საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტი მირონ ფირც
Transkript
საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტი მირონ ფირც
საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტი ხელნაწერის უფლებით მირონ ფირცხელანი “saqarTvelos eleqtroenergetikaSi marTvis axali sistemebis damuSaveba da danergva” დოქტორის აკადემიური ხარისხის მოსაპოვებლად წარდგენილი დისერტაციის ავტორეფერატი თბილისი 2012 წელი სამუშაო შესრულებულია საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის ენერგეტიკისა და ტელეკომუნიკაციის ფაკულტეტის ელექტროენერგეტიკის, ელექტრონიკის და ელექტროტექნიკის დეპარტამენტის ელექტროენერგიის წარმოების, გადაცემისა და განაწილების მიმართულებაზე სამეცნიერო ხელმძღვანელი: დემურ ჩომახიძე, ეკონომიკურ მეცნიერებათა დოქტორი, სრული პროფესორი რეცენზენტები: I –––––––––––––––––––– II –––––––––––––––––––– დაცვა შედგება –––––––– წლის „–––––„ ––––––––––––––––––, ––––––––––– საათზე საქართველოს ტექნიკური ტელეკომუნიკაციის უნივერსიტეტის ფაკულტეტის ელექტროენერგეტიკისა სადისერტაციო საბჭოს და კოლეგიის სხდომაზე, კორპუსი VIII, აუდიტორია ––––––– მისამართი: 0175, თბილისი, კოსტავას 77 დისერტაციის გაცნობა შეიძლება სტუ–ს ბიბლიოთეკაში, ხოლო ავტორეფერატისა – სტუ–ს ვებგვერდზე სადისერტაციო საბჭოს მდივანი ––––––––––––––––––––––––– 2 naSromis saerTo daxasiaTeba 1. Temis aqtualobas gansazRvravs eleqtroenergetikisadmi mudmivad mzardi moTxovnileba, romelic pirovnebis, sazogadoebisa da TviT saxelmwifos keTildReobasTan aris dakavSirebuli. Tanamedrove msoflioSi eleqtroenergetikiT uzrunvelyofa nebismieri qveynisTvis erT-erTi mniSvnelovan problemas warmoadgens. aqve xazi unda gavusvaT im faqts, rom msoflios energetikuli resursebi TandaTan ileva. alternatiuli wyaroebis migneba da gamoyeneba jer kidev gadauwyvetelia. qveynis eleqtroenergiiT uzrunvelyofa erovnuli usafrTxoebis erT-erTi mTavari Semadgeneli nawilia. rogorc cnobilia eleqtroenergias aqvs rogorc moxmarebis pirdapiri daniSnuleba, aseve igi warmoadgens Semosavlis udides wyaros. Tanamedrove msoflioSi swored am ori mimarTulebiT aris aqtualuri eleqtroenergiis gamoyeneba. saqarTveloSi eleqtroenergetikis damoukidebeli ganviTareba kidev ufro aqtualuria imis gamoc, rom sabWoTa sistemis daSlis Semdgom energosistema TiTqmis izolirebul mdgomareobaSi aRmoCnda. mas ar gaaCnia sakuTari gazi da mazuTi. amdenad, mTavari yuradReba gadatanili unda iqnas hidroresursebze da naxSiris aTvisebaze. aris Tu ara es ori komponenti sakmarisi da Tu aris ra uzrunvelyofa unda hqondes mas. postsabWoTa sivrceSi energetikis ganviTarebis srulyofili koncefciis Camoyalibeba bevrma qveyanam jer kidev ver SeZlo, rac TiToeuli qveynis ganviTarebis Semaferxebeli faqtoria. gamonakliss arc saqarTvelo warmoadgens. amdenad, saqarTvelos eleqtroenergetikaSi marTvis axali sistemebis damuSavebadanergva namdvilad rom saWiro da aqtualuri Temaa. 2. samuSaos mizans warmoadgens saqarTvelos eleqtroenergetikaSi marTvis axali sistemebis damuSaveba da danergva. am Temis kvleva sxvadasxva TvalsazrisiTaa aqtualuri, kerZod: a) sworad iqnas gaanalizebuli saqarTvelos eleqtroenergetikaSi Catarebuli reformebis Sedegad daSvebuli Secdomebi da Sedegebi; b) gansakuTrebuli yuradReba mieqces qveynis energousafrTxoebas; g) eleqtroenergetikaSi Camoyalibdes marTvis da finansirebis weliwadSi, axali modeli, rac Seqmnis pirobas, uaxloes aTvisebul iqnas axali simZlavreebi (saSualod 3000 megavatis farglebSi); 3 d) eleqtroenergiis yidva-gayidva (SesaZleblobis farglebSi) daeqvemdebaros Tavisufali bazris principebs. eleqtroenergiis gayidvis Sedegad miRebuli Semosavlebi (konstituciis me-3 muxlis Tanaxmad) moxmardes rogorc saxelmwifo biujets, aseve kerZo mesakuTres aqciebis procentuli sakuTrebis mixedviT da dargis ganviTarebas; e) Camoyalibdes administraciuli marTvis axali modeli da kadrebis momzadebis axali sistema; v) Sejerdes saqarTvelos eleqtroenergetikis ganviTarebis sxvadasxva mosazrebebi. rac garanti gaxdeba saqarTvelos energousafrTxoebis dacvisa da saxelmwifo biujetis Sevsebisa. mxareTa Soris mizanSewonilia Sedges mecnierul doneze Camoyalibebuli azrTa gaziareba-Sejereba, samoqmedo gegmis Camoyalibeba da marTvis axali sistemebis damuSaveba. am sistemis praqtikuli gamoyeneba. yovelive aRniSnulidan gamomdinare saWiro gaxda dargis ganviTarebis Seswavla sam sxvadasxva droSi: sabWoTa periodi, reformebis periodi da dRevandeloba. 3. kvlevis obieqts da sakvlev masalas warmoadgens: saqarvelos eleqtroenergetikis ganviTarebis amsaxveli Semdegi ZiriTadi indikatorebi: usafrTxoeba, axali simZlavreebis aTviseba, energetikuli sawarmoebis (generaciis, eleqtrosistemis ganawilebis) da momxmareblebis finansuri urTierToba, administrirebis forma, maRali kvalificiuri inJinris momzadeba, arasaxelmwifo sapensio fondis Seqmna. sakvlev masalad gamoyenebuli iqna: “saqenergos” saarqivo masalebi, postsabWoTa periodSi Catarebuli reformebis Sedegebi, saqarTveloSi ucxouri kompaniebis Semosvlis Sedegad ganviTarebuli dadebiTi da uaryofiTi movlenebis amsaxveli dokumenturi masala, dargSi amJamad arsebuli mdgomareobis analizis Sedegad miRebuli daskvnebi. msoflios sxvadasxva qveynebis energetikuli ganviTarebis amsaxveli magaliTebi da sakuTari gamocdileba. kvlevis meTodad gamoyenebulia: aRweriTi, teqnikuri da struqturuli kvlevis meTodebi. 4. naSromis mecnieruli siaxle mdgomareobs, saqarTvelos eleqtroenergetikaSi marTvis axali sistemebis damuSavebaSi, rac gulisxmobs: saqarTvelos energosistemis usafrTxoebis normebis gazrdas, axali simZlavreebis aTvisebis meTodikis Camoyalibebas, Tavisufali bazris principiT eleqtroenergiis yidva-gayidvis axali meqanizmis Seqmnas, administraciuli marTvis axali wesis SemoRebas, energetikuli sawarmoebis maRalkvalificiuri kadrebiT uzrunvelyofas da Rvawlmosil energetikosTa arasaxelmwifo sapensio fondis Seqmnis SesaZleblobas. 4 naSromSi kvlevis safuZvelze ganxilulia dargSi arsebuli mdgomareoba, gamokveTilia Semaferxebeli faqtorebi da amis safuZvelze SemuSavebulia axali meTodika da modelebi, rac jamSi kompleqsuri midgomis pirobebSi qmnis axal sistemas. axali meTodebis da modelebis Camoyalibebis mTavari mimarTulebebi gulisxmobs Tavisufali bazris daSvebas, konkurenciis maRal dones, pirovnebis da organizaciis SemoqmedebiTi moRvaweobis pirobebis Seqmnas, ukukavSirebis arsebobas da xarisxis menejmentis danergvas. 5. naSromis praqtikuli mniSvneloba uaRresad didia. kerZod, axali simZlavreebis aTvisebis Sedegad iqmneba Warbi energia, romlis Sida bazarze gayidva momxmarebelTan mimarTebaSi iwvevs erTeuli kilovatsaaTis gaiafebas, xolo mwarmoeblisaTvis da gadamyidvelisaTvis saerTo gasayidi energiis moculobis gazrdas; eqsportis momgebian fasebSi ganxorcielebas; Tavisufali bazris Seqmnas, romelic konkurenciis pirobebSi ukukavSirebis meTodiT, maqsimalurad dazRveuli iqneba korufciisgan. maRali kvalifikaciis mqone inJiner-teqnikuri personalis miRebis SesaZleblobas; rogorc saxelmwifo biujetis, aseve mesakuTreTa Semosavlebis gazrdas; kerZo mesakuTreTa bazarze, saSualo fenis Camoyalibebis SesaZleblobas; dargSi momuSave Rvawlmosil energetikosTa arasaxelmwifo sapensio fondiT uzrunvelyofas; satranzito funqciis mopovebas da mezobel qveynebTan mimarTebaSi kargi urTierTobis damyarebas. jamSi es yvelaferi qveynis energousafrTxoebis myar garantias qmnis. 6. naSromis struqtura Sedgeba Sesavalisagan, 6 Tavisagan, daskvnebisagan, literaturis mimoxilvisagan, gamoyenebuli samecniero literaturisa da sakanonmdeblo bazis wyaroTa nusxisagan, Seicavs cxrilebs, grafikebsa da sailustracio sqemebs. naSromi Seicavs 164 nabeWd gverds. SesavalSi dasabuTebulia sakvlevi problemis arCevani, gansazRvrulia kvlevis miznebi da amocanebi, xazgasmulia naSromis mecnieruli siaxle, misi Teoriuli da praqtikuli mniSvneloba. 7. naSromSi miRebuli meTodika emyareba: saerTaSoriso gamocdilebas; Teoriuli kvlevis Sedegad Camoyalibebul sistemas; struqturuli erTeulebis praqtikuli muSaobis Sedegebs; logikuri msjelobis Sedegad miRebul daskvnebs, rac jamSi naSromis utyuarobis safuZvels warmoadgens. 8. naSromis aprobacia moxda: saqarTvelos mecnierebaTa erovnuli akademiis samecniero konferenciaze “mTiani regionebis socialur-ekonomikuri problemebi da maTi mogvarebis gzebi”, Tbilisi, 16.01.2011 w. 5 saqarTvelos energetikis muSakTa profesiuli kavSirebis mier organizebul konferenciaze “saqarTvelos energetikis ganviTarebis perspeqtivebi”, Tbilisi, 15.02.2012 w. sadoqtoro programiT gaTvaliswinebul or seminarze (saqarTvelos teqnikuri universiteti). publikacia, sadoqtoro naSromis ganxilva (Teoriuli da praqtikuli xasiaTis), kvlevaTa Sedegebi gamoqveynebulia 7 samecniero naSromSi. naSromis Sinaarsi Tavi I. saqarTvelos eleqtroenergetikis miRwevebi, Catarebuli reformebi da Sedegebi pirvel TavSi ganxilulia saqarTveloSi eleqtroenergetikis ganviTarebis sawyisi etapebi, moyvanilia istoriuli faqtebi. cxrilebis saxiT warmodgenilia erTiani energosistemis 1940-1990 wlebis (warmatebuli periodis) monacemebi, kerZod: eleqtrosadgurebis da agregatebis raodenoba, dadgmuli da muSa simZlavreebi, eleqtrogadacemis xazebis sigrZeebi Zabvebis mixedviT. eleqtroenergiis gamomuSavebis da moxmarebis dinamika 1887-1996 wlebi. am monacemebis mixedviT, saqarTvelos eleqtroenergetikam piks miaRwia 1989 wlisaTvis, rodesac jamuri simZlavre 4550 megavats, xolo saSualo wliuri gamomuSaveba 14,5 miliard kilovatsaaTs Seadgenda. miuxedavad amisa, qveynis mzardi moxmarebidan gamomdinare, sistema 5 miliard kilovatsaaTis deficits ganicdida. energetikulma sazogadoebam ver uzrunvelyo iseTi mniSvnelovani obieqtebis mSeneblobis damTavreba, rogoric xudoni da namaxvan hesebi iyo, romelTa saSualo jamuri simZlavre 1200 megavats aRemateboda. Semdgom wlebSi am faqtma gansakuTrebiT uaryofiTad imoqmeda energosistemis muSaobaze. 1990 wlidan (rogorc ki sabWoTa kavSiri daiSala) daiwyo erTiani energetikuli sistemis daSla. saqarTvelos energosistema damoukidebel reJimSi muSaobisaTvis mzad ar aRmoCnda. Tbosadgurebi, sawvavis da marag-nawilebis deficitis gamo, mxolod minimalur energias gamoimuSavebdnen. hidrosadgurebis moqmedi simZlavre, orjer CamorCeboda dadgmul simZlavres. sadistribucio kompaniebi wlebis ganmavlobaSi ar asrulebdnen Tavis movaleobas. miwodebuli energiis anazRaureba 30%-s ar aRemateboda. inJinerteqnikuri personali wlebis ganmavlobaSi kuTvnil xelfasebs ver iRebda. xSiri iyo gaficvebi. eleqtroenergiis miwodeba moTxovnilebas ver akmayofilebda. saSualo wliuri gamomuSaveba 14,5 miliard kilovatsaaTidan 7 miliard kilovatsaaTamde Semcirda. xelisuflebam gamosavali energetikuli obieqtebis 6 privatizaciaSi naxa. 1999 wlis 4 ivlisis brZanebuleba, “eleqtroenergetikuli seqtoris restruqturizaciis Sesaxeb” gaxda safuZveli reformebis dawyebisa. erTiani “saqenergo”-s sistema cal-calke organizaciebad (generacia, gadacema, dispetCerizacia, realizacia, maRali Zabvis 500 kv. e.g.xazebi) daiSala. eleqtroenergiis realizacia municipalurma organizaciebma da sxva kerZo jgufebma Caigdes xelSi. dargis finansireba kidev ufro Semcirda. Seiqmna kanoni “eleqtroenergetikis Sesaxeb”. 1997 wlis gadawyvetilebiT Camoyalibda energetikis damoukidebeli maregulirebeli komisia (semeki). faqtiurad, semeki energetikis mTavari mamoZraveli Zala gaxda. reformebis Semdeg etapze (1999 w.) gaiyida Tbilisis saqselo sawarmo Telasi (marTvaSi Semovida aqciebis 75%-is mflobeli, amerikuli kompania “AES Telasi”, romelmac Tbilisis gamanawilebel qselTan erTad generaciis sadgurebi, gardabnis me-9, me-10 blokebi da xrami-1, 2) iyida. raionuli gamanawilebeli kompaniebi gaerTiandnen erT msxvil sadistribucio kompaniaSi, romelsac saqarTvelos gaerTianebuli sadistribucio energokompania ewoda (am droisaTvis kidev funqcionirebda aWaris gamanawilebeli kompania da kaxeTis gamanawilebeli kompania). 1999 wels Camoyalibda saqarTvelos eleqtroenergiis sabiTumo bazari, romlis funqcia ganisazRvreboda generaciis sadgurebidan, gadacema-dispetCerizaciis meSveobiT, momxmarebelze miwodebuli eleqtroenergiis aRricxvaSi, angariSsworebaSi da sxvadasxva finansuri operaciebis CatarebaSi. rogorc sadistribucio kompaniebis, aseve sabiTumo bazris muSaoba didi xarvezebiT xasiaTdeboda. saqarTvelos energosistemaSi Semovidnen axali ucxouri kompaniebi (maT Soris, gamanawilebeli kompania “PA consulting” da eleqtrosabiTumo “Iberdrola”), romelTac daevalaT bazris axali mmarTveli aRricxvis mowesrigeba da miwodebuli eleqtroenergiis anazRaureba. maTi moRvaweobis Sedegad eleqtroenergetikis dargis teqnikuri da finansuri mxare araTu mowesrigda, piriqiT, kidev ufro gauaresda. 2007 wels finansurma davalianebam 1,7 miliard lars gadaaWarba. daskvnis saxiT SeiZleba gakeTdes Semdegi Sefaseba: Catarebuli reformebi ar iyo srulyofili, adgili hqonda naCqarev, ara swori gadawyvetilebebis miRebas. dargis finansuri mxare ukiduresad mZime mdgomareobaSi aRmoCnda. gamanawilebeli kompaniebis da eleqtrosabiTumo bazris jamurma davalianebam 2 miliard lars gadaaWarba. yovelive amis Sedegad gaCerda simZlavreebi, Semcirda 7 gamomuSaveba, gaizarda rogorc saxelfaso davalianeba, aseve mTeli sazogadoebis ukmayofileba. pirvel TavSi dokumentalurad aris aRwerili is xarvezebi, rac saqarTvelos (am periodis) energosistemisaTvis iyo damaxasiaTebeli, kerZod: erTi bunebrivi monopolisti (“saqenergo”) Seicvala ramodenime (SedarebiT ufro mcire) monopoliiT (Telasi, energopro-jorjia, kaxeTis gamanawilebeli qseli). - wlebis ganmavlobaSi ar mowesrigda saaRricxvo sistema; - bazarze Tavisufali bazris principebiT eleqtroenergiis yidva-gayidva ar iqna daSvebuli; - tarifis sidide konkurenciis gareSe (xelovnurad) imdenad gaizarda, rom dResac momxmarebelTa seriozul aRSfoTebas iwvevs; - eleqtroenergiis warmoebis da gadacema-dispetCerizaciis mimarT, saerTo tarifSi wilobrivi norma arasamarTlianad iqna dawesebuli; - saxelmwifo biujetSi gacilebiT naklebi Semosavlebi Sedis, vidre es gegmiT iyo gaTvaliswinebuli; - dargSi profesionali kadrebis SesamCnevi deficiti gaCnda; - eleqtroenergiis miwodeba moTxovnas CamorCeba, rac axali simZlavreebis aTvisebis naklebobiT aixsneba; (ZiriTadad aixsneba arsebuli simZlavreebis mwyobridan gamoyvaniT) - adgili aqvs energetikidan miRebuli ZiriTadi Semosavlebis sazRvargareT gadinebas, rac qveynis biujets asustebs. mTlianobaSi yovelive aman dargis ganviTareba Seaferxa. kvlevis mizani, swored am uaryofiTi movlenebis Seswavla, gaanalizeba da mis safuZvelze marTvis axali sistemebis damuSaveba iyo. Tavi II. saqarTvelos energosistemis usafrTxoebis aspeqtebi meore TavSi ganxilulia, saqarTvelos energosistemis usafrTxoebis aspeqtebi. gansazRvrulia TviT mcneba energousafrTxoebis Sesaxeb, misi mniSvneloba qveynis masStabiT. magaliTebi moyvanilia msoflios sxvadasxva qveynis mecnierebis naazrevis mixedviT. damuSavebulia terminologia. “saqarTvelos energosistemis usafrTxoebis aspeqtebi” ganxilulia energetikuli resursebi/maragebi rogorc msoflio masStabiT, aseve calkeuli qveynebis magaliTze. Camoyalibebulia rekomendaciebi, Tu ra mimarTulebiT viTardeba sxvadasxva qveynis energetika. rogoria ama Tu im qveynis, anda mTlianad regionis (aziis, evropis, afrikis, 8 amerikis da a. S.) sasargeblo wiaRiseulis, am SemTxvevaSi, navTobis, gazis, myari sawvavis, atomuri energiis wyaros da aratradiciuli energetikuli wyaroebis maragebis aTvisebis tempi. mosalodneli gauTvaliswinebeli Sedegebi da a. S. ganxilulia saxelmwifoTaSorisi politikuri Tu wminda ekonomikuri SeTanxmebebis Teoriuli aspeqtebi. naCvenebia ama Tu im qveynisaTvis, ama Tu im regionisaTvis, ra SeiZleba iyos misaRebi da rogori formiT iqneba miRebuli energousafrTxoebis uzrunvelyofis aucilebeli pirobebi. yovelive amis fonze ganxilulia saqarTvelos energousafrTxoebis sakiTxebi, romlebic warmodgenili Teoriis mixedviT, erovnuli usafrTxoebis donezea ayvanili. kvlevis Sedegad naCvenebia marTvis axali sistemebis pirobebSi saqarTvelos energousafrTxoebis uzrunveyofis SesaZlebloba. naCvenebia saqarTvelos upiratesoba kavkasiis regionSi, rogorc SemakavSirebeli rgoli evropasa da azias Soris. amave dros ganxilulia is safrTxeebi, rac sxvadasxva politikuri, ekonomikuri Tu Sida problemebiT SeiZleba iyos gamowveuli. 1. ekonomikuri ganzomileba – mocemuli ganzomilebis mTavari maxasiaTebeli gamarTulad funqcionirebadi energetikuli bazris arsebobaa. saxelmwifom an saxelmwifoTa gaerTianebebma xeli unda Seuwyon imas, rom energiis miwodeba xdebodes SeuzRudavad da sabazro fasebSi. liberalizirebuli bazari da antimonopoliuri politika ki Tavis mxriv swored saimedo energomomaragebis winapirobas qmnis. aseve aucilebelia grZelvadiani savaWro xelSekrulebebis gaformeba mimwodeblebsa da momxmareblebs Soris da energodiversifikaciis politikis gatareba, rac aseve xels uwyobs stabiluri energetikuli urTierTobebis damyarebas. 2. geopolitikuri ganzomileba – energoresursebis transportireba xdeba Sori distanciidan da xdeba mravali qveynis nacionaluri sazRvrebis gadakveTa, saukeTeso gamosavali energousafrTxoebis uzrunvelyofisaTvis iqneboda saerTaSoriso savaWro sistemis Camoyalibeba. magram imdenad, ramdenadac ar arsebobs universaluri energetikuli savaWro organizacia, saukeTeso gamosavalia SemuSavdes erTiani wesebi da regulaciebi. magaliTisaTvis, SesaZloa ganxiluli iqnas evropis energetikuli qartiis xelSekruleba. am kuTxiT Zalze didi mniSvneloba eniWeba natos, evrokavSirisa da euTos farglebSi gafarToebul TanamSromlobas. 3. usafrTxoebis politikis ganzomileba – saerTaSoriso terorizmi, mekobreoba Znelia Tavidan aviciloT mxolod saerTaSoriso organizaciebis ZalisxmeviT. aucilebelia, qveynebis mxridan SemuSavdes da gatardes konkretuli usafrTxoebis politika, raTa Tavidan aviciloT teroristuli aqtebi, 9 energoresursebis dataceba, Tavdasxmebi energetikul infrastruqturaze da sxv. unda moxdes arsebuli riskebis Sefaseba, krizisuli situaciebis erToblivi marTva, kritikuli infrastruqturis dacva (maT Soris erToblivad SeTanxmebuli samxedro qmedebebis meSveobiT), informaciebis gaziareba im qveynebs Soris, romlebic msgavsi safrTxeebis winaSe dganan. 4. Sida politikuri ganzomileba moiazrebs qveynis Sida energetikuli sistemis gamarTuli funqcionirebis uzrunvelyofas (uwyvet energomomaragebas, energorusersebis Sida rezervebis arsebobas, alternatiuli energowyaroebis aTvisebas da sxv.).” 5. ekologiuri ganzomilebis Tanaxmad, gamogonili da danergili unda iqnas iseTi teqnologiebi, romlebic xels Seuwyoben energoresursebis sufTad gamoyenebas. am kuTxiT didi mniSvneloba eniWeba sufTa da ganaxlebadi energiis wyaroebis aTvisebis xelSewyobas. 6. socialuri ganzomileba gulisxmobs ara zogadad xelmisawvdomobas energoresursebze, aramed mosaxleobis Raribi fenis SesaZleblobas gamoiyenos igi, rac rig qveynebSi xorcieldeba energoresursebze saxelmwifos mxridan fasebis subsidirebiT. amjerad Cveni kvlevis gansakuTrebul sagans warmoadgens energetikuli usafrTxoebis TvalsazrisiT erovnuli usafrTxoebis ganxilva. TviT sityva usafrTxoeba, rogorc es saerTaSoriso doneze aris miRebuli niSnavs, “qveynisa da am qveyanaSi mcxovrebi mosaxleobis (sazogadoebis) SesaZleblobas, uzrunvelyon TavianTi damoukidebloba da SeinarCunon TviTmyofadoba mtrulad ganwyobili Zalebis mier gamowveuli cvlilebebis winaaRmdeg,” an meorenairad ”usafrTxoeba es aris ZiriTadi Rirebulebebis mimarT safrTxeebis ararseboba”. rac Seexeba energetikul usafrTxoebas, rogorc aRvniSneT, igi erovnuli usafrTxoebis erT-erT ZiriTad safuZvels warmoadgens, kerZod, energoresursebisa da maT Soris eleqtroenergiis uwyvetad miwodeba samxedro seqtoris ganviTarebisTvis, qveynis ekonomikis ganviTarebisTvis da sxva. zemoT CamoTvlili dargebis ganviTarebisTvis, gadamwyveti da Seucvleli mniSvnelobisaa. aqedan gamomdinare, igi ar miekuTvneba mxolod da mxolod romelime erT seqtors, aramed mas didi gavlena aqvs nebismieri sxva seqtoris ganviTarebazec. “tradiciulad erovnuli usafrTxoeba gulisxmobs qveynis SigniT politikur simSvides, mosaxleobisa da saarsebo pirobebis dacvas da kulturul-politikuri erTianobis SenarCunebasa da saerTod, yvela im sasicocxlo pirobas, romelic uzrunvelyofs eris mdgrad ganviTarebas da arsebobas”; doqtor aleqsandre rondelis ganmartebiT: “erovnuli usafrTxoeba, upirvles yovlisa, 10 gulisxmobs saxelmwifos suverenitetis, mTlianobis, politikuri institutebis, kulturuli TviTmyofadobis SenarCunebas”. uolter lipmanis ganmartebiT: “saxelmwifo usafrTxo mdgomareobaSi imyofeba maSin, rodesac mas omis Tavidan asacileblad umTavresi Rirebulebebis msxverplad gaReba ar uxdeba da aucileblobis SemTxvevaSi aseT omSi gamarjvebiT am Rirebulebis SenarCuneba ZaluZs”. zemoT ganxiluli Teoriebis gaTvaliswinebiT kidev erTxel SeiZleba davakonkretoT Semdegi: “erovnuli usafrTxoebis cnebasTan dakavSirebiT arsebobs ori _ konservatoruli da axali midgoma. Zveli, tradiciuli midgomis Tanaxmad, erovnuli usafrTxoebis ZiriTad komponents mxolod samxedro usafrTxoeba warmoadgens. xolo axali midgomis Tanaxmad, samxedrosTan erTad “ZiriTadi komponentebia: ekonomikuri, socialuri, ekologiuri, politikuri da sxva”. yovelive zemoTqmulis gaTvaliswinebiT: “energetikuli usafrTxoeba Tavisi mravalmxrivi komponentebiT erovnuli usafrTxoebis erT-erT ganzomilebas warmoadgens”. ekonomikur-politikur-samxedro damokidebulebis msgavsad “rodesac erTi qveynis 30%-iT damokidebuleba meore qveynisaTvis ar aris safrTxis momtani, maSin rodesac antagonistur qveynebs Soris 10%-iT damokidebulebac ki safrTxed miiCneva.” ganxiluli Teoriebis safuZvelze SegviZlia vTqvaT, rom energousafrTxoebis TvalsazrisiT, saqarTvelosa da kavkasiis qveynebs SeuZliaT gaxdnen evropa-aziis “gzasayarze” regionaluri urTierTobis mtkice SemakavSirebeli rgoli, rogorc energousafrTxoebis, aseve sxva dargebis TvalsazrisiT (samxedro, ekonomikuri, kulturuli da a.S.). imisaTvis, rom saqarTvelom da Sesabamisad kavkasiis qveynebma es “misia” pirnaTlad Seasrulon, saWiroa, pirvel rigSi, “TviT SigniT” moawesrigon urTierTobebi, rac arc Tu ioli saqmea. Tumca, vidre es saukuneobrivi saWirboroto sakiTxebi ar mogvardeba, manamde ganviTarebaze da miT umetes did masStabebze msjeloba fuWad drois dakargva iqneba. ra safrTxeebi SeiZleba arsebobdes saqarTvelos SemTxvevaSi: 1. pirveli safrTxe: rogorc cnobilia, postsabWoTa qveynebze, rogorc, ganviTarebad qveynebze, gansakuTrebul interess iCenen e.w. “transnacionaluri kompaniebi”, aseTi kompaniebi xSirad saerTaSoriso “aRiarebasac” aRweven da advilad Sedian ama, Tu im qveynis saxelisuflebo struqturebTan (maT Soris “pirvel eSelonebSi”) karg damokidebulebaSi, romlebic piradi mogebis mizniT fuls deben ama, Tu im dargSi (Cvens SemTxvevaSi energetikaSi), gazrdili satarifo fasebiT ipyroben qveynis Sida bazars. minimum droSi cdiloben maqsimumi mogebis miRebas. 11 danarCeni “teqnikis” saqmea, anu igeben “tenderebs” da isakuTreben energetikul obieqtebs, rac qveynisTvis seriozuli Semosavlebis dakargvas niSnavs. 2. meore safrTxe es aris: uSualod arsebuli energetikuli obieqtebis (simZlavreebis elsadgurebis, qvesadgurebis, gadacemis xazebis da a.S.) pirdapiri miyidvis gziT, (iafad) mtrulad ganwyobili qveynebis xelSi Cagdeba, rac faqtobrivad qveynis energetikul potencialze Zalauflebis dakargvas da kritikul momentSi qveynis samxedro usafrTxoebis dacemas niSnavs. 3. mesame safrTxe: ucxoeli investorebi sxvadasxva mizezTa gamo adgilobriv gamocdil kadrebs ar endobian, aTavisufleben samuSaodan da maT nacvlad samuSaoze ahyavT dabalanazRaurebadi, naklebad gamocdili specialistebi, anda sxva qveynis moqalaqeebi. adgilobrivi profesionalebi ”ikargebian”. investorebis mxridan ar xdeba axali kadrebis swavleba. 4. meoTxe safrTxe: ucxour kompaniebs araviTari survili ara aqvT, ganaviTaron adgilobrivi mrewveloba, anu mTeli mowyobiloba-danadgarebi da masalebi undaT, rom SeukveTon maTTvis saintereso sazRvargareTul qarxnebSi (maTi mTavari mizania yvelafridan mogeba naxon, maTTvis adgilobrivi qveynis interesebs araviTari mniSvneloba ara aqvs). 5. mexuTe safrTxe: privatizaciis dros, an sxva formiT kerZo sakuTrebaSi gadasvlis pirobebSi, anda ama Tu im obieqtis aSenebis da garemontebis mizniT tenderis gamocxadebis dros, imis gamo, rom adgilobriv specialists, an specialistTa jgufs, ar gaaCnia sawyisi fuladi resursi, tenderebSi ver iReben monawileobas, ris gamoc umuSevrad rCebian, anda gamarjvebuli ucxouri kompaniis iaffasiani muSaxeli xdebian. 6. meeqvse safrTxe: saerTaSoriso donori organizaciebi da bankebi, ganviTarebad qveynebSi, axal-axal sesxebs aZleven ZiriTadad im ucxour kompaniebs, romlebTanac didi xnis urTierToba akavSirebT, rac SemdgomSi xSirad korufciis sababi xdeba. 7. meSvide safrTxe: dargidan miRebuli ZiriTadi mogeba gaedineba ucxoeTSi. yvelaferi es ki Tavis mxriv, saqarTvelos energosistemisTvis qmnis seriozul safrTxeebs. saqarTvelos energetikam bolo oci wlis ganmavlobaSi Svidive safrTxe “gaiara”. ver vityviT, rom sirTuleebi Rirseulad daZlia. saboloo jamSi balansi uaryofiTia. (amis Tqmis safuZvels Semdegi statistika iZleva: dRevandeli mdgomareobiT saxelmwifos sakuTrebaSi odesRac arsebuli energetikis dargis 90% gasxvisebulia da arasaimedo partniorebis xelSia. (ZiriTadaT rusuli kompaniebis sakuTrebaa). dadgmuli simZlavre da 12 gamomuSaveba TiTqmis 2-jer Semcirda, katastrofulad iklo finansurma Semosavlebma. warmodgenili masalis kvleva safuZvels iZleva vTqvaT, rom saqarTvelos energousafrTxoebis garantiebi arasaTanado donezea, saWiroa axali (sworad gaTvlili) RonisZiebebis dagegmva da ganxorcieleba. energetikis marTvis axali wesebis danergva gulisxmobs saqarTvelos energosistemis optimaluri variantebis SerCeviT, umokles droSi, jer arsebuli xarvezebis gamosworebas da Semdgom kvlav ganviTarebas. am TvalsazrisiT migvaCnia, rom aucilebeli da saWiroa qvemoT warmodgenili RonisZiebebis gatareba: 1. saqarTveloSi energetikis ganviTarebisa da usafrTxoebis dacvis pirveli pirobaa, sazogadoebisa da xelisuflebis keTili nebis arseboba. 2. ZalaSi unda darCes da amoqmeddes konstituciis me-3 muxlis “i” punqti, ris mixedviTac energobieqtebis sakontrolo paketi saxelmwifos sakuTrebaSi unda darCes. 3. eleqtrosadgurebis mSeneblobis axali meTodiT unda daCqardes axal-axali simZlavreebis (hidroeleqtrosadgurebis) aTviseba, romelTa finansirebis wyaro SeiZleba iyos: - dargidan Semosuli mogebis nawili; - calkeuli iuridiuli da fizikuri pirebis mier Sesyiduli aqciebi; - saerTaSoriso organizaciebis (bankebis) mier gaRebuli SedarebiT iaffasiani sesxebi; 4. eleqtroenergiis yidva-gayidva sabazro principebs unda eqvemdebarebodes. 5. dargidan miRebuli Semosavlebi cxadia damsaxurebis da sakuTrebis mixedviT unda ganawildes, magram mTavari wili (51%) mainc saxelmwifo biujetSi unda Sediodes. Camoyalibebuli daskvnebi emyareba, rogorc msoflios sxvadasxva qveynebis gamocdilebis gaziarebis Sedegad miRebul codnas, aseve qarTuli sinamdvilis gaTvliswinebiT sakuTari kvlevis Sedegebs. Tavi III. axali simZlavreebi mesame TavSi: “axali simZlavreebi” – ganxilulia saqarTveloSi eleqtroenergiis maqsimaluri gamomuSavebis periodebi. axsnilia arsebuli dadgmuli simZlavreebis mwyobridan gamosvlis mizezebi, ris Sedegadac faqtobrivad, saSualo wliuri gamomuSaveba 50%-iT Semcirda. imis gaTvaliswinebiT, Tu ra bunebrivi potenciali arsebobs saqarTveloSi rogorc 13 hidroresursis, aseve myari sawvavis (naxSiris) saxiT, SerCeulia axali simZlavreebis aTvisebis yvelaze xelsayreli da optimaluri varintebi. gansakuTrebuli yuradReba gamaxvilebulia dasavleT saqarTvelos mTis mdinareebze (enguri, caniswyali, kodori, rioni) da aRmosavleT saqarTveloSi mdinare mtkvarze. aucilebel pirobad aris dasmuli Tbosadguris mSenebloba, romelic ZiriTadad qarTul naxSirze imuSavebs, Tumca saSualeba eqneba sxva sawvavis gamoyenebisac. kvlevis Sedegad mivediT im daskvnamde, rom Tu energosistemis marTvis axali sistema ZalaSi Seva, uaxloes 5-10 weliwadSi SesaZlebelia damatebiT iqnas aTvisebuli, saSualod 3000 megavati simZlavre, romlis wliuri gamomuSaveba, saSualod 13 14 miliard kilovatsaaTs gadaaWarbebs. amave TavSi dawvrilebiT aris ganxiluli qveynis energousafrTxoebasTan dakavSirebuli metad mtkivneuli sakiTxi, kerZod, visi sakuTreba iqneba axali simZlavreebi? ra Tqma unda, axali simZlavreebis aTvisebis saqmeSi dadebiTad Sefasdeba ucxouri investiciebis Cadeba, magram aqve Cndeba kiTxva: ra moculobiT? radganac, Tu sakuTrebis mTliani mflobeli ucxoeli mesakuTrea, am SemTxvevaSi jer erTi, eWvqveS dgeba erovnuli usafrTxoebis sakiTxi da meore, mogeba mTlianad misi sakuTreba xdeba. sazRvargareTis qveynebis magaliTma da aseve saqarTvelos bolo 10 wlianma gamocdilebam aCvena, rom energosistemis calkeuli obieqtebis mflobeli SeiZleba iyos, rogorc kerZo, ise saxelmwifo struqturebi. mTavaria, marTvis rogori meqanizmi iqneba Cadebuli. Aam etapze Tamamad SeiZleba iTqvas, rom msoflioSi gamokveTilia Semdegi ZiriTadi mimarTulebebi: 1. energosistemaSi Semavali obieqtebis umetes nawils saxelmwifo ganagebs; 2. energosistemaSi Semavali obieqtebis marTva da sakuTreba ZiriTadad kerZo seqtoris xelSia; 3. energosistemaSi Semavali obieqtebis marTva da sakuTreba ormxriv daqvemdebarebaSia (saxelmwifo da kerZo struqtura). msoflios umravlesma qveynebma aRiares dargis strategiuloba. Uupiratesad miCneulia marTvis Sereuli forma, sadac generaciis, eleqtrosistemisa da ganawileba-gayidvis sakuTrebis (aqciebis) sakontrolo pakets saxelmwifo, xolo danarCens kerZo struqturebi floben, anu ormxrivi pasuxismgeblobaa dawesebuli. mogebis ganawileba da samomavlod dargis kvlav ganviTareba garantirebulia. Kkvlevis Sedegad mtkicdeba, rom Cvennairi 14 qveynisTvis aseTi sqema ufro marTebulia, miT umetes kanonTan, anu konstituciasTan winaaRmdegoba TiTqmis gamoiricxeba. garda imisa, rom konstituciis me-3 muxliT qveynis energetikuli usafrTxoebaa nagulisxmevi, agreTve didi mniSvneloba aqvs ekonomikur mxares. Eelenergiis gayidvis Sedegad miRebuli Semosavlebi qveynis biujetis Sevsebis erT-erTi didi wyaro unda iyos. Cvens mier ganxilul magaliTze, axali elsadgurebis aSenebiT, damatebiT saSualo wliuri gamomuSaveba sul mcire 10 13 miliard kilovat saaTiT unda gaizardos, paralelurad unda Catardes Zveli simZlavreebis reabilitacia, ris Sedegadac damatebiT saSualod 5 miliard kilovatsaaTis gamomuSaveba iqneba SesaZlebeli. jamSi saqarTvelos energosistemis jamurma gamomuSavebam uaxloes 7 weliwadSi 25 miliard kilovatsaaTs unda gadaaWarbos, saidanac savaraudod 13 miliardi kvt.sT. sazRvargareT gaiyideba. ras niSnavs Warbi eleqtroenergia, es aris: 1. Sida bazris gaiafeba; 2. msxvili da wvrili mewarmeobis ganviTarebis xelSewyoba; 3. eqsportis gazrda. 4. gadasaxadebis saxiT, biujetSi, damatebiTi Semosavlebis miReba. aSkarad Cans, rom elenergiis warmoebis gazrdis Sedegad miRebuli Semosavlebi sakmaod didia. zemoT ganxiluli daskvnebidan gamomdinare, aucilebelia axali simZlavreebis aTviseba, risTvisac saWiroa: 1. mowesrigdes kanoni “eleqtroenergetikis da bunebrivi gazis Sesaxeb”, kerZod waxalisdes da SeRavaTiani pirobebi mieces energetikuli obieqtebis (elsadgurebis, e.g.xazebis, qvesadgurebis) mSeneblobas; 2. adgilobriv mosaxleobas (visac wyalsacavi zians ayenebs) sakuTrebaSi mieces axlad aSenebuli elsadgurebidan elenergiis gamomuSavebis garkveuli procenti; 3. konstituciasTan mimarTebaSi dazustdes energetikuli obieqtebis sakuTrebis forma; 4. Seiqmnas elenergiis yidva-gayidvis (samarTliani, wminda sabazro principebze dafuZnebuli) sistema; 5. maregulirebeli komisia realurad gaxdes neitraluri “arbitri”, romelic Tavis gadawyvetilebebs miiRebs ara politikuri an “Cinovnikuri” niSniT, aramed samarTlianobis principiT. 15 #3.1 sqemiT da #3.1 cxriliT naCvenebia marTvis axali sistemis danergvis SemTxvevaSi, axali simZlavreebis aTvisebis SesaZlebloba: simZlavre, warmoeba, eleqtroenergiis gadacemis xazebis sigrZe da adgilmdebareoba: axali hesebis da 220-500 kilovoltiani e.g.xazebis da qvesadgurebis sqema #3.1 farihesi latalihesi e.g.x tobarhesi “kavkasioni” tobari xaiSi (xudoni) hesi sakvanZo qvesadguri e.g.x.”bavari” engurhesi sakvanZo qvesadguri raWis hesebi namaxvanhesi enguris kaSxali lajanurhesi tyibulis Tesi mS. hesi zestafonis 500/220/110/35kv sakvanZo qvesadguri “salxino” menji afxazeTi ruseTi wyaltubo quTaisi “qarTli 1” e.g.x.”mesxeTi” baTumi 500/400 qvesadguri axalcixe sakvanZo qv. qsani 500/220 qarTli-2 qarTli 2 TurqeTi sakv.qv gardabani 500/220 “muxrani-500” somxeTenergo azenergo 16 axali simZlavreebis aTvisebis cxrili #3.1 # el.sadguris dasaxeleba simZlavre megavati gamomuSaveba mln.kvt.sT el.xazis sigrZe km. mimarTuleba 1 2 latali hesi fari hesi 100 500 480 2400 18 20 latali-fari fari-tobari 3 tobari hesi 500 2400 10 tobari-xaiSi 4 xaiSi (xudoni) hesi 600 2500 130 xaiSi-namaxvani 5 6 namaxvan hesi md.mtkvarze 300 150 1500 800 60 arsebuli namaxvani-koxra arsebuli 7 md. rionze mcire da saS. 400 1600 50 oni-zestafoni 8 Tbosadguri 300 1500 arsebuli 9 jami 2850 13180 298 arsebuli Tavi IV. eleqtroenergiis yidva-gayidvis axali forma meoTxe TavSi: “eleqtroenergiis yidva-gayidvis axali forma” – ganxilulia eleqtroenergetikaSi arsebuli mTavari sawarmoebi (generacia, gadacema-dispetCerizacia da ganawileba), maTi sakuTrebis forma, daniSnuleba da mizani. Sedarebulia Semosavlebis da gasavlebis sidide. xazi aqvs gasmuli im faqts, rom kerZo sakuTrebaSi arsebuli sawarmoebi, romelTac maRali tarifis kuTvnilebis gamo maRali Semosavlebi da mogeba gaaCniaT, saxelmwifo biujetSi minimalur gadasaxadebs ixdian. yuradRebaa gamaxvilebuli TviT kompaniebs Soris konkurenciis ararsebobis Sesaxeb (bunebrivad arsebuli “saqenergos” monopoliis daSlis erT-erTi mizezi swored konkurenciis ararseboba da Tavisufali bazris uaryofa saxeldeba). konkurenciis ararseboba gadamyidvel kompaniebs saSualebas aZlevs maRali tarifiT miyidon el. energia momxmareblebs, maT Soris, Rarib mosaxleobasac. tarifis sidide ar ganirCeva, arc sezonurobiT da arc pikuri datvirTvebis mixedviT. gaangariSebulia generaciis, eleqtrogadacemadispetCerizaciis da gamanawilebeli kompaniebis warmoebis da momsaxurebis TviTRirebuleba. TviTRirebulebis dadgenis safuZvelze, naCvenebia ama Tu im sawarmos (organizaciis) momgebianoba, rac saboloo jamSi kvlav warmoebis safuZveli unda gaxdes. mogebis miReba damokidebulia sworad dagegmvaze da marTvaze, rac uSualod administraciis damsaxurebaa. kvlevis Sedegad naCvenebia tarifis sididis gansazRvris meTodikis aramarTlzomiereba. kerZod, abonenti rac ufro met energias 17 moixmars, miT ufro didia tarifis sidide (aseTi meTodi deficitis mqone qveynebisaTvis aris damaxasiaTebeli). am TavSi naCvenebia privatizebis dros araswori meqanizmis gamoyenebis Sedegebi, ris gamoc saxelmwifo biujetma didi zarali ganicada. ganxilulia, rogorc saxelmwifo sakuTrebis, aseve kerZo sakuTrebis SemTxvevebi. Camoyalibebulia dadebiTi da uaryofiTi movlenebi. aRiarebulia rogorc sakuTrebis erTi formisaTvis, aseve meore formisaTvis damaxasiaTebeli xarvezebi. Camoyalibebulia mosazreba marTvis axali wesebis danergvaze da mecnierul midgomaze, rom yovelive aman sabolood asaxva hpovos kanonSi. sqema #4.1-ze gamosaxulia eleqtroenergiis yidva-gayidvis kerZo saaqcio sazogadoebis struqtura, romelic mkacr sakonkurso pirobebSi uzrunvelyofs eleqtroenergiis rogorc Sesyidvas, aseve gayidvas. ra aris kerZo (Sps, s.s.) struqturis Camoyalibebis mizezebi: a) qveyanaSi jer kidev arsebuli eleqtroenergiis deficiti; b) warmoebuli da momxmareblamde miwodebuli eleqtroenergiis gayidvis Sedegad miRebuli Semosavlebis arasamarTlianad ganawileba. aRniSnulis gamo zaraldebian: energetikuli sawarmoebi, saxelmwifo biujeti da rigiTi moqalaqeebi. g) saqarTvelos energousafrTxoebis normebis dabali done; d) teqnikuri kargvebis maRali maCvenebeli; e) axali simZlavreebis aTvisebis dabali maCvenebeli; v) momxmarebelTan urTierTobis dabali kultura; z) Sida moxmarebis eleqtroenergiis tarifis mudmivad maRali done; ra dadebiTi Sedegebi SeiZleba miviRoT kerZo saaqcio sazogadoebis amoqmedebis Sedegad: zemoT CamoTvlili mizezebis maqsimalurad aRmofxvra. maT Soris: qveyanaSi gaizrdeba eleqtroenergiis warmoeba, aRmoifxvreba deficiti, gaizrdeba saeqsporto wili, Sida moxmarebis bazarze konkurenciisTvis damaxasiaTebeli Tvisebidan gamomdinare Semcirdeba tarifi. saboloo jamSi gaizrdeba saxelmwifos Semosavlebi. gaizrdeba dargSi dasaqmebul mewarmeTa ricxvi, moimatebs uSualod eleqtrosadgurebze da qvesadgurebze momuSave inJiner-teqnikuri personalis Semosavlebi. Semcirdeba teqnikuri da komerciuli kargvebi. gansakuTrebuli yuradReba mieqceva energousafrTxoebis amaRlebis uzrunvelyofas da sxva. kerZo struqturis ukeTesad muSaobis ganmsazRvreli faqtorebia: a) mcodne da gamocdili kadrebis yola. b) sakuTrebis formis Secvla; g) konkurenciis maRali done. 18 warmatebis misaRwevad aucilebelia daculi iyos ramodenime piroba: 1. k.s.sazogadoeba Tavis qmedebaSi unda iyos Tavisufali (yovelgvari xelovnurad Seqmnili zewolebisgan dazRveuli); 2. muSa gundi profesionali kadrebisgan unda dakompleqtdes; 3. qveyanaSi Warbi eleqtroenergia unda arsebobdes, (an ukidures SemTxvevaSi gare momwodebelTan garantirebuli xelSekruleba unda hqondes). 4. k.s.sazogadoebis saqmianoba unda iyos gamWvirvale. 5. k.s.sazogadoebam aucileblad unda Camoayalibos xarisxis menejmentis sistema. rac Seexeba uSualod yidva-gayidvis saaqcio sazogadoebis SerCevas, igi unda Catardes konkursis wesiT, rac maregulirebelma komisiam (yovelgvari mikerZoebis gareSe) sazogadoebriv organizaciebTan erTad aucileblad unda uzrunvelyos. Tavi V. energetikuli sawarmoebis marTva mexuTe Tavis ganxilvis mTavari sakiTxi aris energetikuli sawarmoebis marTvis axali sistemis Camoyalibeba da praqtikul cxovrebaSi danergvis SesaZleblobis axsna. ganxilulia arsebuli sawarmoebis administraciuli marTvis naklovani mxareebi da amis Sesacvlelad (gamosasworeblad) Semotanilia SromiTi (koleqtivis) amxanagobis mcneba. saqme imaSia rom SromiTi amxanagoba, romelic ZiriTadad inJiner-teqnikuri personalisagan Sedgeba, nebismier energetikul sawarmooSi mTavari warmarTveli Zalaa. eleqtroenergiis gamomuSavebis, gadacemis, dispeCerirebis da ganawilebis mTavari „Semoqmedia“. miuxedavad imisa, rom saqarTveloSi sabWoTa kavSiris daSlis Semdgom, marTvis da sakuTrebis sistemebi TiTqosda Seicvala, mSromeli adamianebis, Zveli profesionalebis damsaxurebis da faqtoris gaTvaliswineba, an saerTod ar xdeba, anda umniSvnelod. Sedegad agebs sawarmo (naklebad gamocdili administraciebis da xelmZRvanelis moRvaweoba ar aris gamarTlebuli), xSir SemTxvevaSi adgili aqvs, ama Tu im sakiTxis, ara xarisxovnad, an ara obieqturad gadawyvetilebis miRebas. „zemdgomis“ mier erTpirovnulad daniSnuli xelmZRvaneli rgoli, bunebrivia pirvel rigSi emsaxureba da iTvaliswinebs („damniSnavis“) interesebsa da ara sawarmosa, an saxelmwifosi. gamomdinare aqidan ama Tu im energetikuli sawarmos interesebi bolomde ver iqneba daculi. martivi pirobaa, administracia SromiTi koleqtivis aqtiuri mxardaWeris gareSe, ver ganaxorcielebs, sawarmosTvis da Semoqmedi koleqtivisTvis misaReb RonisZiebebs. gansakuTrebiT es exebaT im sawarmoebis administraciebs, sadac faqtiurad erTpirovnuli marTvis sistemaa SemoRebuli. energetikuli sawarmoebis marTva imden sirTulesTan aris dakavSirebuli, rom fizikurad erTi kacisTvis „am simZimis aweva“ TiTqmis SeuZlebelia, amitom yvela SemTxvevaSi gaTvaliswinebuli unda iqnas Semoqmedi xalxis, codnis da energiis gamoyenebis SesaZlebloba. saqarTveloSi amJamad arsebobs sakuTrebis sxvadasxva forma (saexelmwifo, kerZo da Sereuli). bunebrivi mdgomareobiT TiToeuli mesakuTre dainteresebuli unda iyos, ama Tu im sawarmoSi momuSave Semoqmedi xalxis samuSao pirobebis gaumjobesebiT da axali teqnikis danergviT, rom sawarmom maqsimaluri mogeba miiRos. sawarmoSi mogebis maqsimaluri Sedegis momtani, swori administraciuli marTvis meqanizmis Seqmnaa. sawarmos mogeba da marTva urTierT mWidro kavSirSia. wesiT, ama Tu im sawarmos, rac ufro meti mogeba eqneba, miT ufro didi iqneba Semoqmedi xalxis dainteresebac. maTi yovelTviuri, Tu yovelwliuri Semosavali amis mixedviT unda izrdebodes. cnobilia, rom sawarmos maqsimaluri mogebis miRebis miRweva, marTvis swori meqanizmis Camoyalibebis da funqcionirebis SemTxvevaSia SesaZlebeli. mexuTe TavSi warmodgenilia sqema, sadac axsnilia, Tu rogori forma unda hqondes administraciuli marTvis erTobliv meqanizms. ama Tu im energetikul organizacias (eleqtrosistemas, s.s. Telass, energo projorjias da a.S.) aqvs qvemdebare sawarmoebi, romlebic samuSao obieqtebis mixedviT sxvadasxva adgilas arian ganTavsebuli. TiToeuli obieqti qmnis calke SromiTi amxanagobis sabWos. asevea calke Camoyalibebuli samsaxurebi, romelTac Tavis daqvemdebarebaSi (profilis mixedviT) momsaxure personalis garkveuli raodenoba hyavT. (ix. sqema 5.1 Tan erTvis). kvlevis Sedegad kidev erTxel dadasturda, rom konkretuli saqmis gadasawyvetad, yvelaze saukeTeso mosazreba, uSualod am saqmis mcodne, Semoqmed inJiner-teqnikur personals gaaCnia. amdenad am xalxis codnis da gamocdilebis gamoyenebaa nagulisxmevi marTvis axali sistemis Camoyalibebis SemTxvevaSi. yvela sawarmo (romelic Sedis mTavar saTao ofisSi) Tavisi rigebidan irCevs sakuTar warmomadgenels, romelTa bazaze iqmneba warmomadgenelTa nakrebi sabWo, romelic Semdgom, aseve arCevis gziT, uSualod mmarTvel jgufTan saTanamSromlod asaxeleabs Tavis warmomadgenlebs. arCeuli kandidatebi urTierT SeTanxmebis (administraciis, SromiT koleqtivisa da mesakuTres Soris) safuZvelze qmnis mTavar sabWos, sadac mimdinareobs sawarmos 20 ZiriTadi sakiTxebis ganxilva da gadawyvetilebebis miReba. SromiTi koleqtivis warmomadgenlebi garda imisa, rom daicvan momsaxure inJiner-teqnikuri personalis interesebi, agreTve Tavis Tavze iReben saerTo pasuxismgeblobasac. roca mmarTvel jgufsa da SromiT koleqtivs Soris, garkveulia urTierT-valdebulebebi, dadebiTi efeqti gacilebiT didia. am SemTxvevaSi sawarmos (mTlianobaSi organizaciis) wliuri Sedegebi gacilebiT ukeTesia. swored am fenomenzea damyarebuli organizaciis marTvis axali sistemis Camoyalibeba. SromiTi amxanagobis sabWos samsjelo aucileblad unda iyos Semdegi sakiTxebis ganxilva: 1. wliuri angariSebi 2. mimdinare da momavali wlis samoqmedo gegma. 3. organizaciis biujeti. 4.sagadasaxado davalebebis Sesrulebis SesaZlebloba, mogebis dazusteba da ganawileba. 5. sawarmos teqnikur-ekonomikuri mdgomareoba da sareabilitacio gegmis Sedgena. 6.inJiner-teqnikuri da damxmare personalis xelSekrulebebis da ricxovnobis gansazRvra, saxelfaso ganakveTis dadgena; 7. SromiTi pirobebis gaumjobeseba. 8. garemos dacva. 9.SromiTi waxaliseba da sxva materialuri daxmarebis gansazRvra. 10. sapensio fondis Seqmna. sapensio fondSi sawarmos wliuri mogebidan garkveuli Tanxebis gadaricxvis gansazRvra. 11. „arapirdapiri“ xarjebis gawevis SesaZleblobis ganxilvadamtkiceba. 12. ganvlili wlis Semajamebeli sxdomis organizeba da mTliani (organizaciis) SromiTi koleqtivis winaSe angariSgeba. zemoTqmulidan gamomdinare migvaCnia, rom energetikuli organizaciis marTvis, am axali sistemis danergviT, moigebs rogorc mesakuTre (saxelmwifo, kerZo) aseve mmarTveli administracia da TviT Semoqmedi inJiner-teqnikuri personali. 21 energetikuli sawarmoos marTvis axali sqema sqema#5.1 mmarTveli samdivno saz.urT.samsax. Efinansuri mimarTulebis samsaxurebi SromiTi (koleqtivi) amxanagoba Eteqnikuri mimarTulebis samsaxurebi SromiTi (koleqtivi) amxanagoba sxvadasxva mimarTulebis samsaxurebi kadrebi, iuridiuli, sameurneo,… samsaxurebi aRricxvis da a.S. SromiTi (koleqtivi) amxanagoba xarisxis marTvis sistema adgilobrivi eqsploataciis xelmZRvaneli adgilobrivi eqsploataciis SromiTi (koleqtivi) amxanagoba K mTavari sabWo saproeqto, samSeneblo, saremonto da gawyobis sawarmoebis samsaxurebi SromiTi (koleqtivi) amxanagoba mesakuTre SromiTi (koleqtivebis) amxanagobis sabWo dasturi kvlevis dros gavecaniT msoflios mowinave sawarmoebis (iaponiis, amerikis, evropis) mmarTvelobiTi sistemis wesebs. aSkarad Cans, rom inJiner-teqnikur personals did angariSs uweven. Tavi VI. energetikuli sawarmoebis sakadro politika da sapensio fondi aRniSnuli Tavi energetikuli sawarmoebis sakadro politikis Camoyalibebaze, ganviTarebaze da mis misaRwevad optimaluri variantebis SerCevaze mogviTxrobs. am TavSi warmodgenilia kvlevis periodSi (bolo 5 wlis ganmavlobaSi) Catarebuli da miRebuli Sedegebis ganxilva. 22 cnobilia, rom reformebis Catarebis Sedegad saqarTvelos eleqtroenergetikaSi (da ara marto) bolo 20 wlis ganmavlobaSi gaCnda maRalkvalificiuri inJiner-teqnikuri personalis deficiti. umaRles da teqnikur saswavleblebSi sxvadasxva mizezTa gamo imdenad daeca swavlis done, rom axalgazrda kursdamTavrebulebi (maTi dabali codnis gamo) samuSaoze ver ewyobian. dadga dro, roca energetikuli sawarmoebi kvalificiur kadrebs ver Rebuloben da amiT specialistebis deficits ganicdian. am TavSi axsnilia yvela is ZiriTadi mizezi, ris gamoc, axalgazrdebi saWiro codnas ver Rebuloben. moyvanilia cocxali magaliTebi, saqarTvelos saxelmwifo eleqtrosistemaSi gaxsnili swavlebis centris muSaobis praqtikidan. (analizi gakeTebulia saqarTvelos teqnikuri universitetis, energetikis fakultetis studentebis, quTaisis universitetis energetikis fakultetis da yofili sasoflo-sameurneo institutis enrgetikuli jgufis studentebis gamokiTxvis safuZvelze). miuxedavad imisa, rom saqarTveloSi energetikis dargi, saerTo dasaqmebis fonze erT-erTi warmatebulia da mas momavalic didi aqvs, ar xdeba dargis kargi gagebiT reklamireba (axsna-ganmarteba) moswavle-axalgazrdobasTan muSaoba, daintereseba da a.S. TviT dargSi saWiro specialobebis aTviseba erT-erTi rTuli saqmea da amitomac maincdamainc ar miuwevT guli, anu adgili aqvs sizarmaces da ara seriozulobas. maRali donis inJinruli codnis miReba erT-erTi aucilebeli Tviseba unda iyos. sxva SemTxvevaSi energetikul sawarmoSi muSaoba miuRebelia. erT Secdomas SeiZleba adamianis sikvdili moyves, an avariis Sedegad sawarmom didi zarali ganicados. cxadia students swavlis normaluri pirobebi unda gaaCndes, rac dafinansebasTan da swor saswavlo programasTan aris dakavSirebuli. nebismieri studentisaTvis dafinansebis moZieba rTulia. am saqmeSi mas e.w. “avansis” wesiT, saxelmwifo, kerZo sawarmoo (romelic momavalSi misi samuSao adgili gaxdeba) da mSoblebi unda daexmaron. ratom aseTi ganrigi? saxelmwifo yvela SemTxvevaSi dainteresebuli unda iyos, rom qveyanas ganaTlebuli, maRalkvalificiuri kadrebi hyavdes, romlebic momavalSi misi interesebis gaTvaliswinebiT dasaqmdebian. Tumca biujetis SesaZleblobebidan gamomdinare sruli finansireba SeiZleba ver uzrunvelyos. nebismier energetikul sawarmos (da aseve yvela im organizacias, visac energetikis ganxriT sxvadasxva saxeobis inJiner-energetikosi sWirdeba) interesebSi Sedis, drois ama Tu im periodSi, maRalkavlificiuri energetikos-inJineri hyavdes, cxadia maTi momzadeba sawarmos damoukideblad ar SeuZlia, amitom sawarmom unda daukveTos umaRles saswavlebels. raodenoba aqac 23 SezRuduli iqneba da ganisazRvreba moTxovnis mixedviT. rCeba mesame kategoria, romelmac damfinansebeli an ver moiZia, an mxolod nawilobriv, am SemTxvevaSi studenti iZulebuli iqneba, ojaxis, an sxva romelime kerZo damfinanseblis xarjze uzrunvelyos swavlis safasuris gadaxda. damfinansebeli (saxelmwifo, kerZo sawarmoo, an individi), umaRles-teqnikuri sasawavlebeli da studenti deben sammxriv xelSekrulebas, sadac mkafiod iqneba Camoyalibebuli mizani, pirobebi da sagarantio normebi. TiToeuli damfinansebeli moTxovnaSi uTiTebs, Tu ra saxeobis (mimarTulebis) specialisti unda moumzados umaRlesma saswavlebelma. urTierTSeTanxmebis safuZvelze ganisazRvreba momzadebis dro da xarisxi. dafinansebis uzrunvelyofis SemTxvevaSi, umaRlesi saswavlebeli iRebs valdebulebas damkveTis moTxovnis Sesabamisad aswavlos da moamzados maRalkvalificiuri specialisti (Cvens SemTxvevaSi inJiner-energetikosi). saswavlo procesis (rogorc Teoriuli, aseve praqtikuli swavlis) damTavrebis Semdeg, kursdamTavrebuli midis damfinanseblis sawarmoSi, gadis winaswar dadgenil sakvalifikacio swavlebas da iwyebs muSaobas. sammxrivi xelSekrulebis pirobebidan gamomdinare, axalgazrda inJineri, sakuTari xelfasidan yovelTviurad iwyebs swavlisTvis aRebuli Tanxis dafarvas. saswavlebels (roca amocana cnobilia) ufleba unda hqondes abiturientTa miRebis wesi Secvalos. kerZod, gamomdinare iqidan, rom miznobrivad maRalkvalificiuri kadri unda moamzados, maRali donis SerCevis saSualebac unda gaaCndes. axali miRwevebis da gamocdilebis gacnobis da aTvisebis mizniT mowinave sawarmoebi, yovelwliurad cdiloben, gaagzavnon TavianTi kadrebi ucxoeTis gamorCeul sawarmoebSi. naSromSi xazi aqvs gasmuli im faqts, rom qarTveli inJinerteqnikuri personali, inJinrul codnas, Tu kargad floben, samagierod komerciul, socialur da politikur saqmianobis codnaSi dabal dones aCveneben. maT dRemde ar aqvT gaTavisebuli eleqtroenergiis yidva-gayidvis Sedegad miRebuli Semosavlebis mniSvneloba. „sse“-Si swavlebis centris gaxsnis erT-erTi mizani am xarvezis gamosworebac aris. Tumca (masStabSi am xarvezis gamosworeba, mxolod sse-is xarjze ar iqneba SesaZlebeli). amdenad saWiroa umaRlesi saswavlo programebis Secvla da axalis Camoyalibeba. Aam TavSi, sakadro politikis ganxilvis dros yvelgan xazgasmulia sawarmoSi (dargSi) dasaqmebuli adamianebis, miTumetes 24 profesionali kadrebis, normaluri SromiTi pirobebis Seqmnaze da gansakuTrebiT Rvawlmosil adamianTa dafasebaze. jer kidev sabWoTa periodSi, miuxedavad imisa, rom rogorc maSin ambobdnen, muSur-glexuri mTavrobebi ganagebdnen, mSromelTa samuSao pirobebis Seqmna da Rirseuli pensiiT uzrunvelyofa naklebad xdeboda. sabWoTa kavSiris daSlis Semdgom, mosaxleobis didi nawili moeloda, rom es sakiTxi gacilebiT ukeTesad gadawydeboda. moxda piriqiT, umuSevroba katastrofulad gaizarda, anazRaureba Semcirda, gansakuTrebiT misi msyidvuelobiTi unari, xolo pensiaSi gasvla, siRaribis zRvars dabla aRmoCenas niSnavs. energetikul sawarmoebs, im SemTxvevaSi Tu marTvis axali sistemebi dainergeba, Tavisuflad SeuZliaT iseTi mogebis miReba, rom maTTvis normaluri samuSao pirobebis Seqmna da kargi sapensio fondis Camoyalibeba namdvilad problemas ar warmoadgens. dRevandel sinamdvileSi arsebobs saxelmwifo pensia, romelic ZiriTadad moxucebulobis asaks miRweul moqalaqeebs urigeben. am pensiis msyidvelobiTi unari ufro mcirea, vidre sabWoTa periodis. es Tanxa saarsebo minimumze dabalia, faqtiurad amas cxovreba ar hqvia, es ufro gaZlebazea gaTvlili. eleqtroinJiners, romelmac ormoci weli rTul samuSaoze gaatara, pensiaSi gasvlis Semdgom, faqtiurad siRaribeSi uwevs cxovreba. amis gamo Rvawlmosil, asakian TanamSromlebs eSiniaT pensiaze gasvla, maSin rodesac ganviTarebuli qveynebis analogiuri specialobis mqone TanamSromlebs piriqiT uxariaT. maTi pensiis odenoba imdenad didia, rom garda sayofacxovrebo pirobebis gaumjobesebisa, saSualeba eZlevaT sxvadasxva qveynebSi imogzauron, Svilebs daexmaron, momvlelebi daiqiraon, Raribebs daexmaron da sxv. erTi sityviT saamuri cxovrebis, anu bednieri siberis dro udgebaT. aris Tu ara SesaZlebeli saqarTvelos energosistemaSi da saerTod qveyanaSi analogiuri pirobebis Seqmna? vfiqrobT, rom aris. energosistemis marTvis axali wesebis Tanaxmad, TiToeuli TanamSromeli, romelic dasaqmebuli iqneba energetikul sawarmoSi, muSaobis dawyebis dRidan, rogorc minimumi aucileblad unda zrunavdes sami ZiriTadi fondis Seqmnze (jandacvis, urTierTdaxmarebis da sapensio). am fondebis Seqmna SeiZleba, rogorc administraciasTan urTierTobiT, aseve mis gareSec. am fondebis finansirebis wyaro SeiZleba iyos: 1. TiToeuli TanamSromlis Senatani. (yovelTviuri xelfasidan, garkveuli procentis gadaxda). 2. (SeTanxmebis SemTxvevaSi) sawarmos wliuri mogebidan garkveuli wili. 25 3. sxvadasxva sainvesticio fondi, sadazRvevo fondi, saxelmwifo xazina da a.S. saxelmwifo diaxac dainteresebuli unda iyos Tavisi moqalaqeebis keTildReobiT, im moqalaqeebis vinc saerTo dovlaTisa da myari ekonomiuri bazis Seqmnas, mravali aTeuli weli moaxmara – es maT daimsaxures. aqvs Tu ara SesaZlebloba nebismier energetikul sawarmos, daexmaros Tavis TanamSromlebs zemoT naxsenebi fondebis SeqmnaSi? saxeobaTa mixedviT, eleqtroenergetikaSi sami saxis sawarmo muSaobs: eleqtroenergiis warmoeba (generacia), eleqtrogadacemadispetCerizacia da gamanawilebeli, anu gadamyidveli kompania. TiToeuli sawarmo Tavis Semosavals, warmoebuli, gatarebuli da realizebuli eleqtroenergiis safasuris xarjze iRebs. nebismieri maTgani mogebazea dagegmili. iyo wlebi (1993-2007), rodesac energetikuli sawarmoebi Tavisi kuTvnili Semosavalis 30%-ze mets ver iRebdnen. energetikosebis saxelfaso davalianeba aTeul milionebs Seadgenda. dRes es mdgomareoba Secvlilia. TiTeuli sawarmo, TiToeuli TanamSromeli droulad iRebs srul kuTvnil Semosavlebs. es ki imis saSualebas iZleva, rom SromiTi koleqtivis gadawyvetilebiT, administraciasTan SeTanxmebiT, energetikul sawarmosa da mis TanamSromlebs, SeuZliaT garkveuli Tanxebi, survilis DSemTxvevaSi, sapensio fondSi gadaricxon. sapensio fondis siZliere gansazRvravs TiToeuli pensioneris yovelTviur sapensio Semosavals. rac ufro didi iqneba yovelTviuri da yovelwliuri Senatanebi, miT ufro gaizrdeba fondebis Semosavali da TiToeuli pensioneris sargo. ZiriTadi daskvnebi da rekomendaciebi energetika rom qveynis ganviTarebis safuZvelia, amaze aravin daobs. ufro metic, igi erovnuli usafrTxoebis rangSia ayvanili. ra mdgomareobaa saqarTveloSi aRniSnuli kuTxiT? pirvel TavSi warmodgenili dokumenturi masalis safuZvelze SeiZleba iTqvas Semdegi: saqarTveloSi eleqtroenergiis warmoeba daiwyo mecxramete saukunis meore naxevarSi, ramac cxoveli interesi gamoiwvia. uaxloes momavalSi eleqtroenergia gaxda nebismieri sxva dargis ganviTarebis safuZveli. aRizardnen adgilobrivi kadrebi. qarTvelma inJiner-teqnikurma personalma damoukideblad aiTvisa eleqtrosadgurebis, qvesadgurebis, eleqtrogadacemis xazebis proeqtireba, mSenebloba, montaJ-gawyoba da eqspluatacia. 1950 wlisaTvis qveynis erTiani energosistema miliard kilovatsaaTze met eleqtroenergias gamoimuSavebda. saqarTvelom ganviTarebis piks 1989 wels miaRwia, 26 roca dadgmuli simZlavre 4000 megavats, xolo gamomuSaveba 14 miliard kilovatsaaTs aRemateboda. erTiani sabWoTa kavSiris daSlis Sedegad daiSala erTiani energosistemac. saqarTvelos energosistema am faqts moumzadebeli Sexvda, ris gamoc arsebuli simZlavreebi da Sesabamisad gamomuSavebac ganaxevrda. Sedegad, Catarebulma reformebma dadebiTi Sedegi ver gamoiRo. generaciis sadgurebisa da eleqtrosistemisadmi gadamyidveli kompaniebis mxridan finansurma davalianebam 1,5 miliard dolars gadaaWarba. saxelmwifo sakuTreba kerZo kompaniebs gadaecaT (garda eleqtrosistemisa). tarifebis sidide 1990 welTan SedarebiT 200%iT (da metiT) gaizarda. bolo oci wlis ganmavlobaSi raime seriozuli simZlavreebis aTviseba ar ganxorcielebula. eleqtroenergiis yidva-gayidva ver gadavida Tavisufali bazris principze. administraciuli mmarTveloba kvlav sabWoTa sistemiT xorcieldeba (erTpirovnulad). profesiuli kadrebis deficiti yovelwliurad izrdeba. bunebrivia aseT pirobebSi dargis gaZlierebaze laparaki zedmetia. saWiroa fundamentaluri cvlilebebi. yovelive zemoTqmulma ganapiroba saqarTvelos eleqtroenergetikaSi marTvis axali sistemebis damuSaveba. SemuSavebuli iqna axali meTodebi da modelebi. TiToeuli maTgani Rrma kvlevis Sedegia. naSromis mTavari amosavali wertili saqarTvelos energousafrTxoebis uzrunvelyofa iyo, romlis miRweva axali simZlavreebis aTvisebaze, eleqtroenergiis Tavisufali bazris principiT vaWrobaze, administraciuli marTvis axal modelze, inJinerTa momzadebis axal meTodze, Rvawlmosil energetikosTa arasaxelmwifo sapensio fondis Seqmnaze da jamSi, xelSemwyobi politikis gatarebazea damokidebuli. TiToeuli sakiTxi, Tavisi sirTulidan gamomdinare, seriozul Seswavlas da specialur midgomas saWiroebda. gamomdinare aqedan, Catarda xangrZlivi kvleva, ris Sedegadac TiToeuli Tavis mixedviT miviReT Semdegi daskvna: 1) saqarTveloSi axali simZlavreebis aTviseba hidroresursebisa da naxSiris bazaze unda ganxorcieldes. eleqtrosadgurebis mSenebloba unda Catardes geologiis da ekologiis normebis sruli dacviT ise, rom gaTvaliswinebuli iqnas adgilobrivi mosaxleobis social-ekonomikuri interesebi. SenarCunebuli iqnas kulturuli da sulieri memkvidreoba. axali simZlavreebis mSeneblobaSi, mTavari roli saxelmwifos (rogorc aqciebis umetesi nawilis mesakuTres) unda ekuTvnodes. mSeneblobis dafinansebaSi da Semdgom wilobrivad sakuTrebis miRebaSi, upiratesoba sakuTari qveynis moqalaqeebs (da maT Soris, energetikosebs) unda eZleodes. aseTi meTodi qveyanaSi saSualo 27 fenis Seqmnas Seuwyobs xels. axali simZlavreebis aTviseba, mesame TavSi Camoyalibebul meTodikas unda emyarebodes, ris mixedviTac yovel 5-10 weliwadSi saSualod 2,5 aTasi megavati unda Seematos eleqtrosistemas, saidanac Semosavali saSualod 1,4 miliardi lari iqneba. dargidan Semosuli Semosavlebis didi nawili qveyanaSi unda rCebodes. 2) dargis ganviTarebis saqmeSi erT-erT mtkivneul mxares sawarmoebis administrirebis arsebuli forma warmoadgens, romelic kvlav erTpirovnul gadawyvetilebebs efuZneba. meoTxe TavSi warmodgenilia energetikuli sawarmoebis administrirebis axali forma, rac sakvanZo sakiTxebis farTo masStabSi (inJinerteqnikuri personalis warmomadgenlebis monawileobiT) ganxilvas gulisxmobs. energetikuli sawarmos marTvis aseTi forma teqnikur gaumjobesebas da maqsimalur finansur mogebas uzrunvelyofs. 3) eleqtroenergiis warmoebis mTavari daniSnuleba (pirdapiri mniSvnelobiT) momxmarebelTa moTxovnebis dakmayofilebaa, xolo mwarmoebelTa (generacia, gadacema, dispetCerizacia, gayidva) interesi maqsimumi Semosavlis miRebaa. msoflio praqtikidan gamomdinare, eleqtroenergiis yidva-gayidvis sxvadasxva wesi arsebobs. Cvens SemTxvevaSi upiratesoba Tavisufali bazris princips eZleva. yidva-gayidvis kerZo saaqcio sazogadoeba mwarmoeblebs, gadamyidvelebs da momxmareblebs (saxelSekrulebo SeTanxmebis safuZvelze) konkurenciis wesis pirobebSi srulad uzrunvelyofs, rogorc misaReb fasebs, aseve maRali donis momsaxureobas. am SemTxvevaSi monopolizmi, uxarisxo denis miwodeba da momsaxurebis dabali kultura miuRebelia. yidvagayidvis aseTi meTodi dargis ganviTarebis myari safuZveli xdeba. 4) swori administraciuli marTva, nebismieri sawarmos stabiluri ganviTarebis sawindaria. Tu TiToeuli wevris Semoqmedeba, interesi da swrafva Tanxvedria mmarTveli rgolis gadawyvetilebebis, Sedegi yovelTvis ukeTesia. 5) Tanamedrove cxovrebaSi eleqtroenergetikuli sawarmoebis (da aseve sxva dargebis) mudmivad mzardi winsvlis uzrunvelyofis faqtori maRalkvalificiuri kadrebis (inJiner-teqnikuri personalis) momzadebaa. Tu sawarmos (organizacias) am nawilSi Seferxeba aqvs, is yoveldRiur konkurencias ver gauZlebs, amdenad am naSromSi SemoTavazebuli swavlebis forma aucilebelia warmatebis misaRwevad. 6) arasaxelmwifo sapensio fondebis Seqmna, romelic am Tavis erT-erTi mniSvnelovani sakiTxia, aucileblad unda iqnas gadawyvetili. mesakuTre TviTon unda iyos dainteresebuli, rac sawarmos da mTlianobaSi dargis ganviTarebis erT-erTi mastimulirebeli faqtoria. 28 zemoT CamoTvlil sakiTxTa gadawyvetis Sedegad vRebulobT, qveynis energetikis usafrTxoebis uzrunvelyofas, kerZod, yovel xuT-aT weliwadSi simZlavreebis mateba 2,5 aTasi megavatiT ganisazRvreba, gamomuSavebuli eleqtroenergiis yidva-gayidva Tavisufali bazris principiT ganxorcieldeba, administrirebis swori forma Camoyalibdeba, swavlebis da dasvenebis normaluri pirobebi Seiqmneba da Tu yovelive amis politikuri neba iarsebebs, dargis ganviTarebas win veraferi daudgeba. naSromis Sesaxeb gamoqveynebuli perioduli gamocemebis nusxa 1. fircxelani m. saqarTvelos eleqtrosistemis teqnikuri da ekonomikuri analizi, reformebis Sedegebi da gamosavali. s.t.J. “energia” #2, (26). Tbilisi. 2003. 2. fircxelani m. marTvis axali forma saqarTvelos energosistemaSi. s.t.J. “energia” #1 (29). Tbilisi. 2004. 3. fircxelani m. momavali zamTris SesaZlo gamomuSaveba da misi finansuri uzrunvelyofa s.t.J. “energia” #3 (31). Tbilisi. 2004. 4. fircxelani m. miTi da realoba xudonhesis mSeneblobis garSemo. gaz.”lalxori”. Tbilisi. 2008. 5. fircxelani m. eleqtroenergetika - mTis gadarCenis wyaro. saqarTvelos mecnierebaTa erovnuli akademiis mTianeTis problemaTa kompleqsuri Seswavlis komisiis gamocema. Tbilisi. 2010. 6. fircxelani m. raWis hidroeneregtikuli resursebi. saqarTvelos mecnierebaTa erovnuli akademiis mTianeTis problemaTa kompleqsuri Seswavlis komisiis gamocema. Tbilisi. 2012. 7. fircxelani m. eleqtroenergiis yidva-gayidvis axali forma. samecniero Jurnali “biznes inJineringi” #2. Tbilisi. 2012 29 Summary The project work" Production and introduction new managerial system of Georgian energy" consists of: title page, pages for signatures, pages of the copyrights, short contents-summary on two languages, exhibits of the schemes and drawings, the main text, entering, list of the used literature, estimations, conclusion. The General aspects of the work are discussed in entrance part: urgency of the subject, purpose and problems of the study, practical importance of the study, scientific novelty, innovation revealed in the course of studies (the model, methodic), explanation of the possibility of using the introduction result, reached in the course of studies, in practice. The acting indicators of the power system were worked out on base of the international experience. The weak sides were revealed in power system, which were disturbing normal operation in this sphere. As a result of studies was revealed that after disintegration of the general power system, the reforms, made in sphere of the power system, had many defects. As a result: financial losses have increased to more than milliard dollars, covering of indebtedness on salary of engineer-technical personnel stayed insolvable problem nowadays, process of buying-selling of electric powers is realized in monopoly, the system of tariff is formed only in interests of the companies-sellers that disgruntles the simple consumers, partly act the old methods and the forms of administration, which don't provide the real preparing of the young personnel and worthy pension for the old energy workers. The Production of electicity, its transmission, distribution-sale is rather complex process. It needs system approach - each of the section must be created and transformed into united system. For this purpose, the different stages of the development of energy in country was studied, also analyses the experience of the other countries. The positive and negative moments were revealed during the work, the new legal concept was also worked out. The scientific, legal, economic and technical ideas were used in project, also the concepts and features, as well as comparing analysis and methods of systematizations and categorizations. The normative basis of the study is formed by international and national normative acts, conventions, agreements, other legislative acts of the commissions on energy, constitution of Georgia, civil code, the ''Georgian Law on Elecricity and Natural Gas'', resolutions of Government, the Law "On producing", the Law "About checking of the producers' activity", the other laws and resolutions. During the studies were revealed the positive and negative sides of working of energy producers, analyses the results of the reforms and worked out list of activities, which is necessary to conduct. The scientific novelty is in production of new managerial system, development of theories about safety of the Georgian power system, mastering the new methods of the new powers, new scheme of administrative control of energy production, principle of free market in electric powers, advantage of the selling structure, new methods of preparing specialists, creation of non-government pension fund for workman of energy, also possible improvements of the powers and social-economic situation of population in the mountain region and etc. < Probability of the positive effect is so great that factor of the risk is practically expelled. Practical use of new system needs time. It depends on government, skilled personnel, working in the sphere of energy and certainly, the support of society. The system of power energy must be well developed, because lots of things depend on it. The price of products decreases or increases covering the expenses on electricity. The electricity is useful not only for development of industry it is also useful for development of military-production complex. Modern powerful military technology uses much electrisity. The electricity became the integral part to our lives. The daily life of the person seems impossible without it. 30
Benzer belgeler
luda RoniaSvili
problemas _ saTamaSo bizness. es saqmianoba, marTalia, biujetisTvis, albaT, momgebiania, magram igi imdenad
uaryofiTi movlenaa, rom bevr qveyanaSi saerTod akrZalulia. CvenTan
ki, mas bolo dros inte...
2004 wlis saxelmwifo biujetis ganmartebiTi baraTi
saxelmwifo jildoebze dawesebuli
fuladi premiebi)
sxva saqoneli da momsaxureba
saqarTvelos regionebSi
gansaxorcielebeli proeqtebi
subsidiebi da mimdinare transferebi
s.s.i.p saqarTvelos advokatTa asociaciis aRmasrulebeli sabWos
cvlilebebis damtkiceba, Cven unda davamtkicoT axali saStato ganrigi,
ramelic
asaxavs
asociaciis
TanamSromelTa
struqturas
dReis
mdgomareobiT.
daviT
lanCava