ONUR KURULU/ HONOUR COMMITTEE DUZENLEME

Transkript

ONUR KURULU/ HONOUR COMMITTEE
Prof. Dr. Serdar Bedii Omay
(Mardin Artuklu Universitesi Rektoru/Rector of Mardin Artuklu University)
Abdullah Erin
(DiKA Genel SekreterilGeneral Secretary of DiKA)
Fatih Akkaya
(Midyat Kaymakami/ Midyat Govemer)
Sehmus Nasiroglu
(Midyat Belediye Baskam/President of Midyat Municipality)
DUZENLEME KURULUIORGANIZATION
COMMITTE
Baskan/President:
Doy. Dr. Ibrahim Ozcosar
Sekretarya/Secretatiat:
Ogr, Gar. Ahmet Abdulhadioglu, Ars. Gar. Ahmet Dernirdag,
Ars. Gar. Murat Kucuk
Uyeler/Members.
Ogr. Gar. Ekrem Akman, Hori Gabriyel Akyiiz, Yrd. Doc. Dr. Zulkuf Kara,
Yrd. Doc. Dr. Musa Ozturk, Y rd. Doc, Dr. Lokman Toprak
YlJRUTME KURULU/ EXECUTIVECOMMITTEE
Baskan/President:
Ogr.Gor. Mesut Eriker (Mardin Artuklu Universitesi)
Uyeler/Members.
Metin Kutlu (Midyat Belediyesi), Ogr. Gar. Orner TUrk (Mardin Artuklu
Universitesi), Ogr, Gar. Idris Goksu (Mardin Artuklu Universitesi), Ogr.Gor. M.
Rida Tur (Mardin Artuklu Universitesi), Murat Seven (Midyat Kaymakamhgi),
Eyyup Fidan (Midyat Kaymakamhgi)
BiLiM KURULU/SCIENTIFIC
ADVISORY COMMITTEE
Ahmet Agirakca (istanbul Universitesi), Ahmet Kankal (Dicle Universitesi), Ayhan
Ozturk (Cumhuriyet Universitesi), Ayse Caglar (Central European University,
Hungary), Celaleddin Celik (Erciyes Oniversitesi), Christine Allison (University of
Exeter, UK), Cibag Seyfiiddin Kablo (Damascus University, Syria), Dogu Ergil
(Ankara Universitesi), E. Fusun Alioglu (Kadir Has Universitesi), Ejder Okumus
(Osmangazi Universitesi), George Grigore (University of Bucharest, Romania), Halil
Cicek (Ankara Universitesi), Hasan Tahsin Fendoglu (RTUK Uyesi), Ibrahim AsIan
(Gaziantep Universitesi), Joseph Asmar Malki (Syria), Kadri YtldmmfMardin
Artuklu Universitesi), Martin Van Bruinessen (Utrecht University, The Netherlands),
Mehmet Celik (Celal Bayar Universitesi), Mesut Yegen (istanbul Sehir Universitesi),
Mustafa Oflaz (Mardin Artuklu Universitesi), Naci Bostanci (Gazi Universitesi),
Onder Aytay.{Gazi Universitesi), Recep Senturk (Fatih Universitesi), Suavi Aydm
(Hacettepe Universitesi), Suheyl Zekkar (Damascus University, Syria), Seyhmus
Baloglu (Nevada University, USA), Sinasi Gunduz (istanbul Universitesi), Turhan
Kacar (Pamukkale Universitesi), Velid Redvan (Syria), YasinAktay (Selcuk
Universitesi), H.L. Murre-van den Berg (Leiden University, The Netherlands)
I
TE~EKKUR
Dika Genel Sekreteri Saym Abdullah Erin ve Degerli Dika cahsanlanna,
Midyat Kayrnakami Fatih Akkaya'ya,
Midyat Belediye Baskam Saym Seyhmus Nasiroglu'na,
Belediye Baskan Yardnncilanna,
Midyat Meslek Yuksekokulu Muduni Saym Mesut Eriker'e,
Yrd.Doc.Dr, Beyhan Kanter Hammefendiye,
Cigdem Akyuz Hammefendiye,
Midyat Meslek Yiiksekokulu Ogretim Gorevlileri,
Saym Orner Turk'e
Saym Rida Tur'a
Ogr, Gor. Mesut ERiKER'e
Ogr. Gor, Idris GOKSU'ya
Ogr. Gor. Orner TURK'e
Ogr, Gor. Mehmet Rlda TOR'e
Ogr, Gor, M. AkifKay'a
Ogr. Gor. Mustafa Gungor 'e
Ogr, Gor, Mehmet Cecen'e
Ogr, Gor, Pmar Polat' a
Ogr. Gor, Aydm Unesi'ye
Memur M. Ata Gun'e
Memur Sitae Kaya'ya
Mardin ve Midyattaki farklt ajanslardan degerli bastn mensuplartna,
Midyat Meslek Yiiksekokulu Ogrencileri;
Munevver Urun
Murat Altunkaya
Humeyra Kizmaz
Merve Duzgun
Meltem Yuncek
Ahmet Dileks;i
Gul Ayaz
Huseyin AsIan
SibelAcar
Gulistan Deger
Orner Cetin
Atiye Hattapoglu
Busra Daye
Muhammet Erbil
Revsan Erdem
Gulbahar Sam
Rosbin Bakl~
Sureyya Bil
Nazh Smavu ve
Songul Sezen Kayik'a
Sempozyuma katktlanndan
II
dolayt tesekkiirler;
Program / Programme
7 Ekim 2011 Cuma / October 7, 2011 Friday
09:00 -10:00
Aph~ Konusmalari / Opening Session
10:15 - 12:30
PANEL-I: Cografyanm imkanlan / Opportunities of the Region
Oturum Baskant / Chair: Prof. Dr. Martin V. BRUINESSEN
Konusmactlar / Speakers
Altan TAN
Prof. Dr. Ahmet AGIRAK<;::A
Mufid YDKSEL
Doc. Dr. ibrahim 6ZCO$AR
14:30 -16:15
1. Oturum / Session
Oturum Baskam / Chair: Prof. Dr. Turhan KA<;::AR
Doy. Dr. Muzaffer DEMiR
Asur Kaynaklan Isigmda Tur Abdin
Doy. Dr. Ergun LAFLI
Eskicag'da Midyat Arkeolojisi ve Tarihi
Doc. Dr. Hadrien BRU
The Historical Geography of Midyat And Its Region During Classical Antiquity
Yrd. Doc, Dr. HalidAhmedEI-ME$HEDANI
Midyat'm Tarihi Kokeni
Yrd. Doy. Dr. Cemil BULBUL
Civi Yazili Belgeler Isrgmda Midyat
2. Oturum / Session
Oturum Baskant / Chair: Prof. Dr. Suavi AYDIN
Doy. Dr. Mehmet Yasar ERTA$
Tanzimat Reformlannm Uygulanmasi: Midyat'ta Degisim ve Catisma
Prof. Dr. Ayhan 6ZTURK &Ar~. Gor, Ahmet Caner <;::ATAL
19. Yuzyilm ikinci Yansmda Midyat Kazasmda Asayis Bozuklugu ve Asayisi Saglama Cabalan
Yrd. Doy. Dr. Hatip YILDlZ
Osmanh Yenilesme Donerninde Midyat ve Cevresinde Egitim
Yrd. Doc. Dr. Abdullah KAYA
19. Yuzyihn ikinci Yansmda Midyat Kazasmda Misyoner Faaliyetleri ve ihtida Hareketleri
IV
3. Oturum / Session
Oturum Baskant / Chair: Prof. Dr. Mustafa OFLAZ
Yrd. Doy. Dr. Recep OZDlREK
Cumhuriyet Doneminde Midyat'ta Yasanus islam Alimleri
Yrd. Doy. Dr. Abdulnasir YINER
Arsiv Vesikalan Isiginda Ali Batte Olayi
Ars. Gor, Ercan CAGLAYAN
Tek Parti Doneminde Midyat (1923-1950)
Okt. Aysel FEDAi
Midyat Halkevi ve Faaliyetleri
Dr. Yavuz HAYKIR
Cumhuriyet Donemi Tasra Basmmdan Bir Ornek: Midyat Gazetesi
4. Oturum / Session
Oturum Baskant / Chair: Prof. Dr. Ahmet KANKAL
Yrd. Doy. Dr. MehmetAKBAS
Midyat ve Cevresinin islam'm Hakimiyetine Girisi
Yrd. Doy. Dr. Hiiseyin GLINES
islamlasma Siirecinde Midyat
Yrd. Doc. Dr. Sadi HARUTi
I, (<,?Jd..a~
~~)
~
\?..Ga..,<u Cr.!'JLo <,?Jaboo
(Yasin EI-Umari'nin Kitabmda Mardin Bolgesi)
Yrd. Doy. Dr. Qader Muhammad HASSAN
Midyat in Islamic Geographical Heritage During The Abbasid Period
Ars, Gor, Hasan AKYOL
14. ve 15. Yuzyillarda Tur Abdin Bolgesinde Hakimiyet Miicadeleleri
5. Oturum / Session
Oturum Baskant / Chair: Prof. Dr. Kadri YILDIRIM
Azad BEBUWAR
Qasidebejeke Midyati: Seyh Sirace Tcfi
Ramazan ERGIN
Siiryani Dilsel isaretlerle Yazilrrns Kurtce ilahiler (Lavij- Gersuni) ya da Midyath Kurtce
Konusan Mesihiler
Okt. Canser KARDAS
Dengbejlerde Toplumsal Bellek ve Aliye Batte Olaymm Dengbejlere Yansima Sekli
Ogr, Gor. Abdulhadi TtMURTAS
Midyat ve Cevresinde Okunan Yar Dile Turkusu (Varyantlan ve Dilsel Analizi) A
Ru~enAKLAR
Dengbejlik Gelenegi ve Toplurnsal Cinsiyet: Midyat Ornegi
v
6. Oturum / Session
Oturum Baskant / Chair: Prof. Dr. Adnan DEMIRCAN
Prof. Dr. Adnan DEMIRCAN
Muhallemilerin Etnik Kokeni Etrafmdaki Tartismalar
Tuma <;ELiK
Midyat'taki Etnisitenin Olusumu ve Suryaniler
Yrd. Doy. Dr. ilhan ERDEM & Veysi ORONDU
Suryanilerin iki Dillilik Algi ve Tutumlan (Midyat Ornegi)
Dr. Yildiz Deveci BOZKUS
Midyat'ta Etnik Yapi Baglammda Ermeniler
Yrd. Doy. Dr. Re~atA<;IKGOZ
Kulturel Ogelerin Gundelik Hayata Yansimalan: Midyat Omegi'nde Arap ve Suryani
Ailelerinin Karsilastirmali
Analizi
8 Ekim 2011, Cumartesi / October 8, 2011 Saturday
09:00 -10:45
PANEL 2: Uyum ya da Causmantn Suurlan / Limits of Harmony or Conflict
Oturum Baskan / Chair: Prof. Dr. Mehmet <;ELiK
Konusmactlar / Speakers:
Prof. Dr. Hasan Tahsin FENDOGLU
Prof. Dr. Seyhmus BALOGLU
Prof. Dr. SuaviAYDIN
7. Oturum / Session
Oturum Baskam / Chair: Prof. Dr. Abdurrahman ACAR
Prof. Dr. Andrew PALMER
The Changing Face of Midyat
Prof. Dr. Andrea NANETTI
Historical Memory as Glocal Responsibility
Prof. Dr. Abdurrahman ACAR
Midyat Koy Adlan Uzerine Bazi Dusunceler
Yrd. Doy. Dr. Ramazan ARAS
Roots, Memory and Trauma: The History ofNiso Family after 1915 in Kerboran / Dargecit
Hila! DERViS
(Midyat ve Cevre Koylerden Lubnan'a GOy Hadisesi)
.jL<.J <.)! ~ <ih,=J1 .s_)..lls0~.lo J.o>i 0Y."">
VI
8. Oturum / Session
Oturum Baskam / Chair: Prof. Dr. George GRiGORE
Prof. Dr. George GRtGORE
Preverbal Particles in the Arabic Dialects Spoken in Midyat Area
Ars, Gor. Gabriel BITUNA
Auxihary Verbs in Dialects Spoken in Midyat Area
Abdulkerim el-KHULI
G~J.o ~
'"
'0.yJl GI,_";'" ~
J#
(Arapca Bazi Istilahlann Midyat Lehcesinde Ugradtgi Degisiklikler)
Yrd. Doy. Dr. Abdulmuttalip ARPA
Midyat Mhalmi Lehcesi Uzerinde Bir Degerlendirme
9. Oturum / Session
Oturum Baskant / Chair: Prof. Dr. Ejder OKUMUS
Yrd. Doy. Dr. Tamer YILDIRIM
Cok kulturluluk Sorunu: Midyat Omegi
Yrd. Doy. Dr. Muammer ULUTURK
Farkh Din ve Kulturlerin Bir Arada Yasama Deneyimi Olarak Midyat-Hapsinas (Mercimekli) Koyu
Yrd. Doy. Dr. Ali OZTURK
Ban-Disi Cok-Kulturluluk Modeli Olarak Midyat Ornegi
Yrd. Doc. Orhan ALDANMAZ & Ars. Gor Recep ELMAS
Kuresellesen Diinyada Cokkulturlu Mekanlarda Kimlik Arayislan: Midyat Ornegi
Ayse Guc ISIK
Intercultural Engagement in Midyat
14:00-15:45
10. Oturum / Session
Oturum Baskam / Chair: Prof. Dr. Mehmet <;:ELIK
Prof. Dr. Mehmet <;:ELIK
Tur Abdin Bolgesinde Manastir Hayati
Yrd. Doy. Dr. Ahmed es-SAMlRAT
Midyattaki Kiliseler Uzerine Tarihi Bir Arasturna
Yrd. Doy. Dr. Sukran YASAR
Eusebius Kronigine Gore Turabdin Bolgesinde Hristiyanligm Yayilrsi
Joseph Asmar MALKI
~o! <l,; I",,)_,..., I~o c5j6
t.c:~3
l~jY"
IOjo.>:':'!~
~-"
~
(Farkh Tezahiirleriyle Gecmisten Giiniimiize Suryanilik)
Yakup BILGE
Turabdin: Siiryani Kilise ve Kulturunun Kalbi
Gabriyel AKYDZ
Mor Yakup Hbisoyo Manastm'mn
Tarihcesi ve Mor Yakup'un Biyografisi
VII
Oturum Baskant / Chair: Prof. Dr. Halil <;::i<;::EK
Prof. Dr. Halil <;::i<;::EK
Derizbinli Molla Abdulvehhab'in
.
Hayau ve Ilmi Kisiligi
Dory.Dr. Nurettin TURGAY
Midyatli Bir Alim: FahrettinArnasi
Dory. Dr. Nazim HASIRCI
Molla Fahrettin Arnasi'nin Isagocisi
Yrd. Dory. Dr. ibrahim BAZ
Midyath Sufiler
Yrd. Dory. Dr. Selim Temo ERGUL
Dahi ve Divam
Yrd. Dory. Dr. Zubeyir AK<;::E
Midyatli Bir Kurt Sairi: Mela Nuriye Hesari
Oturum Baskam / Chair: Prof. Dr. Saffet SARIKAYA
Prof. Dr. Saffet SARIKAYA
Ebu Firas (77411 372)'1ll Eseri Isigmda Yezidiler Hakkinda Bir Degerlendirme
Dr. D. Saeed XUDEDAR
Gringiya Proje Komkima Teksten Dine Ezdyan Di Pertukekede,
(Yezidilik Dini Metinlerinin Bir Araya Getirilmesi Projesi Uzerine)
Dr. Cakir Ceyhan SWARi & Dr. ElifKANCA
Ezidi Bayrarrn "Carserna Sor"un Toplumsal Gecis Ritueli Olarak Analizi
ArsedHEMED
Ezdy Di Pertuken Geroganda Li Cerxe 19 (Xundinek Rexney) (19. Yuzyil Seyyahlanmn
Kitaplannda Yezidiler)
16:00-17:45
Oturum Baskant / Chair: Dory. Dr. Onder AYTA<;::
Prof. Dr. Seyhmus BALOGLU
Opportunities of the Region
Dory. Dr. Ibrahim ARSLAN
..
Bolgesel Kalkmmada Turizm Sektorunun Yeri ve Onemi
(Midyat ilcesi Uzerinde Genel Bir Degerlendirme)
Dory. Dr. Orner AYTA<;::
..
Kentsel Mekanlann Postmodem Tuketimi: Midyat Ornegi
Y rd. Dory. Dr. Lokman TOPRAK
Midyath'nm Turizm Algisi
Okt. Gulseren OZALTAS
Konaklama Isletmelerinde
..
..
Hizmet Kalitesinin Olcumu: Mardin ve Midyat Ornegi
Dr. Kahraman KALYONCU
Iktisadi Yaklasimlar: Ekonomik Cografya, Turizm ve Midyat Icin Bir Oneri
VIII
14. Oturum I Session
Oturum Baskam I Chair: Doc. Dr. Nazim HASIRCI
Yrd. Doy. Dr. Irfan YILDIZ
Midyat Tarihi Camileri
Yrd. Doy. Dr. Gozde <;ELIK
Yan Acik ve Acik Mekan Kavrami Baglammda Geleneksel Midyat Evlerinde Bicim Grameri
Ars. Gor, Evindar YE~iLBA~
Midyat Dini Mimaride Tas Susleme
Dr. ElifKESER KAYAALP
Arap Fethinin ilk Yuzyillannda
Birsel MATARA
Midyat'm Sosyo-Kulturel
Turabdiri'de insa Edilen Kiliseler
ve Cografi Dokusunun Film ve Fotograflarda Yansimasi
Oturum Baskam I Doc. Dr. Ergun LAFLI
Yrd. Doy. Dr. Mark SOILEAU
Turabdin'de Sarapcihk
Ars. Gor. Nesrin YE~ILMEN
Midyat'ta Telkari
Ars. Gor, Nurcan GDNE~ & Ogr, GorZehra TONBUL
Midyat icin Kanlimcihk Odakli Kent Ongoruler
Ogr,
Gor, Kubra KAYA
.
.
Geleneksel Midyat Evlerinin Ergonomi Iliskisi Baglammda Incelenrnesi
18:00-19:00
Degerlendirme Oturumu
_
Baskan / Chair: Prof. Dr. Ahrnet AGIRAK<;A
Konusmactlar / Speakers:
Prof. Dr. Suavi AYDIN
Prof. Dr. Martin V. BRUINESSEN
Prof. Dr. Dogu ERGiL
Prof. Dr. Ahrnet KANKAL
9 Ekim 2011, Pazar / October 9, 2011, Sunday
Oturum Baskam I Chair: Doc, Dr. Nurettin TURGAY
Yrd. Doy. Dr. ZiilkiifKARA
Toplumsal Bir Gosterge Olarak Midyat'ta Dinsel Sembolizm
Ars. Gor, Hatice Kubra yYGUR
Halk Inamslan Midyat Omegi
Nevber CiHANGiROGLU
Uyum ya da Catisma: Midyat'ta Toplumsal Yasarn Analizi
Ars. Gor, Necip UYANIK
(Geleneksel Kulturden Popiiler-Medyatik
Kulture: inane Turizmi ve Midyat
IX
Oturum Baskam / Chair: Doc. Dr. Orner AYTA<;
Ars. Gor, Sitki KARADENiz
Midyat Suryanilerinde Giindelik Hayat
Ars, Gor. Gulsah PARLAK KALKAN
Midyat'taAd Kiiltiirii -Bir Adbilim IncelemesiArs.Gor, M. Ragip ETE
Midyat Suryanilerinin ibadet Yerleri Etrafmda Olusan Efsaneler
ZaferDUYGU
Midyat Siiryanilerinin Hach Kontluklan ile iliskileri
Yasemin TECIMER
Farkh Kiiltiirlerde Dini Bayramlar ve Midyat Ornegi
Oturum Baskam / Chair: Doc Dr. Ibrahim ARSLAN
Yrd. Doc. Dr. Musa OZTURK
..
..
Cogulculuk Soyleminin Sahiciligi Uzerine: Midyat Omegi
Yrd. Doc. Dr. Gokhan TUNCEL
..
Siyasallasma Siirecinde Din ve Etnisitenin Etkisi: Mardin Ornegi
Ogr, Gor. Oguzhan GOKTOLGA
Farkhhk-Aymhk Baglammda Kimlik Siyaseti
Ogr, Gor, Ahmet ABDULHADiOGLU
Kadim Arap Kiiltiiriiniin Midyat Halkmm Giinliik Yasamma Yansimalan
Sosyal Program / Social Programme
7-9 Ekim 2011 / October 7-9, 2011-08-23
Ebru ve Resim Sergisi / Exhibition
(Ebru and Painting):
Kattltmctlar / By
Hilal Korhan Erdiivenci
Gonul Korhan
Mehmet Salih Korhan
7 Ekim 2011 Cuma / October 7, 2011 Friday
Dinleti / Mini Concert
21.00
Mardin Artuklu Universitesi Reyhani Grubu
Mardin Artuklu University "Reyhani" Music Group
9 Ekim 2011, Pazar / October 9 2011, Sunday
Gezi / City Tour
x
"Ab-t Hayat"
Icindekiier
Reflections
on Midyat and Tur Abdin
....
Martin van Bruinessen
Civi Yazih Kaynaklar
.11
Isigmda Midyat ve Cevresi .
Cemil Biilbiil
Gecmisten
....... J9
Giiniimiize Midyat
Halid El-Meshadani
Eskicag'da
Midyat ve Cevresinin
Tarihi Cografyasi
. 25
.
Hadrien Bru, Ergun Lafli
Asur Kaynaklan
Muzaffer
Islamlasma
Hiiseyin
Isigmda Tur Abdin (Kasieri) .
.
.
.
43
Demir
...67
Siirecinde Midyat ..
Gimes
Midyat ve Cevresinin
Islam'm Hakimiyetine
.
Girisi .
91
Mehmet Akbas
Mardin in Islamic Geographical
Qader
Heritage
........... 99
..
M Hassan
14. ve 15. Yuzyillarda
Tur Abdin Bolgesinde
Hakimiyet
Miicadeleleri
..105
..
Hasan Akyol
19. Yuzyilm Ikinci Yansmda Midyat Kazasmda
.117
Asayis Bozuklugu
Ayhan Oztiirk, A. Caner Catal
Osmanh Yenilesme
....127
ilk Yillan: Gerilim ve Catisma
Midyat'ta Tanzimat'in
Mehmet Ya§ar Ertas
Doneminde
Midyat ve Cevresinde
Egitim
.
...... 143
.. ..
Hatip Yildiz
Arsiv Vesikalan
Abdulnasir
..........163
Isigmda Ali Batte Olayi
Yiner
Tek Parti Doneminde
Midyat (1923-1950)
... 183
.
Ercan Caglayan
Cumhuriyet
Donemi Tasra Basmmdan
Bir Ornek: Midyat Gazetesi
.197
..
Yavuz Hayktr
Midyat Halkevi ve Faaliyetleri
....... .215
..
Aysel Fedai
Cumhuriyet
.................. .233
Donemi Midyat Bolgesi Din Alimleri
Recep Ozdirek
Fahrettin Amasi ve Vaazlarinda
Nurettin
.247
Yerverdigi Bazi Ayetlerin Yorumu ...
Turgay
Derizbinli
Molla Abdulvehhab'm
Hayati Eserleri ve Ilmi Kisiligi
.
...
263
M Halil Cicek
Tasavvuf Kulturu ve Midyatli
....... .279
Sufiler
Ibrahim Baz
Midyath Bir Sair: Mele Nfiriye Hesari
.
.295
Ziibeyir Akce
Dahi ve Divam
..................... .303
Selfm Temo Ergiil
XI
Fahrettin Arnasi'nin
Nazim Hasirci
isagoci'si
311
.
.
Preverbal Particles in the Arabic Dialects Spoken in Midyat Area.
George Grigore
Arapca Bazi Islahatlann
Abdulkerim el Khuli
Midyat Lehcesinde
Mihellemi Lehcesi'nin
Abdulmuttalip Arpa
323
.. .335
Ugradrgi Degisiklikler
.... 343
Fasih (Kur'an) Dili Anlama Yeterliligi
..357
Auxiliary Verbs in Dialects Spoken in Midyat Area
Gabriel Bitund
Abdulhadi Timurtas
Okunan "Yar Dile" Turkusu
Dengbejlerde Toplumsal
Canser Kardas
... 367
..
Belek ve Alike Batte Olaymm Dengbejlere
Dengbejlik Gelenegi ve Toplumsal
Rusen Alkar
Yansima Sekli ... 387
401
Cinsiyet: Midyat Ornegi ..
417
Suryani Dilsel Isaretlerle Yazilrrus Kurtce ilahiler
Ramazan Ergin
Midyat Kay Adlan Uzerine Bazi Dusunceler
Abdurrahman Acar
Muhallemilerin Etnik Kokeni Etrafmdaki
Adnan Demircan
Farkh Tezahurleriyle
Joseph Asmar Malki
Gecmisten
..
..... ..447
Tartismalar
Gunumuze
...465
..
Suryanilik
Tur Abdin'de Manastir Hayati .....
Mehmet Celik, Sukran Ya:jar
Turabdin: Suryani Kilise Ve Kulturunun
YakupBilge
XII. Yuzyilda
ZajerDuygu
Suryaniler
Midyat EI Yazmalan
Andrew Palmer
.
Besigi .
ve Hayhlar Farkh Bir Hay Perspektifmden
Suryanilerin iki Dillilik Algi ve Tutumlan
ilhan Erdem, Veysi Uriindu
Midyat Stiryanilerinin
Mehmet Ragtp Ete
.....
ve Manastirlannm
Sosyal ve Etnik Yapi Acismdan Midyat'ta
Ytldtz Deveci Bozkus
Olusan Efsaneler/
Yenilenmesi
Hayh Seferleri
531
.
..573
Menlobeler
587
.
ve Degistirilmesi
597
Ermeniler
Ebfi Firas (77411 372)'m Eseri Isigmda Yezidiler Hakkmda
Mehmet Saffet Sankaya
Piroje Komkima
Se'fd Xudeda
507
(Midyat Ornegi)
ibadet Yerleri Etrafmda
.
Bir Degerlendirme
Teksten Dine Ezdiyan
Ezidi Bayrami "Carsema Sor"Un Toplumsal
Cakir Ceyhan Suvari, Elif Kanca
..491
.
625
... 661
671
Gecis Ritueli Olarak Analizi..
XII
675
Siyasallasma
Surecinde Din ve Etnisitenin
Etkisi: Mardin Ornegi
...
... 685
Gokhan Tuneel
Kuresellesen
Dunyada Cok Kulturlu Mekanlarda
Orhan Aldanmaz,
Cogulculuk
Kimlik Arayislan:
Midyat Ornegi . 7.03
Reeep Elmas
Soyleminin
Sahiciligi Uzerine: Midyat Ornegi ...
717
Musa Oztiirk
Cokkulturluluk
Taner Yildinm
Sorunu -Midyat Omegi-
Bati-disi Cok-kulturluluk
..
..739
Modeli Olarak Midyat Ornegi .
.749
Ali Oztiirk
... 759
Kulturel Ogelerin Gundelik Hayata Yansimalan
Resat Actkgoz
Farkh Din ve Kulturlerin
(Mercimekli) Koyti..
Muammer
Bir Arada Yasama Deneyimi
Olarak Midyat-Hapsinas
..771
Ulutiirk
Kadim Arap Kultunmun
Midyat Halkmm Gundelik Yasamma Yansrmalan
... 789
Ahmet Abdulhadioglu
Toplumsal
Bir Gosterge Olarak Midyatta Dinsel Sembolizm
..
.... 8.05
Ziilkiif Kara
Kentsel Mekanlann
Omer Aytac
Turistik Meta Olarak Tuketimi:
Halk Inamslan Midyat Ornegine Halkbilimsel
Midyat Omegi
Yaklasim
.
811
831
Hatice Kubra Uygur
Midyat'ta
Halkm Turizm A1g1S1
847
Lokman Toprak
Midyat'taAd
Kulturu -Bir Adbilim ince1emesi-
.
..... 869
Gidsan Parlak Kalkan
iktisadi Yaklasimlar: Ekonomik
Saghkkent ve Medikalpark
Kahraman
Turizm ve Midyat Icin Bir Oneri:
Cografya,
875
Kalyoneu
Konak1ama Isletmelerinde
Hizmet Kalitesinin
Olcumu: Mardin ve Midyat Ornegi
943
Giilseren Ozaltas, Sadzk Sercek
Ge1eneksel Kulturden
Populer-Medyatik
Kulture: Inane Turizmi ve Midyat
965
Neeip Uyanik
Tur Abdin'de
Sarapcihk
.
.. 973
Mark Soileau
Dunden Bugune Midyatta Telkari Sanati ..
Nesrin
Midyat Dini Mimaride
Evindar
Tas Susleme .
...991
Yesilbas
Midyat Icin Kanhmcihk
Nurcan
. ..983
Yesilmen
Odakh Kent Ongoruleri
..... 1.0.09
Gimes, Zehra Tonbul
Geleneksel
Midyat Evlerinin Ergonomi
Iliskisi Baglaminda
incelenmesi
..1.027
Kubra Kaya
Yan Acik ve Acik Mekan Kavrami Baglammda
Bicim Grameri .
Geleneksel
Gozde (:elik
XIII
Midyat Evlerinde
J.049
Uluslararasi Midyat Sempozyumu - International Midyat Symp
.
OSIUm
Sosyal ve Etnik Yapr Acismdan Midyat'ta Ermeniler
Armenians in Midyat, in Terms of Social and Ethnic Structure
YIldlZ Deveci Bozku~'
Ozet
Bu makalede ilk olarak tarihi surec icerisinde tarih oncesinden gunurnuze Midyat'm ge~irrni
oldugu degisim ve donusum ele ahnrnaya cahsrlacaktir, Daha sonra gecmiste Midyat'~
yasarrus, kulturel ve sosyal yapiya oldukca onemli katkilar sunmus olan Ermenilerin buradaki
yasamlan uzerinde durulacaktir. Bu cahsma kapsammda tarihten gunumtize buradaki
Ermenilerin dernografik yaprsi da incelenrneye cahsilacaktir. Bu cercevede tarihsel bir arka
planm ardmdan Midyat'la ilgili birtakrm tarihi verilerden yararlamlarak Midyat'taki dini ve
sosyal yap! icerisinde Ermenilerin rolune deginilecektir.
Anahtar Kelimeler: Ermeniler, Nufus, Din, Mardin, Midyat.
Abstract
In this article, we will try to give some information about changing history of Midyat in the
historical aspect. Later, we will try to give information about the ethnic structure of Midyat
and the population of Armenian and Greeks in this area. Espicially in this article the
Armenian lived in Midyat and their life by the support of archive documents will be reviewed.
As well as the sources of domestic and foreign authors and their record also will be examined.
Besides in this study Armenian population, their line of work and their religion also will be
evaulated.
Keywords: Armenians, Population, Religion, Mardin, Midyat.
Yrd. Doc. Dr., Yildmm Beyazit Universitesi
625
Andrew Palmer - Azizler, Katipler ve Hayatta Kalanlar
Giri~
Tiirkiye'de Mardin'in tarihi ve etnik yapisryla ilgili arastirmalar goz onunde
bulunduruldugunda oldukca simrh sayida cahsmanin oldugu gorulur. Bu anlamda
Tiirkiye'de belki de alamnda tek olarak niteleyebilecegimiz
gerek dili gerekse
kaynaklan bakiml!.lda son de~~ce zengin bir ozelligi olan Suavi Aydin, Kudret
Emiroglu, Oktay Ozel, Suha Unsal tarafindan hazirlanan Mardin, Asiret-CemaatDevlet adh kitap bize hem Mardin hem de Mardin'in ilceleri hakkmda onemli
ipuylan sunmaktadir. Soz konusu eserde Midyat yoresi ile ilgili su bilgiler
kaydedilmi~tir;
"(... ) Tur Abdin yoresinin merkezinde yer alan bu tarihsel merkez, bugun Mardin
iline bagli bir ilcemerkezidir. Tur Abdin metropolitliginin merkezi olan Mar Gabriel
(=Kartmin Deyrulumur) Manastm, onemli Suryani dinsel arutlannm bulundugu
Midyat sirurlan icindedir. Osmanli doneminde, Tur adiyla amlan nahiyenin merkezi
olan Midyat, Hasankeyf'e baghdir ve Osmanh cagmda iliskisi daha cok burasi ile
olmu~tur. Nusaybinden
kuzeye giden tarihi yol iizerindeki Midyat, tarih
donemlerinde guneyden Diyarbakir ve Bitlis'e dogru giden yoldaki konumuyla
6nemli bir istasyon olmustur. Kentin varligi, Asur doneminden bu yana
bilinmektedir. Bugun de Cizre yonunden gelip Tflr Abdin'i asarak Diyarbakir ve
Mardin'e giden yol uzerinde bir kavsaktir. Mimari acidan Mardin'le yakm iliskisi
vardir. Bugun eski Midyat ve Yeni Midyat olmak uzere, iki kesimden olusan kentin
altm ve gumus islemeciligi tam (telkari) ve tas isciligi ozgun varhgmi
korumaktadir. ( ... )" 1
Midyat'm tarihi gecmisiyle
ilgili verilere gecmeden once burada cesitli
arastirmacrlar tarafmdan Midyat uzerine kaleme almmis bazi ifadelere yer vermekte
yarar vardtr. Bu cahsmalarda Midyat; "Zengin bir mimari dokunun bagnnda
efsanevi goruntusuyle insanlara enfes bir zaman tuneli gezintisi saglayan; belki
kulaklarda yankilanan Siiryani bir hatibin soylemi, belki islamiyet'in
gecis
alanlarmdan biri olusunun disa vurumu ( ... ),,2 seklinde tammlannusnr.
Midyat'm ashnda, Mardin'in ve belki de bolgenin kulturel zenginligini gerek mimari
gerekse dini ve etnik yaprsiyla en iyi yansitan yerlerden biri oldugunu soylernek
mumkundur. Bu husus zaman zaman gerek bolgeyle ilgili arastirmalar yapan
tarihciler gerekse farkh alanlardaki arastirmacilann da uzerinde durdugu bir husus
olmustur. Buna gore Midyat'm geleneksel kent dokusuyla da dikkat cektigini
belirten Midyat, Kulturel Zenginligin Korunmasl3 adh eseri hazirlayan Neslihan
Dalkihc'a gore Midyat, ozgun ozelliklerini buyuk orand a koruyabilen tarihi
mekanlar arasmda da ayn bir yere sahiptir;
"(... ) Midyat, birbirinden degisik kulturleri ve inanclan kentsel dokusunda
banndiran ve yasatan bir merkez olarak, ayncahkh yerini bugiin de korumakta ve
bolgenin diger yerlesim yerlerine gore daha yogun bir ilgi gormekte, Geleneksel
I Suavi Aydin, Kudret Emiroglu,
s.9.
Oktay Ozel, Suha Unsal, Mardin, Asiret-Cemaat-Devlet,
Tarih Vakf
Yayinlan,
: Leyla Gun, "Mardin Kalesi (M.975-976)", Mardin 'de Gene Adtm. Dergisi, Mayis-Haziran 2005, YJl:2, Sayr.J, s.9.
Neslihan Dalkihc, Midyat, Kidtiirel Zenginligin Korunmasi, Cekul Vakf Yaymlan, 2007, Istanbul, s.12.
626
2000,
Uluslararasi Midyat Sempozyumu
-International
r
Midyat Sym'Po
.
. stum
dokuyu olusturan kulturel cesitlilik ile sosyal ve mimari duzen bugun de deva
etmekte. Diger bolgelere gorulen degisim, burada da gorulmekle birlikte, bu degi~i:
halen mudahale edilebilecek boyutta. Midyat'ta yer alan farkh kulturel kokene sahi
topluluklar, kendi aralannda ekonomik ve toplumsal orgutlenmeler a<;ISllldanfarId
ozelliklere sahipler. Birbirinden degisik ozelliklere sahip topluluklann birlikt~
yasadigi ve farklihklanmn
buyuk kismuu koruyan bir sosyal yaprya sahip
Midyat.( ... )4
Dalkihc cahsmasmda ozellikle Midyat'm mimansme de deginerek, buradaki
nitelikli geleneksel
yapilann
korunmasi
konusunda
ve gelecek ku~aklara
aktanlrnasmda bazi sikmtilann yasandigma da dikkat cekmistir. Ozellikle son
donemlerde bolgede yasanan ic ve dis goclerin bu sorunu tetikledigini, Midyat'lll
esas yerlileri olan halkm buyuk bir kisrmnm buyuk sehirlere ve yurt dl~llla gOy
ettigini kaydetmistir. Bu yolla bosalan yerlere koylerden ve yakm cevrelerda, gOy
edenlerin sayisimn arttignu ve geleneksel konutlann hizla el degi~tirdigini, bu
durumunda beraberinde gecmisi yok ettigine isaret etmistir.'
Dalkihc'rn Midyat'la ilgili bir diger onemli degerlendirmesi ise tarihi <;evrenin
korunmasi ile sosyo-kulturel yapi arasmdaki iliskiye dair gorusleri olmustur. Buna
gore Dalkihc, sadece fiziksel cevrenin degil ayni zamanda bolgede yasayan
toplumun sosyo-kulturel yapismdaki degisim ve bu durumun mimari yevreye
etkisinin de incelenmesi gerektigine soyle deginmektedir;
"( ... ) Korunacak yapt ve tarihi cevrenin yapildrgr donemdeki islevini bilmek ve
degeriendirmek de en az ne kadar eski oldugu kadar onernlidir bir konudur. Gelisen
koruma bilinciyle birlikte, bugun milk korumadan amaclanan, korunacak yapi ve
bolgelerin kentsel yasam ve gelisiminde kulturel sureklilik ve ornek olma acismdan
buyuk onem tasidiklan goz onune almarak korunmasidir.r ... )6
Midyat'm cografi yapisiyla ilgili kaynaklara bakildigmda ise onemli bilgiler
arasmda Sernseddin Sami 'nin Kamus-ul Alam 13167 adh eseri ilk sirada yer
almaktadir. Burada sadece Midyat'm degil Mardin'in tum diger kazalan hakkmda da
onernli bilgilere yer verildigi gorulmektedir. Sami 'nin eserindeki veriler Midyat'm
etnik, dini, cografi yapismm yam srra nufus yapisina dair onemli ipuclan da
sunmaktadir, Bir diger husus da Sami'nin buradaki Ermeni nufusuyla ilgili vermis
oldugu bilgilerin ve rakamlann Batih ya da Avrupah arastrrmacilann verdigi
rakamlarla
ortusuyor
olmasidir.
Tabii ki donem itibariyle
soz konusu
arasnrmacilann birbirlerinden etkilenmis olma ihtimali olsa da ayru sonuclara ve
aym verilere isaret etmeleri soz konusu verilerin guvenilirligini bir kez daha
dogruladigrm soylemek de yarar vardir. Semsettin Sami Midyat kazasim ti.im
yonleriyle soyle ele alir;
Neslihao Dalkihc, Midyat
, s.13.
Neslihan Dalkihc, Midyat
, s.12-13.
6 Neslihan DaUGh" Midyat
, s.33.
7 Bu eser 1888 yihndan
itibaren on be, gunde bir fasikul olmak uzere yayinlanmaya baslanmrstu. Dogulu kaynaklara
dayah, dikkatli bir secme ve degerlendirme
ile hazrrlanrms, bir biyografi, tarih ve cografya ansiklopedisidir. Turan
Alptekin, "Kamusu'I A'Iarn'dan BugUne"den
aktaran, Edebiyatci Yoniiyle Semsettin Sami, Yayimlanrnanus Yiiksek
Lisans Tezi, Mimar Sinan OUzel Sanallar Uuiversitesi, Sosyal Bilimler Enstitusu, istanbul, 2006, 5.31.
4
5
627
Andrew Palmer - Azizler; Katipler v Hayatta Kalanlar
1
"( ... )Diyarbekir vilayetinin Mardin sancagmda ve Mardin'in 60 krn Simal-i
Sarklsinde daglar ve tepelerle muhat guzel bir ovanm icinde kaza merkezi bir kasaba
olup, 6000 ahalisi ve etrafmda guzel bag ve bahceleri vardir. Muluk-u tevaifden
Selefkilerin zamamnda tesis olunup, badebu, Sasaniler zamanmda tahrif olunmus
idi; ve anlasildigma ore uzun muddet harap halinde kalmistir; zira "Mucumul
Buldan" da ismine tesaduf olunmuyor. Bir gune asar-i atikasi da yoktur. Midyat
kazasl Simalden Dicle mecrasi ile Bitlis ve Van vilayetlerinden aynlmis oldugu
halde, Garb'den Avniye, Cemlben nefs Mardin ve Nusaybin, Sark'en dahi Cizre
kazalanyla mahduttur. Kaza 5 nahiye ve 226 kariyeyi havi olup 45874ahalisi vardir
ki bunlann msfi Kurt, Turk, Cerkez ve Arap olarak Muslim ve msfi digeri Mezahib-i
Seliiseye mensub Ermeni, Rum, Keldani, Suryani ve Yakubi olarak Hiristiyan'dir.
Kazanm arazisi 3194 murabba krn. vasrtasnda olup, 598 km.ligi arazi-i haliye, 100
lllurabba km.ligi orman ve kusuru kabil-i ziraatdir. Zahireye mutaallik mahsulati cok
oldugu gibi, uzumu dahi kulliyetli olup, hayli miktar sarap ve raki ile uzum cikar.
Meyee sebzeleri de coktur, Kaza dahilinde ve merkezden 17 krn.lik mesafede
ezmine-i kadimeden kalma kayanin icine oyulmus bir manasnr bulunup, 40 kadar
hucre ile bir kiliseye samildir.f ... )8
Midyat'rn cografi yapisiyla ilgili onemli ipuclan sunan bir diger cahsma da V.
Cuinet'in La Turquie D' Asie adh eseri olmustur. Cuinet burada, 1890'b yillarda
Midyat'rn cografi yapisi ve burada uretilen urunler hakkmda sunlan kaydetmistir;
"( ... ) Kazanm merkezi, kaymakamm resmi makami ve idari teskilatm bulundugu yer
olan Midyat, guzel bir ovamn ortasmda bulunmaktadir. Etrafi dag yamaclanyla ve
tepelerle cevrilidir ki, kazayi diger hudut eyaletlerden ayiran mevkide sona
ermektedir. Bu durum ahalinin buyuk kismma basan ile verimli baglar
yetistirmelerine imkan vermektedir. Filhakika etraftaki butun tepeler baglarla
ortuludur. Onlar bol miktarda iyi eins uzum yetistirrnektedir. Bu sayede yuksek
vasifh sarap ve raki imal edilmektedir ve muhim miktarda kuru uzum ihrac
edilmektedir. Ovadaki hububat uriinu de epeyee buyuktur.t. .. )9
Gunumuzde Mardin'in bir ilcesi olan Midyat'm cografi bilgileriyle ilgili genel
olarak Guneydogu Anadolu Bolgesi'nde yer aldigmi, Mardin'e uzakliguun 74 krn
oldugunu ve cografi olarak Mardin'in kuzeydogusunda yer aldigmi soylemek
mumkundur. Ilcenin yuz olcumu 1054 krn2 olup Dogusunda Dargecit, batismda
Omerli, kuzeybatismda Savur, kuzeyinde Gercus, guneyinde Nusaybin, dogusunda
idil ilcesi bulunrnaktadir. Midyat'a bagh 6 belde ve 51 koy yer almaktadir.Y
Semseddin Sami, Kamiis-ul Aldm1316 (1900), Cilt 6, s.4244.
Turquie D'Asie, Cev: Kevork Pamukciyan (Ferikoy, 15 Mayis 1990), Paris, 1891, Cilt II, s.508-519.
10 Neslihan Dalkrhc
Midyat .... s.65.
8
'v. Cui net, La
628
Uluslararasi Midyat Sempozyumu - international
Midyat Sym
.
'POSlum
1910 Yih Alman Savas Haritasma Gore Midyat
Midyat'm cografi yapisiyla ilgili bir diger arastirma ise Sadettin Noyan'a
arttir. Noyan'm, 1950 Mardin ilinin Monografisi adh eserinde Midyat'm cografi
formasyonuna dair bilgileri soyledir;
( ... ) Plato Gercus'tten 20 km. kadar batt dan kuzeye dogru genisler, artik krrrruzimsi,
marnh Gercus formasyonunun yerini, sanmsi acik renkli, mamh kirec taslanmn
aldiklan gorulur. Mumbit bir tmh toprak veren bu tesekkul uzerinde hububat
tarlalan onumuzde, nadas ve ekili alanlann arz ettikleri cesitli renkler ile bir seccade
gibi yayihr, Iclerinde gosterge bir seviye roliinii oynayabilen Ekinid fosilleri ve Orta
Eosene ait Miliolidea, Numulite, Operculinalann
cok bulunduklan bu ziraata
elverisli toprak tesekkulu Midyat formasyonu ile amlmaktadir. Midyat bu geni~
platonun uzerinde, kalkerlerin duzluge hakim bir kivnk meydana getirdiklen
629
dorugun ve kuzeye ba~an denudasyon sekileri uzerinde kurulmustur. ASII Midyat'm
kUfuldugu bu sekilenn onunde kutru 9-10 metreden az derin bir dolin goze
arpmaktadlr. Hayvanlann banyo yapildigi ve sulandmldigi bu yer, sehrin icerisinde
9 zlll sivrisinek yuvasi ve sitma yatagidir. Sehir, oldukca yuksek kalker binalardan
yau"teoekkildir. Cepheleri,
refahm
sembolu
olan
zengin
motifleri
ile
rn
,
II
siislenmi~tir.(... )
Eski Midyat ve Estel olarak Midyat'i ikiye ayiran arastrrrnacilara gore, Eski Midyat
adeta daha buyuk ve kalabahk bir nufusa sahip bir is yeridir. Ticarethaneler de bu
kIslmda toplandlgmdan asil ikametgah yeri Estel'dir. Eski Midyat'tan 2 km kadar
kuzeyde olan Estel, bahceliklerin ortasmda duz bir alan uzerinde kurulmustur.
Zamanla Estel ile eski Midyat arasmdaki bu uzak mesafenin kapanacagma inanan
ara~ttrmacllar, Mardin'in ilcelerinden sadece Midyat'm kendi icerisine kapandigun
tUmyurtla, ozellikle de aksiyon merkezleri ile siki ticari munasebetler kurdugunu
12
one stirmektedirier.
Antik c,::aglardaMidyat ve Midyat isminin Etimolojik Yapisr
Midyat diger adiyla Tur Abdin isminin etimolojik yapistyla ilgili olarak
ara~tJrmactlar arasmda bird en fazla gorus mevcuttur. Ancak bu calismada bunlardan
birkac tanesini ozellikle de arastirmacilar tarafmdan daha fazla kabul goren
tantmlamalara yer verilecektir. Bunlardan biri Midyat admm aslmda "Matiate"'den
geldigi yonundeki gorti~ olup bu husus soyle aciklanmistir;
"Mardin'in en buyuk ilcelerinden birisidir. Muthis bir tarihi potansiyele sahiptir.
Tur Abdin (Ibadet Edenlerin Dagi) adi ile Sasani ve Selevkoslar tarafrndan
kuruldugu rivayet edilir. Midyat, M.b. 9 yuzyil Asur tabletlerinde magara kenti
anlammda "Matiate" olarak gecer, Buyuk olasilikla da adr buradan gelmektedir.l'{'
Midyat'tan farkli olarak Mardin isminin de bazi kaynaklarda "Matiate"'den geldigi
ve Mardin icinde bu sozcugun kullamldigi goz onunde bulunduruldugunda soz
konusu aciklamayla ilgili bir kez daha dusunulmesi gerektigini belirtmekte yarar
vardir. V. Cuinet'in ise La Turquie D' Asie adh eserinde Midyat'm tarihiyle ilgili
olarak su bilgileri kaydettigi gorulmektedir;
"(oo.)MidyatNusaybin gibi eski bir sehirdir. Selefkilerin (Selevkoslann) Makedonya
hanedam zamanmda az cok onemli idi. Ancak ondan bilinen hicbir iz kalmanustir.
Muhtemelen, hemen hemen tumu ile Sasaniler tarafmdan tahrip edildi. Onlar, Buyuk
Iskender tarafmdan kurulan, Yunan lmparatorlugu'nun
bu kismnn, erkenden ele
gecirdiler, Halki henuz, birinci yuzyilda Hiristiyanhgi
kabul etmisti. Midyat'tan
yaklasik 17 km. uzakhkta, kaya icinde oyulmus bir manastir gorulmektedir ki,
efsaneye gore, ilk Hiristiyanlar, Iranhlarm, kovalayismdan kurtulmak icin buraya
slgllllyorlardl. Burada epeyce buyuk yaklasik kirk oda bulunmaktadir ki, biri biriyle
irtibati vardir, Keza, kubbesinin ici tamarrnyla masif altmla kaph bir sapel
mevcuttur. Sasaniler, bu zengin suslemeleri tamarmyla sokemediler ve bir kismmi
:: Sadettin Noyan, 1950 Mardin Ilinin Monografisi, 1950,192-195.
"Sadettin Noyan, 1950 Mardin .'" s. 196.
LeYla Gun, "Mardin Kalesi (M.975-976)", Mardin 'de Ge/7>Adtm Dergisi, Mayis-Haziran
630
2005, Yd:2, Sayt.J, s.9.
Uluslararasi Midyat Sempozyumu -Tntemational
Midyat Symposium
biraktrlar. Gunumuzde Deir-el Umir adiyla tanman manastinn ruhanileri, kahnttlar
buyuk bir itina ile muhafaza etmislerdir.I ... ) 14
1
Midyat'la ilgili bir baska kaynakta ise bu ismin MO 9 yy'daki Asur tabletlerind
gectigi one surulmustur.l" Bazi arastirmacilar tarafmdan ise Midyat'm ashnd~
Kumuk Turkleri tarafmdan kuruldugu da one surulrnektedir.i'" Midyat'la ilgili bu
goruse gore Orta Asya'dan
gelen Eti Turklerinin
MO 2000 yillannda
Mezopotamya'ya
geldikleri ve bolgeden gecisleri sirasmda Midyat'i btiyi.ik bir
magara sehri seklinde kurduklan ve hayvanlanm burada barmdrrdrkla-, ifade
edilmektedir. Daha sonra bolgeye Orta Asya Turklerinin oncu go<;:ebeleri olan
Kumuk Turklerinin gelip yerlestigi ve bunun Suryani tarihinde de dogrulandlgl
kaydedilmektedir." Bu husus Ara Altun Tarihte Mardin adh eserinde ise soyle ifade
edilmistir;
"( ... ) Midyat, Mardin ilinin en buyuk ilcesidir. M.O. 180 yillannda Tur Abdin
(ibadet edenlerin dagi) adiyla Sasani ve Selevkoslar tarafmdan kuruldugu rivayet
edilir. Bu rivayetleri bolgede fazla sayida iptidai magaralar halinde veya insan eliyle
yapilrms olan tapmaklann halen meveut olusu teyit eder. Eldeki kayitlara bakIlacak
olursa Kumuk Turkleri tarafmdan kurulmustur. Midyat'ta Bizanslardan kalma cok
sayida eski yapi stilinde, motifli, boyah, kiremitlerle kaph bazt kilise ve manastrrlar
vardir. Artukogullannm zamamndan kalma bir eami de balen ayaktadir, Cevredeki
eski mabetlerin basmda ilcenin 20 kin. dogusunda Deyr-ul Umur (Mar Gabriyel)
manastm gelir. Midyat 1810 yihnda ilce olmustur. Midyat'a bagh bir maballe iken
yakin bir zamanda hukurnet merkezinin tasmmis oldugu Estel kesimi ile arasinda 3
krn'Iik bir mesafe vardir. Halen her iki kesimin de adi Midyat olup, musterel,
isimleri ise Midyat ilcesidir. il<;:e Midyat kesimi, Golcuk, Akcakaya, Isiklar ve
Cumhuriyet, Hukumet kesimi ise Ulu Cami, Orta Carsi ve Yeni Maballe olmak
uzere 7 mahalleye aynlrmstir. Ilcenin 48'i merkeze, 33'ti Dar Gecit bucagina bagh
81 koyu vardir, 1970 nufus sayumna gore Midyat2m nufusu Merkezi, 11.729,
koyleri 58.999 olmak uzere top lam 70.728'dir.( ... )18
Goruldugu gibi Midyat isminin kokenine dair kesin bir bilgi olmamakla beraber bu
iS111inaslmda MO 9 yy'dan itibaren kullarulmaya baslandigi yonunde bir kamnm
hakim oldugunu soylemek mumkundur. Aynea Midyat ismine tarihte ilk defa Asur
tabletlerinde rastlarulnns olunmasr da Midyat isrninin tarih oncesi durumuyla ilgili
onernli bir ipueu olarak kabul etmek murnkundur.
Arastirmactlar Tur Abdin'e dair ilk yazih belgelerin ise MO. 13 yuzyila ait oldugunu
kaydetmektedir. Buna gore Midyat, MO 9 yy Asur tabletlerinde, magara kenti
anlammda "Matiate" olarak gecmektedir. Asur krallan icin ele gecirilerek talan
edileeek bir yerdir. Konuyla ilgili olarak Rene Grousset, Baslangicmdan 1071'e
Ennenilerin Tarihi adh serinde MO 884-859 yillan arasinda hukum silren Asur
Krall II. Asurnasirpal ile Urartu Krall Aram (880-844) arasmdaki mucadelede gegen
Midyat bahsiyle ilgili su bilgilere yer vermistir;
V. Cuinet, La Turquie D'Asie ..., s.508·519.
Sadettin Noyan, 1950 Mardin .., s.192-193.
16 Neslihan Dalkrhc Midyat
, s.74.
17 Neslihan Dalkihc
Midyat , s.74.
18 Ara Altun, Tarihte Mardin, GUn Matbaasi, istanbul,
14
15
1971, s.187·189.
631
Andrew Palmer - Azizler; Katipler ve Hayatta Kalanlar
"( ... ) Aram Asurku fatih II. Asurnasirpal'in cagdasiydi. Ancak, eski Nayiri'nin gene
Urartu kralligmm bicimini alarak birlesmesi, gad dar Asur krahnda yeni devlete
dogrundan saldirmaktan kacinacak kadar saygi uyandirdi, Asurnasirpal, Kirruri gibi
(daha sonraki Revanduz yakinmda, Buyuk Zap suyunun yukan havzasinda) ve Grek
cografyacilann Masios tepesi dedikleri Mardin tepeleri etrafmdaki Kasiari .i~;ibisimr
nahiyelerine yaklasma girisiminde bulunmakla yetindi.(882) Boylece MO 879'da
"Matiati" ulkesini (Midyat, Tur Abdin'de) ve Tusan iilkesini (daha sonra Kurkh,
Amida [Diyarbakir] yakmmda) fethetti; 866'da sira "Kipani iilkesi"ne (Hisn Keyfa
[Hasan Keyf] yoresi) ve bir siire sonra da "Arkania iilkesi"ne, daha sonraki adiyla
Ergani'ye geldi. Kisacasi Diyarbakir'in
ve Komrnagene'nin
buyuk bir kisrru
Asur'un eline gecti.I ... )19
Konuyla ilgili bir diger kaynak ise Asur Krall II. Asurnasirpal'in Midyat'r ele
ger;irirken kullandigi "Matiate'yi (Midyat) ve koylerini buyrugum aItma aldun. Bol
ganimet edinip, onlan yuklu haraca ve vergiye bagladim.Y" seklindeki ifadeleridir.
Midyat bolgesi Milattan onceki donemlerde AsurIann yam sira Makedonyahlar,
Persler, Romahlar, gibi medeniyetlerin de istilasina ugramis ve soz konusu
uygarhklar da burada hiikiim surmuslerdir. 21 Nitekim gunumuzde halen bircok
mimari eserde bu uygarhklann etkisini ve kahntilanm gormek miimkiindiir. Ancak
bolgenin yerlesim yeri olarak ilk kabul edildigi donem Selevkoslar donemi
olrnustur.
Midyat, bazi arastmnacilar tarafmdan, tarihte bilinen en eski uygarhk merkezlerini
banndiran Mezopotamya Bolgesi 'nin kuzeyinde, cok onemli kiiltiirlerin, dinlerin,
dillerin kesistigi ve birbirini etkiledigi bir cografya olarak tarumlannustir. Asurlular
donerninde Midyat bolgesinin "Kasiari daglan" olarak kaydedildigi de soz konusu
bilgiler arasmda yer almaktadir." Gerek cografi gerekse stratejik yapisi nedeniyle
ilk caglardan itibaren bircok toplumun dikkatini ceken Midyat aym zamanda cetin
mucadelelerin de yasandigi bir bolge olmustur.
Midyat'm cografi acidan Anadolu ve Mezopotamya'yi birbirine baglayan ticaret
yollanmn yakinmda olmasi da onemini arttiran bir diger ozellik olmustur. Ozellikle
Ortacagda cok onemli bir rota olan ve Tur Abdin'den gecen "ipek Yolu", Antik
Caglarda da onemli bir guzergah olmustur, Aynca yazth belgeler de Tur Abdin
bolgesinin AsurIar doneminde de stratej ik bir konumda oldugunu vurgulamaktadu.r'
Arastirmacilar tarafindan Midyat'in tarihi cografyasimn onemi nedeniyle; Siimer,
Asur, Urartu, Makedon, Pers, Roma, Abbasi ve Osmanli donemlerini gordugu ve bu
uygarhklardan etkilendigi one siiriilmektedir. Buna gore Midyat'm ne zaman ve
kimler tarafmdan kuruldugu kesin olarak tahmin edilemese de tarihin ilk Hrristiyan
halkmm da bu bolgede yasadtgi bilinmektedir"
Buna gore Hrristiyanhgi ilk kabul
eden kisi Ermeni Krall V. Apkar'dir. Enneni krah Apkar doneminde Ermenilerin
yasadigi cografya goz onunde bulunduruldugunda yaklasik olarak Midyat bolgesini
de icine alan bir cografyanin kastedildigi anlasilmaktadtr. Nitekim bu konuyla ilgili
Rene Grousset, Baslangicmdan 1071 'e Ermenilerin Tarihi, Aras Yaymlan, istanbul, 2005, s.48.
Neslihan Dalkrhc, Midyat, Kiiltiirel Zenginligin Korunmasi, Cekul Vakfi Yayinlan, 2007, istanbul, s.7S.
"Neslihan Dalkihc Midyat ... , s.7S.
22 Suavi Aydin, Kudret Emiroglu, Oktay Ozel, Suha Uusal, Mardin. Asiret-Cemaat-Devlet;
Tarih Vakf Yayinlan,
s.S.
2J Neslihan Dalkihc, Midyat .. , CekUI Vakfi Yaymlan,
2007, istanbul, s.6S.
24 Neslihan Dalkrhc
Midyat .., CekUI Vakfi Yayinlan, 2007, istanbul, s.74.
19
20
632
2000,
UluslararaSI Midyat Sempozyumu -International
Midyat Symposium
olarak detayh bilgilerin Vartanus Cerme tarafmdan hazirlanan "Arsakuni Ailesi ve
Urfa'nm ilk Hiristiyan Ermeni Krah 5. Apkar" bashkh cahsmada ele ahndlgl
gorulmektedir.f
Ermenistan Merkez Bankasi Tarafmdan Hiristiyanligi ilk Kabul Eden Ermeni Kralj
V. Apkar Adina Basilan 100 Dramhk
(Ermeni Para Birimi) Banknot
ueana browt:
- Abgar V of Edessa
-In the center St. 7'haddeus transfers
the painting
of Jesus Christ (painteet alive) to Abgar V of /iidessa
OBverse
Antik Caglara ait Midyat'la ilgili onemli bir, diger veri de Ermeni Krah II. Tigran
donemine aittir. MG. 189-10 yillan arasmda Artashes donemi Ermeni Kralligi yada
bir baska deyisle Artases hanedanhgi hakimiyeti ele gecirrnistir. Artases hanedanhgr
Romahlarla muttefik olmustur, Bu donernde Armenia bolgesi Romahlarla Partlar
arasmda tampon bolge olmustur.t" Artases hanedanligmda MG 160-115 yillan
arasmda hanedanlik gorevini LArdavazd yurutmustur. Bazi kaynaklarda ise bu
tarihin MG 190 olarak kaydedildigi gorulmektedir. Araks bolgesinde kralhgmi ilan
etmis olan Ardavzt'm, kurdugu devletinin simrlanm genisletme yo luna gittigi ve
komsu derebeylerle asiret reislerine kendi yonetiminde yer verdigi ve bu yolla onlan
toprak ve komutanhk vaadiyle idaresi altina aldigi kaydedilmistir, 27 Kral Ardavazt,
Part Krah II. Mihirtad ile yaptigi savasta yenilerek oglu II. Tigran'i Partlara
birakrmstir. Ardavazt'm olumunun ardmdan Part saraymda rehin tutulan oglu II.
Tigran'm 70 vadilere karsihk ozgurlugunu elde etmis ve baskent Ardaksata
Vartanus Cerrne, "Arsakuni Ailesi ve Urfa'nm ilk Hiristiyan Ermeni Krah 5. Apkar", Yaba Edebiyat Dergisi, KasunArahk 2009, SaYI:61, s.46-47.
26 Razrnik Panossian,
The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars, New York: Columbia
University Pres, 2006, s.37.
21 Vartanus Cerme, "Arsakuni Ailesi ... , s.46-47.
25
633
(Arda~at, Erivan yakuunda) gelmistir,
b61gesinin krah II. Tigran olmustur. 28
t.o. 95-55 yillan arasinda bu kez Armenia
II. Tigran, her iki ulkede (Romalilar-Partlar) kendi ic isleriyle mesgulken Armenia
b61gesinin simrlanm Hazar denizinden Sam'i da icine alarak Akdeniz'e kadar
geni~letmi~tir.29 Boylelikle bolgedeki beyliklerin ve asiretlerin neredeyse tamamma
hakim olan II. Tigran, guney smmru Midzbin (Nusaybin-Cizre) hattina kadar
geni~letmi~tir. Dogu smmm ise Rumiya golune kadar genisletmistir.
Bazi
kaynaklarda II. Tigran'in kendi adma iki buyuk sehir insa etmeyi dusundugunu,
bunu gerceklestirdigi ve bunlardan birinin Tigranosert (eski Siirt civan), digerinin
ise Tigranokerta (Diyarbakir civan) oldugu kaydedilmistir. 30II. Tigran'in baskenti
Tigranokert'e tasidigi da soz konusu bilgiler arasmda yer almaktadir, Bu donemde
Romalliarla Pontus Krall Mitridat arasmda yasanan savasin sonucunda Midridat
yenilerek II. Tigran'a sigmmstir. II. Tigran da irili ufakh tum komsu kralhklan ele
geyirerek Sehinsah yani krallar krah unvamrn alrrustir. Armenia Imparatorlugu
olarak da tammlanan bu donemde II. Tigran Partlan yenmis, Kuzey Mezopotamya
Suriye ve Filistin'i Selevkoslardan alnnstrr. Aynca Ova Kilikya'sim isgal edip
Kapadokya'ya gelerek Kayseri'yi de ele gecirmistir." Bazr arastirmacilara gore
bahsi gecen Ermeni Krall II. Tigran donerninde insa edilen sehirlerden biri olan
baskent Tigranokert'in ashnda Midyat civannda olma ihtimaline isaret edilmistir,
$emseddin Gunaltay'da Yakm Sark IV. Romahlar Zamamnda Kapadokya, Pont ve
Artaksiad Kralhklan adh eserinde bu hususa soyle dikkat cekmistir;
"(i ..) Tigranokerta'nm mevkii Mia munakasa mevzuu olmaktan kurtulamarmstir.
Klasik muellifler, Tigranm baskentinin, metinde gosterildigi gibi; Nisibis (Nizip)in
kuzey batismda Mardin yakmlannda Tur-Abdin tepesi eteginde oldugunu kabul
ederler. E. Sachau ise, bu mevkiin Mardin'in guney-batisindaki Tel-Ermen denilen
hoyuk oldugunu ileri surmustur. Fakat bu iddia Tacitus'un sehrin Nisibis'ten olanuzaklrgi hakkmda vermis oldugu malumata asia yaklasmamaktadir, Bunun gibi
payitahtm Arazanen eyaletinde oldugu yo lunda Eutrope tarafmdan ileri sunilen iddia
da temelsizdir. Kiepert, sehrin Dicle'nin kuzeyinde olmasi lazun geldigini soyler,
Reck ve Lehmann-Haupt da Batman cayi civannda Meyyafakirin (Martyropolis)in
yerinde oldugu iddiasmda bulunmuslardir, Strabon'un (XVI, i,23) Tigranokerta'mn
Mygdonia dahilinde oldugu zehabmi veren satirlan ise baskentin Dicle'nin
guneyinde olmasuu icap ettirmektedir. Thedore Reinach da baskentin Nisibis'in
kuzey batismdaki Medyat olmasi ihtimalini ileri surmustur. Errneni muellifleri ise
bu sehrin Amid (Diyarbakir) yerinde oldugunun ileri surmuslerdir. Butun bu
iddialardan en dogru goruneni, klasik muelliflerce kabul edilmis olamdir. (oO. ),,32
II. Tigran doneminde
Errneni imparatorlugu
rein olusturulan
baskentin
Tigranokerta'rnn gunumuz Midyat yoresi yakmlannda oldugunu ifade eden bir diger
kaynak da Rene Grousset'in, Baslangicmdan 1071 'e Ermenilerin Tarihi adll eseridir.
Grousset tarafrndan baskentin yeri tartismah olmakla birlikte bu konuyla ilgili en
guclu iddianm Starbon'a ait oldugu ve bu iddiaya gore de Masios daginm (bugunku
Vartanus Cerme, "Arsakuni Ailesi .. , s.46-47.
Razmik Panos sian, The Armenians. "s.37,
30 Vartanus Cenne, "Arsakuni
Ailesi ... , s.46-47.
31 Vartanus Cerme, "Arsakuni
Ailesi .. , s.46-47.
32 Sernseddin Gunaltay,
Yaktn Sark IV Romohlar
Kurumu, Ankara, 1951, s.595-596.
28
29
Zamanmda
Kapadokya,
634
Pont ve Artaksiad Kralliklari,
Turk Tarih
Uluslararasi Midyat Sempozyumu -Lntemational
Mardin ve Midyat daglan ve Tur Abdin'de)
Tigranakerta'ya tepeden baktigi kaydedilmistir.r'
tipki
Midyat Symposium
Nisibis'te
oldugu
gibi
Midyat'ta Etnik Yapi ve Rumlar
Midyat'm etnik yapisi da Mardin'de oldugu gibi oldukca kozmopolit bir yaprya
sahiptir. Bu anlamda Midyat'ta Mar Gabriel ve Hah koyunde Meryem Ana
kilisesinde Yunan izlerinin dahi olduguna dair bir taknn kaynaklardan bahsetmek
miirnkiindur.34 Bu husus Vital Cuinet tarafmdan da dile getirilmektedir. Turquie
D' Asie adh eserde Cui net, istatistiki olarak Midyat'ta ve Nusaybin'de bazi Rum
gruplannm da yasadignn kaydetmistir. Yine cografyaci-yazar Semsettin Sami de
Cuinet'le benzer sekilde Mardin bolgesinde Rumlann varhgina isaret etmistij-,
Ancak bolgede Rumca konusulduguna dair herhangi bir kaynak tespit edilemerm,
olunsa da giiniimiize kadar Der-Zafaran manastir kilisesinde Yunanca yazt mimari
iislubuna rastlandigi kaydedilmistir. 35
Mardin'in kozmopolit yaptsi cercevesinden hareketle genel olarak Midyat voresinin
etnik ve dini yapisinm da diger bircok bolgeye ornek teskil edebilecek diizeyde
oldugu soylenebilir. Bu hususla ilgili olarak bircok yazann konuya eserlerinde yer
verdigi gorulmektedir. Ihsan Cetin, Midyat'ta Etnik Gruplar adh eserinde bu konuya
soyle deginmistir;
" ... Bolgede yasayan cesitli toplumlar, farkh din ve dillerine ragmen ortak bir ktlltur
ve gelenek olusturarak tarihte uyum icinde yasarmslardi. Ancak azinhk kavrann
yansittigi icerik ve uygulamaya donuk bir gerceklik olarak, oyle arulan kisilere
zorluklar yiikleyen bir kavram olmustur. Buna ragmen ornegin Yakubi Suryaniler
Lozan Antlasmasmdan kaynaklanan azinhk haklanru kullanrnarruslardir. Bu durum
bir bakima, Siiryanilerin kendilerini azmhk olarak gormek istemediklerini
gostermektedir ... ,,36
Cetin ayru eserinde Midyat yoresinde yasayan etnik gruplar arasmda Kiirtlerin,
Mihalmilerin (Araplann), Siiryanilerin, Yezidilerin, Becirmanilerin (Seyyidlerinj'"
yasadigmdan da bahsetmistir. Ancak gecmiste bolgede yasamis ve buraya kulturel
ve sosyal alanda onemli katkilar sunmus olan Ermenilere ve Rumlara yer vermedigi
gorulmektedir, Cetin'in soz konusu eserinde bu hususa ned en deginmedigiyle ilgili
olarak iki tahmin yurutulebilir. Birincisi Cetiri'in tarihte degil de giiniimiizde
Midyat'ta yasayan etnik gruplan kalem alnus olmasidir. Bu durumda giiniimiizde
Midyat'ta Ermeni ve Rumlann olmayisi nedeniyle bu konuya deginilmemis
olunmasi anlamli gortmmektedir, Bir digeri ise konu olarak buradaki etnik gruplar
arasmda Ermeni ve Rumlann inceleme alanuun disinda tutmus olma arzusu soz
konusu olabilir.
Gunumuzde Midyat'ta konusulan diller arasinda Arapca, Kiirtce, Toranice, Turkce
konusulmaktadir. Ancak Midyat'm tarihi gecmisini goz onunde bulundurdugumuzda
ve bazi arastirmacilar tarafmdan da ortaya konulan bilgilere gore Rumlannda
Rene Grousset, Baslangicindan 1071 'e ... , s.86.
Tarih ve Toplum, Aylik Ansiklopedik Dergi, Sayt:235, istanbul, s.31.
35 V. Cuinet, La Turquie D'Asie, Cev: Kevork Pamukciyan,
Paris, 1891, Cilt lll, s.515.
36 Ihsan Cetiu, Midyat'ta Etnik Crt/pial', Yaba Yayiulan,
istanbul, 2007, s.94.
37 lhsan Cetin, Midyat'ta ... , s.58-97.
33
34
635
Mardin'de yasadigi kabul edilirse bu dillerin yam sira Yunanca ve Ermenicenin de
konu~uldugunu soylemek mumkundur.
Daha oncede belirtildigi gibi Midyat'm etnik yapisi adeta Mardin'in kozmopolit
yaplSml yansrtmaktadir. Bu cercevede Midyat'ta etnik yapi anlammda sadece Turk,
KUrt, Arap, Suryani, Ermeni ve Yezidi degil Rumlann da yasadigma dair bir takim
6nemli ipuclan soz konusudur. Bu hususun yakin donern arastirmacilanmn dikkatini
gekmemi~ olrnasmi konuyla ilgili olarak cok fazla kaynagm olrnamasma baglamak
miimktindlir. Ancak ozellikle yabanci kaynaklar ve seyyahlann konuyla ilgili
raporlannda ve tarihcilerin kayitlannda Midyat'ta onemli oranda Rum nufusunun da
oldugu ortaya cikmaktadir. Bunlardan biri olan V. Cuinet, Mardin ve yoresindeki
hatta Midyat'taki etnik ve dini yapi hakkmda bilgi verirken burada Ortodoks
Rumlann varhgindan da bahsederek 1891 yihnda Midyat'ta 500 olan Ermeni
nlifusuna karsihk yani 2000 Ortodoks Rum'un da varhgina isaret etmistir. Bu husus
Lepsius'un L'Armenie Et L'Emope38 adh eserinde de dile getirilmistir. Mardin'de
Rumlann varligiyla ilgili bilgi veren bir diger eser de Semseddin Sami'nin Kamusul Alam 1316 adh eseridir. 39 Bu da hem Dogulu hem de Batih arasnrmacilann
kaynaklannm Rumlann Mardin'deki varhgina isaret ettiklerini ortaya koymasi
baklmmdan dikkate degerdir,
Mardin'deki Rumlarla ilgili bir diger iddiasi ise Suryaniler tarafmdan gunumuzde
halen Rumlardan kalan Koco, Stefanos, Yunan, Konstantin gibi isimlerin
kullamldigidir. Aynca Midyat'taki Mar Gabriel ve Meryem Ana kiliselerinde de soz
konusu Rumlara ait kalmtilann oldugunu kaydetmektedir. Mardin yerli halkmm
hosgorusunden dolayi Yakubi Suryaniler onceleri Arevortik (Semsi) Ermenilerin
mabetlerini kiliseye donusturrnuslerdir, daha sonra ise, Mardin kirsahnda Der
Zafaran Manastmrn satm alarak yerlesik duzene gecme imkam elde etmislerdir. 40
S6z konusu iddialar bazi arasttrmaci yazarlar ve Mardinli Ermeniler tarafmdan da
desteklenmektedir. Bu arasttrmacilar arasmda Mardin tarihi ve kulturiinu arastiran
Tomas Cerrne ilk sirada yer almaktadrr. Konuyla ilgili bircok cahsrnasi olan Cerrne,
Tarih ve Toplum dergisinde Zengin Eski Kent Dokulan Birikimine Sahip Mardin
baslikh makalesinde gunumuzde Yakubi Suryani kiliseleri olarak gosterilen
kiliselerin aslmda Ermeni Sernsi mabetleri oldugunu, cunku soz konusu kiliselerin
yonunun doguya donuk olma ozelliginin sadece Ermeni kiliselerine has bir ozellik
oldugunu soyle ifade etmektedir;
"(... )Hlristiyanhgm
butun mezheplerinde
kiliselerin yonu Kudus'e donuktur.
Istisnayi sadece Ermeniler olusturur. Bunun nedeni ise Ennenilerin tarih boyunca
gunese en az alan cografyada yasamis olmalandir, Hiristiyanhk oncesi inane
sistemlerinde gunes kutsallasti. Ermeni kilisesi gunese tapilan donemlerin
ayinlerinin bir kalmtisi olarak Dogu'ya donuk insa edildi. Oysa bugun 0 yorede
Yakubi Suryani kilisesi olarak gosterilen kiliseler de Dogu'ya donuk durmaktadirlar,
BakIlllZ Lepsius, L 'Armenie Et L 'Europe, Lausanne, F. Payot, Libraire-e-Editeur,
1896, s.222.
:: Semseddin Sami, Kamiis-ul Aldm 1316 (1900), Cilt 6, s.4092-4093.
.
Hasan Samaysani,
Medinet Mardin, Beyrut, 1987, s.89, aynca Yakubi-Suryani
Patrigi Ibrahim II. ve Polonyali
Simeon'un Seyahatnamesi ve Kara Amid Mecmuasr'nda da bu hususa dair onemli ipuclan bulunrnaktadrr.
l8
636
Uluslararasi Midyat Sempozyumu -International
Midyat Symposium
bunun nedeni ise bir zamanlar Semsi Ermenilere ait olan bu kiliselerin sonradan
Suryanilestirilmesidir."
Bu iddialan destekleyen bir diger kaynak da Mgr. Andre Alexandrian'm,
Abregee, adh eseridir. Andre Alexandrian,
Mardin' de Ermenilerle
Suryanilerin aym dini mekanlan kullandiklanna soyle deginmistir;
Historie
Yakubi
"( ... ) Yukanda bahsedilen uc cemaat dismda Mardin'de Kildaniler ve Latinler de
vardir. Baskanlan ve rahipleri bulunur. Roma kilisesine bagh olmayan Ermeniler
Mardin'de Yakubi Suryani Kirklar Kilisesini beraber kullamrlar. ( ... ),,42
Arevortik Ermenilerin dini mekanlanm zaman zaman diger etnik gruplarla ortakla~a
kullandiklan ve bu gruplar arasmda da Yakubi Suryanilerin geldigine dair bir diger
onemli ipucu ise soyledir;
"( ... )Semsi (Arevortik) mabetlerin kilise sunagi yoktu. Ahsap Doguya donuk
sunaklar yapilarak kiliseye donusturulurdu. Zamanla tahta sunaklann bazilan tas
yapiya donusturuldu. 20. yuzyil basma kadar can kuleleri yoktu. Mardin ErmenL
cemaatine mensup unlu mimar Cebrail Hekimyan (Gendora) Mardindeki Mar
Ismune Yakubi Suryani kilisesine hicbir yerde gorulmemis can kuleleri yapti, Semsi
mabetlerine kilise gorunumunu kazandirdi. Diger Suryani kiliselerine de model oldu.
Yakubi Suryani manastirlanna ve kiliselerine bakildiginda sonradan eklendigi
apacik kendini gostermektedir.I ... ) 43
Goruldugu gibi gecmiste Midyat'm sadece Turk, Kurt, Ermeni, Suryani, Yezidi
nufusuyla degil Rum nufusunu da banndirdigr ve bu ozelligiyle de son derece
zengin bir kulturel yaprya sahip oldugu anlasilmaktadir. Midyat'm bu ozelliginin
sadece Dogulu degil Batih yazarlar tarafmdan da kaleme ahnrms olunmasi soz
konusu donemlerde de bolgenin yakmdan takip edildigini gostermesi acismdan
dikkate degerdir. Nitekim gunumuzde bolgeyle ilgili ozellikle de Midyat'la ilgili
olarak yurutulen calismalarda soz konusu kulturel zenginligin goz onunde
bulundurularak hareket edilmesi bolge acismdan bir baska cazibe alam yaratacagim
soylemek mumkundur.
Daha once deginildigi uzere Mardin merkezinde oldugu gibi Midyat'ta da mimari
yapmin oldukca gorkemli oldugu ve burada ozellikle sokak ve evlerin tas isciligiyle
one cikan mimari yapilarm ilceye adeta bir acik hava muzesi gorunumu kazandirdigi
kaydedilmistir, Bu yonuyle ashnda Midyat'm turizm acismdan da son derece onemli
bir potansiyele sahip oldugu soylenebilir'" Ancak bu noktada uzerinde durulmasi
gereken husus Mardin merkezde oldugu gibi Midyat'taki
mimari yaprlann
olusumunda burada yasarrus olan Ermenilerin sunmus oldugu katkmm goz onunde
bulundurulmasidir. Arastirmacilar tarafindan Sarkis Lole'nin, Mardin'de oldugu gibi
Midyat'ta da tas isciligini nasil yaygin hale getirdigi soyle kaydedilmistir;
Tomas Cerrne, "Suryaniler", Tarih ve Toplum, Temmuz 2003, S-235, s.34, Aynca bkz. Tomas Cerme, "Zengin
Eski Kent Dokulan Birikimine Sahip Mardin", Tarin ve Toplum, Ocak" ~002, Cilt 37, Sayi 217, s.33.38.
42 Mgr. Andre Alexandriau'ui,
Historie Abregee, BI.II, 1908, Beyrut, Fransizcadan Cev: Arusyak Ozfuruncu.
43 Gabriyel Akyuz, Mardin ve Civarlarmda
Kiliseler ve Manastirlar Tarihi, istanbul, 1998, s.74.
44 Sadettin Noyan, Yildizlara Yakin Sehir Mardin, Bizim Billa Basimevi,
Ankara, 2005, s.50.
41
637
"C...
)Mardin'deki
binalann
tas yataklan
sehrin guneyinde Belsik denen
mevkideydi. 1925'te bu tas yataklan tukendi. Sarkis Lole, yeni tas yataklan amaya
ba~ladl. Midyat'ta Nahit taslanmn yataklanm kesfetti. Orada da Mardin tas isciligini
ve kendi mimari uslubunu ogretip, yeni mimarlar yetistirdi, Son yillarda aldigi ihale
ve verilen siparisleri kendi yetistirdigi mimarlara yaptmrdi. Bu bilgileri bize aktaran,
rahmetle andignruz Sarkis Lole'nin yamnda yetisen Abdulcelil Kao (Ildogan) ve
Lole'nin torunu Jozef Ertas (Lolej'dir.i ... )45
Midyat'ta Dini ve SosyaJ Yap)
Midyat'taki dini ve sosyal yapiya dair ipuclan sunan yerli kaynaklar arasmda
Diyarbalm Salnameleri ilk sirada yer almaktadu. Bu Salnamelere gore 1869-1905
tarihlerinde Midyat'm cografi, etnik, dini yapisryla egitim ve ogretim kurumlan
dahil olmak uzere sosyo-kulturel yapisi soyle kaydedilmistir;
KazaY-l mezkur Nusaybin kasabasmm cihet-i simaliyesinde 3194 kilometre
murabba'i arazi ile 2 kasaba, 2 nahiye, 237 karye (204 muslim, 40 gayr-i MUslim, 29
muhtelit) ve 35874 nufusu havidir. Kazanm arazisi gayet munbit ve mahsuldar
oldugu gibi baglan da pek mebzuldur. Merkez'i kaza Cizre'nin garp ve Mardin'in
simal cihetinde gayet guzel bir ovanm ortasinda vakidir. Takriben bin haneden
murekkep olup 1 hukumet konagi, 1 cami, 2 Hiristiyan ibadetgahi, 3 medrese, I
rusdi, 3 ibtidai, 4 sibyan, 4 Hiristiyan mekatibini havidir. Kasaba-i mezkurun binasi
iskender-i Kebir'e anf olunmaktadir. Bizanslilann zamamnda zen gin bir sehir iken
Sasaniler tarafmdan tahrib edilmistir. Kasabamn 4 saat mesafe haricinde tastan
oyulmus 40 bi.iyiik hucre ile bir ibadetgahi havi Deyrulomer tesmiye olunur bir
manastir vardir ki bu manastir sehrin vaktiyle havi oldugu nufus ile ehemmiyetine
dair bir fikir peyda ettirebilir.46
Gunumuzde Midyat'm merkezinde kilise, manastir, cami gibi farkh dinlere ait
ibadet mekanlan bulunmaktadtr. Bunlar arasmda ilk sirada Hiristiyanlara ait Mar
Abraham Manastm yer almaktadir. V. Yuzyilda kuruldugu kaydedilen bu manastinn
Mar Gabriel'den gelen iki kesis tarafmdan kuruldugu ve aym zamanda Midyath
Hiristiyanlann merkez mezarhgi olarak da kullanildigi belirtilmektedir.47 Bir diger
onemli ibadet mekaru ise Mar Gabriel Manasurr'drr. Midyat'm 18 km. dogusunda
eski binalarla cevrili, mazi, palamut ve meseliklerle suslu bir ormamn yuksek
tepesinde buyuk bir ihtisamm kucagmda kurulu olan'" ve Deyr-El Umur olarak da
bilinen bu manastinn MS 397 yihnda insa edildigi kaydedilmektedir. Midyat
bolgesindeki bir diger dini mekan ise Mar (Azize) Simuni Kilisesidir. Soz konusu
kilise aym zamanda Midyat'm metropolitlik merkezidir." MS 9 yuzyilda insa
edildigi kaydedilen soz konusu kilise Midyat merkezindeki en eski kilise olarak
bilinmektedir.i''
Arkitekt, Mayis-Haziran, istanbul, 2008, s.21.
Salruime-i Diyarbekir, 5 Cilt, 1286-1323(1869-1905),
s.308.
47 Neslihan Dalkihc, Midyat,
Kiiltiirel Zenglnllgin Korunmasi,
Cekul Vakfi Yaymlan, 2007, istanbul, s.81.
48 Ara Altun, Tarihte
Mardin, GUn Matbaasi, istanbul, 1971, s.161.
49 Bir ilcenin metropolitlik
kilisesi, patrigin veya metropolitin, 0 ilceyi ziyaretinde ibadet ettigi ve kaldigi kilisedir.
Neslihan Dalkihc, Midyat ..., s.81.
50 Neslihan Dalkihc, Midyal ... , s.81.
45
46
638
Uluslararast Midyat Sempozyumu - International Midyat Symposium
Midyat'ta Hiristiyanlara ait mevcut bir diger kilise de Mar Barsavmo Kilisesi'dir
1943 yilmda eski temellerine gore yeniden insa edildigi kaydedilen soz konus~
~ilisenin .yaplsllll~ Mar Simuni Kilisesi ile fi~iksel bir takim benzerlikler ta~ldlgl
ifade edilmektedir. 1950'h yillarda msa edilmis olan Mar Sarbel Kilisesi ise
Midyat'm giineyinde yer almaktadir, Midyat'm en eski kilisesi olarak kaydedilen
Mar Ahisnoyo ise Midyat'm Guneydogusunda yer almaktadir, Midyat'taki en biiYiik
kilise olarak bilinen Protestan Kilisesinin Protestan mezhebine bagh Hrristiyanlar
tarafmdan insa edildigi ancak gunumuzde Midyat'ta Protestanlrk m_ezhebine bagh
nufusun olmayrsi nedeniyle kapah durumda oldugu kaydedilmektedir"
Ashnda bu
durum bir bakima soz konusu kilisenin tarihte burada yasayan ozellikle de Protestan
mezhebine bagh turn Hiristiyanlann
bu kiliseyi kullandigim ortaya koymasl
acismdan dikkate degerdir. Nitekim Midyat'ta Ermeni nufusu konusu ele aImrrken
belirtildigi uzere Midyat'ta yasayan Ermenilerin Mardin merkezde oldugu gibi,
Gregoryen, Katolik ve Protestan olmak iizere uc ayn mezhebe aynldrgmi ve bunun
onemli bir kismnn da Protestanhk mezhebine bagli Ermenilerin olu~turdugu
gorulmektedir. Bu mezhepsel bolunmenin etkilerinin Midyat Ermenileri arasmda da
yansimalarmm oldugu anlasilmaktadir.
Midyat'taki Ermenilerin mezhepsel olarak Protestan ve Gregoryen olduklannt
soylemek miimkiindiir. Nitekim Raymond H. Kevorkian ve Paul B. Paboudjian,
Midyat'ta
Protestan
Ermenilerin
varhgindan
bahsederek=
bu
bilgiyi
dogrulamaktadir. Vine 1908 yilina ait Mgr. Andre Alexandrian tarafmdan kaleme
alman Historie Abregee adh bir diger kaynakta da Midyat Ermenilerinin Katoliklige
gecmedigi kaydedilmistir. 53 Ashnda Mardin Ermenileri arasinda mezhepler arasi
bolunmenin temellerinin ashnda 16 yuzyila dayandigmi soylemek mumkundur. Bu
konuda Mardin' deki misyonerlerin
cahsmalannm
gerek Osmanh yonetimi
tarafmdan yasaklanrrus olmasi gerekse disandan gelen misyonerlerin karsrlastig;
sikintilar, misyonerleri Katolikligin yaygmlasmasi icin ister istemez farkh bir
arayisa yonlendirmistir. Boylelikle misyonerlerin saglik ve egitim amach calismalar
aracihgiyla inanclanru yaymaya basladiklan ve bu konudaki ilk basanlarmm da
1654-1716
yillan
arasmda
yasarms olan Melkon
Tazbazyan
iizerinden
gerceklestirdikleri gorulmektedir. Tazbazyan'm onceleri egitim amach yanma gittigi
rahiplerin daha sonralan onu Katoliklik egitimi icin Roma'ya gonderme arzulan ve
Tazbazyan'rn
babasmm buna karst cikrnasi bir sureligine bu faaliyetleri
durdurmustur, Ancak Tazbazyan'm hastaligi karsismda soz konusu rahipleri yeniden
Mardin'e cagirmak zorunda kalan baba Murad Tazbazyan oglunun iyilesmesi
halinde onu Tannmn hizmetine sunma sozu verir. Bunun uzerine ogul Tazbazyan'tn
iyilesmesiyle beraber baba Murad Tazbazyan da Katoliklige gecerek Mardin'de
Katoliklik mezhebinin yaygmlasmasi calismalanm ilk baslatanlar arasmda yer
almistir. 54
Katolik rahipler tarafmdan Roma'ya egitim icin gonderilen Tazbazyan, on yil sonra
Mardin'e donerek cahsmalanna baslar ve Mardin'deki 1860 Ermeni aileden 830'unu
5lNeslihan Dalkihc, Midyat ... , s.82-84.
52 V. Cuinetiu
verilerine gore Midyat'taki Ermeni nufusu daha fazladu. Raymond H. Kevorkian ve Paul B. Paboudjiao,
Les Armeniens dans l'Empire Ottoman
la vielle du genocide, Ed. ARHlS, Paris, 1992. V. Cuinet'in verilerine gore
Midyat'taki Ermeni nufusu daha fazladir.
53 Mgr. Andre Alexandrian,
Histone Abregee, B l.IT, 1908, Beyrut, Frausizcadan Cev: Arusyak Ozfuruncu.
54 Vartanus
A. Cerrne, "Ermeni Katolik Kilisesinin Kuruculanndan
Mardinli Melkon Tazbazyan'ui Hayatl", Tarill ve
Toplum, Nisan 1999, SaYI: 184, Istanbul, s.35-38.
a
639
Katoliklige gecirmeye basarmistir. 55 Bu konuyla ilgili olarak onemli bir diger husus
da Midyat'taki Ermenilerin soz konusu mezheplere aynlmadan once yasanan
slkmtilar olmustur. Ashnda yasanan olaylar hem Midyat Ermenilerinin nasil
mezhepler arasi bir catismaya suruklendigini hem de bolgede Katolikligin nasil
yaygIllla~maya basladigmi ortaya koymasi bakunmdan dikkate degerdir;
"( ... ) 1838'de Mardin'e iki Kapusen rahip gelmistir. 1841 'de ispanya ve italya
Kapusenleri Urfa ve Mardin'de kendi misyonlanru
kurdular. 1850'de Midyat'ta
faaliyet gostermeye baslayan Katolikler burada da bir Katolik Kilisesi insa
etmi~lerdir. Nikola Kestles isimli bir rahip, 1870 yilma kadar Mardin'de cahsan bir
ba~ka Katolik misyonerdir.
Kapusen rahipleri tarafmdan 1884 yihnda, Suryani
Katolik Patrikhanesinin hemen altmdaki
genis meydanda
bir kilise insa
edilmi~tir.
"Patriye Kilisesi" diye amlan bu kilise, 19. yuzyilm sonlannda
Kapusenlerin Mardin'de
onernli bir guc haline
geldigini
gostermektedir.
Kapusenlerin
bu kiliseyi kurma amaclanm,
Mardin'de
yogun bir sekilde
faaliyet gosteren Amerikan
misyonerleri
karsismda zayif durumda kalmama
giri~imi olarak da degerlendirebiliriz. Kapusenlerin bu faaliyetlerinde dikkat ceken
onemli bir husus; sadece Katolik olmayan cemaatleri degil, Katolik cemaatleri de
etkilemis olmalan ve Katolik cemaat uyelerinin de ana cemaatten aynlmalanna
sebep olacak cahsmalar icinde olmalandir.r ... )56
Yakin donemde Midyat'm etnik yapistyla ilgili yapilan bir raporda ilcenin dini
yaplSI ve burada konusan dillerle ilgili olarak farkli bir bakis acisi sunrnaktadir,
Peter Alford Andrews'in hazirlamis oldugu Ethnic Groups in Republic of Turkey
raporda Midyat'a bagh top lam 80 koyun oldugu, bu koylerde Turkcenin
konusulmadigi,
koylerin %15'nin
Arapca ve %65 ise Kurtce konustugu
kaydedilrnistir. Aym raporda Midyat'm dini yapisiyla ilgili olarak verilen rakamlar
da oldukca dikkat cekicidir, Buna gore Midyat'taki nufusun %' de l' i Hanefi, %74 'u
Safi mezhebine baghdir. Sii, Alevi, Caferi mezhebine bagh kimse bulunmamaktadir.
%5 Yezidi, % 18 ise Hiristiyan nufusu bulunmaktadir, 57
Midyat'taki sosyal yapiyla ilgili verilerden bahsederken ozellikle de siyasi alanda on
plana cikrms olan donemin Ermeni kokenli siyasilerden olan Mardiri'Ii Hosep
Kazazyan'dan da bahsedilmesinde yarar vardir, Nitekim Kazazyan sadece Mardin'i
degil Midyat't da temsil etmistir. I. Mesrutiyet, II. Donem Meclisi Mebusan uyesi
olan Mardinli Hoca Hosep Kazazyan Efendi, Mardin dismda aynca Diyarbakrr, Siirt
ve Malatya bolgesinin de ternsilciligini de yurutmustur.
Vartanus A. Cerme, "Ermeni Katolik ..., s.35-38.
Ibrahim Ozcosar, "Osmanli Donemi Mardin Ermenilerinde Dini Degisim", Gaziantep Dniversilesi Sosyal Bilimler
DergiSi, 7(2):427-440 (2008), s.430.431.
57 Peter Alford Andrews, (Rudiger Benninghaus
iJe), Ethnic Groups in Republic of Turkey, Beihefte zum Tbinger Atlas
des Vordereu Orients Reihe (Geisteswissenschaften),
Wiesbaden: Almanya, 2002, s.I92.
55
~6
640
Uluslararasi Midyat Sempozyumu - International Midyat Symposium
I. Mesrutiyet, II. Donem Meclisi Mebusan Uyesi
Mardinli Boca Hosep Kazazyan Efendi
~ekiI9.1. Mejrutiyelli. Donem Medisi Mebusan Ovesi Mardinli Hoca Hosep
Kalazyan Efendi Mordin, Oiyarbaklr, s"~ve Molalya bijlgesinin lel11Sl1c~iidi.
Midyat'ta
Ermeni Ibadet Mekanlari
Midyat'ta sosyal ve etnik yapmm temel geregi olarak ibadet mekanlan da farkhhklar
sergilemektedir.
Midyat kazasmda Ermenilerin Surp Sarkis adh bir kilisesi
bulunmaktadir.P Bu kiliseye dair detayh bilgiler Osman Koker 'in 100 Yil Once
Turkiye.'de Ermeniler59 adh eserinde de yer alrnaktadir. Suavi Aydm, Kudret
Emiroglu, Oktay Ozel, Suha Unsal tarafindan hazirlanan Mardin, Asiret-CemaatDevlet adh kitapta da Midyat'ta Surp Sarkis adh bir Ermeni kilisesinin oldugu
kaydedilmistir.
Aynt kitapta aynca Midyat Ermenilerinin
ntifusunun, 1894
olaylannm ardindan azalmaya basladrgi da belirtilmistir. 60
Osman Koker, 100 Yil Once Tiirkiye'de Ermeniler, istanbul, 2005, s.315.
Osman Koker, 100 Y,IOnce ... , s.315.
60 Suavi Aydm, Kudret Emiroglu, Oktay Ozel, Suha Unsal, Mardin, Asiret-Cemaat-Devlet,
s.302.
58
59
641
Tarih Vakfi Yaymlan, 2000,
Midyat'taki Ermeni Kiliseleriyle ilgili kaynaklar arasmda ozellikle de Ermenice el
yazmalannm
ayn
bir
onemi
bulunmaktadir,
Ermenistan
Madenataran
Ktitiiphanesi'nde(ZU8UUSU'Ul>
U.Qq.U8l>'U q.[,U'1U[,U'U) bulunan 8400 nolu
Ermenice el yazmasina gore Mardin'de Surp Astvadzadzin
ve Surp Hovannes
kiliselerinin oldugu kaydedilmistir, Papaz Vartan tarafmdan kaleme alman bu bilgi
daha sonraki tarihlerde de tekrar edilmistir. Yine Madenataran Kiitiiphanesi'ndeki
1687 tarihli ve 2191 nolu'" bir diger Ermenice el yazmasmda da Mardin'de Surp
Hohannes kilisesinin oldugu kaydedilmistir. iknadios Sargavak tarafindan kaleme
allllan bu el yazmasmdaki bilgi bir onceki el yazmasmda kaydedilmis olan Surp
Hohannes kilisesinin varhgnn teyit etmesi bakimmdan dikkate degerdir. Ancak
giiniimiizde soz konusu Surp Hohannes kilisesinin nerede oldugu ya da bir baska
kilise adi altmda varhgmi surdurup surdurrnedigine dair herhangi bir kayrt mevcut
degildir.62
Madenataran
Kutuphanesi'nde
(ZU8UUSU'Ul>
U.Qq.U8l>'U
q.[,U'1U[,U'U) 1351 yilma ait bu Ermenice elyazmasmda belirtilen hususla ilgili
olarak ozellikle Surp Hovannes kilisesinin giiniimtizde Der Zafaran olarak bilinen
kilise olduguna isaret eden bazi arastirmacilar da bulunmaktadir. Mardin yerli
halkimn hosgorusunden dolayi Yakubi Siiryaniler onceleri Arevortik (Semsi)
Ermenilerin mabetlerini kiliseye donusturmuslerdir. Daha sonra Mardin kirsalinda
Der Zafaran Manastmm
satin alarak yerlesik duzene gecme imkam elde
etmislerdir.f Aynca Surp Ohannes Arapca veya Suryanice olarak Mar Yuhanna
anlamina da gelmektedir. Bu cercevede Der Zafaran rnanastmnm icindeki kilisenin
adimn da Mar Yuhanna oldugu goz onunde bulunduruldugunda
bu kilisenin
Ermenice el yazmada atifta bulunulan Surp Hovannes kilisesi olma ihtimalinin
bulunduguna dikkat cekmekte yarar vardir, Nitekim gunumuzde soz konusu
kilisenin nerede olduguna dair herhangi bir ipucuna rastlanmamasi da bu ihtimali
guclendirmektedir.
Aynca Cebel-i Tur bolgesindeki Hiristiyan topluluklann
durumunu arastiran Claudius James Rich'rn, Nasturi ve Yakubi Suryani bir ruhbanla
ilgili olarak "Nasturilerin Patrigi Cebel-i Tur daglanndaki Ohannes'de ikamet eder.
Vasallan iizerinde olum veya yasamlanna karar verme yetkisi vardlr.,,64 ifadelerinin
de soz konusu iddiayi destekledigi soylenebilir.
Midyat'ta Ermeni Niifusu
Midyat'taki Ermeni nufusuna gecmeden once Mardin Ermenilerinin genel niifusuyla
ilgili olarak en eski ve onemli kaynaklardan biri olan Zu'I-Kadiriyye Defterlerine
kisaca goz atmakta yarar vardir, 93711530 tarihli Zii'I-Kadiriye Defterinde Nefs-i
Mardin adr altinda Osmanh donerninde ilk nufus sayimma iliskin veriler ~oyledir;65
SH;fl.U,\N' Slu 2191 (2.U3UUSU\..P
U.2QU3p\"
q[,U,}U[,U\..-Ermenistan
Madenataran Kutuphanesi, Mardin'le
ilgili EI Yazrnalan, No: 2191).
62 S!I;fl.U,\P['
Slu 8400, (2.U3UUSU\..P
U.2'lU3P\..
'l['U'}U['U\..-Ermenistan
Madenataran Kiituphanesi, Mardin'le
ilgili EI Yazmalan, No: 8400).
63 Hasan Sarnaysani,
Medinet Mardin, Beyrut, 1987, s.89.
64 Turkiye'den
Bir Yaztsma, Mardin, 20, 2, 1817, The Thirteenth Report of the BFBS 1817 with an Appendix
Containing Extracts of Correspondence,
London, 1817, s.24, Esra Danacioglu, Yayimlanmanus
Doktora Tezi, Tez
Damsmaru: Ergun Aybars, Osmanh Anadolusu'nda Anglo-Sakson (Protestan) Misyoner Faaliyetleri (1816-1856), Izrnir,
1993, s.49, Tomas Cerme, Tarih ve Toplum, SaYI: 235, istanbul, 2003, s.30.
65 Tomas Cerme, "Mardin Ermenilerinin
Son Ermenileri", Kebikec, Insan Bilimleri lcin Kaynak Arasttrmalari Dergisi,
Sayt: 27, Sayfa: 99-105'ten Aynbasun, 2009, s.IOO.
61
642
1530 YIII Mardin Genel Niifusu (Nefs-i Mardin)66
Hane
2.026
islarniyye (islam)
775
Eramine (Ermeni)
1.273
Miicerred (Bekarlar)
734
Islamiyye (Musluman Bekarlar)
233
Eramine (Ermeni Bekarlar)
502
Mu'af(Dini
140
Adamlar)
T.e. Basbakanhk Devlet Arsivleri Genel Mudurlugu Osmanh Arsiv Daire
Ba~ka~hgllla ait 998 numarah kayitlara gore 1530'da Mardin nufusu; Hane (aile);
2206, Islarni'ye 775, Musluman Bekarlar 233, Muaflar 140, Ermeni 1273, Ermeni
Bekarlar 502 olarak gosterilmektedir, 67
1530'da Mardin Genel NiifusU68
Hane (aile)
2206
islarni 'ye
775
Musluman Bekarlar
233
Muaflar
140
Ermeni
1273
Ermeni Bekarlar
502
Ermenice kaynaklara gore 1885 yih Mardin genelindeki Ermeni nufusu
69
4000 aileden olusmaktadir.
Mardin ilinin 7 bolgeye aynldigi Pazmaveb
('llU.QUU-qt'll) dergisinin kayitlanna gore Mardin soz konusu donernde 7 yerlesim
birirninden olusmaktadir, Soz konusu dergide dogrudan Midyat'la ilgili bir rakamm
Basbakanhk Devlet Arsivleri Genel Mudurlugu, Osman h Arsivi Daire Baskanhgi, Yaym Nu: 39, Defter-i Hakanl
Dizisi: IV, 998 Numarah Muhasebe-i Vilayet-i Diyar-i Bekr ve 'Arab ve Zti'l-Kiidiriyye Defteri (937-1530), I, Amid,
Mardin, Sinear, Musul, 'Arabkir, Ergani, Cirrnuk, Siverek, Kigi, Cemiskezek Harput, Ruha, 'Ana-Hit ye Deyr-Rahbe
Livalan ile hisu-i Keyf ve Si'ird Kazalan, Ankara, 1998.
67 T.C. Basbakanlik
Devlet Arsivleri Genel Mudurlugu Osmanli Arsiv Daire Baskanhgi, 998 numarah Evrak'dan
nekleden Tomas Cerrne, Tomas Cerme, "Suryaniler", Tarih ve Toplum, Temmuz 2003, Sayi: 235, s.31.
68 T.C. Basbakanhk
Devlet Arsivleri Genel Mudurlugu Osmanli Arsiv Daire Baskanhgi, 998 numarah Evrak'dan
nekledeo Tomas Cerme, Tomas Cerme, "Suryaniler", Tarih ve Toplum, Temmuz 2003, Sayi: 235, s.31.
69 PUQ UU'{t'1l,
(PAZMAVEP-Ermenice
Dergi), No:5, Cilt III, 1885, Venedik, s.289-291.
66
643
verilmedigi gorulse de aslmda Mardin'in 7 yerlesim biriminin de dahil oldugu 4000
rakammm Midyat'la ilgili bir fikir edinmemize olanak saglamaktadir.
Mardin Ermenilerinin genel nufusuna dair verilen bilgilerin ardmdan Midyat'taki
Ermeni nufusuna dair veriler ise soyledir. V. Cuinet'e gore 1891 yihnda Midyat'taki
toplam nufus 6000 kisiden olusmaktadir, Ancak bazi arastirmacilar tarafmdan
aslmda Cuinet'in verdigi rakamlarda bazi yanhshklann
oldugu kaydedilmistir.
Omegin bu arastrrmactlardan biri olan Cerme'ye gore soz konusu donemde
Midyat'ta Musluman nufusa dair bilgilerin hem abartih hem de yanhs olabilecegine
dikkat cekilmistir. Certne 'ye gore 1891 tarihli Cuinet'in verdigi rakamlarda Turk,
KUrt ve Arap nufusunun hatah ya da celiskili oldugu ifade edilmektedir. Cerme ASII
Miisliimanlar olarak gosterilen rakamlann ashnda ya Yakubilere ait oldugunu ya da
baski hatasindan kaynaklandigun ileri surmektedir,
1891 Yrhnda Midyat'taki Nufusun Etnik ve Dini DagIllml70
Astl Muslumanlar
3000
Kurtler
500
Gregoryen Ermeniler
500
Ortodoks Rumlar
2000
Toplam
6000
Tehcir yillannda Osmanh Imparatorlugu simrlan dahilindeki Ermenilerin toplam
nufuslanyla ilgili bir taknn arastirmalar yapan Raymond H. Kevorkian ve Paul B.
Paboudjian'm verilerine gore Tehcir oncesi Midyat'taki Ermeni nufusunun 1452
oldugu kaydedilmistir." Yine aym arastirmaya gore Midyat'ta 1 Ermeni Kilisesi ve
2 Ermeni okulunun olduguna da isaret edilmistir. Bu don em de Midyat Ermenilerinin
ticaret, mimarhk ve kuyumculuk isleriyle ilgilendiklerini ifade eden Raymond H.
Kevorkian ve Paul B. Paboudjian, Midyat'ta Protestan Ermenilerin de gorkemli bir
kiliselerinin oldugunu belirtmistir.f Ancak soz konusu eserde kiliseye dair herhangi
bir ismin veya bilginin verilmernis oldugu da gorulmektedir.
1939 yih verilerine gore Mardin'in aralannda Midyat kazasmm da yer aldigi top lam
10 adet kazasi bulunmaktaydi. Soz konusu donemde Mardin'in idari durumuna bir
goz atildigmda soyle bir tablo ortaya cikmaktadir;
V. Cuinet, La Turquie D'Asie ... , s.508-519.
Raymond H. Kevorkian ve Paul B. Paboudjian, Les Armeniens ". 1992.
72 V. Cuinet'in
verilerine gore Midyat'taki
Enneni nufusu daba fazladir,
Paboudjian'm verilerine gore de Midyat'taki Ermeni nufusu daba fazladir.
70
71
644
Raymond
H. Kevorkian
ve Paul
B.
1939 YIIIVerilerine Gore Mardin'in Kaza ve Koylerinin
SaytsI73
Kazalar Adedi
Nahiyeler Adedi
Koyler
Adedi
10
11
1362
Mardin Merkez Kazasi
-
59
tan Kazasi
Ahyan Basbirin
204
Cizre Kazasi
Dicle Silopi
191
Derik Kazasi
Meskinan
163
Gercus Kazasi
Habezbeni Hasankeyf
150
Kiziltepe Kazasi (Kochisar)
-
101
Mazidagi
Samrah)
-
59
Midyat Kazasi
Kerburan
173
Nusaybin Kazasi
Habap istilil
125
Savur Kazasi
Maserti
137
(Merkezi Hazak)
Kazasi
(Merkezi
Midyat'taki Ermeni nufusuyla ilgili olarak uzerinde durulmasi gereken bir diger
husus da Midyat'ta yasamis olan konar-gocer Ermeni asiretleridir. Konar-gocer
Ermeni nufusuna dair elimizde net rakamlar olmadigmdan,
konuyla ilgili
arastirmacilann cahsmalannda soz konusu Ermeni nufusunu zaman zaman goz ardi
edebildigi soylenebilir.
Bir zamanlar sekiz kilise ve iki camisi bulunan Midyat'm gecmisteki Hiristiyan
nufusunun Musluman nufusuna oranla daha fazla oldugu ancak yasanan gocler ve
bir takim sosyal sorunlar nedeniyle bu durumun degistigi, Midyat'm etnik yapisinm
gunumuzde
Muslumanlann
cogunlukta
yasadigi bir kasaba seklini aldigi
anlasilmaktadir,
V. Cuinet'in La Turquie D' Asie adh kitabmm Mardin Sancagi bolumtmde Midyat
kazasiyla ilgili bilgiler bolumunde Midyat kazasi ve merkezinin 1891 YIlt toplam
nufusunun 45874 kisiden olustugu ifade edilmektedir. Buna gore kazamn nufusu
soyledir;
Giiney Dogu, Birinci Genel Miifettislik
Matbaasi, istanbul, 1939,5.212.
73
Bolgesi,
Birinci Genel Mufettislik
645
Taratindan
Nesrolunmustur,
Cumhuriyet
1891 YIIIMardin Sancagi Midyat Kazasmm Dini Yapisr ve Niifusu
74
MUsIiimanlar
Asil Miisliimanlar
3481
Kurtler ve Turkmenler
16547
Cerkezler
912
Arap Siiryaniler
102
Toplam
21042
Belirsiz Dinler
Yezidiler ve Kizilbaslar
1200
Cingeneler
1200
Toplam
2400
Hiristiyanlar
Gregoryen Ermeniler
2276
Katolik Ermeniler
2250
Protestan Ermeniler- Yakubiler
5000
Ortodoks Rumlar
4600
Katolik Keldaniler
4000
Siiryaniler (Ortodoks)
1000
Yakubi Siiryaniler (Ortodoks)
3006
Toplam
22132
V. Cuinet'in 1891 yilt verileri ile 1312 (1894) 14. Defa Diyarbakir Vilayet
Salnamesi'ne gore 1309'da (1891) Midyat'taki etnik nufus dagihmi gosteren
rakamlar arasmda bir tutarsizhk soz konusu oldugunu soylemek miimkiindiir.
Nitekim Cuinet Katolik Ermenilere dair 2.250 rakanuni verirken Diyarbakir
Salnamelerinde Katolik Ermenilerin olmadigr gorulmektedir. Benzer durum Keldani
nufusu icin de gecerlidir, Cuniet'in Yezidiler ve Cingeneler olarak verdigi
rakamlann da salnamelerde karsihgi olmadigi anlasrlmaktadtr. Salnamelere gore
74
V. Cuinet, La Turquie D'Asie ... , s.508-519.
646
1891 yih top lam Midyat nufusu 2.2132 iken, Cuinet'e gore toplam Midyat nufusu
6.0537'dir.
14. Defa Diyarbakrr
Etnik DagilIml75
Vilayet Salnamesi'ne
Gore 1891 Ydl Midyat Niifusunun
27.928
22.281
5.164
islam
Hiristiyan Toplam
Ermeni
Ermeni Katolik
Suryani Kadim
Suryani Katolik
Keldani
Protestan
Yahudi
Yezidi
Toplam
242
4.294
-
628
60537
Midyat'taki Ermeni nufusuyla ilgili onemli ipuclan sunan bir diger istatistik de
Kemal Karpat'm vermis oldugu rakamlardir.
1881-1882-1893 Ydl Midyat Niifusunun Etnik Dagdnm76
Musluman
Ermeni
Katolik
Protestan
Yahudi
Suryani
Toplam
Kadm
9742
24
93
146
Erkek
11784
29
118
200
-
-
1614
11619
2043
14174
Midyat'taki Ermeni nufusuyla ilgili bir diger kaynak da Seref Han 'Ill Serefname adh
eserinde Mardin civanndaki etnik yapiyla ilgili olarak verdigi bilgilerdir. Seref
Han'a gore, Nusaybin-Midyat-Mardin
ucgeninde bulunan "Heysern Yoresi'tnde
oturanlann cogunlugu "Ermeni ve Hiristiyan=di."
Midyat'taki
Ermeni nufusuyla ilgili bilgilerde 1914 yuma gelindiginde ise
birbirinden farkh rakamlann soz konusu oldugu goriilmektedir. Buna gore Kemal
Karpat'm 1914 yilina dair verdigi istatistik bilgilerinde ise Midyat'taki Ermeni
nufusunun 67 olarak kaydedildigi gorulmektedir. Ancak yabanci kaynaklarda ise bu
rakamdan cok daha fazla Ermeninin burada yasadrgi one stirulmektedir. Bu
kaynaklardan biri de Paul B. Paboudjian,
Raymond H. Kevorkian,
adh Les
Armeniens eseridir. Karpat'm verdigi rakamlar soyledir;
75
76
77
Suavi Aydin, Kudret Emiroglu, Oktay Ozel, Suha Unsal, Mardin ... , 5.246.
Kernal H. Karpat'tan aktaran Suavi Aydin, Kudret Emiroglu, Oktay Ozel, Suha Onsal, Mardin ... , 5.248.
Seref Han, Serefndme'een
aktaran Suavi Aydm, Kudret Emiroglu, Oktay Ozel, Suha Unsal, Mardin .... 5.113.
647
1914 Yih Midyat Niifusunun Etnik Dagdlml
78
Musltirnan
Rum
Errneni
Protestan Katolik
Suryani
Kadim
Yakubi
Yahudi
Yezidi
Keldani-Suryani
Toplam
42607
-
67
1385
13470
451
-
73
58053
Kemal Karpat'm 1914 yilma dair Midyat'taki Ermeni nufusuna dair verdigi
rakamlar (67) ile Paul B. Paboudjian'm
1913-1914 yillanna dair Midyat'taki
Ermeni nufusuyla ilgili rakamlar
(1452) arasmda
ciddi bir tutarsizlik oldugu
goriilmektedir.
1913-1914 Yillarmda Midyat'taki
(Ogrenci) SaYlSl79
Ermenilerin
Niifus, Dini Kurum ve Okul
Yerlesim
Errneniler
Kilise
ManastJr
1
1452
1
-
Okul
(Talebe
Sayist)
2 (210)
1928 yihnda yaymlanan Haftahk Mecmua adh dergide verilen rakamlara gore
Cumhuriyetin kurulusunun hemen ardindan Mardin'deki genel nufus ve bu nufusun
icinde Ermeni nufusu Protestan 389, Katolik ise l6l2'dir. Ancak bu rakamlar
Mardin'deki Errneni nufusu acisindan son derece onemli olsa da Midyat'taki Ermeni
nufusuna dair cok fazla bir bilgi sagalamamaktadir.
1928YIh ilk Niifus Saynnma Gore Mardin Merkez Viliiyeti Niifusu80
islam
Yakubi Suryani
Keldani
Katolik Suryani
Protestan Errneni
Katolik Ermeni
Toplam
41364
5.455
304
1.821
389
1.612
5.0945
Kemal H. Karpat'tan aktaran Suavi Aydin, Kudret Emiroglu, Oktay Ozel, Suha Unsal, Mardin ... , 0'.248.
Paul B. Paboudjian, Raymond H. Kevorkian, Les Armeniens ... , 5.7.
80 Haftahk Mecmua,
Cemibi Sarki Vilayetlerimizden:
Mardin, Milliyet Maatbast, istanbul, 25 Kanun-i Sani (Ocak) No:
132, 1928.
78
79
648
1933 yilmda Midyat Belediyesi'nin Sosyal ve Ekonomik gene I manzarasmi yansnan
veriler Sadettin Noyan'm kitabmda soyle kaydedilmistir, Buna gore soz konusu
donemde bir kasaba olan Midyat'm nufusu 3.918 kisiden olusmaktaydi. 444 hanenin
kayith oldugu kasabada Belediye butcesinin ise 3.300 lira oldugu gOriilmektedir.
Kasaba dahilinde 2,5 krn kaldmm bulundugu, menba suyunun olmadigi, su
ihtiyacmm ise kis yagrslannm sulannm sarruclarda depo edilmek suretiyle temin
edildigi anlasilmaktadir."
Aynca soz konusu donemlerde kasabada 4 luks ve 8
petrol olmak iizere 12 lambasiyla Belediye tarafmdan aydmlatmamn icra edildigi de
kaydedilmistir. Kanalizasyonu olmayan kasabanm temizlik islemlerinin ise 2 daimi
amele tarafmdan yapildigi kaydedilmistir. 82 Yine 1933 yilt verilerine gore Midyat'ta
Umumi binalar ve miiesseseler bashg: altinda kasabada 5 simfh bir muhtelit I
ilkokulun oldugu, itfaiyesinin bulunmadignu, herhangi bir Pazar ve panaymn kayitj,
olmadigi da ve eski eserler bashginda da herhangi bir kayit olmadigi gOriilmektedir.
Yerli mahsulat ve yerli isler adi altmda kasabada yetmisi miitecaviz culha tezgah ile
sene vi 20 bin metro kadar yerli beyaz bez dokundugu, buna muktezi pamuk, Adana,
Diyarbekir vilayetlerinden ve civar kazalardan temin edildigi de kaydedilmistir. 83
Aynca 1933 Yilt verilerine gore Midyat'ta herhangi bir mezbahanm olmadigi, her ay
vasati olarak 50 koyun, 150 keci, 5 sigmn kesildigi anlasilmaktadir. 84
1935 Yilt verilerine gore ise Midyat'm genel nufusu 7.519 kisiden olusmaktaydi. Bu
rakam soz konusu donemde Mardin merkezin nufusu olan 22.517 ile rakarm ile
kiyaslandiginda diger ilcelere oranla Midyat'm nufusunun ne kadar yiiksek bir
rakam oldugu anlasilmaktadir. Yine 1940 yilmda ise Midyat nufusunun 38.040
oldugu 5 YIIsoma ise bu rakamIll38.956'ya yukseldigi gorulmektedir."
Mardin Ilinin ve Midyat Ilcesinin 1935, 1940 ve 1945 Yillan Arasmdaki Niifus
Karsilasnrmasr"
1935 Yilt Nufusu
1940Ylh Nufusu
1945 Yilt Nufusu
Mardin
22.517
40.054
18.522
Midyat
7.519
38.040
38.956
Yukandaki veriler kryaslandigmda aslmda Midyat'm sadece giiniimiizde degil daha
1930'lu yillarda bile Mardin genel nufusuna yaklastigr ve hatta 1945 yilmda bu
rakarmn Mardin nufusunu gectigi anlasilmaktadir. Ancak Sadettin Noyan'in 1950
Mardin Ilinin Monografisi ash eserinden alman bu rakamlarda ashnda bir bakima bir
tur tutarsizligmda oldugu gorulmektedir. Nitekim 1940 yilmda 40.054 olan Mardin
nufusunun hangi nedenlerle 5 yil icinde 18.522'ye indigi hususuna herhangi bir
acikhk getirilmemistir.
" Belediyeler, Midyat, Dahiliye Vekaleti, Mahalli Idareler Umum Mudurlugu,
82 Sadettin Noyan, 1950 Mardin Ilinin Monografisi,
1950,201.
83 Belediyeler,
Midyat, Dahiliye
, 5.747.
84 Belediyeler,
Midyat, Dahiliye
, s.747.
85 Sadettin Noyan, 1950 Mardin
, s.197.
86 Sadettin Noyan, 1950 Mardin
, s.197.
649
Holivut Matbaasi, istanbul,
1933, s.747
Andrew Palmer - Azizler Katipler ve Hayatta Kalanlar
Noyan'm eserinde 1950 yih nufusu ise 29.000 oldugu kaydedilmistir. Ancak bu
rakamm hangi kaynaktan elde edildigi belirtilmemistir. 1970 niifus sayimma gore ise
Midyat'm nufusu Merkezi, 11.729, koyleri 58.999 olmak uzere toplam 70.728'dir. 87
Goriildiigii gibi gecmiste Mardin merkezde oldugu gibi Midyat'ta da oldukca zengin
bir kiiltiirel yapmm hakim oldugu ve burada Ermeni nufusunun yasadigi
anla~tlmaktadlr. Her ne kadar yerli ve yabanci kaynaklann bolgedeki Ermeni
niifusuna dair verdikleri rakamlar arasmda zaman zaman bazi farklihklar soz konusu
olsa da bu kaynaklann bolgedeki Ermenilerin varligun ortaya koymasi ve Midyat'in
tarihi hakkrnda bizlere ipuclan sunmasi acisindan oldukca onemlidir.
Midyat'ta Temel Ekonomi- Ticaret Alanlan ve Geclm Kaynaklan
Dogu ve Guneydogu bolgelerinin cogunda oldugu gibi Midyat'rn da ekonomik
verileri ve gecim kaynaklan arasmda tanmm ayn bir yeri bulunmaktadir, Ozellikle
genis alanlan kaplayan Midyat formasyonunda, anlann bulunmadiklan alanlar
iizerinde tamamiyla hububata ve egimi fazla yamac alanlannda uzum baglanna yer
verilmistir. Aynca topragm meyvelik ve bagcihk icin oldukca elverisli 88 oldugu da
anlasilmaktadir. Midyat'taki tanmla ilgili verilere bakildigmda koylerin genellikle
hububat ve bagcihkla ugra~tlgl soylenebilir, Noyan bu konuyla ilgili olarak
Midyat'taki tanm verilerini soyle degerlendirmistir;
"C... ) Isletilen alan iizerinde bugunku karabasan ziraati ytlda ortalama olarak 3.900
ton arpa, 3.930 ton kadar bugday elde edilmektedir. Bu miktar kalabahk olan nufusa
kifayet etmemekte ve ova ile hububatm yam basinda yer alnus olan uzum rnubadele
olunmaktadir. Baglardan yilda ortalama olarak 106.500 kg pekmez, 8.000 kg sirke,
70.000 kg kadar elde olunan pestil ile 10.000 kg sarap elde olunur. Ova koylusu, 3
kg bugday veya 1,5 kg arpa vererek mal miibadelesinde bulunurlar. Bu nispetler
teamul haline ise de yer yer anlasrnalara gore nispette bir degisme olabilir.I ... )89
Midyat'ta gecim kaynaklan arasmda onemli bir yere sahip olan tanm alanlannm ve
Midyat nufusunun karsilastigt temel sikmtilardan biri olan su sorunu bolgeyle ilgili
arasnrmacilarmda uzerinde durdugu bir husus olmustur. Noyan, Midyat'ta yasanan
su sikmtismm sadece tanrru degil buradaki toplum saghgim da olumsuz etkiledigini
soyle kaydetmistir;
)29.000 kisiye yaklasan nufusun, 1.400 kisisine yeter arazi bulunmamaktadir.
Cogunlugu yuzeysel, sathi topraklar veren ve normal zonlardan mahrum Midyat
kalkerlerinin horizontal yatimlan bunda amil olur. Midyat'ta sudan mahrumiyet,
Mardin ilcelerinde oldugu gibi burasun da sebzeden mahrum birakrmsttr. Hemen
butun il cok act olarak sebze hasretini cekrnektedir, n doktorunun bundan ileri
gelmis bilhassa cocuklarda gorulen hastahklardan sikayeti dikkati cekmektedir,
Yalniz Dargecit (Kerburan) nahiyesine bagh bulunan sulu koyde, ancak koyluye
yeter miktarda sebze ziraati yaprlmaktadir. Dicle kenannda bulunan Karasu bolgesi
C ...
87
S8
89
Ara Altun, Tarihte Mardin, Gun Matbaasi, istanbul,
Sadettin Noyan, 1950 Mardin
s.193.
Sadettin Noyan, 1950 Mardin
s.198.
1971, s.187-189.
650
az rniktarda sebze
uzaktirlar.I ... )90
ziraatma
yer vermis
ise de bunlar
yeter
olmaktan
cok
Midyat'taki ekonomik verilere goz atildigmda her ne kadar ilk strada tanm ve
hayvancihk gelse de bunun yam sira bagcihk ve kuyumculugun da oldukca yaygm
oldugu anlasilmaktadir. Kuyumculukta ozellikle de gumus islemeciligi olarak
adlandmlan Telkari isciliginin Midyat'ta her gecen giin hem daha fazla onem
kazandigmi hem de Midyat'm dunya capinda tanmmasma onemli oranda katkl
sagladigim soylemek mumkundur.
Ermenicede dikis ipligi anlamma gelen Telkari isciligi, bir donem Midyat'ta
Ermenilerin aktif oldugu meslekler arasmda yer almaktadir, Cuinet, Midyat
kazasmda nufus acismdan 1452 Ermeninin yasadigmi kaydederken, Midyat
Ermenilerin sosyal yapilanna ve i~ alanlanna da yer verrnistir. Cuinet'e gore
Midyat'ta Ermenilerin bir kilise ve iki okullan bulunmaktaydi ve Midyat Ermenileri
ticaret, mimarhk ve kuyumculuk isleriyle mesgul olmaktaydilar."
1933 yihna kadar Midyat'ta telkari isciliginin bulunmadigina dikkat ceken Cerme'ys
gore Mardin ve Midyat'ta gumus telkari sanatmda one cikan bazi kisiler ile bu
sanatm demek baskanirun Tomas Cerme atolyesinden yetistigi ileri surulmektedir.F
Bu konuyla ilgili olarak 1966 yih donemin Koy Isleri Bakanligi Yaymlan tarafmdan
hazirlanan bir raporda da Telkari isminde bir koy isminin oldugu gorunmektedir.
Gunumuzde Citlibag olarak bilinen koyde eskiden Ermeni nufusunun yogunlukta
oldugu ve Telkari isminin de buradan geldigi one siiriilmektedir.93
Midyat'taki bir diger temel gecim kaynagi da tanmdir. Arastirmacilar tarafmdan
Midyat'm toprak ozelliginin ve Midyat kalkerlerinin batiya dogru kalmhklannm
azaldigi ve topragm yiizeysel duruma geldigi, bu nedenle de derinlere inmeyen
yuzeylerde kalkerlerin uzerinde bir miktar dan ziraati yaprldtgi kaydedilmistir. 94 Bu
konuyla iIgili olarak Noyan, Midyat'm temel ekonomi ve ticaret alanlanm soyle
ozetlemistir;
( ... )Hububatm genis diizliiklerde yer almasi ve rolyefi fazla olan kuzey ve dogu
kismmm bagliga ayirmaya mukabil, nefis ilce halki kucuk esnaf (terzi, kunduraci
vs.) bilhassa kuyumculuk ile istigal etmektedir...
Bugunku kuyumculugun
Midyat'ta cok ileri bir gelismeye erismis olusunun nedeni, kanaatime gore yumusak
kalkerlerin bol olcekte bulunusu ve alan darhgr ile eli bos kalanlann ruhlannda
mevcut inceligi, sermayesiz bir kazanc olan isletmecilikte bulmalardir, Nakis zevki,
kalkerden madene, madenden dokumaya gecit yaparak Midyat'i, degil yalruz
Mardin ilinde, butun yurtta bu alanda rakipsiz bir mertebeye yukseltmistir. Bugiin
kuyumculuk ve Midyat esit kelimelerdir. Bu sohret smtrlanrmzi coktan asarak
Sadettio Noyan, 1950 Mardin .... s.198.
Paul B. Paboudjiao da Les Armeniens (Raymond H. Kevorkian) adh eserde Protestan Ermenilerin Midyat'ta
bir kiliselerioin de oldugunu kaydetmektedir.
92 Bu kisilerden biri alan Suphi Hindiyerli Mardin Gumus Telkari isini balen surdurmektedir.
93 Kay Envanter Etiidlerine
Gore Mardin 47, Kay Isleri Bakanhgi Yayinlan: 35, Ankara, 1966, s.123.
94 Sadettin Noyan, 1950 Mardin ...,
s.193-194.
90
91
651
gorkemli
Amerika'ya kadar yayilmistir. istanbul'dan
aldiklan siparisler uzerine cahsan
Midyath kuyumcular bilhassa gumus uzerinde daha fazla cahsmaktadirlar.r ... )95
Midyat'lll temel gecim kaynagi tanm, hayvancihk ve el sanatlanndan elde edilen
iiriinler olsa da son donemlerde gerek yurt ici ve yurt disma yapilan gocler gerekse
koyden kentlere yapilan goclerin soz konusu alanlarda da sikmtilar yasanmasma
neden oldugu gorulmektedir, Bazi arastirmacilar Midyat'ta ozellikle de son
donemlerde koylerde yasayan nufusun, sulu tanm alanmm kuru tanm alanlanna
gore cok az olmasi nedeniyle sehirlere goc ettigini, burada nakliyecilik, ticaret ve
hizmet sektorlerinde yer alarak hem ilcenin demografik yaplsml hem de ekonomik
gostergeleri olumsuz etkiledigine soyle isaret etmektedir;
"( ... ) Koylerden buyuk sehirlere ve yurt disma dogru gerceklesen gocler dolayrsiyla,
birc;ok ekilebilir tanm alam suresiz nadasa terkedilmis durumda. Bu durum
hayvanclhgm gelisimini de olumsuz yonde etkiliyor.( ... ),,96
Tarihte cografi yaprsi ticaret icin buyuk bir avantaj olan Midyat icin son donemlerde
bu durum tersine donmustur, Ozellikle Irak'ta yasanan savasin dogrudan olmasa da
smir tasimacihgim olumsuz etkiledigine dikkat ceken Neslihan Dalkihc hem
Midyat'taki ticaret alanlanm hem de yasanan bu olumsuz durumu soyle dile
getirmistir;
"( ... ) Ilcenin yol kavsaklan uzerinde bulunmasi, Habur Sum Kapisi ve Nusaybin
Simr Kapisi 'na yakinligi, ticaret sektoru acismdan bir avantaj. Ozellikle mazot
tasimacihgi, bolge halki icin onemli bir gelir kaynagi. Ancak gecmis yillarda
bolgede yasanan olaylar ve Irak'ta 1990-2003 yihnda yasanan savas, simr
tasimacihgmi olumsuz etkilemis. Bu durum ilcede issizlik oranmm artmasma neden
olmus. Bakircihk, kilim dokuma, kumas boyama, comlekcilik, tas isciligi,
kuyumculuk, gumus islemeciligi, Midyat'a ozgu en onemli sanat dah, Cesitli turde
takilann yam sua gumusten vazo ve kaseler de yapihyor. Bugun de devam eden bir
sanat dah ise tas isleme sanati. Son yillarda acilan pek cok sayidaki tas atolyesi ise
hem Midyat'a hem de bolgeye hizmet etmeye devam ediyor.( ... )97
Midyat'a
Bagh Koy ve Bucaklar
Turk Yer Adlan Sempozyumu Bildirileri verilerine gore Turkiyenin bircok ilinde
oldugu gibi Mardin ilinde de bircok yer adlanmn degistirildigi ve hatta diger illere
oranla en fazla degisimin Mardin icin gecerli oldugunu soylernek mumkundur. 1984
yih kayitlanna gore Mardin'in top lam koy sayisi 726 olarak kaydedilrnistir. 98 Soz
konusu kaynakta adr degisen bucak sayisi 8 olarak kaydedilirken, adi degisen koy
sayismm ise 652 oldugu gorulmektedir. Buna gore Mardin genelde degistirilen
isimlerin oranmm yuzde 91' e tekabul ettigi anlasilmaktadir. 99 1966 yilmda Koy
i~leri Bakanhgi tarafmdan hazirlanan rapora gore Mardin'e bagli Midyat'ta 48
koyun oldugu kaydedilmistir, Bu koylerin eski ve yeni adlan soyledir;
Sadettin Noyan, 1950 Mardin .., s.198-199.
Neslihan Dalkilic Midyat, Kulturel Zenginligin Korunmasi, Cekul Vakf Yaymlan, 2007, istanbul, s.7 I -72.
97 Neslihan Dalkrlrc Midyat ... , s.73-74.
98 Turk Yer Ad/an Sempozyutnu
Bildirileri, Kultur ve Turizrn Bakanhgr, Milli Folklor Arasturna Dairesi Yaymlan:
Seminer, Kongre Bildirileri Dizisi: 17, 1 1-13 Eylul 1984, Ankara, Basbakanhk Basimevi, s.198.
99 Turk Yer Ad/an Sempozyumu
Bildirileri ... , s.198.
95
96
652
60,
Uluslararasi Midyat Sempozyumu - international
Midyat Symposium
1966 YIh Koy Islerl Bakanhgi Raporuna Gore Midyat'a Bagh Koylerln Eski ve
Yeni Adlanloo
KodNo
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
100
Kay Envanter Etutlerine
Eski Adi
Arnas
Aymvert
Bacin
Bahvar
Barhunus
Bati
Beydermemo
Dalin
Derizbin
Dubent
Enhil
Ep~i
Halah
Harabya
Hanikan
Hapisnas
Harapkefri
Hirbahalit
Huverin
Kastalun
Kartmin
Keferallap
Keferhavar
Keferbi
Keferzota
Keferzi
Kefnas
Kefsenk
Kemmi
Kersaf
Kindirip
Koze
Mesken
Mikri
Mizizah
Nibil
Pirkan
Ri~
Salhi
Yeni Adi
Baglarbasi
Gulgoze
Guven
Gulveren
Pelitli
Bardakci
Harmanh
Sivrice
Acirli
Ikizdere
Yemisli
~enk6y
Narh
Venice
Hanlar
Mercimekli
Elbegendi
Tulgali
Caldere
Ovabasi
Yayvantepe
Yolbasi
Gelinkaya
Gungoren
Kayalar
Altmtas
Cayirh
Dolunay
Ye~116z
Budakh
S6gutlu
Ucagil
Camyurt
Kayalipmar
Dogancay
Toptepe
Doganyazi
Duzoba
Banstepe
Gore Mardin 47, Kay lsleri Bakanhgi Yaymlan:
653
35, Ankara, 1966, s.126-127.
Sankey
Siti
Suvayi
Soruzbah
Taka
Zemoka
Zinol
Ziyaret
Seyhahmet
40
41
42
43
44
45
46
47
48
Sankoy
Calpmar
Tepeli
Cavuslu
Oyuklu
Duzgecit
Eglence
Ziyaret
Seyhahmet
Vine 1966 YIlt Koy Isleri Bakanligi raporuna gore Midyat'a bagh Kerburan
Bucagmda ise 16 koy bulunmakta olup bunlann eski ve yeni adlan soyledir:
1966 Yih Koy i~leri Bakanhgi Raporuna
Bucagl Koylerinin Eski ve Yeni Adlan]O]
KodNo
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
Eski Ad]
Kerburan B. M.
Ammara
Arbay
Bakisyan
Basikilkevil
<;elik
Derik
Dersalip
Deyvan
Dilan
Dirince
Germap
Gundukhaci
Hah
Halilan
Harapkasir
Gore
Midyat'a
Bagh
Kerburan
Yeni Adi
Dargecit
Temelli
Alayunt
Alagoz
Kismetli
<;elik
Catalan
Catalcam
Yazioren
Ula~
Akyol
Iltsu
Gunsik
Amth
Kilavuz
Tavsanh
Semsi Ermeniler
Arastirmaci yazar Tomas Cermeye gore Ermeni Semsilerin 16 yuzyildan itibaren
gecirdikleri bir takim degisim ve donusumun ardmdan Yakubi Siiryani toplumunun
icinde erimislerdir. Cerme, aslmda giiniimiizde Yakubi Siiryani olarak bilinen
toplumun biiyiik oranda Ermeni Semsilerden olustugunu ileri siirmektedir. Cerme'ye
gore soz konusu degisim soyle gerceklesrnistir;
101
Kay Envanter Etiitierine .... s.126-127.
654
IV. Murat Bagdat seferi sirasinda Mardin'den gecerken Ermeni ~emsilere
rastlar, onlann gunese taptiklanm ogrendikten sonra kitapsiz olduklan sebebiyle
hepsinin kihctan gecirilmesini emreder. Mardin etrafindaki Semsilerin koyler] $01,
Simarakh, Safari ve Maragi adh yerlesim birimleri yerle bir edilir. Semsiler ise
Suryani dinine gecerler ve zaman zaman Siiryanilerle mabetlerini ortaklass
kullanirlar. Zaman icerisinde Suryanilesirler ve iki toplum birlestirilir. 16. YiizYllda
ayn bir cemaat olarak kaydedilen Semsiler 19. Yuzyilda yapilan saYlmda
Siiryanilerin icerisinde sayihrlar. 19. Ytizyilm resmi nufus istatistiklerinde artlk
Semsiler gecrnemektedir, Bu da gosteriyor ki aradan gecen bu sure icinde bu cemaat
giderek Yakubi Suryani toplumu icine dahil olmustur. Yore de etkin bir kultur
olusturan Semsilik, biitun kiliselerin insasmda kendini gosterir. Hlristiyanhga
gecilirken butun Semsi adet ve gelenekleri de Yakubi Suryani Hiristiyanhga gee,:mi~
ve btitun mabetleri kiliselere donusturulmustur. Semsilikten gelen gtmese tapma
geleneklerinin
kahntilan bugun bile Yakubi Suryani dini uzerinde kendini
gostermektedir. Yapilan kazilar sonucunda bile yoredeki kiliselerden gunese ait
kahntilar cikmaktadir, Yakubi Suryani kiliselerinin pek cogu Semsilik donemi
(Arevortik-Gunesogullan)
mabetlerinden
donusturulerek
yapildigi
rein can
kulelerinin ana binalara sonradan eklendigi gorulmektedir. Gunumuze kadar Suryani
mezarlannda gunes resmi ve sembolleri kullanan aileler vardir, Buna istanbul
Kozlu'daki Yakubi Suryani Mezarltgi ornek olarak gosterilebilir.l'r'
Semsi Ermenilerle ilgili Cerme tarafindan one surulen belki de en onemli husus,
Semsi Ermenilerin zorunlu olarak din degistirdikleridir. Cerme, nitekim bu durumun
temelinin 1500'1ii yilara dayandigim ve soz konusu tarihlerde Semsi Ermeniler ile
Suryaniler arasmda herhangi bir dini ve kulturel iliskinin bulunmadigrrn da dile
getirmistir;
Sernsiler (Arevortik-Gunesogullan)
gunese taptiklan icin bu isimle arulmislardir.
Suryani Patriki Ignatyus Ibrahim II. Tarafmdan kaleme ahnan raporda gecen
ifadeyle Semsilere ait bazi olgular aydmlanrmstir. Bu ifadeden hareketle Semsi
toplulugun
1500 yillanndan
baslayarak cebren Hiristiyan olduklan tespit
edilmistir.l'" Semsilerin nufuslan her ne kadar azalmissa da I. Dunya Savasma kadar
varhklanru surdurebilmislerdir, Mardin ve cevresindeki 70 haneden olusan Semsi
aileleri bulunmaktadir,
Yeni yaptirdiklan
kiliseye Bakire Meryem aduu
vermislerdir. Bu kilise Mardin Semsi mahallesindeydi.
Semsi toplulugu ilk
donemlerinde Suryanilerle hie kansmak istemeyen, kiz ahp verme gibi medeni
iliskilere girmeyen bir topluluk iken, sonralan onlarla bu tur iliskilere mecburen
girmislerdir,
Yakm tarihe kadar Diyarbakir ve Mardin'de
kendilerine ait
kabristanlan bulunmaktaydi, Yakubi Suryanilerin kendileri hakkmda iyi seyler
dusunmediklerini hisseden Semsi halki, Suryani Patriklerinden kendilerinin samimi
birer Hiristiyan olduklanru belirten rapor hazirlamasim istemislerdir, Bunun uzerine
Suryani Patrigi Semsi halkirun iyi birer Hiristiyan oldugunu ifade eden rapor
hazrrlamisnr. Rapor Ermeni Sernsilerin Hiristiyan oldugunu, mezhep olarak Suryani
kilisesine muntesip olduklanm ve hicbir Suryaninin bunlar hakkinda kotii sey
dusunerneyecegini,
boyle bir seye kalkisanlann Allah tarafindan lanetlenecegi
yonundedir, Mardin Suryani Katolik rahibi Ilyas Semin 1949 yihndaki vefatina
102
)O}
Tomas Cerme, "Suryaniler", Tarih ve Toplum, Tennnuz 2003, Sayi: 235, s.31-32.
Tomas Cerme, "Suryaniler" ... , 8.31-33.
655
kadar hem Hiristiyanhk
hem de Arevortik Semsilik yaptigi Mardinlilerce
bilinmekteydi. Son 60 yil icinde bu gibi onemli aynntilara Suryani tarihinde
104
rastlayarmyoruz.
<;erme Yakubi Suryanilerin nufusu hakkmda da son derece carpicr bilgilere yer
vererek, gtiniimiizde Yakubi Suryanilerin niifusunun bir kisrmru ashnda Ermenilerin
olu~turdugunu ve bunun bilincli bir yontemle gerceklestirildigini, ozellikle Tehcir
Yillannda goc kafilelerinden
alman Ermeni cocuklannm
Yakubi Siiryani
geleneklerine gore yetistirildigini soyle dile getinnektedir;
1915 Ermeni Tehcir kafilelerinin konaklama ve gecis guzergahi Mardin idi ve
bolgedeki Yakubi Siiryani ailelerin pek cogu kafileden Ermeni yetim erkek
c;:ocuklan evlat edinmislerdir, Vaftizli olmalanna ragmen Siiryani kilisesinde
yeniden vaftiz edilir, biiyiiyen cocuklar yine Siiryani kiz ile evlendirilip toplumun
asil iiyesi haline getirirlerdi. Bu yetim cocuklar oldukleri zaman gecmisleri veya
asillan hakkinda Siiryani ruhaniler kesinlikle bilgi vermez Yakubi Siiryani
mezarhgina
gomerlerdi,
Mezopotamya'run
bashca
yerlesim
bolgelerinden
Diyarbakir, Urfa, Mardin, Samsat gibi yerlerde yasayan Ermeni Semsiler Gunes
ogullanndan Yakubi Suryani mezhebine girenleri her yil iftiharla 1942 yilma kadar
Siiryani ruznamesinde ilan ederlerdi. Bir ornek olmasi bakimmdan asagidaki yaziyi
aktanyoruz. "Kara-Amid/Diyarbakir
sehrindeki eski (Arevortik-Gunesogullan)
mezhebinden
olduklan
icin Muslumanlann
(Sernsiler)
dedikleri mu'tezile
Ermenilerden XVIII yuzyildan kalma (Aile Ktltugu) ve Ruzname adh Siiryanice
eserde (oglu Tuma Hori Basaranlar elindedir) Makdisi Yakuboglu Be~ara (18631942), Aile Kiitiigii ve Ruzname. Bir ornek daha ... Der Zafaran Manastm gunese
tapma amti giiniimiizde turistlere ve ziyaretcilere gosterilmektedir. Unlil tarihci
Asse'mani'nin Bibliotheca Orientalist adh eserinden ogrendigimize gore, Der Zafam
Manastrrr'nda on iki bin sehit asker vardir, Sehitlerin hangi millete ait oldugu ise
acik degildir, 105
Cermenin
soz konusu teziyle ilgili olarak Aziz Giinel ise Midyat'taki dini
mekanlann
sonradan
Siiryani
kiliselerine
donusturuldugu
yonundeki
bir
aciklamasiyla
Mar Ismune kilisesine canimn sonradan getirildigini ve buraya
eklendigini "Turk Suryaniler Tarihi adli kitapta Aziz Giinel su aciklamayi yaprrustir;
Midyat merkezindeki Mar Ismune kilisesine 444 kilo agirligmda Harput Elazigdan
getirdigi eski cam kuleye yerlestirdi, 106 ifadeleriyle dile getirrnistir.
Sonuc
Giiniimiizde Midyat'taki sosyal yap I siniflandmhrken
genellikle dini ve etnik
kokene dayah olarak bu aymmm yapildrgi anlasilmaktadrr. Tamda bu noktada soz
konusu aymmin bolgede yasayan gruplar uzerinden yapildigi ve bolgeyle ilgili dini
ve etnik temele dayah calismalarda genellikle gecmiste burada yasamis olan farkh
kulturlerden ziyade giinilmilzde varhgmi surduren gruplara yogunlasildrgi sonucuna
vanlrmstrr. Bu tutumun olusumunda kuskusuz gilniimiizde bolgede artik soz konusu
farkh etnik gruplann nufuslannm olmayismm etkili oldugu soylenebilir.
104
105
106
Tomas Cerrne, "Suryaniler"
Tomas Cerme, "Suryaniler"
Aziz Gunel, Tiirk: Suryaniler
, s.31-33.
, s.33.
Tarihi, Diyarbakir,
1970, s.350.
656
Uluslararasi Midyat Sempozyumu -Lnternational Midyat Symposium
Cahsma sirasinda elde edilen verilerden hareketle uzerinde durulmasi gereken
hususlardan biri gerek bireysel mimari yapilarda gerekse dini ve egitim kurumlannm
gecmisine dair veri len bilgilerde de benzer bir tutumun sergilenmesidir. Bu durumun
beraberinde hem Midyat'm kulturel zenginligine hem de gecmiste yasanan birlikte
yasama ve hosgoru toplumuna yonelik ciddi bir vurdumduymazhga neden oldugu
soylenebilir. Nitekim tarihte bolgede yasamis topluluklann Rumlar, Ermeniler ve
digerlerinin varhgindan bahsetmek her seyden once bolgenin kulturel zenginliginin
en onemli gostergelerinden biri olacaknr.
Goruldugu gibi Midyat'ta da gecmiste Ermeni nufusunun oldugu, ancak giiniimtizde
Dogu ve Guneydogu'daki bircok yerde oldugu gibi burada da temelleri 1890'h
yillara dayanan luzh bir goc dalgasmin etkili oldugu anlasilmaktadir. Bu c;erc;evede
Mardin merkez ve Mardin'in ilcelerinde oldugu gibi Midyat'ta da soz konusu goC;
dalgalanmn olusumunda birden fazla faktorun etkili oldugu soylenebilir. Kuskusuz
basta ekonomik ve sosyal nedenler olmak uzere, teror, issizlik, dini ve etnik
sorunlann da soz konusu goc;tin nedenleri arasrnda siralamak murnkundur. Nitekim
1896'dan itibaren bolgeden yurt disma basta Ermeniler olmak ilzere diger etnik
gruplann ABD, Avrupa ve Ortadogu ulkelerine goc ettikleri anlasilmaktadir.
Midyat'm gunumuzde olusturdugu dini, sosyal ve etnik yapuun temellerirtin ashnda
cok eskilere dayandrgi, burarun hem cografi, hem tarihi hem de kulturel acidan ayn
bir ozelliginin oldugu anlasilmaktadir. Son donemlerde kuresellesen dunyamn da
etkisiyle toplumlar arasmda giderek degisen iliskiler ve kulturlerarasi isbirligi
algisimn bir an once Midyat icinde harekete gecirilmesinde yarar vardir. Nitekim
Midyat'in gerek tarihi herekse cografi yapisi bu durum icin oldukca uygundur. Bu
cercevede Midyat'rn tarihi ve dini yapisi ve gecmisi giderek daha fazla on plana
cikanlmah ve ozellikle de gecmiste burada yasarrus olan toplumlann varhgma da
deginilerek buranm kulturel zenginligine daha fazla vurgu yapilmahdir. Bu yolla
hem bolgenin hem de Midyat'm farkh bir cazibe merkezi haline gelecegi ve dikkat
cekecegini soylernek mumkundur.
657
Kaynak~a
Akyiiz, Gabriyel, (1998), Mardin ve Civarlannda
Alexandrian, Mgr. Andre,
Ozfuruncu, Beyrut.
(1908),
Historie
Kiliseler ve Manastirlar Tarihi, istanbul.
Abregee,
B1.II, Fransizcadan
Cev: Arusyak
Alptekin, Turan, (2006), "Kamusu'I A'liim'dan Bugune'tden aktaran, Edebiyatci Yonuyle
$emsettin Sami, Yayrrnlanmarrus Yti.ksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Guzel Sanatlar
Universitesi, Sosyal Bilimler Enstitusu, Istanbul.
Altun, Ara, (1971), Tarihte Mardin, Gun Matbaasi, istanbul.
Andrews, Peter Alford, (2002), (Rudiger Benninghaus ile), Ethnic Groups in Republic of
Turkey, Beihefte zum Tbinger Atlas des Vorderen Orients Reihe (Geisteswissenschaften),
Wiesbaden: Almanya.
Aydm, Suavi, Emiroglu, Kudret, Ozel, Oktay, Unsal, Suha, (2000), Mardin, Asiret-CemaatDevlet, Tarih Vakfi Yayinlan, istanbul.
Aziz Gunel, (1970), TUrk Suryaniler Tarihi, (Yaymevi Yok), Diyarbakir.
Belediyeler, (1933), Midyat, Dahiliye Vekaleti, Mahalli Idareler Umum Mudurlugtt, Holivut
Matbaasi, istanbul, ,
Basbakanlik Devlet Arsivleri Genel Mudurlugu, (1998), Osmanli Arsivi Daire Baskanhgi,
Yayin Nu: 39, Defter-i Hakani Dizisi: IV, 998 Numarah Muhasebe-i Vilayet-i Diyar-i Bekr ve
'Arab ve Zu'f-Kadiriyye Defteri (937-1530), I, Amid, Mardin, Sincar, Musul, 'Arabkir,
Ergani, Cirmuk, Siverek, Kigi, Cemiskezek Harput, Ruha, 'Ana-Hit ve Deyr-Rahbe Livalan
ile hisn-i Keyfve Si'ird Kazalan, Ankara.
Cuinet, V., (1891), La Turquie D'Asie, Cev: Kevork Pamukciyan
Cilt II, Paris.
(Ferikoy, 15 Mayis 1990),
Cerme, Tomas, (Sayi: 27, 2009), "Mardin Ermenilerinin Son Ermenileri", Kebikec, lnsan
Bilimleri Icin Kaynak Arastirmalan Dergisi, Sayfa: 99-105 'ten Aynbasim, Ankara.
Cerme, Vartanus, (Kasim-Arahk 2009), SaYI:61 "Arsakuni Ailesi ve Urfa'rnn ilk Hiristiyan
Ermeni Krait 5. Apkar", Yaba Edebiyat Dergisi, istanbul.
Cerme, Tomas, (Temmuz 2003,
Ansiklopedik Dergi, istanbul.
SaYI: 235),
"Suryaniler",
Tarih
ve Toplum,
Ayhk
Cerme, Tomas, (Ocak 2002, Cilt 37, Sayi 217), "Zengin Eski Kent Dokulan Birikimine Sahip
Mardin", Tarih ve Toplum, istanbul.
Cerme, Vartanus, (Nisan 1999, Sayi: 184), "Ermeni Katolik Kilisesinin
Mardinli Melkon Tazbazyan'm Hayati", Tarih ve Toplum, istanbul.
Cetin, Ihsan, (2007), Midyat'ta Etnik Gruplar, Yaba Yaymlan,
Kuruculanndan
istanbul.
Dalkihc, Neslihan, (2007), Midyat, Kulturel Zenginligin Korunmasi, Cekul Vakfi Yaymlan,
istanbul.
658
Gunaltay, Semseddin, (1951), Yakm Sark N. Romahlar
Artaksiad Kralhklan, Turk Tarih Kururnu, Ankara.
Zamanmda
Kapadokya,
Pont ve
Guney Dogu, Birinci Genel Mufettislik Bolgesi, (1939), Birinci Genel Mufettislik Tarafmdan
Nesrolunmustur, Cumhuriyet Matbaasi, istanbul.
Gun, Leyla, (Mayis-Haziran 2005, Yil.Z, SayJ:3), "Mardin Kalesi (M.975-976)",
Gene Adim Dergisi, Mardin.
Grousset, Rene, (2005), Baslangicmdan
Mardin'de
1071 'e Ermenilerin Tarihi, Aras Yayinlan, Istanbul.
Haftahk Mecmua, (25 Kanun-i Sani (Ocak) No: 132, 1928), Cenubi Sarki Vilayetlerimizden:
Mardin, Milliyet Maatbasi, istanbul.
Koker, Osman, (2005),100
YIlOnce Turkiye'de Ermeniler, Istanbul.
(1966), Koy Envanter Etudlerine Gore Mardin 47, Koy Isleri Bakanhgi Yaymlan: 35, Ankara.
Lepsius, (1896), L'Arrnenie Et L'Europe, Lausanne, F. Payot, Libraire-Editeur.
Noyan, Sadettin, (1950), 1950 Mardin Ilinin Monografisi, (Yaymevi yok), Mardin.
Noyan, Sadettin, (2005), Yildizlara Yakm Sehir Mardin, Bizim Buro Basimevi, Ankara.
Ozcosar, Ibrahim, (2008), "Osmanh Donemi Mardin Ermenilerinde Dini Degisim", Gaziantep
Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(2):427-440 ,Gaziantep.
Panossian, Razmik,(2006), The Armenians: From Kings and Priests to Merchants
Commissars, Columbia University Pres, New York.
and
Sarni, Semseddin, (1900), Kamus-ul Alam 1316 (1900), Cilt 6.
Salname-i Diyarbekir, 5 Cilt, 1286-1323(1869-1905).
Sarnaysani,
Hasan, (1987), Medinet Mardin, Beyrut.
T.C. Basbakanhk Devlet Arsivleri Genel Mudurlugu Osmanh Arsiv Daire Baskanhgi, 998
numarah Evrak'dan nekleden Cerme, Tomas, (Temmuz 2003, Sayr: 235), "Suryaniler", Tarih
ve Toplum.
Turk Yer Adlan Sempozyumu Bildirileri, (11-13 Eylul 1984), Kultur ve Turizrn Bakanligr,
Milli Folklor Arastirrna Dairesi Yaymlan: 60, Seminer, Kongre Bildirileri Dizisi: 17,
Basbakanhk Basnnevi. Ankara.
8U.Q
tru-n-n, (P AZMAVEP-Ennenice
Dergi), (1885, No:5, Cilt III), Venedik.
sn-mru-r
SIu 2191 (2:.USUUSU'L,[l U.Qq.USNJ q.rU'1UrU'L,-Ermenistan
Kutuphanesi, Mardin'le ilgili El Yazmalan, No: 2191).
Madenataran
2t[}U'l.[lr
SIu 8400, (2:.USUUSU'L,[l U.Qq.US[l'L, q.rU'1UrU'L,-Ermenistan
Kutuphanesi, Mardin'Ie Ilgili El Yazmalan, No: 8400).
Madenataran
659

ONUR KURULU/ HONOUR COMMITTEE DUZENLEME

Transkript

Benzer belgeler

rcnelim:

buroşürü indirmek için buraya tıklayın

buroşürü indirmek için buraya tıklayın

Çocukken her resim yaparken yakanlandığında babasından ve

Contents ifindekiler