(ÇORUH VADĠSĠ) KUġ GÖZLEMCĠLĠĞĠ YÖNÜNDEN

UZUNDERE VADĠSĠNĠN (ÇORUH VADĠSĠ) KUġ GÖZLEMCĠLĠĞĠ
YÖNÜNDEN FIRSATLARI
1
Soner BEKĠR1
Egemen ÇAKIR2
Musa HAN3
Yavuz GÜLTEKĠN4
Tuba ORHAN5
Faris KARAHAN6
Soner BEKİR, Kuş Gözlem Uzmanı, Tel: 535-217 00 61; e-mail: [email protected]
2
Egemen ÇAKIR, DATUR (Doğu Anadolu Turizmi Geliştirme Projesi) Saha Yöneticisi,
Tel: 0-442-451 33 63; e-mail: [email protected]
3
Musa HAN, DATUR (Doğu Anadolu Turizmi Geliştirme Projesi) Uzundere Saha
Sorumlusu, Tel: 0-442-791 23 09; e-mail: [email protected]
4
Yavuz GÜLTEKİN, DATUR (Doğu Anadolu Turizmi Geliştirme Projesi) İspir Saha
Sorumlusu, Tel: 0-442-451 33 63; e-mail: [email protected]
5
Tuba ORHAN, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü Yüksek
Lisans Öğrencisi, 25240, Tel: 536-329 66 29 Erzurum; e-mail: [email protected]
6
Faris KARAHAN, Doç. Dr. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı
Bölümü, 25240, Erzurum; Tel/Fax: 0-442-231 23 56 / 24 27; e-mail:
[email protected]
Özet:
Uzundere havzası Doğu Anadolu Bölgesinin, Doğu Karadeniz ile olan sınır bölgelerinden
birini oluşturur. Havza Çoruh nehri nehrinin önemli kollarından biri olan Tortum çayı
tarafından beslenmektedir. Çoruh Nehri dünyanın yüksek debiye sahip nehirlerindendir.
Nehrin yatağını oluşturan Çoruh Vadisi, çok derin ve sarp yapısı ile gözlemcilerine eşsiz
manzaralar sunmaktadır. İnsan faaliyeti çok yoğun olmadığı için doğal zenginliklerini
büyük ölçüde korumuş olan vadide, Karadeniz, Akdeniz ve İç ve Doğu Anadolu
Bölgeleri’ne ait iklim özellikleri bir arada görülebilmektedir. Rakımca alçak kesimlerde
yaprak döken ormanlar ve kalıntı maki toplulukları bulunurken, yamaçlarda dağ bozkırları
ve ibreli ormanlar varlık göstermektedir. Doğu Karadeniz dağ silsilesinin ağaç sınırı
üzerindeki kesimlerinde ise alpin çayırlar ile sarp kayalıklar yer almaktadır. Bölgede farklı
iklimlerin aynı anda egemen olması, burada yasayan bitki ve hayvan türlerinin çeşitliliğini
arttırdığı gibi, bölgeyi kuş türü çeşitliliği açısından da son derece özel bir konuma
getirmektedir. Vadi ve yakın çevresindeki habitatlar, bir kısmı yalnızca Doğu Karadeniz
bölgesine özgü olan birçok kuş türünü barındırmaktadır. Kafkas Çıvgını (Phylloscopus
sindiatus), Dağ Horozu (Tetrao mlokesewiczi)ve Urkeklik (Tetraogallus caspius) bahsi
geçen önemli kuş türleri arasında sıralanabilir. Çoruh vadisi, aynı zamanda kus göç yolları
açısından da büyük önem taşımaktadır. Bulunduğu bölgenin geneline göre daha düşük bir
rakıma sahip olan Çoruh Vadisi, Kafkasya ile Anadolu arasında süzülerek göç eden yırtıcı
kuşlar ile diğer göçmen kuşlar için bir geçiş koridoru vazifesi görmektedir. Alanın kuşlar
açısından taşıdığı önem ve bölgede gözlemlenebilen nadir kus türleri, birçok kuş
gözlemcisi yabancı turisti bölgeye çekmektedir. Yapılan araştırmanın amacı, vadinin
kuşlar ve ekoturizm açısından sahip olduğu zenginliği detaylı bir şekilde ortaya koymaktır.
Alanda kuş gözlemine dayalı bir ekoturizm modelinin geliştirilmesi, yöre halkına ek bir
gelir kaynağı oluşması için olanak sağlayacağı gibi, alanın doğal yapısının korunmasına da
büyük ölçüde katkı sağlayacaktır.
Anahtar Kelimeler: Kuş Gözlemciliği, Turizm, Çoruh Vadisi, Uzundere Vadisi
1. GiriĢ
Çoruh Nehri dünyada en yüksek debiye sahip olan nehirlerden biridir. Bu coşkun akan
nehrin yatağını oluşturan Çoruh Vadisi, çok derin ve sarp yapısı ile ziyaretçilerine eşsiz
manzaralar sunar. İnsan faaliyeti çok yoğun olmadığı için doğal zenginliklerini büyük
ölçüde korumuş olan vadide, Karadeniz, Akdeniz ve İç Anadolu Bölgeleri’ne ait iklim
özellikleri bir arada görülür. Alçak kesimlerde yaprak döken ormanlar ve kalıntı maki
toplulukları yer alırken, yamaçlarda dağ bozkırları ve ibreli ormanlar bulunmaktadır. Doğu
Karadeniz dağ silsilesinin ağaç sınırı üzerindeki kesimlerinde ise alpin çayırlar ile sarp
kayalıklar bulunur. Bölgede farklı iklimlerin aynı anda egemen olması, burada yaşayan
bitki ve hayvan türlerinin çeşitliliğini arttırdığı gibi, bölgeyi kuşlar açısından da son derece
özel bir konuma getirir. Vadi ve yakın çevresindeki habitatlar, bir kısmı yalnızca Doğu
Karadeniz Bölgesi’ne özgü olan birçok kuş türünü barındırır. Kafkas Çıvgını
(Phylloscopus sindiatus), Dağ Horozu (Tetrao mlokesewiczi) ve Urkeklik (Tetraogallus
caspius) bahsi geçen önemli kuş türleri arasında sıralanabilir.
Çoruh Vadisi, süzülen yırtıcı kuş göçü açısından öneminin yanısıra üreyen Sakallı Akbaba
(Gypaetus barbatus), Kızıl Akbaba (Gyps fulvus), Kara Akbaba (Aegypius monachus), Dağ
Horozu (Tetrao mlokosiewiczi) ve Urkeklik (Tetraogallus caspius) populasyonları ile
Önemli Kuş Alanı statüsü kazanır. Ayrıca alan, içerdiği Boz Ayı (Ursus arctos), Çengel
Boynuzlu Dağ Keçisi (Rupicapra rupicapra), Dağ Keçisi (Capra aegagrus), Kurt (Canis
lupus), Yaban Kedisi (Felis silvestris), Vaşak (Lynx lynx) populasyonları ile önemli
memeli alanı niteliğindedir. Alan, içerdiği tüm bu özelliklerin bir birleşimi olarak aynı
zamanda Önemli Doğa Alanı statüsü taşır.
Alandaki temel insan faaliyetleri ormancılık, tarım ve hayvancılıktır. Ayrıca dünyada en
hızlı akan nehirlerinden biri olan Çoruh Nehri, kültür (kale, kilise vs.) ve su sporları
(rafting, kano vs.) turizmi açısından uluslararası önem taşımaktadır.
1971 yılında ilan edilen Çoruh Yaban Hayatı Koruma Sahası (8700 ha) yer alırken alanın
geri kalan kısmı ise resmi olarak koruma altında değildir. Yaban Hayatı Koruma
Sahası’nın dışında kalan bölgeler için ise herhangi bir koruma statüsü mevcut değildir.
Alanın biyoçeşitlilik açısından sahip olduğu olağanüstü zenginlik, Çoruh Nehri ve kolları
üzerinde yapılması planlanan Borçka ve Deriner barajları başta olmak üzere yapılacak olan
çoklu barajlar (hidroelektrik enerji üretimi amaçlı) nedeniyle çok büyük bir tehdit
altındadır.
Vadinin doğa, kültür ve su sporları (rafting, kano vs) turizmi açısından sahip olduğu
potansiyel, yapılacak barajlar sonucu, alanın geri dönüşü mümkün olmayan bir biçimde
tahrip edilmesi nedeniyle ortadan kalkacaktır. Alandaki yoğun yol inşaatları diğer bir
sorundur. Bölgede, tarıma elverişli toprakların azlığı nedeniyle alçak kesimlerde ormanlar
tahrip edilmiştir.
2. Bulgular
2.1. Çoruh Vadisi’nin önemli kuĢ türleri
2005 ve 2007 yılının ilkbahar, yaz ve sonbahar aylarında vadi ve çevresinde bulunan kuş
türleri ve bunların göç yolları araştırılarak 200’ün üzerinde farklı kuş türü tespit edilmiştir.
2007 yılında, bulunan kuşlar ve bunların rotaları gözden geçirilmiş, Uzundere ilçesi de
eklenmiş ve çeşitli seminer gösterileri ile halkta farkındalık yaratılmaya çalışılmıştır.
Buna göre, Çoruh Vadisi’nde tespit edilen, ülkemiz veya dünyada nadir olarak görülen,
nesli tehlike altında olan veya ilgi çekici bazı özellikleri bulunan kuş türleri aşağıda
sıralanmıştır.
2.1.1. Akbabalar
Ülkemizde Sakallı Akbaba (Gypaetus barbatus), Kızıl Akbaba (Gyps fulvus), Kara Akbaba
(Aegypius monachus) ve Küçük Akbaba (Neophron percnopterus) olmak üzere 4 farklı
akbaba türü bulunur. Leş ile beslenen bu iri kuşların dördünü de Çoruh Vadisi’nde görmek
mümkündür.
Sakallı Akbaba’nın dünya nüfusunun büyük bölümü Türkiye’de bulunmaktadır. Kanat
açıklığı 3 metreye yaklaşan bu ender akbaba türünün Türkiye’de gözlemlenebildiği en iyi
alan Çoruh Vadisi’dir. 2005 yılı süresince yapılan araştırmalarda neredeyse her gün vadide
Sakallı Akbaba gözlenmiştir.
Diğer bir nadir akbaba türü olan Kızıl Akbaba’nın Türkiye’de gözlenebildiği en iyi
noktalardan biri Çoruh Vadisi’dir. Koloniler halinde üreyen bu tür, Tortum ile Verçenik
Dağı civarında rahatlıkla gözlenebilmektedir.
Ülkemizde ve Avrupa’da yaşayan en büyük akbaba türü olan Kara Akbaba, Çoruh
Vadisi’nde gözlemlenebilen diğer bir akbaba türüdür. Sadece iğne yapraklı yaşlı
ormanlarda üreyebilen bu akbaba türünün nesli, ürediği alanların yok olmasından dolayı
dünya ölçeğinde tehlike altındadır.
2.1.2. Göç eden türler
Süzülen kuş göçü açısından çok önemli bir konuma sahip olan Çoruh Vadisi, özellikle
sonbahar göçü sırasında yüksek sayılarda yırtıcı kuşa ev sahipliği yapar. Sadece Eylül
ayında Çoruh Vadisi’nden göç eden yırtıcı kuş sayısı (şahin, kartal ve delice türleri)
50.000’in üzerindedir.
Şah Kartal (Aquila heliaca), Bozkır Kartalı (Aquila nipalensis), Bozkır Delicesi (Circus
macrourus) gibi Türkiye’de çok ender görülen yırtıcı kuş türleri, özellikle sonbahar göçü
sırasında Çoruh Vadisi’nde izlenebilir.
Çoruh Vadisi’nden yoğun olarak geçen diğer yırtıcı kuş türleri ise Şahin (Buteo buteo), Arı
Şahini (Pernis apivorus), Çayır Delicesi (Circus pygargus), Atmaca (Accipiter nisus), Kara
Çaylak (Milvus migrans) ve Saz Delicesi (Circus aeruginosus)’dir. Ayrıca göç esnasında
Küçük Orman Kartalı (Aquila pomarina), Büyük Orman Kartalı (Aquila clanga), Yılan
Kartalı (Circaetus gallicus), Küçük Kartal (Hieraeetus pennatus), Yoz Atmaca (Accipiter
brevipes), Ala Doğan (Falco vespertinus) ve nadiren de Kızıl Akbaba (Gyps fulvus)
gözlenebilir.
Çoruh Vadisi’ndeki kuş göçünün oldukça yakından izlenebileceği pek çok göç izleme
noktası bulunmaktadır.
2.1.3. Nadir türler
Kafkaslar ve Doğu Karadeniz Dağları’na endemik olan Dağ Horozu (Tetrao
mlokesewiczi), bölgede Olgunlar ve Narlık Köyü’nün yaylaları ile Sivrikaya Köyü
sırtlarında rahatlıkla gözlenebilmektedir. Dünyanın başka hiçbir bölgesinde bulunmayan
bu kuş türünü görebilmek amacıyla her yıl dünyanın dört bir yanından gelen yüzlerce kuş
meraklısı bölgeyi ziyaret etmektedir.
Dünya üzerinde oldukça dar bir yayılışa sahip olan Urkeklik (Tetraogallus caspius),
dağların ulaşılması güç, sarp ve kayalık kesimlerinde yaşar. Bu nadir tür, sabahın erken
saatlerinde İspir ve Uzundere’nin yüksek kesimlerinde kolaylıkla gözlenebilmektedir.
Diğer Çıvgın türlerinden farklı olarak sadece Kafkasya Bölgesi ve Doğu Karadeniz
Dağları’nda bulunan Kafkas Çıvgını (Phylloscopus sindiatus), bölgede ormanlık alanlarda
gözlenebilir.
Alamecek (Rhodopechys sanguinea), Kara İskete (Serinus pusillus), Kara Ağaçkakan
(Dryocopus martius), Alasığırcık (Sturnus roseus), Büyük Dağbülbülü (Prunella collaris),
Sürmeli Dağbülbülü (Prunella ocularis), Akyanaklı Baştankara (Parus lugubris), Aksırtlı
Kuyrukkakan (Oenanthe finschii) gibi zor görülen türler Çoruh Vadisi’nde gözlenmiştir.
Anadolu’da birçok türküye adını vermiş olan Kınalı Keklik (Alectoris chukar), vadinin her
köşesinde rahatlıkla gözlenebilmektedir.
Alaca Sinekkapan (Ficedula semitorquata)’ın Türkiye’de en iyi bilinen üreme alanı Çoruh
Vadisi’ndedir.
Sarı Gagalı Dağ Kargası (Pyrrhocorax graculus) ve Kırmızı Gagalı Dağ Kargası
(Pyrrhocorax pyrrhocorax) dahil olmak üzere, Türkiye’deki karga türlerinin tamamı Çoruh
Vadisi’nde üremektedir.
Dünya nüfusunun çok büyük bir kısmı Türkiye’de bulunan Anadolu Sıvacısı (Sitta
krüperi), Çoruh Vadisi’ndeki iğne yapraklı ormanlarda rahatlıkla gözlenebilmektedir.
Ülkemizin en büyük baykuş türü olan Puhu (Bubo bubo), Çoruh Vadisi’nde yerli olarak
bulunmaktadır.
Küresel ölçekte nesli tehlike altında statüsünde bulunan Sürmeli Kızkuşu (Chettusia
gregarius) ve ülkemizde nadir görülen Kara Kanatlı Bataklık kırlangıcı (Glareola
nordmanni), vadiye oldukça yakın bir mesafede bulunan Erzurum Ovası üzerinden göç
etmektedir.
İnsan müdahalesinden uzak alanları tercih eden Kara Leylek (Ciconia nigra) ve Bıyıklı
Doğan (Falco biarmicus), Çoruh Vadisi’nin sarp kayalık kesimlerinde üremektedir.
Sayıları çok azalmış olan, nesli tehlike altında Uludogan (Falco cherrug) vadide göç
dönemlerinde beslenmektedir.
Türkiye’de nesli tehlike altında bulunan Akkuyruklu Kartal (Haliaeetus albicilla) Tortum
Gölü çevresinde üremektedir.
2.2. KuĢ Ġzleme Rotaları
Vadide detaylı arazi çalışmaları sonucu 15 adet en iyi kuş izleme rotası çıkartılmıştır.
Uygun zaman ve uygun hava koşullarında, bu noktalardan Doğu Karadeniz Dağları’nda
yaşanan yoğun kuş göçünün önemli bir kısmı ve vadinin ender türleri bu rotalar üzerinde
kolay bir şekilde izlenebilmektedir.
ĠSPĠR
1- Yedigöller, İspir
2- Çamlıca mahallesi (Korga), İspir
3- Yavuzlar mahallesi, İspir
4- Çayırözü köyü, Ovit geçidi, İspir
5- Sırakonaklar Vadisi, İspir
UZUNDERE
6- Mescit Dağları, Uzundere-İspir geçidi
7- Çamlıyamaç-Kılıçkaya geçidi, Uzundere
8- Tortum Gölü, Uzundere
9- Zuvar Boğazı, Uzundere
10- Engüzek Kale Vadisi, Uzundere
YUSUFELĠ
11- Karadağ, Yusufeli
12- Narlık Yaylası, Yusufeli
13- Demirkent Yaylası, Yusufeli
14- Barhal vadisi Olgunlar Yaylası, Yusufeli
15- Yokuşlu yaylası, Yusufeli
3. Sonuçlar ve Değerlendirme
Yapılan bu araştırma ile Çoruh Vadisi’nin, kuşlar ve ekoturizm açısından sahip olduğu
zenginliği detaylı bir şekilde ortaya koyulmuştur. Bu araştırma verileri, alanda kuş
gözlemine dayalı bir ekoturizm modelinin geliştirilmesi, yöre halkına ek bir gelir kaynağı
oluşması için olanak sağlayacağı gibi, alanın doğal yapısının korunmasına da büyük ölçüde
katkı sağlayacaktır.
Çoruh Vadisi’nde KuĢ Gözlem Turizmi
Süzülen kuşlar, Orta Asya’dan Afrika’ya iki yolla gidebilmektedir. Birinci yol; Hazar
Denizi’nin doğusundan geçerek Ortadoğu’ya oradan ya Mısır üzerinden ya da Arap
yarımadası üzerinden Afrika’ya ulaşmak. İkinci yol; Hazar Denizi’nin batısından geçerek
Çoruh Vadisi’ni takip ederek Anadolu üzerinden Ortadoğu’ya buradan ya Mısır yada Arap
Yarımadası’na oradan da Afrika’ya ulaşmak. Çoruh Vadisi, ikinci yolu kullanarak
Karadeniz ile Hazar Denizi arasından geçerek Afrika’ya ulaşmaya çalışan onbinlerce
süzülen kuş türünün yoğunlaştığı bir koridor görevi görmektedir. Kuş göçleri arasında
süzülen kuş göçü, insanlar tarafından izlenmesi en kolay ve zevkli olanıdır. Bu nedenle,
kuş gözlemcileri özellikle süzülen kuş göçlerinin yoğunlaştığı alanları ziyaret ederler.
Şimdiye kadar 468 farklı kuş türünün tespit edildiği Türkiye, pek çok yabancı kuş
gözlemcisi tarafından sadece kuş gözlem amaçlı olarak ziyaret edilmektedir. Avrupa’da
düzenli olarak görülen toplam kuş türünün %70’inden fazlası ülkemizde
gözlemlenebilmektedir. Bunun yanı sıra Avrupa’da görülemeyen, Ortadoğu ve Kafkaslar’a
özgü birçok kuş türünün görülebilmesi, dünyadaki pek çok kuş gözlemcisini ülkemize
çeker. Değişik kuş türlerini görmeyi kendilerine hobi edinmiş olan gözlemciler, özellikle
belirli bir alana özgü veya nadir kuşların yaşadıkları bölgeleri ziyaret ettiklerinden, yöre
insanına önemli bir gelir kaynağı oluşturur. Neyi görmek istediklerini bildikleri ve bazı
türleri göreceklerine dair beklentileri bulunduğundan, kuş türlerini doğal ortamlarında
görmek için kuşlarla ilgilenmeyen bir ekoturistten daha fazla gelir bırakırlar. Bu kapsamda
Çoruh Vadisi çok önemli bir yere sahiptir.
Yapılan çalışmalar sırasında kuş göçünün yanı sıra, kuş gözlem turizmi açısından yüksek
bir potansiyele sahip olan birçok kuş türünün vadi ve çevresinde rahatlıkla
gözlemlenebildiği belirlenmiştir. Bu türleri çalışma sırasında kaydedilmiş GPS
koordinatları ve rota bilgileri yardımıyla kolayca bulmak mümkündür. Kuş türlerinin
çoğunluğu yakın mesafeden ve arazide yürümeye gerek kalmaksızın araç yolu üzerinden
görülebilmektedir. Kuş gözlem amacıyla ülkemize gelen turistlerin yaş ortalamasının
yüksek olması nedeniyle doğada gözlemlenmesi oldukça güç olan ve görülebilmesi için
uzun mesafe yürümeyi gerektirebilen birçok kuş türünün bölgede araç yolundan
uzaklaşılmadan gözlenebiliyor olması bu bölgeyi daha da ayrıcalıklı bir konuma
getirmektedir.
Çoruh Vadisi’nin kuşlar açısından potansiyeli gözler önüne serildiğinde, hali hazırda
ülkemize kuş gözlem turları düzenleyen tur operatörlerinin de Çoruh Vadisi’ni tur
güzergahlarına katacaklarını tahmin etmekteyiz.
4. Kaynaklar
Bekir, S. Bozdoğan, M. Karadeniz, D. ve N. Nizamettin, 2005. Çoruh Vadisi Kuş Göç Yolları Araştırma
Raporu (2005). Doğu Anadolu Kalkınma Programı (DAKAP) Doğu Anadolu Turizmini Geliştirme Projesi
(DATUR)