileri rol oynar. Rezervuar konaklar domuz, köpek ve tavflanlard›r. Eriflkin trematod 2-7.5 cm uzulu¤unda 0.8-2
cm geniflli¤inde, yumurtalar› elipsoildal yap›da (130-80 mm) sar›ms› kahverengi
renktedir. ‹nsana su bitkilerinde bulunan metaserkaryalar›n a¤›z yoluyla al›nmas›yla bulafl›r. Ba¤›rsak mukozas›na çekmenleri ile tutunan parazit mukozada inflamasyon ve ülserasyona bazen de hemorojiye neden olur. Az say›da kurtçuk varsa
belirti görülmeyebilir, ancak a¤›r enfeksiyonlarda, kar›n a¤r›s›, duedonal ülser ve
diyare özellikle yüzde belirgin ödem görülür. D›flk›n›n makroskobik görünüflünde
aç›k sar› renk, sindirilmemifl besin art›klar› vard›r. Çok say›da olduklar›nda ba¤›rsak t›kanmalar›, ödem ve gaz oluflumuna neden olurlar. Tan›lar› d›flk›da tipik yuSIRA S‹ZDE
murtalar›n görülmesiyle konulmaktad›r (fiekil 7.4) . Fasciolopsiosis tedavisinde Piraziquantel 25mg/kg/günx3 kullan›l›r.
Fasciolopsis buski türünün haricinde ba¤›rD Ü fi Ü N E L ‹ M
saklarda yerleflen ve buralarda ülserlere neden olan genellikle de uzak do¤u ülkelerinde
S O R U
görülen Echinostoma ilocanum, Heterophyes
heterophyes, Metagonimus yokogawai gibi türD‹KKAT
ler de vard›r. Ülkemizde bu türlerle ilgili olgu
bildirilmedi¤i için bu bölümde anlat›lmayacaklard›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Ülkemizde genel
olarak ba¤›rsak trematodlar›n›n görülmemesinin nedenleri ne olabilir?
TELEV‹ZYON
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/html/ImageLibrary/AF/Fasciolopsiasis/body_Fasciolpsia‹NTERNET
S O R U
sis_il1.htm adresinden
F. buski’nin eriflkin dönemlerine ait flekillere ulaflabilirsiniz.
KARAC‹⁄ERDE
YAfiAYAN TREMATODLAR
D‹KKAT
Karaci¤er ve safra yollar›na yerleflen 4 önemli grup trematod; Fasciola, Dicrocoelium, Clonorchis ve Opisthorchis cinsleridir. Bu gruplar içinde t›bbi önemi
SIRA S‹ZDE
olan ve ülkemizde de görülen türler, Fasciola hepatica, Fasciola gigantica, Dicrocoelium dentriticum, Clonorchis (Opisthorchis) sinensis ve di¤er Opisthorchis türleridir.
AMAÇLARIMIZ
N Fasciola
N hepatica
FasciolidaeKfamilyas›nda
yer alan Fasciola hepatica (Büyük karaci¤er kelebe¤i)’n›n
‹ T A P
eriflkinleri esas olarak koyun, keçi ve s›¤›rlar›n safra kanallar›nda yaflar. Ancak zaman zaman insanlar›nda safra kanallar›nda da yerleflerek Fascioliosis’e (Fascioliosis hepatica)
olur.
T E L E V ‹ Z Y O neden
N
F. hepatica eriflkinleri yaprak fleklinde ve vücudun ön ucu koni gibi bir ç›k›nt›
yapar. Bu ç›k›nt›ya bafl konisi de denilmektedir. Bafl konisinden sonra vücut tek‹NTERNET
169
rar geniflleyerek, omuzlu gibi bir yap› kazanm›flt›r. Büyüklükleri 20-30 mm olup, 415 mm enindedirler. Vücut kutikülas›n›n üzerinde arkaya do¤ru yönelmifl kitinden
yap›lm›fl diken fleklinde kabart›lar bulunur. Bu yap› ilaç etkinli¤i ve antijenik yap›
bak›m›ndan önem tafl›r. Sindirim kanal› iki ana dala ayr›ld›ktan sonra tekrarda dallanmalar yaparak vücudun büyük bölümünü kaplam›flt›r (fiekil 7.5). Ayr›ca eriflkin
dönemde kona¤a tutunmay› sa¤layan a¤›z ve kar›n vantuzlar› (çekmen) bulunmaktad›r.
fiekil 7.5
Besin
Uterus kanal›
Eriflkin F.
hepatica’n›n
morfolojik yap›s›.
Vitellariyum
A¤›z vantuzu
Kar›n vantuzu
Ba¤›rsak
Sirrus
Sirrus kesesi
Germariyum
Mehlis bezi
Yumurtalar› 130 µm boyunda 80 µm eninde, oval ve aç›k kahverengidir. Yumurtalar›n kabuklar› ince ve kapakl›d›r (fiekil 7.6). Yumurtalar eriflkin taraf›ndan
yumurtlad›¤›nda içinde mirasidyum geliflmemifltir. Embriyo geliflim tamamlanmam›fl olan bu yumurtlarda embriyo gelifliminin tamamlanmas› için d›flk›yla d›flar›
at›ld›ktan sonra sulu bir ortama ulaflmalar› gerekmektedir.
Yumurta içinde mirasidyum geliflebilmesi için gerekli çevresel koflullar›n
neler oldu¤unu
SIRA S‹ZDE
araflt›r›n›z?
S O R U
2
SIRA S‹ZDE
fiekilD7.6
F. hepatica’n›n
d›flk›da görülen
S O R U
yumurtas›.
kapak
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
170
F. hepatica’da yumurtalar son kona¤›n safra yollar›na b›rak›l›r ve safra ile birlikte ba¤›rsa¤a gelerek buradan kona¤›n d›flk›s› ile d›flar› at›l›rlar. Yumurtalar sulu
ortama ulaflt›ktan sonra içlerinde geliflen mirasidiyumlar d›flar› ç›karlar ve aktif olarak ara konaklar›na girerler. F. hepatica’n›n ara konaklar› su salyangozlar›ndan
Limnea truncatula’d›r. Mirasidyumlar ara konaklar›na girdiklerinde sporokistlere
de¤iflirler. Sporokistin embriyonal hücreleri partenogenetik olarak geliflerek redialar› meydana getirirler. Redialar da yine partenogenetik ço¤alarak sonradan serkaryalar› oluflturacak olan ikinci redia evresini (yaz mevsiminde) ya da do¤rudan
do¤ruya serkaryalar› (k›fl›n) meydana getirir. Serkaryalar salyangozdan aktif olarak
ayr›ld›ktan sonra bitkiler üzerine yap›flarak kistik dönemleri olan metaserkaryalara
dönüflürler. Üzerinde metaserkaryalar bulunan su tereleri gibi bitkiler çi¤ olarak
insanlar veya di¤er son konaklar olan koyun keçi vb. otçullar taraf›ndan yendi¤i
takdirde metaserkaryalar midede kistlerinden kurtulur ve damarlar arac›l›¤› ile safra kanallar›na geçerek orada eriflkin duruma gelirler. Yaflam döngülerinde konak
zinciri gevifl getiren hayvanlar veya insan-L. truncatula-gevifl getirenler veya insan
olarak devam eder (fiekil 7.7). Son kona¤›n enfeksiyonundan 3-4 ay sonra eriflkinler olgunlaflarak yumurtlayacak duruma gelirler. ‹nsanda safra kanallar›nda yerleflen bu eriflkinlerin temel besinleri kand›r. Parazitin, otçul hayvanlarda 5 y›l, insanlarda 13 y›l yaflad›¤› bilinmektedir.
fiekil 7.7
F. hepatica’n›n yaflam
döngüsü: a) çi¤
bitkilerle al›nan
metaserkaryalar›n
aç›larak eriflkine
dönüflmesi, b) safra
kanallar›nda
eriflkinlerin
yerleflmesi, c)
d›flk›daki yumurtalar,
d) mirasidyum
larvas›n›n serbest
kalmas›, e) sporokist,
f) redi, g) serkarya, h)
serkaryan›n ara
kona¤› terk etmesi, ›)
serkaryan›n bitkiler
üzerinde
metaserkaryaya
dönüflmesi.
a
b
c
›
d
h
g
f
e
Hastal›¤›n epidemiyolojisi
Koyun karaci¤er kelebe¤i olarak da bilinen F. hepatica enfekte olan insan olgusunun dünyada 17 milyondan fazla oldu¤u tahmin edilmektedir. Bolivya ve And
Da¤lar› gibi hiperendemik bölgelerde insan olgular› % 28-72’lere ulaflmaktad›r.
Fascioliosis besi hayvanlar›n›n yetifltirildi¤i ülkelerde yayg›n olarak görüldü¤ü için
ülkemizde bu enfeksiyonla risk alt›ndad›r. Hastal›¤›n bulafl›m› su teresi, çim, su nanesi ve salata sebzelerinin çi¤ yenmesi oldu¤undan parazitozun kayna¤› da parazitli canl›lard›r. ‹nsan olgular› ço¤unlukla sonbahar ve k›fl aylar›nda görülür.
171
Hastal›¤›n belirtileri
Parazitin büyüklü¤ü nedeniyle hafif enfeksiyonlarda bile safra yollar›nda t›kanmalara ve travmalara, damarlarda t›kanma ve nekroza neden olurlar. Genç parazitin
karaci¤er göçü s›ras›nda oluflturdu¤u patoloji akut dönemi, eriflkinlerin safra kanallar›na yerleflmesi sonucu oluflan de¤ifliklik de kronik dönemi gösterir. Patolojik
bulgular parazitin say›s›na, yerleflim yerine ve hastal›¤›n dönemine göre de¤iflir.
Enfekte kiflilerin kanlar›nda eoziofili, lökositoz ve özgül antikorlar saptanm›flt›r
(hücresel tip ba¤›fl›kl›k geliflir). Atefl, sa¤ üst omuzda a¤r›, karaci¤er de genifllemeler, sar›l›k s›k görülen bulgulardand›r. Ateflle birlikte geliflen bafl a¤r›s› ve terleme
haftalarca devam edebilir. Ayr›ca haz›ms›zl›k, bulant› ve kusma da bu belirtileri
destekler.
Tan›
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
F. hepatica ile enfeksiyondan 3-4 ay sonra d›flk›da yumurtalar›n direkt mikroskobik inceleme veya ço¤altma yöntemleriyle incelenmesiyle tan› Dkonulur.
Ü fi Ü N E L ‹ MTan›da ayr›ca safra suyunda da yumurta aran›r. Eriflkin dönemler ultrasonografi ve tomografi ile de tan›mlanabilir. F. hepatica tan›s›nda yalanc› parazitizme
dikkat edilmeliS O R U
dir.
S O R U
D‹KKAT
D ‹ Kgeçiriniz.
KAT
Kitab›n›z›n 1. Ünitesinden yalanc› parazitlikle ilgili bilgilerinizi gözden
SIRA S‹ZDE
N N
Hastan›n yalanc› parazitizm geçirip geçirmedi¤ini belirlemek
için
hastadan son
SIRA
S‹ZDE
10 gün içerisinde karaci¤er yiyip yemedi¤iyle ilgili bilgiler al›nmal›d›r (fiekil 7.8).
Hastadan hem d›flk› örnekleri hem de duedonum s›v›s› al›n›p Dincelenmelidir.
D›flÜ fi Ü N E L ‹ M
k› incelemesi ard›fl›k günlerde tekrarlanmal›d›r. E¤er yumurtaAMAÇLARIMIZ
at›l›m› halen devam
ediyorsa gerçek parazitizm söz konusudur. Baz› olgular kendili¤inden iyileflebilS O R U
mekle beraber komplikasyonlara karfl› olgular›n tedavisi gereklidir.
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
S O R U
K ‹ T A P
D‹KKAT
D ‹ K K Abölümünü
T
Kitab›n›z›n 3. Ünitesinden duoedonal örneklerin toplanmas› (Entero-test)
tekrar gözden geçiriniz.
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
fiekil 7.8
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
F. hepatica
ile
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
enfekte karaci¤er
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
172
Tedavi ve korunma
Fascioliosisin tedavisinde hastada gerçek parazitizm durumu varsa, Triklabendazol
10-12mg/kg olarak 2gün ve Nitazoxanid 1000mg/g 7 gün uygulan›r ve cerrahi yöntemlerden de yararlan›labilir. Korunmada, flüpheli sular›n kaynat›lmas›, su bitkilerinin çi¤ olarak yenmemesi, enfekte insan ve hayvanlar›n tedavisi önemlidir. Ayr›ca arakonak Gastropodlarla mücadele ve halk›n parazitin bulafl›m› hakk›nda bilgilendirilmesi de korunma aç›s›ndan önemlidir.
Fasciola gigantica
Fasciola gigantica, karaci¤erde yaflayan en büyük trematod olup yaklafl›k 7.5 cm
büyüklü¤ündedir. Eriflkinler safra yollar›nda yerleflirler ve morfolojik özellikleri F.
hepatica’ya çok benzer. Ancak büyüklük fark›ndan dolay› kolayl›kla F. hepatica’dan ay›rt edilebilir. F. gigantica eriflkinleri de içlerinde embriyo oluflmam›fl yumurtalar›n› safra yollar›na b›rak›rlar ve bu yumurtalar safra ile ba¤›rsa¤a gelerek
d›flk›yla d›flar› at›l›rlar. D›flar› at›lan yumurtlar›n geliflimi sucul ortamda gerçekleflir
ve F. hepatica gibi yumurta içinde geliflen mirasidyum larvas› serbest kalarak ara
kona¤› olan ve su salyangozlar›ndan Lymnea truncatulata, L. tomentosa ve L. viatriks türlerine girifl yapar. Ara konakta F. hepatica’da oldu¤u gibi önce sporokistler, sonra redi ve serkaryalar geliflir. Serkaryalar ara konaktan d›fl çevreye geçerek
bitkiler üzerinde kistleflirler. Islak çim, su teresi, su nanesi ve suda yetiflen sebzelerin çi¤ yada iyi piflmemifl olarak son konaklar taraf›ndan yenmesiyle yaflam döngüsü devam eder (fiekil 7.9). F. gigantica’ya ba¤l› gerçekleflen fascioliosis çiftlik
hayvan› hastal›¤› olarak yayg›nl›k göstermektedir ve görüldü¤ü ülkeler aras›nda
Avustralya, Bolivya, Çin, Küba, M›s›r, ‹ran, Kuzey Afrika, Peru, Portekiz, Türkiye
ve Vietnam say›labilir. Hastal›k belirtileri F. hepatica ile benzerdir. Tan›da ise F. hepatica’da oldu¤u gibi d›flk›da ve duedonal s›v›da yumurtalar›n saptanmas›na yönelik yöntemler uygulanmal›d›r. Tedavi ve korunma da F. hepatica ile ayn›d›r.
fiekil 7.9
F. gigantica’n›n
yaflam döngüsü.
yumurta
ergin
ara konak
su salyangozu
2
3
1
5
4
173
Dicrocoelium dentriticum (lanceolatum)
D. dentriticum, koyun, keçi, domuz, at, tavflanlarla nadiren de insanlar›n safra kanallar›nda ve safra keselerinde yaflayan, karaci¤er trematodlar›ndand›r. D. dendriticum’un larval dönemlerinin geliflimi iki farkl› ara konakta olur. Bunlardan birincisi bir kara salyangozu, di¤eri ise bir kar›ncad›r. Halk aras›nda karaci¤er kelebe¤i
olarak da bilinen bu tür Dikrocoeliosis hastal›¤›n›n etkenidir.
D. dendriticum eriflkinlerinin vücudu s›rt kar›n yönünde yass›laflm›fl olup, vücut yüzeyi ince, fleffaf, düz bir tegümentle kapl›d›r. Büyüklükleri 6-12 mm, genifllikleri ise 2-3 mm kadard›r. Kona¤a tutunmay› sa¤layan a¤›z vantuzlar› vücudun ön
ucunda, kar›n vantuzu ise vücudun ön k›sm›na daha yak›n ve a¤›z vantuzunun arkas›nda yer al›r. Kar›n vantuzu, a¤›z vantuzuna göre daha büyüktür. A¤›z vantuzundan sonra kasl› bir farinks (yutak) ve onun devam›nda gelen özefagus (yemek
borusu) ikiye ayr›larak sindirim borusu uçlar› kapal› olarak dallanma yapmadan
vücudun sonuna do¤ru uzan›r. Kar›n çekmenin hemen arkas›nda iki büyük testis
ve bunlardan sonra bir adet daha küçük yap›da ovaryum bulunur. Vücudun orta
k›sm›nda ve her iki yan›nda üzüm salk›m› gibi bir yap›lanma gösteren vitellus bezleri yer al›r. Ayr›ca uterus çok uzun ve k›vr›ml› olup vücudun arka 2/3’ünü kaplam›flt›r. Uterus çok say›da yumurta ise dolu olup yumurtalardan döllenmifl olanlar
koyu renkli görülürken, döllenmemifl olanlar daha aç›k renklidir. Eriflkin formlar›n
bu ayr›nt›l› morfolojik özellikleri saydam olduklar› için haz›rlanan preparatlarda
kolayl›kla incelenirler (fiekil 7.10).
fiekil 7.10
Resaptakulum seminis
Özfagus
Farinks
A¤›z vantuzu
Beyin
Vitellariyum
Sirrus kesesi
Garmaryum
Besin kanal›
Testis
Sirrus
Uterus
Kar›n vantuzu
Laurer kanal›
Mehlis bezi
D. dendriticum’un yumurtalar› oval, hafifçe asimetrik, bir taraf› düz di¤er taraf› konveks, kapakl› olup yaklafl›k 35-45 µm büyüklükte ve 22-30 µm enindedir.
Yumurtalar ilk at›ld›klar›nda koyu kahverengi renkte ve içlerinde mirasidyum larvas› geliflmifltir (fiekil 7.11).
D. dendritucum’un
eriflkin dönemi.
174
fiekil 7.11
D. dendtriticum’un
(a) döllenmifl ve (b)
döllenmemifl
yumurtas›.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
kapak
SIRAyumurtalar›n›
S‹ZDE
D. dendrticum
F. hepatica’n›n yumurtalar›ndan ay›ran temel farkl›klar nelerdir?
Dicrocoelium dendriticum’un yumurtalar› konak hayvan›n d›flk›s› ile d›flar›ya
at›ld›klar› zaman yumurta içinde geliflmifl olan mirasidyumlar yumurta kabu¤unun
S O R nedeniyle,
U
çok kal›n olmas›
d›flar›da uzun süre canl›l›klar›n› korurlar. Ancak uygun
bir ara konak bulduklar› zaman kabuktan d›flar› ç›karlar. Böyle bir mirasidyum besinle birlikteD Zebrina,
Helicella, Cionella cinslerinden bir kara salyangozunun ba‹KKAT
¤›rsa¤›na geçerse mirasidyum kabuktan ç›kar ve besin s›v›s› içinde yüzerek orta
ba¤›rsa¤a gelir. Burada büyür flekilsiz bir hücre kümesi fleklindeki ilk sporokiste
SIRA S‹ZDE
dönüflür. ‹lk sporokistin içinde ikincil (o¤ul) sprokistler meydana gelir. O¤ul sporokistlerin içinde de serkaryalar oluflur. Her o¤ul sporokistin içinde 40 kadar serkarya bulunabilir.
Serkaryalar›n geliflmeleri tamamlan›nca sporokistlerden ayr›l›r,
AMAÇLARIMIZ
buradan salyangozun solunum organ›na, oradan da solunum bofllu¤una geçerler.
Burada birbirlerine yap›flarak 200-400 serkarya topaklar› haline gelirler. Bu topaklar FormicaK ya‹ TdaA Lasius
cinslerine ait baz› kar›ncalar taraf›ndan besinle birlikte al›P
n›rsa, serkaryalar bu ikinci arakonakta kar›n bofllu¤una geçer, orada kuyruklar›n›
kaybederek metaserkaryalara dönüflürler. Koyun, keçi ve di¤er otçul memelilerin
parazitle enfekte
yenilen otlarla birlikte tesadüfen metaserkaryal› bir kar›nT E L E V ‹ Zolmas›,
YON
can›n yutulmas› ile bafllar. Konak hayvan›n midesinde serbest kalan parazitler ba¤›rsak çeperinden bir kan damar›na geçerler. Oradan da karaci¤ere gelir ve safra
kanal›na yerleflerek eriflkinleflirler. Yaflam döngülerinde konak zincirleri otçul hay‹NTERNET
vanlar-salyangozlar-kar›ncalar-otçul
hayvanlar/insan olarak devam eder (fiekil
7.12). Parazitin birinci ara konaktaki geliflimi sonras› sümüksü bir yap› halinde d›flar› at›lma süresi 3-5 ay kadarken, ikinci ara konaklar› olan kar›ncalarda enfektif
dönemleri olan metaserkaryalara dönüflme süreleri yaklafl›k 35-40 gündür. Son kona¤a ulaflan metaserkaryalardan olgunlaflm›fl eriflkin dönemlerin geliflmesi ise yaklafl›k olarak 6-7 hafta, yumurta b›rakacak hale gelmesiyse yaklafl›k 12 hafta kadar
sürmektedir.
N N
175
fiekil 7.12
D. dendriticum’un
yaflam döngüsü.
d›flk›yla at›lan
yumurtalar
metaserkaryal›
kar›nca besinle
al›n›r
o¤ul sporokist
sporokist
metaserkaryal›
II. ara konak
mirasidyumlu
yumurta
serkarya
I. ara konak
D. dendriticum, Avrupa, Asya, Amerika, Afrika, Avustralya’n›n ›l›man iklime sahip
ülkelerinde, ve ülkemizin bütün bölgeleri gibi koyun ve s›¤›r yetifltiricili¤inin yayg›n oldu¤u bölgelerde genifl bir yay›l›fl göstermektedir. Dicrocoeliosis s›kl›kla besi
hayvanlar›nda görülürken insanda nadiren saptanmaktad›r. Enfeksiyonun kayna¤›
eriflkin D. dendriticum’lar› tafl›yan otçul hayvanlarla, metaserkaryalar› tafl›yan kar›ncalard›r.
S‹ZDE tart›fl›n›z.
‹nsanlarda Fascioliosis’in Dicrocoeliosis’ten daha s›k görülmesinin SIRA
nedenlerini
4
Hafif olgular genellikle belirtisizdir. Kar›nda flifllik, karaci¤er büyümesi, anemi, eozinofili en s›k görülen bulgulard›r. Klinik belirtiler F. hepatica’da oldu¤u gibi geO R U parazitizm
nellikle sonbahar sonu ve k›fl›n görülür. ‹nsan olgular›n›n ço¤uSyalanc›
SIRA S‹ZDE
den kaynaklanabilmektedir.
Tan›
D‹KKAT
Dicrocoeliosis’in tan›s›nda inceleme materyali d›flk›d›r. D›flk›da yumurtalar›n sapSIRA S‹ZDE
tanmas›yla tan› konulur. D›flk› incelemesinde yumurtalar›n suda
çöktürme yönteS O R U
miyle çöktürülerek incelenmesi daha uygundur.
AMAÇLARIMIZ
N N
D ‹ geçiriniz.
KKAT
Kitab›n›z›n 3. Ünitesinden d›flk›da ço¤altma yöntemlerini tekrar gözen
D›flk›da yumurtalar görüldü¤ünde yalanc› parazitizm olas›l›¤›
yumurKSIRA
‹nedeniyle
T S‹ZDE
A P
talar›n renklerine dikkat edilmelidir. Enfekte hayvan karaci¤eri ile beslenmeye
ba¤l› bulafl›mda eriflkin parazitlerin sindirim ifllemi sonras›nda, yumurtalar kiflinin
AMAÇLARIMIZ
d›flk›s›yla birlikte at›l›r. Bu nedenle d›flk›n›n ard›fl›k günlerde en
T E Laz
E V ‹3Z Ykez
O N incelene-
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
S O R U
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
K ‹ TS‹ZDE
A P
SIRA
TAMAÇLARIMIZ
ELEV‹ZYON
K ‹ T A P
K ‹ T A P
‹NTERNET
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
176
rek parazitozun gerçek olup olmad›¤› takip edilmelidir. Gerçek parazitizmde, d›flk›da sadece koyu renkli olan döllenmifl yumurtalar görülürken, yalanc› parazitlikte d›flk›da hem aç›k sar› renkli hem de koyu kahverengi yumurtalar bulunur. Baz›
durumlarda hastan›n belirtileri yalanc› parazitizme iflaret etti¤i halde d›flk›s›nda sadece döllenmifl koyu kahverengi yumurtalar görülebilir, bu durumda ya duedonum s›v›s› incelenmeli yada hastaya bir hafta süreyle karaci¤ersiz bir beslenme
flekli önerilip bu süre sonunda tekrar d›flk› muayenesi yap›lmal›d›r.
Tedavi ve korunma
Tedavide, Praziquantel 25mg/kgx3 gün ve Triclabendozole 700mg tek doz kullan›lmaktad›r. Korunmada, kar›ncalar›n besinlere bulaflmalar›n› engelleyen önlemlerin al›nmas› gereklidir. Ayr›ca hem insanlar hem de besi hayvanlar›m›z için de gerekli olan genel sa¤l›k kurallar›na uyulmas›, son konaklar›n tedavi edilmesi ve ara
konaklarla mücadele gibi korunma unsurlar›na da dikkat edilmesi gerekmektedir.
‹nsanlarda yalanc› parazitizm olma olas›l›¤› da göz önünde tutularak enfekte karaci¤erlerin yenilmesi engellenmelidir.
Clonorchis sinensis
Opisthorchiidae familyas›nda yer alan Clonorchis sinensis, di¤er Opisthorchis türleriyle oldukça benzerlik gösterdi¤inden halk aras›nda bu türler “Çin karaci¤er trematodlar›” olarak bilinir. Clonorchiosis hastal›¤›n›n etkeni olan C. sinensis, eriflkin dönemde, Güney do¤u Asya ve özellikle de uzak do¤u ülkelerinde insanlar
baflta olmak üzere domuz, kedi, köpek, vizon gibi hayvanlar›n safra kanallar›nda,
safra kesesinde bazen de pankreas kanal›nda yaflarlar. C. sinensis’in eriflkinleri 12.5 cm büyüklükte, 0.3-0.5 cm geniflli¤inde olup vücudu uçlara do¤ru incelir. A¤›z
çekmeni kar›n çekmenine göre daha büyük ve karakteristik morfolojik özelli¤i vücudun arka k›sm›nda büyük, loplu ve dallanm›fl iki adet testisin bulunmas›d›r (fiekil 7.13). Eriflkinler, son konaklar›nda bulunduklar› yerlerdeki epitelyum hücreleriyle beslenirler. Geliflmelerinde iki ara konak vard›r. Bunlardan birinci ara konak
operküllü salyangozlar, ikinci ara konak ise bal›klard›r. Son konakta eriflkinler yumurtlad›klar›nda içlerinde mirasidyum larvas› geliflmifltir.
fiekil 7.13
C. sinensis’in
eriflkin dönemi.
vitellus kesesi
a¤›z
vantuzu
kar›n
vantuzu
uterus
testisler
ba¤›rsak
C. sinensis’in yumurtalar›, oval, kapakl›, kal›n ve sar› kahverengi kabu¤a sahiptirler. Yumurtalar yaklafl›k olarak 29 x 16 µm boyutlar›ndad›rlar (fiekil 7.14).
177
Yumurtalar birinci ara konak
taraf›ndan al›nd›ktan sonra içlerindeki mirasidyumlar serbest kal›r.
Operküllü salyangozda mirasidyum, sporokist ve redi dönemlerinden geçtikten sonra serkarya
dönemine geçer ve ara kona¤› terk
eder. Serkarya dönemindeyken suda yüzen bal›klar›n vücutlar›na yap›flarak bal›klar›n pullar› alt›nda yada derileri üzerinde metaserkaryalara dönüflerek tekrar son konaklar› için enfektif
olurlar. ‹nsanda metaserkaryalar›n al›nd›ktan sonra eriflkinlere geliflmesi ve olgunlaflma süresi yaklafl›k bir ayd›r. E¤er bu bal›klar çi¤, tütsülenmifl ya da kurutulmufl
flekilde yenirse insanlar veya di¤er son konaklar parazitle enfekte olurlar. C. sinensis’in yaflam döngüsünde konak zinciri insan veya di¤er son konaklar-operküllü salyangoz-bal›klar-insan veya di¤er son konaklar fleklinde devam eder (fiekil 7.15).
fiekil 7.14
C. sinensis’in
d›flk›daki
yumurtas›
fiekil 7.15
C. sinensis’in
yaflam döngüsü
kapak
mirasidyum
yumurta
ergin
mirasidyum
insan ve
hayvanlar
sporokist
I. ara konak
metaserkarya
II. ara konak
redi
serkarya
Clonorchiosis, Çin, Japonya, Kore, Vietnam’da endemik olarak görülmektedir.
Uzak do¤uda bu parazitle enfekte yaklafl›k 19 milyon insan›n bulundu¤u bildirilmifltir. Ülkemizde çi¤ veya kurutulmufl bal›k yeme gibi beslenme al›flk›nl›klar› yayg›n olmad›¤› için C. sinensis olgusu bildirilmemifltir. Ancak farkl› beslenme biçimlerinin ülkemizde denenmeye bafllamas› ve endemik ülkelere seyahat eden insanlar için bu parazitoz risk oluflturmaktad›r.
Parazitin az oldu¤u durumlarda genellikle belirtisizdir. A¤›r enfeksiyonlarda bafllang›ç döneminde atefl, diyare, kar›n a¤r›s›, anoreksi, karaci¤erde büyüme ve hassasiyet lökositoz ve eoziofili en s›k rastlanan bulgulard›r. Bulafl›mdan 1 ay sonra
178
d›flk›da yumurtlar görülmeye bafllar. A¤›r enfeksiyonlarda safra kanallar›nda t›kanma, tafl oluflumu, kolanjit, karaci¤er absesi geliflebilir. Akut pankreatit, sirkois, kronik malnutrisyon da görülebilen bulgulardand›r. Kronik enfeksiyonlar›n karaci¤er
kanserlerine zemin oluflturdu¤u ileri sürülmektedir.
Tan›
Tan› için genellikle d›flk› ve duedonal s›v› materyalleri kullan›lmaktad›r. D›flk›da ve
duedonal s›v›da tipik yumurtalar›n görülmesiyle tan›lar› konulur. Eriflkin formlar
daha çok cerrahi ifllemler s›ras›nda ya da otopsi materyalinde tan›mlanabilmektedir. Son y›llarda kompleman fiksasyon ve intrademal testlerden de tan›da yararlan›lmaktad›r.
Tedavi ve korunma
Praziquantel 25mg/kgx3, Albendazole, Thiabendazole ve Mebandazole 10mg/kgx7
uygulamalar› tedavide kullan›l›r. Korunmada, ara konak salyangozlarla mücadele
ve bal›klar›n iyice piflirilerek yenmesi gibi önlemlere dikkat edilmelidir.
Opisthorchis felineus ve O. viverrini
Opisthorchis’in bu iki türü de hem morfolojik olarak hem de yaflam döngüleri bak›m›ndan ayn› familyada yer alan C. sinensis ile benzerlik gösterir. Opisthorchiosis hastal›¤›na neden olan bu türler, eriflkin dönemde kedi, köpek, tilki nadiren
domuz ve insanlar›n safra yollar›nda veya pankreas kanallar›nda yaflarlar. Geliflmelerinde iki ara konak vard›r. Birinci ara konaklar› su salyangozlar›ndan Bithynia leachi, ikinci ara konaklar› ise tatl›su bal›klar›ndan Cyprinidae familyas›ndaki çeflitli türlerdir. O. felineus eriflkinleri yaklafl›k 7-18x2-2,5 mm, O. viverrini 7-12x1.5-2.5
mm boyutlar›ndad›r. C. sinensis’den ay›rt edilebilen özelliklerinden birisi testisleri
loplu ancak dallanmam›fl olmas›d›r. Yumurtalar› ise oldukça bezer olup C. sinensis’den farklar› Opisthorchis yumurtalar›n›n arka ucunda küçük bir ç›k›nt› bulunur
(fiekil 7.16). Yaflam döngülerinde son konaktan at›lan yumurtalar ara konakta geliflimlerine devam ederek serkaryalara dönüflürler. Serkaryalar birinci ara konaktan
ç›kt›ktan sonra ikinci ara konaklar› olan bal›klar›n derilerini delerek yüzeysel kaslara yerleflirler. Kaslarda serkaryalar son konak için enfektif dönem olan metaserkaryalara dönüflürler. Bal›klar›n çi¤ yada iyi piflirilmeden son konaklar taraf›ndan
yenmesiyle bulafl›m gerçekleflir. Her iki türün de konak zinciri insan ve di¤er hayvanlar- su salyangozu-tatl› su bal›k-insan ve di¤er hayvanlar fleklinde devam eder.
O. felineus baflta Asya olmak üzere Kuzey Amerika ve Avrupa ülkelerinde yayg›nd›r. O. viverrini ise Güney Asya’da yayg›nl›k gösterir. Baz› bölgelerde insanlar›n % 45’i enfekte olmufl durumdad›r. Ülkemizde ise henüz bir olgu bildirilmemifltir. ‹ki türün de klinik belirtileri D. dendriticum ile benzerlik göstermektedir. Tan›lar› ise d›flk›da yumurtalar›n›n görülmesiyle konulur.
179
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
fiekil7.16
O. viverrini (a), O.
D Üeriflkin
fi Ü N E L ‹ M
felineus (b)
dönemleri ve
yumurtalar› (c)
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
(a)
(b)
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
(c)
‹ N T E R N E T Opistorchis
www.dpd.cdc.gov/dpdx/html/imagelibrary/MR/Opisthorchiasis adresinden
türlerine ait resimlere ulaflabilirsiniz.
AKC‹⁄ERDE YAfiAYAN TREMATODLAR
Akci¤erde yerleflen trematodlardan insan› en s›k enfekte eden tür Paragonimus
westermanni (= Distomum pulmonale) (Akci¤er kelebe¤i)’dir. Paragonimiosis
hastal›¤›n›n etkeni olan bu tür insan, kedi, köpek ve domuzlar›n akci¤erlerinde yaflar. Eriflkinleri 8-16 mm kadar büyüklükte, k›z›l kahverenginde ve tegümentleri dikendlidir. A¤›z ve kar›n vantuzlar› eflit büyüklükte ve vücudun ön ucu oldukça geniflken, arka uçlar› oldukça sivridir. Eriflkinler ikifler ikifler olacak flekilde akci¤erde oluflan ceplerde k›vr›lm›fl olarak yaflarlar. Geliflimlerinde iki ara konak vard›r.
Birinci konak yine bir salyangoz, ikinci konak ise bir yengeç türüdür. Paragonimiosis son kona¤a enfekte yengeç etinin çi¤ olarak yenmesiyle bulafl›r.
P. westermanni’nin yumurtas› oval, 80-118 µm büyüklükte, 48-60 µm geniflli¤inde, yass›laflm›fl bir kapa¤a sahiptir. Yumurta kabuklar› alt›n sar›s›-kahverengi ve
eriflkin yumurtlad›¤›nda içinde embriyo geliflmemifltir. Yumurtalar at›ld›ktan sonra
akci¤erlerden geçer ve bronfllardan yukar› do¤ru ç›karak balgamla d›flar› at›l›r. Ancak balgam›n yutulmas›ndan dolay› yumurtalar d›flk›da da görülebilir. D›fl ortama
at›lan yumurtalar sulu ortamlarda geliflimlerine devam ederek içlerinde mirasidyum larvas› geliflir. Serbest kalan mirasidyum yumurtadan ç›karak su ortam›nda
bulunan Melania cinsine ait olan çeflitli salyangoz türlerinin vücuduna girer ve ara
konakta geliflimlerine devam ederek serkaryalara dönüflürler. Serkaryalar suda bulunan ikinci ara konaklar› tatl› su istakozlar›n›n vücuduna girerek onlar›n bacak
kaslar›, eklemlerinde ve karaci¤erlerinde metaserkaryalara dönüflürler. Metaserkaryalar› tafl›yan ara konak yengeç, istakoz, kerevit gibi kabuklular›n çi¤ ya da az piflmifl yenmesiyle insanlar ve di¤er hayvanlar enfekte olurlar. Parazit onikiparmak
ba¤›rsa¤›nda kistten ç›karak kar›n bofllu¤una, buradan diyaframa ve oradan akci¤erlere geçerler (fiekil 7.17). Akci¤erlerde yaklafl›k 1.5 ay içinde geliflerek olgunlafl›rlar ve yumurta b›rakacak hale gelirler. 6-20 y›l kadar yaflarlar.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
180
fiekil 7.17
kapak
P. westermanni’nin
yaflam döngüsü
mirasidyum
yumurta
a¤›z vantuzu
ergin
mirasidyum
kar›n vantuzu
insan ve di¤er
hayvanlar
ovaryum
uterus
vitellus
sporokist
testis
çekum
I. ara konak
ergin
metaserkarya
redi
II. ara konak
serkarya
Paragonimiosis, Güneydo¤u Asya ülkelerindeki akci¤er enfeksiyonlar› aras›nda
önemli bir yer oluflturur ve kronik seyirlidir. Hastal›¤›n oluflumundan 30’dan fazla
Paragonimiosis sp. oldu¤u, bunlardan 10 kadar›n›n insan olgular›ndan sorumlu oldu¤u bilinmektedir. Paragonimus westermanni ise en s›k görülenidir. Çin, Japonya, Kore, Tayland, Filipinler, Hindistan, baz› Afrika ve Kuzey Amerika ülkelerinde
görülmektedir. Dünya da 22 milyon insan olgusunun bulundu¤u tahmin edilmektedir. Ülkemizde henüz olgu bildirilmemifltir. Karnivorlar›n bulafl›mda rezervuar
rolü vard›r. Güneydo¤u Asya da yengeçlerin % 80-98’inin bu parazitle enfekte oldu¤u bildirilmifltir.
charkot-leyden kristalleri:
eozinofillerin
parçalanmas›yla ortaya
ç›kan yap›lard›r.
Akci¤erde birbirine yap›fl›k çift halinde buluna parazitin etraf› fibrotik dokularla
çevrilir. Kronik dönemde pnömotraks ve plöreziye neden olabilir. Parazit say›s›na
ba¤l› olarak akci¤erde fibroziz geliflir. Yumurtalar komflu akci¤er dokusuna, perikard, miyokard ve beyin parankimine tafl›nabilir, buralarda hasar büyük olabilir.
En önemli belirtileri içerdi¤i yumurtalar nedeniyle öksürükle beraber ç›kan kanl›
ve pasl› balgam, gö¤üs a¤r›s›d›r. Balgamda charcot-leyden kristalleri saptanabilir.
Genellikle sekonder enfeksiyon geliflebilmekte, orta derece anemi ve yorgunluk
belirtileri nedeniyle pnömoni ve tüberkülozla kar›flabilmektedir. Kronik olgularda
el ve ayak parmaklar›nda çomak parmak oluflumu (clubbing finger) görülebilir.
181
Tan›
fiekil 7.18
P. westermanni’nin tan›s›nda hastan›n öyküsü ve bulgular önemlidir. Balgamda ve plevral s›v› da yumurta aran›r (fiekil 7.18). Az da
olsa d›flk›da yumurtalar görülebilir. Serolojik
tan›dan yararlan›labilir. Radyolojik görüntülemelerde tek ya da çift tarafl› plevral efüzyon veya pnömotoraks yap›lar› tan›y› destekleyen bulgulard›r.
P. westermanni’nin
balgamda görülen
yumurta dönemi
Tedavi ve korunma
Paragonimiosis’in tedavisinde Proziquantel
25mg/kgx5 gün, Triclabendozol 5- 10 mg/kg tek ya da ard›fl›k 3 doz uygulanmal›d›r. Korunma ve kontrolde ise hastal›kl› insan ve hayvanlar›n tedavisi, kabuklular›n piflirilerek yenmesi, genel temizlik kuralar›na uyulmas› önemlidir.
KANDA YAfiAYAN TREMATODLAR
Kan Trematodlar› Schistosomatidae familyas›nda bulunan ve insanlarda hastal›k
oluflumuna neden olan Schistosoma cinsine ait türlerdir. Schistosomlar insanda
toplardamar sisteminde yaflarlar ve Schistosomiosis (Bilharziosis) hastal›¤›ndan
sorumlu trematodlard›r. Schistosomiosis (Bilharziosis) etkenleri Schistosoma mansoni, S. japonicum, S. haematobium, S. intercolatum ve S. mekongi türleridir. Bu
türlerden S. mansoni, S. japonicum ve S. haematobium türleri insanlar› daha s›k
enfekte ederken, daha az s›kl›kla da olsa S. mekongi ve S. intercolatum olgular›na
da rastlanmaktad›r. Dünyada 300 milyon Schistosomiosis’li oldu¤u, 400 milyon kiflinin de risk alt›nda oldu¤u bildirilmektedir. Dünya sa¤l›k örgütünce halk sa¤l›¤›n› tehdit eden parazitler aras›nda s›tmadan sonra 2. s›rada gelmektedir. Ülkemizde
güneydo¤u Anadolu bölgesinden olgular bildirilmekte ve GAP projesi kapsam›nda sulu tar›ma geçilmesiyle birlikte olgu say›s›nda art›fllar beklenmektedir.
Schistosomlar di¤er trematodlardan farkl› olarak ayr› efleylidirler. Daha silindirik bir yap›ya sahiptirler, yumurtalar› kapaks›zd›r, serkarya dönemlerinin kuyruklar› çatall›d›r ve deri yoluyla konaklar›na bulafl›rlar. Ayr›ca yaflam döngülerinde tek
ara konaklar› vard›r.
SIRA
S‹ZDEnas›ld›r?
Schistosomlar haricinde Trematodlarda bask›n olarak görülen üreme
biçimi
Schistosom eriflkinlerinde difliler 1.2-2.6 cm silindirik yap›da, erkekler 0.6-2.2
cm uzunlu¤unda, içine diflinin yerleflebilmesi için vücudun yan kenarlar› k›vr›larak
SIRA
S‹ZDE
bir kanal oluflturmufl yap›dad›r. Erkek bireylerde bulunan bu kanala
“Jinekoforik
S
O
R
U
kanal” denilmektedir. Eriflkinlerin vücut yüzeyi düz ya da pürtüklü yap›ya sahiptir. A¤›z vantuzlar› vücudun ön ucunda d›flar› do¤ru yönelmifl yap›da,
vantuD Ü fi Ü N E L ‹kar›n
M
zu ise daha alt k›s›mda gövdeden d›flar› do¤ru bir ç›k›nt› yapm›fl
konumdad›r.
D‹KKAT
Schistosomlar›n yumurta yap›s› tür ay›r›m›nda çok önemlidir. Yumurtalar genel
S O R U
olarak, kapaks›z, dikenli ve içlerinde embriyo oluflmufltur (fiekil 7.19).
SIRA S‹ZDE
Yumurta dikeninin büyüklü¤ü ve yeri tür teflhisinde kullan›lmaktad›r.D ‹ K K A T
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
5
N N
N N
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
182
fiekil 7.19
Schistosoma
türlerinde eriflkin
dönem ve S.
japonicum (a), S.
haematobium (b),
S. mansoni
yumurtalar›.
(a)
(b)
(c)
Schistosom yumurtalar› suda aç›larak içlerindeki mirasidyum larvas› ara konaklar› olan farkl› türlerden oluflan tatl›su kabuklular›na yap›fl›p geliflimlerine devam
eder. Ara konakta çatalkuyruklu serkaryalara dönüflür. Serkaryalar ara kona¤› aktif olarak terk ederler.
SIRA S‹ZDE
6
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Schistosom SIRA
yumurtalar›n›n
aç›larak mirasidyum larvas›n›n serbest kalmas› için çevresel
S‹ZDE
koflullar›n önemi varm›d›r? Araflt›r›n›z.
Ü fi Ükonak
N E L ‹ M ile temas ettiklerinde ise deriyi delerek son kona¤›n›n vücuUygun Dson
duna girerler. Son konaklar›nda serkaryalar deriden kan damarlar›na geçerek buradan portalS dolafl›m
yoluyla karaci¤er toplardamar›na gelip olgulafl›rlar ve esas
O R U
yerleflecekleri bölgelere göç ederler. Difliler çiftleflmeden sonra damar çeperlerini
eritip türe ba¤l› olarak çevre dokulara, mesaneye veya ba¤›rsak bofllu¤una geçerD‹KKAT
ler. Konak zincirleri insan-salyangoz-insan olarak devam etmektedir (fiekil 7.20).
‹nsanda yaflam süreleri yaklafl›k 20-30 y›ld›r. Bir difli ortalama 300-3000/gün yuSIRA S‹ZDE
murta yumurtlar.
Eriflkin dönemlerinde kanla beslenirler.
Schistosomiosis türlere göre de¤iflmekle birlikte genel olarak Afrika’da özelliklede Nil Vadisi ve çevresinde, Ortado¤u ülkelerinde, Güney Amerika’da ve GüneyAMAÇLARIMIZ
do¤u Asya’da yay›l›fl göstermektedir. Ülkemizde ise Güneydo¤u Anadolu’da görülmüfltür. Schistosomiosise ba¤l› oluflan klinik belirtiler, serkaryalar›n, eriflkinlerin ve
yumurtalar›n
de¤iflikli¤e ba¤l› olarak 3 grupta incelenebilir.
K ‹oluflturdu¤u
T A P
• Serkaryalar›n vücuda girdi¤i yerde oluflan yerel yang› (Sistozomal dermatit),
alerjik belirtiler ve granulom oluflumu,
• Dolafl›m
giren yumurtalar›n oluflturdu¤u ektopik sellüler reaksiT E L E V ‹sistemine
ZYON
yonlar,
• Eriflkin dönem reaksiyonlar› olan kronik yorgunluk, vücudun çeflitli bölgelerinde a¤r›, deri döküntüleri, yüzde ödem, karaci¤erde büyüme, atefl ve ki‹ N T E Ren
N E belirgin
T
lo kayb›
bulgulard›r.
Kronik dönemde ise türe özgü patolojiler oluflur. Ayr›ca schistosomiosis de türe özgül antikor cevap geliflmektedir.
Schistosomiosis pek çok hastal›kla kar›flt›r›labilir. Bu nedenle kesin tan› d›flk› ya
da idrar da Schistosoma yumurtalar›n›n görülmesiyle konur (en az 5 inceleme).
N N
K ‹ T A P
fiistozomal dermatit: Baz›
kufl ve memeli
Schistozomalar›n›n
Tserkaryalar›n›n
E L E V ‹ Z Y O Ninsan
derisine temas›yla oluflan
kafl›nt›l› lezyonlard›r.
Genellikle havuz ve göl
sular›na girenlerde görülür.
Yüzücü
‹ N T E Rdermatiti
N E T olarak da
adland›r›l›r.
183
Doku biyopsi örnekleri (özellikle rektal ve karaci¤er) lam lamel aras› ezilip mikroskopta incelenebilir. Ayr›ca, serolojik yöntemler ve deri içi alerjik testlerden de
yararlan›labilir.
Schistosomiosis’in mevcut ilaçlarla tedavi baflar›s›zl›¤›n›n az olmas› nedeniyle,
tedavide amaç yumurtalar›n say›s›n›n ve patolojik etkisinin azalt›m›na yönelik olmaktad›r. Genel olarak Praziquantel 40 mg/kg ve Oxamniquine 15mg/kg kullan›lmaktad›r. Bu ilaçlara ilave olarak Steroidlerde kullan›lmal›d›r.
Schistosomal enfeksiyonlardan korunmada genel olarak, parazitli kiflilerin tedavisi, rezervuar kaynaklar›n kontrolü, içme sular›n›n insan d›flk›s›yla kontaminasyonunun engellenmesi ve ara konaklarla savafl gibi önlemlere dikkat edilmelidir.
fiekil 7.20
Schistosomiosis
etkenleri olan
türlerin yaflam
döngüsü
Serkarya
Serkarya vücuda
girince kuyru¤unu
kaybeder.
Deriyi
delerek
vücuda
girer
Yumuflakça
Vücut
içinde göç
eder.
Yumurta
Miracidyum
S. Japonicum
S. mansoni
S. haematobium
Erkek ve difli olgun parazit
a) Kal›n ba¤›rsa¤a
b) Mesenter damarlar›na
c) ‹drar torbas› damarlar›na
yerleflir
Ülkemizde beslenme al›flkanl›klar›na ba¤l› olarak, anlat›lan tremotodlar›n ço¤unlu¤u görülmemektedir. Ancak globalleflen dünyam›zda seyahatler, göçler ve
farkl› besinleri tan›ma merak› gibi nedenlerle bu olgularla karfl›lafl›labilece¤i düflüncesi ile bu türlere de¤inilmifltir. Özellikle Schistozom’lar ortak kulland›¤›m›z sular boyunca yerleflen yak›n komflular›m›zda oldukça s›k rastlanan tehlikeli bir parazitozdur. Bu bölümde dünyada yayg›n olarak görülen ve ülkemizde de görülme
olas›l›¤› olan Schistosoma türlerinden S. haematobium, S. mansoni ve S. japonicum anlat›lacakt›r.
184
Schistosoma haematobium
Schistosoma haematobium, ürogenital schistosomiosis (idrar ve üreme organlar›
flistozomiyozu) olarak bilinen hatal›¤›n tek etkenidir. S. haematobium’un eriflkinleri insanda idrar kesesi, prostat, pubis, uterus pleksüsleri ve idrar kesesi mezenter venlerinde yerleflirler. Eriflkin dönemlerinde erkekler yaklafl›k 10-14 x 0.75-11
mm, difliler 16-20 x 0.25 mm boyutlar›ndad›r. Eriflkinler yaklafl›k olarak 20-30 y›l
yaflarlar. Yumurtalar› içlerinde mirasidyum geliflmifl yaklafl›k 115-170x45-65 µm boyutlar›nda, sar›ms› kahverengi ve dikenleri di¤er türlere göre daha büyük olup bir
uçta bulunmaktad›r. S. hematobium’un ara kona¤› salyongozlardan Balinus cinsine ait türlerdir (fiekil 7.21). Eriflkin difliler yumurtalar›n› damar bofllu¤una b›rakt›ktan sonra yumurtalar kostemas eden el, ayak derisi olabildi¤i gibi, su içme s›ras›nda a¤›z mukozas›na da yap›fl›rlar. Deriden girifl yapt›ktan sonra buradan çevre kan
damarlar›na ve lenf dolafl›m›na geçerler. Bu s›rada serkaryalar çatalkuyruklar›n›
kaybederek genç schistosom olarak da bilinen Sifltozomül haline gelirler. Sifltozomüllerin baz›lar› kalbe ve küçük dolafl›mla akci¤ere geçifl yapabilir ve buralarda
ciddi patolojik sorunlara neden olurlar. Ancak esas eriflkin döneme ulaflabildikleri
yer karaci¤erdir. Karaci¤erde eriflkin evreye ulaflan erkek ve difliler karaci¤er kap›
toplardamar›na girerek burada çiftleflirler. Çiftleflen difliler erkeklerden ayr›larak
daha dar venlere girerek yumurtlarlar. S. haematobium’un yaflam döngüsünde konak zinciri, insan-Balinus sp.-insan fleklinde devam eder.
fiekil 7.21
S. haemotobium
eriflkin(a), yumurta
(idrarda) (b) ve
ara kona¤› Balinus
sp.(c)
(a)
(b)
(c)
S. haemotobium’un neden oldu¤u idrar yollar› schistosomazisi, Nil vadisi ve çevresinde, Afrika’n›n di¤er bölgelerinde, Ortado¤u ülkelerinde ve Güney Amerika’da
yayg›nd›r. Yak›n komflumuz Suriye kaynakl› ülkemizde de az say›da olgulara rastlanmaktad›r. Özellikle M›s›r, Japonya, Çin ve eskiden esir ticaretine ba¤l› olarak
Amerika’da yayg›nl›k göstermektedir. Ülkemizdeki bulunuflunun antropogenik
(insan kaynakl›) oldu¤u düflünülmektedir. Dünya’da yaklafl›k 200 milyon insanda
bulundu¤u tahmin edilmektedir. Parazitin da¤›l›m›nda, ara kona¤›n co¤rafik da¤›l›m› önemli rol oynamaktad›r.
Bu parazitozda idrar yollar›nda t›kanma, yanma, hematüri, idrarla kan at›l›m› (özellikle ö¤leden sonra) temel belirtilerdir. Enfeksiyona ba¤l› olarak tüm ürogenital sistem tutulabilir ve ço¤unlukla buna sekonder enfeksiyonlar da eklenir. A¤›r enfek-
185
siyonlar›n idrar kesesi kanserlerine zemin haz›rlad›¤› düflünülmektedir. Ayr›ca serkaryalar›n deriyi delerek vücuda girmeleri s›ras›nda alerji, ödem, lenf bezlerinin
fliflmesine neden olabilir.
Tan›
S. haemotobium tan›s›nda inceleme materyali idrar örne¤i olup kesin tan›s› idrarda tipik yumurtalar›n›n görülmesiyle konulur. Hastadan al›nan idrar›n ö¤leden
sonra al›nmas› ve son damlalar›n incelenmesi gerekir. Çünkü bu son damlalar kanl›d›r. Ayr›ca yumurta at›l›m›n›n az olmas›ndan dolay› idrar örneklerinde çoklaflt›rma yöntemlerinin uygulanmas› en kullan›fll› olan yöntemdir. Serolojik deneyler de
tan›da kullan›lmaktad›r.
Tedavi ve korunma
S. haematobium tedavisinde özel bir uygulama yoktur. Schistosomal enfeksiyonlar›n genel tedavi flekli ile benzerdir. Korunmada ise enfeksiyonlu kiflilerin bulunup tedavi edilmesi, sular›n kontaminasyonunun engellenmesi ve ara konak Balinus türleriyle mücadele yöntemlerinin gelifltirilmesi gereklidir.
Schistosoma mansoni
Schistosoma mansoni (ba¤›rsak eflli kelebe¤i) ba¤›rsak schistosomiosisi olarak
bilinen paraziter hastal›¤›n etkenidir. S. mansoni eriflkinleri son konaklar› olan insan, maymun ve kemirgenlerin ba¤›rsak mezenter toplardamarlar›nda ve hemoroid pleksusta yerleflirler. Eriflkin dönemde erkekler yaklafl›k 6-12x1.1 mm büyüklü¤ündeyken, diflileri 7-17x0.16 mm boyutlar›ndad›r. Morfolojik özellikleri Schistosomlar›n genel özellikleriyle benzerlik göstermektedir. Diflilerin lenf bezlerine nadiren de idrar keselerine b›rakt›klar› yumurtalar yaklafl›k 112-175x45-70 µm boyutlar›nda olup, sar›ms› kahverengi renkte ve yumurtada bulunan diken yanda bulunmaktad›r (fiekil 7.22). Yaflam döngüleri di¤er Schistosoma türlerinde oldu¤u gibi
tek ara konak içermektedir ve ara konaklar› su kabuklular›ndan Biomphalaria cinsine ait türlerdir. S. haematobium’da oldu¤u gibi yaflam döngülerini tamamlad›ktan sonra serkaryalar son konaklar›na deri yoluyla girifl yaparlar (fiekil 7. 20). Serkaryalar›n insanlara girifl yapt›ktan sonra ba¤›rsak çevresindeki toplardamarlarda
olgunlaflarak difli ve erkek eriflkinler çiftleflirler. Difliler yumurtalar›n› damar içine
b›rakt›ktan sonra yumurtalar ba¤›rsak duvar›n› yada rektum duvar›n› geçerek d›flk›yla birlikte d›flar› at›l›rlar. Eriflkinlerin toplam yaflam süresi yaklafl›k 4-5 y›ld›r. Enfeksiyondan sonra son konaktaki olgunlaflma süresi yaklafl›k 10-12 hafta iken, ara
konakta 4-8 hafta sürede serkarya dönemine ulafl›r.
fiekil 7.22
S. mansoni’nin
eriflkin dönemi ve
yumurtas›
186
S. mansoni; Nil vadisinde, Afrika ülkelerinde, Arabistan, Güney Amerika ve Bat›
Hint adalar›nda görülmektedir.
S. mansoni’de dizanteri belirtileri, a¤›r olgularda fibrozdejenerasyon, dalak büyümesi ve asit oluflumu, portal hipertansiyon rektum prolapsusu geliflebilir. Bu parazitoz di¤erlerine göre daha a¤›r seyirlidir.
Tan›
S. mansoni tan›s›nda inceleme materyali d›flk› olup nadiren idrar örnekleri de incelenebilir. D›flk›da parazitin tipik yumurtalar›n›n görülmesiyle kesin tan› konulur.
Ayr›ca di¤er Schistosoma türlerinin tan›s›nda oldu¤u gibi doku biyopsi örnekleri
ve serolojik testler de tan›da uygulanabilir.
Tedavi ve Korunma
Ba¤›rsak Schistosomiois’in tedavi flekli ve korunma biçimleri di¤er Schistosomlarla benzerdir.
Schistosoma japonicum
S. japonicum (Japon efllikelebe¤i) da ba¤›rsak schistosomioisis (Schistosomiosis
japonicum) etkenidir ve insan›n d›fl›nda köpek, maymun, s›¤›r ve domuzlarda da
hastal›k oluflturur. Ayr›ca, köpek, s›¤›r ve kemirgenler S. japonicum’da rezervuar
kaynak rolü oynarlar. Son konaklar›n›n karaci¤er kap› toplardamar›, mezenter toplardamar› ve akci¤er atardamarlar›nda yaflar. Eriflkin dönemde, erkek bireyler yaklafl›k 12-20x0.50-0.55 mm, difliler ise 16-28x0.1-0.3 mm boyutlar›ndad›r. Eriflkinlerin morfolojik özellikleri di¤er Schistosoma türleriyle benzerlik göstermektedir.
Eriflkin difliler yumurtlar›n› ba¤›rsak ve lenf benzlerindeki dar kanallara b›rak›rlar.
Yumurtalar 70-100 x50-65 µm büyüklü¤ünde, aç›k sar› renkte ve yumurta dikeni
çok küçük olup yanda yer almaktad›r (fiekil 7.23). Yaflam döngüleri di¤er Schistosomlarla ayn› olup (fiekil 7. 20) ara konaklar› yine tatl›su salyangozlar›ndan Oncomelania cinsine ait türlerdir. Yaflam süreleri 5-30 y›l olup insandaki olgunlaflma
süreleri yaklafl›k 4-5 hafta, ara konakta geliflme süreleri ise 5-7 haftad›r.
fiekil 7.23
S. japonicum’un
eriflkin dönemi ve
yumu rtas›
diken
SIRA
7. S‹ZDE
Ünite - Trematodlar
SIRA S‹ZDE
187
S. japonicum uzak do¤u ülkelerinde özellikle de Japonya, Çin, Filipinler, Tayland
gibi ülkelerde yayg›nd›r. Ayr›ca S. japonicum’un yayg›n oldu¤u bölgelerde, S. ‹nS O R U
tercolotum adl› türe de rastlanmaktad›r.
Di¤er Schistosoma türlerine ait bilgiler 10. ünitede anlat›lacakt›r.
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
Schistosomiosis japonicum, Katayama hastal›¤› olarak da bilinmektedir. Bulafl›m
flekli ve klinik özellikleri di¤er Schistosomlarla benzerdir. Tüm ba¤›rsa¤› etkiler oldukça a¤›r seyirlidir. Hepatik dejenerasyon, dalak büyümesiAMAÇLARIMIZ
ve asit oluflumu ile
karakterizedir. S. japonicum’un yumurtalar› daha küçük ve dikensi ç›k›nt›s›n›n az
belirgin olmas› nedeniyle dolafl›m yoluyla beyne kadar ulafl›p, felç, sara, görme
K ‹ T A P
bozukluklar›na bile neden olabilir.
Tan›
S O R U
T E L parazitin
E V ‹ Z Y O N tipik yuS. japonicum tan›s›nda da inceleme materyali d›flk›d›r. D›flk›da
murtalar›n›n görülmesiyle kesin tan› konulur. Ayr›ca di¤er Schistosoma türlerinin
tan›s›nda oldu¤u gibi serolojik testlerde kullan›labilir.
S. japonicum’un tedavi flekli ve korunma biçimleri di¤er Schistosomlarla
ben‹NTERNET
zerdir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
188
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Ba¤›rsaklarda yerleflen trematodlar› ve neden olduklar› hastal›klar› tan›mlayabileceksiniz
Ba¤›rsaklarda yerleflen trematodlar genellikle
uzak do¤u ülkelerinde yaflayan insanlarda görülen ve önemli sa¤l›k sorunlar›na neden olan türlerdir. Fasciolopsis buski, Echinostoma ilocanum,
Heterophyes heterophyes ve Metagonimus yokogawai türleri önemli ba¤›rsak trematodlar›d›r. Bu
türler eriflkin dönemde insanlar›n ve di¤er rezervuar konaklar›n›n ba¤›rsak mukozalar›nda yaflarlar ve bu bölgelerde önemli patolojik hasarlar
meydana getirirler. Tan›lar› d›flk›da tipik yumurtalar›n görülmesiyle konulmaktad›r.
Karaci¤er trematodlar›n› ve bunlar›n oluflturduklar› hastal›klar› tan›mlayabileceksiniz
Karaci¤er trematodlar›ndan t›bbi önemi olan türler, Fasciola hepatica, F. gigantica, Dicrocoelium dentriticum, Clonorchis (Opisthorchis) sinensis ve di¤er Opisthorchis türleridir. Karaci¤erde yerleflen trematodlar›n eriflkinleri genel olarak insan ve otçul omurgal› hayvanlar›n (koyun,
keçi, s›¤›rlar›n gibi) safra kanallar›nda yaflarlar.
Eriflkin dönemlerinde Trematodlar›n genel morfolojik özelliklerini gösterirler ancak türlere ba¤l› olarak da karakteristik özellikleri bulunmaktad›r. Eriflkinler döllenmifl yumurtalar›n› safra kanallar›na b›rakt›ktan sonra safrayla birlikte ba¤›rsaklara gelen yumurtalar içlerinde mirasidyum
larvas› geliflmifl olarak d›flk›yla birlikte d›flar› at›l›rlar. Yumrtlardan mirasidyum larvas›n›n serbest
kalmas› ise türe ba¤l› olarak suda veya birinci
ara konak vücudunda gerçekleflir. Yaflam döngülerinde türlere göre bir yada iki ara konak vard›r. Ara konaklar›ndan birisi Dicrocoelium dendriticum’da kara salyangozlar›yken di¤er karaci¤er trematodlar›nda çeflitli su salyangozu türleridir. Farkl› büyüklükte ve kapakl› olan yumurtalar›n›n d›flk›da saptanmas›yla tan›lar› yap›lmaktad›r. Karaci¤er trematodiyozlar› besi hayvanlar›n›n yetifltirildi¤i ülkelerde yayg›n olarak görülmektedir. Ülkemizde ise Fascioliosis ve Dicrocoeliosis enfeksiyonlar› yayg›n olarak görülmektedir. Karaci¤er trematodiyozlar››nda yalanc› parazitizim olabilece¤i için klinik tan›da ve tedavi uygulamalar›nda dikkat edilmelidir. Korunmada ise,
enfeksiyonlu insanlar›n ve hayvanlar›n tedavi
edilmesi, enfekte karaci¤erlerin yenilmemesi ve
ara konaklarla mücadele yöntemlerinin gelifltirilmesi gereklidir.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Akci¤er trematodlar›n› ve bunlar›n oluflturduklar› hastal›klar› tan›mlayabileceksiniz
Paragonimiosis hastal›¤›n›n etkeni olan Paragonimus westermanni akci¤erde yerleflen ve insan›
en s›k enfekte eden trematoddur. Paragonimus
westermanni insan, kedi, köpek ve domuzlar›n
akci¤erlerinde yaflar. Eriflkinler oval, kapakl› ve
içlerinde mirasidyum geliflmifl olan yumurtalar›n›
akci¤erde yumurtlad›ktan sonra, yumurtalar akci¤erlerden geçer ve bronfllardan yukar› do¤ru ç›karak balgamla d›flar› at›l›r. Bu nedenle P. westermanni tan›s›nda balgam veya balgam›n yutulmas›ndan dolay› d›flk›daki yumurtalar› saptan›r. Yumurta içindeki mirasidyum larvas› suda yumurtay› terk eder ve birinci ara konaklar› olan su salyangozlar›ndan çeflitli Melania türlerinin vücuduna girer. Yaflam döngülerinde son konaklar› için
enfektif olan metaserkarya dönemleri ikinci ara
konak yengeç, istakoz, kerevit gibi kabuklularda
geliflir. ‹nsanlar ve di¤er son konaklar› çi¤ ya da
az piflmifl kabuklularla enfekte edilirler. Paragonimiosis, Çin, Japonya, Kore, Tayland, Filipinler,
Hindistan, baz› Afrika ve Kuzey Amerika ülkelerinde yayg›n olarak görülmektedir. Akci¤erlerde
önemli patolojik enfeksiyonlara neden olan bu
parazitozdan korunmada su kabuklular›n›n çi¤
yada iyi piflirilmeden tüketilmemesi ve genel sa¤l›k kurallar›na dikkat edilmesi gereklidir.
Kan trematodlar›n› ve bunlar›n oluflturduklar›
hastal›klar› tan›mlayabileceksiniz
‹nsanlarda toplardamar sisteminde yaflayan
Schistosoma türleri genel olarak kan trematodlar› olarak isimlendirilir. Kan trematodlar›, Schistosomiosis (Bilharziosis) hastal›¤›ndan etkenleri
olup, bu türler, Schistosoma mansoni, S. .japonicum, S. haematobium, S.intercalatum ve S. mekongi’dir. Bu türlerden S. mansoni, S. .japonicum ve S. haematobium türleri insanlar› daha s›k
enfekte ederken, daha az s›kl›kla da olsa S.mekongi ve S.intercalatum olgular›na da rastlan-
maktad›r. Schistosoma türleri, morfolojik yap›lar›
bak›m›ndan eriflkin dönemde ayr› efleyli olmalar› ve erkek eriflkinlerde diflinin içine yerleflebilece¤i “jinekoforik kanal” olarak da isimlendirilen
bir kanal bulunmaktad›r. S. haematobium, insanda üregenital sisteme ait venlerde yaflarlar ve
ürogenital schistosomiosis (idrar ve üreme organlar› flistozomiyozu) hastal›¤›n›n etkenidir. S.
mansoni, S. japonicum, S.intercalatum ve S. mekongi eriflkinleri genel olarak insanlar›n ba¤›rsak
venlerinde yaflarlar ve ba¤›rsak schistosomiosisi
hastal›¤›n›n etkenleridir. Schistosomlar, insanda
yerlefltikleri bölgeye göre farkl› klinik belirtiler
gösterirler. Schistosom yumurtalar› içlerinde mirasidyum geliflmifl olarak konak idrar› (S. haematobium) veya d›flk›s›yla d›flar› at›l›rlar. Mirasidyumlar suda aç›larak ara konaklar› olan farkl› su
salyangozla›n›n vücudunda geliflimlerine devam
ederler ve insan için enfektif olan serkarya dönemi oluflur. Tüm Schistosoma türlerinde serkaryalar insan› deri yoluyla girifl yaparlar. Schistosomiosis ülkemizde Güneydo¤u Anadolu’da görülmüfltür. Schistosomiosis’in mevcut ilaçlarla tedavi baflar›s›n›n az olmas› nedeniyle, tedavide amaç
yumurtalar›n say›s›n›n ve patolojik etkisinin azalt›m›na yöneliktir. Schistosomal enfeksiyonlardan
korunmada genel sa¤l›k kurallar›na uyulmas›, su
kaynaklar›n›n insan d›flk›s›yla kontamine olmas›n›n engellenmesi ve ara konaklarla savafl gibi
önlemlere dikkat edilmelidir.
189
190
1. Afla¤›dakilerden hangisi ba¤›rsak trematodlar›ndan
biridir?
a. Fasciola hepatica
b. Fasciola gigantica
c. Fasciolopsis buski
d. Dicrocoelium dendriticum
e. Opisthorchis sinensis
6. Afla¤›daki inceleme materyallerinden hangisi Paragonimius westermanni’nin tan›s›nda kullan›lmaktad›r?
a. Doku
b. Balgam
c. Kan
d. ‹drar
e. Duedonal s›v›
2. Afla¤›dakilerden hangisi Fasciola hepatica’n›n özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Eriflkin dönemde, koyun, keçi ve s›¤›rlar›n safra
kanallar›nda yaflar.
b. Eriflkinlerin ba¤›rsaklar› iki dala ayr›larak uçlar›
kapal› sonlan›rlar.
c. Yumurtalar› kapakl› ve içlerinde mirasidyum larvas› geliflmifltir.
d. Ara konaklar› su salyangozlar›ndan Limnea truncatula’d›r.
e. Tan›da d›flk› ve duedonal s›v› örnekleri kullan›l›r.
7. Afla¤›daki yumurta özelliklerinden hangisi Schistosoma mansoni için do¤ru olarak verilmifltir?
a. Yumurta dikeni büyük ve bir uçta bulunur.
b. Yumurta dikeni büyük ve yanda bulunur.
c. Yumurta dikeni çok küçük ve bir uçta bulunur.
d. Yumurta kapa¤› bulunup aç›k sar› renktedir.
e. Yumurta kapa¤› bulunup içinde embriyo geliflmemifltir.
3. S. haematobium’un insanda yerleflti¤i bölge afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Akci¤er toplardamarlar›
b. Karaci¤er
c. Safra kanallar›
d. Ürogenital organlar›n toplar damarlar›
e. Ba¤›rsak mezenter toplar damarlar›
8. Afla¤›da verilen durumlardan hangisi Dikrosöliyoza
ba¤l› yalanc› parazitizm göstergesidir?
a. D›flk›da hem aç›k sar› hem de koyu kahve renkli yumurtalar›n görülmesi
b. D›flk›da aç›k sar› renkte yumurtalar›n›n görülmesi
c. Duedonum s›v›s›nda yumurtalar›n görülmesi
d. D›flk›da sadece koyu kahve renkli yumurtalar›n
görülmesi
e. Hastada karaci¤er büyümesi olmas›
4. Afla¤›dakilerden hangisi karaci¤er trematodlar›ndan
biri de¤ildir?
b. Fasciola gigantica
c. Dicrocoelium dendriticum
d. Metagonimus yokogawai
e. Clonorchis (Opisthorchis) sinensis
9. Afla¤›dakilerden hangisi “Ba¤›rsak Schistosomiois”
etkeni de¤ildir?
a. Schistosoma japonicum
b. Schistosoma mansoni
c. Schistosoma haematobium
d. Schistosoma intercalatum
e. Schistosoma mekongi
5. Afla¤›daki türlerden hangisinin yumurtas› kapakl› bir
yap›da de¤ildir?
a. Schistosoma japonicum
b. Fasciola hepatica
c. Clonorchis (Opisthorchis) sinensis
d. Paragonimius westermanni
e. Dicrocoelium dendriticum
10. Afla¤›daki türlerden hangisi insanlar› deri yoluyla
enfekte etmektedir?
b. Schistosoma haematobium
c. Clonorchis (Opisthorchis) sinensis
d. Paragonimius westermanni
e. Dicrocoelium dendriticum
191
Kaynaklar
1. c
Garcia, LS. (2001). Diagnostic Medical Parasitology, Fourth. Ed. ASM pres.
Çetin, ET., An¤, Ö., Töreci, K. (1995). T›bbi Parazitoloji. ‹stanbul: ‹.Ü T›p Fakültesi Yay›n›.
John, D., Petri, WA. (2006). Markell and Voge’s Medical
Parasitology, Ninth. Ed. USA: Saunders/Elsewier.
Sayg›, G. (1998). Temel T›bbi Parazitoloji. Sivas: EsForm ofset.
Training Skills direct Medical. (2009). Parasitology Training Manual 1.
Göçmen, B. (2008). Genel Parazitoloji. Ege Üniversitesi
yay›nlar› Fen fakültesi kitaplar serisi No: 168, ‹zmir.
Murray PR., Baron E J. (2007). Manual of Clinical Microbiology, Ninth Ed. ASM Press.
2. b
3. d
4. d
5. a
6. b
7. b
8. a
9. c
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ba¤›rsak trematodlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karaci¤er trematodlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kanda yaflayan trematodlar” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karaci¤er trematodlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Akci¤er trematodlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karaci¤er trematodlar›”
bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Ülkemizde yaflayan insanlar›n beslenme al›flkanl›klar›yla ilgilidir. Özelikle ara konaklar olan bal›k, yengeç, istakoz gibi canl›lar›n çi¤ yada az piflirilmifl olarak yenmemesinden kaynaklamaktad›r. Ayr›ca su bitkilerinin
de yayg›n olarak yenmemesi bu türlerin bulafl›m›n› engellemektedir.
S›ra Sizde 2
Yumurtalar›n sucul ortamda olamalar› ve çevre s›cakl›¤›n›n 10ºC’nin alt›nda olmamas› gereklidir. Mirasidyumun geliflmesi 25 ºC’de iki haftada gerçekleflmektedir.
S›ra Sizde 3
D. dendriticum yumurtalar› daha küçük, kal›n kabuklu
ve koyu kahverengi renktedir.
S›ra Sizde 4
Fascioliosis’in insanlara bulafl›m›, metaserkaryalar› bulunduran su terelerinin yenmesiyle oldu¤u için dikrosöliyoza göre daha kolay olmaktad›r.
S›ra Sizde 5
Hermafroditik üremedir.
S›ra Sizde 6
Geliflme suyun s›cakl›¤›na ba¤l›d›r. S›cakl›¤› 20 ºC’den
düflük olamamas› gereklidir.
http://cal.vet.upenn.edu/projects/paraav/labs/lab6.htm
(22.04.2010)
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/html/ImageLibrary/AF/Fasciolopsiasis/body_Fasciolopsiasis_il1.htm (21.04.2010)
www.dpd.cdc.gov/dpdx/html/imagelibrary/MR/Opisthorchiasis (21.04.2010)
8
Amaçlar›m›z
N
N
Ba¤›rsaklarda yerleflen sestodlar› (flerit solucanlar) ve neden olduklar› hasta
l›klar› tan›mlayabilecek,
Doku sestodlar›n› (sestodlar›n larval formlar›n›) ve bunlar›n oluflturduklar›
hastal›klar› tan›mlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Sestod
• strobila
• skoleks
• metasestod
• bothria
•
•
•
•
çengel
hermafrodit
segment
rostelyum
Sestodlar
(fierit Solucanlar)
• G‹R‹fi
• BA⁄IRSAKLARDA YAfiAYAN
SESTODLAR (fiER‹T SOLUCANLAR)
• DOKU SESTODLARI
(SESTODLARIN LARVAL
FORMLARI)
Sestodlar (fierit Solucanlar)
G‹R‹fi
Plathelminthes (Yass›helmintler) içinde yer alan sestodlar›n vücutlar› yass› ve çok
say›da segmentden oluflur. Büyüklükleri birkaç mm ile 15 m. ye kadar de¤iflen bu
parazitler beyaz›ms› renktedirler. Sestodlar›n, do¤ada çok say›da türü olmakla birlikte, insan sa¤l›¤› bak›m›ndan önemli olanlar Cyclophyllidea ve Pseudophyllidea
üst tak›m›nda yer al›rlar. Bu tak›m›n üyeleri morfolojik, biyolojik ve epidemiyolojik özellikleri bak›m›ndan oldukça farkl›l›k göstermekle birlikte strobila ad› verilen gövde k›s›mlar› her iki tak›mda da yass›, flerit fleklinde, d›fl k›sm› elastik ve dayan›kl› bir kütiküla ile kapl›d›r. Vücutlar›; bafl (skoleks), boyun ve halkalar (proglottis=segment) olmak üzere 3 bölümden oluflmaktad›r.
Pseudophyllidea üyelerinde oval yap›daki bafl k›sm›nda konak ba¤›rsa¤›na tutunmay› sa¤layan emme çukurlar› (bothria) bulunur.
Cyclophyllidea üst tak›m› üyelerinde ise bafl k›sm› yuvarlak yap›da ve tepeye
yak›n bölümde 4 yuvarlak çekmene (vantuz) sahiptirler. Ayr›ca bafl›n üst k›sm›nda
yer alan üzerinde çengel yada dikensi yap›lar›n yer ald›¤› rostelyum (silah) denilen bir yap› daha bulunmaktad›r. Bu sayede helmintin ba¤›rsak duvar›na daha
kuvvetli bir flekilde yap›flabilmektedir. Bafl k›sm›n› ince ve segmentsiz bir yap›da
boyun k›sm› takip eder. Bu bölgeden tomurcuklanma yoluyla sestod türlerine göre say›lar› 3-4000 aras›nda de¤iflen halkalar (proglottisler) meydana gelir. Halkalar›n flekil ve büyüklükleri ayn› helmint de bile farkl› yap›da olabilmektedir. Halkalar boyuna en yak›nsa genç, ortada yer alanlar olgun, en sonda ve daha büyük yap›da olanlar ise gebe halkalard›r. Gebe halkalar›n hepsinde erkek ve difli organlar
bulunur. Yani sestodlar hermafrodit solucanlard›r. Di¤er helmintlerden farkl› olarak vücut bofllu¤u, sindirim, solunum ve dolafl›m sistemleri de yoktur. Kona¤›n ba¤›rsa¤›ndaki sindirilmifl besinleri vücut yüzeyleri ile al›rlar. Hareketli bir yap›ya sahip sestodlar’da kopan gebe halkalar bir süre harekete devam ettikleri için halk
aras›nda “apdest bozan” olarak ta adland›r›l›rlar.
Sestodlar yaflam sikluslar›nda birden fazla kona¤a gereksinim duyarlar. Buna
ba¤l› olarak da hem as›l hem ara konaklar›nda birbirinden farkl› karmafl›k bir yaflam siklusuna sahiptirler. Dipylobothrium latum, Taenia saginata, T. solium, Hymenolepis nana gibi baz› sestodlar için insanlar as›l (son) konakt›r. Echinococcus granulosus gibi baz›lar›nda ise ara konakt›r. Baz›lar›nda ise hem esas hemde son konakt›r (Taenia solium). Eriflkin sestodlar›n 4 türü, Diphylobothrium latum, Taenia
saginata, T. solium ve Hymenolepis nana insan ba¤›rsa¤›nda yaflar. Az s›kl›kla
Dipylidium caninum ve Hymenolepis diminuta da insan ba¤›rsa¤›nda yerleflebilir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
194
S O R U
S O R U
D‹KKAT
Sestodlarla ilgili
bilgiler için 2. üniteyi tekrar gözden geçiriniz.
D ‹ K sistematik
KAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Nadir görülen
parazit enfeksiyonlar›na 9. ünitede de¤inilecektir. Bunlar›n d›fl›nSIRA S‹ZDE
da enfektif sestod yumurtalar›n›n al›nmas› ile sistiserkus (T. solium), kistik ekinokokkoz (Echinococcus granulosus) ve alveolar ekinokokkoz (E. multiloculaAMAÇLARIMIZlarval dönemleriyle oluflan enfeksiyonlar da insanda yerlefleris) gibi sestodlar›n
bilmektedir.
Sestod enfeksiyonlar›n›n eriflkin dönemlerinden daha önemli problemlere yol
‹ T A Psestod enfeksiyonlar›na daha çok geliflmekte olan ülkelerde
açan larvalKdönem
rastlanmakla birlikte, endüstriyel ülkelerin k›rsal alanlar›nda da halen önemli bir
morbidite ve mortalite nedenlerindendir. Sestod eriflkinleri ve larval dönemlerinin
T E L E V ‹ Z Y O N parazitoz iki grup halinde ele al›nacakt›r.
insanda oluflturduklar›
N N
Morbidite; Belirli bir
nüfustaki
K ‹ T Ahasta
P say›s›n›n,
toplam nüfusa oran›d›r.
Mortalite; Belirli bir bölgede,
belirli bir nüfus ve zaman
süresiyle iliflkili olarak ölüm
Tyüzdesini
E L E V ‹ Zgösteren
Y O N istatistik
terimidir.
‹NTERNET
BA⁄IRSAKLARDA YAfiAYAN SESTODLAR
(fiER‹T ‹SOLUCANLAR)
NTERNET
Bu bölümde intestinal sistemde yerleflen sestodlar anlat›lacakt›r. Dünyan›n her yerinde beslenme ve sanitasyon durumlar›na göre de¤iflen türleri ve bulunma oranlar›yla insan›n çok önemli parazitlerdendir. Ba¤›rsak nematodlar›n da oldu¤u gibi
bunlar›n da en çok etkiledikleri grup kad›n ve çocuklard›r. Eriflkin sestodlar›n 4 türü Diphylobothrium latum, Taenia saginata, T. solium ve Hymenolepis nana insan
ba¤›rsa¤›nda parazitlenirler. Ancak s›kl›kla olmasa da Dipylidium caninum ve
Hymenolepis diminuta’da insan ba¤›rsa¤›nda yerleflebilmektedir. Bunlardan sadece Diphylobothrium latum 2 ayr› ara konakta biyolojik siklusunu tamamlay›p insan ba¤›rsa¤›nda eriflkin forma dönüflür.
fiekil 8.1
Ba¤›rsaklarda
yaflayan sestodlar
ve arakonaklar› a.
Hymenolepis nana
b. Taenia saginata
c. T. solium d.
Dyphylobothrium
latum e. D.
caninum. f. H.
nana g. H.
diminuta
Ergin
Ba¤›rsaklarda
a
b
c
e
d
f
Larva Ara Konak
g
Yumurta
195
8. Ünite - Sestodlar (fierit Solucanlar)
Taenia saginata (S›¤›r Tenyas›)
Teniyoz, Taenia saginata ve T. solium’un eriflkin parazitlerinin insan›n ince ba¤›rsa¤›nda yerleflmesi ile oluflan parazitizmin genel ad›d›r. T. saginata için insan son
konak iken, T. solium için hem son hemde arakonak rolü oynar. T. saginata enfeksiyonlar› konaklar için ölümcül risk oluflturmazken, T. solium ölümcül nörosisticercus oluflturabilmektedir. Bu nedenle iki türün birbirinden ay›rt edilmesi oldukça önemlidir. Bu iki türün yaflam sikluslar›n› toplumlar›n beslenme al›flkanl›klar›
belirler. Tenyalar›n oluflturdu¤u hastal›k temelde 3 sistemi ilgilendirir. Ba¤›rsaklardaki yerleflimleri nedeniyle sindirim sistemi, parazitin metabolik art›klar› nedeniyle sinir sistemi ve kan tablosunda oluflturduklar› de¤ifliklikler nedeniyle dolafl›m
sistemi etkilenmektedir.
T. saginata’n›n eriflkini insan›n ince ba¤›rsa¤›nda larvalar› ise s›¤›r kaslar›nda
yerleflir. ‹nsana bulafl›m› s›¤›rlar›n çizgili kas dokusunda yerleflen parazit larvalar›n›n bulundu¤u kontamine etlerin çi¤ yada uygun piflirilmeden yenmesiyle olur.
Dünyada en yayg›n görülen sestod enfeksiyonudur. Parazitin son konaklar› insan,
ara konaklar› baflta s›¤›rlar olmak üzere di¤er otçul hayvanlard›r.
Eriflkin T. saginata’n›n boyu 4-12 metre aras›ndad›r. Vücutlar› bafl, boyun ve
ondan ç›kan çok say›da halkalardan (proglottis) meydana gelir. Armut fleklinde bir
bafl k›sm› ile kona¤›n ba¤›rsak mukozas›na tutunur. T. solium ile birçok özellikleri benzeyen T. saginata, bafl k›sm›nda çengellerinin (silah) bulunmamas›yla ondan
ayr›l›r. Bu nedenle halk aras›nda silahs›z tenya olarak da bilinir. Bafl (scolex) 1-1.5
mm kadard›r. Boyuna yak›n halkalar daha dar yap›da ve olgunlaflmam›flt›r. Halkalar sar›ms›-beyaz renkte 1000-1200 adettir. Sona yak›n halkalar olgun veya gebe
halkalar olarak bilinirler. 16-20 mm kadar olan gebe halkalarda yumurtlama deli¤i
olmad›¤› için ancak d›fl ortamda halkalar›n parçalanmas› sonucu d›fl ortama da¤›l›rlar. Bu tenyalar hermafrodittir ve her olgun halkada erkek ve difli üreme organlar› bulunur. Bir gebe halkada 100 binden fazla yumurta bulunabilmektedir. Yumurtalar› 30-40 µm çap›nda yuvarlak ve içinde 3 çift çengelli embriyo bulunur. T
.saginata ve T .solium yumurtalar› morfolojik olarak birbirinden ay›rt edilemez.
Ara konak s›¤›rlarda bulunan larvalar› sistiserkus (sistiserk) denilen 4-6 mm boyunda içi s›v› dolu kesecikler fleklinde kaslar aras›nda bulunur (fiekil 8.2) .
fiekil 8.2
T. saginata ‘n›n
yaflam döngüsü
insan
sagmentin ve
bafl›n gerçek
boyutu
ergin (flerit)
sistiserkus
skoloeks
sistiserkus
içeren
etler
topraktan yumurtalar s›¤›ra geçer
d›flk›da segment
ve yumurtalar
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
196
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
T. saginata SIRA
ile T.S‹ZDE
solium ay›r›m› neden önemlidir?
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
1
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/Taeniasis_il.htm
adresinden T. sagina‹NTERNET
ta’n›n yaflam döngüsüne ulaflabilirsiniz.
S O R U
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
T. saginata’n›n bulunma oran› ülkeden ülkeye hatta ayn› ülkenin bölgelerine göD‹KKAT
re farkl›l›k gösterir. Dünyada en büyük prevalans Asya ve Afrika ülkelerinde daha
az s›kl›kla da Avrupa ve Amerika da rastlanmaktad›r. Prevalans› etkileyen en önemS‹ZDE
li faktörler;SIRA
insanlar›n
beslenme al›flkanl›klar›, ara konak s›¤›rlarla iliflkileri, su ve
kanalizasyon sistemlerinin uygunlu¤una ba¤l› olarak de¤iflmektedir. ‹nsanlar enfeksiyonu AMAÇLARIMIZ
enfekte s›¤›r etlerindeki larvalar› (sistiserk) çi¤ yada az piflmifl etleri yiyerek al›rlar. ‹nsan d›flk›s› ile at›lan yumurtalarda toprakta, d›fl çevrede su ve otlaklarda 160 gün kadar canl› kalabilmektedirler. Bu yumurtalarla kontamine ot ve sularla beslenen
enfeksiyon zincirine ara konak olarak kat›lm›fl olurlar.
K ‹ Ts›¤›rlarda
A P
Dünyada en yayg›n görülen sestod enfeksiyonudur, 80 milyondan fazla insan›n
enfekte oldu¤u ve en çok rastlanan ülkelerinde ‹slam ülkeleri oldu¤u bilinmektedir. Ülkemizde
bovis s›¤›rlar›m›zda oldukça yüksek oranda bulunT E L E V ‹ Zsistiserkus
YON
makta buna ba¤l› olarakta çi¤ et yeme al›flkanl›¤›n›n oldu¤u bölgelerde daha fazla olmak üzere % 1-12 oran›nda T. saginata enfeksiyonuna rastlanmaktad›r.
N N
‹NTERNET
Baz› hastalarda belirgin bir belirti görülmese de hareketli halkalar›n kopup anüsten düflmesine ba¤l› rahats›zl›k görülür. Baz› kiflilerde halkalar düflmeye bafllamadan önce açl›k a¤r›lar›, diyare, sinirlilik gibi belirtilerin yan› s›ra zay›flama, geliflme
gerili¤i helmint enfeksiyonlar›nda görülebilen “Löfler sendromu” gibi belirtiler tan›mlanm›flt›r. Zaman zaman hareketli halkalar apendise girip t›kanmalara neden
olabilmekte ba¤›rsaklarda birden fazla sestod olmas› durumunda da ba¤›rsak t›kanmalar›na neden olabilmektedir.
Tan›
Enfekte kifliler d›flk›lar› ile halkalar›n at›ld›¤›n› fark ederler. Parazitin düflen halkalar›nda yumurtlama kanallar› kapal› oldu¤u için d›flk›da yumurtalar› görülmez, bu
nedenle hastan›n düflürdü¤ü halkas›n› bildirmesi tan›da önemlidir. Hastan›n getirdi¤i halkan›n mikroskopta iki lam aras›na konularak incelenmesi T. saginata ve T.
solium ay›r›m›nda önemlidir. Tür ay›r›m› yumurtlama kanallar›n›n say›s›na göre yap›l›r. Sestodlar›n tan›s›nda Enterobius vermicularis’in tan›s›nda kullan›lan selofanbant yöntemi de uygulanabilir. Apendisit ameliyatlar›ndan sonra al›nan patolojik
materyallerde de zaman zaman parazitin segmentlerine yada yumurtas›na rastlanabilir. Serolojik testlerden de tan›da yararlan›labilir, Latex aglutinasyon, indirekt hemaglutinasyon, ELISA gibi yöntemler kullan›lmaktad›r. Yumurtalar› 30-40 µm çap›nda kal›n duvarl› kahverengimsi renkte, kollejen bir yap›yla çevrili ve içlerinde
alt› çengelli embriyo (onkosfer) bulunur (fiekil 8.3).
197
fiekil 8.3
T. saginata ‘n›n
yumurta (a) ve
gebe halkas› (b)
a)
b)
Tedavi ve Kontrol
Prazikuantel ve niklozamid etkili ilaçlard›r. Hastan›n bir gün öncesinde hafif ve sulu g›dalarla beslenmesi, tenyalar›n bafl k›sm›n›n da rahatl›kla düflürülebilmesi bak›m›ndan yararl›d›r. ‹laçlar yafla ve kiloya göre ayarlanarak verilmeli ve tedavi sonras› günlerde kontrol incelemeleri yap›lmal›d›r. Korunma ve kontrolde en önemli
SIRA S‹ZDE
faktör parazitli insanlar›n tedavi edilmesi, d›flk›n›n etrafa yay›l›m›n›n
engellenmesi,
s›¤›r etlerinin iyice piflirildikten sonra tüketilmesi, etlerle u¤raflanlar›n temas sonras› ellerini iyice y›kamas› bulafl›m›n azalt›lmas›nda etkili yöntemlerdir.
SIRA S‹ZDE
Ülkemizde T. saginata’n›n s›k görülmesine neden olan en önemli al›flkanl›k
SIRA S‹ZDEnedir?
S O R U
2
Tenyalar›n bafl k›sm›n›n mutlaka düflürülmesi neden önemlidir? Araflt›r›n›z
D‹KKAT
Taenia solium (Domuz Tenyas›)
S O R U
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
Etken Taenia solium, ara konaklar›n›n domuz olmas› nedeniyle domuz tenyas›
olarak bilinir. Domuz eti tüketiminin çok oldu¤u yerlerde daha yayg›nd›r. YenmeD‹KKAT
si dinen sak›ncal› olan müslüman ülkelerde ve musevilerde pek
görülmez. Ba¤›rAMAÇLARIMIZ
saklarda oluflturdu¤u enfeksiyondan daha çok larval dönemde oluflturdu¤u nöröS‹ZDE
sistiserkus enfeksiyonu önemlidir. S›n›fland›rmadaki yeri veSIRA
genel
özellikleri T.
K ‹ T4 Açekmen
P
saginata gibidir. Eriflkin sestod 2-4 m boyundad›r, bafl k›sm›nda
ve T.
saginata’dan farkl› olarak 2 s›ra çengel bulunur. Bu iki türün ay›r›m› yaln›zca bafl
AMAÇLARIMIZ
k›sm›ndaki çengel/çekmenleri ile gebe halkalardaki yumurtlama kanal› say›lar›na
göre yap›l›r. Tenya yumurtalar›n› normal ›fl›k mikroskobu ileT Ebirbirinden
L E V ‹ Z Y O N ay›rt etmek zordur. Yumurtalar› 30-40 µm çap›nda kar›n sar›ms›-kahverengimsi
renkte
K ‹ T A P
içinde alt› çengelli embriyo bulunur. Ara formlar› domuzlar›n çizgili kaslar›nda ve
beyinde 8-10 mm çap›nda kesecikler fleklinde bulunur. Genel görünüflleri ile T. sa‹NTERNET
ginata’dan ayr›lamayan T. solium bafl k›sm›nda yer alan çengeller
nedeniyle silahTELEV‹ZYON
l› tenya olarak da adland›r›l›r. Yaflam siklusu insan-domuz-insan olarak devam
eder (fiekil 8.4). T. solium yumurtalar› insan için de enfektiftir. Yiyecek ve içeceklerle ve oto enfeksiyonla da insana bulaflabilir. Bu tür bulafl›mlarda vücuttaki geliT E R N sadece
ET
flim ayn› ara konak domuzlardaki gibi olur. Oluflan onkosfer‹ Nlarva
çizgili
kaslarda yerleflmekle kalmay›p, farkl› organlarda, özellikle beyinde yerleflip Sistiserkus (Cysticercus cellulosa) hastal›¤›na neden olmaktad›r.
N N
Domuz etinin tüketildi¤i özellikle geliflmekte olan ülkelerde Latin Amerika, Asya’n›n büyük bir k›sm› ve Afrika’n›n büyük bir k›sm›nda yayg›n olarak görülmek-
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
198
tedir. Domuzlar sistiserkozu sanitasyonun yetersiz oldu¤u yerlerde insan d›flk›s›yla kirlenmifl besinleri yiyerek al›rlar. ‹nsanlar enfeksiyonu yetersiz piflmifl domuz
etlerindeki sistiserkuslar›n besinlerle al›nmas› ile kazan›rlar. Zaman zaman evdeki
enfeksiyonlulardan da fekal-oral bulaflma olabilmektedir.
fiekil 8.4
(a)
(f)
(b)
(c)
(d)
(e)
T. solium’un yaflam döngüsü,
a) insanda inceba¤›rsaklarda ergin fleritler,
b) olgunlaflm›fl segmentler d›flk›ya geçer,
c) yumurtalardan onkosferler oluflur,
d) insanlar onkosferli besinlerle beslenirse, insana geçer ve vücudun çeflitli yerlerinde sistiserkuslara
dönüflürler,
e) e¤er yumurtlar ara konak domuzlar taraf›ndan al›n›rsa ara konaklar›n kaslar›nda
sistiserkuslara dönüflürler,
f) kasta bulunan sistiserkuslar son konak insan taraf›ndan etlerin yenilmesiyle yaflam döngüsü ta
mamlan›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
3
S‹ZDEolgular›na rastlanmamas›n›n en önemli nedeni sizce nedir?
Ülkemizde T.SIRA
solium
Eriflkinlerinin insan ba¤›rsaklar›nda oluflturdu¤u enfeksiyonun belirtileri genellikle
T. saginata’ya benzer, ancak zaman zaman çengel ve çekmenleriyle daha fazla zaO R U
rar verebilir.SBa¤›rsak
t›kanmalar›, kopan halkalar›n apandisite gitmesiyle apandisite yol açabilirler. Kar›n a¤r›s›, afl›r› ifltah ve kilo kayb›, kronik haz›ms›zl›k, kronik
diyare, kan de¤erlerinde
eozinofil ve lökositlerde art›fl ve s›k s›k anüsten d›flar› ç›D‹KKAT
kan hareketli segmentleri nedeniyle sinir sistemi bozukluklar› en s›k karfl›lafl›lan
bulgulardand›r.
SIRA S‹ZDE
N N
Tan›
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
T. saginata’daki
gibi segmentler ezilmeden, d›flk›da yumurtalar› görmek zordur.
Bu nedenle hastalar›n sa¤l›k çal›flan›n› mutlaka segment düflürdü¤ü konusunda
bilgilendirmesi gereklidir. Mikroskopi ile yumurta yap›s›ndan tür ay›r›m› yapmak
K ‹ Tiçin
A Pgebe halkalardaki yumurtlama kanal› say›lar›na (fiekil 8.5) bakzordur. Bunun
mak gerekir. ELISA testi ile d›flk›da antijen aranabilir ancak güvenilirli¤i azd›r. PCR
testi ile türe spesifik nükleik asitler tan›mlanabilir.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
199
fiekil 8.5
T.solium skoleks ve
bir proglottis
Tedavi ve Kontrol
Prazikuantel ve niklozamid tedavide etkili ilaçlard›r. ‹nsanda oluflan larval formlar› için ulafl›labilecek bölgelerde ise cerrahi ve ilaç tedavisi birlikte uygulanmal›d›r.
Korunmada domuz etlerinin iyice piflirildikten sonra yada 1 gece dondurulduktan
sonra tüketilmesi ve yeni bulaflmalar› önlemek için hastal›kl› insanlar›n tedavi edilmesi gerekir.
Hymenolepis nana
Hymenolepiosis’in etkeni olan Hymenolepis nana ba¤›rsaklarda yaflayan sestodlar›n en küçü¤üdür. Bu nedenle cüce flerit diye de adland›r›l›r. Dünyan›n her yerinde çocukluk ça¤›nda en s›k rastlanan sestod enfeksiyonlar›ndand›r. Eriflkinleri 2-4
cm boyunda 0.5-1 mm ennindedir. Bafl k›sm›nda taç gibi bulunan 20-30 çengel yap›s›, k›sa bir boyun k›sm› ve 200 kadar halkadan meydana gelir. Halkalar›n enleri
boylar›ndan fazlad›r. Bafl k›sm›nda çengellerin yan›nda 4 tane çekmen bulunur.
Gebe halkalar oldukça ince yap›ya sahip olduklar› için genellikle ba¤›rsaklarda
parçalan›p yumurtalar serbest kal›rlar. Yumurtalar› 30-50 µm boyunda, ince kabuklu ve içinde alt› çengelli onkosfer ve iki ayr› uçta yer alan kutup bafll›¤› fleklindeki
yap›lardan 4-8 adet ipliksi yap›lara sahiptir. Yumurtalar di¤er tenyalardan farkl›
olarak kona¤›n ba¤›rsa¤› içinde geliflebilirler ve oluflan embriyolar ba¤›rsak mukozas›n› istila ederler. Embriyodan ç›kan larvalar içleri s›v› dolu keseler fleklinde de¤il, ters dönmüfl bafl k›sm›na sahiptir. Bunlar ba¤›rsak mukozas›na yerleflip k›sa süre sonra ba¤›rsak bofllu¤unda eriflkin hale gelebilirler.
H. nana iki farkl› yaflam dönemine sahiptir. Bunlardan düz olan siklusta ara
konak yoktur, parazitin konakç› yaflam› insan-insan olarak devam ederken, çaprafl›k siklusta insan-pire-insan fleklindeki konak zincirine pireler de kat›lm›fl olur.
Düz siklusta bulafl›m insan d›flk›s› ile kontamine olmufl besinlerle yada anal bölgenin kafl›nmas›na ba¤l› kontamine ellerle oto enfeksiyon fleklinde olmakta ve al›nan
yumurtalar ba¤›rsakta aç›l›p, yumurtadaki onkosfer serbest kal›p sistiserkoid döneme geçer. K›sa süre sonra ba¤›rsaklara çengel ve çekmenleriyle yap›flarak boyun
bölgesinden halkalar oluflmaya bafllar. Yaklafl›k bir ay içerisinde parazit yaflam siklusunu tamamlay›p eriflkin hale gelmifl olur.
Çaprafl›k yada indirekt siklusta insan son konak bit-pire gibi çeflitli böcekler ara
konakt›r. Enfekte insan taraf›ndan at›lan yumurtalar böcekler taraf›ndan yenildikten sonra bunlar› tesadüfen yutan insanlara enfeksiyon bulaflm›fl olur (fiekil 8.6).
200
Hastal›¤›n Epidemiyoloji
Parazitin dünyada görülme oranlar› sanitasyon kiflisel ve çevresel faktörlere ba¤l›
olarak % 1-98 aras›nda de¤iflmektedir. Ülkemizde çeflitli yafl gruplar›nda özellikle
toplu yaflam alanlar›da % 3-7 oran›nda de¤iflmektedir. Ara konaklar› yoktur ancak
farelerde de görülen enfeksiyon bu hayvanlar›n parazit böcekleri arac›l›¤›yla da
bulaflabilmektedir. Enfeksiyonun birinci kayna¤› bu parazitle enfekte insanlard›r.
‹nsana bulaflan içinde onkosfer geliflmifl yumurtalar›n direkt olarak al›nmas›yla bulafl›r. Ba¤›rsak duvar›na tutunarak 2-3 hafta içinde eriflkin sestod haline gelirler.
Bulafl›m, yumurtalar›n direkt olarak a¤›z yoluyla al›nmas› ile olabilece¤i gibi çevreye yay›lan insan d›flk›s›n›n bit –pire gibi böcekler taraf›ndan yutulmas› ve bunlar›n insanlar taraf›ndan kaza ile yutulmas› yada bunlar›n d›flk›s› ile kirlenen besinler arac›l›¤›yla olur. Hijyenin kötü oldu¤u yerlerde ve toplu yaflanan yerlerde daha
s›k görülür. Parazite daha çok 0-6 yafl çocuklarda rastlan›r. Eriflkinlerde daha az
görülmesinin nedeninin, çocukluk yafl grubunda geçirilen enfeksiyona ba¤l› hücresel ba¤›fl›kl›¤›n geliflimi oldu¤u san›lmaktad›r. Normalde yaklafl›k bir y›l kadar
yaflayabilen parazit, enfekte kiflilerde oto enfeksiyonlarla daha uzun süre devam
edebilmektedir.
SIRA S‹ZDE
4
MikroskobikSIRA
olarak
H. nana ‘y› di¤er tenyalardan ay›rt etmek mümkünmüdür?
S‹ZDE
D Ü fi Üfiekil
N E L ‹ M8.6
H. nana’n›n yaflam
döngüsü,
S O R U
a) ince ba¤›rsak
villuslar›nda
yumurtalardan
D‹KKAT
sistiserkuslar
oluflur,
b) erginleflme
için
SIRA
S‹ZDE
skoleks ince
ba¤›rsa¤a tutunur
AMAÇLARIMIZ
S O R U
(a)
D‹KKAT
N N
ergin
(b)
olgunlaflm›fl
halkalar
insan
SIRA S‹ZDE
sindirim
embriyonlu yumurtalar
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
yumurta
d›flk›da yumurtalar
d›fl çevre
Hastal›k belirtilerinin fliddeti ba¤›rsaklardaki parazit say›s›yla do¤ru orant›l›d›r. Ço¤u zaman belirti vermeyen H. nana enfeksiyonu e¤er ba¤›rsaklarda çok say›da
sestod varsa kar›n a¤r›s›, diyare, bafl a¤r›s›, kar›nda afl›r› hassasiyet gibi belirtiler
görülebilir.
Tan›
D›flk›n›n mikroskobik incelemesi tan›da en s›k kullan›lan yöntemlerdendir. Sulu
d›flk›da parazitin halkalar› görülebilir. Genellikle fleffaf zar yap›s›na sahip, oldukça
büyük yap›l› tipik yumurtalar› ile tan›lar› konur (fiekil 8.7).
201
fiekil 8.7
H.nana
yumurtas›n›n
mikroskobik
görünümü (40X)
Tedavi ve Korunma
SIRA S‹ZDE
Praziquantel yada niclozamid grubu ilaçlar yafla ve kiloya göre doz ayarlamas› yap›larak kullan›labilir. ‹laçlar ba¤›rsak çeperindeki sistiserkuslar› etkilemedi¤i için
bir hafta sonra tedavi tekrarlanmal›d›r. Korunmada di¤er tüm Dintestinal
Ü fi Ü N E L ‹ M parazitlerde oldu¤u gibi bulafl›m›n önlenmesinde kiflisel ve çevresel hijyene dikkat etmek
oldukça önemlidir.Pire ve di¤er böceklerin yaflad›¤›m›z çevreden
yok edilmesi de
S O R U
korunmada önem tafl›r.
Hymenolepis diminuta
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
H. nana’ya oldukça benzeyen zaman zaman insan olgular› bildirilse de fare ve keme gibi kemirgenlerin ba¤›rsaklar›nda yaflayan bir sestoddur. Bu
pireSIRAhayvanlar›n
S‹ZDE
leri arac›l›¤›yla yada ç›kart›lar›n›n çevreye yay›lmas› sonucu özellikle çocukluk yafl
grubunda zoonotik enfeksiyonlara neden olabilmektedir. ‹nsan bu parazit için son
konak de¤ildir, bu nedenle kendini s›n›rlayan bir enfeksiyonAMAÇLARIMIZ
oluflturur. Dünyada
özellikle sosyo-ekonomik ve çevre koflullar›n›n kötü oldu¤u yerlerde sporadik olgular halinde bildirilmektedir. Eriflkin parazit 20-60 cm boyutlar›nda, 0.5-3 mm
eninde bafl k›sm›nda 4 çekmeni vard›r. H. nana’dan farkl› olarak
yoktur
K ‹ çengelleri
T A P
ve 800-1000 kadar halkaya sahiptir. Gebe halkalar konak ba¤›rsa¤›nda parçalan›r
ve yumurtalar d›flk›yla d›flar› at›l›rlar. Yumurta yap›lar› da H. nana’ya oldukça benzer, ancak onkosferin etraf›ndaki ipliksi yap›lar bunlarda bulunmaz. H. nana ve H.
TELEV‹ZYON
diminuta aras›ndaki en basit tür ay›r›m›, mikroskobik incelemeler s›ras›nda genellikle yumurtadaki bu filamentöz yap›lar›n bulunup bulunmamas›na göre yap›l›r.
N N
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/html/Hymenolepiasis.htm adresinden‹ NH.T Enana
R N E T ve H. diminuta’n›n yaflam döngüsü ve yumurta yap›lar› ilgili resim ve bilgilere ulaflabilirsiniz.
‹nsana tesadüfen bulaflan bir paraziter enfeksiyondur. Daha çok çocukluk döneminde sporadik olgular halinde raporlanmaktad›r. Ülkemizden de olgular bildirilmifltir.
H. nana enfeksiyonundaki belirtiler gibidir.
Tan›
D›flk› incelemesinde H. nana yumurtalar›na benzeyen karakteristik yumurtalar›n›n
görülmesiyle tan› konur. Onlardan farkl› olarak yumurta kabu¤u aras›nda onkos-
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
202
fiekil 8.8
feri çevreleyen ipliksi yap› yoktur
(fiekil 8.8).
H. diminuta’n›n
d›flk›daki
yumurtas›.
Tedavi ve Korunma
‹nsan bu parazit için son konak olmad›¤›ndan genellikle tedavisiz kendili¤inden geçer. Korunmada besin
maddelerinin böceklerle temas›n›n
engellenmesi, fare ve keme gibi kemirgenlerin yaflam alanlar›ndan uzak
tutulmas› gerekir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Diplidiasis
Bu enfeksiyonun etkeni Diplidium caninum normalde kedi ve köpeklerin ince
ba¤›rsa¤›nda
D Ü fiyaflayan
Ü N E L ‹ M bir sestoddur. S›n›fland›rmada Hymenolepis ’lerle ayn› familyada yer al›r. Eriflkin parazit 10-70 cm uzunlu¤unda, eni yaklafl›k 2-4mm dir.
Cyclophyllidae grubu sestodlar›n genel özelliklerini tafl›r. Bafl k›sm›nda 4 çekmen
S O R U
ve bir s›ra taç fleklinde çengel bulunur. D. caninum’un yaflam siklusu eriflkin-larva (içinde onkosfer geliflmifl)-eriflkin olarak devam eder. Konak zinciri köpek/keD ‹ K K A T fleklindedir. Bu siklusa bazen insan da son konak olarak girer.
di-pire-köpek/kedi
Zaman zaman insanlarda da görülen sporadik zoonotik efeksiyonlara neden olur.
Gebe halkalar›n
boyu eninden fazla ve salatal›k çekirde¤ine benzer. Gebe halkaSIRA S‹ZDE
lardan at›lan yumurtalar 10-15 li gruplar halinde bir kese içinde bulunurlar. Bunlar
ba¤›rsaktan tekli yada gruplar halinde at›l›rlar. Yumurtalar yaklafl›k 30 µm çap›nda
AMAÇLARIMIZ
yuvarlak ve
içlerinde 3 çift onkosfer bulunur. Özellikle kedi ve köpeklerle çok temas› olan çocukluk yafl grubunda görülür. Bu hayvanlar›n üzerinde yaflayan pirelerin bulafl›mda rol oynad›¤› düflünülmektedir.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Dünyada kozmopolit bir da¤›l›m› vard›r, sporadik olgular halinde daha çok çocukT E L E V ‹ Z YParazite
ON
luklarda görülür.
Avrupa, Kuzey ve Güney Amerika, Afrika ve Asya ülkelerinde rastlanmaktad›r. Ülkemizde de nadir insan olgular› bildirilmifltir.
‹NTERNET
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/html/Dipylidium.htm
adresinden D. caninum’un yaflam dön‹NTERNET
güsü ve resimlerine ulaflabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
D. caninum SIRA
ve H. S‹ZDE
diminuta’ya sizce neden çocukluk yafl grubunda daha s›k rastlanmaktad›r?
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
5
D Ü fibulunan
Ü N E L ‹ M parazit say›s›na göre hastal›k belirtileri ve kiflinin yak›nmalar›
Ba¤›rsaklarda
da de¤iflmektedir. Genelde fazla belirti vermezken, kar›n a¤r›s›, haz›ms›zl›k, ifltah kayb›, halkalar›nS anüsten
ç›kmas›na ba¤l› ajitasyon en s›k rastlan›lan bulgulardand›r.
O R U
Tan›
D‹KKAT
Gaitan›n parazitolojik
incelemelerinde tekli yada kese içinde çok say›da tipik yumurtalar›n›n yada salatal›k tohumuna benzeyen sar›ms› renkte halkalar›n›n görülmesiyle tan›lar›
konur (fiekil 8.9)
SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
203
fiekil 8.9
a) D. caninum kese
tarz›ndaki k›l›f
içinde bulunan
yumurtalar›,
b) Eriflkin dönemi.
a)
b)
Tedavi ve Korunma
Di¤er sestodlardaki yöntemler burada da geçerlidir. Korunmada yak›n çevremizde
yaflayan kedi, köpek gibi canl›lara parazit kontrolleri yap›lmal›, gerekli durumlarda tedavi verilmelidir. Bu hayvanlar›n bit, pire gibi ektoparazitlerden de ar›nd›r›lmas› tedavi ve korunman›n önemli bir parças›d›r. Çocuklar›n sokak hayvanlar› ile
temas›n›n engellenmesi yada sonras›nda temizli¤e dikkat edilmesi korunmada
önemli rol oynar.
Diphylobothriosis
Hastal›k etkeni Diphylobothrium latum, sestodlar›n Diphylobothridae ailesinde yer
al›r. Parazitin eriflkinleri 1.5-2 cm eninde 10-12 m boyunda sar›ms› gri renkte fleffaf
yap›da bir parazittir. Vücutlar› di¤er tenyalarda oldu¤u gibi skoleks, boyun ve halkalardan meydana gelir. Skoleks, badem yada armut fleklinde, iki yan›nda konak ba¤›rsa¤›na tutunmay› sa¤layan emme çukurlar› bulunur. Bafl k›sm›nda çengel yada
çekmen yoktur. Halka say›s› 3000-4000 kadard›r. Olgun halkalarda erkek ve difli üreme sistemleri bir arada bulunur. Halkalar›n ortas›nda yumurtlama deli¤i vard›r.
D. latum yumurtalar› sar›-kahverengi yap›da, oval ve üst k›sm›nda di¤er tenya
yumurtalar›ndan farkl› olarak bir kapak bulunur. Yumurtalar d›fl ortama at›ld›klar›nda içlerinde henüz embriyo geliflmemifl ve olgunlaflmam›flt›r. Bu nedenle de insan için enfektif de¤ildir. Genellikle sulu ortamda birkaç günde olgunlaflan yumurtalardan ç›kan kirpiksi yap›daki embriyon suda yüzerken tatl› su kabuklular› (1.
arakonak) taraf›ndan yutulur. Bu kabuklular›n vücudunda bir geliflim dönemi geçirdikten sonra bu kabuklular› yiyen bal›klar (2. arakonak) taraf›ndan al›n›rlar. Bal›klar›n sindirim kanal›nda serbest hale geçen larvalar bal›¤›n kas dokusuna giderek burada 6-10 mm uzunlu¤unda pleroserkoid larva haline dönüflürler. Bu bal›klar›n iyi piflirilmeden ya da çi¤ yenmesiyle insan (as›l konak) ba¤›rsa¤›nda eriflkin
sestod haline dönüflürler (fiekil 8.10). Özellikle turna, alabal›k, morina, somon gibi bal›klar bu parazitin arakonaklar›d›r. ‹nsanda ince ba¤›rsaklarda yerleflip, flerit
enfeksiyonlar›n›n genel belirtilerine neden olur. Bu parazit di¤er sestodlardan
farkl› olarak fazla miktarda B12 vitamini absorbe etti¤i için flerit pernisiyoz anemisi yada botriosefal anemisi olarak adland›r›lan bir anemiye neden olur. Parazit, insan d›fl›nda ay›, domuz, köpek, kedi gibi bal›k yiyen memeli türlerinde de
görülür. Parazitin insan ba¤›rsa¤›nda 30 y›l kadar yaflayabildi¤i bilinmektedir.
204
fiekil 8.10
skoleks
ba¤›rsakta
D. latum’un yaflam
döngüsü.
ergin
insan
sindirim
pleuroserkoid
bal›k kas›nda
bal›klara geçifl
embriyonsuz
d›flk›da yumurtalar
ara
konaklar;
Crustaceae
ve bal›k
suda embriyonlu
yumurta
proserkoid
Crustaceae’ya
besinle geçifl
korasidium
Botriosefal anemisinin
SIRA S‹ZDE di¤er anemiden fark›n› ve nerelerde görüldü¤ünü araflt›r›n›z.
SIRA S‹ZDE
Parazite kutuplara
yak›n ve ›l›man bölgelerde daha s›k rastlanmaktad›r. Bulafl›mda
beslenme al›flkanl›klar›n›n önemli rölü vard›r. Özellikle sufli ya da tütsülenmifl baO R U yetersiz piflirilmesi ile bulafl›r. Bu flekilde bal›k tüketen ‹skanl›k yeme gibiS bal›¤›n
dinav ülkeleri, Balkan ülkeleri, Avrupa, Asya, Japonya gibi ülkelerde parazit daha
s›kl›kla rastlanmaktad›r.
Hastal›¤›n en fazla görüldü¤ü Finlandiya ve Rusya da enD‹KKAT
feksiyon kontrol programlar› sayesinde neredeyse yok edilmeye bafllanm›flt›r. Bal›kç›l›¤›n yayg›n oldu¤u ‹skandinav ülkelerinde daha s›k rastlanmaktad›r. ÜlkemizSIRA S‹ZDE
de bu parazite
rastlanmam›flt›r.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
6
D. latum’u AMAÇLARIMIZ
di¤er
sestodlardan ay›ran en önemli hastal›k belirtisi nedir?
SIRA S‹ZDE
D Ünadiren
fi Ü N E L ‹ M
D. latum’un
K ‹ T A P safra kesesinde yerleflti¤i de rapor edilmifltir. Genellikle hafif
rahats›zl›klara neden olmakla birlikte, sestodlar›n genel bulgular› olan kar›n a¤r›s›,
ishal, zay›flama
S O Rgibi
U belirtiler görülür, baz› durumlarda ba¤›rsak y›rt›lmalar›na neden oldu¤u
da
bildirilmifltir.
Diploborhriosis, pernisiyoz anemi olarak adland›r›lan
TELEV‹ZYON
eriflkin parazitin vücudunda B12 vitaminini depo ederek, kan hücrelerinin yap›D‹KKAT
m›nda gerekli olan bu vitaminin eksikli¤ine ba¤l› kan yap›m›nda azalma ve özel
bir anemi görülür. Pernisiyoz anemi genellikle ba¤›rsaklarda fazla say›da parazitin
SIRA
N T E RS‹ZDE
N E T yerleflti¤i durumlarda direnci düflük kiflilerde rastlanmaktaoldu¤u ve ‹jejunumda
d›r. Bu konuda parazitin en çok rastland›¤› Finlandiya’da yap›lan bir çal›flmada
toplumda %
30’ lara varan oranlardaki enfeksiyonun % 2 sinde a¤›r megaloblastik
AMAÇLARIMIZ
anemi tablosuna rastlanm›flt›r. D. latum di¤er fleritlerden farkl› olarak bafl k›sm›nda çengel ve çekmenleri olmad›¤› için ba¤›rsak duvarlar›na zarar vermez. Parazitin çok say›da
durumlarda ba¤›rsak t›kanmas› görülebilir. Zaman zaman
K ‹ Toldu¤u
A P
parazitin metabolik art›klar› nedeniyle duyarl› kiflilerde alerji ve zehirlenme belirtileri görülebilir. B12 vitamin eksikli¤i ile birlikte solukluk, halsizlik, a¤›z ve dilde
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
205
yanmalar, afl›r› yorgunluk, kol ve
bacaklarda uyuflukluk, anlama eksikli¤i ve çeflitli psikolojik rahats›zl›klar görülebilir.
fiekil 8.11
D. latum’un
kapakl› yumurtas›
(40X).
Tan›
fiüpheli hastalardan al›nan d›flk› örneklerinin mikroskobik incelemesi
ile parazitin içlerinde embriyon tafl›yan, kapakl› yumurtalar›n›n görülmesiyle tan›lar› konulabilir (fiekil 8.11). Ayr›ca sar›ms›, kahverengimsi yap›da enleri boylar›ndan daha büyük halkalar› da görülebilmektedir. Hastalar›n çi¤ bal›k yeme al›flkanl›klar›n›n sorgulanmas›,
enfeksiyonun endemik oldu¤u bölgeye seyahat, fliddetli anemi durumunda bu parazitin varl›¤› araflt›r›lmal›d›r.
Tedavi ve Korunma
Niklosamid, diklorofen, atebrin gibi di¤er sestodlar›n tedavisinde kullan›lan ilaçlardan yararlan›l›r. Enfeksiyonun tedavisi sadece etkene yönelik kalmay›p, aneminin
düzeltilmesi, takviye B12 vitamini ilavesi de gerektirmektedir. Korunmada enfekte
olabilece¤i düflünülerek bal›k türlerinin çi¤ yada az piflmifl olarak yenmemesi en
önemlisidir. Besinlerle bulaflan bir çok parazitte oldu¤u gibi 55-60 °C ye kadar ›s›tmak yada -18 °C de en az 24 saat dondurmak korunmada en etkili yollardand›r.
E¤er bal›klar tütsülenecekse de bu ifllem yine 55-60 °C de yap›lmal›d›r. Tüm parazit enfeksiyonlar›nda oldu¤u gibi as›l önemlisi toplumdaki parazitli insanlar›n bulunarak tedavi edilmesi, s›k s›k halka e¤itici bilgilerin verilmesi enfeksiyonu engellemenin en önemli kural›d›r.
D. latum’u di¤er sestodlardan ay›ran en önemli farklar nelerdir? SIRA S‹ZDE
7
DOKU SESTODLARI (SESTODLARIN LARVAL
FORMLARI)
Sestod enfeksiyonlar› bilinçsiz hayvanc›l›¤›n yayg›n oldu¤u ve hijyenin kötü olduS O R bunlar›n
U
¤u geliflmekte olan ülkelerde önemli bir sa¤l›k problemidir. Ancak
özellikle larval enfeksiyonlar›, yaln›zca geliflmemifl ülkelerde de¤il, geliflmifl ülkelerin
k›rsal bölgelerinde önemli ve hayati problem olmaya devam etmektedir. Esas koD‹KKAT
na¤› insan olan sestodlar›n d›fl›nda, zaman zaman di¤er canl›lar›n sestodlar›n›n larval formlar›, insanda çeflitli dokularda yerleflerek, daha a¤›r ölümcül metasestod
SIRArastlan›lanlar,
S‹ZDE
enfeksiyonlar›na neden olabilmektedir. Bunlar aras›nda en s›k
Taenia solium, Echinococcus granulosus, E. multilocularis ve daha az s›kl›kla da
Sparganus sp, Taenia multiceps ve T. crassiceps’d›r. Bu parazitler larva dönemleAMAÇLARIMIZ
rinde insanlar› enfekte edip, çeflitli dokular› istila edebilirler.
N N
Sistiserkozis (Taenia solium)
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Sistiserkozis (Cystcercosis cellulosae), ‹nsan vücudunda Taenia solium’un larval
flekillerinin deri alt›nda, kaslarda, beyinde, gözde ve iç organlarda parazitlenme-
206
siyle oluflan hastal›kt›r. Daha önce de gördü¤ümüz gibi T. solium’un eriflkinleri insanlarda ince ba¤›rsaklarda yaflarlar. Domuzlar parazitin sistiserkus olarak tan›mlanan larva dönemlerinin bulundu¤u ara konaklard›r. Domuzlardaki sistiserkoz hayvanc›l›kta ciddi ekonomik kay›plara neden olurken, insanda oluflan sistiserkoz telafisi zor kay›plara yol açmaktad›r.
D›flk› ile bulaflan tüm parazit hastal›klar›nda oldu¤u gibi, T. solium’la enfekte insanlar›n ç›kart›lar›yla çevreye yay›lan halkalardan ç›kan yumurtalarla parazit bulafl›r. Bu yumurtalar kontamine olmufl besinlerle a¤›z yoluyla al›n›r. Burada di¤er
tenyalardan farkl› olarak parazitli insanlar kendi kendilerini de enfekte edebilirler.
Otoenfeksiyon anal kafl›nma ile kirli ellerin a¤za götürülmesi fleklinde olabildi¤i gibi ba¤›rsaklardan tersine hareketlerle segmentlerin mideye geri gelmesi ve kan yoluyla larvalar›n dokulara göç etmesi fleklinde de olabilmektedir.
Hastal›¤›n Belirtileri
‹nsanda ba¤›rsaklardan at›lan yumurtalar kan dolafl›m›na kat›l›p, merkezi sinir sistemine yerleflip nöbet ve nörolojik bulgularla seyreden a¤›r ölümcül bir hastal›¤a
neden olabilir. Belirtiler genellikle larvalar›n yerleflti¤i doku ve organlara göre de¤iflir. Göz, beyin ve kalp en tehlikeli yerleflim bölgeleridir. T. solium’un endemik
oldu¤u bölgelerdeki nörolojik ya da nöbetlerle hastaneye baflvuran olgular›n
önemli bir k›sm›nda nörosistiserkus tan›mlanm›flt›r. Nörosistiserkozisin oluflturdu¤u hastal›¤›n patogenezini parazite karfl› kona¤›n immün yan›t›n›n fliddeti, lezyonlar›n say›s› ve yer ald›¤› bölge ve büyüklü¤ü ile kiflisel faktörler belirlemektedir.
Buna ba¤l› olarak ta hastal›¤›n bulgular› ve belirtileri de de¤iflkendir, tipik bir bulgu tan›mlamas› mümkün de¤ildir. Beyin zarlar›nda yerleflen parazitler genellikle
nöbetlere ve bafl a¤r›lar›na sebep olmakta, intrakraniyal boflluklarda yer alanlar kafa içi bas›nc›n›n artmas›na ve beyinde su toplanmas›na neden olmaktad›r. Kas yerlefliminde afl›r› yorgunluk, a¤r› ve kramplar görülür. Bazen deri alt›nda toparlak
nodüller halinde görülürler.
Tan›
Kesin tan›da flüpheli doku ve organlardan al›nan biyopsi örnekleri yada kesenin
tamam›n›n ç›kar›l›p mikroskobik incelemesi yap›lmal›d›r. Mikroskopta skolekslerin
görülmesi canl› parazit varl›¤›n›n bir kan›t›d›r. Tan›da radyolojik yöntemlerde oldukça de¤erlidir. Bilgisayarl› tomografi (CT) yada manyetik rezonans ile beynin
görüntülenmesi ile olur (fiekil 8.12). Serolojik testlerlede tan› desteklenmelidir.
Helmint enfeksiyonlar›nda serolojik testlerin özgüllük ve duyarl›l›klar› tam olmad›klar› için baflka yöntemlerle tan› desteklenmelidir.
Tedavi ve Korunma
Sistiserkozisin tedavisi cerrahidir, tedavi öncesinde canl› parazitler için albendazol
yada prazikuantel kullan›l›r. Büyük lezyonlar cerrahi olarak ç›kar›l›rlar. Antijen
saptama yöntemleri antiparaziter tedavinin takibinde ve hastan›n izlenmesinde
önemlidir.
Korunma yöntemleri fekal-oral bulafl›m gösteren di¤er tüm parazitlerde oldu¤u
gibidir. Sistiserkoz, tedavisi güç ve neredeyse imkans›z parazitler aras›ndad›r. Bu
nedenle domuz yetifltiricili¤i olan yerlerde dikkatli olmakta yarar vard›r.
207
fiekil 8.12
sistiserkus
T. saginata larvalar›n›n metasestodlar› insanda yerleflip hastal›k oluflturabilirmi?
SIRA S‹ZDE
Kist Hidatik Hastal›¤› (Echinococcus granulosus)
Sistisercus yap›s› ve
beyindeki
görünümü
8
Bu parazitozun etkeni, eriflkin formu köpeklerin ince ba¤›rsa¤›nda
yaflayan Echinococcus granulosus’dur. Bunlar›n metasestod (larva) döneminin insanlar ve koS O Rorganlarda
U
yun-s›¤›r gibi otçul hayvanlarda genellikle karaci¤er, akci¤er gibi
yerleflmesiyle oluflan hastal›¤a kistik echinococcosis (KE) veya uniloküler kist ad›
verilmektedir. ‹nsan ve di¤er otçul hayvanlar›n vücudunda parazitin
sadece larval
D‹KKAT
formu bulunabildi¤inden E. granulosus sadece köpeklerdeki eriflkin formu ile oluflan enfeksiyonun tan›mlanmas›nda kullan›lmaktad›r. Dünyada kontrol programlaSIRA S‹ZDE
r› sayesinde geliflmifl ülkelerin ço¤unda eradike edilebilen hastal›k, özellikle hayvanc›l›kla u¤raflan ve geliflmekte olan ülkelerde (ve ülkemizde) larval dönemde inSIRA
S‹ZDE
san ve otçul hayvanlarda, eriflkin dönemde köpeklerde yayg›n
olarak
bulunan bir
AMAÇLARIMIZ
parazit enfeksiyonudur. Hidatik kist hastal›¤› ülkemiz için önemli bir paraziter hastal›k olmas› nedeniyle burada hem etkene hem de insanda oluflturdu¤u hastal›¤›n
patolojisine daha ayr›nt›l› de¤inilecektir. Bu nedenle normaldeK insan
olma‹ T A paraziti
P
d›¤› halde parazitin yaflam siklusunun anlafl›labilmesi için E. granulosus’un biyoloS O R U
jik özellikleri gözden geçirilecektir.
N N
TELEV‹ZYON
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
D‹KKAT
N N
Sestodlar›n Taenidae ailesinde yer alan Echinococcus türleri köpek ve tilkilerin ba¤›rsaklar›nda yaflarlar. Echinococcus cinsine ba¤l› di¤er köpekgillerde de bulunaAMAÇLARIMIZ
bilen E. multilocularis, E. oligarthus ve E. vogeli türleri de vard›r.
Vücutlar› di¤er
sestodlarda oldu¤u gibi bir bafl, boyun ve ondan ç›kan 3-4 halkadan meydana geilr. Boylar› 2-11, enleri 0.6 mm kadard›r. Bafl k›sm›nda 4 çekmen ve iki s›ra dizil‹ T A P ve içlerinmifl çengel bulunur. En sondaki olgun halkan›n eni boyundan Kbüyüktür
de yaklafl›k 200-800 kadar yumurta bulunabilmektedir. Yumurtalar› yaklafl›k 30 µm
çap›nda kal›n, koyu kahverengi ›fl›nsal çeperli, yuvarlak, içlerinde 6 adet çengelli
TELEV‹ZYON
embriyo(onkosfer) bulunmaktad›r (fiekil 8.13).
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
Hidatik kistin neden en çok karaci¤er ve akci¤erde yerleflti¤ini araflt›r›n›z
D‹KKAT
Echinococcus granulosus
SIRA S‹ZDE
‹ SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
208
fiekil 8.13
E. granulosus’un
eriflkin ve yumurta
dönemi (köpekte)
Parazit köpek ba¤›rsa¤›nda 2 y›la yak›n yaflar. Halkalarda yumurtlama deli¤i olmad›¤› için düfltükten sonra parçaland›¤›nda yumurtalar aç›¤a ç›kar. Çevreye yay›lan onkosferli yumurtalar besin ve sularla insan ve gevifl getiren otçul hayvanlara
bulafl›rlar. E. granulosus’un yaflam siklusu köpekgiller-otobur hayvanlar fleklinde
devam eder (fiekil 8.14). ‹nsanlar bu siklusa rastlant›sal olarak girerler. Baflta veteriner kontrolü olmayan sokak köpekleri ve çoban köpekleri olmak üzere, evcil ve
yabani otoburlar›n ba¤›rsa¤›ndaki eriflkin E. granulosus’lardan kopan ve bol yumurta içeren gebe halkalar d›flk› ile d›fl ortama at›l›rlar. Çevre koflullar›na oldukça dayan›kl› olan yumurtalar yaklafl›k 4 ay kadar bulaflt›r›c›l›klar›n› korurlar. Bu süreç içinde arakonak otoburlara ve insana enfektif yumurtalar›n a¤›z yoluyla al›nmas›yla geçerler. Yumurtalar›n solunum ve plasenta yoluyla da bulaflabilece¤i bildirilmifltir.
SIRA S‹ZDE
9
E. granulosus
yumurtalar›n›
T. saginata yumurtalar›ndan ay›rt edebilirmisiniz?
SIRA
S‹ZDE
fiekil 8.14
E. granulosus’un
yaflam döngüsü
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
son konaklar
kistli etlerle
SIRA S‹ZDE
enfekte olur
N N
ba¤›rsaklarda
çok say›da ergin
d›flk›da
yumurtalar
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
ara konaklarda
hidaktik kist
meydana gelir
209
Hidatik Kist
E. granulosus’un eriflkinleri insanda parazitlenmez, bu nedenle son konak köpeklerdir. Baflta koyun olmak üzere otçul hayvanlar ara konak olarak rol oynarlar. Köpek d›flk›s›yla at›lan E. granulosus’un onkosferli yumurtalar› a¤›z yoluyla al›nd›ktan sonra ince ba¤›rsakta aç›l›p serbest hale geçen embriyo kan dolafl›m›na kat›larak esas yerleflece¤i organ ve dokuya göç eder. En s›kl›kla kan ak›fl›n›n yo¤un oldu¤u karaci¤er ve akci¤er olmak üzere beyin, deri, yumurtal›k, kemik gibi her tür
doku ve organda yerleflebilir. Embriyo yerleflti¤i bölgede yaklafl›k 3 hafta sonra
250 µm boyutlara kadar ulafl›p kona¤›n tepkisini çekmeye bafllar ve oluflan kistin
içi s›v› ile dolmaya bafllar. Bundan sonraki olaylar y›llarca sürecek flekilde oldukça yavafl ilerler. Kistler y›llar içinde içi yaklafl›k 2 litre s›v› içerebilen 20 cm boyutlara kadar ulaflabilmektedir. Bir hidatik kist yap›s› en d›fltan içe do¤ru farkl› yap›lardan oluflmaktad›r (fiekil 8.15).
• Fibröz kapsül: En d›flta bulunan, kona¤›n tepkime reaksiyonu sonucu oluflan paraziti s›n›rlay›c› tabakad›r.
• Kütikül: Parazitin konak savunmas›na karfl› kendi oluflturdu¤u, seçici geçirgen
yap›da, tüm kisti çevreleyen yaklafl›k 1 mm kal›nl›¤›ndaki koruyucu tabakad›r.
• Çimlenme zar›: Kütikülün alt k›sm›n› kaplayan ince ve tanecikli bir yap›d›r.
Bu tabakadan tomurcuklanarak protoskoleksler oluflur.
• Kist s›v›s›: Kesenin en iç k›sm›n› dolduran kayasuyu da denilen berrak, normalde steril yap›da bir s›v›d›r. Kist s›v›s› iyi derecede antijenik yap›ya sahiptir.
• Çimlenme kapsülleri: Kist s›v›s› içinde yer alan, çimlenme zar›ndan oluflan
ve buraya ince bir sap k›sm›yla ba¤l› olan çaplar› 0.5 mm kadar olabilen yap›lard›r.
• Protoskoleksler: Çimlenme kapsülleri içinde oluflan, say›lar› 20-30 kadar
olabilen ve her biri köpekler için enfektif olabilen küçük kapsül fleklindeki
yap›lard›r. Zaman zaman zar yap›s› y›rt›larak protoskoleksler kist s›v›s› içine
düflerler. Bu protoskoleksler ve çimlenme kapsüllerinin oluflturdu¤u çöküntüye hidatik kum denir. ‹çinde protoskoleks bulunmayan kistlere ise steril kistler denir.
• Yavru keseler: Protoskoleks ve kütikül tabakas› aras›nda çimlenme zar›
odaklar›ndan geliflen küçük keseciklerdir.
fiekil 8.15
Hidatik kist yap›s›
(40 x)
210
Parazitin do¤adaki kayna¤› eriflkin paraziti tafl›yan köpeklerdir, ancak köpeklere
bulafl›mda insanlar›n parazitle enfekte hayvan dokular›yla köpekleri beslemesi nedeniyle siklus devaml›l›¤›n› sürdürebilmektedir. Dünyada bu zinciri bozup paraziti eradike eden ülkeler mevcuttur. Parazit Yunanistan, K›br›s, Bulgaristan, Türkiye,
Lübnan ve baz› Afrika ülkelerinde endemiktir. Özellikle kontrolsüz koyun kesiminin oldu¤u müslüman ülkelerde hayvanc›l›k aç›s›ndan da önemli ekonomik kay›plara neden olmaktad›r.
Kistik echinococcosis belirgin bir boyuta ulafl›ncaya kadar aylar-y›llar boyu hiçbir
belirti vermeden seyredebilmektedir. Bu dönemdeki en önemli bulgular kona¤›n
parazite karfl› oluflturdu¤u tepki sonucunda oluflan kafl›nt›, ürtiker, vücutta ödem,
ast›m, alerji ve eozinofillerde art›flt›r. ‹lk belirtiler belirgin bir büyüklü¤e eriflen kistlerin komflu doku ve organlara bask› yapmas› veya herhangi bir komplikasyon nedeniyle ortaya ç›kmaktad›r. Kistler en s›k kan dolafl›m› yoluyla ilk geçifl yeri olan
karaci¤erde oluflmaktad›r (%5 0-70). Burada oluflan kistler herhangi bir komplikasyon olmasa bile, kistin büyüklü¤üne ba¤l› olarak çevre dokulara mekanik bask›
oluflturmas› sonucu t›kanma sar›l›¤›, reaktif hepatit, siroz ve portal hipertansiyon
gibi klinik tablolar oluflur. Oluflan kistler hem kona¤›n hemde parazitin oluflturdu¤u zarlarla kendini s›n›rlad›¤› için enfeksiyonlar›n % 10 kadar›nda komplikasyon
geliflmektedir. Genellikle bir travma sonras› kist duvar› y›rt›labilir ve safra kanal›na
boflalabilir. Kistlerde bakteri enfeksiyonlar› da geliflebilir. En tehlikeli durum y›rt›lan kistlerin kan damarlar›na aç›larak anaflaktik flok ve ölüme neden olmas›d›r.
Parazit karaci¤erden sonra en s›k % 20-30 oran›nda akci¤erlerde görülür. Buradaki enfeksiyon birincil olarak geliflebilmesinin yan› s›ra karaci¤erde y›rt›lan enfeksiyonun kan yoluyla buralara tafl›nmas›yla ikincil enfeksiyon fleklinde de oluflabilmektedir. Akci¤er hidatik kistinin en önemli bulgular› öksürük, atefl, gö¤üs a¤r›s›, akci¤er zarlar›nda iltihaplanma ve komplikasyonlara ba¤l› bakteriyal enfeksiyonlard›r. Hastal›k ülkemizde yayg›n olmas›, hayati tehlike oluflturmas›, tedavisinin
zor ve pahal› olmas› nedeniyle oldukça önem tafl›maktad›r.
Tan›
Parazit daha çok karaci¤er ve akci¤erde yerleflim gösterdi¤i için ço¤u zaman radyolojik tetkikler s›ras›nda tesadüfen tan›mlan›rlar. ELISA, IFAT, IHA ve PCR gibi
moleküler yöntemlerle tan›lar› konulabilir. Tan›da flüpheli kistlerden biyopsi yap›lmas› oldukça tehlikelidir. Bu durum hem anaflaktik floka hem de oldukça bulaflt›r›c› kist s›v›s›n›n di¤er dokulara yay›l›p yeni kistler oluflturmas›na neden olur.
Tedavi ve Korunma
Hastal›¤›n tedavisi cerrahidir (fiekil 8.16). Ancak radyolojik ve serolojik tan›lar› konulan hastalar ameliyat öncesi 3-4 hafta antiparaziter tedavi almal›d›r. Bu sayede
ameliyat s›ras›nda di¤er dokulara s›z›nt› ve yeni bulafl›mlar önlenebilir. Hastaya
ameliyat sonras› da yeni bulafl›m riski için uzun dönemde antiparaziter tedavi verilmelidir. Tedavide albendazol, mebandazol kullan›lmaktad›r. Çok küçük kistler,
yada riskli dokulardakiler için sadece ilaç tedavisi önerilmektedir. Korunma 2 flekilde uygulan›r. Eriflkin parazitlerin bulundu¤u sahipli ve sahipsiz köpekler helmint ilçlar›yla tedavi edilmelidir. Köpeklerin bulafl›mdan korunabilmesi için enfekte hayvan dokular›n›n yok edilmesi yada bunlar›n iyice piflirildikten sonra verilme-
211
si gerekmektedir. Yak›n çevremizdeki köpeklerin kontrollerinin yap›lmas›, bafl›bofl
hayvanlarla temastan kaç›nmak, halk›n enfeksiyon hakk›nda e¤itilmesi korunmada büyük önem tafl›r.
fiekil 8.16
Cerrahi yöntem ile
ç›kar›lan karaci¤er
kistleri
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
Hidatik kist hastal›¤›n› ülkemizden yok edebilmek için ne gibi önlemler
al›nmal›d›r?
SIRA S‹ZDE
Alveolar Hidatik Kist Hastal›¤›
SIRA S‹ZDE
N N
Hastal›k etkeni Echinococcus multilocularis’in eriflkinleri tilki,
köpek, çakal gibi
AMAÇLARIMIZ
yabani karnivorlar›n ba¤›rsa¤›nda yaflayan bir sestoddur. Ara konaklar› vahfli doS O R Genellikle
U
¤adaki kemirgenlerdir. ‹nsanlar parazitle tesadüfen enfekte olurlar.
avc›lar, gezginler gibi do¤ayla iliflkili insanlarda rastlan›r. Bulafl›m bu vahfli karnivorK ‹ T A P
lar›n d›flk›lar›yla kontamine besin ve sularla olur. Hidatik kistten farkl› olarak alD‹KKAT
veolar hidatik kistin (petekli hidatik kist) görünümü kan damarlar›n›n ve safra kesesinin parazitler taraf›ndan enfekte edilmesi nedeniyle tümöre benzer. Oluflan
T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
lezyonlar farkl› büyüklük ve görünümde olurken, hastal›¤›n seyri
de
farkl›d›r. Hastal›k genellikle 50 yafl üstü kiflilerde görülür ve y›llarca sürer.
AMAÇLARIMIZ
N N
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/html/Echinococcosis.htm adresinden‹ NE.T Emultilocularis’in
RNET
yaflam döngüsüne ve resimlerine ulaflabilirsiniz.
K ‹ T A P
Hastal›k daha çok Kuzey Yar›m Kürede, Avrupa’n›n bir k›sm›, Asya, Japonya, Kuzey Amerika’da görülmektedir. Ülkemizde önceleri hidatik kist
olarak
T E Lyada
E V ‹ Z Ytümor
ON
tan›mland›¤› için gerçek olgulara son y›llarda Güneydo¤u Anadolu Bölgesinin
da¤l›k bölgelerinde yaflayan çoban, korucu ve avc›larda rastlanmaktad›r.
10
‹NTERNET
Hidatik kistte oldu¤u gibi bafllang›çta uzun süre belirtisiz seyreder. Parazitin daha
çok karaci¤erde yerleflmesi nedeniyle mide ba¤›rsak flikayetleri, karaci¤er bölgesinde a¤r› ve safra kesesi flikayetleri görülür. ‹leri durumlarda sar›l›k ve karaci¤er yetmezli¤ine ba¤l› ölüm görülür. Petekli ekinokok kisti yerleflti¤i dokularda düzensiz
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
K ‹ T A P
D‹KKAT
T ESIRA
L E V ‹S‹ZDE
ZYON
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
212
yay›l›mlar yaparak büyüyen, tümöre benzeyen karakterde süngerimsi yap›da içleri
koyu bir s›v› ile kapl›d›r. Karaci¤erden sonra en s›k akci¤er, beyin, böbrek ve dalakta hastal›k olufltururlar. 5-6 mm çapa ulaflan süngerimsi keselerden s›zan kist s›v›lar› ile di¤er dokulara da bulaflabilir. Enfeksiyon genellikle ölümle sonlan›r.
Tan›
Hastal›¤›n tan›s› genellikle biyopsi, otopsi yada ameliyatla ç›kar›lan keselerin patolojik incelenmesiyle konulabilmifltir. Hidatik kist tan›s›nda kullan›lan serolojik
testler parazitin ortak antijenleri nedeniyle alveolar ekinokokkozda da cevap verebilmektedir.
Tedavi ve Korunma
‹laç tedavisine yan›t al›namam›flt›r. Sadece cerrahi tedavi uygulanabilir. Daha çok
k›rsal alanda yaflayan karnivorlar›n hastal›¤› oldu¤u için riskli kiflilerin e¤itimi ve
önlemleri gereklidir.
Sparganoz (Spirometra mansonoides)
Sparganoz, D. latum d›fl›ndaki daha az s›kl›kla görülen, arakonaklar› bal›klar olan
Diphylobothrial sestotlar›n larvalar›n›n oluflturdu¤u zoonotik bir enfeksiyondur.
‹nsanlar efeksiyon zincirinin devam› olarak rol oynamasalar da sestodun 2. arakona¤› durumundad›rlar. Eriflkini kedi-köpeklerin ba¤›rsa¤›nda yaflayan Pseudophyllidae s›n›f›ndan sestodlard›r (Spirometra mansonoides, S. mansoni). Daha çok
Uzakdo¤u ülkeleri, baz› Avrupa ülkeleri ve Kuzey ve Güney Amerika’dan olgular
bildirilmifltir. ‹nsanlar kedi köpek d›flk›s›yla enfekte Proserkoidli 1. arakonak tatl›su pirelerinin bulundu¤u sular› içerek enfekte olurlar. Parazit ba¤›rsak duvar›ndan
kan yoluyla vücutta da¤›l›r. En s›k saptand›klar› organlar, deri alt› ba¤ doku, gö¤üs
kas›, kar›n duvar› ve gözdür. Yerlefltikleri bölgede beyaz renkte burufluk kurdele
fleklinde 30 cm kadar boyunda 3 mm eninde sparganuma dönüflürler (fiekil 8.17).
Salg›lad›klar› doku eritici enzimlerle vücutta göç ederler ve konak savunma mekanizmas›nda kaçarlar. ‹nsan vücudunda 5 y›l kadar yaflad›klar› bildirilmifltir.
fiekil 8.17
Sparganum sp.’nin
yaflam döngüsü
pleuroserkoid
(Sparganum)
Yumurta
pleuroserkoid
cyclops
proserkoid
korasidium
213
Tan›
Cerrahi olarak ç›kar›lan kitlelerin histopatolojik incelenmesi ile tan›s› konur. Tan›da radyolojik tetkiklerden de yararlan›l›r. Ç›kan patolojik materyalin kedi ve köSIRA S‹ZDE
peklere yedirilerek eriflkin Spirometra türleri saptanabilir.
Tedavi ve Korunma
Kitle cerrahi olarak ç›kar›lmal›d›r, ek olarak antiparaziter tedavi verilir. Endemik
bölgelerde insanlar›n göl ve kanallardan su içmesinin engellenmesi, tafl›y›c› durumunda olan baz› hayvanlar›n vücuda temas› engellenmelidir. S O R U
Sestodlar›n ço¤unun serolojik tan›s› yap›lamamaktad›r.
AMAÇLARIMIZ
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
214
Özet
N
A M A Ç
1
Ba¤›rsaklarda yerleflen sestodlar› (flerit solucanlar)
ve neden olduklar› hastal›klar› tan›mlayabilmek.
Sindirim sisteminde yerleflen sestodlar, ba¤›rsak
parazitleri içinde önemli bir yere sahiptir. Sestodlar yaflam sikluslar›nda birden fazla kona¤a
gereksinim duymalar› nedeniyle hem as›l hem
ara konaklar›nda birbirinden farkl› karmafl›k bir
yaflam siklusuna sahiptirler. Dünyadaki yay›l›mlar› da hem ara konaklar›n›n bulundu¤u co¤rafik
bölgeye hem de toplumun beslenme al›flkanl›klar›na göre farkl›l›k göstermektedir. Eriflkin sestodlar›n Diphylobothrium latum, Taenia saginata, T. solium ve Hymenolepis nana türleri insan
ba¤›rsa¤›nda parazitlenirler. Az da olsa Dipylidium caninum ve Hymenolepis diminuta’da insan
ba¤›rsa¤›nda yerleflebilmektedir. Tan›lar› di¤er
ba¤›rsak parazitlerinde oldu¤u gibi d›flk›n›n makroskobik ve mikroskobik incelenmesi yöntemleri ile kolayl›kla yap›lmaktad›r. Enfeksiyona ba¤l›
klinik belirtiler ise ba¤›rsakta yerleflmifl olan türe
ve say›s›na göre de¤ifliklik göstermektedir. Çapraz reaksiyonlara neden olabilmesi nedeniyle sestodlar›n larval dönemlerinin tan›s› d›fl›nda serolojik tan› yöntemleri çok tercih edilmemektedir.
N
AM A Ç
2
Doku sestodlar›n› (Sestodlar›n larval formlar›n›)
ve bunlar›n oluflturduklar› hastal›klar› tan›mlayabilmek.
Doku sestodlar› yada larval sestod enfeksiyonlar›, bilinçsiz hayvanc›l›¤›n yayg›n oldu¤u ve hijyenin kötü oldu¤u geliflmekte olan ülkelerde önemli bir sa¤l›k problemidir. Esas kona¤› insan olan
sestodlar›n d›fl›nda zaman zaman di¤er canl›lar›n
sestodlar›n›n larval formlar› insanlarda çeflitli dokularda yerleflerek, daha a¤›r ölümcül hastal›klara neden olabilen metasestod enfeksiyonlar›na
neden olabilmektedirler. Bunlar aras›nda en s›k
rastlan›lanlar, T. solium, Echinococcus granulosus, E. multilocularis ve daha az s›kl›kla da Sparganus sp, Taenia multiceps ve T. crassiceps insanlarda larva dönemlerinde insanlar› enfekte
edip, çeflitli dokular› istila edebilirler.
Sistiserkoz, eriflkin dönemi insan›n ince ba¤›rsa¤›nda yerleflen T. solium’un larval (metasestod)
dönemidir. Domuz etinin tüketildi¤i ülkelerde
görülür.
Alveolar kist E. multilocularis’in insanda oluflturdu¤u metasestod hastal›¤›d›r. Kistin yerleflti¤i dokudaki bal pete¤i fleklindeki görünüm nedeniyle
petekli ekinokokda denilen kistler kötü ur özelli¤inde seyreder. Avc›lar, dericiler, gezginler, ormanc›larda daha s›k tan›mlanm›flt›r.
Sparganoz, D.latum d›fl›ndaki daha az s›kl›kla görülen, arakonaklar› bal›klar olan Diphylobotrial
sestodlar›n larvalar›n›n oluflturdu¤u zoonotik bir
enfeksiyondur. Bunlar içinde Hidatik kist ülkemiz için hem insan sa¤l›¤›, hemde hayvanc›l›¤›m›zda önemli kay›plara neden olan bir parazitozdur. Bu türlerin neden oldu¤u hastal›klar›n belirtileri türe ve yerleflti¤i dokuya göre de¤ifliklik göstermektedir. Tan›da kan veya doku materyalleri
ve radyolojik tetkiklerden yararlan›lmaktad›r.
215
1. Afla¤›dakilerden hangisi Sestoda filumunun genel
a. Hepsi hermafrodittir.
b. Genellikle en az 1 ara konaklar› vard›r.
c. Yumurta içinde 6 çengelli onkosfer larva bulunur.
d. Vücut yap›lar› 3 ana k›s›mdan oluflur.
e. Vücutlar› silindirik yap›da yuvarlak solucanlard›r.
2. Afla¤›daki türlerden hangisi ba¤›rsak sestodlar›ndan
biri de¤ildir?
a. Taenia saginata
b. Diphyllobothrium latum
c. Echinococcus granulosus
d. Hymenolepis nana
e. Strongyloides stercoralis
3. Afla¤›dakilerden hangisi Taenia saginata’n›n özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Ara konaklar› s›¤›rlard›r.
b. Tan›s› idrar sedimenti örne¤inde yumurtalar›n
görülmesiyle konur.
c. Eriflkin dönemde insanda ince ba¤›rsaklarda yerleflirler.
d. Enfekte etlerin çi¤ yada az piflmifl yenmesiyle
bulafl›r.
e. Kopan halkalar›n anüsten ç›kmalar› en tipik bulgular›d›r.
4. Hayvanc›l›kla, u¤raflan bir kifli,hastaneye baflvurdu¤unda akci¤er bölgesinde hassasiyet ve büyüme oldu¤u,yap›lan radyolojik tetkiklerde 6 cm büyüklü¤ünde
içi s›v› ile dolu bir kesecik olufltu¤u görüldü¤üne göre,hangi paraziter hastal›ktan flüphe edilmelidir?
b. Taenia saginata
c. Hidatik kist
d. Multiloküler ekinokokkoz
e. Sistiserkozis
5. Cysticercus cellulosa hangi parazit hastal›¤›ndan sonra görülmektedir?
a. Taenia saginata
b. Taenia solium›
c. Dphylobothrium latum
d. Echinococcus granulosus
e. Hymenolepis nana
6. Hidatik kist hastal›¤›n›n eradikasyonunda hangi önlem yetersizdir?
a. Bafl›bofl köpeklere antiparaziter ilaç verilmesi
b. Enfekte hayvan dokular›n›n üzerlerinin toprakla
örtülmesi
c. Hayvan kesimlerinin veteriner kontrollü yap›lmas›
d. Enfekte dokular›n yak›lmas› yada çok derin çukurlara gömülmesi
e. ‹nsanlara hastal›kla ilgili e¤itici bilgiler verilmesi
7. Afla¤›daki sestod türlerinden hangisinin eriflkini insanda parazitlenmez?
a. Taenia saginata
b. Taenia solium›
c. Dphylobothrium latum
d. Echinococcus granulosus
e. Hymenolepis diminuta
8. Multiloküler ekinokokkoz enfeksiyonlar› afla¤›daki
gruplardan hangisinde daha yayg›n görülmektedir?
a. Da¤l›k bölgelerde yaflayan ormanc›, avc›, gezgin vb kiflilerde
b. Kurak bölgelerde yaflayanlarda
c. Domuz etiyle beslenen toplumlarda
d. Çi¤ s›¤›r etiyle beslenen toplumlarda
e. Tropikal bölgelerde yaflayanlarda
9. Afla¤›daki parazit türlerden hangisi insan paraziti olmad›¤› halde, kedi-köpek pirelerinin yutulmas›yla insana bulafl›r?
a. Taenia saginata
b. Taenia solium›
c. Diphylidium caninum
d. Diphylobthrium latum
e. Hymenolepis nana
10. Afla¤›daki sestodlar ve bulaflma yollar›ndan hangisi
yanl›flt›r?
a. Taenia saginata-Enfekte s›¤›r etlerinin yenmesi
b. Taenia solium›- Enfekte domuz etlerinin yenmesi
c. Diphylidium caninum- Enfekte bal›k etlerinin
yenmesi
d. Diphylobthrium latum -Enfekte bal›k etlerinin
yenmesi
e. Hymenolepis diminuta-kedi-köpek pirelerinin
yutulmas›
216
1. e
S›ra Sizde 1
T. solium insanlarda sistiserkozis denilen ölümcül metasestod hastal›klar›na neden olmas›, eriflkinlerinin çengel ve çekmenleriyle ba¤›rsaklarda kanamalar oluflturmas› ile T. saginata’dan daha tehlikelidir.
2. e
3. b
4. c
5. b
6. b
7. d
8. a
9. c
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ba¤›rsak sestodlar›” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Taeniosis” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “doku sestodlar›” konusunu
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “doku sestodlar› ve korunma yöntemleri” konusunu gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Diplidiasis” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ba¤›rsak sestodlar›” konusunu gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Çi¤ köfte yeme al›flkanl›¤›
S›ra Sizde 3
Domuz etinin ülkemizde tüketilmemesidir.
S›ra Sizde 4
Mümkündür, di¤er tenya yumurtalar›ndan daha büyük,
etraf› kapsülsüz ve fleffaf yap›dad›r. ‹çlerinde fibriller
bulunur.
S›ra Sizde 5
Çocuklar›n hayvanlarla daha s›k temas etmeleri ve sanitasyona dikkat etmemeleridir.
S›ra Sizde 6
Bothriosefal anemisi denilen özel bir anemiye neden
olmalar›d›r.
S›ra Sizde 7
Badem fleklinde dikensiz bafl yap›s› ve kapakl› yumurtalar›d›r.
S›ra Sizde 8
Oluflturmazlar.
S›ra Sizde 9
Mikroskobik olarak ay›rt edilemezler
S›ra Sizde 10
Veteriner kontrollü hayvan kesimi, enfekte hayvan dokular›n›n köpeklere verilmemesi ve köpeklerde parazit
kontrol ve tedavi programlar› ile olur.
Yaralan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
John DT Petri WA. (2006), Markell and Voges’ Medical
Murray PR., Baron EJ. (2007).Manual of Clinical Microbiology, Ninth Ed ASM Press,
Sayg› G. (2009). Paraziter Hastal›klar ve Parazitler.Sivas
Garcia, LS. (2001). Diagnostic Medical Parasitology,Fourth.Ed. ASM pres
Özcel, MA. (2007). Özcel’in T›bbi Parazit Hastal›klar›.
Türkiye Parazitoloji Derne¤i Yay›n no:22.
(25.03.2010)
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/T
aeniasis_il.htm (25.03.2010)
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/html/Hymenolepiasis.h
tm (25.03.2010)
(25.03.2010)
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/C
estoda_il.htm (25.03.2010)
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/html/Echinococcosis.ht
m (25.03.2010)
217
9
Amaçlar›m›z
N
N
‹nsanlarda parazit olan eklem bacakl› türlerini tan›yabilecek,
Bu türlerin neden olduklar› hastal›klar› ve bu hastal›klara etki mekanizmalar›n› tan›mlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Arthropoda
• Vektör
• Hastal›klar
• T›bbi Önem
(Eklembacakl›lar)
• ARTHROPODLARIN TIBB‹
AÇIDAN ÖNEM‹
• TIBB‹ AÇIDAN ÖNEML‹
ARTHROPOD GRUPLARI
• AKARLAR ve KENELER (ACAR‹NA)
• BÖCEKLER (‹NSECTA)
• B‹TLER(PHTH‹RAPTERA)
• YARIMKANATLILAR (HEM‹PTERA)
• P‹RELER (S‹PHONNAPTERA)
• S‹NEKLER (D‹PTERA)
• M‹YAZ S‹NEKLER‹
Arthropoda
(Eklembacakl›lar)
ARTHROPODLARIN TIBB‹ AÇIDAN ÖNEM‹
Arthropodlar hayvanlar alemi içerisinde en fazla tür ve birey say›s›yla temsil edilen büyük bir gruptur. Tüm dünyada bilinen organizmalar›n % 85’i bu gruba aittir.
Böcekler, örümcekler, akarlar, keneler, akrepler, k›rkayaklar, yengeçler, ›stakozlar,
karidesler bu filum içerisinde yer al›rlar.
Arthropodlarda vücut bafl (cephal), gö¤üs (torax) ve kar›n (abdomen) k›s›mlar›ndan oluflur. Segmentli vücutlar› eklemli üyeler tafl›r. ‹lkin olarak her segment bir
çift üye tafl›maktad›r ancak bu say› ço¤u zaman indirgenmifltir ve birçok grupta
üyeler özel ifllevleri gerçeklefltirmek amac›yla farkl›laflm›flt›r. D›fl iskeleti oluflturan
kutikula protein, lipit, kitin veya kalsiyum karbonattan oluflur ve üstte tergit, altta
sternit, yanlarda pleura ad› verilen kal›n ve iyi geliflmifl plakalar› meydana getirir.
Sindirim sistemleri üyelerin de¤iflimi ile oluflan a¤›z parçalar›yla bafllar. Bu yap›lar farkl› beslenme biçimlerine uyum yapm›flt›r. Boflalt›m genellikle malpighi
tüpleri ile yap›lmaktad›r ancak baz› gruplarda koksal, antennal ve maksillar bezler
boflalt›m bezleri olarak ifllev görmektedir. Gruplara ve yaflam ortamlar›na ba¤l› olarak solunum vücut yüzeyi, solungaçlar, trakeler veya kitaps› akci¤erler ile yap›lmaktad›r. Dolafl›m sistemleri aç›kt›r, dorsalde kas›lgan bir kalp, k›sa bir atardamar
ve hemosölden (kan sinüsleri) oluflmufltur. Sinir sistemleri ip merdiven sinir sistemi plan›na benzer. Baflta beyin görevini üstlenen bir serebral ganglion ve buradan
vücuda uzanan sinir fleritleri ile ganglionlardan oluflur. Eklembacakl›lar genellikle
ayr› efleylidirler ve üreme organlar› çift olarak bulunur. Ço¤unlukla iç döllenme
görülür ve oviparl›k veya ovoviviparl›k vard›r. Geliflimleri ço¤unlukla baflkalafl›m
ile gerçekleflir ancak do¤rudan geliflim gösteren veya partenogenezle ço¤alan türler de vard›r.
Eklembacakl›lar insan sa¤l›¤›n› direkt veya dolayl› olarak etkileyebilmektedirSIRA vb.
S‹ZDE
ler. Direkt etki ›s›rma, sokma, alerji, miyasis ve kulak içine girme
mekanizmalarla gerçekleflmektedir. Dolayl› etki ise hastal›k etkenlerinin tafl›nmas› fleklinde
gerçekleflmektedir. Ancak unutulmamal›d›r ki tüm eklembacakl›lar
ya da
D Ü fi Ü N E L zararl›
‹M
tehlikeli de¤ildir. Yaln›zca küçük bir bölümü t›bbi aç›dan önemlidir. Birçok arthropod türü insanl›¤›n ve ekolojik komünitelerin yaflam›n› devam ettirmesi aç›s›ndan
S O R U
son derece önemlidir.
Partenogenez: Yumurta
hücresinin döllenmeden
geliflmesi fleklinde olan
üreme biçimidir.
Arthropodlarla ilgili sistematik bilgiler için 2. üniteyi tekrar gözden Dgeçiriniz.
‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
220
SIRA S‹ZDE
1
Antiquagulant madde:
D Ü fi Ü N E Lkan
‹ M emerken
Parazitlerin
kan›n p›ht›laflmas›n›
engellemek için
S O R U maddelerdir.
salg›lad›klar›
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Oviparl›k veSIRA
ovoviviparl›k
ne demektir?
S‹ZDE
Her y›l, arthropodlar taraf›ndan sokulan ya da ›s›r›lan çok say›da insan acil serD Ü fi Ü N E L ‹ M
vislere baflvurmaktad›r.
Is›rma lezyonlar› genellikle ›s›rma s›ras›nda vücuda verilen
tükürük salg›s›n›n alerjik reaksiyonlara neden olmas›ndan kaynaklan›r. Kan emen
S O Ra¤›z
U parçalar›n› deriye soktuktan sonra kan›n p›ht›laflmas›n› engeleklembacakl›lar
lemek için antikoagulant maddeler salg›larlar. Arthropodlar›n salg›lad›klar› bu
maddelere birçok
insan afl›r› duyarl›d›r.
D‹KKAT
Miyasis, sinek larvalar›n›n insan veya hayvan dokular›n›n içine gömülerek zarar vermesi sonucu meydana gelmektedir. Genellikle miyasis rastlant›sal veya zoSIRA S‹ZDE
runlu olarak
meydana gelmektedir. Ancak birkaç tropikal tür miyasis için insanlar› tercih etmektedir ve bu türlerin geliflimlerini tamamlamalar› için konukçunun
dokular›ylaAMAÇLARIMIZ
beslenmesi gerekmektedir.
Akrepler zehir bezine sahip oldu¤u için sokma ile zehirlenmeye neden olmaktad›r. Örümceklerin birkaç familyas› hariç hepsi zehirlidir. Zehrin bilefliminde av›
etkisiz haleK getirecek
‹ T A P toksinler ve sindirim enzimleri bulunur.
Eklembacakl›lar›n sa¤l›k aç›s›ndan dolayl› etkileri birçok hastal›k etkenini tafl›malar›d›r. Is›rma olay› ço¤u zaman ciddi sa¤l›k problemlerine neden olmazken, bu
s›rada birçok
T E L Ehastal›k
V ‹ Z Y O N etkeninin insana aktar›lmas› gerçekleflir ve görece¤imiz gibi
çok önemli hastal›klar›n enfeksiyonuna yol açar.
Arthropodlar taraf›ndan hastal›klar›n tafl›n›m› konukçu canl›n›n varl›¤› ve davran›fl›, vektörler aras› rekabet ve patojen-konak etkileflimi gibi birçok faktörün et‹ N T E Patojenlerin
RNET
kisi alt›ndad›r.
eklembacakl›lar taraf›ndan nas›l tafl›nd›¤›n›n ve sonuçlar›n›n bilinmesi vektör kaynakl› hastal›klar›n engellenmesi ve önüne geçilmesi
aç›s›ndan son derece önemlidir.
Arthropodlar›n virüs, bakteri, protozoa ve helmintler gibi hastal›k etkenlerini
tafl›yan vektörlük rolleri bulunmaktad›r. Enfeksiyon ajanlar› arthropodlarla zorunlu bir iliflki içinde (biyolojik tafl›ma) bulunabilirler veya basit olarak arthropodlar›
kontamine etmifl olabilirler (mekanik tafl›ma). Bu konunun ayr›nt›l› aç›klamas›
gruplar anlat›l›rken verilecektir.
T›bbi önemi olan arthropodlar›n uzun zamand›r esas olarak aktivitelerini deri
ile s›n›rlayan parazitlerin içerdi¤i kabul edilmektedir. Ancak parazitizm, t›bbi önemi olan arthropodlar›n insanlarla oluflturdu¤u karfl›l›kl› etkileflim çeflitlerden sadece birini oluflturur. Tablo 9.1’ te enfeksiyoz hastal›klar›n biyolojik olarak bulaflt›r›lmas›nda rol oynayan bafll›ca arthropodlar gösterilmifltir.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Tablo 9.1
Enfeksiyoz
hastal›klar›n
biyolojik olarak
bulaflt›r›lmas›nda rol
oynayan bafll›ca
artropodlar.
Artropodlar
Etiyolojik ajan(lar )
Hastal›k
‹nsecta
Anopleura
Pediculus
Rickettsia prowazekii
Bartonella quintana
Borellia recurrentis
Epidemik tifüs
Siper atefli
Epidemik tekrarlayan atefl
Sifonaptera
Xenopsylla, Nosopsyllus
Yersinia pestis
Rickettsia typhi
Yersinia pestis
Dipylidium caninum
Veba
S›çan tifüsü
Fare fleriti
Veba
Köpek flerit hastal›¤›
Pulex, Oropsylla
Ctenocephalides
221
9. Ünite - Arthropoda (Eklembacakl›lar)
Hemiptera
Panstrongylus,
Rhodnius,
Triatoma
Diptera
Aedes
Anopheles
Culex
Culicoides
Glossina
Chrysops
Simulium
Phlebotomus, Lutzomyia
Aracnida
Keneler
Ixodes
Dermacentor
Amblyomma
Hyalomma
Rhipicephalus
Trypanosoma cruzi
Wuchereria , Brugia
Flavivirüsler
Di¤er arbovirüsler
Plasmodium spp.
Wuchereria
Arbovirüsler
Wuchereria
Arbovirüsler
Mansonella spp.
Trypanosoma brucei
Loa loa
Francisella tularensis
Onchocerca volvulus
Mansonella ozzardi
Leishmania spp.
Bartonella bacilliformis
Phlebovirüs
Borrelia burgdorferi
Anaplasma phagocytophilum
Rickettsia conorii
Babesia spp.
Rickettsia rickettsii
Coltivirüs
Flavivirüs
Ehrlichia chaffeensis
Nairovirüs
Rickettsia conorii
Borelia spp.
Omithodoros
Mite
Leptotrombidium
Liponyssoides
Orientia tsutsugamushi
Rickettsia akari
Chagas hastal›¤›
Flariyaz
Dengue, sar› atefl
Ensefalit
S›tma
Filariyaz
Ensefalit
Filariyaz
Ensefalit
Flariyaz
Afrika uyku hastal›¤›
Loiyazis
Tularemi
Onkoserkiyaz
Filariyaz
Laflmanyaz
Bartonelloz
Tatarc›k atefli
Lyme hastal›¤›
‹nsan granülositik erlifliyoz
Boutonneuse atefl
Babezyoz
Kayal›k da¤lar atefli
Tularemi
Colorado kene atefli
Omsk hemorajik atefl
Tularemi
‹nsan monositik erlifliyoz
K›r›m-Kongo hemorojik atefl
Boutonneuse atefl
Tekrarlayan atefl
Tablo 9.1
devam›
222
PARAZ‹T ARTHROPODA GRUPLARI
AKARLAR VE KENELER (ACARINA)
Akarlar›n birçok türü insanda, evcil hayvanlarda ve bitkilerde parazittir. Genellikle karasal ortamlarda yaflarlar, ancak sucul ortamlarda yaflayanlar› da vard›r. Ço¤unlu¤u yaflamlar› boyunca, bir k›sm› ise k›sa bir süre ya da belirli yaflam evrelerinde parazittir. Büyüklükleri 250 mikrometre ile 3 cm aras›nda de¤iflebilmektedir.
Keliserleri deriyi delmek için kuvvetli difller içerebilir. Uyuz böcekleri ve kenelerde kar›n taraf› de¤iflik flekil ve say›da plakalarla örtülmüfltür. Vücut birçok türde seta denilen tüy ve dikenlerle kapl›d›r.
Akarlar›n, dermatit etkeni olduklar› uzun süreden beri bilinmektedir. Akarlar
deriyi beslenme amac›yla zedeler ve birçok önemli hastal›k etkeninin de tafl›y›c›s›d›rlar. Akarlar›n tümü beslenme s›ras›nda biriken tükürük proteinleri arac›l›¤›yla
alerjik reaksiyon ve kafl›nt›ya yol açabilirler. En çok bilinen ve insanda parazit olan
akarlar uyuz böcekleridir.
Uyuz Böcekleri (Sarcoptidae)
Bu akarlar gerçek uyuz akarlar› olarak bilinirler. Yuvarlak ve beyaz renktedirler.
Kitin örtü yumuflak, keliserleri makas biçimindedir. ‹nsanda parazit olan uyuz etkeni 3 tür vard›r.
Uyuz etkeni (Sarcoptes scabiei homin): Vücudu s›rt-kar›n yönünde yass›
ve genifl ovalimsidir. Diflileri 0,4 mm. boyunda 0,3 mm. eninde, erkekler ise 0,2
mm. boyunda 0,15 mm. enindedir (fiekil 9.1). Zorunlu bir parazit olup, yaflam›n›
sürdürmek için uygun bir kona¤a gereksinim duyar. Çözünmüfl insan dokular› ile
beslenerek yaflar, kan emmez. Bu akarlar uçamaz ve z›playamaz, ancak s›cak deri
üzerinde 2,5 cm/dakika h›zla ilerleyebilirler. Difli akar deri yüzeyinde çiftlefltikten
sonra proteolitik salg›lar› ile stratum korneum’u eritir ve çenesi ile ön ayaklar›ndaki kesici pençeleri kullanarak, bafl› önde olmak üzere, açt›¤› tünelden deriye girer.
Bulundu¤u delik içinde aral›kl› olarak 24 saatte en az 2–4, en çok 20–30 tane yumurta b›rak›rlar. Tüm hayat devresini 10–14 günde tamamlar. Rahats›zl›¤› deri içinde alerji ile oluflan kabarc›kl›, keratozlu deri yaralanmalar› ve özellikle geceleri artan kafl›nt› ile verir. Parmaklar aras›, dizlerin k›vr›lma yerleri, dirsek, cinsiyet organlar› çevresi, gö¤üs ve koltuk alt› derileri ço¤unlukla enfeksiyonun oldu¤u bölgelerdir. Enfeksiyon ile ortaya ç›kan kafl›nma, akar taraf›ndan ç›kar›lan toksik maddeler ve deride kanallar›n meydana gelmesi ile olmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
2
Keratoz ve Dermatit
nedir?
SIRA S‹ZDE
Uyuz etkeni en çok el s›kmayla, cinsel iliflkiyle, iç giysi ve yatak tak›mlar› ile
bulafl›r. Geceleri bulaflma fazla olur, çünkü parazit 20 ºC s›cakl›kta çok hareketlidir. Çok kuru havalarda k›sa zamanda ölürler.
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
223
fiekil 9.1
Sarcoptes
scabei’nin
mikroskobik
görünümü ve el
üzerinde oluflmufl
uyuz.
Folikül uyuz etkeni (Demodex folliculorum ve Demodex brevis): ‹nsanda özelikle yüz bölgesindeki k›l foliküllerinde, k›l diplerinde ve derinin ya¤ bezlerinde yerleflen bir akard›r. Bu akar›n eriflkini solucana veya puroya benzeyen bir
görünüme sahip, büyüklü¤ü 0.1–0.4 mm aras›ndad›r. Temel yerleflim yerleri k›l folikülleri olup foliküler aç›kl›klarda tek veya gruplar halinde yaflamaktad›rlar. ‹nsan
vücudunda s›kl›kla yüzde, al›n, yanaklar, burun bölgesinde bulunurlar.
Seyrek olarak da boyun, bafl saçl› derisi, kulak, gö¤üs, meme bafl› ve genital bölgelerde yerlefltikleri bildirilmektedir. Çiftlefltikten sonra k›l folikülünün veya ya¤ bezinin aç›kl›¤›ndan afla¤›ya do¤ru inerek foliküle veya beze yerleflir ve sebum ile
beslenirler. Demodex parazitozu yüzde k›zar›kl›k ile birlikte kaba, z›mpara ka¤›d›
benzeri bir döküntü ve foliküllerde t›kanma nedeni ile kabar›kl›klara yol açar.
Arpa uyuz etkeni (Pyemotes ventricosus): En s›k un, fleker, kurutulmufl et
ve sebzeler, tah›llar, yast›k ve minderleri doldurmak için kullan›lan tüylerde bulundu¤u bilinmektedir. Parazitler bulunduklar› ortamlarla temas eden kiflilerin aç›kta
kalan bölgelerinden deriye geçer ve stratum korneumun katmanlar› aras›ndan ya
da epidermisteki çatlaklardan içeri girerler. Bu akarlar kan ile beslenmediklerinden
ortaya ç›kan dermatit, olas›l›kla akarlara veya oluflturduklar› ürünlere karfl› afl›r›
duyarl›l›k reaksiyonudur. Eller, kollar ve yüz gibi aç›kta kalan deri yüzeylerinde
kabarc›klar ortaya ç›kar. Kafl›nt› çok fliddetli olabilir. Baz› durumlarda hastalarda
atefl, ishal, ifltahs›zl›k ve halsizlik geliflebilir.
Sarcoptes scabiei var. homin mücadelesinde lindane GBH (Gamma-benzenhekzaklorid) ilaç olarak kullan›lmaktad›r. GBH krem veya losyonu tüm vücuda,
kuru deriye, bilhassa parmak aralar›, el bileklerine, t›rnak alt›na, di¤er k›vr›m yapan alanlara dikkat ederek, dirseklere, koltuk altlar›na, gö¤üslere, kalçalara ve genital bölgeye sürülerek, 8–12 saat vücutta tutulmal›, sonra vücut y›kanmal› ve temiz çamafl›rlar›n giyilmesi gerekmektedir. Bunun yan› s›ra kükürt kremleri de kullan›lmaktad›r. Bu tedavi yöntemleri Demodex folliculorum ve D. brevis türleri içinde kullan›labilir. Dikkat edilmesi gereken di¤er bir konu da uyuz bulaflm›fl hastan›n yak›nlar›na da belirti gösterip göstermedi¤ine bak›lmaks›z›n ayn› tedavilerin
uygulanmas› gerekti¤idir. Ayn› uygulama 1 hafta sonra tekrar edilmelidir. Ayr›ca,
tüm giysiler ve yatak tak›mlar› da s›cak su ile y›kanmal›d›r.
224
Ev tozu akarlar› için ortam›n nemi ve s›cakl›¤› son derece önemlidir. Nemin %
50 ve daha az oldu¤u durumlarda yaflam süreleri önemli ölçüde k›salmakta, 6–11
günden fazla yaflayamamaktad›rlar. Mümkün oldu¤unca, hal›lar tahta veya seramik
yer döflemeleri, perdeler ise panjurlarla de¤ifltirilmelidir. Evin nem düzeyinin azalt›lmas›, akar topluluklar›n›n kontrol alt›nda tutulmas›n› sa¤layabilir.
Keneler (Ixodidae)
Keneler insan ve hayvan hastal›klar›n›n tafl›nmas›nda rol oynayan en önemli vektörlerdendir. Birçok hastal›¤›n etkeni olan bakteri, riketsia, virüs, parazit, mantar ve
protozoonlar› bulaflt›rd›klar› gibi felç ve alerjik reaksiyonlara neden olabilirler. Keneler zorunlu kan emici, gözsüz arthropodlard›r (fiekil 9.2). Dünyan›n her bölgesinde bulunabilirler.
Bir kenenin vücudu kapitulum ve gövde olmak üzere iki bölgeden oluflur. A¤›z
k›s›mlar› kapitulum üzerinde bulunur. Olgunlar›nda ve nimflerinde 4 çift ayak, larvalar›nda ise 3 çift ayak vard›r. Difli kenelerde ovaryum ile ba¤›rsa¤›n iliflkili olmas› nedeniyle kan emerken parazitleri sindirim sisteminden ovaryumlar›na geçirirler. Bu parazitler ovaryumdan yumurtaya geçerek, yumurtadan ç›kan larvalar› enfekte ederler.
Bu larvalar kan emerken baflka hastal›k etkenlerine de hayvanlara tafl›rlar.
Keneler kan emerek beslenir, ancak bunun flekli di¤er kan emen arthropodlardan farkl›d›r. Keneler konaklar›na tutunup a¤›z organellerini deri içine sokarlar ve
burada sabitlenip doyana kadar ayn› yerden kan emerler. Argasidae türleri çok k›sa sürede çok miktarda kan emip doyduklar› halde, Ixodidae üyelerinin doymas›
için birkaç gün ile birkaç hafta aras›nda süre gerekmektedir. Hatta bu süre içinde
baz› Ixodidae türleri gömlek de¤ifltirip di¤er geliflme dönemlerine geçerler. Larvalar yaz mevsiminde yumurtadan ç›karlar ve A¤ustos’ta kan emmeye bafllarlar. Larvalar kan emecek bir konak bulamazlarsa ölürler.
fiekil 9.2
Ergin difli Ixodes sp.
Larvalar may›s-haziran döneminde 8 bacakl› nimf haline gelirler Nimfler küçüktür ve küçük omurgal›lardan kan emerler. ‹nsanlar bu evrede kaza ile konak olurlar. Sekiz bacakl› eriflkin hale gelmifl kene daha büyüktür ve daha fazla kan emebilece¤i bir kona¤a ihtiyaç duyar. Difli kene binlerce yumurta b›rakt›ktan sonra
ölür. Yaz mevsimiyle beraber 2 y›ll›k döngü yeniden bafllar (fiekil 9.3).
225
fiekil 9.3
Kenelerin genel
yaflam döngüsü.
Larva, KONAK 1’e
yap›fl›r ve beslenir
Tamamen beslenmifl
olan larva zemine
düfler
Larvalar
yumurtadan
ç›karak
konak ararlar
KONAK 1
Larvalar,
nimfe dönüflür
Difliler
yumurtlar
Difli keneler,
KONAK 2’ye yap›fl›r
ve beslenir
Tamamen beslenmifl
olan difliler zemine düfler
KONAK 2
KONAK 3
Difli keneler,
KONAK 3’e
yap›fl›r
ve beslenir
Nimf, ergin
keneye dönüflür
Kene ›s›rma s›ras›nda lokal irritasyon veya orta derecede alerjik reaksiyona neden olabilen bir toksin enjekte eder. Bununla beraber birçok kene ›s›r›¤› ya çok az
semptom verir yada hiç vermez. Kene kona¤›n derisine hipostom denen, kancalar› olan merkezi delici bir a¤›z organ› ile tutunur. Ixodes keneleri ›s›r›lan bölgeye
antikoagülan, immün süpresif ve antiinflamatuar maddeler salg›lar. Bu maddeler
konak fark etmeden kan emilmesini ve bakteri, spiroket, riketsia, protozoa, virüs,
nematod ve toksinler gibi baflka patojenlerin de vücuda girifline neden olur.
Kene ›s›rmas›n› takiben 4-7 günde belirtiler bafllar. Asendan flasid paralizi saatler veya günler içinde ilerler, genellikle duyu kayb› olmaz ve a¤r› yoktur. Asetilkolin sal›n›m›n› azaltarak motor nöronlar› etkiledi¤i, buna ek olarak motor-sinir iletim h›z›nda azalmaya neden oldu¤u ve cevap oluflturmak için gereken potansiyeli yükseltti¤i düflünülmektedir. Bununla birlikte hastal›k olufl mekanizmas› tam olarak aç›kl›¤a kavuflmam›flt›r. Is›r›k yerinde siyah bir kabuk veya skar dokusu oluflabilir. Kene daha fazla kan emdikçe paralizi semptomlar› fliddetlenebilir. Solunum
yetmezli¤i geliflebilir ve vakalar›n yaklafl›k % 10’unda ölümle sonuçlan›r. Paralizi
genellikle kene vücuttan uzaklaflt›r›ld›ktan 24 saat sonra kendili¤inden çözünür.
Orta derecedeki alerjik reaksiyon ve kafl›nt› antihistaminik krem ve losyonlarla tedavi edilir. Baz› vakalarda kene ›s›r›¤› ciddi alerjik reaksiyona ve hayat› tehdit eden
anaflaktik floka sebep olabilir.
Keneler a¤›z k›s›mlar›n› vücuda yerlefltirip beslenmeye bafllamadan önce yaklafl›k 30–60 dakika vücut üzerinde gezinirler. Enfekte geyik keneleri Lyme hastal›-
226
¤›na neden olan bakteriyi nakletmeden önce en az 12–24 saat beslenmeleri gerekir. Bundan dolay› kene yeri belirlendikten sonra mümkün olan en k›sa sürede vücuttan ç›kar›lmal›d›r. Bunun için:
• C›mb›zla deriye mümkün olan en yak›n yerden yakalan›r.
• Nazikçe d›flar› çekilir. S›kl›kla kenenin a¤›z k›sm› vücutla birlikte gelmez. Bu
k›sm› deride b›rakmak hastal›k riskini att›rmaz ama lokal enfeksiyon veya
yabanc› cisim reaksiyonu yapabilir. Derinin içinde kalan parça daha sonra
granülom oluflmas›na neden olabilir.
• ‹fllem s›ras›nda eldiven giyilmeli, alkol veya antiseptik solusyonlarla ›s›r›k
yeri dezenfekte edilmelidir. E¤er ifllem ç›plak elle yap›ld›ysa sonunda eller
sabun ve s›cak suyla iyice y›kanmal›d›r.
• ‹fllem s›ras›nda kene parçalanmamal› ve herhangi bir kimyasal madde kullan›larak kene öldürülmeye çal›fl›lmamal›d›r. Çünkü bu durum kenenin daha fazla toksin enjekte etmesine neden olur.
• Deri üzerine gaz, petrol veya organik çözücüler uygulanmamal› ve kene
ateflle yak›lmamal›d›r.
• Larva evresindeki kenelerle ciddi enfestasyon olmuflsa bikarbonatl› soda ile
30 dakika banyo yap›lmal›d›r.
• Di¤er bir yöntem ise deriye lidokain ile birlikte epinefrin enjekte etmektir.
Keneler nemli ve çal›l›k alanlarda daha çok bulunurlar. Yumurtalar›n› genelde
yapraklar›n üzerine b›rak›rlar. Konak çal›l›k bölgelerden geçerken sürtünme s›ras›nda keneler giysilere geçebilir ya da a¤açl›k bölgelerde dallardan insan üzerine
düflerek vücudun herhangi bir yerine yap›flabilirler. S›k a¤açlarla çevrelenmifl bahçeler, kufl yuvalar›, ev d›fl›nda yaflayan evcil hayvanlar›n evin içine al›nmas›, odun
kümeleri, çal›l›klar, a¤aç evler, çiftçilik, çobanl›k, tatl› su bal›kç›l›¤›, avlanma, da¤c›l›k gibi do¤a sporlar› yap›flma riskini artt›r›r. Kedi ve köpek gibi evcil hayvanlar
evden uzaklaflt›klar› zaman üzerlerinde kene tafl›yarak geri gelebilirler. Hayvan
üzerindeki kan emmifl ve irileflmifl bir kene yap›flt›¤› bölgeye 6500 civar›nda yumurta b›rakabilir. Bu nedenle köpekler nisan ve a¤ustos aylar› aras›ndaki kene
mevsiminde ba¤lanmal› veya iyi korunmufl yerlerde bar›nd›r›lmal›d›r. Kedi ve köpeklerdeki keneleri kontrol alt›nda tutmak için ayl›k topikal tedaviler ve spreyler
kullan›labilir. Ayr›ca evcil hayvanlar günlük olarak kontrol edilmeli, üzerlerinde
kene tespit edilirse dikkatli ve güvenli bir flekilde ç›kar›lmal›d›r.
Günümüze kadar kullan›lan hiçbir savafl yöntemi (birkaç s›n›rl› alan hariç), tam
bir kene eradikasyonu sa¤layamam›flt›r. Kene ile tafl›nan hastal›klardan korunmada çevresel, kiflisel ve profilaktik olmak üzere 3 farkl› strateji vard›r. Çevresel olarak kenelerle savafl genellikle konak hayvanlar›n ve çevrenin düzenli aral›klarla
akarisit ilaçlarla ilaçlanmas› esas›na dayan›r.
Kiflisel olarak kene bulunan arazilerden uzak durulmal› ve buralarda dolafl›rken
uzun kollu giysiler ve uzun pantolonlar giyilmeli, çoraplar pantolonun paçalar› içine sokulmal›d›r. Uzun otlar bulunan ve yaprakl› alanlardan uzak durulmal›d›r. Patikalar geniflletilmeli ve buralardan geçenlerin a¤açlarla temas› önlenmelidir. Geçifl
yollar›ndaki çal›l›klar uzaklaflt›r›lmal›d›r. Genifl siperlikli flapkalar tak›lmal›d›r. Vücuda yap›flan kenenin kolayca fark edilebilmesi için giysiler aç›k renkli olmal›d›r.
DEET (dietiltoluamid) içeren losyonlar ele ve yüze sürülmeden kullan›lmal›d›r. Bu
losyonlardaki DEET % 30 konsantrasyonunda olmal› ve çocuklarda nörotoksik oldu¤undan tekrarlayan uygulamalardan kaç›n›lmal›d›r. Elbiseler ve flapkalar DEET
veya Permetrin içeren spreylerle ilaçlanmal›d›r. Kene bulunan bir bölgeden dönüflte bütün elbiseler ç›kar›lmal› ve bütün vücut ayr›nt›l› olarak gözden geçirilmelidir.
Ç›kar›lan k›yafetler evin d›fl›na ç›kar›larak kenelerin evin içine yerleflmesinin önü-
227
ne geçilmelidir. Evcil hayvan ve çocuklar kontrol edilmelidir. Evin girifl k›sm›na yak›n yerlerdeki nemli yaprak ve çimenlerinde temizlenmesi gerekir.
Profilaktik olarak keneyle bulaflan baz› hastal›klara karfl› afl›lama yap›labilir. Bu
afl›lar ba¤›rsak yüzey antijenlerine karfl› etki gösteren rekombinant afl›lard›r. En iyi
afl› olarak bilinen rekombinant Bm86 kene yay›l›m›n› % 90 oran›nda azaltm›flt›r ve
bu oran ulafl›lm›fl en yüksek de¤erdir. Kenelerin do¤al düflmanlar› kufllar, tavuklar,ar›lar, kar›ncalar ve küçük memeliler olarak say›labilir.
K›r›m-Kongo Kanamal› Hastal›¤›
K›r›m-Kongo Hemorajik (Kanamal›) Atefl (KKHA), keneler taraf›ndan tafl›nan Nairovirüs isimli bir mikrobiyal etkenin neden oldu¤u atefl, cilt içi ve di¤er alanlarda
kanama gibi bulgular ile seyreden hayvan kaynakl› bir enfeksiyondur. Son y›llarda tedavide görülen geliflmelere ra¤men, bu enfeksiyonlarda ölüm oranlar› hala
yüksektir.
Henüz ergin olmam›fl Hyalomma cinsine ait keneler (fiekil 9.4), küçük omurgal›lardan kan emerken virüsü al›r, geliflme evrelerinde muhafaza eder, ergin kene oldu¤unda da hayvanlardan ve insanlardan kan emerken bulaflt›r›r.
Kene taraf›ndan ›s›r›lma ile virüsün al›nmas›n› takiben kuluçka süresi genellikle 1-3 gündür; bu süre en fazla 9 gün olabilmektedir. Enfekte kan, ifrazat veya di¤er dokulara do¤rudan temas sonucu bulaflmalarda bu süre 5-6 gün, en fazla ise
13 gün olabilmektedir.
Atefl, k›r›kl›k, bafl a¤r›s›, halsizlik ve kanama p›ht›laflma mekanizmalar›n› bozulmas› sonucu yüz ve gö¤üste k›rm›z› döküntüler, gözlerde k›zar›klar, gövde, kol ve
bacaklarda morluklar, burun kanamas›, d›flk›da ve idrarda kan görülür. Ölüm karaci¤er, böbrek ve akci¤er yetmezlikleri nedeni ile olmaktad›r.
BÖCEKLER (INSECTA)
Böcekler hayvanlar aras›nda en fazla tür ile temsil edilen bir gruptur. Böceklerin
bir bölümü, hem bitkisel, hem de hayvansal maddelerle beslenirler. Baz›lar› ise parazit hayata uyum göstermifllerdir. Bunlar›n bitki ve hayvanlara olan bu zararlar›ndan baflka, beslendikleri canl›lar aras›nda hastal›k etkenlerini tafl›malar› nedeniyle
sa¤l›k aç›s›ndan da önemleri vard›r.
Böceklerin vücudu bafl (cephalon veya caput), gögüs (thorax) ve kar›n (abdomen) olmak üzere üç k›s›mdan oluflur. Böcekler di¤er eklembacakl›lardan 1 çift
antenlerinin olmas›, 3 gö¤üs segmentlerinin bulunmas› ve bu segmentlerin her birinden bir çift extremitenin ç›kmas›, yani 6 bacakl› olmalar› ve bir çift bileflik gözlerinin olmas› ile ayr›l›rlar.
fiekil 9.4
Hastal›¤›n
bulaflmas›nda rol
oynayan
Hyalomma
marginatum türü.
228
Bitler (Phthiraptera)
Bitler bir veya birkaç mm uzunlu¤unda dorso ventral olarak yass›laflm›fl kanats›z
böceklerdir (fiekil 9.5). Kanats›z olmalar› parazit yaflama uyumdur. Delici emici
a¤›z parçalar› dinlenme s›ras›nda bir kese içinde durur. Diflilerdeki gonopodlar konukçunun saç ve k›llar›n›n üzerine yumurtan›n yap›flt›r›lmas›n› sa¤lar.
Bitler hemimetabol böceklerdir. Yumurta evresinden sonra nimfal evreler bafllar, son deri de¤ifliminden sonra da erginleflirler. Türler aras›nda geliflim aç›s›ndan
büyük varyasyonlar gözlenmektedir. Yumurta evresi 4–15 gün, her instar dönem
3–8 gün, ergin dönem ise en fazla 35 gün sürmektedir. Uygun koflullar alt›nda bitler bir y›l içinde 10–12 jenerasyon verebilmektedirler. Verimli bir difli günde 2–10
yumurta oluflturabilmektedir.
Bitler kan emme ve ›s›rma davran›fllar›n›n yan› s›ra birçok patojenin mekanik vektörlü¤ünü yapmalar› nedeniyle insanlarda ve evcil hayvanlarda oldukça zararl› olmaktad›rlar. Ancak 3200 bit türünün büyük ço¤unlu¤u yabani kufllarda ve memelilerde ektoparazittir. ‹nsanda bafl, vücut ve kas›k biti olmak üzere üç türü görülmektedir.
‹nsan vücut biti (Pediculus corporis)
‹nsan vücut biti 2.3–3.6 mm boyundad›r. Yumurta evresi 6–10 gün, her instar evre 3–5
gün, ergin dönem ise 30 gün sürer. ‹nsan vücut bitleri vücut üzerinde hemen her bölgede görülebilirler. Yetiflkin bir birey üzerinden 30.000 kadar vücut biti tespit edilebilmektedir. Günümüzde özellikle geliflmifl toplumlarda yayg›nl›¤› son derece azalm›flt›r. Ancak Afrika, Amerika, Asya ve Avrupa’n›n az geliflmifl bölgelerinde önemli ölçüde sa¤l›k problemlerine neden olmaktad›rlar.
fiekil 9.5
Ergin bir bitin genel
görünüflü.
Ektoparazit: Konukçunun
vücudu üzerinde (deri,
solungaç gibi) yaflayan
parazitlerdir.
Vücut biti taraf›ndan ›s›r›lma s›kl›kla fliddetli tahrifllere neden olur. Is›r›lan bölgede k›rm›z› fliflkinlikler oluflur ve birkaç gün, genellikle bir hafta kafl›n›r. Uzun süre ›s›r›lmalara maruz kalan bireylerde deri duyarl›l›¤›n› kaybetmeye bafllar. Devam› halinde ise bu durum kal›c› olur ve serseri hastal›¤› ad› verilen durum geliflir.
Bu hastal›¤›n ileri evrelerinde lenf dü¤ümlerin ödemler, bafl ve kas a¤r›lar› meydana gelmektedir. Baz› kiflilerde vücut bitleri alerjiye, genel dermatit, alerjik ast›m ve
bronflite neden olurken, ikincil olarak iltihaplanmalara ve kan zehirlenmelerine de
neden olmaktad›rlar.
‹nsan vücut biti epidemik tifüs etkeni olan Rickettsia prowazeki’nin vektörlü¤ünü yapmaktad›r. Ayr›ca dönek humma ve siper hummas› gibi hastal›klar›n etkenlerini de bulaflt›rmaktad›r. Bit R. prowazekii tafl›yan bir insandan kan emdi¤i zaman
enfekte olur. Riketsia hücreleri bitin ba¤›rsak epitelyum hücrelerinde ço¤al›r ve d›fl-
k› ile d›flar› at›l›r. Kan emme s›ras›nda verdikleri kafl›nma hissi sonucu bölge kafl›n›r. Bu s›rada d›flk› içerisinde Riketsia hücreleri kan emilen bölgeye bulafl›r ve hücreler kan emilen delikten insan bedenine girer. Bunun d›fl›nda ezilen vücut s›v›lar›
ile de bulaflma gerçekleflir.
‹nsan bafl biti (Pediculus capitis)
‹nsan bafl bitinin görsel olarak vücut bitinden ayr›lmas› zordur. Bu iki türün yaflam
ve ayr›lmalar› son derece zordur. Ancak, ergin bafl biti, vücut bitine oranla genellikle daha küçüktür (1.5–2.6 mm).
‹sminden de anlafl›laca¤› gibi, insan bafl biti tipik olarak bafl derisi ve bafl bölgesinde görülmektedir. Difliler, halk aras›nda sirke ad› verilen yumurtalar›n› saç
diplerine tuttururlar. Saç büyüdükçe yumurtalar deriden uzaklafl›r ve görünür.
Hastan›n ne kadar süre enfeksiyona maruz kald›¤› deri ile yumurta aras›ndaki mesafeden tespit edilebilmektedir.
‹nsandan insana tafl›n›m›, taraklar, f›rçalar, cep telefonlar› ve havlular ile olmaktad›r.Okul ça¤›ndaki çocuklar, birbirleri ve çevreleri ile yak›n iliflki içerisinde olduklar›ndan ve bu tip materyalleri çok s›k kulland›klar›ndan yüksek risk alt›ndad›r.
Bafl bitlerinin patojenleri tafl›y›p tafl›mad›¤› bilinmemektedir, ancak a¤›r istilalar
deride a¤›r tahrifllere ve iltihaplara neden olmaktad›r. Dolay›s›yla vücut bitinde oldu¤u gibi ikincil olarak kan zehirlenmeleri ve piyodermaya neden olmaktad›rlar.
A¤›r istilalar›n uzun süreli devam etmesi deri üzerinde uyuz benzeri yaralar›n oluflmas›na neden olur. Baz› durumlarda, boyun bölgesinde genifllemifl lenf ödemlerinin olufltu¤u görülmektedir.
Vücut ve bafl bitlerinin kan emmeleri sonucu vücudun farkl› bölgelerinde izler
meydana gelebilmektedir. Ancak bu belirtilerin yüz ve ellerde olmamas›, uyuzdan
ayr›lmas›n› sa¤lar. Kan emilen bölgelerdeki kafl›nt› genellikle geceleri artar. Kafl›nt› hem yeni kan emilen bölgelerde hem de eski bölgelerde olmaktad›r. Kafl›nt›ya
ba¤l› olarak patojenlerin bulaflt›r›lma olas›l›¤› da artmaktad›r.
‹nsan kas›k biti (Pthirus pubis)
Kas›k (pubis) bitleri orta boylu bitlerdir. Ergin erkekler 0.8-1 mm, difliler ise 1–1.5
mm büyüklü¤ündedirler. Vücutlar› genifllemifl ancak boylar› k›salm›flt›r. Bu bit türü
sakallar, b›y›klar, kirpikler gibi vücudun di¤er bölgelerinde de bulunabilmektedir.
Difli kas›k biti ortalama olarak günde üç yumurta b›rak›r. Yumurtalar 7–8 gün
içerisinde aç›l›r ve 13–17 gün içerisinde üç nimf evresi geçirir. Optimum koflullar
alt›nda bir jenerasyon süresi 20–25 gündür. Kas›k bitleri genifl yay›l›fla sahiptir ve
dünya üzerinde salg›nlar görülür. Herhangi bir patojeni tafl›d›klar›na dair veri bulunmamaktad›r. Ancak kas›k bitlerinin yo¤unlu¤u ile Hepatit B virüsünün yayg›nl›¤› aras›nda ba¤lant› olabilece¤ini gösteren çal›flmalar bulunmaktad›r. Bu tür kan
emerek ve alerjilere neden olarak zarar vermektedirler. Deri üzerinde mavi-gri lekeler olufltururlar. Vücudun aç›kta kalan k›s›mlar› d›fl›nda tüm bölgelerde görülebilen bu izler, bitin salg›lad›¤› p›ht›laflmay› önleyen maddelere karfl› vücudun gösterdi¤i tepkiden kaynaklanmaktad›r.
Bitlerden korunmak amac›yla birçok biyolojik ve kimyasal kontrol yöntemi gelifltirilmifltir. Bu kimyasallar pediculicides olarak isimlendirilmektedir. Bu maddeler insan vücuduna zarars›z, kokusuz, insan üzerinde hem bite hem sirkeye (yumurtaya) etkili, kal›c›, tekrar bulaflmay› önleyici olmal›d›r. Vücut biti bulaflm›fl kiflilerin günlük elbiselerinin de¤ifltirilmesi ve kaynar sabunlu su ile y›kanmas› gerekmektedir. Di¤er bireylere bulaflmas›n›n önüne geçilmesi amac›yla kiflinin kulland›¤› tüm eflyalar›n kiflisel olmas› gerekmektedir.
229
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
230
S O R U
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
Kas›k bitleri
S O Rçok
U eflli iliflkilerden veya temiz olmayan yataklardan bulaflmaktad›r. Böyle ortamlardan
uzak durulmal›, bulaflma durumunda bit öldürücü ilaçlarla
D‹KKAT
temizleme yap›lmal›d›r.
D‹KKAT
Bafl bitleri, saç f›rçalar›, havlular, taraklar, battaniyeler ve makyaj malzemeleri
SIRA S‹ZDE
ile bulaflmaktad›r. Dolay›s›yla bu kiflisel ürünlerin kullan›m›nda dikkatli olunmas›
SIRA S‹ZDE
gerekmektedir.
Genellikle, okullar gibi hijyen kontrolü yap›lamayan yerlerde bitlerin yay›lma
olas›l›¤› yüksektir. Bu alanlarda hijyene önem verilmesi gerekmekteAMAÇLARIMIZ
dir. Di¤er taraftan bit bulaflmas› durumunda tedavi uygulamalar› 2–4 hafta süresinAMAÇLARIMIZ
ce sürdürülmelidir.
N N
N N
K ‹ T A P
Bitlere karfl›K tedavi
hakk›nda daha fazla bilgi için, Demirsoy, A. “Yaflam›n Te‹ T A uygulamalar›
P
mel Kurallar› (Omurgas›zlar –Böcekler-Entomoloji)” Cilt II, k›s›m II, Meteksan Yay. 1990
E V and
‹ Z Y ODurden
N
ve Mullen TR.E LG.
L. A. “Medical and Veterinary Entomology” Academic Press
2005, bakabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
http://www.phthiraptera.org/
adresinden bitler hakk›nda daha fazla bilgiye ulafl›labilir.
‹NTERNET
‹NTERNET
Yar›mkanatl›lar (Hemiptera)
‹NTERNET
Çok say›da tür içeren, bileflik gözlü, antenli, kan emici a¤›z parçalar› ve iki çift kanatlar› (ince bir çift kanat daha kal›n olan d›fltaki kanat çiftinin alt›nda yer al›r) ve
segmentli abdomeni bulunan böceklerin bulundu¤u tak›md›r. Hepsi ç›plak gözle
görülebilir. Difliler taraf›ndan az say›da yumurta oluflturulur, bunlar›n içinden eriflkinlerin minyatürleri nimfler ç›kar. Bu nimfler her biri kanla beslenmeye gereksinim duyan befl nimfal dönemden oluflan tamamlanmam›fl bir baflkalafl›m geçirirler
(hemimetabol geliflme).
Delici-emici a¤›z parçalar›na sahip olmalar› bu böceklerin çok çeflitli s›v› maddelerden beslenmelerine olanak vermektedir. ‹nsanlar, y›rt›c› hemipterlerin habitatlar›na girdiklerinde ya da bu hemipterler evlere ve evlerdeki ›fl›klara do¤ru yöneldiklerinde, y›rt›c› türler taraf›ndan ›s›r›l›rlar. Baz› büyük sucul y›rt›c› hemipterler a¤›z
parçalar›n› saplayarak ar› sokmas›na benzer bir ac›ya neden olurlar. ‹srail’deki Sina
ve Negev çöllerinde bulunan katil böce¤in (Holotrichius innesi) bir ›s›r›¤› bu bölgede bulunan zehirli y›lanlar›n zehrinden daha çok nörotoksik ve hemotoksiktir.
Kan emici türler patojenleri bulaflt›rmalar›ndan dolay› insanlar›n ve di¤er hayvanlar›n sa¤l›¤› aç›s›ndan çok tehlikeli sorunlar yaratmaktad›rlar. T›p ve veterinerlik aç›s›ndan önemli olan kanla beslenen hemipterlerin bafl›nda redüvidler ve tahtakurular› gelmektedir. Bunlar d›fl parazit böcekler olup üreme ve geliflmeleri için
kana gereksinim duyduklar›ndan zorunlu kan emicilerdir. Beslenmeleri sonucu
konakta önemli derecede kan azalmas›na yol açabilmektedirler.
Redüvidler (Reduviidae)
Reduviidae üyelerinin büyük bir k›sm› di¤er böceklere sald›r›p onlarla beslendiklerinden katil böcekler olarak da adland›r›l›rlar. Triatominae alt familyas›n›n tüm
üyeleri Chagas hastal›¤›n›n ajan› olan Trypanosoma cruzi’yi tafl›ma potansiyeline
sahiptir. Ço¤u gececi olan bu böcekler, uyuyan insanlar›n genellikle yüz bölgesinden kan emerler.
Büyüklükleri 5-45 mm aras›nda de¤iflmektedir. Üyelerin ço¤u siyah veya koyu
kahverengi renkli olup genellikle üzerlerinde turuncu ya da k›rm›z› renkte desen-
231
ler bulunur. Beslenmedikleri zamanlarda a¤›z üyeleri bafl›n alt›nda, geriye do¤ru,
vücuda paralel olacak flekilde tutulur (fiekil 9.6). Hemimetabol geliflim gösterirler.
Yumurta evresinden sonra 5 nimfal instar devreleri vard›r.
fiekil 9.6
Ergin difli bir
redüvi.
Bunlardan Triatominler etkili vektörler olup beslenirken ya çok az ac› verirler
ya da hiç hissedilmezler. Uyuyan konaklar›na sinsice yaklafl›rlar ve kona¤›n fark›na varmamas› için çok fazla kalmazlar. Ancak Triatoma infestans ve Dipetalogaster maxima türlerinin ›s›r›klar›na karfl› an›nda ve gecikmeli deri reaksiyonlar› gözlenmifltir. Kafl›nt›l› deri reaksiyonlar›n› triatomin ›s›r›klar› takip eder. Konak kiflinin
kafl›nmas› ile oluflan uyart› ›s›r›lan bölgeden Trypanosoma cruzi’nin girme ve tafl›nma flans›n› artt›r›r. Baz› kifliler triatominlerin ›s›r›klar›na kafl›nt›, ödem ve k›zar›kl›k gibi hafif alerjik reaksiyonlarla cevap verirler. Bu reaksiyonlar T. cruzi’nin vektörünü tafl›mayan triatominlerin ›s›rmalar› sonras›nda meydana gelir. Bu vektörün
yol açt›¤› Chagas hastal›¤› akut ve kronik olarak gözlenebilmektedir.
Kal›nt› b›rakan insektisitlerin evlere veya duvarlara uygulanmas› Triatominler’in
kontrol alt›na al›nmas›nda etkili olmaktad›r. Ancak uzun süreli kontrol çal›flmalar›
dikkatle izlenmeli ve amaca göre seçici olan insektisitler kullan›lmal›d›r. Evlerin iç
duvarlar›n›n renkli duvar ka¤›tlar› ile kaplanmas›yla böcek d›flk›lar›n görülmesi Triatominler’in varl›¤›n› belirlemede çok etkili ve basit bir yöntemdir.
Tahta Kurular› (Cimicidae)
Cimicidae familyas› yatak böcekleri, tahtakurular› olarak bilinen türleri içerirler. Bu
familyadaki bütün türler kanats›z olup zorunlu hematofag parazitlerdir. T›bbi ve
veterinerlik aç›s›ndan önemleri birincil olarak omurgal› konaklar›ndan kan emerken konaklar›n› rahats›z etmeleri ve kan kayb›na neden olmalar›d›r.
Tahtakurular›n›n en belirgin özelli¤i dorso-ventral yönde yass›laflm›fl olmalar›d›r. Erginleri oval, k›z›l kahverengi renklidir. Cimex türlerinin uzunluklar› 5.5-7
mm, abdomenin geniflli¤i ise 2.5-3 mm aras›nda de¤ifliklik göstermektedir
(fiekil 9.7). Difliler erkek bireylerden daha büyüktür.
232
fiekil 9.7
Ergin bir difli
Cimex türü.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Baz› Cimex türlerinin virüs, bakteri, protozoon, ve helmint gibi 27 insan patojenini bar›nd›rd›klar› tespit edilmifltir. Ancak tahtakurular›n›n herhangi bir hastal›¤›
yayd›klar› ile ilgili kesin ve ayr›nt›l› kan›tlar yoktur.
Tahtakurular›n›n insanlara patojenleri bulaflt›rmada önemli bir rol oynamad›klar› söylenebilir. Ancak t›bbi aç›dan kan emmeleri s›ras›nda rahats›zl›k vermeleri ve
kan kayb›na neden olmalar› konusunda önemli bir yere sahiptirler. Tahtakurular›
›s›rd›klar› s›rada rahats›z edilirlerse ›s›rd›klar› yere yak›n bir bölgeden tekrar ›s›r›rlar. Böylelikle düz bir s›ra halinde ›s›r›klar oluflur ve bu ›s›r›klar Cimex türleri için
SIRA
karakteristik
birS‹ZDE
durumdur. Tahtakurular› insanlar› genellikle kol, bacak, gövde ve
yüz bölgesinden ›s›r›rlar.
Kona¤›n afl›r› bir flekilde ›s›r›lmaya maruz kalmas› durumunda deri alt›nda geD Ü fi Ü N E L ‹ M
nifl kanamalar meydana gelir ve buna ba¤l› olarak iltihaplanmalar oluflabilir. Birçok
durumda ›s›r›lmadan kaynaklanan kabar›kl›k ve kafl›nma, ›s›r›lan bölgeye buz uyS Oantihistamin
R U
gulanmas› ve
al›nmas› ile azalt›labilir. Kronik ›s›r›klar bazen, dermatit
veya di¤er cilt rahats›zl›klar›na neden olur. Yetersiz beslenen çocuklarda savunma
sistemi zay›flayarak
D ‹ K K A T anemi ve di¤er sa¤l›k problemlerinin artmas›na neden olur.
Tahtakurular›ndan korunmada ilk ad›m evlerin temizlenmesidir. Ka¤›t ve tahta
y›¤›nlar›n›n kald›r›lmas› da saklanmalar›n› engelleyen bir yöntemdir. Sakland›klar›
SIRA S‹ZDE
bölgeler kal›nt› b›rakan insektisitlerle sprey yöntemiyle ilaçlanmal›d›r. Organofosfatl› ilaçlar di¤er ilaçlara göre daha verimli sonuçlar vermektedir. Tahtakurular›n›n
kontrolü yay›ld›klar›
AMAÇLARIMIZalan›n tespiti ve kald›r›lmas› ile bafllar. Yarasa tünekleri, saçaklar, tavan aralar›, kufl yuvalar› ve bacalar bu böceklerin yay›ld›¤› bafll›ca yerlerdir.
N N
‹ T Durden
A P
Mullen R. G.K and
L. A. “Medical and Veterinary Entomology” Academic Press 2005,
bakabilirsiniz.
PirelerT (Siphonaptera)
ELEV‹ZYON
Ergin pireler kanats›z olup, 1-8 mm boyunda, vücutlar› yandan bas›kt›rlar (fiekil
9.8). Ergin pirelerin duyu organlar› senisilium olarak adland›r›l›r. Bu yap›lar›n en
önemli rolü konakç›n›n yerini saptama ve ani kaçma hareketini sa¤lamas›d›r. Er‹NTERNET
gin pirelerin a¤›z parçalar› emme ve delme ifllemleri için uygundur.
Pireler yumurta, larva ve pupa evreleri olan holometabol geliflim gösteren böceklerdir. Difli pireler yumurta oluflturabilmek için kan emmeye ihtiyaç duyarlar ve
hayatlar› boyunca yüzlerce yumurta verirler. Pirelerin ço¤u yuva paraziti olarak bilinir. Baz› pireler bir y›l kadar yaflayabilir ancak genellikle birkaç ay ömürleri vard›r. Yumurtadan ergine geliflme süresi 30–75 gündür.
233
Pireler birçok nedenden dolay› t›bbi öneme sahiptir. Birçok tür insanlar›n ›s›r›lmas›ndan kaynaklanan rahats›zl›klara yol açar, bazen de aç›lan yaralardaki enfeksiyona neden olur. Pirelerin neden oldu¤u ›s›r›klar deri iltihab›na ve alerjik reaksiyonlara yol açar. Alerjik yan›tlar pire ürünlerinin (larva kal›nt›lar› gibi) solunum veya temas yoluyla insana geçmesi ile sonuçlan›r. Pireler, farelerden insana bulaflan
tifo ve veba gibi birçok hayvansal hastal›klara neden olur.
fiekil 9.8
Ergin difli Pulex sp.
Pire ›s›r›klar› günler süren fliddetli ac›lara yol açar. Is›r›klar küçük morumsu benekler fleklindedir. ‹nsanlarda büyük ›s›rmalara yol açan tür kedi piresi (Ctenocephalides felis)’dir. Bu tür vücudun di¤er bölümleri de dahil genellikle ayak bileklerine sald›r›r. Belirtilen rahats›zl›klara ek olarak endemik bir tifoya da neden olur.
Kedi piresi t›bbi öneminden dolay› detayl› olarak çal›fl›l›r.
Pire tükürü¤üne afl›r› duyarl›l›¤› olan kiflilerde dermatitis (deri iltihab›) görülür.
Hassas bireylerde, ›s›r›lan yer kabarc›k halinde geliflerek kurdeflen halini al›r bu
olay özellikle çocuklardaki sivilcelerle de ba¤lant›l›d›r. Deriyi kaz›ma, zorlama ve
renginin solmas› ciddi durumlard›r. Yetiflkin bireylerde böyle durumlar vücudun
üyelerinde meydana gelir fakat çocuklarda tüm vücudu etkileyebilir. Hassas olmayanlarda zaman geçtikçe herhangi bir t›bbi müdahale olmadan dermitatis (deri iltihab›) hastal›¤› kendili¤inden geçer. Hassasiyeti azaltan antijenler baz› hassas kiflilere yard›mc› olur. ‹nsanlar, pire d›flk›lar› ve kabu¤unun k›s›mlar›na temasla veya toz içinde soluyarak duyarl› hale gelir. Veba, tifo ve tungiasis insanlarda ve memeli populasyonunda pirelerle bulaflan hastal›klard›r.
‹nsanlar› ve hayvanlar› pirelerden korumak için de¤iflik metotlar kullan›l›r. Evde hayvanlar›n dinlendi¤i ya da uyudu¤u alanlar› s›k s›k temizlemek tam geliflmemifl pirelerin uzaklaflmas›na yard›mc› olur. Hal›lar› buhar yoluyla temizlemek ise
daha etkili bir yoldur.
Pyretrinler gibi bitkisel türevlerde pirelere karfl› koruma için pire tozlar› halinde
kullan›l›r. Ya¤ asidi içeren pire tozlar› ve pire flampuanlar›, evcil hayvanlar› y›kamak
için kullan›l›r. Methoprene, priproxyfen ve fenoksikarb gibi IGRs (Böcek geliflim
regülatörü) hayvanlara toksik etkisi az oldu¤u için pireler karfl› kullan›lan di¤er
kimyasallard›r. IGRs’ ler hayvan flampuanlar›nda ve tozlarda kullan›l›r.
DEET (N,N-dietil-m-toluamide) ya da permetrin pire ›s›rmalar› say›s›n› azalt›r.
Permetrin elbiseler üzerinde de kullan›labilir, fakat cilt üzerinde etkili de¤ildir. Halk›n e¤itilmesi ve çeflitli programlarla kemirgenler ve vektör pireler hakk›nda insanlar›n bilgilendirilmesi yararl› sonuçlar verir.
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
T234
ELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
http://www.cals.ncsu.edu/course/ent425/compendium/fleas.html
ve http://www.zin.ru/Anima‹NTERNET
lia/Siphonaptera/index.htm adreslerinden pireler hakk›nda daha fazla bilgiye ulafl›labilir.
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
3
S O R U
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
D‹KKAT
4
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
Kan emen böceklerin
SIRA S‹ZDEniçin sadece diflileri kan emmektedirler?
N N
SIRA S‹ZDE
Sivrisinekler (Culicidae)
K ‹ T A P
D‹KKAT
TSIRA
E L E VS‹ZDE
‹ZYON
Sinekler (Diptera)
D Ü fisineklerin
ÜNEL‹M
Di¤er kanatl›
aksine dipterler sadece bir çift kanat tafl›rlar. Bunlardan kan
emen ve vektörlük yapan gruplar sivrisinekler, sokucu tatarc›klar, tatarc›klar ve miyaz sineklerdir. Dipterlerin diflileri kan emer ve kan emdikleri konakla sadece geS O R U
çici bir iliflki içinde bulunurlar. Konak bir kez belirlendikten sonra beslenme bafllar ve dakikalar içerisinde tamamlan›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
HolometabolSIRA
ve hemimetabol
geliflim nedir?
S‹ZDE
D Ü fi Ü N E Lcilde
‹M
Bir difli sivrisinek
en yak›n olan damar› tespit ettikten sonra delici-emici a¤›z
organlar›yla
buradan kan emmeye bafllar (fiekil 9.9) Bunu yaparken bir taraftan da
AMAÇLARIMIZ
kan›n p›ht›laflmas›n›
engelleyen maddeyi tükürük salg›s›yla birlikte yaraya ak›S O R U
t›r.Sivrisineklerle bulaflan hastal›klar ve hastal›k etmenleri Tablo 9.2’ de gösterilmifltir.
Sivrisineklerin
korunmak ve neden olduklar› hastal›klar›n önüne
K ‹ T A ›s›r›klar›ndan
P
‹KKAT
geçmek için Duygulanabilecek
farkl› teknikler vard›r. Bu uygulamalar temelde sivrisinek populasyonunun bask› alt›nda tutulmas›na, sivrisinekler ile konta¤›n en aza indirilmesine SIRA
veya difli sivrisine¤in farkl› bölgelere yöneltilmesini sa¤lamaya yöneliktir.
T E L E V S‹ZDE
‹ZYON
Kiflisel koruma yöntemleri aras›nda, sivrisinek populasyonunun pik yapt›¤› dönemlerde aç›k alan aktivitelerinin en aza indirilmesi, ev veya ifl yerlerinin cam ve kap›lar›nda sineklik
kullan›lmas› ve sinek kovucu kimyasal maddelerin kullan›m› gelmekAMAÇLARIMIZ
tedir. Di¤er‹ Ntaraftan
T E R N E T batakl›k ve sulak alanlar›n azalt›lmas› s›kl›kla uygulanmaktad›r.
Sivrisineklerin kontrolünün predatör veya parazit türleri ile yap›lmas›na yönelik gelifltirilmifl biyolojik
K ‹ T A Pkontrol yöntemleri de gelifltirilmifltir. Sivrisineklerin kontrolüne
yönelik uygulanan iki farkl› genetik yöntem de bulunmaktad›r. Bunlardan ilki çeflitli yöntemlerle kromozom say›s› de¤ifltirilmifl k›s›r erkek bireylerin üretilip do¤aya sal›nmas›, ikincisi ise genetik de¤iflikli¤e u¤rat›larak vektör özelli¤i azalt›lm›fl bireylerin
TELEV‹ZYON
ço¤alt›larak do¤aya sal›nmas›d›r. Bunlar›n d›fl›nda sivrisineklerle kimyasal mücadele
yöntemleri de gelifltirilmifltir. Böcek büyüme regülatörleri genellikle larvalar› direkt
öldürmemekte, ancak geliflimlerini engelleyerek ergin oluflumunu önlemektedir. Ço¤u büyüme‹ Nregülatörleri
larvalar d›fl›ndaki di¤er türlere zarar vermemektedir. Daha
TERNET
çok 4. evre larvalar›n gelifliminin engellenmesi için kullan›lmaktad›rlar. Özellikle sorun olan ve ulafl›lamayan bölgelerde helikopterler yard›m› ile uygulanmaktad›r.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
fiekil 9.9
Ergin bir difli Culex
sp. türü.
Hastal›k
Hastal›k Etmeni Co¤rafik Da¤›l›fl
Sivrisinek Türü
Eklem romatizmas› Chikungunya virüsü
Asya, Afrika ve Hindis- Aedes aegypti
tan’›n baz› bölgeleri
Humma
Sindbis virüsü
Bat› Avrupa, ‹skandinavCulex univittatus
ya, Asya, Afrika, Orta
Do¤u, Avustralya
Sar›humma
Yellow-fever virüsü Afrika
Dang hummas›
DEN virüsü
Aedes aegypti
Güneydo¤u Asya, Bat› Aedes aegypti, A. albopictus,
ve Do¤u Afrika, Yuna- A.scutellaris, A. polynesiensis,
nistan,
A.pseudoscutellaris, A. rotumae
Beyin iltihab›, humWest-Nile virüsü
ma,
Afrika, Orta Do¤u, Avrupa, Hindistan, Endo- Culex pipiens, C. univittatus
nezya
Beyin iltihab›
JE virüsü
Asya
Culex tritaeniorhynchus, C.vishnui, C.pseudovishnui, C. fuscocephala, C.gelidus
Humma
TAH virüsü
Avrupa, Do¤u Asya
Aedes vexans, Ochlerotatus caspius
Afrika
Culex pipiens, Aedes mcintoshi, Culex theileri
Rift Vadisi HummaRVF virüsü
s›
S›tma
Filarya
Plasmodium
falciparum,P. vivax,
P. malariae, P.ovale
Anopheles atroparvus, A.messeae, A. sacharovi, A. Sinensis, A.claviger,A.labranchiae, Cellia hispaAsya, Afrika, Avrupa, niola, C.multicolor,C.sergentii
C.arabiensis,C.christyi,C.funestus,
Amerika, Avustralya
C.gambiae,C.melas,
C.merus,C.moucheti, C.hill,C.pharoensis
wuchereria bancrofti, Afrika, Asya, Amerika
Brugia malayi,
B. timori.
Anopheles anthropophagus, A.funestus, A. gambiae, A.arabiensis,
A. bwambae, A. melas, A. merus,
A. hill, A.pauliani, A. kweiyangensis, A.nigerrimus, A. letifer, A.whartoni, A.aconitus, A. flavirostris, A.
minimus, A. candidiensis, A.balabacensis A. leucosphyrus, A. maculatus, A. philippinensis, A. subpictus, A. vagus, Ochlerotatus niveus, O. togoi, O. poicilius, Culex
bitaeniorhynchus, C..quinquefasciatus
235
Tablo 9.2
Sivrisineklerin
co¤rafik da¤›l›fllar›
ve sivrisineklerle
bulaflan hastal›klar
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
236
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ neden
T A P oldu¤u t›bbi problemler ve mücadele yöntemleri için baflvurulabileSivrisineklerin
cek kaynaklar; Mullen R. G. and Durden L. A. “Medical and Veterinary Entomology” AcadeTELEV‹ZYON
mic Press 2005,
Jerome, G., Infectious Diseases and Arthropods, Humana Press, a part of
Springer Science
Media, LLC, 2008
T E L E V ‹+Z YBusiness
ON
Sivrisinekler
daha genifl bilgilere http://diptera-culicidae.0catch.com/,
‹ N T Eile
R N E ilgili
T
http://www.discoverlife.org/nh/tx/Insecta/Diptera/Culicidae/ ve http://insects.entomo‹NTERNET
logy.wisc.edu/diptera/culicidae/index.html adreslerinden ulafl›labilir.
Sokucu Tatarc›klar (Ceratopogonidae)
Bu grubun erginleri sokucu-emici a¤›z tipine sahiptir. Gö¤üs genellikle genifl, dorsal yüzü konveks, anterioru konkavlanm›fl ve bafl›n üzerine do¤ru hafifçe uzam›flt›r (fiekil 9.10).
fiekil 9.10
Ergin bir difli
Culicoides sp. türü.
Bir y›l içerisinde çok say›da döl verebilirler. Yaz aylar›nda geliflme süreleri 1–2
ay sürer. K›fl› 3.veya 4. larva döneminde geçirirler. Difliler çiftlefltikten sonra kan
emerek 7–10 gün içerisinde yumurtlarlar. Yumurtalar›n› havuz, küçük su birikintileri, batakl›klar, durgun sular, hayvan gübreleri, nemli topraklar, bitki yapraklar›n›n alt yüzeyleri, a¤açlar›n kök ve kovuklar›, çürümüfl bitki ve bozulmufl organik
maddeler üzerine b›rak›rlar. Yumurtalar b›rak›ld›ktan birkaç gün sonra larvalar ç›kar. Larvalar akuatik veya semiakuatiktir. Erginler ormanl›k, gölgelik, batakl›k ve
sulak yerlerde bulunurlar. Akflam›n erken saatlerinde sürüler halinde uçarak insan
ve hayvanlara sald›r›rlar.
Tablo 9.3’de sokucu tatarc›klar taraf›ndan tafl›nan hastal›k etkenleri verilmifltir.
Sokmalar› insanda kabarc›klar meydana getirir ve fliddetli kafl›nt›ya neden olur. ‹nsanda ve hayvanlarda kan emme s›ras›nda yapt›¤› irritasyon ve alerjik dermatitis
yan›nda en önemli zararlar› baz› hastal›klar›n vektörlü¤ünü yapmalar›d›r. Bu nedenle rahats›z edici etkilerinin yan›nda bulaflt›rd›klar› hastal›klar aç›s›ndan da t›bbi
öneme sahiptirler.
237
Hastal›k
Hastal›k etmeni
Tatarc›k s›tmas›
Tatarc›k s›tmas› virüsü Tropikal ve subtropikal Phlebotomus papatasi,P.
(Naples,Sicilian, Tosca- Avrupa, Asya, Kuzey perfiliewi, P. pernicious
na serotipleri)
Afrika
Chandipura virüs hasta- Chandipura virüs
l›¤›
Co¤rafik da¤›l›fl
Hindistan, Bat› Afrika
Tatarc›k türü
P. papatasi
Tablo 9.3
Baz›
Ceratopogonidae
türleri taraf›ndan
tafl›nan hastal›k
etkenleri
Deri ile ilgii leishmania Leishmania aethiopica, L. Tropikal ve subtropikal P. aculeatus, P. alexandri,
killicki, L. major, L. tropi- Avrupa, Asya, Afrika
P. ansarii, P. duboscqi, P.
ca
guggisbergi, P. longipes, P.
papatasi, P. pedifer, P. rossi, P. salebi, P. sergenti
‹ç organlarla ilgili leish- L. archibaldi, L. donovani, Tropikal ve subtropikal P. ariasi, P. alexandri, P.
mania
L. infantum
Avrupa, Asya, Afrika
argentipes, P. caucasicus,
P. celiae, P. chinensis, P.
kandelakii, P. langeroni,
P. longicuspis, P. longiductus, P. martini, P. neglectus, P. orientalis, P. perfiliewi, P. perniciosus, P.
smirnovi, P. tobbi, P. transcaucasicus, P. vansomerenae
Psychodidae (Tatarc›klar)
S›k ve pul fleklindeki k›llanmalar› ve kanatlar›ndaki k›llanmalar nedeniyle güve gibi görünürler. Ayr›ca kanatlar›n abdomen üzerinde çat› gibi durmas› bu izlenimi
artt›rmaktad›r. Dünya çap›nda yay›l›fl gösteren bu familyan›n 90 üzerinde teflhis
edilmifl türü bulunmaktad›r. Oldukça küçük canl›lard›r, boylar› 2.5-4 mm kadard›r
(fiekil 9.11). Larvalar nemli ortamlarda geliflirler ve boylar› 10 mm’ye kadar ulaflabilmektedir.
fiekil 9.11
Ergin bir difli
tatarc›k.
238
Tatarc›klar yo¤un olduklar› bölgelerde ›s›rarak t›bbi aç›dan önemli zararlara yol
açmaktad›rlar. Tam doyana kadar ayn› konak üzerinden veya farkl› konaklardan
defalarca kan emmektedirler ve her seferinde ac› ve yanma hissi verirler. Bu ›s›rma davran›fllar› nedeniyle geceleri uyku problemlerine yol açarlar. Bir tatarc›k ortalama olarak bir bireyden gece boyunca 20–50 kez kan emebilmektedir. Baz› kay›tlarda farkl› konaklar› bir gecede 300 kez ›s›rd›klar› rapor edilmifltir.
Tatarc›klar kan emdikleri ve s›kl›kla konak de¤ifltirdikleri için birçok patojenin
vektörlü¤ünü yapmaktad›rlar. Tatarc›k türleri taraf›ndan tafl›nan hastal›k etkenleri
ve vektör türler Tablo 9.4’da verilmifltir.
Tablo 9.4
Tatarc›k türleri
taraf›ndan tafl›nan
hastal›k etkenleri ve
vektör türler.
Hastal›k
Neden olan ajan
Kaynak
Vektör tatarc›k türü
Tatarc›k hummas›
Virüsler (Alenquer, Candiru,Charges
Primatlar,
Naples, Sicilian,
Kemirgenler
Toscana serotipleri
Kabarc›kl› a¤›z iltihab›
Maymunlar,
Virüsler (Alagoas, ‹ndiaL. shannoni, L. trapidoi,
Atlar
na, serotipleri
L. ylephiletor
Koyun ve Keçiler
Deri leishmaniasis’i
Leishmania aethiopica
L. killicki,L. Major
L. tropica, L. shawi
Maymunlar,
Kemirgenler
Memeliler
Köpekler
P. aculeatus, P. alexandri
P. ansarii, P. longipes
P. papatasi, P. perdifer
P. rossi, P. sergenti
‹ç organ leishmaniasis’i
L. donovani
L. archibaldi
L. infantum
Etciller
Kemirgenler
Memeliler
P. ariasi, P. alexandri
P. caucasicus, P. celiae
P. simirnovi, P. tobbi
P. chinensis, P. kandelakii
Lutzomyia trapidoi
L. ylephiletor
L.ylephiletor
Phlebotomus papatasi
P. perfiliewi,
P.pernicio
Tatarc›klar›n kontrolü için uygulanabilecek birçok yöntem bulunmaktad›r. Öncelikle üreme alanlar› olan sulak alan ve toprak içinde insektisitler kullan›labilir veya bu
alanlar kurutularak populasyonlar› bask› alt›na al›nabilir. Çeflitli bölgelerde insektisitler kullan›larak tatarc›klar›n populasyonlar› baflar›l› bir flekilde bask› alt›nda tutulmaktad›r. Do¤al ve sentetik thiosiyenatlar hem kapal› hem de aç›k alanlarda günde iki
kez gece geç saatlerde ve sabah erken saatlerde uyguland›¤›nda etkili olmaktad›rlar.
Miyaz (Miyasis) Sinekleri (Musciodea ve Oestriodea)
Miyaz, yaflayan omurgal› hayvanlar›n sinek larvalar› taraf›ndan istilaya u¤ramas›d›r.
Bu istila s›kl›kla konuk dokular›n›n larvalar taraf›ndan besin olarak kullan›lmas›
fleklindedir. Miyaza neden olan birçok çeflitli sinek türü vard›r. Baz› türler nadiren
miyasise neden olur, ancak baz› türlerin yaflam döngüleri için miyaz zorunludur
(fiekil 9.12). Bu türlerin birço¤u cesetlerle de beslenmektedir. Sineklerin geliflimlerini tamamlamalar›, büyümeleri ve yumurta üretebilmeleri için protein kaynakl›
besinlere gereksinimleri vard›r. Dolay›s›yla miyaz, larvalar›n kendi büyümeleri için
gereksinim duyduklar› zengin protein kaynaklar›n› sömürmeleri anlam›na gelmektedir. Miyaz, etken olan türe ba¤l› olarak s›n›fland›r›lmaktad›r ve üç tipte miyaz bilinmektedir. Bunlar tesadüfi, seçimli ve zorunlu miyazd›r.
239
Tesadüfi miyaz, genellikle, sinek yumurtas› veya larvas› ile kontamine olmufl
besin kaynaklar›n›n konak taraf›ndan tüketilmesi sonucu meydana gelmektedir.
Yaklafl›k 50 kadar sinek türü bu tip miyaza neden olmaktad›r ve bu türler genellikle serbest yaflar ancak çok nadir parazittirler.
fiekil 9.12
Miyaz etkeni
sineklerin genel
yaflam döngüsü.
Yumurta
Ergin
1. ‹nstar
2. ‹nstar
Pupa
3. ‹nstar
Puparium
Beslenme sonras›
3. instar
Seçimli miyaza, serbest yaflayan, çürümüfl materyallerle beslenen veya parazit
olan larvalar neden olmaktad›rlar. Bu türlerin hayatlar›n› sürdürme aral›¤› daha genifltir. Bunlar, yumurtalar›n› birkaç çeflit kadavra veya bozulmaya bafllam›fl et üzerine b›rakabilen sinek türleridir. Bozulmaya bafllam›fl dokular› yiyen bu tip sinekler,
di¤erlerinden farkl› olarak ayn› zamanda bir flifa vesilesi olarak da kullan›lmaktad›r.
Zorunlu miyazda ise, larvalar›n›n geliflmesi için mutlak surette canl› dokulara
ihtiyaç duyarlar, aksi takdirde hayatlar›n› sürdüremezler.
Miyaza neden olan sinek türlerinin büyük ço¤unlu¤u iki süper familya ve alt›
familyaya ba¤l›d›r. Bunlar; Muscoidea’dan Anthomyiidae, Fanniidae ve Muscidae,
Oestroidea’dan Calliphoridae, Sarcophagidae ve Oestridae dir.
Sinek larvalar›n›n sebep oldu¤u miyaz tipleri, klinik olarak larvalar›n insan vücudundaki yerleflme yerine göre isimlendirilir.
Sa¤lam deri miyaz›: Larvan›n deri içinde veya alt›nda yaflayarak zarar vermesidir. Bu, deri yüzeyinden kan emme fleklinde yüzeysel olabilece¤i gibi, larvan›n
deriden girip deri alt›nda tüneller açarak göç etmesi yada ç›ban fleklinde yaralar
yaparak hastal›¤a neden olmas›d›r.
Yara miyaz›: Bak›ms›z aç›k yaralara b›rak›lan yumurtalardan ç›kan yada larva
olarak b›rak›lan türlerin oluflturdu¤u hastal›k tablosudur. Baz› türlerin larvalar› yaralardaki ölü dokular› yiyerek, baz› türlerin larvalar› ise, hem ölü, hem de sa¤lam
dokular› yiyerek beslenir ve civar dokularda tahribata yol açar. Bu hal halk aras›nda, “yaran›n kurtlanmas›” diye de adland›r›l›r.
Ba¤›rsak miyaz›: Sinek yumurta ve larvalar› besinlerle a¤›zdan al›nd›klar›nda
ço¤unlu¤u midede ölür, bir k›sm› ise ince ba¤›rsa¤a geçerek ba¤›rsak miyaz›na sebep olur. Hastada aylarca devam eden bulant›, kusma, ifltahs›zl›k gibi sindirim sistemine ait belirtiler yan›nda, baz› sinir sistemi belirtileri de ortaya ç›kar. Ba¤›rsaktaki larvalar baz› türlerde larva olarak d›flar› at›l›p d›flar›da pupaya dönüflürken, baz›lar›nda ba¤›rsakta pupaya dönüflür ve bu flekilde pupa olarak d›flar› at›l›r.
240
‹drar ve üreme yollar› miyaz›: Genellikle üstü aç›k uyuyan kiflilerin idrar veya üreme yollar› ç›k›fl›na sine¤in yumurta veya larvalar›n› b›rakmas› ve larvan›n söz
konusu kanallara girerek hastal›k oluflturmas›d›r.
Göz miyaz›: Sine¤in uçarken larvas›n› tazyikli bir flekilde insan›n gözünün içine atmas›yla oluflur. Göz içerisinde birçok larva görülebilir. Larvalar›n b›rak›lmas›ndan çok k›sa süre sonra gözde ileri derecede fliflme, k›zar›kl›k ve kafl›nt› oluflur.
Tedavi edilmeyen gözde, körlük meydana gelmektedir.
A¤›z ve difl eti miyaz›: Sine¤in larva veya yumurtalar›n› a¤za b›rakmas›yla oluflan miyaz fleklidir.
Burun miyaz›: Larvalar›n burun bofllu¤una yerleflmesi sonucu oluflur. Bafl a¤r›s› ve burunda kafl›nt›, flifllik, solunum güçlü¤ü, kanl›-cerahatli bir ak›nt› görülür.
Tedavi edilmeyen durumlarda larvalar k›k›rdak doku ve kemikleri tahrip edebilir
ve kafatas› içerisinde bulunan sinüslere yerleflerek ölüme neden olabilir.
Kulak miyaz›: Larvalar›n kula¤a b›rak›lmas› sonucu oluflur. Kulakta fliddetli
a¤r›, ç›nlama ile bafllayan flikayetler sa¤›rl›kla sonlanabilir. Ayr›ca kulak zar›n› delip orta kula¤a geçen larvalar, beyne ulafl›p ölüme bile neden olabilirler.
Miyaz kontrolü için temelde üç yöntem uygulanabilir. Bunlar, miyaz etkeni sinekler ve olas› konakç›larla etkileflimden uzak durmak, miyaza yol açmamak için
yaralar› erken tedavi etmek ve aç›kta b›rakmamak ve miyaza neden olan sineklerin populasyonlar›n›n bask› alt›nda tutulmas› veya azalt›lmas›d›r. Miyaz etkeni sinekler, çürümüfl besinler, ürin, feçes, burun ak›nt›lar› ve kan kokusuna yönelmektedirler. Dolay›s›yla çal›flma ve yaflam ortamlar›nda hijyen kontrolü yap›lmas› bu
sineklerle olan yak›nlaflmay› en aza indirecektir. Aç›k yaralar›n erken tedavisi ve
antiseptik maddelerin kullan›lmas› bu bölgelere miyaz etkeni sineklerin yönelmesini azaltacakt›r. Ayr›ca tedavi edilen yaralar k›sa sürede kapanacakt›r ve bu bölgelere kurtçuklar› beslenme flans› azalacakt›r.
Di¤er taraftan miyaz etkeni sineklerin populasyonlar›n›n bask› alt›nda tutulabilmesi için uzun y›llard›r klorlu karbonlar, organofosfatlar ve sülfür bileflikleri gibi
birçok insektisit kullan›lmaktad›r. Birçok türün populasyonunu bask› alt›nda tutmak
için, özel olarak yetifltirilmifl mutant erkek bireyler üretilip do¤aya sal›nmaktad›r.
Muscidae (Karasinekler)
Ev sinekleri, kozmopolit yay›l›fl gösteren oldukça genifl bir familyad›r. Dünya üzerinde yaklafl›k 3000, palearktik bölgede ise 800 türü bilinmektedir, fakat birbirlerine çok benzediklerinden sistematik olarak ayr›lmalar› oldukça zor olmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
5
Palearktik bölge
nereleri kapsamaktad›r?
SIRA S‹ZDE
Karasinekler 3 ile 10 mm aras›nda, metalik, genel olarak koyu gri siyah›ms›
fi Ü N E L ‹9.13).
M
renklidirlerD Ü(fiekil
Yumurtalar› yaklafl›k olarak 1.5 mm boyunda ve besinin
bol oldu¤u ortamlara küçük paketler halinde b›rak›l›r. Ergin bir difli dört günlük
periyotta, 75S ile
O R150
U aras›nda de¤iflen yumurta paketleriyle toplam 500 yumurta b›rak›r. Larvalar uygun koflullarda yaklafl›k olarak 20 saat içinde yumurtadan ç›karlar. Larvalar, 3 ile 9 mm aras›nda, tipik beyaz›ms› krem renkli, bafla do¤ru konikD‹KKAT
leflen silindirik yap›l›d›r.
Pupalar› ise yaklafl›k olarak 8 mm ve son evrede koyu kahve renklidir. GeliflSIRA S‹ZDE bafl k›sm›ndaki kapak aç›l›r ve ergin sinek d›flar› ç›kar.
me tamamland›¤›nda
Karasineklerin medikal aç›dan oldukça büyük önemleri vard›r. Karasineklerin
habitat seçimi, davran›fllar› ve besin tercihleri oldukça çeflitlilik göstermektedir.
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
241
Çünkü ergin bireyler çürümekte olan bitkisel ve hayvansal materyallerle, bitki polenleriyle, d›flk›yla hatta kanla bile beslenmektedir. Bu beslenme al›flkanl›klar› ve
insanlarla iç içe yaflamalar› nedeniyle tifo, flarbon gibi birçok hastal›k etkeninin tafl›nmas›nda rol oynamaktad›rlar. Bunlara ek olarak bir türün Afrika uyku hastal›¤›n›n vektörü oldu¤u bilinmektedir.
fiekil 9.13
Ergin bir ev sine¤i
Musca domestica
(karasinek).
At sinekleri (Tabanidae)
Tabanidae’ye ait türleri büyük yap›lar›, diurnal beslenme aktiviteleri ve ac› veren
›s›r›klar› nedeniyle insanlar taraf›ndan iyi tan›nan sineklerdir. Familya içinde büyük
çeflitlilik gözlenmektedir ve tür say›s› bak›m›ndan oldukça zengin bir familyad›r.
Ergin Tabanidler orta büyüklükten 25 mm’ye kadar boyutlara kadar de¤iflen
vücut yap›s›na sahiptir. T›knaz, genifl flekilde kahverengi siyahtan yeflil ve sar›ya
kadar renklenen böceklerdir. Genifl, belirgin iki göz ile donanm›fl yar›m ay fleklinde bafl, canl› böceklerde k›rm›z›dan yeflile de¤iflirken, ölü böceklerde soluklafl›r.
Gözler Chrysops türlerinde ço¤unlukla benekli, Haematopota türlerinde zikzak,
Tabanus türlerinde ise yatay ve düz bantl›d›r (fiekil 9.14).
Diurnal: Yaln›z gün ›fl›¤›nda
aktif olma durumudur.
fiekil 9.14
Ergin bir difli
Tabanus bifarius.
Yaflam döngüleri yumurta, larva, pupa ve ergin olmak üzere dört evreden meydana gelir. Yumurtalar genellikle larvalar›n yaflam alanlar› olan sucul, yar› sucul
veya nemli topraklara b›rak›lmaktad›r. Larvalar› predatördür, genellikle di¤er diptera türlerinin larvalar› ile beslenirler. Larval geliflim genellikle 1 y›ld›r ancak 2–3
242
y›l süren türleri de vard›r. Erginler ilkbahar sonunda pupadan ç›kar ve türlere ba¤l› olarak yaz aylar› boyunca aktiftirler.
Birçok tabanid türünün diflileri ovaryum geliflimlerini tamamlayabilmeleri için
kanla beslenmeleri gerekmektedir. Konaktan emilen kan miktar› Chrysops türlerinde 20-25 mg aras›nda de¤iflirken, Tabanus spodopterus gibi büyük türlerde 700
mg’a kadar ulaflabilmektedir.
S›cak bölgelerde, ergin tabanidler insanlar› rahats›z eden en önemli sinekler
aras›ndad›r. Daha önemlisi baz› patojenleri ve parazitleri (virüs, bakteri, protozoa
ve nematodlar) mekanik ve biyolojik vektör olarak tafl›yabilmektedirler. Ancak tabanidlerin biyolojik vektörlü¤ü çok fazla yayg›n de¤ildir. Tabanidler taraf›ndan tafl›nan en önemli hastal›k ajanlar› ve tafl›nma flekli Tablo 9.5’de verilmifltir.
SIRA S‹ZDE
6
D Ü fi Ü N9.5
EL‹M
Tablo
Atsinekleri
taraf›ndan tafl›nan
S Ohastal›k
R U
baz›
ajanlar› ve tafl›nma
flekli.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Mekanik ve SIRA
biyolojik
S‹ZDEvektör aras›nda ne fark vard›r?
fi Ü N E L ‹ M
Hastal›kD ÜAjan›
Vektörler
Co¤rafik
Da¤›l›m
Tafl›nma flekli
S O R U
Virüsler
Lentivirus sp. (Anemi
D‹KKAT
etkeni)
Bovine leukemia (S›g›rlarda
SIRA S‹ZDE
lösemi etkeni)
Vibrio cholera (kolera
etkeni)
N N
Tabanus, hybomitra,
Chrysops spp.
Tüm Dünya’da
Mekanik
Tüm Dünya’da
Mekanik
Tüm Dünya’da
Mekanik
Tabanus spp.
Chrysops spp.
Tabanus,
Haematopota,
Chrysops spp.
Tüm Dünya’da
Amerika, Rusya
Mekanik
Tabanus, Atylortus spp.
Tabanus,
Haematopota,
Chrysops spp.
Tabanus spp.
Amerika, Avrupa
Mekanik
Amerika, Afrika, As- Mekanik
ya
Mekanik
Amerika, Afrika
Tabanus spp.
Tabanus spp.
AMAÇLARIMIZ
Bakteri/Riketsia
Anaplasma marginale
K ‹ T A P
Bacillus antracis
TELEV‹ZYON
Protozoa
Besnoitia besnoiti
Trypanosoma evansi
‹NTERNET
Trypanosoma vivax
Nematodlar
Loa loa
Elaeophora
Schneideri
Mekanik
Tüm Dünya’da
Mekanik
Chrysops spp.
Afrika
Hybomitra, Tabanus spp Amerika, Avrupa
Biyolojik
Biyolojik
Tabanidlerin kontrol alt›na al›nabilmesi amac›yla gelifltirilmifl yeterli yöntem
yoktur. Ancak bu sineklerin yayg›n olarak bulundu¤u tehlikeli sucul üreme alanlar›n drenaj ve manipülasyonlarla kontrol alt›nda tutulmas› gibi önlemler düflünülebilir. Ayr›ca batakl›klar›n kurutulmas› ve vejetasyonun artt›r›lmas› yumurta say›s›n›n düzenlenmesine ve larva say›s›n›n azalt›lmas›na yard›mc› olabilir.
243
Özet
N
A M A Ç
1
‹nsanlarda parazit olan eklem bacakl› türlerini
tan›yabilmek.
Eklembacakl›lar hakk›nda bilgi sahibi olmak,her
y›l meydana gelen eklembacakl› sald›r›lar› ile oluflan birçok hastal›k, akut ve uzun süreli etmenler
ve özellikle t›bbi aç›dan önemli paraziter türlerin
etkileri hakk›nda fikir edinmek anlam›na gelir.
Bu sayede d›fl morfolojik özelliklerinden bafllayarak teflhis yöntemleri kolayl›kla uygulamas›n›n
gerçeklefltirilmesi ve tespite uygun hareket edilmesi sa¤lan›r. Böylelikle karfl›lafl›lan unsurlar›n
do¤ru tespiti, türe uygun müdahalenin yap›lmas›, minimum zarar ve masraf ile uygun tekniklerin uygulanmas›na olanak verir.
N
AM A Ç
2
Parzit türlerinin neden olduklar› hastal›klar› ve
bu hastal›klara etki mekanizmalar›n› tan›mlayabilmek.
Eklembacakl›lar insan sa¤l›¤›n› direkt yâda dolayl› yoldan etkileyebilir. Direkt etki ›s›rma, sokma, alerji gibi mekanizmalarda gerçekleflirken,
dolayl› olarak etkileri hastal›k etmenleri için tafl›y›c› vektör niteliklerinden gelmektedir. Fiziksel
etkileflimin ard›ndan aktar›lan birçok hastal›k etmeninin insana aktar›m yollar›, etkilerinin fliddeti, patojenik faaliyetlerin nas›l gerçekleflti¤i ve
parazitizm görülen gruplar›n davran›fllar› hakk›nda bilgi sahibi olabileceksiniz.Bu sayede enfeksiyon ajanlar›n› ve tafl›y›c› vektör konumundaki gruplar›, parazit eklembacakl›lar› tayin edebilir, gerekli davran›fllar› gerçeklefltirebilirsiniz.
244
1. Afla¤›daki sivrisinek cinslerinden hangisine ba¤l› türler Dang hummas› hastal›¤›na yol açar?
a Aedes
b. Culex
c. Anopheles
d. Ochlerotatus
e. Culicoides
2. Afla¤›dakilerden hangisi Chagas hastal›¤›na neden
olan familyaya ait türler içerir?
a. Cimicidae
b. Triatominae
c. Tabanidae
d. Araneidae
e. Muscidae
3. Afla¤›dakilerden hangisi eklembacakl›lar›n (Arthropoda) insan sa¤l›¤›na direkt etkilerinden biri de¤ildir?
a. Is›rma
b. Hastal›k etkenlerinin tafl›nmas›
c. Sokma
d. Miyasis
e. Alerji
4. Afla¤›daki kene cinslerinden hangisine ait türler Lyme
hastal›¤›na yol açar?
a. Dermacentor
b. Ixodes
c. Amblyomma
d. Hyalomma
e. Rhipicephalus
5. Afla¤›dakilerden hangisi insanda uyuza neden olan
türlerden biri de¤ildir?
a. Sarcoptes scabiei homin
b. Demodex folliculorum
c. Demodex brevis
d. Culex pipiens
e. Sarcoptes scabiei
6. Afla¤›dakilerden hangisinde Tabanidae (At sinekleri)
türlerinin tafl›d›¤› hastal›k ajanlar›ndan tafl›nma flekli biyolojiktir?
a. Trypanosoma evansi
b. Trypanosoma vivax
c. Francisella tularensis
d. Bacillus antracis
e. Loa loa
7. Afla¤›dakilerden hangisi Tahtakurular›n›n (Cimicidae) özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Zorunlu hematofag d›fl parazitlerdir.
b. Kanatl›d›rlar.
c. Dorso-ventral yönde yass›laflm›fllard›r.
d. Erginleri oval, k›z›l kahverengi renklidir.
e. Hepatit-B virüsü tafl›yabilirler.
8. Afla¤›daki gruplardan hangisinde vebaya neden olan
türler bulunur?
a. Diplopoda (K›rkayaklar)
b. Pireler (Siphonaptera)
c. Bitler (Phthiraptera)
d. Chilopoda (Ç›yanlar)
e. Akarlar ve Keneler (Acarina)
9. Afla¤›daki yöntemlerden hangisi miyaz kontrolü için
de¤ildir?
a. Yaralar›nn erken tedavi edilmesi.
b. Çal›flma ve yaflam ortamlar›nda hijyen kontrolü
yap›lmas›.
c. Miyaz etkeni sineklerin do¤al düflmanlar› olan
türlerin do¤aya sal›nmas›.
d. Daha iyi tedavi için yaralar›n aç›kta b›rak›lmas›.
e. Antiseptik maddelerin kullan›lmas›.
10. Afla¤›dakilerden hangisinde K›r›m-Kongo Kanamal›
Atefli hastal›¤›na yol açan tür do¤ru olarak verilmifltir?
a. Calchas nordmanni
b. Musca domestica
c. Sarcoptes scabiei homin
d. Ixodes sp.
e. Hyalomma marginatum
245
1. a
2. b
3. b
4. b
5. d
6. e
7. b
8. b
9. d
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise Sivrisinekler (Culicidae) konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise Redüvidler (Reduviidae)
konusuna bak›n›z.
Yan›t›n›z yanl›fl ise Arthropodlar›n T›bbi Aç›dan
Direkt Etkileri ve Dolayl› Etkileri konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise Tablo 10.3 ve Keneler (Ixodidae) konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise Arthropodlar›n T›bbi Aç›dan
Direkt Etkileri konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise At sinekleri (Tabanidae) konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise Tahta Kurular› (Cimicidae)
Yan›t›n›z yanl›fl ise T›bbi Aç›dan Önemli Arthropod Gruplar› Tablo 10.3’ ü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise Miyaz Sinekleri (Musciodea
ve Oestriodea) konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise K›r›m-Kongo Kanamal› Atefli bölümünü gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Oviparl›k: Döllenme vücut içerisinde ya da d›flar›s›nda
olabilir. Zigot vücut d›flar›s›nda geliflir. Bununla birlikte
yumurtalar difli taraf›ndan tafl›nabilir (örümceklerde vücudun son k›sm›nda oldu¤u gibi).
Ovoviviparl›k: Belirli evreye kadar, zigot, ana vücudundaki özel bölmelerde geliflir. Baz›lar›nda larva devresine kadar ana vücuduna gelifltikten sonra d›flar› b›rak›l›r (ev karasineklerinde oldu¤u gibi), baz›lar›nda zigot ana vücudu içerisinde, yaln›zca efleysel organlar›
geliflmemifl; fakat di¤er tüm organlar› taraf›ndan ergin
olan yavrulara kadar geliflir ( örne¤in lepistes bal›klar›).
S›ra Sizde 2
Keratoz: Derideki korneum tabakas›n›n kal›nlaflmas›na denir.
Dermatit: Dermatit (egzama) deride k›rm›z›, pul pul
ve afl›r› kafl›nt› ile belirgin iltihapl› bir deri hastal›¤›d›r.
Renkli deride bu k›rm›z›dan çok morumsu olabilir ya
da sadece cildin rengi koyulafl›r.
S›ra Sizde 3
Hemimetabol geliflme: Yumurtadan ç›kan yavru k›smen ergine benzer. Ad›m ad›m geliflerek sonunda erginleflir. Deri de¤ifltirme, sadece vücudun büyümesini
de¤il, vücut organlar›n›n da ad›m ad›m ergine benzemesini sa¤lar.
Holometabol geliflim: Yumurtadan ç›kan yavru ergine hiç benzemez; çok kere yaflad›¤› ortam ve besin çeflidi bak›m›ndan erginden farkl›d›r. Bu larva devresinin
sonunda genellikle beslenmesiz ve hareketsiz birkaç
gün ya da birkaç ay hatta bir y›l süren bir devreye girerek ergin organlar›n› meydana getirir.
S›ra Sizde 4
Vektör eklembacakl› türlerinde ovaryumun geliflmesi
ve yumurta oluflturulmas› için özel proteinlere ihtiyaç
vard›r. Dolay›s›yla bu canl›lar›n difli bireyleri ihtiyaç
duyduklar› proteini kan emerek sa¤larlar.
S›ra Sizde 5
Avrupa, Asya ve Kuzey Afrika'y› içine alan zooco¤rafik
bölge. Güney çöl kufla¤›na kadar uzan›r. Büyük Sahra,
Arabistan ve ‹ran çölleriyle Çin bu bölgenin içindedir.
Ülkemiz de bu zooco¤rafik bölge içinde yer al›r.
S›ra Sizde 6
Mekanik Vektörlük: Patojen etken vektör de bir biyolojik geliflme geçirmeden di¤er konaklara bulaflabiliyorsa bu tip vektörlere mekanik vektör ad› verilir.
Biyolojik Vektörlük: Bu tip vektörlerde, patojen etkenler artropod vücudunda biyolojik geliflme geçirdikten sonra baflka bir kona¤a aktif olarak nakledilir.
Kaynaklar
Alt›ntafl, K. (1997). T›bbi Genel Parazitoloji ve Protozooloji. Ankara: Medikal Network ve Nobel.,
Demirsoy A. (2003) “Yaflam›n Temel Kurallar›” Cilt II,
K›s›m II Entomoloji Meteksan Matbac›l›k, Ankara.
Garcia, LS. (2001). Diagnostic Medical Parasitology,
Fourth.Ed. ASM pres.
Mullen R. G. and Durden L. A. (2005) “Medical and Veterinary Entomology” Academic Press.
Jerome, G., (2008). Infectious Diseases and Arthropods,
Humana Press, a part of Springer Science, Business
Media, LLC.
Sayg› G. (2009).Paraziter Hastal›klar ve Parazitler.
Sivas: Es-Form ofset.
Baflkanl›¤›. (2008). Bulafl›c› Hastal›klar›n Surve-
yans›
10
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
‹nsanda nadir görülen ba¤›rsak helmintlerini ve neden olduklar› hastal›klar›
tan›mlayabilecek,
‹nsanda nadir görülen ve s›ra d›fl› filaryal parazitleri ve bunlar›n oluflturduklar
hastal›klar› tan›mlayabilecek,
Ba¤›rsaklarda yerleflen s›ra d›fl› ve nadir görülen sestodlar› (flerit solucanlar)
ve neden olduklar› hastal›klar› tan›mlayabilecek,
‹nsanda nadir görülen Trematodlar ve neden olduklar› hastal›klar›
tan›mlayabilecek,
Sülükler ve insan sa¤l›¤› konular›n› anlatabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Helmint
Sestod
S›ra d›fl›
Nematod
•
•
•
•
Zoonotik enfeksiyon
Trematod
Coenurus
Sülük
S›ra D›fl› ve Nadir
Görülen Parazit
Hastal›klar›
• SIRA DIfiI VE NAD‹R GÖRÜLEN
PARAZ‹T HASTALIKLARI
• ‹NSANDA NAD‹R GÖRÜLEN
BA⁄IRSAK NEMATODLARI
F‹LARYOZ ETKENLER‹
• NAD‹R GÖRÜLEN CESTOD
ENFEKS‹YONLARI
TREMATODLAR
• SÜLÜKLER VE ‹NSAN SA⁄LI⁄I
S›ra D›fl› ve Nadir Görülen
Parazit Hastal›klar›
SIRA DIfiI VE NAD‹R GÖRÜLEN PARAZ‹T
HASTALIKLARI
Parazitlerin bölgeye, iklime ve toplumun sosyoekonomik flartlar›na göre türleri ve
yay›l›fllar› ve yo¤unluklar› de¤iflebilmektedir. Ancak parazitlerin ço¤unun sosyoekonomik olarak yetersiz oldu¤u bölgelerde daha yayg›n görüldü¤ü kaç›n›lamaz
bir gerçektir.
Bu ünitede anlat›lacak olan parazitlerin ço¤u ülkemizde henüz bildirilmemifl
olan, belki de gözden kaçan parazitozlardand›r. Ancak globalleflen dünyada ülkelerin birçok al›flkanl›k gelenek ve göreneklerindeki farkl›laflmalar ülkemizde de etkisini göstermifl, beslenme al›flkanl›klar›m›z›n yan› s›ra iklim koflullar›nda da önemli farkl›laflmalar görülmeye bafllanm›flt›r. Bunun yan› s›ra gerek ifl gerekse turizm
amaçl› farkl› ülkelere seyahatlerle birlikte bugüne kadar göz ard› edilen, yada akla getirilmeyen pek çok parazite de rastlamam›z olas› hale gelmifltir.
‹nsan parazitlerini tan›yarak hastal›klar›ndan ve zararlar›ndan toplumu korunmak amac›yla parazitli kiflilerin tan›mlan›p, gerekli tedavilerini yap›lmas› gerekir.
Bu bölüm, belirli co¤rafyalarda ve ülkemizde görülen parazit hastal›klar›n›n yan›
s›ra, nadir görülen parazitler ve oluflturduklar› hastal›klar hakk›nda fark›ndal›k yarat›lmak amac›yla yaz›lm›flt›r.
‹NSANDA NAD‹R GÖRÜLEN BA⁄IRSAK
NEMATODLARI
Normalde evcil yada vahfli hayvanlar›n paraziti olan baz› nematodlar, sporadik olarak insanda yerleflebilirler. ‹nsan vücudunda yerleflen parazit nematodlardan birço¤u dünyan›n sadece belirli bölgelerinde görülmektedir. Ancak bu bölgelerin baz›lar›nda görülen olgu say›s› çok olurken, bir baflka bölgede nadir olarak görülmektedir. Bu flekilde ülkemizde normal olarak yay›l›fl göstermezken nadir de olsa
ara s›ra rastlananlar olabilmektedir. Ancak bunlar›n bir k›sm› bu özellikleri nedeniyle t›bbi yay›nlar›m›zda yer almam›flt›r. Bu nematodlar›n ve neden olduklar› parazitozlar›n herhangi bir toplumda görülmesi, o toplumun yeme, d›flk›lama, giyinme ve di¤er yaflam al›flkanl›klar› ile yak›ndan iliflkilidir. Burada bunlardan en s›k
rastlan›lanlar üzerinde durulmufltur.
Nadir Görülen Çengelli Solucan Türleri
Nematodlar ünitesinde de¤inilen çengelli solucan türleri olan, A. duodenale ve N.
americanus’un d›fl›nda çengelli solucan grubundaki baz› türler de insan› enfekte
248
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
edebilmektedirler. Bunlar›n ço¤unlu¤u insan› larval dönemlerinde istila ederler,
ancak bunlar deri alt›nda s›n›rl› olarak kal›r, ba¤›rsa¤a geçip olgunlaflamazlar.
Buna karfl›l›k son y›llarda bunlar aras›nda baz› türlerin ba¤›rsa¤a da geçebildikleri
bildirilmifltir. Larvalar›n deride kal›p, yol açt›klar› deri veya kutanöz larva migrans
S Oünitede
R U
hastal›klar› 6.
anlat›lm›flt›r.
S O R U
6. Ünitede anlat›lan
D ‹ K K A Tlarva migrans etkenleri ile ilgili bilgileri yeniden gözden geçiriniz.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Ancylostoma braziliense
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
fiekil 10.1
A. braziliense
eriflkin difli ve erkek
‹ Ndönemi
TERNET
SIRA S‹ZDE
‹lk kez 1910 y›l›nda Brezilya’da görülmüfltür. Kedigiller ile köpekgillerin bir parazitidir. Güney Do¤u Asya’da insanlarda görüldü¤ü bildirilmifltir. A¤›z kapsülünde
bir çift küçük, belirsiz orta difl ile bir çift büyük difle sahiptir. Erkek parazit 8 mm
AMAÇLARIMIZ
x 0.27 mm, difli de 10 mm x 0.3 mm boyutlar›ndad›r. Diflinin vücudunun vulva seviyesinde belirgin, köfleli bir bükülme göstermesi tipiktir (fiekil 10.1). Yumurtalar›
A. duodenale’ninkilere çok benzer ve ondan ay›rt edilemez. ‹nsanda deri larva
K ‹ T A P
migrans› (DLM) etkenidir. Amerika’n›n k›y› yörelerinde, Brezilya, Uruguay, Arjantin, ‹spanya, Güney Afrika gibi yerlerde saptanm›flt›r. Yurdumuzda görüldü¤üne dair bir kay›t yok.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Difli
erkek
Ancylostoma caninum
Köpeklerin bir di¤er çengelli solucan parazitidir. Özellikle Kuzey yar›mkürede görülür. A¤›z kapsülleri genifl olup içinde üç çift difl vard›r. ‹nsanlarda 3. dönem larvas› kutanöz (deri) larvas› migrans (KLM) etkenidir, kaslarda iltihaba yol açar.
Paratenik konaklarda da kaslarda yerleflti¤i belirlenmifltir. Erkek parazit 10 mm x
0.4 mm boyutlar›nda, difliler 14 mm x 0.6 mm’dir. Yumurtas› A. duodenale’nin yumurtalar›na benzer; 64 µm x 40 µm boyutlar›ndad›r.
Ancylostoma duodenale ile Necator americanus enfeksiyonlar›na benzemeyen bir parazitoz oluflturdu¤u anlafl›lm›flt›r. Bu iki tür parazit genellikle süregen
ve kan kayb› ve anemiyle seyreden bir enfeksiyona yol açarken, A. caninum, insanda eozinofilik enterite neden olmaktad›r. Parazitler yumurtlamad›klar› için tan›
zordur. Olgular özellikle Avusturalya’da yaflayan Kafkasya kökenlilerde saptanm›flt›r. Amerika, New Orleans’ta rektal kanamal›, 7 yafl›nda bir çocukta A. caninum
enfeksiyonundan flüphe edilmifl ve kolonoskopide herhangi bir çengelli solucan
görülmemifl olmas›na karfl›n hastan›n serumunun ELISA ve Western Blot test yön-
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
D Ü fi ÜParazit
N E L ‹ M Hastal›klar›
10. Ünite - S›ra D›fl› ve Nadir Görülen
temiyle pozitif sonuç vermesi, üstelik çocu¤un evindeki köpe¤in
K S‹ OT Rbu
AU Pparazitlerle
enfekte oldu¤unun saptanmas› tan›y› sa¤lam›flt›r. Tedavisi antihelmintiklerle yap›labilmektedir.
D‹KKAT
Bu çengelli solucan türünün yurdumuzda temelde yurt d›fl›ndan
köT E L E V ‹ Z Ygetirilen
ON
peklerde görüldü¤ü bildirilmifltir. Yerli köpeklerimiz ve insanlarda görülüp görülSIRA S‹ZDE
medi¤i hakk›nda bir bilgiye rastlanmam›flt›r.
Ancylostoma ceylanicum
K ‹ T A P
Erkek parazit yaklafl›k 8 mm, difli ise 10 mm’boyundad›r. A¤›z kapsülü oval flekilde ve içinde bir çift difl bulunur. 1911 y›l›nda Seylan’da kedilerde görülmüfltür. ‹nsan olgular› ise Filipinlerde, Tayvan ve Hindistan’da saptanm›flt›r.
insanT E L E VBu
‹ Z Y türün
ON
da deri larva migrans› oluflturmad›¤› bildirilmifltir. Bu özelli¤i nedeniylede A. braziliensis’ten ayr›l›r. Yurdumuzda görülmemifltir.
‹ N Tdetayl›
E R N E T bilgi ve pawiki.medpedia.com/Ancylostoma_ceylanicum_(hoo... bu konuda daha
razitin yaflam döngüsü için adresine baflvurabilirsiniz.
AMAÇLARIMIZ
249
K S ‹ O TR AU P
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
N N
‹NTERNET
cal.vet.upenn.edu/.../website/dogparasites.htmatlas.or.kr/atlas/alphabet_view.php?my_coAMAÇLARIMIZ
deNa...internet adresinden çengelli solucanlarla ilgili bilgilere ulaflabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Ancylostoma malayanum
Ancylostoma cinsinin en büyük türüdür. Hindistan ve Malezya’da ay›larda görülmüfltür. Erkek 12-15 mm uzunlu¤unda, 0.6 mm çap›ndad›r; spikülleri uzundur. Difli parazit daha uzun ve silindiriktir. ‹nsandan bir kez bildirilmifltir. Yurdumuzda
görülmemifltir.
‹nsanda Nadir Görülen Di¤er Nematodlar
Ascaris suum
Domuzlar›n bir paraziti olan Ascaris suum’un, genel görünümü Ascaris lumricoides’e çok benzer. Y›llarca farkl› ülkelerden pek çok araflt›rmac› iki türü birbirinden
ay›rt etmeye yarayacak kriterleri saptamaya çal›flm›fllar, fakat kesin bir sonuca ulaflamam›fllard›r. Ayr›mda kullan›lan k›staslar hala tart›flmal› olup, konak baz›nda ayr›m geçerlili¤ini korumaktad›r.
Eriflkin parazitin erkekleri 28 cm x 3.4 mm, diflileri ise 35 cm x 5.0 mm boyutundad›r. Parazitin döllenmifl ve döllenmemifl yumurtalar›n› da A. lumbricoides’inkilerden ay›rt edilemez. Bu yumurtalar›n boyutu s›ras›yla 6575 x 50-55 µm ve 75-80 x 4152 µm’dir (fiekil 10.2). Yaflam
döngüsü de A. lumbricoides’le
benzerlik gösterir. Sadece konak zinciri domuz-domuz-domuz fleklindedir. Bazen de bu
zincire insanlar da girer. Yumurtalar› d›fl ortamda, toprakta geliflir. ‹çinde larva oluflmufl
yumurtalar insan ve do¤al kona¤› domuzlar için bulafl›c›d›r.
Domuz yetifltirilen yerlerde
daha çok çocuklarda görülür.
fiekil 10.2
Ascaris suum
yumurta yap›s›
250
Ba¤›rsak t›kanmas›na da yol açabilir. Neden oldu¤u belirtiler, tan› ve tedavi A.
lumbricoides enfeksiyonunda oldu¤u gibidir. Ascaris suum enfeksiyonu henüz ülkemizden bildirilmemifltir.
SIRA S‹ZDE
1
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
Strongyloidies fuelleborni
D Ü fi fuelleborni
ÜNEL‹M
Strongyloides
Afrika’da, özellikle Zaire, Zambiya ve onlara komflu ülkelerde tan›mlanm›flt›r. ‹nsan d›fl›nda di¤er primatlarda da yayg›n oldu¤u bildirilmektedir. ‹nsan Solgular›na
genellikle alt› aydan küçük çocuklarda rastlanmaktad›r. DiO R U
fli parazit yumurta yumurtlar ve bunlar konak ba¤›rsa¤›nda aç›lmad›¤›ndan, d›flk›
örneklerinde di¤er türlerden farkl› olarak larva görülmez. Buna karfl›l›k emzikli anD‹KKAT
nelerin sütünde larva bulundu¤u bildirilmifltir (fiekil 10.3). D›flk›da larva olmay›nca da enfekte kiflilerde iç ve d›fl otoenfeksiyon görülmedi¤i düflünülmektedir. S. fuSIRA S‹ZDEbir parazitozdur. Enfeksiyona do¤al koflullarda yakalan insanelleborni zoonotik
larda görülen belirtiler hakk›nda fazla bir bilgimiz yoktur. Fakat gönüllü olarak enfekte edilenlerde üst abdominal bölgede a¤r›, gevflek d›flk› ç›karma ve ›sl›k fleklinAMAÇLARIMIZ
de solumun saptanm›flt›r. Hastalara antiparaziter tedavinin yan›s›ra plazma veya
kan transfüzyonu gibi destek tedavi de verilmektedir.
S. fuelleborni’nin bir alt türü olarak kabul edilen S. fuelleborni kellyi, Papua YeK ‹ T A P
ni Gine’de hem çocuklarda hem de eriflkinlerde görülmektedir. Bu tür S. fuelleborni’nin aksine bu bölgedeki primatlarda görülmedi¤i gibi baflkaca da bir rezervuar
kona¤› da belirlenememifltir. Bu parazitle enfekte kiflilerin d›flk›s›nda da yumurta
T E L E V ‹ Z Y görüldü¤ü
ON
görülür. Parazitin
yerlerde prevalans›n % 80’lere, hatta %100’e ulaflt›¤›
bildirilmifltir. Parazitoz 3 haftal›k ile 1 yafl aras›ndaki çocuklarda daha s›k görülmektedir. Bu yörelerde çocuklarda görülen fliflmifl kar›n (swollen belly) sendromunun, çocuklar›n bu parazitle enfekte olmalar›na ve vücutlar›ndaki parazit say›‹NTERNET
s›na ba¤l› oldu¤u
anlafl›lm›flt›r. Buna göre, yüksek yumurta say›s› ve protein kayb›na ba¤l› enteropati bu durumla iliflkilidir. Parazitozun görüldü¤ü 2-6 ayl›k çocuklarda, abdominal fliflkinlik, sürgün, solunum güçlükleri, kilo kayb›, hipoproteinemi
ve periferal ödem görülür. Parazitin bulafl›m›n›n parazitle kontamine topraklar›n
bebeklerin alt›na sar›lmas›ndan kaynakland›¤› düflünülmektedir. Ayr›ca parazitin
anne sütünden de bebeklere geçebilece¤i bildirilmifltir. Tedavi görmeyen bebekler
aras›ndaki ölüm oran› yüksektir. fiiflmifl kar›n belirtili çocuklara bu tedaviye ek
olan antibiyotik tedavisi de önerilmektedir. S. fuelleborni ve alt türü S. fuelleborni
kellyi bugüne kadar yurdumuzda görülmemifltir.
S O R U
SIRA S‹ZDE
Ülkemizde A.
suum
olgular›na rastlanmamas›n›n en önemli nedeni sizce nedir?
SIRA
S‹ZDE
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
fiekil 10.3
D›flk›da
Strongyloides
fuelleborni
yumurtas› ve
larvas›
SIRA S‹ZDE
2
S. fülleborni’nin
yak›n akrabas› olan S. stercoralis yumurtas›n› d›flk›da görebilirmiyiz?
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
10. Ünite - S›ra D›fl› ve Nadir Görülen Parazit Hastal›klar›
251
Eustrongylides cinsine ait pek çok türün larvalar› kufl ve bal›klar› enfekte edebilirler (fiekil10.4). Bunun yan› s›ra zaman zaman bu türlerden baz›lar› sporadik olgular halinde bal›kç›l›k yapanlarda ve çi¤ bal›k (sufli) tüketen insanlarda tan›mlanm›fllard›r. Bu parazitin eriflkini insanda parazitlenmez. ‹nsanlar paratenik
SIRA S‹ZDEkonakt›rlar
ve larvalar abdominal bofllu¤a yay›ld›¤› için cerrahi olarak buradan ç›kart›lmalar›
gerektirmektedir. Eustrongylides’ lerin pek çok türü karnivorlar›n böbreklerinde
D Ü fi Ü N E L ‹gösterirler.
M
parazitlenen helmintlerden Dioctophyma renale ile oldukça benzerlik
SIRA S‹ZDE
Eustrongylides türleri
fiekil 10.4
S O R U
ergin
AMAÇLARIMIZ
yumurta
ikinci ara
konak
bal›klar
S O R U
Eurostrongylus
sp’in yaflam
döngüsü D ‹ K K A T
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
larval› yumurta
ara konak
oligochate
‹ N T E R Ntürleriyle
ET
wildlife1.wildlifeinformation.org/S/00dis/Par...adresinden Eurostrongylus
ilgili
bilgilere ulaflabilirsiniz.
Nadir Görülen Trichinella Türleri
Trichinella cinsine ait, insanda enfeksiyon oluflturan Trichinella spiralis’in d›fl›nda;
T. pseudospiralis ve T. britovi türleri de az say›da da olsa triflinoza sebep olabilirler. Bu türlere de T. spiralis’in bulundu¤u yerlerde ve arktik bölgelerde rastlanmaktad›r. Bulafl›m yollar› ve yaflam siklusu yine ayn› türe benzerlik gösterir. Kesin
konak görevi yapan enfekte memeli ayn› zamanda kaslar›nda kapsüllenmifl enfektif larvalar› da bar›nd›r›r. Evcil ve yabani domuzlar bu helmintin insanlara bulaflmas›nda en önemli rol alan konaklard›r. Fakat ay› ve deniz ayg›r› da bulafl›c› larvalar› bulundurabilmektedir. Triflinozun kontrolü, enfektif tafl›y›c› et ürünlerinin iyice
piflirildikten sonra yenmesiyle ve bu tafl›y›c› konaklara iyi hayvanc›l›k uygulamalar› yoluyla yap›lmaktad›r. Enfeksiyon, parazit yüküne ba¤l› olarak hafif yada belirtisiz durumdan fliddetli hastal›¤a kadar de¤iflmektedir. Klinik belirtiler enfeksiyonun evresiyle ilgili olarak de¤ifliklik göstermektedir. Eriflkin kurtlara ba¤l› gastrointestinal semptomlar sadece bir hafta sürmekte ve mide bulant›s›, kusma, kar›n a¤r›s› ve ishal ve/veya kab›zl›k gibi semptomlarla seyretmektedir. Atefl, özellikle gözler etraf›nda bariz olan yüz ödemi, miyalji ve belirgin eozinofili triflinozun dört
önemli özelli¤idir. Bu semptomlar göç eden penetre olan larvalarla oluflmaktad›r.
Hafif enfeksiyonlarda sadece eozinofili görülebilmektedir. Larvalar›n göçü bulundu¤u organa özgü özellikler tafl›maktad›r. E¤er beyin ve meninksler öncelikle etkilenirse, nörolojik semptomlar yayg›nd›r.
‹NTERNET
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
252
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
Tan›daAMAÇLARIMIZ
kas biyopsi örneklerinin direkt mikroskobik incelenmesiyle (taze kas
liflerini lamlar aras›nda s›k›flt›rarak ve mikroskobik yolla gözlemlenmesi) larvalar
saptanabilmektedir. Daha yayg›n olarak larvalar, formolle fiske edilmifl, parafine
gömülmüfl Kdoku
histopatolojik incelenmesiyle tespit edilirler. CDC’den
‹ T Akesitlerinin
P
temin edilebilecek özel antijenlerle de serolojik tan›lar› yap›labilmektedir.
Gongylonema
türleri
TELEV‹ZYON
Do¤ada kemirgenlerin kozmopolit bir parazitidir. Bazen ay›lar, domuzlar, maymunlar ve nadiren de insanlarda görülmektedirler (fiekil 10.5).
parasites-world.com/gongylonema-pulchrum-3/
adresinden daha fazla bilgilere ulaflabi‹NTERNET
lirsiniz.
fiekil 10.5
Gongylonema
pulchrum
Agamomermis hominis
Uzun, opak ön uç sivrilmifl, kütikülü in
ce ve çizgili bir mermithoid nematod tü
rüdür. Lahana y›lanlar› (cabbage sna
kes) olarak da tan›mlan›rlar. Eriflkin ne
matod toprakta özgür yaflar. Larvalar› bö
ceklerin, özellikle çekirgelerin nimf döneminin içine girer ve onlar›n hemoselinde geliflir. ‹nsanda 4 kez saptanm›fl ancak
bunlar rastlant›sal (aksidental) olgu olarak tan›mlanm›fllard›r. Tan›mlanan olgular›n birinde bir çocu¤un a¤z›nda yaklafl›k 14 cm uzunlu¤unda olgunlaflmam›fl bir
nematod olarak, di¤er olguda 65 cm uzunlu¤unda 1.5 mm çap›ndaki nematod,
eriflkin erke¤in üretras›nda ç›kar›lm›fl ve Agamomermis hominis olarak tan›mlanm›flt›r. Üçüncü olguda uterus kanserli bir kad›ndan, çap› 1 mm’den küçük, 56 cm
uzunlu¤unda bir nematod ç›kar›lm›flt›r. Di¤er bir olguda ise kar›n a¤r›s› ve fliddetli diyare yak›nmas› olan küçük bir k›z çocu¤unun d›flk›s›nda tan›mlanm›flt›r.
Bu parazitin yurdumuzda görüldü¤üne dair herhangi bir kay›t yoktur.
‹NSANDA NAD‹R GÖRÜLEN F‹LARYOZ ETKENLER‹
Bu grupta yer alan filaryalar normalde insan paraziti de¤ildir. Bu nedenle de insana bulafl›m gerçekleflse bile yerlefltikleri bölgede tam olarak olgunlaflamazlar. Bunlar aras›nda insanda en s›k tan›mlananlar Loa loa ile ayn› altfamilya içinde yer alan
Dirofilaria türleridir. Bu cinslere ba¤l› yaklafl›k 24 tür bulunmaktad›r. Bunlardan
bir k›sm› konaklar›n›n kalp ve damar sisteminde baz›lar› ise deri alt› dokularda yerleflirler. Mikrofilaryalar› k›ns›z olup kanda bulunur. Parazitin bulafl›m›nda farkl› türde sivrisinekler ara konak ve vektör rolü oynarlar. Dirofilaria immitis de dahil bu
türler, di¤er omurgal› canl›lar›n parazitleri olduklar› için oluflturduklar› parazitoz
zoonotik niteliklidir.
Dirofilaria immitis
Nokturnal periyod: Geceleri
aktif olan canl›lara verilen
add›r.
Dirofilariosis etkeni olan Dirofilaria immitis, tropikal, subtropikal ve s›cak ›l›man
bölgelerde yaflayan köpeklerin ve di¤er karnivorlar›n bir nematod parazitidir (fiekil 10.7). Parazitin vücut yüzeyini kal›n bir kütikül örter. Parazitin erkekleri12-18,
diflileri 25-30 cm uzunlu¤unda ve yaklafl›k 1 mm çap›ndad›r. Mikrofilarya k›ns›z
olup, 300-325 µm uzunlu¤unda, 7 µm çap›ndad›r. Larvalar› gece kan›nda görülür
(nokturnal periyod). Eriflkin parazit son kona¤›n›n sa¤ kalp damar›nda ve odac›¤›nda yaflar.
253
‹nsanda ilk olgu 1941 y›l›nda New Orleans’ta bir kad›n›n kalp damarlar›nda tan›mlanm›flt›r. Bunu, Chicago, Brezilya, Japonya ve Avustralya’dan bildirilen olgular izlemifltir. Parazitin bu olgular›n baz›lar›nda eriflkin, di¤erlerinde tam olarak olgunlaflmam›fl evrede oldu¤u bildirilmifltir. Bulunduklar› yerler aras›nda toplardamarlar, kar›n bölgesi, gö¤üs, deri alt› dokular ve testisler gibi organ ve dokular say›labilir. Dirofilaria immitis Amerika’n›n güney do¤usunda yayg›nd›r. Amerika d›fl›nda, Kolombiya, Brezilya, Japonya ve Avustralya’dan da olgular bildirilmifltir. Bu
olgularda parazit akci¤erler, kalp ve abdominal boflluktan elde edilmifltir. Genelde
akci¤er lezyonlar› rutin röntgen filmlerinde ay›rt edilebilir. Parazitoz üçe iki oran›nda kad›nlarda daha çok erkeklerde görülmüfltür. Olgular›n %15’inin yafl› 40’dan
küçük, %24’ü ise 60’›n üzerinde bulunmufltur. Uygun konak olmad›¤›ndan parazit
ço¤unlukla insanda olgunlaflamaz. Parazit insanlarda daha çok akci¤erlerde yerleflir. Fokal pulmoner filaryoz diye tan›mlanan bu parazitozda enfekte kiflilerin
gö¤üs röntgeninde yaklafl›k 1-3 cm çap›nda lezyonlar görülür. “Coin” lezyonlar›
olarak tan›mlanan bu yap›lar›n saptand›¤› kiflilerde, gö¤üs a¤r›s›, öksürük, atefl,
üflüme, k›r›kl›k ve kanl› balgam görülür. Hastalar›n ço¤u asemptomatiktir. Lezyonun nekrotik dokusu içinde s›kl›kla parçalanm›fl, bazen de kalsifiye durumda olan
tek parazit bulunur. Tan›da kanser flüphesini ekarte etmek için biyopsi yap›lmas›
gerekir. Uygun antijenle yap›lan serolojik deneyler pozitif sonuç verir. Bazen tan›
cerrahi giriflimde veya otopside konur.
fiekil 10.6
D. immitis’in gece
kan›nda
mikrofilaryalar›
fiekil 10.7
D. immitis’in
yaflam döngüsü
Dirofilaria repens
Bu parazit ve neden oldu¤u parazitoz Avrupa, Orta Do¤u ve Asya ülkelerinde görülür. Normalde köpeklerin ve kedilerin deri alt›nda yaflayan parazitidir. ‹nsan bu
254
parazit için uygun konak de¤ildir, fakat yine de enfekte olabilmektedir. ‹lk olgu
1930 y›l›nda Rusya’da Skarjabin taraf›ndan bildirilmifltir. Parazit bu olguda subkutanöz dokudaki nodüller içinde bulunmufltur. Bu nodüller sert, ura benzer flifllikSIRA S‹ZDE yerler, göz kapa¤›, parmak, yanak, meme alt› ve kas›k bölgelerdir. S›k görüldü¤ü
sidir (fiekil 10.8). Nodüllerden ç›kar›lan olgunlaflmam›fl difli genellikle 9.5-14 cm
uzunlu¤unda, 0.27-.054 mm çap›ndad›r. Vücut her iki uca do¤ru incelir ama ön
ucu daha kal›nd›r.
Kütikülü düz olup üzerinde ince çizgiler vard›r. Parazitin kütikülü, histopatolojik kistlerde ince, muntazam aral›kl›, alçak ve boyuna kabart›lara
sahip olarak Sgörülür.
O R U
SIRA S‹ZDE
S O R U
fiekil 10.8
D‹KKAT
D‹KKAT
Göz
kapa¤›nda D.
immitis
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
S O R U
S O R U
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA
‹ N T E S‹ZDE
RNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
www.cvbd.org/4075.0.html
adresinden D. immitis türüyle ilgili bilgilere ulaflabilirsiniz
Dirofilaria
tenuis
AMAÇLARIMIZ
Bu filarya türü Amerika’da rakunlar›n subkutanöz doku parazitidir ama insanda da
bulunmufltur. Parazitin kütikülü 3 tabakal› olup, 5-8 µm kal›nl›ktad›r. En d›flta yaklafl›k 10 µmK aral›klarla
‹ T A P dizilmifl boyuna kabart›lar vard›r. Erkek parazit 44.48 cm x
0.19 - 0.26 mm boyutlar›nda iken difli 8-13 cm uzunlu¤unda, 0.26 – 0.36 mm çap›ndad›r. Mikrofilaryas› 370-390 x 7 µm boyutlar›nda ve k›ns›z olup, nokturnal periyot özelli¤indedir.
TELEV‹ZYON
Bu parazit insan olgular›nda, göz veya göz kapaklar›ndan elde edilmifltir. ‹ki olguda elde edilen parazitin uterusunda mikrofilarya bulundu¤u görülmüfltür.
T E R N E T daha fazla bilgi ve yaflam döngüsü için www.dpd.cdc.gov/.../body_FiDroflaryalar‹ Nhakk›nda
lariasis_il14.htm adresine bakabilirsiniz
Dirofilaria ursi
Ay›lar›n filaryal parazitidir. Parazit, kona¤›n›n deri alt› dokular›nda yaflar. Vücut yüzeyini örten kütikül genellikle düzdür ve çok az dallanma gösteren boyuna kabart›lara sahiptir. Erkek D. ursi 51-86 cm uzunlu¤unda, 330-460 µm çap›ndad›r. Difli
parazit ise 117-224 mm x 460-700 µm boyutlar›ndad›r. Mikrofilarya k›ns›z olup,
185-292 µm uzunlu¤unda, 4.6-6.0 µm çap›ndad›r. Bu parazitin vektörü Similium
(Diptera) türleridir. Bu parazit ya da benzer türleri erkeklerin subkutanöz dokular›nda, kad›n hastalar›n ise gö¤üs ve bafllar›nda, kollar›n›n üst k›s›mlar›mda, kaflta,
kafan›n arka bölgesinde bulunmufltur. Olgular baflta Amerika olmak üzere, Kana-
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
255
TELEV‹ZYON
da ve ‹ngiliz Kolombiya’s›nda görülmüfltür. Olgulardan elde edilen parazitler tam
olgunlaflmam›fl difli ve erkeklerdir.
www.dpd.cdc.gov/.../body_Filariasis_il_th.htm adresinden D. ursi ile‹ Nilgili
ulaflaT E R Nbilgilere
ET
bilirsiniz.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Dipetalonema sp.
Amerika’da erkek ve kad›nlar›n göz ve kar›n duvarlar›nda bu cinse ait oldu¤u saptanan parazitler saptanm›flt›r. Olgular›n birinde görülen parazitin, 21 mm uzunlu¤unda olgunlaflmam›fl difli oldu¤u belirlenmifltir. Türleri tam olarak belirlenemeyen
bu filaryalar›n, temelde, kunduz, oklu kirpi gibi canl›lar›n filaryal parazitleri olduklar› ileri sürülmüfltür.
fiekil 10.9
Dipetalonema
reconditum larvas›
Angiostronglylus cantonensis
A. cantonensis dünyada daha çok Güney Asya’da ve Pasifik Adalar›nda rastlanan
önemli bir halk sa¤l›¤› problemidir. A. cantonensis bir filariform kurtçuk olup, bu
bölgelerde s›kl›kla rastlanan anjiyostrongiliyoz hastal›¤›n›n en önemli sebeplerinden biridir. Parazitin as›l kona¤› çeflitli kemirgenler olup, eriflkin helmintler akci¤er arterine ve kalbin sa¤ taraf›na yerleflmektedir. Yumurtalar akci¤erin k›lcal damarlar›na yerleflirler, sonra larvalar oluflur. Larvalar daha sonra trake-larinks-farinks yoluyla göç ederek yutulurlar ve ard›ndan d›flk› ile at›l›rlar. Bu larvalar ara
konak olan yumuflakçalar› enfekte ederler, bunlar›n içinde enfektif L3 larvalar›
meydana gelmektedir. Karidesler, yengeçler, bal›klar ve kurba¤alar dahil birçok
hayvan enfekte yumuflakçalar› yiyebilirler ve önemli bir ara konakl›k görevi yapabilirler. Yumuflakçalar› ya da ara kona¤›n dokular›n› yiyen kemirgenler enfekte
olurlar. Son konakta enfekte larvalar ba¤›rsa¤a penetre olurlar, kan yoluyla tafl›n›rlar ve santral sinir sistemine göç ederler ve burada iki kez gömlek de¤ifltirirler. Bu
nedenle, helmintler sistemik dolafl›ma tekrar girerler ve sonunda sa¤ ventriküle ve
akci¤er arterine yerleflirler. Burada olgunlafl›p, ömürlerini tamamlarlar.
Hastal›k belirtileri, parazit yükü ve yerleflim bölgesiyle (santral sinir sistemiSSS) iliflkilidir. ‹nsan enfeksiyonlar›nda larvalar beyinde ve meninkslerde kalma
256
e¤ilimindedirler Hastalarda tipik bafl a¤r›s›, atefl, olas› eozinofili ile seyreden menenjit veya meningoansefalit ve helmintlerin yerine göre birçok nörolojik belirtiler
görülmektedir. Serebrospinal s›v›da (BOS), pleositoz, eozinofili , protein art›fl› ve
nadiren olgunlaflmam›fl kurtçuklar bulunmaktad›r. Ayr›ca hastalarda göz enfeksiyonlar›nda, görme kayb› görülmektedir. Daha seyrek olarak akci¤er enfeksiyonlar›na da rastlanabilmektedir.
Hastal›ktan korunma; s›çan popülasyonunu kontrol alt›na al›nmas›yla ve yumuflakçalar›n ve muhtemel ara konaklar›n iyice piflirilerek yenmesiyle sa¤lanmaktad›r.
Parazitin tan›s›nda BOS’dan ve gözden al›nm›fl klinik örneklerde veya histolojik kesitlerinde helmintlerin gösterilmesi ile kesin tan› konmaktad›r. BOS’daki eozinofili SSS’deki olas› bir parazit enfeksiyonunun ilk göstergesi olabilmektedir. Bununla beraber BOS eozinofilinin bulunmas› durumunda ay›r›c› tan› yap›lmas› gereklidir (Gnathosoma/Toxocara türleri, alerjik reaksiyonlar ve koksidiyodomikoz).
Yetiflkin bir difli helmintin görüntüsü farkl›d›r, uterus ve yumurtal›k kollar›n›n spiral büklümü bir “berber tara¤›” görüntüsü vermektedir. Diflinin kesitinde genifl bir
ba¤›rsak ve iki uterus, erke¤inkinde ise genifl bir ba¤›rsak ve tek bir üreme kanal›
görülmektedir. Yumurtalar insan dokular›nda geliflmemektedir. Serolojik testler
anjiostrongiloz tan›s›n› için önemlidir, çünkü parazit genellikle merkezi sinir sistemi
gibi ulafl›lmas› güç bir yerde yerleflmektedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
Angiostrongylus
enfeksiyonlar›na ülkemizde rastlanmamas›n›n en önemli nedeni ne
SIRA S‹ZDE
olabilir?
Loaina Türleri
Normalde tavflanlar›n deri alt› dokular›nda yaflayan bu nematod, Kolombiya’l› bir
erkek hastan›n
ön kameras›ndan ç›kar›lm›flt›r. 4-5 mm uzunlu¤undaki bu
S O gözünün
R U
erkek parazitin Loaina cinsine ait oldu¤u belirlenmifltir. Parazitin temelde Loa loa’ya benzedi¤i ancak konak, büyüklük, kütiküler yap›s› ve vektörü yönünden onD‹KKAT
dan ayr›ld›¤› vurgulanm›flt›r. Kütikülü kal›n, hipodermis tabakas› ince, dorsal ve
ventral kiriflleri ay›rt edebilecek flekilde geliflmifltir. Erkek parazit yaklafl›k 1.4 cm
SIRA0.3
S‹ZDE
uzunlu¤unda,
mm çap›nda; difli ise yaklafl›k 3 cm x 0.42 mm dir. Parazitin vektörünün sivrisinek türleri oldu¤u bildirilmifltir.
N Anisakidae
N
AMAÇLARIMIZ
Türleri
Anisakis simplex, A. marina, Pseudoterranova decipiens (Phocanema) ve Contracaecum spp,
ailesinde yer alan nematodlard›r. Larvalar› beyaz renkli,
K ‹Anisakidae
T A P
segmentsiz ve 10-50 mm boyundad›r. Bir dorsal ve iki subventral küçük dudaklar› ve bir üçgen delici difli, helmintin tan›mlanmas›na yard›mc› olmaktad›r. Bu türler, balinaT ve
E L Eyunus
V ‹ Z Y O Ngibi deniz memelilerinin parazitidir. Fakat Japonya, Hollanda,
‹skandinav ülkeleri ile Güney Amerikan›n Pasifik k›y›s›ndaki ülkelerde, Kaliforniya’da insanda da rastland›¤› bildirilmifltir. ‹nsanlar bu parazitle Anisakis larvalar›n›
içeren deniz bal›klar›n› veya mürekkep bal›¤›n› çi¤ veya iyi piflmemifl olarak ye‹ N T E Rolurlar.
NET
mekle enfekte
Tuzlanm›fl veya salamura yap›lm›fl bal›klar da canl› anisakid
larvalar› içerebilmektedir.
Bu parazitlerle oluflan hastal›¤›n klinik özellikleri hastal›¤›n evresine ba¤l› olarak de¤ifliklik göstermektedir. Bafllang›çta (yani enfekte bal›klar yendikten sonra
12 saat içinde), spesifik olmayan gastrik rahats›zl›k hissedilmekte ve larvalar sadece mukozan›n yüzeysel k›s›mlar›nda bulunmaktad›r. Bu larvalar yemek borusuna
göç edebilirler ve muhtemelen helmintin balgam yoluyla uyar›lm›fl öksürü¤e se-
257
bep olabilmektedirler. E¤er helmint mukozadan mukoza alt›na ve daha derin dokulara nüfuz ederse daha fliddetli semptomlar meydana gelebilmektedir. Ani bafllayan fliddetli kar›n a¤r›s›, apandisiti, akut gastriti, mide ülserini veya Crohn hastal›¤›n› akla getirmektedir. ‹shal ve kab›zl›k da oluflabilmektedir.
Eriflkin parazit, son konak deniz memelilerinin midesinde, sindirim kanal› bofllu¤unda yaflar, yumurtalar› konak d›flk›s›yla d›flar› at›l›r. Suda serbest hale geçen
ikinci dönem larva krustaseler taraf›ndan al›n›r. Bu krustaseleri yiyen bal›k ve mürekkep bal›klar›n›n kaslar›nda yerleflir ve son konak için enfektif L3 dönemine dönüflür. Normal son konaklar ve insan bu ikinci ara konaklar› çi¤ veya iyi piflmemifl
durumda yiyerek enfekte olur. ‹nsan uygun son konak olmad›¤›
larva olgunSIRAiçin
S‹ZDE
laflamaz fakat bo¤az, mide ve ba¤›rsak mukozas›na tutunarak yaflamas›na devam
eder. Canavarl›kla bal›ktan bal›¤a geçen enfektif larva yaflam›na uzun süre devam
Ü fi Ü N E L ‹ M ve ön k›sedebilir. Parazit son konak midesinde krater benzeri tümörler Doluflturur
m› bu kratere gömülmüfl durumda yaflar. Parazitlerin midede ba¤›rsakta iki misli
daha fazla yerlefltikleri saptanm›flt›r (fiekil 10.10).
S O R U
‹nsandaki belirtilerin, çi¤ bal›k yenmesinden yaklafl›k 4-24 saat sonra bafllad›¤›,
bunlardan epigastrik a¤r›, bulant›, kusma bazen de kan kusman›n belirgin oldu¤u
D‹KKAT
vurgulanm›flt›r. Bu belirtiler, larvan›n mide veya ba¤›rsak duvar›n› delerek orada
yerleflmeye çal›flt›¤› dönemle örtüflür. Belirtiler hafif ise ve buna ba¤l› olarak da
SIRA S‹ZDE ve bazen
hasta tedavi edilmezse, parazitoz tümör oluflumu ile birlikte kronikleflir
de apandisitle kar›flabilir.
Tan›, çi¤ bal›k yeme öyküsüyle birlikte gastroskopide çepere yap›flm›fl larvay›
AMAÇLARIMIZ
veya lezyonu görerek konur. Ba¤›rsa¤›n tutuldu¤u durumlarda baryumlu radyolojik incelemelerde tek veya birden fazla ülser saptanabilir. Ancak çok geliflmifl baz›
laboratuarlarda serolojik testler uygulanabilir. Tan› konduktanK sonra
‹ T A Pgastroskopi
ile larvalar ç›kar›labilir fakat bazen cerrahi giriflim gerekir. Henüz etkili bir kemoterapi yoktur. Korunmada bal›k gibi ara konaklar› iyi piflirmeden yememek esast›r. Parazitin davran›fl›, yerleflim yeri, dokularda kal›fl süresi veTneden
oldu¤u patoELEV‹ZYON
lojik ve klinik koflullar etkenin cins ve türüne göre de¤iflir.
Yurdumuzda varl›klar› saptanmam›flt›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
Daha fazla bilgi için ucdnema.ucdavis.edu/.../ent156html/E156ascaB ‹ N T E R N E T
http://cal.vet.upenn.edu/parasit/ascar/ascar_2.html
parasitology.informatik.uni-wuerzburg.de/logi... adreslerine bakabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
fiekil 10.10
Anisakis sp.’nin
yaflam döngüsü
258
Gnathostoma Türleri
Gnathostoma türleri çeflitli memelilerin midesinde yerleflen spirurid nematodlard›r.
Enfektif 3.dönem larvalar› insanlarda da hastal›¤a sebep olabilmektedir. ‹nsanda
Visseral larva migrans› etkenlerinin oluflturdu¤u hastal›klara benzer bir tablo oluflturmaktad›r.
Gnathostoma spinigerum insanda en fazla rastlanan türdür, fakat Gnathostoma
hispidum, Gnathostoma nipponicum ve Gnathostoma doloresi de insanlarda hastal›¤a sebep olabilmektedir. Eriflkin gnatostomalar insanlarda bulunmaz, fakat L3
larvalar› yerleflmektedir. Bu form morfolojik aç›dan eriflkin forma benzer ancak daha küçük olup, 3-4 mm x 630 µm boyutlar›ndad›r (G. spinigerum). Bafl k›sm›nda
dört s›ra çengel içermekte, her s›rada yaklafl›k 45 çengel bulunmaktad›r. Larvan›n
gövdesinde eriflkininki gibi, larvan›n arka k›sm›na do¤ru azalacak flekilde transvers
sivri uçlu diken s›ralar›yla, kapl›d›r. G. spinigerum bütün dünyada köpekler ve kediler de yayg›n bir parazittir. G. hispidum ve G. doloresi yabani ve evcil domuzlar› enfekte etmektedir. G. nipponicum ise bir samur parazitidir. Eriflkin erkek ve difli gnatostomalar son kona¤›n midesinde yaflar, burada çiftleflir ve yumurtalar› d›flk›yla at›lmaktad›r. Yumurta içindeki larvalar suda gelifltikten sonra birinci safha larvalar yumurtay› terk etmektedir. Bal›klar, y›lanlar veya kurba¤alar gibi ikinci bir
ara konakta larvalar yeni tafl›y›c›n›n mide duvar›na nüfuz ederler ve buradan kaslara göçerler ve kapsüllenirler. E¤er uygun bir son konak ikinci ara kona¤› yutarsa geliflmifl L3 larvalar› kapsülden ç›karlar mide duvar›na penetre olurlar. L3 larvalar› penetre olduktan sonra, mideye geri dönmek ve yetiflkinli¤e ulaflmak üzere karaci¤er, kaslar ve ba¤ dokular› arac›l›¤›yla göç ederler. ‹nsanlar tesadüfi konaklard›r, nematod larvalar› eriflkin hale ulaflamazlar ve amaçs›z bir flekilde göç etmeyi
sürdürürler. Parazit insanlara bir ikinci derece kona¤›n etini çi¤ veya az piflmifl olarak yenmesiyle bulaflmaktad›r. Hastal›k, muhtemelen enfekte yiyecekleri iyice piflirilmesiyle önlenebilmektedir.
Gnatostomiyaz›n klinik belirtileri çok de¤iflkendir, çünkü göç eden larvalar herhangi bir dokuda veya organda bulunabilmektedir. Enfeksiyon ço¤unlukla öldürücü olmasa da önemli ölçüde morbiditeye neden olabilmektedir. Enfekte larvalar
içeren yiyeceklerin yenilmesinden hemen sonra mide bulant›s›, kusma, ishal ve
epigastrik a¤r› gibi spesifik olmayan gastrointestinal semptomlar görülebilmektedir.
Tüm kurtçuk kendili¤inden at›labilir veya cerrahi olarak ç›kar›labilirler.
NAD‹R GÖRÜLEN SESTOD ENFEKS‹YONLARI
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Kitab›n›z›n 8. Ünitesinde yer verilen sestodlar ve oluflturduklar› taeniosis etkenleri
olan Taenia saginata, Taenia solium ve sistiserkoz etkenlerini d›fl›nda di¤er baz› Taenia türleri ve bunlara ba¤l› parazitozlar, nadir de olsa insanda görülebilmekSIRA S‹ZDE
tedir. Bunlar›n
birço¤u, yurdumuzda insanlarda görülmemektedir. Fakat yukar›da
belirtildi¤i gibi halk›m›z›n yeme al›flkanl›¤› de¤iflmekte, yurt içi ve yurt d›fl› gidifl
geliflleri artmaktad›r.
D Ü fi Ü N E L ‹ M Bu nedenle, her zaman için bu sestodiyozlara yakalanma riski vard›r. Bu parazitlerin bir k›sm› eriflkin dönemde di¤erleri de larval dönemlerinde insanda görülmüfltür. Afla¤›da insanda nadir de olsa bulunabilen bu s›ra d›fl› paS O R U
razitozlara de¤inilecektir.
8.Ünitede bahsedilen
D ‹ K K A T sestodlar ve larval dönemleri notlar›n›z› gözden geçiriniz.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
‹nsanda Nadir Görülen Cyclophyllid Sestodlar ve
Metasestod Evreleri
Taenia brauni
Eriflkin formlar› Afrika’da köpeklerin ince ba¤›rsa¤›nda görülen Taenia brauni’nin
metasestod döneminin insan vücudunda yerleflmesiyle oluflan nadir tan›mlanan
paraziter enfeksiyonlardan birisidir. Parazitin ara kona¤› çöl faresi olarak ta bilinen
bir kemirgendir. ‹lk olgu; Afrika’da, Ruanda’da 10 yafl›nda bir çocukta bildirilmifltir, daha sonra Uganda’dan yaklafl›k 30 kadar olgu bildirilmifltir. Kenya ve Zaire’den bildirilen olgularda vard›r. Tan›mlanan olgularda coenurus genellikle göz
içinde veya üzerinde görülmüfltür, merkezi sinir sisteminde bulgular görülmemifltir. Parazitin s›n›flanmas› konusuna baz› araflt›r›c›lar farkl› görüfller ileri sürmüfllerdir. Yurdumuzdaki varl›¤›yla ilgili bir bilgiye rastlanmam›flt›r.
Taenia crassiceps
K›rm›z› tilkilerin bir paraziti olan Taenia crasssiceps’in sistiserkus döneminin insanda yerleflmesiyle oluflan hastal›kt›r. Larvalar genellikle ara konak küçük kemiricilerin, köstebe¤in derisi alt›nda ve vücut boflluklar›nda geliflir. Bu dönemde, skloleksin aksi yönünde efleysiz olarak tomurcuklanmayla ve ekzojen (nadiren endojen)
olarak ço¤al›r. Bunlarda skoleks daha az görülür. ‹nsan olgular›; Kanadal› 17 yafl›ndaki bir genç k›z›n gözünde görülmüfltür. Parazitin eriflkinlerine Amerika ve Alaska’da yaflayan tilkilerde rastlanmaktad›r. Deneysel olarak da köpeklerde de enfeksiyon gelifltirilebilmifltir. Yurdumuzda saptand›¤›na dair bir bilgiye rastlanmam›flt›r.
Taeniosis glomerata
Bu parazitozun etkeni olan Taeniosis glomerata’n›n son kona¤› bilinmemektedir.
Ara konak çöl faresinin dokular›nda coenurus morfolojisinde olan metasestod dönemi görülmüfltür. ‹nsanda Nijerya’l› bir kiflinin interkostal kas›nda ç›kar›l›nca görülüp, tan›mlanm›flt›r. Kist 1-2 cm çap›nda, transparan çeperli, her biri çengelli yaklafl›k 35 skolekse sahiptir. Ayn› ülkede ve Zaire’de de baflka flüpheli olgular görülmüfltür. Yurdumuzdaki durumu bilinmemektedir.
Taeniosis longihamatus
Bu parazitozun etkeni sestodlar›n Multiceps cinsinin bir türüdür. Japonya’da 3 yafl›nda bir k›z çocu¤unun düflürdü¤ü 3 halkan›n Taenia longihamatus’a ait oldu¤u
belirlenmifltir. Ayn› bölgeden 55 yafl›nda bir kad›n Ascaris ve çengelli solucanlar
için ilaç kullan›nca bu tenyaya benzer üç parazit düflürmüfltür. Literatüre göre bu
sestod enfeksiyonu sadece Japonya’dan bildirilmifltir. Parazitin yaflam döngüsü ve
ara kona¤› hakk›nda fazla bir bilgimiz yoktur. Yurdumuzdaki durumu bilinmemektedir.
Taeniosis multiceps (Coenurosis)
Etkeni Taenia multiceps’in metasestod dönemidir. Eriflkin parazit köpek, kurt ve
tilki gibi karnivorlar›n ince ba¤›rsa¤›nda yerleflir. Ara konak gevifl getirenler (örne¤in, koyun, keçi, s›¤›r) ile at ve maymun gibi canl›lard›r. Larval dönemi bazen insanda da yerleflebilir. Beyinde yerleflen larval dönemi özellikle koyunlarda dengesiz yürüyüflle karakterize bir hastal›¤a neden olur. Eriflkinleri “gid worm” diye tan›mlan›r. Eriflkin parazit 40-60 cm uzunluktad›r. Skoleks, 0,8 mm çap›nda olup ar-
259
260
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
muda benzer; 4 çekmen ve rostellum üzerinde iki s›ral› dizilmifl çengellere sahiptir. Gebe halkas› 8-10 mm boyunda ve 3-4 mm enindedir. Uterusun bir taraf›ndaki
yan dal say›s› 18-26 olup, yumurtan›n çap› 31-36 µm’dir.
Larvan›n ara konakta yerleflme yeri serebral ve oküler alanlard›r. ‹nsanda oluflturdu¤u parazitoza temelde coenurosis denir ve ilk olgu 1913 y›l›nda Paris’te
Brumpt taraf›ndan saptanm›flt›r. Araflt›r›c› bir otopsi olgusunun serebrumunda bu
parazitin dejenere coenurus denilen larval dönemini bulmufltur. Daha sonra Afrika, Avrupa, Asya ve Amerika ülkeleri ile ‹ngiltere ve Brezilya’da görülmüfltür.
1968’de Templeton
SIRA S‹ZDE36 insan coenurus olgusu bildirilmifltir; bunu Uganda’dan bildiren 14 olgu bildirimi izlemifltir. Metasestodun göz ve subkutanöz dokuda üniloküler durumda, merkezi sinir sisteminde ise multioküler tipte oldu¤u dikkat çekmiflD Ü fi Ütavuk
N E L ‹ M yumurtas› büyüklü¤ünde, iç veya d›fl pozisyonda olabilen çok
tir. Coenurus,
protoskoleksli bir kese fleklindedir. Kese, yerleflti¤i ortamda yer iflgal eder ve çevresinde bas›nç
Yüksek bas›nç devam ederse, bas›nç nekrozu görülür. AyS Ooluflturur.
R U
r›ca alerjik veya toksik reaksiyonlara da yol açabilir. ‹nsanda beyin, deri alt› veya
kas dokusunda ve gözde yerleflti¤i bildirilmifltir. Kas dokusu ve deri alt› yerlefl gösD‹KKAT
terdi¤i durumlarda bu bölgelerde a¤r›l› veya a¤r›s›z flifllikler görülür. Gözdeki yerleflimde görme bozuklu¤u veya körlük geliflebilir. Göz dibi muayenesinde papillo
SIRA S‹ZDE
ödem saptan›r.
Bu dönemde insanda yerleflen larvalar (metasestod) insanda da
dengesiz yürüyüfl ve bafl dönmelerine neden olmaktad›r. Tan›da radyolojik tetkiklerden BT ve US yararl›d›r, ancak bu incelemelerle elde edilen görüntülerin bir larAMAÇLARIMIZ
val coenurus mu yoksa kistik bir ur mu oldu¤u ay›rt edilemez. Bunun için mutlaka
cerrahi yöntemlerle veya biyopsi materyalinde larvalar›n araflt›r›lmas› gerekmektedir. Tedavi Kcerrahidir
‹ T A P fakat bu ameliyat s›ras›nda küçük bir parça bile kalsa parazit
yeniden ço¤almaya bafllar. Bu parazitozun seyri kötüdür. Kemoterapide mebendazol etkisiz bulunmufl ama prazikuantelin az da olsa etki etti¤i bildirilmektedir.
Korunmada Avrupa ve Asya’da büyük ekonomik kay›plara yol açan bu paraziTELEV‹ZYON
tozla savafl için evcil yada bafl›bofl köpekleri iki ayda bir tedavi etmenin yararl› oldu¤u bildirilmifltir. Yurdumuzdaki durumu bilinmemektedir.
N N
Nadir görülen
‹ N Tsestod
E R N E T enfeksiyonlar›yla ilgili daha fazla bilgi için www.stanford.edu/.../coenurosis/coenurosis.html adresine bak›n›z
Taenia saginata asiatica
Asya k›tas›nda rastlanan, ara konaklar›n›n evcil ve yabani domuzlar olan ve T.saginata’ya oldukça benzeyen bir türdür. Parazitin biyolojik siklusuna göre bu tenyan›n tek son kona¤› insand›r. Eriflkin parazit T. saginata’dan daha k›sa ve daha
az say›da halkaya sahiptir; skoleksinde iki s›ra halinde dizilmifl çengeller bulunur.
T. saginata’n›n bir alt türü olarak kabul edilmektedir. Asya k›tas›nda görülen parazitin sistiserkus dönemi ara konaklar›n karaci¤erinde geliflir; Asya-Pasifik bölgesindeki insanlar bu parazite domuz etlerini veya sakatatlar›n› çi¤ veya iyi piflmemifl
halde yiyerek yakalanmaktad›r. Deneysel çal›flmalar da bulaflman›n bu yolla oldu¤u göstermifltir.
T. saginata asiatica enfeksiyonunun bir özelli¤i de multiple enfeksiyonun s›k
görülmesi ve s›kl›kla bir aile içi parazitozu izlenimi vermesidir. Bu durum belki de
aile bireylerinin ayn› flekilde beslenmesinden kaynaklanmaktad›r. Tayvan’›n da¤l›k yörelerinde enfeksiyon rastlanma oran›n›n %11 kadar oldu¤u, olgu bafl›na düflen parazit say›s›n›n da ortalama 1.6 kadar oldu¤u bildirilmifltir. Ayr›ca parazite
Kore’de %6.0, Endonezya’da %21.0 oran›nda rastland›¤› da bildirilmifltir. Yazarlar
bulgular›n›n ›fl›¤›nda parazitin sadece önemli bir halk sa¤l›¤› sorunu oluflturmad›-
261
¤›n› ayn› zamanda Do¤u Asya’da önemli ekonomik kayba yol açt›¤›n› belirtmifllerdir. En önemli klinik belirti halkalar›n at›lmas›d›r ki bu ayn› zamanda parazitin tan›s›n› da sa¤lamaktad›r. Tedavide ilk tercih Praziquanteldir. Korunmak içinde domuz etlerini ve sakatat›n› çi¤ yada iyi piflmemifl halde yememektir.
Yurdumuzda flimdiye kadar bu parazitle ilgili bildirim olmam›flt›r, ancak domuz
eti kaynakl› di¤er parazitozlara rastlan›labilmesi nedeniyle bu etkeninde göz ard›
edilmemesi gerekti¤i düflüncesindeyiz.
fiekil 10.11
T.saginata
asiatica’n›n
skoleksi
Taenia serialis
Bu parazitozun etkeni, eriflkini köpek ve di¤er karnivorlar›n ince ba¤›rsa¤›nda yaflayan
Taenia serialis’in metasestod
dönemidir. Ara konak tavflanlarda geliflen larva, coenurus
tipindedir. ‹nsanda bat› yar›m
küresinde ve ikisi beyinde, biri boyun kas›nda, birisi de gö¤üste olmak üzere 4 olguda
görülmüfltür. Beyinlerinde bu
metasestod saptanan iki olguda iki yafl›ndaki erkek çocuklar›na aittir. Di¤er iki olgu ise biri gö¤üste di¤eri boyundaki kaslar aras›nda iki yetiflkin kad›nda tan›mlanm›flt›r. Yurdumuzda insanda görüldü¤ü bildirilmemifltir, fakat di¤er canl›larda görülmüfltür.
fiekil 10.12
Taenia serialis
segment yap›s›
fiekil 10.13
T. taeniformis’in
eriflkin dönemi
262
Taeniosis taeniaformis
Eriflkin dönemi kedilerin ince ba¤›rsa¤›nda yaflayan Taenia taeniaformis’in larval
fleklinin insan vücudunda yerleflmesiyle oluflur. Parazitin normal konak zinciri, kedi-keme ve di¤er kemiriciler-kedi olarak devam eder. Ara konakta geliflen larvada
halkalar k›smen oluflmufltur ve sistiserkus kesesi, bu larval strobilaya yap›fl›k durumdad›r. Parazitin strobiloserkus denilen larval dönemi Arjantinde 5 yafl›ndaki
bir çocukta, ayr›ca da Çekoslavakya’da 77 yafl›nda bir erke¤in karaci¤erinde görülüp, tan›mlanm›flt›r. Yurdumuzda bu parazitin eriflkin flekli, evcil kedilerde, larval
flekli ise kemelerde görülmüfltür. ‹nsanda görüldü¤üne dair bir bilgimiz yoktur.
Echinococcosis vogeli
Bu parazitozun etkeni E. vogeli’nin metasestod dönemidir. Araflt›r›c›lara göre E.
granulosus ile E. multilocularis türleri aras›nda bir konumda olan E. vogeli’nin
eriflkini Orta ve Güney Amerika ülkelerinde yaflayan vahfli kedi ve köpeklerin ince ba¤›rsaklar›nda yaflar. Ara konak bu bölgelerde yaflayan paca ad› verilen denilen kemiricilerdir. ‹nsan da bu parazit için ara konak konumundad›r. ‹nsan enfeksiyonlar› için yak›n çevremizde yaflayan enfekte evcil köpekler kaynak rolü oynamaktad›r. Larval dönemi insan ve di¤er ara konaklar›n vücudunda polikistik yap›lar fleklinde görülür. ‹nsan olgular› Panama, Kolombiya ve Ekvator’da görülmüfltür. Bu kistte çimlenme zar› hem içe kem de d›fla do¤ru uzan›r. ‹çe do¤ru uzand›¤›nda septalar geliflir; d›fla do¤ru uzanmada yeni kistler oluflur. Bu polikistik hidatik keseler genifl olup. ‹çleri s›v› ile doludur ve çok say›da protoskoleks içerirler.
E. vogeli’ye ba¤l› olarak geliflen polikistik yap›lar ço¤unlukla karaci¤erde geliflir;
onun d›fl›nda akci¤erler, plevra, perikardium, kalp, çizgili kaslar, mide gibi çok çeflitli doku ve organlarda da bulunabilirler. Eskiden E. oligarthus’un metasestod döneminin neden oldu¤u bildirilen olgularda etkenin asl›nda E. vogeli’nin metasestod
dönemi oldu¤u belirlenmifltir.
Yurdumuzda bildirilen olguya rastlanmam›flt›r.
Bertiella studer
Sestodlar›n Anoplocephalidae ailesinde yer al›r. B. studeri ilk kez orangutanda, daha sonra di¤er primatlar›n vücudunda saptanm›flt›r. ‹nsan olgular›na uzak do¤u ülkeleri ve Afrika’da rastlanm›flt›r. Yuvarla¤a yak›n görünümde olan skolekste körelmifl bir rostellum ve dört çekmen bulunur, çengelleri yoktur. Enleri boylar›ndan
fazla olan gebe halkalar, genellikle 20’li gruplar halinde konak d›flk›s›yla d›flar› at›l›r. Düzensiz çeperi olan yumurtalar 45-50 µm boyutlar›nda yuvarlak yap›dad›r.
Kabu¤un iç çeperinin bir taraf›nda boynuz fleklinde iki ç›k›nt›n›n bulunuflu oldukça tipiktir. Yaflam döngüsünde eriflkin-yumurta-sistiserkoid-eriflkin dönemleri bulunur. Ara konaklar› arthropodlard›r. Daha çok çocukluk döneminde rastlan›lan
parazitin belirgin bir klinik bulgusu tan›mlanmam›flt›r. Tan›s› d›flk›da tipik halkalar›n›n ve/veya yumurtalar›n›n görülmesiyle konur.
Bertiella mucronata
Bu parazitin eriflkinleri ilk kez maymunlarda tan›mlanm›flt›r. ‹nsan olgular›na Güney Amerika ülkelerinde rastlan›lm›flt›r. Antiparaziter tedaviden sonra düflürülen
parazitin boyu 45 cm olarak ölçülmüfltür. Halkalar›n›n eni boyundan birkaç mislidir ve bu halkalarda genital aç›kl›klar düzensiz olarak sa¤da ve solda yer al›r. ‹nsanda aral›kl› olarak kar›n a¤r›lar›na neden oldu¤u bildirilmifltir.
263
‹ki Bertiella cinsi birbirinden vajinal yap›lar›na göre ay›rt edilir. Her ikisi de yurdumuzda görülmemifltir.
Inermicapsifer madagascariensis
Bu parazit Taenia madagascariensis veya Raillientina madagascariensis diye de
bilinir. Afrika ve Güney Amerika ülkelerinde görülür. Afrika’da kemiricilerde de
görülürken di¤er yerlerde sadece insanda görüldü¤ü vurgulanm›flt›r. ‹lk kez 18 ayl›k bir çocukta bulunmufltur. Ço¤unlukla 1-3 yafllar›ndakilerde ve genç eriflkinlerde bulunmufltur. Eriflkin parazit 42 cm uzunlu¤unda, 2.6 mm enindedir. Skoleksinde rostellum ve çengel yoktur; olgun halkalar› beyaz›ms›-sar›ms› renkte, gebe halkalar›n›n boyu enlerinden fazlad›r. Genital delik halkan›n yan taraf›n›n ortas›nda
ve tek tarafl› olarak dizilmifltir. Bu morfolojik özellik onun genital aç›kl›¤› halkan›n
1/3 ön k›sm›nda olan di¤er Raillietina türlerinden ay›rt edilmesine yarar. Yumurtalar› 35-50 µm çap›ndad›r ve 6 veya daha fazlas› birlikte bir kapsül içinde bulunur. Bir halkadaki kapsül say›s›n›n 150-175 aras›nda de¤iflti¤i belirlenmifltir. Yaflam
döngüsü tam olarak ayd›nlat›lamam›flt›r. Genellikle belirti vermez, hafif fliddette ifltah ve kilo kayb›, kar›n a¤r›s› ile sinirlilik tan›mlanm›flt›r. Tan›, d›flk›da pirince benzeyen halkalar› ve/veya yumurta kapsüllerini görerek konur. I. madagascariensis
yurdumuzda bildirilmemifltir.
Mesocestoides Türleri
Bu türler asl›nda kufllar›n ve baz› memelilerin parazitidir. Yaflam döngüleri oldukça karmafl›kt›r. Bu döngüde iki ara konak bulunur; 1. ara konaklar d›flk› yiyen böcekler, 2. ara konaklar ise kufllar, y›lanlar, kertenkele, kurba¤alar, kemiriciler veya
karnivor memelilerdir. Bu sestod türlerinin larval (metasestod) dönemleri ile oluflan ilk olgu Teksas’da 13 ayl›k bir çocukta bildirilmifltir, daha sonralar› Danimarka, Raunda, Japonya, Kore ve Kuzey Amerika’dan olgular bildirilmifltir. Bu türlerin
di¤er ara konaklar› sürüngenler, kufllar ve küçük memelilerdir. Parazitin eriflkini 40
cm uzunlu¤unda 2 mm enindedir. Larvan›n yerleflmesine ba¤l› olarak ifltahs›zl›k,
kar›nda kolik tarz›nda a¤r› ve kans›zl›k görülür. Bu parazitin baz› türleri (M. lineatus) yurdumuzda köpek, tilki, çakal, kedi ve tavuklarda saptanm›flt›r. Fakat insanda görülüp görülmedi¤i bilinmemektedir.
Raillietina celebensis
Kemelerin bir parazitidir; Uzak Do¤uda, Japonya, Tayvan, Çin, Filipinler, Tayland,
Endonezya, Avustralya gibi ülkelerde görülmüfltür. Eriflkin yaklafl›k 40 cm uzunlu¤undad›r. Çekmenleri dikensizdir; yumurtalar› kapsül içinde olup, her bir kapsülde 90 µm x 46 µm boyutlar›nda 1-4 yumurta vard›r. Ara konaklar› kar›ncalard›r. Bu
parazite daha çok çocuklarda rastlan›r. Çocuklar ve kemeler parazitin bulaflt›r›c›
dönemini içeren kar›ncalar› yiyerek enfekte olurlar. Genelde belirtisiz seyirlidir,
belirtiler parazit say›s›na göre de¤iflir. ‹fltahs›zl›k, kilo kayb›, diyare, kar›n a¤r›s›
olabilir.
Çocukluk döneminde enfekte köpek pirelerinin yutulmas›yla bulaflanSIRA
bir S‹ZDE
sestod enfeksiyonu örne¤i veriniz?
Raillietina demerariensis
4
‹nsan olgular›na Ekvator, Küba gibi ülkelerde rastlanm›flt›r. Eriflkin parazit yaklafl›k
60 cm uzunlu¤unda, 3 mm enindedir; 5000 kadar halkaya sahiptir.
aç›kl›k
S O R Genital
U
halkan›n 1/3 ön k›sm›ndad›r. Gebe halka pirinç tanesine benzer; içinde yumurta
kapsülleri vard›r. Yumurta içindeki onkosferin çengelleri büyüktür. Belirtiler R. ceD‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
264
lebensis enfeksiyonunda oldu¤u gibidir. Tan›, d›flk› örne¤inde pirinç tanesine benzeyen halkalar› veya kapsüllerini görerek konur. Raillietina türlerinin yurdumuzdaki durumu hakk›nda bir bilgimiz yoktur.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
‹nsanda Nadir Görülen Pseudophyllid Sestodlar
Burada bahsedilen Pseudophhyllid sestodlardan her biri zaman zaman insanda göD Ü fi Ü N E L ‹ M
rülmüfltür. Fakat az say›da rastlanmalar› nedeniyle, gerek morfolojileri gerekse yaflam döngüleri hakk›nda fazla bir bilgimiz yoktur. Bunlardan hiç biri yurdumuzda
S O R U
insanda görülmemifltir.
Bu da büyük olas›l›kla yeme al›flkanl›¤›m›za ba¤l›d›r.
S O R U
8 ünite de bahsedilen
D ‹ K K A T Pseudophyllid sestodlar notlar›n›z› gözden geçiriniz.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Digramma
braun
SIRA S‹ZDE
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
fiekil 10.14
D. caninum
yumurtas›
‹nsanda ilk olgu Romanya’dan bildirilmifltir. Digramma brauni yaklafl›k 12 cm
uzunlukta olan bir parazittir. Çift genital organa sahiptir. Temelde kanatl›lar›n bir
parazitidir.AMAÇLARIMIZ
‹nsanda görülmesi çi¤ bal›k yeme al›flkanl›¤› ile iliflkilidir. Di¤er Pseudophyllid sestodlardan olan D. latum gibi anemiye neden oldu¤u bildirilmifltir.
K ‹ T caninum
A P
Dipylidium
D. caninum, yayg›n görülen bir köpek ve kedi flerit sestodudur, ayn› zamanda s›kça çocuklar› da enfekte etmektedir. Bu enfeksiyon da himenolepiyaz gibi, temel olarak bir pirenin
bulaflmaktad›r. Do¤al yaflamlar›nda, köpek ve kedilerin
T E L E Vyutulmas›yla
‹ZYON
ba¤›rsaklar›nda yumurtayla dolu gebe halkalar› olan yetiflkin parazitler tafl›maktad›rlar. Yumurtalar, arakonak olan pireler veya keneler taraf›ndan yutulurlar. Yumurtalardan arakonak vücut bofllu¤una penetre olan larvalar geliflmektedir, burada enfek‹NTERNET
tif sistiserkoid larvalar haline gelirler herhangi bir enfekte arakonak yenildi¤inde sistiserkoid metasestod larvas› ince ba¤›rsa¤a tutunur ve yetiflkin bir flerit haline gelir.
Dipilidiasis genellikle zarars›z bir enfeksiyondur. Ancak fazla say›da larva bulunmas› kilo kayb›na, kar›n a¤r›s›na, güçsüzlük ve koli¤e neden olabilmektedir. Hastal›k
genellikle d›flk›da hareketli, gebe halkalar›n görülmesiyle konmaktad›r. D. caninum
halkalar› di¤er sestodlar›nkilerden farkl›d›r; iki genital deli¤e sahiptirler. Bu de¤erlendirme, bir halkay› iki lam aras›nda s›k›flt›rarak ve bir kesit mikroskobu kullan›larak yap›la bilmektedir. Ayn› zamanda mikroskopta karakteristik yumurta paketlerinin görülmesiylede kolayl›kla tan›mlan›rlar (fiekil 10.14). Korunma, hayvanlar› kurtçuklardan ar›nd›rarak ve pire-kene kontrolü yap›larak sa¤lanmaktad›r.
Diphyllobothrium cordatum
D. cordatum do¤ada ay› bal›klar›n›n ve köpeklerin bir parazitidir. Skoleksi kalp
fleklindedir. Boyun k›sm› belirgin de¤ildir. Halkalar› birbiri üzerine s›k›flt›r›lm›fl gibi görünür. Yumurta yap›lar› D.latum’a benzer 75 x 50 µm boyutlar›ndad›r. ‹nsan
olgusu Grönland’dan bildirilmifltir.
Diphyllobothrium pacificum
D. pacificum’a ba¤l› insan olgular› Japonya, fiili ve Peru’dan bildirilmifltir. Olgular›n öykülerinde çi¤ veya iyi piflmemifl deniz bal›¤› yeme al›flkanl›¤› vard›r. Bu parazitin yumurtas› D. latum’unkinden daha küçük yap›dad›r.
Diphyllobothrium yonagoensis
Bu parazit Japonya’da, baflka bir parazit nedeniyle antiparaziter tedavi alan, 41 yafl›ndaki bir erkek hastada rastlanm›flt›r. Skoleksi dü¤me fleklinde olan, derin emme
çukurlar›na sahip parazitin 4.5 metre uzunlu¤unda ve 13 mm eninde oldu¤u bildirilmifltir. Ayr›ca boyun k›sm›n›n k›sa ve halkalar›n›n ço¤unda çift üreme organ› oldu¤u da saptanm›flt›r.
Diplogonoporus grandi
Eriflkinleri normalde balinalar›n ba¤›rsaklar›nda yaflar. D. grandis’ le ilk insan olgusu Japonya’dan bildirilmifltir. Yaklafl›k 5 m kadar olan parazitin bafl k›sm›ndaki
emme çukurlar› oldukça belirgin yap›dad›r. Son k›s›mda yer alan gebe halkalarda
iki genital aç›kl›k ve iki yumurtlama deli¤i saptanm›flt›r. Yumurtalar› 63-68 µm x 50
µm büyüklü¤ündedir. ‹kinci ara konaklar› bal›klard›r. ‹nsanda kolik tarz›nda a¤r›,
kab›zl›kla de¤iflen diyare, anemi, halsizlik ve nab›zda art›fla yol açt›¤› bildirilmifltir.
Ligula Türleri
Ligula intestinalis ve Braunia jasseyensis türlerine Romanya ve Fransa’da bal›kla
beslenen kufllarda rastlanmaktad›r. Bu bölgede az say›da insan olgusunda gastrointestinal nedenlerle hastanede yatan hastalar›n kusmu¤unda da görüldükleri bildirilmifltir. Bu olgularda saptanan parazit olgunlaflmam›fl Ligula olarak de¤erendirilmifltir.
Spirometra Türleri
Burada yer alan türler, köpek ve kedigillerin pseudophyllid flerit solucanlar›n›n, insanda L3 pleroserkoid larvalar› taraf›ndan enfekte edilmesiyle oluflmaktad›r. Plerocercoid larva insanda olgunlu¤a ulaflmaz ve sparganun olarak adland›r›lmaktad›r.
Sparganoza sebep olan sestodlar; Spirometra mansoni, Spirometra mansonoides,
Spirometra ranarum ve Spirometra erinacei insandada görülebilen türlerdendir.
Bu kurtçuklar›n yaflam döngüleri enfekte bir konaktan yumurtalar›n d›fl ortama
at›lmas›yla bafllar. Yumurtalardan ortaya ç›kan korasidiyum ilk ara konak olan bir
kopepodu enfekte eder. ‹kinci ara konak olan y›lan, kurba¤a ve bal›k ise kopepodu yiyerek enfekte olmaktad›r. Uygun bir kesin konak ikinci arakona¤› yuttu¤unda döngü tamamlanmaktad›r. ‹nsanlar uygun konak olamay›p, ikinci ara kona¤›n
çi¤ veya iyi piflmemifl etini yiyerek veya enfekte kopepodlar içeren sular› içerek
enfekte olurlar. Ayn› zamanda enfekte hayvan etinin (kurba¤a eti gibi) lapa olarak
tüketilmesiyle de bulafl olabilmektedir. Hastal›¤›n klinik özellikleri, parazit yüküne
(hastalar›n ço¤u sadece tek bir eriflkin bar›nd›r›r), eriflkinin bulundu¤u yere ve
265
266
eriflkinin hayat›n› sürdürebilmesine ba¤l›d›r. Sparganumlar göç eder fakat bu göç
genellikle semptomlara sebep olmaktad›r. Bununla beraber, deri alt›na göç etti¤inde nodülle sonuçlanabilmektedir. Bu nodül malinite olas›l›¤›na elimine etmek için
eksize edilir. Gözdeki özellikle konjunktivay› tutan sparganos, çi¤ y›lan veya kurba¤a dokular› içeren do¤al bir lapan›n göze uygulanmas›n› takiben meydana gelebilmektedir. Sparganumun ölümünü takiben inflamasyon ve bazen kireçlenme
olabilir ve bu oluflumlar beyinde meydana geldi¤inde hidrosefaliye sebep olabilmektedir.
‹NSANDA NAD‹R GÖRÜLEN TREMATODLAR
fiekil 10.15
Spirometra
mansonoides
eriflkin.
Trematodlar konusuna 7.Ünitede ayr›nt›lar›
ile de¤inilmiflti, burada bahsedilecek trematodlarda dünyada özellikle ara konaklar›n›n
bulunma olas›l›¤›, beslenme al›flkanl›klar›,
sosyo-kültürel yap›lar›na göre de¤iflebilmektedir. Örne¤in tatl› su yada deniz bitkilerinin
yada canl›lar›n›n çi¤ tüketilme al›flkanl›¤› baz› trematodlar›n belirli bölgelerde görülme
olas›l›¤›n› art›rmaktad›r. Bu parazitlerin endemik oldu¤u bölgelerde gösterdi¤i belirti
ve bulgulara görede çeflitli materyallerde tan›lar› konulabilmektedir. Ancak hastal›¤›n
görülmedi¤i yada tan›nmad›¤› yerlerde hatal› tan› olas›l›¤›na dikkat çekilmek amac›yla burada bu parazitlere de k›saca de¤inilecektir. ‹nsanda kan damarlar›nda yaflayan 3 önemli trematod türü bulunmaktad›r. Bunlardan Schistosoma mansoni,
S.japonicum ve S. haematobium’dan Trematodlar ünitesinde ayr›nt›lar›yla bahsedilmifltir. Afrika k›tas›nda ve baz› ada ülkelerinde onlardan daha az s›kl›kla görülen 2 Schistosoma türü; Schistosoma intercolatum ve S.mekongi’ye rastlanmaktad›r. Bu iki türün eriflkinleride vucuttaki damar sistemlerinde yaflarlar ve yumurtalar›n›da ba¤›rsak venleri arac›l›¤› ile d›flk›ya b›rak›rlar. Tan›, tedavi ve korunma
yöntemleri di¤er trematodlarda oldu¤u gibidir.
Schistosoma mekongi
fiekil 10.16
S. mekongi
yumurtas›.
Laos ve Kamboçya’da görülen bir türdür. Eriflkinleri S. japonicum’a çok benzer, hastal›k belirtileri ondan daha hafif seyirlidir. Bu bölgede
yaflayan evcil domuzlar›n parazitin rezervuar
konakl›¤› yapt›¤› bilinmektedir. Yumurtalar›n›n
S. japonicum’dan daha küçük ve ç›k›nt›s› daha
az belirgindir (fiekil 10.16).
267
Schistosoma intercalatum
fiekil 10.17
Daha çok bat› ve orta Afrika’da rastlanan Schistosoma türüdür. Eriflkinleri insanda mezenter venlerde
yaflar ve yumurtalar›da d›flk›yla at›l›r. Yumurta yap›s›
S. haematobium’a benzer ancak alt k›s›mda yer alan
dikensi ç›k›nt›n›n unun çengel fleklinde k›vr›k olmas› ile ondan ayr›l›r. Ekvator ve yeni Gine’de insanlar›n (özellikle 5-14 yafl aras› çocuklar) yaklafl›k %20
sinin bu parazitle enfekte oldu¤u bilinmektedir. Parazitin oluflturdu¤u en önemli hastal›k bulgusu, hepatosplenomegali, kar›n a¤r›s› ve kanl› d›flk›lamad›r.
S. intercolatum
yumurtas›
Schistozomal Dermatid
Baz› su kufllar› ve suda yaflayan di¤er memeli türlerinin Schistosoma serkaryalar›yla enfekte sularla temas edenlerde larvalar›n deriye temas etmesiyle deride oluflan kafl›nt›l› lezyonlara “yüzücü dermatidi
veya Schistosomal dermatid” denir. Bu larvalar insanda oluflamazlar sadece temas sonras› kafl›nt›l› k›zar›kl›klarla k›sa süre sonra
kendili¤inden düzelen lezyonlara neden olurlar.
fiekil 10.18
Yüzücü dermatidi.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Schistosoma türlerinin yumurta yap›lar›n› di¤er trematod yumurtalar›ndan
SIRA S‹ZDE ay›ran en
önemli fark nedir?
S O R U
5
SIRA S‹ZDE
S O R U
7. Ünitedeki di¤er trematod yumurta yap›lar›n› tekrar gözden geçirerek
yap›n›z.
D ‹ Kmukayese
KAT
D‹KKAT
S O R U
S O R U
SIRA S‹ZDE
Daha fazla bilgi ve parazitlerin yaflam döngüsü için www.dpd.cdc.gov/.../body_morph_fiD‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
S O R U
gure5.htm adresinden yararlanabilirsiniz
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
TKE L‹E VT ‹ ZAY OP N
K ‹ T A P
N N
N
N
N N
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
T EK L ‹E VT‹ ZAY OPN
K ‹ T A P
268
‹nsanda kan dolafl›m›nda yerleflen Schistosnom›lar›n d›fl›nda genellikle enfekte çi¤ yada az piflmifl besinlerin tüketilmesiyle bulaflan trematodlarda vard›r, bunlar aras›nda;
Gymnophalloides
Deniz kufllar›n›n bir trematod paraziti olan Gymnophalloides’ler Kore’de k›rsal
alanda yaflayan insanlarda s›kl›kla rastlanmaktad›r. Boylar› oldukça küçük olan bu
trematodlar (0.5mm) kar›n a¤r›s› ve fliddetli ishale neden olmaktad›r. Ara konaklar› olan suda yaflayan çeflitli canl›lar›n çi¤ yada az piflmifl yenmesiyle insana bulaflmaktad›rlar.
Haplorchis taichui
Tayland ve Filipinlerde baz› bölgelerde %40’lara varan oranlarda rastlanan ba¤›rsak trematodlar›ndand›r. En önemli belirtisi kar›n a¤r›s›, kusma ve patlayan tarzda
d›flk›lamad›r. Bulafl›mda tatl› su bal›klar› önemli rol oynar. Kedi, köpek ve domuzlar parazitin do¤adaki rezervuar kaynaklar›d›r.
SÜLÜKLER VE ‹NSAN SA⁄LI⁄I
Sülükler yap›sal özelliklerine göre 3 tak›mda toplan›rlar. Bunlardan insan sa¤l›¤›
aç›s›ndan önemli olanlar Gnathobdellida tak›m›nda yer almaktad›rlar. Bu tak›mda yer alna 2 önemli tür Hirudo medicinalis ve Limnatis nilotica çok eski y›llardan
beri halk hekimli¤ince bilinen ve tedavi amaçl›da kullan›lan canl›lard›r.
Sülüklerin insan için önemi 2 flekildedir;
1. ‹nsandan kan emerek parazitlenirler,
2. Kanserden, sar›l›¤a kadar günümüz t›bb›nda ve halk hekimli¤ince t›bbi tedavi amaçl› kullan›l›rlar (fiekil 10.19).
Sülüklerin tedavi amaçl› kullan›m› orta ça¤lardan günümüze kadar uzanmaktad›r.
Son y›llarda genel cerrahi ve plastik cerrahide baz› komplikasyonlu olgularda yard›m
amaçl› kullan›lmaktad›r. Sülükler predatör canl›lard›r, canavarl›kla beslenirler, suda
yaflayan kabuklulardan memelilere kadar genifl bir canl› grubundan kan emerler.
Vücutlar›n›n ön ve arka uçlar›nda yer alan çekmenleriyle konaklar›n›n derisine yap›flarak kan emerler. Genellikle tatl› sularda yaflarlar. Az say›da türleri tuzlu su ve karada da yaflayabilmektedirler. Boylar› türlere göre farkl›l›k göstermekle birlikte ortalama 8-12 cm uzunlu¤unda 1-2cm enindedir. Kan emdiklerinde kendi vücut a¤›rl›¤›n›n 10 misli büyüklü¤e ulaflabilirler. Hermafrodit canl›lard›r. ‹nsan da yerlefltikleri
bölgeye göre; iç ve d›fl hirodiniyoz olarak 2 farkl› hastal›k oluflturmaktad›rlar.
fiekil 10.19
H. medicinalis
269
D›fl Hirudiniosis
Suda yaflayan sülükler genellikle suda yaflayan omurgal› canl›lar›n ektoparazitidirler. Hem suda hem karada yaflayabilen türler ise insan ve karada yaflayan büyük
memeli hayvanlara da sald›rabilmektedirler. Sülükler yumurtalar›n› çamurlu sular
yada su bitkileri üzerine b›rak›rlar. Bu sular› yada bitkileri tüketen insan ve di¤er
canl›lar›n burun ve bo¤az mukozas›na yap›flarak k›sa sürede geliflirler. Kan emme
s›ras›nda salg›lad›klar› p›ht›laflmay› engelleyici enzimler sayesinde aç›lan yaralar
uzun süre kanamaya devam eder. Bu nedenle bu yaralar›n iyileflmesi geç ve ikincil enfeksiyon riskleri yüksektir. Sülük ancak tamamen doyduktan sonra kona¤›n›
terk eder. Kan emme aflamas›nda uzaklaflt›rabilmek için üstlerine tuzlu su ve alkol
dökülebilir. Tafl›d›klar› pek çok enfeksiyon ajan› nedeniyle de kan emilen bölgenin de birkaç gün antiseptik solüsyonlarla temizlenmesi yararl›d›r.
Korunmada sülüklerin bulunma olas›l›¤› olan yerlerde çizme, eldiven ve giysilere koruyucu solusyonlar s›k›lmas› önerilir.
fiekil 10.20
‹ç Hirudiniosis
‹çme sular›yla a¤›z yada burundan al›nan
su sülükleriyle olur. Limnatus cinsine
ba¤l› türlerin flüpheli sular›n kaynat›lmadan yada süzülmeden içilmesi ile bulafl›r.
Solunum yolu mukozas›na hatta trake ve
bronfllara gidebildi¤i bildirilmifltir. Kan
emme ifllemi a¤r›s›zd›r ancak bulunduklar› yerde t›kanmalara ve abselere neden
olurlar. Uzun süreli öksürük, kanl› balgam, gö¤üs a¤r›s› görülür. Solunum yolu
ve trake yerleflimleri ölümle sonlanabilir.
Tatl› sularda yüzen kiflilerde üriner sistem
ve göz yerleflimleri de görülebilir (fiekil
10.20).
Tedavisi yap›flt›klar› yerden endoskopik cihazlarla uzaklaflt›r›lmas› ile yap›l›r.
Korunmak için içme sular›n›n kaynat›larak yada süzülerek içilmesi, flüpheli sulara girilmemesi önerilir.
Baflka hermafrodit parazitler varm›d›r? Örnek veriniz.
Çene
Farinks
L.nilotica
Sindirim Kanal›
Kör keseler
Son ba¤›rsak
Arka vantuz
SIRA S‹ZDE
6
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
270
Özet
N
A M A Ç
1
N
AM A Ç
2
‹nsanda nadir görülen ba¤›rsak helmintlerini ve
neden olduklar› hastal›klar› tan›mlayabilmek.
Nadir rastlanan çok çeflitli helmintler vard›r; bunlar nematodlar, sestodlar veya trematodlar s›n›f›nda yer alabilmektedir. Bu parazitlerin sebep
olduklar› hastal›klar ilginç olup, bunlar›n oldukça geliflmifl yaflam döngüleri ve konaklarla olan
karmafl›k iliflkileri ortaya konmaktad›r. Bunlar›n
oluflturduklar› hastal›klar belirtisiz olabilece¤i gibi, yaflam› tehdit edebilen ölümcül enfeksiyonlar
halinde de seyredebilmektedirler. Birçok durumda bu paraziter ajanlar sadece s›n›rl› bir co¤rafik
alanda oluflabilmektedir. Ancak dünyada artan
göç, seyahat ve de¤iflen beslenme al›flkanl›klar›yla birlikte bunlar›nda s›n›rlar› günümüzde maalesef genifllemektedir. Bu ünitede yer alan nadir
yada s›rad›fl› parazitozlar›n tedavisi enfektif ajana
ba¤l› olarak de¤ifllik göstermektedir, fakat yayg›n koruyucu önlemler bu parazit hastal›klar›n
birço¤unun bulaflmas›n› önemli ölçüde azaltabilecektir. Bu koruyucu önlemler: vektörlerin bulaflmas›n› önleme, hayvan konaklarda parazit
hastal›¤›n›n zoonotik kontrolü, meyve ve sebzelerin y›kanmas›, temiz içme sular› içme ve etleri
tüketmeden önce iyice piflirmek basit ama oldukça etkili yöntemlerdir.
‹nsanda nadir görülen ve s›ra d›fl› filaryal parazitleri ve bunlar›n oluflturduklar› hastal›klar› tan›mlayabilmek.
‹nsanda yerleflen parazitler yaflam döngülerine
göre görülme olas›l›klar› da de¤iflebilmektedir.
Örne¤in evrimi direkt olanlar dünyan›n heryerinde görülen kozmopolit parazitler olarak adland›r›lan yayg›n parazit grubunu temsil ederken, baz› parazitler, toplumlar›n sosyokültürel
yap›lar›na, beslenme, bar›nma, giyinme ve yaflam standartlar›na göre belirli bölgelerle kendini
s›n›rlayabilmektedir. Filaryal parazitlerde bu
gruptan parazitlerdir. Bu ünitede yer alan filaryal
etkenler daha çok hayvanlarda rastlanan türlerdir ve ülkemizdeki hayvanlarda da bunlar›n baz›lar›na rastlanmaktad›r. Bugüne kadar bildirilmemifl yada nadir olarak görülmüfl olmas› da deneyim eksikli¤i yada fark edilmeme olas›l›¤›ndan
kaynaklanabilmektedir.
N
A M A Ç
3
N
AM A Ç
4
N
A M A Ç
5
Ba¤›rsaklarda yerleflen s›ra d›fl› ve nadir görülen
sestodlar› (flerit solucanlar) ve neden olduklar›
hastal›klar› tan›mlayabilmek.
Sestodlar ünitesinde ele al›nan Taenia saginata,
Taenia solium ve sistiserkoz etkenleri d›fl›nda di¤er baz› Taenia türleri ve bunlara ba¤l› parazitozlar, az say›da da olsa insanda görülebilmektedir. Bu parazitlerin bir k›sm› eriflkin dönemde di¤erleri de larval dönemlerinde insanda görülmüfltür. Bunlar›n belki de ço¤unlu¤u yurdumuzda daha önce tan›mlanmayan parazitlerdendir.
Fakat yukar›da belirtildi¤i gibi halk›m›z›n yeme
al›flkanl›¤› de¤iflmekte, yurt içi ve yurt d›fl› gidifl
geliflleri artmaktad›r. Bu nedenle, her zaman için
bu sestodiyozlara yakalanma riski vard›r.
‹nsanda nadir görülen trematodlar ve neden olduklar› hastal›klar› tan›mlayabilmek.
Trematodlar, helmintlerin yass› solucanlar grubunda yer al›rlar. Özgür yaflayan ve parazitlik
yapan türleri vard›r. ‹nsana a¤›zdan al›nan metaserkaryalarla ya da deriden giren serkaryalarla
bulafl›r, bafll›ca yerleflim yerleri olan sindirim kanal›, dolafl›m sistemi, akci¤er, karaci¤er ve safra
kanallar›nda farkl› patolojik de¤iflikliklerle seyreden trematodiyoz infeksiyonlar›na neden olurlar.
Trematod infeksiyonlar›nda kona¤a bulafl›m ve
yerleflim yerlerinde, ülkelerin beslenme al›flkanl›klar›n›n rolü büyüktür. Ülkemizde çi¤ bal›k ve
su bitkilerinin tüketilmemesi nedeniyle, henüz
sindirim kanal› ve akci¤er trematod infeksiyonlar› bildirilmemifltir. En s›kl›kla uzak do¤uda özellikle Çin, Japonya, Tayland’da görülürler. Ülkemizde karaci¤er safra kanallar›nda yerleflen Fasciola hepatica ve Dicrocoelium dentriticum’la ilgili insan olgular› bildirilmektedir. Kesim hayvanlar›m›zda bu iki trematodlar yayg›nd›r ve
önemli ekonomik kay›plara neden olmaktad›rlar.
Sülükler ve insan sa¤l›¤› konular›n› anlatabilmek.
Sülükler sulu, çamurlu alanlarda yaflayan, hayvanlara ve zaman zaman insanlarada tutunarak
kanla beslenen canl›lard›r. ‹nsandan kan emerek, çeflitli hastal›k etkenlerini bulaflt›rarak zarar
vermesinin yan› s›ra, kontrollü kullan›ld›klar›nda
çeflitli hastal›klar›n tedavisinde ve cerrahi komplikasyonlar›n giderilmesinde t›bbi destek amaçl›
yüzy›llard›r kullan›labilen canl›lard›r.
271
1. Afla¤›daki türlerden hangisi nadir görülen yada s›ra
d›fl› ba¤›rsak sestodlar›ndan biri de¤ildir?
a. Taenia saginata
b. Taenia brauni
c. Taenia crassiceps
d. Taenia longihamatus
e. Taenia glomerata
2. Afla¤›dakilerden hangisi Taenia multiceps’in özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Ara konaklar› vahfli karnivorlard›r.
b. Tan›s› idrar sedimenti örne¤inde yumurtalar›n
görülmesiyle konur.
c. ‹nsanda metasestod dönemde yerleflirler.
d. Bulafl›mda kontamine besinler rol oynar.
e. ‹nsanda coenurus hastal›¤›na neden olurlar.
3. Afla¤›daki parazit türlerinden hangisi insan paraziti
olmad›¤› halde, kedi-köpek pirelerinin yutulmas›yla insana bulafl›r?
a. Taenia saginata
b. Taenia solium
c. Diphylidium caninum
d. Diphylobthrium latum
e. Hymenolepis nana
4. Afla¤›daki s›rad›fl› parazitler ve bulunduklar› gerçek
konaklara ait eflleflmelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Taenia brauni- S›¤›rlar
b. Ancylostoma malayanum- Ay›lar
c. Diphylidium caninum- Köpekler
d. Ascaris suum-Domuzlar
e. Eustrongyloides türleri-Kufllar
5. Afla¤›daki parazit türlerinden hangisi ba¤›rsaklarda
yaflayan s›rad›fl› (az rastlanan) nematodlar›ndan biri
de¤ildir?
a. Ancylostoma braziliense
b. Ascaris lumbricoides
c. Ancylostoma ceylanicum
d. Ascaris suum
e. Strongyloidiosis fuelleborni
6. Afla¤›dakilerden hangisi s›ra d›fl› parazitlerin özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Genellikle baflka canl›lar›n parazitidirler.
b. Dünyan›n her taraf›nda yayg›n olarak bulunurlar.
c. Tan›lar› ço¤unlukla zordur, kar›fl›kl›¤a yol açabilir.
d. Beslenme al›flkanl›klar› bulafl›mda önemli rol oynar.
e. Baz› türler insanda eriflkin forma dönüflemezler.
7. fiiflmifl kar›n”Swollen Belly”hangi parazitin insanda
oluflturdu¤u hastal›k belirtilerindendir?
a. Trichinella spiralis
b. Agamomermis hominis
c. Dirofilaria immitis
d. Dipetalonema reconditum
e. Strongyloidiosis fuelleborni kelly
8. Trichinella türleri ile enfekte insanlarda bafllang›çtaki en önemli hastal›k bulgusu nedir?
a. Kanl›-mukuslu d›flk›lama
b. Atefl, göz çevresi ve yüzde ödem
c. Difl eti kanamalar›
d. Swollen belly belirtisi
e. ‹drarda kan görülmesi
9. Ülkemizde hangi sestod parazitin metasestodlar› (larva dönemi) hayvanlar›m›zda ve insanda yayg›n olarak
görülmektedir?
a. Taenia multiceps-Coenurosis
b. Spirometra türleri-Sparganun
c. Echinococcus granulosus-Hidatik kist
d. Taenia serialis-Coenurosis
e. Taenia taeniformis-Strobiloserkus
10. Afla¤›daki parazitlerden hangisi ayn› zamanda tedavi amaçl› da insan sa¤l›¤› için kullan›labilmektedir?
a. Angiostronglylus türleri
b. Loaina türleri
c. Anisakis türleri
d. Dipetalonema türleri
e. Sülükler
272
Yararlan›lan Kaynaklar
1. a
John DT Petri WA.(2006), Markell and Voges’ Medical
Murray PR., Baron EJ.(2007).Manual of Clinical Microbiology, Ninth Ed ASM Press,
Sayg› G. (2009).Paraziter Hastal›klar ve Parazitler.Sivas
Garcia, LS. (2001). Diagnostic Medical Parasitology,Fourth.Ed. ASM pres
Anantaphruti MT. Parasitic contaminants in food. Southeast Asian J Trop Med Public Health, 32(suppl.2)
: 218-228, 2001
Mas-Coma S. Bargues MD, Valero MA. Fascioliasis
and other plant-borne trematode zoonoses. Int J Parasitol, 35: 1255-1278, 2005.
2. b
3. c
4. a
5. b
6. b
7. e
8. b
9. c
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›ra d›fl› sestodlar” bölümünü
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›ra d›fl› sestodlar” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›ra d›fl› sestodlar” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›ra d›fl› parazitler” konusunu
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Doku sestodlar›” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Doku nematodlar›”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sestodlar” konusunu
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sülükler ve insan sa¤l›¤›”
S›ra Sizde 1
Ülkemizde domuz yetifltiricili¤inin ve domuz eti tüketiminin yayg›n olmamas›d›r.
S›ra Sizde 2
S. stercoralis, ba¤›rsaklarda larva do¤urdu¤u için d›flk›da yumurtalar› görülmez.
S›ra Sizde 3
Ülkemizde flimdilik çi¤ bal›k ve di¤er su ürünü tüketiminin olmamas›d›r.
S›ra Sizde 4
S›ra Sizde 5
Yumurtalar›n›n kapaks›z ve dikensi ç›k›nt›lar›n›n olmas›d›r.
S›ra Sizde 6
Schistosoma türleri hariç trematodlarda hermafrodit parazitlerdendir.
Yararlan›lan ‹nternet Kaynaklar›
(25.04.2010)
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/Taeniasis_il.htm (25.04.2010)
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/html/Hymenolepiasis.htm (25.04.2010)
(25.04.2010)
http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/Cestoda_il.htm (25.04.2010)
cal.vet.upenn.edu/.../demos/lab7_demo.htm

Tıbbi Parazitoloji E-kitap okumak için tıklayın

Transkript

Benzer belgeler

PE Körkasa Bandı

sema erdogan.fh11

sayfa 11 - Spormeydani.org