Uşak Arkeoloji Müzesi`ndeki Kotiaion Sikkeleri Erdal

Kaynak: KOU Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi sayı 1, 2008, Kocaeli
s.123–130
Uşak Arkeoloji Müzesi’ndeki Kotiaion Sikkeleri
Erdal Ünal1
Coins of Kotiaeum in Uşak Archaeological Museum
Kotiaion (Kütahya) is one of the biggest cities of Phrygia Epictetus. Founded during
Hellenistic times, the city developed under the Roman rule. The city started to mint its own
coins during emperor Tiberius’ reign and continued until the reign of Gallienus. During my
studies in Uşak Archaeological Museum, 22 Roman provincial coins belonging to the mint of
Kotiaion have been recorded in 2003. These belong to the emperors and empresses Galba (1),
Traianus (1), Philippus (4), Otacilla Severa (2), Valerienus (13) and Gallienus (1), and their
reverse types illustrate Zeus, Artemis Ephesia, Kybele, Tykhe, Asklepios-Hygeia and Helios.
Kotiaion (Kütahya), Aizonai (Çavdarhisar), Nakoleia (Seyitgazi), Midaion (Karahöyük,
Alpu) ve Dorylaion (Eskişehir) ile birlikte Phrygia Epiktetos’un (epiktetos = “ilaveten
kazanılmış, fethedilmiş”) başlıca kentlerindendir [Strabon, XII. VIII.12]. Kotiaion Appia’nın
50 km. kadar kuzeyinde, Tembris (Porsuk) nehrinin yukarısında, Akmoneia’dan, Dorylaion’a
giden yol üzerinde yer alır. [Plinius V.145, Steph. Byz. I 82]. Kent Roma döneminde Synnada
Conventus’una dahildir. Geç dönemde, İ.S. 400’lerden önce, Afyon ilinin kuzey yarısı ile
Kütahya ilinin yakın çevresini içeren bu bölgeye aynı zamanda Phrygia Salutaris de
deniyordu [Ramsay 1897: 16].
Kotiaion’un erken dönemde küçük bir yerleşim olduğu, Roma İmparatorluk Dönemi ile
birlikte gelişip büyüdüğü düşünülmektedir. Nitekim bölgede birçok kent Hellenistik dönemde
sikke basmaya başlarken, bilindiği kadarıyla, Kotiaion’un ilk sikkelerini İmparator Tiberius
döneminde basması (RPC I no. 3219) da kentin Hellenistik dönemde daha küçük boyutlarda
olduğunu düşünmemize sebep olmaktadır. Bölge ekonomisinin temel dayanağı tarım,
(özellikle üzüm-şarapçılık) [Wealkens 1977: 284 vd.], ve hayvancılıktır ki, Roma döneminde
özellikle at yetiştiriciliği bölge için oldukça önemliydi [Ramsay 1887: 492 vd., Maggie 1950:
617], Homeros döneminde bile ünlü olan Phrygia atları [Homeros III.187] ve günümüze kadar
1
[email protected] Kocaeli Üniversitesi Umuttepe Yerleşkesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü
41380 Kocaeli
gelen at çiftliklerinin özellikle Pax-Romana döneminde, İmparatorluğun ve Roma’nın soylu
ailelerinin cins atlarının yetiştirme merkezi olduğu düşünülmektedir [Haspels 1971: 313].
İmparatorluk döneminde Phrygia bölgesinin bir kısmı da İmparator’un kendisine bağlı büyük
çiftlikler olarak görülmektedir. Bu tür büyük topraklarda genellikle imparatorun azatlı köleleri
yönetici olarak çalışır ve topladıkları geliri doğrudan imparatora gönderirlerdi. I. yy. içinde
var olduğunu bilinen en büyük çiftliklerden birisi de Regio Moeteana et Ipsina olarak
adlandırılan çiftlikti. Kütahya Altıntaş’tan Afyon’un doğusundaki Akarçay’a kadar uzanan
çiftlik, İhsaniye ve İscehisar ilçelerinin büyük bir kısmını da içine alacak kadar büyüktü
[Drew Bear 2002: 98]. İmparatorluğun bölgede doğrudan etkileri olduğuna dair diğer bir kanıt
ise Nakoleia’dan bulunan, İmparator Caligula’nın azatlı kölesi tarafından yaptırılan bir
onurlandırma yazıtıdır [MAMA V: 29]. Bunun yanında bölgede 2. yy. den 4. yy. ye kadar
tarihlendirilen birçok yazıttan da anlaşıldığı gibi ıslah edilmiş, yer yer Roma’dan gelen
ailelerce işletilmekte olan tarım arazileri de vardır [Mitchell 1979: 16]. At çiftlikleri ve
şarapçılık Roma döneminde bölge ekonomisini ve dolayısıyla sikke dolaşımını canlandıran
önemli etkenler olmuştur.
Kotiaion sikkelerinde en çok kullanılan arka yüz tipi, çeşitli varyasyonlarıyla birlikte, Kybele
olmuştur. Antik çağda Kybele’nin bölgede yoğun tapınım gördüğü ele geçen diğer arkeolojik
verilerle desteklenmektedir [CCCA: 47 vd.].
Uşak Arkeoloji Müzesi sikke koleksiyonu sayısı 12000 bulan envanterlik sikkeleriyle oldukça
büyük koleksiyona sahip olmakla beraber, gerek kentin az sayıda sikke darp etmesi, gerekse
bölgeye daha yakın olan diğer müzelere giden sikkeler nedeniyle görece az sayıda Kotiaion
sikkesi barındırmaktadır. 2003 yılında yapılan müze çalışmaları esnasında, müze
koleksiyonunda toplam 22 adet kent sikkesi kaydedilmiştir. Nümismatik açıdan belli başlı
müze kataloglarında yer alan sikkelerinin dışında kent üzerine özel bir çalışma yoktur. Uşak
Arkeoloji Müzesi Koleksiyonunda yer alan sikkeler de darphaneye yönelik detaylı bir çalışma
için yeterli sayıda değildir nitekim ileride yapılacak olan çalışmalarda göz önünde
bulundurulması ve kaynak oluşturması açısından bu grubun yayınlanmasında yarar gördük2.
2
Uşak Arkeoloji Müzesi koleksiyonu’nda yer alan Roma Dönemi şehir sikkeleri Yüksek Lisans tezim [Ünal
2005] kapsamında incelenilmiş olup Kotiaion grubu yeniden çalışılarak bu makaleye konu olmuştur.
Sikkelerin tamamı Roma dönemine ait şehir sikkeleridir, aynı zamanda bir adedi hariç tamamı
bronzdur, İmparator Galba dönemine tarihlenen magistrat Klaudios Aretis imzalı sikke (no. 1)
RPC’de yer alan, önceden yayınlanmış diğer 4 örnek gibi [RPC I no. 3222] pirinç olmalıdır.
3, 4, 5 ve 6 numaralı sikkelerde adı geçen Magistrat Julius Pontikos’un (Γıovλ Ποντικοων)
torununa ait olduğu düşünülen bir mezar yazıtı 1925 yılındaki araştırmada Kütahya’da
kaydedilmiştir [Buckler 1925: 156 no.143]. Julius Pontikos’un ismi yalnızca PhilippusOtakilla Severa dönemi örneklerinde görülür ve tamamı aslanlı arabasında Kybele betimli
olan serinin 2 farklı tipine aittir. Otakilla Severa portresi taşıyan iki örnekte Magistrat
Menandros (Mενανδρον) (no. 7) ve Demetrios’un (∆εµετριου) (no. 8) isimlerine
rastlanmaktadır ki, Demetrios ismine Philippus, Valerianus ve Gallienus dönemi örneklerinde
de rastlanmaktadır (9–20, 22). Menandros, Philippus döneminde (244–249) görevini
tamamlamış ve yerini Demetrios’a bırakmış olmalıdır.
Taranılan kataloglarda bulunamayan 17 numaralı sikke olasılıkla BMC no.91’ in bir
varyasyonudur. BMC de yer alan örneğin fotoğrafı bulunmadığı için kıyaslama
yapılamamakla birlikte, BMC örneğinde Kybele’nin yanında aslanların da yer aldığı
söylenilmektedir.
Katalog (22)
Galba (68–69)
Ön. Galba sağa, diademli.
[ΓAΛBANAYT-]O[KPATOPA]
Arka. Ayakta Zeus(?) cepheden baş s. sağ elini yukarı doğru uzatıyor.
EΠ[I TI KΛ APETI∆OΣ AΓΩNETENΩY ∆IABI]OV-KOTI[AEΩN]
1. AE3 env. no. 4670, 18/20 mm. Ky.64, 4,1 g. Ref: RPC I 3222; BMC 33.
Traianus (98–117)
Ön. Traianus sağa, diademli noktalı bordür.
AVNC[PTPAI]-ANOCA[PI]
Arka. Artemis Ephesia kült heykeli.
EΠI OVAIOV-KOTIAEΩN
2. env. no. 5895. 16 mm. Ky.12, 3,8 g.
3
4
Pirinç (?) krş. RPC I 3222
Ky.; Kalıp Yönü
Ref: BMC 41.
Philippus (244–249)
Ön. Philippus büstü sağa, şua taçlı.
[MIO]VΛIOC ΦIΛIΠΠOC AV[Γ]
Arka. Aslanların çektiği tahtında oturan Kybele sola, elinde phiale ve tympanum.
[E]ΠI •Γ•IOV ΠON[T]IKO A[PX-I EPE-ΩN]- KOTIA[E]-ΩN
3. env. no. 12317. 27 mm. Ky.12, 10,2 g.
Ref: SNG Cop 332.
Ön. Üstteki gibi.
MIOVΛIOC-[ΦIΛIΠΠOC AVΓ]
Arka. Üstteki gibi.
[EΠI Γ IOVΛ ΠONTIKOV APX-IEPEΩC-K]OTIAE-ΩN
4. env. no. 7909. 27 mm. Ky.12, 9,1 g.
Ref: SNG Cop 332.
Ön. Philippus büstü zırh ve paludementum giyiyor, şua taçlı.
M IOYΛIOC-ΦIΛIΠΠOC AVΓ
Arka. Aslanların çektiği tahtında oturan Kybele sola, elinde phiale ve tympanum tutuyor
aslanların üzerinde agonistik masa ve ödül başlıkları.
[EΠI Γ] IOVΛ-ΠONTIKOV-APXI-EPE-ΩC-KOTIAEΩN
5. env. no. 10977. 26/27 mm. Ky.6, 9,2 g.
Ref: SNG Aul. 3787; BMC 78.
Ön. Üstteki gibi.
[MIOVΛ]IOC-ΦIΛIΠΠOC [AVG]
Arka. Üstteki gibi.
[EΠI Γ] IOVΛ ΠON[TIKOV] APXI-EPE-ΩC-KOTIAE[ΩN]
6. env. no. 7895. 26/27 mm. Ky.6, 9,5 g.
Ref: SNG Aul. 3787; BMC–78.
Otakilla Severa (244-249)
Ön. Otakilla Severa büstü sağa, diademli.
M ΩTAKIΛIA- CEV[HPA]CE
Arka. Tykhe sola, elinde cornucopia ve çapa.
[EΠI ME]NAN∆POY ∆I APX KOTI-AEΩ-N
7. env. no. 8314. 24 mm. 1, 6,0g.
Ref: SNG Cop. 334; BMC 86.
Ön. Otakilla Severa büstü sağa diademli.
M• ΩTAK- CEV]HPA AV[Γ]
Arka. Tykhe ayakta sağa cornucopia ve çapa taşıyor.
[EΠI Π AI ∆EMETP]IA[N]OY IΠΠI APX-K-OTI-AEΩN
8. env. no. 7908. 25/26 mm. Ky.6, 9.0g.
Ref: SNG Hunt. 2047.
Valerianus (253-260)
Ön. Valerianus büstü sağa, zırh ve paludementum giyiyor, şua taçlı.
AVT-K-Π ΛIK-OVAΛEPIANON
Arka. Asklepios ve Hygeia karşılıklı, ikisinin arasında Telesphoros.
EΠI Π AI ∆HMHTP[I]ANOV-IΠΠI-AP-X-KOTIAEΩN
9. env. no. 11787. 23 mm. Ky.6, 5.9 g.
Ref: SNG Hunt. 2048; SNG Aul 3791; SNG Cop. 338; BMC 96.
Ön. Valerianus büstü sağa zırh ve paludementum giyiyor, şua taçlı.
[AVT-K-] Π ΛIK- OVAΛEPIANOY
Arka. Asklepios ve Hygeia karşılıklı, ikisinin arasında Telesphoros.
EΠI Π AI [∆HMHT]PIANOV-IΠΠI-APX-KOTIAEΩN
10. etütlük.23/24 mm. Ky.6, 6,9 g.
Ref: SNG Hunt. 2048; SNG Aul 3791; SNG Cop. 338; BMC 96.
Ön. Valerianus büstü sağa zırh paludementum giyiyor, şua taçlı.
[AVT K Π]ΛIK [VAΛEPIANON]
Arka. Asklepios ve Hygeia ayakta karşılıklı, ortalarında yılanlar ve Telesphoros (?).
[EΠI Π ∆IΛ ∆EMHTPIAOV ΠΠI-A]P-X.-KOTI[AEΩN]
11. env. no. 1200. 24 mm. Ky.6, 8,9 g.
Ref: BMC 95-96 gibi.
Ön. Valerianus büstü sağa.
[A]VTKΠ [ΛIKO]VAΛEPIANON
Arka. Aslanların çektiği tahtında oturan Kybele sola.
EΠI Π AI ∆HMHT]PI-ANOC-AP-[X] - KOTIA[EΩN]
12. env. no. 10291. 25 mm. Ky.6, 7,7 g.
Ref: SNG Schweiz 1168; SNG Aul 3792; SNG Cop. 336; BMC 97.
Ön. Valerianus büstü sağa, zırh ve paludementum giyiyor, şua taçlı.
AVT-K-Π ΛIK O-VAΛEPIANO[N]
Arka: Aslanların çektiği tahtında oturan Kybele sola.
EΠI Π AI ∆HmTPI-ANO[C]-AP-X - KOTIAEΩN
13. env. no. 11329.23/24 mm. Ky.12, 7,6 g.
Ref: SNG Aul 3792; SNG Cop. 336; BMC 97.
Ön. Valerianus büstü sağa, zırh ve paludementum giyiyor, şua taçlı.
AVT K Π ΛIK OVAΛEPIANON
Arka. Aslanların çektiği tahtında oturan Kybele sola.
EΠI ΠAI ∆HMHTPIANOV-IΠ-APX - KOTIAEΩN
14. env. no. 12374. 23 mm. Ky.7, 7,7 g.
Ref: SNG Cop. 336; BMC 100.
Ön. Valerianus büstü sola, zırh ve paludementum giyiyor, önde kalkan ve mızrak.
AVT K Π ΛIK OVAΛEPIANOC
Arka. Aslan üzerinde Kybele sağa dönük, sola doğru bakıyor, elinde patera.
EΠ Π ΠA I∆ ∆HMHTPIANOY IΠ[ΠI] AP-X- KOTIAEΩ-N
15. env. no. 12513. 24/25 mm. Ky.12, 9,7 g.
Ref: BMC 92.
Ön. Üstteki gibi.
AVT K Π[ΛIK OVAΛEPIANOC]
Arka. Üstteki gibi.
[E]ΠI [ΠI Π]A [I∆ ∆HMHTPIANOY IΠΠI] AP-X- KOTIAEΩN
16. env. no. 8202. 23/24 mm. Ky.12, 7,4 g.
Ref: BMC 92.
Ön. Valerianus büstü sola, zırh ve paludementum giyiyor, şua taçlı, önünde kalkan ve mızrak.
[AVT K Π] ΛIK O VAΛEPIANON
Arka. Kybele tahtında oturuyor, elinde phiale, kolunun altında globus, tahtın önündeki kuşa
sunum yapıyor.
[EΠI ΠAI∆mHTPI-]ANOYI IΠΠ[I-APX]-KOTIAE[ΩN]
17. env. no. 7918.22/23 mm. Ky.7, 6,6 g.
Ref:- (BMC –; no. 91 gibi).
Ön. Sakallı Demos büstü sağa.
∆H-[MOC]
Arka. Kybele tahtında, polos giymiş tymphanon ve phiale tutuyor, kolunun altında globus.
[EΠI] Π ∆EM[ETPIAN-A]KOTIAE[Ω-N]
18. env. no. 4246. 21/22 mm. Ky.6, 5,1 g.
Ref: SNG Aul. 3773; SNG Cop. 316; BMC 14–15.
Ön. Genç Demos büstü sağa, giysili, diademli.
∆EMOC-KOTIAEΩN
Arka. Quadriga içinde Helios cepheden, globus ve meşale taşıyor, noktalı bordür.
EΠI ΠAIΛ ∆HMHT-PIANOY [ΠIXOV] AP-X- KOTIAEΩN
19. env. no. 12371. 27/28 mm. Ky.5, 10,8 g.
Ref: SNG Schweiz 1170; SNG Aul.3774; BMC 10; Mionnet 491.
Ön. Genç Demos büstü sağa, giysili, diademli.
[∆HM]OC-KOTIAEΩN
Arka. Quadriga içinde Helios cepheden, globus ve meşale taşıyor, noktalı bordür.
[EΠI] Π ∆EM[ETPIOV IΠΠI IKOY-APX K]OTIAEΩN
20. env. no. 7030. 27/28 mm. Ky.1, 11,7 g.
Ref: SNG Schweiz 1170; SNG Aul.3774; BMC 10; Mionnet 491.
Ön. Genç Demos büstü sağa.
∆HMOC-KOTIΛEΩN
Arka. Zeus kartal ve asasıyla tahtında oturuyor.
EΠI ∆I-OΓENOYC ∆IONICIOV-A-[P]-X-KOTIAEΩ[N]
21. env. no. 3571. 21/22 mm. Ky.12, 7,4 g.
Ref: SNG Hunt. 2049; SNG Schweiz 1165; SNG Aul.3776; SNG Cop.318; BMC 24-25 gibi.
Gallienus (253–260)
Ön. Gallienus büstü sağa, zırh ve paludementum giyiyor defne çelenkli.
AVT K Π ΓAΛΛIHNON
Arka. Tyke ayakta sağa, cornucopia ve çapa taşıyor.
EΠ AIΛ ∆HMHTPI-ANOY IΠΠI APX KOTI-AEΩ-N
22. env. no. 13270. 22 mm. Ky.12, 5,0 g.
Ref: SNG Aul. 3793; SNG Cop. 340; BMC 103.
KISALTMALAR VE KAYNAKÇA
BMC
Head, Barclay V. British Museum Catalogues of Greek Coins, Vol.
25, Phrygia. Londra: 1906.
Buckler 1925
Buckler, W., Calder, W. M. ve Cox. C. W. M. “Asia Minor, 1924. II:
Monuments From Cotiaeum”, The Journal of Roman Studies, Vol.
15. Newyork: 1925. 141–175.
CCCA
Brill, E. J. Corpus Cults Cybelae Attidisque: I Asia Minor. Leiden,
Newyork, Kopenhag ve Köln: 1987
Drew Bear 2002
Drew Bear, T. “Grek ve Roma Dönemlerinde Afyonkarahisar”,
Afyonkarahisar Kütüğü Cilt I. Afyon: 2002: 100-110
Haspels 1971
Haspels, C., E. The Highlands of Phrygia: Sites and Monuments.
Princeton: 1971.
Homeros
Homeros. İlyada. (Çeviren: A.Erhat ve A. Kadir), İstanbul: 1958.
Maggie 1950
Maggie, D. Roman Rule in Asia Minor, to the End of 3rd. Century
After Christ. Princeton: 1950.
MAMA V
Cox, C.W.M, ve Cameron, A. Monumenta Asiae Minoris Antiqua 5:
Monuments From Dorylaeum et Nacolea. Manchester: 1937.
Mionnet
Mionnet, E. Déscription de Médailes Antiques Grecques ét
Romanies I-VII. Paris: 1806–1808.
Mitchell 1979
Mitchell, S. “R.E.C.A.M. Notes and Studies No. 5: A Roman Family in
Phrygia” Anatolian Studies, Vol. 29. Ankara: 1979. 13-22
Plinius
Plinius. Natural History. (Latince’den çeviren, Rackham), Loeb: 1944.
Ramsay 1887
Ramsay, W. M. “Antiquties of the Sourthen Phrygia and the Border
Land I” American Journal of Archaeology vol. 3 No.3/4. New York:
1887.
Ramsay 1897
Ramsay, W. M. The Cities and Bishoprics of Phrygia: Being an
Essay of the Local History of Phrygia From the Earliest Times to
the Turkish Conquest. Oxford: 1897
RPC I
Burnett A. Amandry M. ve Ripollès P.P. Roman Provincial Coinage,
Volume I: From the Death of Caesar to the Death of Vitellius (44
BC-AD 69). Londra ve Paris: 1992.
SNG Aul. Nacht.
Hans Von Aulock. Sylloge Nummorum Graecorum Deutschland.
Sammlung, Von Aulock, Vol. 18, Nachtrage 4. Berlin: 1968.
SNG Aul.
Hans Von Aulock. Sylloge Nummorum Graecorum Deutschland.
Sammlung, Von Aulock, Vol. 9 Phrygien. Berlin: 1964.
SNG Cop.
Sylloge Nummorum Graecorum. The Royal Collection of Coins and
Medals. Danish National Museum, Vol. 29-30, Phrygia I-II.
Kopenhag: 1948.
SNG Fitz.
Sylloge Nummorum Graecorum, England, Fitzwilliam Museum,
Leake and General Collections, Vol. 4, part 6, Asia Minor: Phrygia.
Londra: 1965.
SNG Hunt.
Goddart, J. Sylloge Nummorum Graecorum Vol. XII The Hunterian
Museum University of Glasgov Part I: Roman Provincial Coins
Spain-Kingdoms of Asia Minor. Oxford: 2004.
SNG Schweiz
Kapossy, B. ve Hoerschelmann S. Sylloge Nummorum Graecorum
Schweiz II Münzen der Antike. Stuttgart ve Viyana: 1993.
Steph. Byz.
Stephanos Byzantinos. Ethnika. California, 2000.
Strabon
Strabon. Antik Anadolu Coğrafyası.(Geographika XII-XIII-XIV)
(Çeviren: Adnan Pekman). İstanbul: 1993.
Ünal 2005
Ünal E. Uşak Müzesi’nde yer Alan Roma Dönemi Şehir Sikkeleri.
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Doç. Dr. Ahmet
Tolga Tek) Eskişehir: 2005
Wealkens 1977
Wealkens, M “Phrygian Votive and Tombstones as Source of The
Social and Economic Life in Roman Antiqutiy” Ancient Society vol. 8.
Leuven: 1977. 276-318
GALBA
1
TRAİANUS
2
PHİLİPPUS
3
4
5
6
OTAKİLLA SEVERA
7
8
VALERİANUS
9
11
10
12
14
15
16
17
18
19
20
21
GALLİENUS
22