STEFAN DUSAN`DAN OSMANLI

STEFAN DU$ANIDAN OSMANLI IMPARATORLUGUNA
:,
XV. asrrda Rumeli'd.e hrristiyan sipahiler ve mengeleri
Hal,it inalczk, Aniiara
Agik olarak goriinmektedir ki, Turk arqivierindeki vesikalar,
Osmanil tievletinin Balkanlarda yayrhEr hakkrnda bazr gorugleri esastndan
deiiqtirecek mahiyettedir. Osmanh imparatoriuiunun son asrtnda,
Balkan milietierinin isyan ve istilcl6.l hareketler i e3nastnda revac bulan
mufrit ve mutaassrp gortigierin yava$ yavag yumu$adrirnr, hatta b4zr
cesur yazariar taraf rndan tamamiyle reddedildiiini biliy oruz r. Artik
citjcli higbir tarihci,: Csmanh hgkimiyetinin yerii idareci ve askeri slnrilarr, asiller i, 'ya 'krh:qtun gegiimek yahut - zorla islAmiyete sokmak
surel-ile ortadan kaldrrdrg'r ve onlurrn yerine imtiyazh feodai bir hatiim
'iddia etmiyor. Busrnrf ql .4rak :miishiman ;,'lrtirkieqin gqltp ygti.gtigini 2
,
Imparatorluiunun
Osmanlt
devrinde,
nurila beraber XV. asrrda, kuruiug
tarnamiyle ayrL bir karakter ',tagrcir!'r' noktasrnda israrla durmak
-'Oro.iunlr
rlAzrnrdir.
klsim aragtrrtcriar U,gir
tarihiyle yairindan meggul olan'bil
'E
dikkale de!1er vakralarq tespit etrni;;lerdirr vvel5.,Osmanir devletinin ,{in
.,hususunda rnu,samahaltir siyaseti; .gQ! rl miislim .re&yanrn dini iSleriylg
'kendisini alakadar g'ormediii val<.rasr beiirtilrni$, Balkanlar'daki hrristiyan' tebaaslna, tlevEi r m e ve guiAm si st c m i'tuyesinde idare srni:
frna girme imkaniarr verdigi tekrarlqlirniq, hatta voynrl+hIEr, MaftoIosIar gibi uzun asrrlar varhirnr korumqg qlu"i hrristiyan asr\fii
gruplar yanrnda zaman faman do$rudan doiruya hrristiyan febaardan askeri hizmetler igin istif ade edildigi rntinf erit vakralar 'halinde
' '
; I
zikredilmigtirs. "
..;,'i
. r
XV. asra
isbikameite qok
2'N. Sta
3 Mes'ela
rniideliiiiklere (J o r g a, T ru Ie'l ka) pu
.rl
no,b {28.
'VIJ;
166;
'
2OB
IIaliI Inalctk
Balkan milletlerinin tarihleri iizerinde eserleri klasik hale gelmig.
olan C. Jiregek de, biitiin diier miiellifler gibi idare srnrfrRa girebilmek igin ihticianrn bir gart olduiunu, mtishimanlann imtiyazh bir srnrf'
teqkil ettiklerini tasdik eder; fakat aynl zamanda, aqairda uzun uZEL-.
drya iizerinde duracairmrz bir mesele hakkrnda dikkate de!'er bir fikir ortaya atar: ona gore, Rumeli'de timarh sipahilerin gogu eski Bul-gdr, Srrp, Arnavut veya Rum asil ailelerinden inmektedirier ve eski.
Srrp devletinden birgok mriesseseler kalmlgtrr a.
Balkanlar'da Osmanll frituhatrnln gartlarrnr salAhiyetle inceleyen.
i o r g a, bazt tamimierinde Eok ileri gitmekle beraber, dikkate defer
goriigler ileri surmugtiir. O, bir eserinde aynen diyor ki: *Bir asrr
iginde yerlerini Osmanh imparatorluiuna terkeden Balkan hrristiyan
devletleri, umumiyetle sanrldrir gibi hrristiyan dinini yok etmek isteyen mutaasstp bir dugmanrn sebep olduiu dini bir katastrofia ortadankaldrnlmrg degildirler... Osmanirlar monargik birliii ve mutlakiyetin"
su.
bir
or
bii
rir
re
br
gc
m
or
g(
di
et
ol
C
S
<j
kayna$rnd.aki <1e8)8r keiirlesini irencUne gore tefsil otmigtir. Pegrvi'deici urebin:
(II, 230) gudur: -llr L-b-l -e[.; <(:.* : L'l-r .e ;IG-5lr ;-rir' o;s1^, t L_]r, ari,-t-E, JIJ:-I J a;-L1*>
< --rlT
-Iilql ::yK (b! €^.lr.t) <,-3.r:-/ +*ll'
H a m Iu e I, bagxa bir eserind.e .(Staatsuerfassung und, Staatsuer*altung, Wien.
1815 s. 276) hrristiyanlann yoldaghkta bulunarak timar aldrklarrnr sdylerken ya''
ntlmrgtr. Herhalde A y n i A I itdeki (reaya> kelimesini yalnrz hrristiyan tebaa.
m0nasrna almtgtir.'- D'Ohsson (Tableau gind,ral de l,'Empire ottomara, VII, 276)'
.le Sultan ne prends point des soldats parmi ses sujots tributaires> dedikten.
sonra 1600 de ibrahim Paganrn Papa kalesind.en 600 .Fransrz askerinin kendi ordusuna iitihakrnr kabul ettifini yazryor (Bu hadise iqin de bak. Pegevi, II, 228 -229'), ....- Finla y (The Histbry of Greece under Othoman and, Tenetian d,omination, London '1..856, S. '56-56) Osmanlt Sultanlarrnrn daha Orhan Gazi zamanrndan,
baghyarak her clevirde hrristiyan asksri kuvvetlere kadrolarrnda yer vermig olduklartnr igaret eder. - Gibbons (The Foundati,on of the Ottoman Empire,
Londra 1916) Tiirkterle yerli anaslrrn miigtereh bir imanla, islam dini ile . bir'
yeni milleter Osnranh.,milletine viicut verdiklerini iddia'ediyor ve diyor ki, Osmanh Sultanlart bu maksatla hakiki ve'grlurlu bir islamlagtrrma politikasr giitttiler. Deagf,rme nliesseseei bunun bir vasrtasr oldu. Bununla beraber onlar dinihflrriyet umdesine bagh kaldrlar. Osmanh clevleti esas kuvvet ve kudrebini Ru-.
molitdo kazandt ve o sayede Anadolu'da rakiplerini' alt edebildi. Balkan ya'nmadasl hrristiyanlarl, impalatorluSun kurulmaslna yardrm ettiler. Onun esae'
iddiasrna hargr bak. I{. F. K <i p r fl I ii, Les originea de I'em'pire ottoman, Paris,.
1936'
a
.Viel-e christliohe Adelsfamilien wurd.en, besonderq io goroien, d.urch Anpahme des ielan zu erblichen Spahi's, deren es um die mitts des XVII. Jahrun'derts in Rumolie i294 gab, rnoistlehouoals christliche Bulgaren, Serben, Albanesen,
und Griecheu' (Geseh. der BUlgd'ren, Prag 1876, s. 449), "Auch in den Provinzen
iiberlebten vielo Institutiouen den Fall der alten Stid,elavenreicbe' (aynr eser' 461)-.
k
B
fi
d
n
e
t
n
t
r
i
Dugantdan Osmanlr
imparatorlu$una
209'
sulh ve siikfinunu, bir tek ifendinin hukmiinii getirdiler. Osmanhlar
bir kavim olarak deiil, bir ordu, bir hanedan, bir hakim srnrf olarak.
ortaya gtkttlar, 5. .Bizans, SIav ve Osmanh siyasi nizamlart bir tek.
britiin iginde birbirleriyle kaynagtr' 6. Mahalli feodal hakimiyetler, dev.
rin umumi tarihi temayiiltinu temsil eden Osmanhlar ontinde birer birer silindi ve Osmanh birliii igine kanEtr. Ru*en tarihcisi anargiden
brkmrg olan koylti stnrflarrnln yeni vahdetgi Osmanlt nizamlna taraftar
gorunduirinu iEaret ediyor 7 ve diyor ki : "idareciler nAdiren Tiirk
mengeinden .idiler... Subagr, bey, kefalya ; eski knez, voyvoda veya.
onlartn yaicrn akrabasr, veyahut imparatorluiun bagka bir eyaletinden
gelmiq bazan aynr sifatta eski bir hrristiyandan bagka bir $ey deiildirlerB". Faicat iorga da, idare srnrfrna girebilmek iEin islAmiyeti kabul.
t
etmenin bir qart olduiunu duquniiyor e.
iorga'ntn esas gorugu, gimdi bir goklarr tarafrndan kabul ve teyit.
olunmaktadrr. L. Hadrovics, son zamanlarda neqrettiii bireserde,
' Osmanh imparaLorlu$unun Rumeli'deki tegkilAtrnrn kuvvetle Rum ve
Slav tesiri altrnda kal.mrg olduiuna igaret eimekte ve demektedir pi to ::
.Srrplann, Tiirk fatihlerle beraber Macaristan'a derin surette niifuzu ve'
kalelerde muhaf,azakuvvetlerinin ekseriyetini tegkil etmesi keyfiyeti;
Balkanlar'daki Turk ordusunun, atalannrn dininde ya$ryan Islam olma'
mr$ Srrp elemanlariyle dolu olduiunu dtigiinmemize imk6,n vermektedir" tl.
Osmanh devletinin yrikseligini saihyan d.millere derin bir surette'
niifuz eden P. \il i t t e k'in goriiqleri hususi bir yer tutar. O, hergeyden
evvel Osmanir devletinin u:c gdzi dealeti karakteri iizerinde durur ve:
bu gdzi devletinin mengede tdbi olduiu hususi bir ac ktiltrird'niin, Osmanltlart, fethedilen yerler halkrna tam bir miisamaha iEinde yaklagtrrdrirnt ve kaynagmayl kolaylagtrrdrirnr soyler. "FAtihlerin gAzi karakteri sayesindedir ki, ne Anadolu'da ne de Balkanlar'da bir ktltiir
inkrtar olmamtgttn t2. Aynr Alim Su vakraya da dikkati gekmektedir::
'
'
6 N. ior ga, Histoi,re d,es Etq,ts balcaniques, Faris 1925, S. l-2.
o Aynr eser, S. 6.
7 Aynr eser, S. 25.
8 Aynr eser, S. 26.
I Aynr eser, S. 32.
10 L. Iladrovics, Le peuple serbe et son dgl,ise sous Ia domination.
turque, Paris 7947, S. 45.
11 trIadrovics'in zikretti$i srrp yazarlarr, J. N. Tornig, I(. Dragonovig,in yazrlannr rnaalesef . goremedik.
72 P. W i t t e h, Deur clzcr,pitrg:,s de I'hi,stoire' des Tui'cs de Rowm; Byzantion
t. xr (1936) S. 315.
M,
li;.
210
l{atil inalcrk
, ' .,.t.' .:l
<Osmanlilann taarruz ettikleri memleketin medeniyetine o derecede
intibak etneleri, akritoi'larrn (Bizans hudut askerleri) kitle halinde on' Iuru iltihakrnr ve hisarlarrn ve kuguk gehirierin kendiliklerinden teslim
olmalarrni daha kolay bir hale getirmigtir, re. Fakat yine o, btiyrik ffituhattan sonra merkezi devletin, hrristiyan tebaanrn kendi dinierinde
kalmasrnr, rnali dugunceierle istedigini, fakat boylece bunlardan idare
ve ordu'igin istifade imkAnrnr kaldrrdt$rni, buna mukabil gazilerin isl6,miyeti yaymrya gahqtiklannt, deopirme mtiessesesinin ise bu iki ayrr
temayiiiu uzlag lrrdrirnr soylii]or {4. Buna mukabil miili Turk devletinin
teesstisrinden sonra bizde yayrlmrg ve kuvvetle tutunmuE olan bir gott$, Osmanlr imparatorluiunun, kuruiug devrinde, yani XV. aslr ortalarrna
kadar tarnamiyle Tiirk unsuruna dayanan bir devlet olduiu faraziyesidir {5.
Osmanh devleti uzerinde en son yazrlmrg eserlerde dahi, mesel6.'
XV. aslr Csmanh imparatorlu$unun XVil. asrrdekinden derin gizgilerle aynlmr;. olduiu, bu iki devrin ana temayulleri ve muesseselerinin
bazan hen^ren aynl kisve altrnda tamamiyle f arkh mahiyet taqrdrir,. ta.
rihi gartlann busbttrin ayn oiduiu anlagrlmamtg gortinmektedir ro. $u
muhakkaktrr ki, Osmanh tarihini muayyen devirleri iginde ayrr ayn
alarak her devri kendi gartlan ve zaruretleri iginde gosterebildiiimiz zaman, o kadar tezadh ve karrgrk gori.inen vaktalar bir vuzuh kazanacakttr.
XIV. ve XV. asirlarda Rumeli'de Osmanh futuhatrnrn hangi gartlar altrnda, nasrl gergeklegti$i, eski nizam yerine kurulan nizam ve gelen
fatihlerle ;,zerli ahali arasrnda miinasebetler ve tesirler meselesi yukar
rrda gorduiumtiz gibi bazr dlimler tarafrndan agrkga vaz' olunmakla
beraber, bilhassa eldeki kaynaklarrn yetersizliii sebebiyle tatmin edici bir cevap bulamamrgttr 17.
13 The ri,se of tlte Ottoman empdre, London 1938' S.
-42:
14 Mez. eser, S. 49.
ontln, De la ddfaite d'Ankaru d, Ici pri'se de
bak.
-T{eza
Constanti,'nople, Revue des Etudes islamiques, 1938, cahier I.
16 Bu likrin agrrr bir milcldfii Amasya Tari,hi (is[anbul Lg27-1330) miiellifi
H. Hiisarneddintdir.
16 i. H. TJzuEnqarSrIrtnrn Osmanh clevle[i tegkilAtrna d.air Tiirk Tarih
Kurumu tarafrndan yayrnlanan eserleri, (Kapt kul,u oc:alclart I-It, Ankara 1943'
Merlcez ue Eahriye tegkild,tt, Ankara 1948, Saray teglcdld'tr', lAnkara 1945) baghca
bu noktad,an.tenkit olunabilir. Saray teglci'ld'tr, hakkrnda D. T. C. Fakiiltesi Qur'
gisi'nde yazcirSrm y^7rya (Ciit V sayr 2) -bakrnrz. Son zatnanlarda grkan Osmanlt
tegkildtrna ait bir eserdecle, H.A.R. Gibb veII.Bolven, islami,c society and'
the West, London 19b0, nuhLelif de.virler arasrndaki farkhhk daha ziyade nazarr
itibars altnnamtgttr.
L7
F. Babinger,in
eski Osrn?nlr bey aileleri
ve mengeleri
Dugantdan Osmanlr imparatorlu$una
zLL
Agairda, II. Murad ve Fatih Sultan Mehmed devrine ait timar 've
tahrir defterlerine gore {8, Balkanlar'da Osmanh yayrhsrnrn tamamiyle
muhafazakir bir karakter tagrdrirnr, drri bir fetih lt" yerleEme bahis
'mevzuu olamryacairnr, eski Rum, Srrp ve Arnavut asil srnrflarr ve askeri
ztimrelerinin yerlerinde brrakrlarak rniihim bir ktsmrnrn . htristt gan ti:mar - erleri olarak Osmanh timar kadrosuna sokulduiunu, XV. asrrda
Osmanh devletinin higbir gekilde bir islAmlag[rrma politikasr gutmediiini rakam ve delilleriyie gostermiye Eahqacafrz. Fakat buna geE;meden once, burada, bugiine kadar malfirn olan kaynaklarda mevcut
dikkate deier kayrt ve igaretlerin de girndi daha agr k bir mAna ka.zandrklartnt soylemeliyiz. Esasen bu eski kayrtlar, araEtrrmalanmrzrn
.konusunu devletin baglangrcrna kadar gottirmeie mrisaade ettikleri
.igin de hususi bir ehemmiyet tagrrlar.
Anonim Teodrth-i At-t Osman'\a{e Agrk Pasazade ve Nepri'nin
'birlegtikleri
en eski Osmanh rivAyetinde bu gibi kayrtlarrn minalarr
.agrktrr: Osman Gazi ile daha ilk zamanlardan itibaren ig birligi yapan
' kAf irleri nin tekvuru K oze Michael bu
u Harman-kaya (Chirmenkia)
'
qekilde hareket eden' yegAne yerli hrristryan beyi deiildir. Mesela
Osman'rn Tarakh - Yenicesi'ne yaptrir bir akrnda gu h adise zikredilir:
.i:r s Gsl asstf s-ltt. op 4;:rl^:i1l ,;i a-lF 4'^'€ s)-,rV (;isj*) !1 Jrlp
fJ-f,l .lH,:*- 4t | ,;l ,-lf' o cSs.,ls Jt( ,,-jlsl s. "iJl.;l ,J1-r,'l Jk-,I ?rt-l ;'Ul
t.-a.+a.
Yerli hrnstryan beyleri ile igbirliii sadece ao cJ.{l Jp 31 4-,Jr4.,
"ilF
'(Ewrenos-oghlu, Timurtag, Turakhan-oghlu, Qarly-z6,d.oler, Vichal-oghlu, Matqoqoghlu) hakkrnda aragtrrmalan (bak. AnnaIi, Publicazioni dell'istituto univer.sicario orientale d.i Napoli, Nuova serie vol. 1(1940), s. 11?) genigletilmek lAzrmdrr.
Evkaf Umum Mild. Argivi ve Bagbakauhk Argivindeki eski tahrir clefterleri bu
mevzuda gok mrlzerne ihtiva etm:ktedir. B'ah; T. Gctkbitgin, XT. ae XT|L as?,r,larda Edirne ae Paga Liaastndalci has-mulcataa miillc ae ualczf lar, istanbul 1952.Babinger'in gu tedkikini maalestf gtirem.edik: Beitrcige aur Geschi,chte cler Tiirken.lterrsehaft in Rurnelien'(L4. und 16. Jhdt.) Brfinn-Miinchen-Wien, 1944.
18 Bu gersib def Lerter iqin bak. O. L. Barkau, Tiirkiyecle Imparatorluk cleuirIerinin nif'us ue clra,zi, taltrirl,eri ue hakana mahsus istati,stilc d,eferleri, iirtisat
Fakiilceei Meamuast, Cilt II (1939-1g42), vs [I. Kun, Aurupad,a'ki' Osmanlr, yer-acl-.
Jart, Tiirk diti ve Tarihi hakkrnda aragLrrmalar, Ankara {.951, s. 83. vd,
le Anonim Teud,rih-i At-t Osman (Die attosmrnischgn anonymen Chroni.lren, F. Giese ne$r. Breslau L922, yine onrn, tvIOG, I. s.49, P. Wittek, Zum Quellen problem der aib ola. Chron..Aynr yer,77). Orug, Teu6,rih- t At-t Osnran (Die
f riihosmlnischen Jrhrb'ichlr dls Urudsch, F. B tbinglr n0gr. Hannover l92is), ne$red eni n rnukatl,le mesi.
' 20 N eS ri, G.ihd,nntimd, (Die allos.nanischs chronik des Mevlana Nlehemmecl
f{ls,3hri), Th. ilItnzel'in hrzrrltlc gatrSmal:rrtna gcire n:greden F. Taescbner, I, Girig ve M;nzal niishastntq mebn.i, Lzipzig 1961, s. 28.
Halil inalcrk
ibaret deiil idi. Osman Gazi'nin yine ilk
r+- yr-l c.'ltl & ,lJ 6)F :sls;)l-- G)# 5,2;L y{l ,f; 4i- trSD
.(- Jrl
t(g;.:113 ,_l'rl
G.l J. ,l)v\r
o*),r
qJJ^,
*KJ j'r,l Jl +[. el
&t ytl; *-(J
ltl
.l-r-f; Jrl
:s )-p o-!
tt-tfu 6J
21 q-L.*J.rl.f;;\- c,U'J-rJt-f ,;*-l
af-i ;J:f-ir yr-l c^"ltl yr.l'lLi:-,I ,gtSss* -,JtrF
Fakat Osman'rn hizmetine giren bu tekvurun musluman olduiuna
daii' bir igaret yoktur. Diier taraftan yine Osman zamanlnda, daha
1305 de bir Katalan mufrezesinin gelip Osmanhlara iltihak ettiii hakkrnda Pachimeres'in verdigi malfimat da dikkati Eeker22.
Eski Osmanh riviyetinde Orhan Gazi zamaruhda tekvurlann ve'
"kifir sipahilerin,, Osmanhlara iltihakrna dair bagka kayrtiar vardtrO, daha babasrnrn saihirnda iznik z:c'unda yaptrir seferlerden birinde:
,jr L- )) li1 6:J- {6tsxifff *);(i g'33: rs)sr gi;L- Of '; ,'{ s^'f>'
(\
'
23
(d{r
JJdr,jl
abf -. ih ,s}:l -
-rT
.f,F
J
,r_*_l
tnl o-ufst* - Hisaln beyi
teslim olmamr;trr. Fakat Osmanh fetih usulunu gosteren bu teklifin
mahiyeti dikkate . deier. Orhan, bey olunca itaat gosteren birgok hi-'
sarlarrn tekvurlarlnr yerlerinde brrakmrgtrr 2a. Keza Bursa kalesinin teslimine 6mil olan ' "Bursa tekvurunun veziri ,, Osmanirlarrn yanrnda
kaldr 25. iznik f ethi srrastnda ?{ +lr:-,1 .t$-' :b ,-r*!>j J.rPl 6;r(rt
2B (yr-l
J|.j:-,t -;= +L;-el +lil'- r^& ,-*zf .f F ;ft - Bu sonuncu kayrtta
Kdf ir sipahiler'e bilhassa dikkati Eekmek isteriz, iznik'te olan
tabii bagka ta:'aflarda tekerrur etmekte idi. Orhan Gazirnin oilu SriIgyman Paga, Gelibolu yinmad,asrna gegince - .l};br. dJV i-,L,- ,g>
<<-h-:sst-:-/:l j*zz'
Orhan ve etraflndakilerin hrristiyanlara kargr nq kadar miisamahak6.r davrandiklannr 1355 de Osmanlrlann eline esir dtigmiig olan,
Seltnik bagpeskoposu G r e g o r y P a I a m a s'ln mektuplan 28- agrk bir
.gekilde gostermektedir. O, her yerde hrristiyanlan tam bir serbestl.
2l Negri- Taes chner,
36,
e k, The rise..,1 s. 42.
Pa$azade, AUnogri,27,
' 2* 6a-r-ti;r& ""y- fiir1.(,yr-lea.l!;lir iB.pl (Negri-TaoBchnbr,46); ke-.
za Ki rm a st i hdkimesi ve kardoginin yerlerinde brrakrldrpr hakkrnda N o g r i :.
Taeschnsr r 4T.
2s' A grk P aS azade, s. 30; Negri-Taeschnor, 39.
20 Ne Sri-T aes C hner, 45.
.
f-:;31;l ;rj St);zs rl1, <-il- ;l.a,$- !-)vf "'
.
22
Bak. P. W i t t
23 Agrk
<6:;!1;1e .u.ljL, d{,. 4rtrLL^ - (Agrk PSzd. 41).
. 27 Asrk Pasazacle', s.48; Negri-Taeschpet,50.
28 G. Arnakis , &regory Palamas arnong th,e Turks and, documents of'
his eapttaity as ltistori,cal sources, Speculum, Yol. XXVI, No. 1 (1951).
Dugan'dan Osmanh imp.aratorlu$una
I
iginde gcirdu. Orhan'rn oilu ismail, hrristiyan dini hakkrnda ona serbestqe bazr sualler sordu. Sonra bizzat Sultan Orhan, Palamas ile
,ulema arasrnda umumi bir mrinakaEa yaptrrdr. Bu munakagayr Or.han'rn rum doktoru Taronites zaptetmigtivso. Toplantrya riydset
eden Balaban (Pulupanis) hrristiyan din adamrna $u suaii sordu:
'nBiz sizin peggamberinize inantgoruz, siz neden bizimkine inanmrgor'
sunuz? r, BunCaki uzlaqtrnct eda dgikdrdrr. Palamas'rn bagka bir mti'
,nakagaslnr birisi poyie bailadr: <Bir zaman gelecek ki, hepimiz f ikirIerimizde birlegecePi.z>. Bilhassa dikkati Eeken bir nokta da qudur ki,
,bir Osmanh gehri olan B i g a ( Pegae ) da Palamas, eski Bizans
.hetaeriarch (general )r Muyrozoumis'i mahallin en niifuzlu bir
:qahsiyeti (subaqr?) olarak buldu 3r.
I. Murad'rn ordusunda, haracgtizAr beyliklerin gonderdikleri miihim miktarda hrristiyan'yardrmcr kuvvetlerin bulundugu mal0mdur32.
Yalnrz Anadolu seferlerinde deiil, Kosova meydan muharebesinde (1389)
,dahi Osmanh saflannda tabi hrristiyan kuvvetleri vardr z sV jr>
'ou..,J-,1-,1 ;L
6ole #l-- -r J-r^;*f Jirl -tL ol'lz {"}rlV sl:-f drt 6)s'".
Timur'un tarihcisi Nizamuddin $n*i'ye gore, Yrldrnm Bayeeid, rakibinin kargtstna, <gttaglart ,ue kdfirleri" koymuqtu 3{.. Ankara
sava$rna yalnrz Srrp askerleri deiil, Arnavut beyi Coia Zaccaria
gibi bagka Balkanh beyler de igtirak etmiglerdir 35.
Yrldrrim. Bayezid'den sonra Osmanh ordusunda h r r i s t i y a n t i 'mar-erlerinin, voynuklarrn ve diier askeri gruplarrn ne ka.dar mtihim bir yer tuttuklannr aqafrda doirudan doiruya Argiv vesikalanndan oSreneceiiz. Fakat burada, 1432-1433 de , Osmanh ulke,sini ziyaret etmig olan bir Fransrz'rn dikkate deier mugahedelerini nakletmeden gegemiyeceiiz. Bu Fransrz, Bertrandon de
La Broquidre, II. Murad'rn ordusunda Srrp despotunun gonderdigi
3000 sipahiden bagka Arnaviudluk'tan ve Bulgaristan'dan bir gok htristiyan askerlerin bulunduiunu soyler 36. 7439 da Floransa }<onsilin-
-i.';
F..!.";
#:.
'l'.,r,
i...
i',': :'
:i:.':
:::1,
i
q
1.,1.
r::i'
-j",
'
.'t.i '
'l!j,:
,1.:i:,.
J;a
.,:.
213
.
_
l
30 Arnakis, mez. mak, s. 108.
31 Mez. mak. s. 106.
32 Bak. Ne$ri-Taeschner, 63-64.
33 Ne$ri-Taeschner, 66, 73. -- I(arqrla. Gibbons (Tiirkqe terc. Ragrp
Hulusi) s. {51.
34 l-loiJl .,r)lr*1. r:" y. :l: -*-y- t)
{r\l ) &Ea .st" ,(J J_l ,lilia ;:-rti _\,_i! r:.1&,>
qtt(.1# ;:!r ,-*s-{s tset ,.;etl {.ol 6t^ ,Gl t, (Zaf.ernama, 6d. F. Tauer, Monog. Arch.
'Orient. vol. V. Praha 1937, s. 255). Meghuf Marko Kra I y evi g 1394 cle Eflak,ta
'Osntanlt hizmetinde ohniigtiir (bak. Mdlanges H. Grd,goi,re, Briiksel 1949, s. 668).
3s Jorgsr GOR, I.331.
36 oet de 1tarn6e clui fu dernierement en Grece, une grant partie estoit Cres{iens; c'est assavoil que quant iI mande le dispot de Servie, il envoye l,un de ses
Halil inalcrk
214
de Trirklere kargl bir hagir seferinin imkdnlarr tizerinde bir rapor veren Jean Torzelo da, Padigaha tabi 50 bin hrristiyandan bahis ile
bunlann isyana hazrr olduiunu kaydeder 3?. O, bununla griphesiz Padigahrn btitrin hrristiyan tebaasrnr kasdetmemigtir; yukandanberi Padigaha tabi kuvvetleri srralamaktadrr. Bize gore bu elli bin hrristiyan, padi'mrigahrn tebaasr olan hiristiyan askerlerdir ve bu rak?D, ne kadar
balagah olursa olsun, Osmanh memleketindeki hrristiyan askerlarin
ehemmiyetli nisbeti hakkrnda bir fikir vermektedirs8.
'
#'{6
Argivde, vaktiyle Srrp Dugan imparatorluiu srnrrlarr igine girmiE
olan hemen bti-crin bolgelere ait XV. asrr defterleri mevcuttur.
Aragttrmalanmrza T e s aly a'dan baglayacairz. Elimizde T r r h al a
Livasrna ait iki defter vardrr. Birincisi H. 859 (M. 7454-1455; ao ikincisi H. 87t (M. 1466-!4671aa tarihinde yazrlmrgtrr. Boylece bu bolgeye
ait en eski defter fetihten ancak altmrg yil kadar sonrasrnr gcistermektedir. Bu dafter, Turahan Bey oilu Orner Beyin sancak beyliginfils aocompaigni6 de IIL,n ohevaulx de service et aussi d.'autres ass6s cl'Albanie
et de Voulgairie qui sont Cr6stiens lesquelz n'osent dire Ie contraire et sont.
pluseurs esclaves qui vont h Ia guerre qui sont Crestiens.,.) (8. de La Broqu-
i b.re , Toyage cl'outrerner, Ch. Schefer negr. Paris 7892, s. 1'85).
37 .en oultrc ces seigneurs cy, il y a plus de cinquante mil hommes chrestiens qui sont subjectz.aa Turc et incontinent qu'ilz verroyent la puissance des
chrestiens se''rebe]leroyent contre le Turc et seroyent ceulx qui plus le destruiroyent, et oultre ious ceulx cy, iI y a une grande multitude de chrestiens subjectz au Turc par tribut.." (8. de La Broquibre'de zeyil s. 265).
' 38 Yine Torzelotya gore Padigahrn biitiin askeri kuvvetleri 100.bin stivari ve'
20 bin piyadedir (Aynr eser, s.262-263). Broquibro'e gore (s. 185) os'iU veult fait grant arm6e, tel qui le scet bien m'a dit qu'il trouvera bien VI XX mil
hommes en la Grece, mais qu'il les paye de ieurs gaiges, clest assavoir VIII aspres
pour hommo b cheval et V pour homme de pi6; et de ceulx cy, rnta l'en dit que
les LX mil soron
L bien snFpoint.>
3e Bagvek6,lei Argiv$Umum Mtidtirliigii, Maliyeden miidevver defterler, rDlrvakkat tasnif numerosu 1.67, 230 varak, taur, ebadr LU29. iTimarlarla beraber
reyanrn adlarrnt, vergilerinin mfrfredatrnr bildiren bir mufassal tahrir defteridir.
. .' !Ll:17 ;.1 ;ti.r.F 6Lb*Jl . . . otjr"! .K* "fdL;.; L+* -r,i.r ;;3- o
Mukaddemesi :
" Cts'ts' : +*i .l g"L f.tV O . .. . . el; ci\L -trs a.l .4,. :ln, o5i)r.c:( .r7
40
Bagv. Argiv., Maliyeden miid. def., muv. tas. numerosu 66. Defterin ba.
grnda sahifeler karrgrktu, ebadr 11129, timar icn:aI defteri; $imdiki $cildinde yedinci varaka gitmig olan mukaddemesinde: "L:rL ;L'0,. ,f 4U.r ot-;'l o1).1 JE .ti3, >
qrjrJ.r^l i:*J... .rj.,rrl ,-r. et J";. ol,-trl o--F... 8l^rltru itrJt;ttLJr...
u jts'ls.9
r:41
.,
1?
l;
I
Dugan'dan Osmanh imparatorlu$una
275
de yazrlmrq olup Trrhala ile beraber Fener (Phenarion) ve Agr a f a *vilAyetrlerini igine almaktadrr. Burada timarlartn taksimi $u $ekildedir : 1 Mirliva h3.ssr, Trrhala vilAyetinde (nihiye) 79 egkinci timan, 24 rniistahfaz timan, Fener vilAyetinde 1 subagr hAssi, 60 eEkinii timarr, 9 mtistahf az timan, Agraf a vilAy etinde 1 subagr hisst, 7 e$-
kinci tirnan.
Yektn 782 timardan 36 sr hrristiyan sipahilere aittir. Bazr
tipik misd,ller vereceiiz: ,Timdr-t Dimitri oeled-i Mihal, kadtmt sipdht o\lugmust 4'1. Yine Trrhala'da * Timdrt Mustaf a ae Petros bird,d.er-i o, ealdd-t Mikira "-+ mtipte,rek niibetge egerler> 42. Trrhala'da
Timar-t lglaoa "3)til ae Dominika oe muzerak llsi. ealdd-t Mikira>
"
* Timdi-t Paolo, Mi/<i,ra' nmfno{Iugmug, kar day Pa;a-gigit goziin gkarmtlt gozs.tizdiir, gilda bir e;kinci aerirmis, {3. Son riq misAlde Mikira
oiullannrn timarlannr goriiyoruz. H. 871 tarihli defterdb Mikira-ili geklinde
adlandrrrlan bolge, bu Mikira'ya nisbet ediimig olmahdrr. Mikira'ntn, Osmanhlar memleketi fethettikleri 'zaman, onlara iltihak eden bolgenin
eski hAkimi olacairnr tahmin ediyoruz aa. Sancak'ta H. 859 da gordiiiumuz bu 36 timardan gayrlsr, Evrenuz B.y yahut Turahan Beyle
beraber gelmig kimselereas veya guldm-r mirlere (bey-kullan) ve Kapu-kullanna verilmigtir 10.
H. 871 (M. 1466-1467) tarihli icmal defterine gelince, son sahifesindeki htilAsaya gore timarhlartn vaziyeti g,udur z "Liod-i Trahala:
zatmdn 22, kudat 6, sipdhtgdn 343, dizddrd,n ma' merddn-i hld' l9l ,
oognuk 103, gamok 203r. Ayrrca L i v a d y a'da 24 Arnavut katune'si
i s t i f a nAhiy6sinde 34 Arnavut katune'si vardrr 47. Bu tarihte sancakta
41 Varak t7g.
42 V. 234.
/
:
4s v. 236.
44 Bak. aga$rda not 91.
46 "r-C;r^,,;Je r*t^Jl lnf ,Ls-"-.<;ir;Ls--u
+. *lll cl. -r'lrt t6a3e..il3 dt-" rk-o
"if
dl=-.y
,il,rl*,- slt- ,-Ul t{i, f : ,-Ftr +.
tYl y. .:.t a[.;j] (.,ir_t ;rC""l :J.ly ,s,Ue .,rLt (
(Aynr def ter, s. 134) ";,[it ;'Ly' 3^t-g-# r.Fr_t
46 Bu arada Tiirk adr tagtyan bir hrristiyan timar-eri dikliati gekrnektedir,
jK -lS o (V. 105 b).
kayit aynen gudur : o ,.r.1l-r rJ:
'i$-r-t'a7 Tebalya'da Arnavnt kolonilerinin
mevcudiyeti, 1330 tarihine d^o$ru Arnavutlrr$un $tefan Dugan tarafrndan fethi iizer'ine cenuba dogru baghyan Arnavut
gcigilniln bir neticesiclir (bak. A. A. Vasiliev, H'is..de l'Empire byzanti,n, Paris
1932,II s.295.). Trrhala def Lerlerinden XV. asrrda Tesalya'daki Arnavut ntifusunun
mthtartur oldukga srhhatli bir gekilde tayin etmek mtirnkrindiir. Bunlar ekseriya
katunelerhaiinde teghilAtlandrrrlmrg olup hususi bir statliye tdbi idiler. Sonradan
aynr bolgede gtiriilen ve bilyiik krsmr hrristiyan Arnavutlardan m.iirekkep Armatollafrn mengei bu Arnavut katuneleri olmalrclrr (Aruratollar igin R. Anheg*u:"
216
Ilalil
inalcrk
23 nAhiyet sayrlmaktadrr (bunlann arasrnda, Mikira-ili,
kuzeyde
Platamona (bugiin Platamon), guneyde I-ivadya (bugiin Lebadea), Lodorik (bugun Loidorikan), merkezde Domeke (Domokos),
Q a t a I c a (Phersala) vardrr). Omer B.y haia sancak beyi olarak gorrinmektedir 48. Butiin sancak dahilinde yukanda gosterilen 343 sipahiden 20 si hrristiyandrr ve bunlar da ancak dort timar tasarruf
etmektedirler. Yalnrz izdin (;-:jl - Zeytuni?) kalesinde topguluk eden
ilandari yalnrz baqrna bir timar tasarruf etmektediriac. Daha once Todora oilu Diinitri tek bagrna bir timar tasarruf etmekte iCi 50. Trrhala'da es],:iden Petro'ya ait olan bir timarr qimdi, F{.871 de uq oiiu
51. Bu
mugterel<er., tasarruf etmekte ve nobetle sefere gitrnektedirler
suretle timarlaln muteakip i:esillerde kuEuk irisselere boiundtig'tinti
goruyoruz ki, bu umumi bir cereyandtr. Bu yirrni hrristiyan sipahiden '
bapka 19 iimar da babalan hrristiyan sipahiolan nev-miisiumanI a r a aittir 52. Bu aded, daha bu tarihte, burada, hiristii'3;^ sipahiler
arasrnda islS,mlagmanrn oldukqa ilerlemig oldufunu gosterir (Babalan
hakkrnd4 hususi bir kayit bulunmayan iki nev-rntislumanr yukarrdaki
yekfina idhal etmedik). Nihayet FI. 873 de bir nF r e n kr mtiiiecisine
verilen bir timara ait kayrtlar bilhassa dikkate de$er. Bu kayrtlar Barak'a ait timann uzerine derkenar oiarak yazrlmtqtir : I - <Hizmete
gelmed.iliggin Frenkten kagup gelen Gilibertes Kangilargus ,ty-b;'
'.r1{
a aerildi, eger, fi / 5 Rebtitdhir 873 de, inctiliz; Pesa sencaprna eser>.
Bu nzezl<fir mtisltimon olup adt Ahmed konulup Eine ber- karar
ll
"
mukarrer clundu, tohrire" ft ead.sd-i Muharrem selTe 875 der Agri'
boz, 5!.
H. 859 defterinde adlannr gorduirimiiz hrristiyan sipahilerin H. 871
de yeni durumlarlna gelince,
bu
hususta yalmz bazr tipii<
misAll.er
Martol,oslar ltakkmcla, Turkiyat l\'Iecruuasi Ciit VII-VIII (1942), 29? vcl. liarune
igin B. Djur,ljev, Ef lctk kanzrnzr, halclczncla lctigiitc bir izuh, TFIII\{ (1939) s. 186.
Arnavutlar igin aynt t,dbirin huiltrurlrnast onlarrn da Eflahlar gibi gogebe olrnasrndan ileri gc+lurig olsa gereh. Fakat Tesalya ,sehir'lerincle ayrlca Arnavut rt;ahalleleri d.aha XV. asrrcla mevcuttu.) - Ayni Ali'nin liaafcni,tt'ine gore ('lasvi;'-i trfkA,r negri s. 40) XVII. asrr baglarrnda Trrhala'dt 36 zeintel ve 439 timar varclt.
48 1{73 tle Uzun I{irsan bege esir drlrsiii (Negri-Taeschnei'210), Oiner be$ 14Bg
de henuz hayatta idi (ASrk Pagaz. s. 237).
+e Varak 63 a.
60 V. 6ir a.
61 V. 13 a.
62 Mese16, z T,imar-i, n[eltnzed, ae Ali,, neu-nz'tisl'ilnzan, aeledd,n-i l(ulcrs' o.t;.)),
"
(V. ?5 a). * Timar-i, ll[ustaf a,, neu-nz'tisliimccn, ueled-i F'tlcttt'i,'tzo e. it]-s " (V. 78 b)'
.Ze(tmet-i, istir (*-t) der tasamztf -i Hr,zzr bey bin Trulkagin cl-:'v)tt " .
63 V. 41 a.'
Dugantdan Osuranh intparatorluguna
277
iizerinde duraca$rz: H. 859 da Trrhala'da Bogoslav'In Boga, Pelegrin
(gr-At\'y.) adir gocukiarr bir timar tasarruf etmekte idiler. H. 871 defterine gore, bu timar bir arahk, Bogoslav'In miisliiman olan oilu Ali'
ye geEmig, oDdan sonra onun kardeqi Mustafa'ya intikal etmigtir'. Mustaf a bu timarrn yarlslnl tasarruf etm ekte, obtir yanslnl Pelegrin'in
oiuilarr Gon ve Grrgor ( sr* s ;:f I tasarruf etmektedirler (Bu son
ikisi ndbetle sefere gitmektedirler). Yultarida H. 859 dan once muhim
bir .Sahsiyet (bir yerii senyor?) olarak tanrdrirmrz Mikira'nrn oiullarrna gelince, bunlardan yalnrz Miicira'nrn oglu lVlehmed'in oilu isa'ya
rastlamaktayrz. Bu Mehmed, Mikira'nrn FI. 859 da hiristiyan adlariyle
gordiiiumuz oiuilarrrrdan biri olmahdir. H. 859 da Trrhala'da timar
.tasarruf eden Klazinos (?,riiX) oilu Miho'nun. ofullan Ostoya ve
fuiirag (.il+" r !:-:l), bir bagkasiyle, Gin'in oglu nev-mrisliiman Ahmed'
le mugterek bir tirnar tutmaktadrrlar 5a. Mikira gibi Kravaldi (r.E-'l:1;)
n6iriyetine adrnr vermig olan bir bagka biiyiik sipahiye de rastlamaktaytz.
Cnun miisluman ol,an oiiu Halii, I(ravaldi nAhiyetinde biiytik bir timar
tasarruf etrnektedir. O, H. 872' de olunce timan kardagt Yusuf'a verilmigtir. Aynr tarihte Fener subagrsr olan Hasan b"y bin Zenebig 55,
herhalde Giiney Arnavudluk senyorlerinden rneghur Zenebissi'nin 66
oilu olmalrcirr. Trrhala yoriikleri beyi de Ef endre oilu ilyas beydi 5?.
Agtin oilu Yakub b"y, Suvalak (Jilss*) zeAmetini eiinde tutmakta ve
kardagr Mustafa b"y de Trrhala'da bir timar tasarruf etmektedir. On-larrn babalan Agtin, Arnavudluk'ta Agtin-ili'ne adtnt verrnig olan biiyiik bir Arnavut senyoru idi 58. Yukandaki misailer, Hrristiyan sipahiierin musltirnan olmug, yani tam mdnasiyle osmanhlagmrg ikinci nesIini tegkil etmektedirler.
Trrhaia sancairnda miihim rniktarda Vognnk'un rnevcudiyeti de
(103 voynuk,203 yamak) dikkati gelcmektedir.
$imdi II. Murad devri soularrna ait bir icrnai deiteriyle gimale
-o4
V.
157 a.
s5 V. 36 a.
b6 Zeu.ebissi,ler igin balr. A. Geg,rj, L'Alba,nie et l,,inuas,i,on turque au
XYe siDcle, Paris 1937, s; 28.29. Jorga, GOR, I 303.
67 Efendre oglu Uiriur buy, Arvanid-ili defterindel<i bir lcaycle gore (320. ti111ar) I. h{eirured zamantnda Ahgahi.sar rnuhasaras;mda buinuclu. Onun o tarihto
Alvanid'ili Sar:cali beyi ohnasr kuvvetle muhfenieiclir. Efendlo o$'lu Umur beyin, oglu l{rzrr bey. II. }'luracl devrinde I(rrgeva (I(rgevo) da bir tirnar tasarruf
etuiehte icli.
sB I-I. 835 talihii Arvanicl sanca$r defierii:cle (bak. agagrcia not 88) Aostin-ili
gegrnektedir. A g t i n o $ I u Y a k u b, $e)rzade Cetn'in lalast olurrlgtut.
.
218
Ha1il inalcrk
doiru, Makedonya'ya gegiyoruzse.
Baqr ve sonu noksan.olan bu defterden elimize geEen pargalar, vilAyet-i Timur-hisar (Serez gimali)
nAhiyet-i istef ;inye (tl,-t), ndhiyet-i Kaloyan ve Neyrekop,
voy nuk&n-i vil 6yet- i K al oy dD, nAhiyet-i K oprulu, vilAyet-i
Kastorya (f;*f) krsrmlannl ihtiva etmektedir. Timur-hisar kasabasr .melik - til - viizerA, Z a g an o s Paganrn ze6.metidir. Nevrekop, Koprulu (Veles) ve Kastorya (Kesriye, Kastoria) gibi birbirinden oldukga
uzak olan bu bolgelerde topian luristiyan sipahilar eiinde 1,4 timar
vardtr. Bunlard an alir tanesi kadimt iqaretini tagrmaktadrr. Timarlardan bir krsmr baba ile oiullar arasrnda mugtereken tasarruf olunmakta ve bunlar nobetle sefere gitmektedirler. MeselA Dimitri'nin oiullarr Kubrin ve Prbo (t.s, : ,r-t.f) bir timar, Duka ve karCagr Kaloyan
bir timar, Dukagin ve kardagr Pal (J! o..afc;-'; bir timar, Milko ve
oiullan bir timar tasarruf etmektedirler. Timarlarlnln miktan fazla
deiildir (umumiSretle 2000 den agaii). Burada da hrristiyan sipahiierin
ihtidalar neticesinde azaldrir anlagriryor. Defterin tahriri tarihinde ug
timar (Musa veied-i Petko, Bayezid veled-i Agustos ve Umur veled-i
Todoros timarlan) muhtedi sipahiler eiindedir.
Kaloyan viiAyetinde aognuk'\ar vardrr.
At$ivde bu mtntakanrn gimalinde Srrp devletinin beEiii olan Eski
S r r b i y a bolgesine ait FI. 859 tarihli bir mucmel def ter del bulun-
maktadrr00. Yeleg (d-), Izvecan (r.rjt ZveEan), Hodidede
("':16;r;o Hodidyed), s e ni ca (*- senitsa), Ra s (.r-lr), Uskilp
(Skoplie) ve K a I k a n d e I e n (Tetovo) nAhiyelerini ve .tAbilerini ihtiva
eden bu bolgede hrristiyan sipahiler eiinde 50 timar vardrr. Hrristiyan
sipahilerden ug lanesi "kadimi tirnar-erir, sekiz tanesi i s a b e y <hizmetkdrt" olarak igaretlenmiqtir0r. Btzzat ishak bey oiiu isa b"y
bir briyrik hrristiyan aileden geliyordu 62 ve herhalde durumu bir san5e BaS. Argiv. Maliyeclen nirlci. def., muv. tas no. 525 ve 250.$irncii ayrt ayrr
ciltlenmig bulunan bu iki clefler aslincla aynr bir cleft,erin pargalalclr. 525 no. lu
defter ilk htermdrr. Defter, bir tirnar icmal clef[eridir. Bagr ve sonu lohsand.rr.
If. I{urad'tn eon zamanlartna ait olclugu H. 849 tarihti clelkenarlarclan anlagrlmaktadrr (9. 25 de bo1'1u bir clerkenar var).
60 Bagv. Argi-'r. Maliyeden rniid. def. muv. tas. no 544, 31? sahife, sonu noksan, ebadt 11/29, ti:nar iomal defteri. Mukadciemesi ! 6.:,o ) c:rilt,
eL- Jt rl, d)-;-o.a >
.
L.4tj
i[-.:I7[tLL
-rts
,_,(-L
AU.
SttL
t
.i!,.r"t
.rI:
;UJ\5
r
q,
s ttts s <l- J o)r
P...
dJI^
r--e
oitr'lt',
4t-r'
ir'*;
.
.'vsi.!..aL
: g.t
J-lit,grt- rllr-.!
"
u. ,), u--:r=lr.-,i';,t
6t MeselA: of imar-i Di,ntitri, hizmetlcd,r.t isa beyn oTimar.,i Brani,slaa, Iti,zmetkd,r-z isa bey, ,,Tirnar.z Branilo, hi,ametkdr-c isa bey
62 C. Truhe}lia, Di,e geschi,clttl,ich,e gruncllage der bosnischen Agrarfrage (Sa-
Dugan'dan Osmanh imparatorlu$una
2tg
qak beyinkinden yriksek idi: Kalkandelen miistesna buttin diier nAhi-]
yetlerde 189 timaidan 160 kadan onun taall0katr (gulamlarr ve hizmetkArlan) elindedir. Fakat bu timarlar umumiyetle gok ktigiik miktarlarda olup onun hislanndandtr. Ayrlca Kalkandelen'de yine onun
h6siarrndan 41 timar, hizmetkdrlan elindedirEs. isa beyin hdslannrn
yekfinu, Uskiip harig, yrlda. 763.000 akgaya ytikselmektedir. Stratelik
vaziyeti gok miihim olan bu boigeyi babasr ishak b.yden tevdrus eden
bu kudretli uc- beyinin maa$rnr XVI. astt da bile az sancak beyi
almrgtrr. Dikkate deger bir noktadrr ki, isa beye taallfiku olan Hr-
ristiyan timar sahipleri guli"m deiil, hizmetkar'stfatt taqtrlar.
Bunlann m.enqe'de raiyyet veya gulAm olmalart hatrra gelmez. Her
halde bir timar bulamadrklan igin dirlik iimidiyle is a b. y hizmetine
girmiE olan hrristiyan a s k e r i ler oimalidtrlar. Bir ktsrm hlristiyan
sipahiierin timar alamami$ akrabalan bulundufunu, f akat bunlann
askeri srnrfa mensup olduklari iEin her zaman timar almak imkAnina
sahip bulunduklarrnr biliyoruz04.
Fetihten yanm aslr sonra bu bolgede hrristiyan sipahiler hala oldukga yriksek bir nisbeti muhafaza etmektedirler. Bunlar arastnda zamanla ihtidalar oldufundan bu nisbetin onceleri daha yuksek bulunduiu guphesizdir. Mamaf ih def terd e ihtidalara ait kuyrtlar gok deiildir u5. Bu b olg ede hrristiy an sipahilerin timarlan umumiy etle kriguktrir.
Bunlann arasr nda yrlhk geliri 250 akEadan ibaret olan timarlara dahi
rastlanmaktadlr 06.
II. Murad devrinde yazrlmrg KrrEeva (Krgevo), Pirlipe (Prilip)
havalisine ait bir timar icmal def teri pargasr 67 yukanda incelediiimiz
Tiilkge ter;c. I(opriiltizade A. Cernal, TI{II'I I 58. - G. Elezovig, ShopsIcd isalcoai,ci i Paga-jigit l:eg, GSND XI (1932).
. 63 <t .t-:_jl 6lJK:rrl c,t.;j .1: .fJ!r aEJ\s ;1!J :-t, s{^" et. o-tc t\v,'.L;o " (Sahife
raje-v-o 1911,
1gg).
64 H. 8b9 taribli Tirhala def terinde (bak. not 39) 9u lcaytt diklrate deger:
ol$-r- <:.*{ ,;-,t;L .s:6).u- J.l-.-J1..;1.- ;,f ;n -J"bV ,)!r-,'! o-,.-J( s1fj, rj.!r-,21 6;L r,Ji.)3riJ i1r'i"
(S. eaS; ve bak. S. 28.
65 Sagrak o$lanr ityaq'rn timart iizerindeki gu kaylt :
,, +Jr' ..1: A1l +- je rl-ll I 6t)trs dts:,i tr. sst Olf *y-t rJ;*.i-"
66 "Tinzar-i, Oli,air ve Aleksi, ue Todor : ,,.ltq,sr,I 252" Bu htigilcuk Liman
da iiq kigi miigterehen tasarruf etmektedirler. Buna urukabii Ti,mar-ti Ni,kol,a, Iz'izmetkd,r-i. isa bey, 2296 akqeiiktir.
6? Bagv, Argiv. I\[aiiyecien mdd. def. rr.uv. tas. 303 ; timar iomai defteri. Elimizde ancak 86 sahifesi varcht. Qok harap, ebadt lzllb sm. - H. 849 tarihli bir
derhenardan anlagrldr$'rna gore defterin tahriri II. iVlurad'tn son zamanlarlna
aittir. Bu bblgeyi tahrir etmig olan ernin'in aynl tarihlerde Presba vil6yetini de
yazdr$r bir hayrttan anlagilmaktachr (S. Oq).
EIaIiI inalcrk
22p
b6lgeyi tamamlamaktadrr. Eldeki parEaya gore bu bolgede 90 timar.dan 26 sr hrristiyan sipahiler elindedir. Bu sipahiierin on bir tanesi
.k a d i m i, i;areti tagimaktacirr. 'Burada biihassa $u kayrt dikkate
deier3 (o;F ,.l.l.l-*: J,-:1 )l i$-,l lf
'r j c-i!') 08" . Bu goster'
"r-:-j
mektedirki, KrrEeva subagrsr olarak meghur $atapdAr Hamza
beye bir hiristiyan zairn halef olmuqtur (timar hisrh:35200
it;.,,.
":t
!;'':ii
l.t:;
.i
akqe).
l,
't:'i
-.1 .'
tam bir defteri mufassal oso bize bu bolge hakkrnda sarih malfimat vermektedir. Deiter, T rr g uS n a Ff; - Trgugna),Vu lgi trin (Vugitrn),
Morava (Gsl;s^ Gilan, Grilhan), Bitolnica (?J:'.), Prigtina, Lab
rrihiyetlerini ihtiva etmektedir. Butiin bu bolgede 170 timardan
27 si *kdf ir sipahirlere aittir. Bunlarrnda dokuz tanesi uzerinde
.kadimi> k.ydivardrr. Bir tanesi ef laklar katibi Branog (ii\'s,),
ikisi voynuk lagatorlarrdrr. Aynr bolgede Novaberda (Novobrdo) kalesincleki 11 nefer topcu, tiif enkEi ve zenbere'kcid e n yalnrz biri miislumandir. Timar miktarlarr 500- 10.00C arastnda
degigmektedir. Meseld topcu Bogoslav 6288, lagator Radoslav 7505
akgahk biiytr timarlar tasarruf etmektedirler (Novaberda Eeri-baqrsr
8950, kadrsr 8927 akga).
Ayni bolgeye ait 23 sene sene sonra yaztlmrq bir defterde durumun biiyuk bir deiigiklik g'ostermedigi anlagrimaktadtr.
H. 882 (l/1. 1477-1478) tarihii VulEitrin (Vuqitrn) livasr rnucm e i de f t e r i, Vulgitrin, Lab, Gorne Obraf ca (Gorni Obravatz), Prigtina, Nlorava, Topolnica (Topolnitsa) subagrirklanndaki trmarlarin durumunu gos iermektedir 09. Bu bolgede 21 timar hrristiyan sipahiler
eiincledir. AJrrrcu il,i timar sahibinin nev-musliiman olduiu tasrih edil-
i'1..-:
'-.li"ll :,
,.,1:
i '.r
.:
r:'.
i .,,'
l:
'.
:.,..:
!1.;
:..:1
i. .::
tr;: :,
i',::rr
_-;r.::
.
:'.,.
'
;.:,.
l.;i:
"r-.
:.j:
:
: -:
jtr,
t,,
.''. i ,
'r.:lfi
:
,,'tlr:r
lir.i:
,:.ri:.
bir VulEitrin
.
r::l.i''
'"'i':
70.
miEtir
Ba$ tarair noksan bagka
:i rl
:l:
"
-.
:,::.',,.
(Vuqitrn) defteriTr biraz
.,'i.;:,'
'ii!i'r
'
68a $arapclar IIarnza beg II.
i\{nracf inyaktnlarunclanch(balc.Negri-
Taeschner., 1?2). !473 cle Rgru beylerbeJ'i srfatiyle Toira[tt,a oburmakta idi
(Tnrsun beg i46) . Valuf larr iqin bah. T. Gokbi]gin, Eclirne ae Pagu liuast 1r, t
52, 77, 234, 318, 479.
b Bagv. Argiv. Tapu [. I{o. 2 rnillierrer'
09 Bagv. ;rrgiv. Maliyeclen rnilcl. clef. muv, tas. no. 16.
6s
def
Xlukaddetnede i i3:"
'\r.-rt .r.Jb- orrda J-.!t-rts 6r7tr'rtt;;LL 6l.l- ,!u' ..r. -rts;U.I- ,tLrl. ' ,:-i'l:'lJ Jt
"oitrtt'r .S\r'e o;,\ {:- .**:.J, JJI J"lJl c - Sanca}c beyi Sinan beydir.
70 Timar-z Yusztf tni)sliim,an-i fl,ar; tzm,an"i Atmaca ndisltittzan'i, neu.
7L Bagv. tapu clefter.leri no. 5 tll. H. B83 talihli derkenarlar bulundu$una
gore Fatih lVlehurecltin son zanranlat'rna ait oinraltdrr. BBB Recebinde ilirm:d bey
,,;11:,_
:.,,!'i:.
:i
-;:.'
',::-"'.
i"j:,r, ;
,
ir:.i
.
iii:..)..
:.4;....,
;...i.'.:,i;
i, rt.
';,:'
',
-
ii,,,
:iii
Dugantdan Osuranlr iurparatorlufuna
22!_
daha gimal bolgelerini gostermektedir. Fatih Sultan Mehmed'in son
zamanlanna ait olmasr ldzrm gelen bu dqfter Vulgitrin ve havalisi
ile Bihor ve Altrn-ili (Dibra ile Prezrin arastnda ibalea) bolgesinl
iEine almaktadrr. Burada da timar tasarruf eden hrristiy an sipahilere
rastlamaktayrz ?2.
- Fatih Sultan Mehmed zamanrnda feth edilmig olan Srrbistan,.
Bosna ve Hersek bcilgelerine ait defterler daha eski olmamakla,
beraber fetih zamanina daha yakrn olduklartndan hus.usi bir ehemmiyet
taqrm akiadrrlar.
H. BB2 (1477-7478) tarihli Sancak-i viiayet.i HersekTs
def terinde 7a mrihim rnrktarda hrristiyan timar - erlerine rastlamaktayrz.
Bunlardan bazrlarr oldukga biiyuk timarlar (meselt timar-r Vukqa 5956)',
bazriart ise Eok kuEiik (meseld timar-r Radivoy 430 akEe) iimarlar tasarruf eLmekLedirler. Bu timar sahiplerinden bir krsmrnrn eskidenberi
. b a'$ t i n a> tasarruf ettikleri kaydedilmektedir. Hersek'te timar kadrosuna sokulan eski sipahilerden bagka, bunlardan bir krsmt da Padigahrn emriyle Ef lak statrisrine tabi oldular. Bu ikinci gruba 'sokulanlar umumiyetle bir ocem6atrin, y?Di yan goEebe bir grubun baErndadirlar. Deftere gore bu tarihte Hersek vilAyetinde hepsi 107 Eflak
ce5niatt vardtr. Bu def terdeki kanunlarrna gore " sef er olrcak her on
eaden sildhigle b,ir esktincri ykar, sefere bil; e$er>. fju eskinci Ef I a k I a r a, voynuk (voynik) adr verilir ?5. B-10 aileden 100 aileiye kadar
$ancak beyi buiunuyordu. 'Fakat 883 Muharreminde sancak beyi hald Sinan bey-di (s. I ve 17).
. 72 Timar-t Yulc (S. {5), Tinnar-z Mi.h,ayil ueled-i Dimitri, (S. 15) ; Elasan'rn
timarr H. 883 Rebirilahirinde And,ri,ya (+-;*'l) ve Guro (ssf) ya verilmigLir (S. 1?).
73 Hersek (herzeg, herzog) bu memleketin hakimi tarafrndan tagrnan bir'
unvandr. I(arli-ili sancagr geklinde Hersek-ili sancapr, buradan da vilAyet-i Hersek sanca$r ttbiri qrkmtgtrr. Halbuki sonradan sad.ece Herselc kelimesi mernleke1.
ti
gostermiyo bagladr.
7{ Bagv. Argiv. Tapu deft. no. b. Muhaddemode: eL,.o i4Y: .l* ".rLt _r.gr,,..
"S
g-jF.
3-'731r ;-r''* uy'"
'
')r''rr'
:iil.*;, +?t 'fi.,0f:rlil,.tdlf,,;, ..::'
76 Aynr defterde Eflak kanunu gudur : .f;ry. ,E-I,:"\i a-7 ;lYr .:\iwr +pt:,,..
,fL- ,i# Air! :. s Gs*. s. otl sl:;l o,{r- na o-r,'y'r;!3l
'ir-*" df-r: j:( .f!tr;l : r}3t ;f ;
.i!T ,s'L.. ,r-t- ei $l 6:.el Cr r s )sr-s 4T;r,t1r ..,rh ,+f, i; , , *+i .fr6rr ,sV.
r. 4:^L ri:-el ,i.el ,t iU-lsl ,- ,s4i ,lr-I,y. s )sr-s rlT:y_ ,s.k ,-! fr" t. ort,lt r 4i
<(JTJLL^ t .rb Jjurtt r-l- 'orQ. ;-urJ3t trt
-J;Yrl f t t. (r,il +. ,rit- .lut u{r(lr
Bu kanuntln muahhar bir gehli iqin bak. S. Srileyman l(anunndmesi ( TOEM ilavesi) s. 63'64 ; L527 tarihli bir Semencl,ire Eflaklarz kanunu : O, L. Barkan,
Kanunlar', 324-325; Eflalrlar igin bak, B. Dznrcizev, Negto o ulaglnm starjefxnrnfr.
pod Turskom uprcraanu Glasnik zemal. Muzeya, Sarajevo 1g40. - Eflak teghild.trni
daha eyi anlamak igin Osmanh imparatorluSunda rniimisil gruplarla, uresela
y ii r ii k I o r i n tegkildtr ile mukayese eturelidir.
''
.''
'j'
-
\\
L
.
r.i.,:
,ti i.
lr':l
ir:r::
il..ir
:rii:.'
Ilalil
::222
Inaicrk
,:muhteiif buyriirliikte olan cemdatler, tabi olduklan knez'in adiyle aru-
hrlar: Cemdat-i Radice veled-i Bogota, cemAat-i Yarosav veled-i Kute gibi. Bu cemAatlerin yaylak ve krqlaklari tayin
olunmugtur. Pek nadir olarak tkoylerde yerlegmiq olanlan da vardrr,
Fakat XVI. asir defterierinde cemAatlerin ekserisi koylere yerlegmig
olarak goninmektedirler ?6.
Fatih Meh:ned devrine ait bir Semendire (S*ederevo) defterinin ??
gosterdiiine gore, burasr hlristiyan timarlr sipahilerin ve
Ef lak, V'oynuk, Martolos gibi baqka hrristiyan"askeriguruplarrn
ekseriyet teEkii ettiii bir' bolgedir. Burada aynr zamanda zeimet tasarruf eden biiyiik hrristiyan sipahiler de mevcuttur. H. 872 (M. 74671468) tarihli B : a n i E e v a (.r*l-t - Branigevo) defterine gore7s aynr bolgede musliimanlar elindeki 32 egkinci timara mukabil hrristiyan sipahilerin elinde 59 timar vardrr. Fakat timar sahibi 34 kale-erinden yalnlz 3 ti hrristiyandrr. Kaleierde askeri kuvvetlerin. briyrik ekseriyetini
yine hrristiyanlar tegkil etmektedir. Giif ercinlik (Golubatz) kalesinde 15 tiif enkEi hepsi ul0f eli hrristiyan askerleridir (H. 87 2 tarihli
defterde bunlar 10 kigidir). Bu sonuncu defiere gc5re 40 zenberekgi, 6 demirci hrristiyan er daha vardrr. Ayni kalede gtinde iki
akEe uhif e ile hizmet eden 10- 15 kigilik bohikler halinde teEkilatlandrrrlmrq 52 mai'tolos 7e, ayrrca neccirlar, benn6.lar, yRycrlar vesair kale
hizmetinde bulunan vergiden muii hrristiyan gruplarr vardtr. $ehrin
hrristiyan halkindan 76 kiEi de <<sehrin ae gemilerin htf zznda" olmak
Eartiyle bazr vergilerden rnuAf tutulmuglardrr. Kalelerde topculuk
veya t ti f e n k E i I i k hizmetinde bulunanlar umumiyetle hrristiyan ttmar
erleri veya ulufelileridir 80. Semendire bilhassa Eflaklarrn ekseriyet t.eqkil ettiii bir brilgedir. Defterde 151 sahife tamamiyle bu Eflaklann
tahririne hasredilmiEtir. Bagta'gu kayrt bulunmaktadrr: ,l_eJ ;b>til uV>
.rrl *blr. 6-L.^- oraf ;c'\tL .r*it jui$l Y-ri: -,J; d-rJt jS o;li:-,
<<.r:l .-i---tJH a)o{\ cl-. - Yayalarda yayabagl, voynuklarda
Eeribagr durumunda olan Eflak knezleri, sipahi srnrfrndan sayrlarak timar almrglar76
H.
925
tarihli llersek
defLeri.
Bagv. Argiv. tapu def. no. 16,
78 Bagv. Argiv. Maliyeden miid. nuv. tag. no. 6. Timar rnufassal defberi, tamam. Mukaddemede : ;t^-.t; ,lttL ,y. ;E ithL
. o,rt,f .eily.;1t_1 rj JtJJt t!.'r
.,o{tr'tc' ) (4,i-, +f, +lj
etJc
;i -r. Jlrlle ;r-Aty
Jl,?
;.1
f.lb
?9 H. 872 t. cief uerde Gti$ercinlik kalesi mar[oloslannrn mengeini gosLeren gu
rnuhiur kayrb ve.rdtr : e! JrlK d, tyts a*-t t-r )t {>jr-l e etf :;t-.51i;L c3sea,t
(30 lciEi) " j;-r,l ,:--rl ,f ,s,,ri-f d!- s_l- st)-]f .Ff d[-l LrJ. .J ,gV
80 Timar-i Ni,ltola ue istepan, topctyd,n-i /cal'q-i, Eesaua...hd,stt ; 3068 ; Timar-i,'Istepan ae Marlco, topccydn-i lcalta-i. Resaua .. hd,stl z 2647.
77
Dugan'dan Osmanh
imparatorluSuna
223
tabi Pr i m i k fr rl a r gelir. Ondan sonra
Eflaklar vardtr. Dikkate deier bir keyfiye t, bu tarihte, burada, EflakdtrEt. Knezlerin altrnda onlara
lartn koylerde yerlegik olarak gorunmesidir. Bu Eflaklar, sancak beyine
her katune'den bir kom,trnitsa (hizmetkdr) ve her beq ev (aile) den bir
aog nuk verirler 82. Bir krsrm Ef laklar hususi bir durum kazanmrglardrr:
MeselA Lef ce (Levatz) Ef laklarr Padigah hassasr olmuqlardrr-ki,
bunu, Eflak rusfimunun Padiqaha verilmesi geklinde anlamahdrr. 35
Eflakda lzvornik (Zvornik) ve Srebrenica (Srebrnitza) ve Hav a I e (Avala) kalelerine hizmet ettikleri igin Eflak rus0mundan muif
tutulmuElardrr.
Semendire livisrnda geniE bir voynuk teskil6tr da mevcuttur. Bunlar, ipek, izvizde (Zvizde) ve bilhassa BraniEeva n6.hiyelerinde toplanmrEtrr. Branigeva vilAyet (nAhiye) ine aitH,872
tarihli baqka bir esdmi defterinde voynuklar mufassalan $u
qekilde tesbit olunmuqlardrr
:
1. Resava vil&yeti koylerinde
2. R a vani c a (Ravanilsa) v, kciylerinde
3, Lomnica (Lomnitsa),
,
&. izvird(Zvircl)
D
5. Udoi (Udol)
6. ijctret(Jd.ret)
'
?. Ipek
>
Yekun
1 lagator
1.,
1r
1,
1,
1D
6
42 vcy;:ulr
5
29>
2)
56'
26)
5,', >
2.'.7
{07 yamak
11
59'
4
124 '
66
133
D
603
Bu defterde voynuk tegkilatril aErk bir qekilde gormekteyiz. -Her
vilAyette mevcut voynuklann bagr olarak bir lagator vardrr. Bunlara
doirudan doiruya mbi yamaklar 8-10 kiqiye grkar. Muhtelif kciylerde
lagatorlara tabi voynuklarrn yamaklan ise 1 - 3 kiqi arasrnda deiiqmektedir
.
6s.
8r "Subaft'lar ae geri,bagclar ... sipd,hi lczsmtndanrJtr. Q. L. Barkan, XY. ve
"
XYI. asrlarda Osmanlz imparatorlu{unda zi,rai, ekonornini,n hulcuki, ae,n?,a,16
esaslarz,
\. cili, Kanunlar, istanbul
1945, s. 260).
s2 Buradahi Eflak kanunu eshiligi dolayrsiyle de miihimdir :
d.rtt ,5-r';iti ,o ;r,);f6 y. dL rts-, !Y1l ,9,1. 2 *-:i tSt. f ft Ls.l-ii Jr+Ly. : .j)tgt
,r.f.r lr--r,i!
,
,j-rr'U"
)u b',' JYst ts L!;;t, :.t slt:l-l iijlr r*irj,?U:r_if, j;;
83 Voynukiar tlzerinde girncliye kadar tam bir tedkik ya.prlmarnrgto, nutgari'sban voynuklarr igin (XVI. asrrdan sonrasr) balc. G. D. Galabov, Osmano-Turski
'izuori za blgarslcata istoria, Sv. I(tiurenb Ohridski Universitesi (Soiya) Tarib-Filoioji If akiiltesi yrLir[r, C. XXIX 1942143, sayr III., yine onun, Osmano - Turski
i,auori..., Sof .ya Univ. .vrtlrgr Tarih - filoloji Irak. XXXIV, 2g(1938). A. Refik, Ti)rlc
id,aresinde Bulgaristan, istanbul 1933, ve 0. L. Barkan, rnez. eser, 255-266.
224
HaUl inalork
Umumiyetle Srrbistan'da voynuklann gok ehemmiyetli bir yer
tuttuklan daha sonraki defterlerden de aniagrlmaktadrr. H. 922 (M.
1516) tarihli bir Alacahisar (Krugevatz) defterine gdre8a bu bdlgede bin tane cebelu oognuk vardt. Keza daha cenupta Kustendil
(Kostandin-ili) d. cebelu voynuklann kesafetle bulundufu bir bolge
idi85. Bu cebelu voynuklann f iili muharip olduklanna guphe yok:
tur 8ti.
Fatih devrine ait bir V i d i n vildyeti ve td.biieri defteri 87 tedkik
ettigimiz sahayr garbe dofru tamamlamaktadrr. Defter, V i d i n ve havalisinden bagka Belgrad vilAyeti (griphesiz bugunku Bj"logradgik), Filo:idin (Florentin) ve Bana (Aleksinac gimalinde Baniu) kaleierini igi;ie almaktadrr. Son sahifedeki yekrinlara gore bu bolgedg askeri kuvvetierin mevcudu gudur: Butiin bolgede 114 sipahi timart,
74 kale-eri, 193 mrisellem uhifeci, 56 ui0feli martolos, 150 mtisellem
martolos, 23I voynug6.n-i giinder , 34 dogancryan. Bagr noksan oian.
bu defterde biz hrristiyan sipahiler elinde yedi aded timar
saydrk. Fetihten 70-80 sene sonra bu bolgede askeri kuvvetlerin ekseriyetinin hela hrristiyan kalmrq olmasr dikkate deier, qrinki Luristiyan
sipahilerin azltg'ina mukabil , voynuklarin ve martoloslann gokluiu
kayde qayandrr (yedi hrristiyan timanndan ikisi bu tarihte mrisliiman
olan Balga oilu Hamza ve kardaqr Yakup elindedir. Hrristiyan sipahilerden biri, Alazar (-rjIl) ,,ktlavuz kd.firdirr).
$imdi Srrbistan'dan A r n a v u t I u k'a donersek, orada da bu rI€rIlekete has bazr tarilii ve sosyal aynhklarla beraber hemen hemen aynt durumu gciruniz. Bir tesadrif eseri olarak Argivde en eski defterler
bu bolgeye aitiir.
H.835 (M. 7431.-1432) tarihli Arvanid-ili def terine Borec8'
bu tarihe doirrr Evrenuz (Evranos) oilu Ali Bey idaresinde merkezi
Ergiri kasr: (Argyrokastro,Ginokastre) olmak iizere bir Arvanid.
i I i sancafr mevcuddu. Bu sancak, SU vildyetleri (ndhiye) srnrrlan igine,
idi: Ergirikasrr'dan bagka Kanina, Belgrad, iskarapar (Skrapeir), Pavlo Kurtik, Qartalos, Akqahisar (Kriy9, Croia) r'iliyetleri.-Aynr tarihe dogru Premedi, Yuvan-ili,,.
almakta
9t
Fa$v. Argiv. tapu def terleri, no.'56.
86 Bagv.
Argiv. tapu def. no. 916. Defter-i eedmi-i
tendil ve liv0-i l"iacahis-ar, tarih II. 892,
voynug6,n-i liv6,-i Ktis-
86 bak. not i.51.
8? Bagv. Ar;iv. Maiiyeden nriid. def. muv. tas. no. 18 I baqr noksan.
88 Bagv. Arqiv. tapu def. no. L nr. {.41 varak,. ebadt 71,|29 sm. 10 uncu varaktan itibaren bir kag varak noksanclrr, Mukaddemede : ,fJtrrt it'.-! i3r o.rf''
, . ..Ljl, 9.l.lL ol at. .rrl ;--tr. t:f t;.
6E .rF ;.1 !Lbl4 ;lLl.ll . 1 : .L:r! ,.(-<
...s'fc'tc'r cgl; t w? *{sV o- Bu cletter yakrnrla yayrnlanmrg olacaktrr.
ir:
t;:
.
i?:
i:;:
t'!
it:
,
i3.:r
iFi:
S-.-)
ii'
.
vl.i.:
lqi,
tri.
l+,r:
i:,.
t:1)
1,:l:
;'..i]
t.
Dugan'dan Osmanh imparatorluSuna
:
'''220
Presba-ili ayn ayn tahriileri yaprlmrg'bcilgeleri
tegkil etmbkte idi.
Nisbeten kiiqiik olan bu bolgeler bazan Ergirikasn sancak beyine baflanmrqtrr. MeselA P r e m e d i, H. 844 $.uvalinde (144L $ubat-Mart) Arnavud (Arvanid) sancaft beyi Todor Muzak oilu Yakub beye verilmi$tiEpPremedi bolgesinde Osmanh hakimiyetinin yeriegmesi ve timar sisteminin tatbiki herhalde Yrldrrrm Bayezid devrine':kadar iner: Premedi
defterinde Yrldrrrm Bayezid devrine ait birEok kayrtlar 'vardtr. Chalcocondylas'a gore c0 Osmanhlar Yrldrnm Bayezid zamantnda Ergirikasrr
havalisindeki beyleri yerlerinden koSarak topraklannr zaptetrniqlerdir.
Fakat burada, H. 835 defterindeki timar kayrtlanna gore timar sistemi
hakiki olarak ancak Qelebi Suitan Mehmed zamaninda yerie$miqtir.
Vilayetin obtir Zenebiq vilAyeti adr da bunu teyit eden bir
delil sayrlabilir. Bu bolgenin senyorii oian Gin (Gjon) Zenebissi, Padi'
gahrn bir tabii oiarak 1418 de oldii sr. Herhalde elimizdeki deftere gore
burada fetihten ancak 20-25 yrl sonraki durum ile, yani, fethin ilk neticeleri ile kargr kargrya bulunuyoruz. Bu tarihte Arvanid-ili sancaglnda 335 timardan 56 sl hrristiyan sipahilere aitti; bu Y"L6 bir nispet
gosterir. Bu sipahilerden bagka bir.metrepolid ve iig peskoposa da timar
verilmigtir.335 tim arn.yo3O u Anadolu'dan siirgun edilmig miisliiman Turk
lere ve kalan timarlarrn ekserisi miisluman gulAmlara aittir. Hrristiyan timarlann bolgelere gore taksimi gekli qoyledir: Belgrad vildyetinde 17 ,
Pavlo I(urtik vilAyetinde (bugiinkii Tiran'tn cenubu) 11, Qartolos v.
(Elbasan'la Berat ve Timorince araslnda) 7, Akgahisar v. de 7 , Iskaraparfda 5, Ergirikasn v. de 4, Kanina'da 4, Klisura'da 3, Timorince'
(Tomorricd)de 2.- Bunlardan 79 timar kadtmt igaretini tagrmaktadtr.
'Bir ktsmt da . merhum Sultan'dan berdtt aardrrt kaydrnt havidir. Htristiyanlara ait bu 60 timardan 24 tanesi 2000 akqeden aqaitdtr. En.
kiigiik timar 2L2 akge (Akgahisar'da Todor Bardid'in timan), en bii'yiik timar, Yenicekale'de 15128 akEe (iiq kiginin mtiEterek bir timan)
l:
8e Bagv. Argiv. MaIiy'eclen miid. def. rnuv.'tas. no. 231, Prernedi def Leri. r-eL-11,,'
* <1-.111 .1, oits'tr'J rnrrJlJ
*:- JlJ, flrl, rg g,s|S-S 4(j ;l-r-o-l &Jl :llri;r9 ,u.ljt,+i1-.1
s0 Chalcocondylasr'Darko uegri, Budapest 1923, T. fI; s.,29.
'Osmanhlar ilk temasa geldikleri bir memlekete ekseriya oranrn o zaman-'
hi h0kiminin adtnr veya unvanrnr vermektedirler. Bu surelle Kosfandin-ili, gigman-ili (Bulgaristan), Laz-ili (Subistan), I(rr:al-ili (Bosna), Hersek'ili,, ,Lukag-ili.
(Bosnatda), I(arli-ili terliipleri meydana grknirgtrr. Bu adlar, uutumiyetle bize, bu
meurleketlerin haracgiiztr olan ilh beyterinin isirnlerini ifga etmelctedir. Arnavutluk'tahi bcilge adlarr bu faraziyeyi huvvetle destekler : Balga-ili, ndhiyet-i.
Bogdan Ripe (+.: .rl-r1), viliyel,i Pavto l(urbik, n6.hiyet-i l(ondo Miho, Yuvan-ili.
- Bu sonuncusu ishencler beyin babasr Yuvan'rn bolgesidir - Gin Zenobissi
iqin balc. Gegaj,28. Onun oglu FIarnza, sancali be'yliiine kadar yiikseluaigtir.
e1
16-
';:.
ii:!;.;a.
il..f-. .
i;;,,-,r,'
ilj
_
\7
Elaiil lnalcrk
226
d,rr. 2000 akqe vasatiyi tegkil ettigine gore, btiyuk timarlarrn nisbeti
yiiksek
sayrhr.
:
$imdi dalia dar bir sahayr, mesela hrristiyan timarlann ekseriyet
teEkil ettigi,Favls Kurtik vilayetini elealarak durumu daha yaklndan incelivelim.
Pavlo Kurtik P;:f-)t\) viiAyetinde mevcud 20 tirnardan dokuzu
hrristiyanlara aittir. Miislfiman timarlardan birisi Y e n i c e k a I e (Bratuqeg Fil:.)k a d r s r n a, birisi d,i zd A r r n a tevcih edilmigtir. Begi *gulim-i mir' lere (bey-kuiu), biri sipahi oglanlna, biri Ayas
Hamza b"y biraderine, biri Karli ogiu Ali'ye verilmigtir.Aynca
subagr Pavlo Kurtik oilu isa beyin timarrnr bunlara ildveetmek
gerekir. Goruiriyor ki buniardan da dokuzu bir iki batrn once heriralde
miisltiman deiildiler. Aralannda mrisluman olmug iki tane bilyiik senyor
oilu, Karli (Karlo) oglu Ali ve Pavlo Kurtik oilu isa b"y vardtr.
Suba$r isa b.ye'aittimar, 107koyde 1225 haneyi (aile)ihtiva
etmekte olup mikdan 81.306 akgedir. Bunun 36 koyu B ai E a viiAyetinden, ikisi Kondo Miho v.den, 18i Gonomaymo 1:t-Uif Gonorna) {tz ilindan ve aneak 26 kolrii babasrntn tai:vilincien (.r-,1 Jlf :l)
dir. Bu son }cayrt bizzat Pavlo Kr{tik'inde bu 26 koyii (koylerin
adlarr yazrhdrr) timar olarak tasarruf etmig old uiunu gosterir. Talzotl
istrlihr, mevcut bir timar rn intikaiine delilet eder. Fakat P a v I o
I(urtik vilayeti tAbiriclaha eskidende bu boigenin senyoni, Pavlo
Kurtik oldui,-inu ifade eder. Onun musluman olan ve bu bolgeye subagr
tayin edilen oglu ilu beyin durumu Eok daha iistiindirr. Pavlo Kurtik'in baqka bir oilu, i\4ristafa, aynrtarihte Belgrad vild.yetinde
bir timar tasarruf etmektedir. H, 912 tarihli
.Avlonya def terinde Mustafa'nrn oilunu (Huseyin veled-i Kurtik
Mustafa jl--" 6t -rJ: r4*-) kale-eri olarak gormekteyiz e3. isa beyin
gocuklan ibrahim ve Yusuf P:f it\ -rl: c\ ..5-F :'J1l i-!- ) *ls.t ;ti)
9L42 akgelik buytik
Trrhala'da 42.399 akgelik bir biiyr.il< tirnan mtiqtereken tasarruf etmektedirler. Boy.iece bir yerli senyor ailesinin islAmlagarak
tirrar sistemi iEinde nasrl eriyip gittigini
gormiig oluyoruz: Ancak burada kayde deier bir nokta, isa beyin timarlarlnln'
tahrir emini taraf rndan yerinde tef tig ve tahrir olunmamasl, yalnrz
kendi .ikrariyle' yazrlmasrdrr, Bir istisna teqkil eden bu durum, onun da
halA bir der eceye kadar muhtar bulunduiunu gosterir zanntnd ayrz,
Karli oilu Ali'nin timarr igin de aynl $ey yaprlmrgtrr.
.
sz Gonoma veya Yonima ailesi halilcrnda bak. Gegaj, 23-24.
es Bagv. Crgiv, tapu cletterleri no. 34. Relgrad (B+rat) rtrus[a]rfazlattndan.
Dugan'dan' Ogmanlt imparatorlu$una
227
Defterde Karli oiluna ait kayrt qudur :
-r-{*. ;'ttu' ,ur; :r;"; J:b o*,'L; ;'Ll-, ) "ltLL (r/ J-,b -rlr ,rb t$o
;'ftL ,Jl ,J,,)f. ij "sf4,. ,.7;*-t ,i:r gr1, 3J:lir; ;!U ,,i.)-t ._&
.u-lr-1lr.-l-l;.
30 koyden ibaret olan bu biiyiik tirnar otahminen> 30.000 akge
hesab edilmigtir. Bu timar iizerinde on yrl sonra yaprlmrg $u kaydr
gormekteyiz :
< o)J.li
e:t. A {. o n:- J-e)16:.-r.-}r-lrl r:Tt-r'rj, orl, J-,b ,!el +1sli12,f! "j^ dul >
Goriiliiyor ki, bu timar sonra Karlirnin hrri stiyan kalmrq olan ofullarrna tevcih olunmuqtur. Karli'nin baqka bir oilu M u z ak, daha Q,elebi
Mehmed zamanrnda Pavlo Kurtik viltyetinde ufak bir timar tasar.
ruf etmekte idic4. 'Fatih devrinde Altun-ili (ibalea)du bir timar
,sahibi olan Hamza veled-i Karli de btiytik bir ihtimalle onun
oiiu, olmairdrr. e5
Pavlo Kurtik vilAyetinde btiyiii< timar sahibi hrristiyan
sipahilerden biri de Dimitri Presba (q-* csj{:) drr (timan 9031 akge) 90.
O, sonradan timannr kendi rrzasiyle damadr Ozgur (:rsl - Sguras) a
,devretmigtir. H. g72 tarihli Avlonya sancagr defterindecT bu
Ozg u r'un oiiu M ur ad b.y, aynr bolgede 64.729 akEelik btytik bir
timar sahibi olarak gorunm ektedir .
Yalnrz Osmanhlara baElangrgtan itibaren itaat ve sadakat gosteren
senycir aileleri deiil, A r a n i ti ailesinin de38 timar almrg olduiunu goni-
yoruz. Araniti'nin torunu (Ali bey bin Mahmud b"y bin
A r a ni d) H.9L2de 29.900 akgelik bir zedmet tasarruf etmekte idiee. Eski
.senyorlerin mrisluman olan toruniannrn timar reiiminde umumiyetle b. y
srnrfrnda bulunmalarr keyfiyetine dikkati Eekeriz. Yukartda Zenebiq
.(Zenebissi) oiiu Hasan beyi, Aqtin oilu Yakub beyi zikretmiqtik. Bu senyor Eocuklanndan bir goiu, Padigahrn sarayrnda ig-oiianr olarak yetiqtirildikten sonra memleketlerine gonderilmekte idiler. Asi Iskender b.y
,bunun en rneghur misdlidir i00. Briyiik Arnavut senycirlerinden Todor
94 Arvanid sanca$i clefteri, 249. timar.
95 Bagv. Argiv tapu def . no, 5 m., sahife 24.
ss Arvanid sanca$t defteri, 25?. timar.
s7 BAk. not 93, Muzalciye (l\'Iyzeke) zedrnetleri arastncla.
eB islier:cler beyclen once isyanlan ile Osmanlt devletini bir hayli o$ragtrrnl5 olan Araniii iqin bak. Gegaj, 48-58.
99 brl<. not 9.J, Avlonya zedmeLleri arasrnda.
10c Onun htiviyetini girndi daira eyi tanryorLrz. Bak. benim, iskender bey,islanr
Ansiklopedisi, ciiz
\-
62.
)\-''
Halil inaicrk.
"228
Todor Muzak oglu Yakub beytoz, Todor Muzak,oilu Meh*
Todor Muzak oilu Kastm Pa$a lo* gibi gahsiyetlerin atastdtr.
Argivde teckik ettiiimiz bu bolgeye ait H. 912 tarihli bir Av Ion y a
s a n c a g r defterine gore ror, bu tarihte Arnavutluk'un idari tegkilAtr
yeniden tanzim edilmig ve Avlonya merkez olarak, Belgrad,
Muzak{0{,
'med t03
ve
iskarapar, I(anina, Etgirikasrl, Delvina, T.pedeien ve
P r e m e d i'yi igine alan bir Avlonya sancait meydana getirilmiq bulunuyorclu. Biz burada mukayesemizi )ralntz Belgrad vilAyetinde yapaca{rz. Yukanda gorduiiirniiz gibi, Beigrad vildyeti (nahiye)
hrristiyan sipaliilerin en kesif bulunduiu (61 timarin 17 si) bolgelerden,
biri idi. H. 912 defterinde ise burada 138 timardan ancak yedisi hrristiyanlar eiinde kalmrqtrr. Fakat musluman trmarhlar arasrnda L a s k a r i
oilu Ali, Ozgur oilu Murad b"y oiluAli, Matranik Yusu-
f'un menqelerini tanryirbiliyoruz. Matranik Yusuf'un babasr Pavli Matranik (dt'lJt.. J-,!) H. 835 defterinde Belgrad'da timar tutuyordu. Timarr,
H. 857 de Ho$kadem adrnda birisine tevcih olunduktan sonra
tekrar Matranik'in oiullart Htztr ve Yusuf 'a verilrnigti ros.
Arvanid sancagrnd a az miktarcla voynukda vardtr. H.835'
defterine gore Belgrad vilAyetinde G e r a c i c e (h:l-f) koyunde dort
voynuk (dordti de kardes) ve onlarrn ak{abasr beg yamgk, ,V i $ a n i ("rtr-r)'
kdyiinde bir voynuk ve oiullan ile akrabalanndan miirekkep beg yamak, Visagko (-,..51-':) koyunde pir voynuk ve rig yamair kayrthdrr.
H.99i (M. 1583) tarihli bir defterde VisaEko (€r*r.r - Visogka) voynqklannrn ilga ediimig bulundu!'unu goriiyo \trz. t07 Ayni, devirde ,Rumeli'nin
baEka taraflarrnda olduiu gibi Arnavutluk'ta da, bazr k,a l e I g t d e
veya derbend (gegit) Ierde muAf vg musellem ahali qsas.
itibariyle "r a i y y B t,, sayrlmakta iseler de, e[<seriya askeri bir hizmet,
muhafaza, hizureti. gormekte
idiler. Bu suretle, hrristiyan ahaliden B aile'
]i i 'lqr jgin bak. Geg4jr .26:.?7 ,
.- :.
:
.
yr}:. bagiarrnda Arnavut-ili sancak beyi olarak gdrcliig'iimiiz Todor
n'Iuzak oglu Yakup bey '(bak. yukanda not 89), 1,442 de Macaristan ' seferinde
gehit dtigtti. Yal',ub bey Murad'rn grizde homutanlannd.an sayrhyordu (Oruc, 63).
103 I(arli livdstncla bir zeinret tasarruf etmekte idi. Bagv. Argiv. th'pu def101 Iv{ a.z a
:
102 1441
no.
140.
A.grh Pa$ azad.e (Ali nesri, istanbul 1332), S. 191.
bak. noi 93.
106 Arvanid sancagr deft. 160. timar.
107 Tapu ve Kadastro Urnum mtldiirltigii (Ankara), Kuytrd-i kadlme, I1o.
62. Avlonya mur'dssal defteri; "Voynug6,n-i Kar.ye-i Visogka,. Ba$tina sahibi yoy:ruhlardan bir I.-rsmrnrn bu tarihte miisliiuran goriiluresi dikkati qekmelctodir;
104
105
Dugan'dan Osmanh imparatorlu$una
22q
Ergirikasrl'da, 12 kigi Bel gr ad' da, 40 kigi iskarapar'da, 725
aile Akgahisar kalesinde,43 kigi Kocacrk hisannda mudf oe miisellem(rLr.jL)
berdtr almrElardrr. XVI. asrr defterlerinde bunlann durumlarr'yeni beratlarla muh af azaediliyorsd da, bazr deiigikliklere de rastIryoruz. Meseld, iskarapar'dakiler evvelce yalnrz cizye vergisi verirlerken,
H.972 tarihli deftere gore ugimdiki halde hardc ae iigtir ae rus&m-i 'orf iggelerin bt- kusizr ed d edtip heman 'aod.rizdan mu'Af ohp irkaropor
kalesine hizmet edeler degu emr,olundu,,. Fakat gimdi bunlann mrktarr da
bir' hayli artmrqtrr (792 hrristiyan ailesi, 50 miicerred ve 15 musluman
aile). Kaleleri muha f aia altrnda bulundurmak, hig olmazsa sadakatlerini
temin etmek igin muAfiyet .sistemini pratik bir usul olarak kullanan
Osmanh devletinin bu siyaseti, iskarapar kalesinde nufusun toplanmast
ve islAmiyetin yayrlmasr igin giiphesiz bir Amil vazifesi gormiigtur {08.
iskender beye karqr uzun miicadelelerden sonra itaat altrna
.ahnmrg olan gimali Arnavutluk'taki durum bilhassa dikkate deier.
H.871de yazrlmrg olan bir D i b r a(Debre)ve havalisi defterine gore{oc
bu tarihte burada hala 18 trmar, hrristiyan sipahileri elinde idi (bunlar.dan biri papastrr). Hepsi 97 ttmar vardtr. yttcu nev-musluman
igaretini tagryan dort trmar sahibi vardtr. Bu nev-mtisliimanlardan biri,
iskender b.yin en enerlik komutanlartndan Mois Dibra (metinde
Moysa 4--J^) yt tutan gahrstrr {'10.
Bu bolgede Voynuklar da muhim bir yekirna balig olmaktadrr.
Bunlarrn, umumi AmAn verildiii zaman ba$tinalanyla eski durum,lannr muhafaza ettiklerine dair rnrihim bir kayrt vardrr. Bu voynukladrn bolge iEinde dairhg qekli gudur
Yukarr Dibra (c5:.r1 vilAyetinde
)
- Aqair Dibra
Dulgoberda (Dulgobrdo)'
Riyeka (*"; - Rieka) "
Mat (oL - Matia)
8 egkiincti
3>74
7>23
,
24 nefer
10
5"15
33
707
XVI. &slr baglannda Arnavutluk'[a islA,miyet henuz az yayrlmrg bulu912 tarihli Avlonya sanca$r defterinde (bak. not g3) zedmet,lere ait bir
H.
.yorclu.
kasaba ve 82 koyde 3623 huistiyan ailesine kargrhk ancak 70 rnilslilman ailesi
108
varch. iskarapar kasabasr 15 aile ile bunlarrn iqincle en yiiksek rakamr tagrmaktadtr. Biltiin Avlonya nd,hiyesincie 14.304 hrristiyan aileye mukabil 1206 mtisliiman
-aile, Ergirikasn n6,hiyesinde 12.257 aileye kargr ancak 63 miislii.man aile vardr.
10e Bagv. Argiv. Maliyeden' ruiid. clef. mpy. tas. no. 508. Mukaddeme : o.rr i
.clt.
i
.Jr-l ,.t+t,*tjldt' pli*ll;t*:
110
-*i i-fPry t
";-r'li.9r ."-iL jhT {-!J, 9 ,jLI*, y3tu- "
.+d)-'r>s <i'_it.rr.,d;
:":rrfij3;"r?tr;
Yer adt
Tarih
Defterin
Timarlartn
-:-4"'Y^"-:- _letcAnu_ JmadY-l82
'l
-rIIltittigan
Vognuk
------
Trrhala liva.
H.
Trrhala liva.
H. B7I
Novrekop, K6Priilii,
Kastorya vs.
II. Murad qok noksan
var
Yoleq, i"u"""o, UtkiiprKallcandelen vs.
H.
noksan
50
Ktrgeva, Pirlipe
II. Murad
nolcsan
26
Vulgitrin liv.
Vulgitrin liv.
H.
859
tam
H,
BB2
noksan
Fatih
noksan
var
tam
var
var
var
var
Vulgitrin liv.
Hereek liv.
Semendire liv.
Branigova
Vidin
Arvauid-ili liv.
Dibra
H.
859
859
882
tam
noksan
848 sipahi
1?0
.-
Fatih
H. 872
Fatih
tlm
tam
86
20 sipahi
Ellak I Martolot
t__-.-
103 voy.
208 yam.
var
27
H
FI
2L
Do
d
10? cemaat
De
C)
(
Ff
var
62
6lega.
Egkinci 9l
Kale-eri 84
69
B
voy.
\217
r503 yam.
188
7
.231 voy,
56 ulfffeli M
1160 miisel-
(
(
H. 835
H.
871
birkag yaprak noksan
tam
936
60
{ 6 voy.
({3
07
l0
O
crt
18
yam.
f 2E voy.
l{07 nef.
l"t'
M.
Dugan'dan Osmdnh imparatorluSuna
23L
Hiilasa, goriiliiyor ki, bagka taraflarda olduiu gibi, fethi muteakip
ycrli Arnavut sipahileri ve senyorleri, itaat ve sadakatten
bagka hiE bir $art ko$ulmakszrn Osmanh timar ve idare
kadrolarlna (askeri srnrfa) ahnmrElar, ve zamanla islimiyeti
kabul ederek tam manasiyle Osmanh sipahi ve bey aileleri tegkil etmiElerdir.
Yukanda miimkrin olduiu kadar eski, yani fethe yakrn zamanlara
ait defterleri kullanarak Osmanh devleti kadrolanndaki hrristiyan eyalet askerleri hakkrnda malfimatr bir araya topladrk, bunlann mengeini
ve statulerini izah eden bazr tipik misalleri ve miihim kayrtlan iEaret
ettik. Teferruath ve daha sarih mukayeseler igin biittin bu defterlerdeki
malzemenin sistemli bir Eekilde tanzim ve tasnifi gerekir. Biz bu
i$" gimdilik ancak, en eski def terlerin ait olduiu Arnavutluk sahastnda girigmig bulunuyoruz.
Tetkik ettigimiz eski defterlerin gogu, ayn ayn gosterdigimiz
gibi kangrk ve noksan olduiundan, rakamlan ve nisbetleri ihtiyatla
karqrlamak kaydryla vaziyet yukarrdaki cedvelde hrilisa edilmiEtir.
*
+*
Kati surette tasdik edilebilirki, hrristiyan sipahiler, tevcih,
intikal vesair timara ait yerlegmiE her trirlu kaideler bakrmrndan miishiman arkadaglariyle a y n i m u A m e le y e t a b i bulunmakiadrrlar,
Hrristiyan sipahilere ait timarlarin intikalinde, din ayrrhirnrn hiq bir
f ark meydana getirmedigi muhakkaktrr. Muhtelif misAllere gcire Qu
vaziyetleri tesbit edebiliyoruz : Bir hrristiyan sipahinin hrristiyan kalan
oiullarr babalarrnrn timarrna tev6rus ederler. H. 91,2 tarihli defterde
dahi (Avlonya) timar tasarruf eden hrristiyan sipahiler goriiyoruz {{r.
Bir hrrisliyan sipahinin timarr, miisltiman olan oiluna, yahut herirangi
bir musltimana gegtiii halde daha sonra umumi timar kaideleri icab
ettiriyorsa, tekrar, hrristiyan bulunan oteki ogluna intikal edebilmektedir. Yahut mrislilman ve hrristiyan ogullar babalannrn timannr miiEtereken tasarruf edebilir ler. Mrisliiman olan oiullarrn hiq bir halde
bir rtichan hakkr gortilmiiyor
Sipahi soyundin
birtrrristiyana yeni bir timar
tevcih edil-
bunlann acledi bu tarihte ar[rk bir kaq taneclen ibarettir :
titnar-i, Di,mo Sopot'ino (Belgracl n6.hiyesincle), Tintar-e Kniska I u4irl (I(aninat
d,a), ti,mar-t, G'in ueled-i Attdriya (Hrzrr'la miigterek olarak Belgrad kalesinde),
Matranilc ve Nika (Belgrad kaiesinde Eynebegi ile miigtereken), Giorgi (Avlonya
111 Gergelcten
kalesiude),
I{alil inalcrk
2?2:
mek gerekiyorria, bu timann dahaonce bir musltirnana ait olmas r da pekild nrrimktindtir. MeseiA Balgrad (bugun Berat) bolgesinde
I, Meirmed za:nantnda bir metrepolid elinde bulunan bir timann
II, Murad devrinde kalenin imamrna verildiiini, sonra ondan da alrnarak
Sultanrn berd.iiyle Angelos adrnda bir hrristiyan sipahiye tevcih
edildiiini gcirr::ekteyiztt'. $u misal de bilhassa dikkate deier: " Mezkfi.r
l4ehmed hissesi sonc akbegi meokuftur degu arzettipi sebebden ioradko
(y-,llel - Vracik o) ndm kdf ire ki aszlda sipdhi imis oi h"^ htiddoendigdr
goluna do{rult:k gcisterdigiggdn -,.terileli, fi euvel-i Receb sene 883,,113.
Burada: L - Asirnda sipahi bulunmak; 2 - Padigaha sadakat gosterrnig
olmak, timar tevcihi iqin kafi sebeb gosterilmektedir.
: Hrristiyan tinrarlann devamh olarak hrristiyanlara tahsisi g'ibi bir
{ey.tabii bahis mevzuu olamaz. Ancak timar kaideleri mucebince babadan oiula intik al etmek sureLiyle ayni bir timann bir kaE batrn ayni
hrristiyan aile elinde kaidrii vakidir. Fakat ekseriya, intikaller neticesinde, mrktarcla yaprlmasr gerekli deiiqiklikler sebebiyle, o timartn
biinyesi,. koyler veya hisselerin grkmasl veya yeni hisseler girmesi
ile mtitemadi5'sr degigebiiir. Boylece azilier, intikaller ve yeniden
tevcihler sebrbiyle hrristiyan sipahilerin timarlan deiiqmektedir.
Bunlar, umumiyetle kendi vilAyetleri dahilinde kalmakla beraber
bazan yeniden aldrklarr bir timar bagka bir sancakta olabilir. Bu suretle muayyen bir topraia baih hrristiyan sipahi ailelerinden bahsetmek
ancak miistesna vaziyette bulunan bazr bolgeler (Bosna) iEin kabildir.
Timar sisteminde metrepolid, peskopos gibi hizmet sahiplerine verilen
muayyen timarlann devamh olarak bu hizmete bagianmiq olduiuna
.dair bazr misaller de yok deiildir.
Mtisliiman olan bir hrristiyan sipahinin hususi bir mukdfat aldriina
,dair agrk bir misal bilmiyoruz. Yalnrz $u kayrt-dikkate deier :
o)f&. ,.r'G
cr-:,l;n..
-,_f,*
=1i :, "f
adaki,"Jtff
=_):l';tJ*^
[',,il
(tr-,rl) ),f^.. ,.>>
;ru,,f,.i|
t"
Fakat bu,
#il]fiT
Her halde II. Bayezid zamanrnda dahi, umumi timar kaidelerine
gore hrristiyan sipahilere timar tevcih edildif'ine EAhit olmakt aytztll.
Devletin bilvasrta tedbirlerle olsun hrristiyan sipahileri islAm olmaya
teEvik ettiiine dair hiE bir clelil bulamadtk.
Bununla beraber timarlrlar muhiti iginde bu hrristiyan timar
';
,
'
Arvanid sanca$r defteri, 148. timar.
1ls Vulgitr"in def[eri (bair. not 69) S. 16.
.114 II. B?.1' barihli Trrhala def[eri (bak. noi. 40;.
It5 bak. not 111,
r1?.
:
':'l
:;:.
.- - i
, ..'.
,'ii
I
.-,
''
Dugan'dan Osmanh imparatorlu$nna
233
erlerinin yava$ yavaq islAmlaqtrklan ve tamamiyle ortadan kalktrklan
da bir vakradrrlr0. Bu, tamamiyle kendiliiinden bir sosyal hadise
olarak gergekleqmiqtir. Burada, umumiyetle Osmanh imparatorluiunda
gayn - muslimleri ihtidAya sevkeden p s i ko - s o s y al d rn i I I er h a k-
krnda Arnold'un ve M. Fuat Koprriiri'nup117 soylediklerine
il6,ve ediiecek f,azla
bir qey yoktur. Eyaletlerde raiyyet kitlesinden ayl'r,
ekseriyeti miisltiman olan timarlr srnrf lnln, bilhassa sefer zamanIannda ihtidalar igin kuvvetie tegvik edici bir muhit teqkil ettiii mu-
hakkaktrr, Burada aynca igqret etmek ld,zrmdrr ki, eski B a I k a n
ar is tokr a s isin i n is I Amla$ m a - o srrl a n lr la Sm a,s rn da gulAm sistemininde ayrlca briyuk bir roiti olmugtur 118. Yukanda
gosterdiiimiz gibi, sonradan Balkanlar'da islAmiyetin en ziyade yayrlmrq
biri haline gelen Arnavuiluk'ta i I k i h t i d a I a r
timar kadrosuna girmig olan eski htristiyan sipahi slnrfr'
bulundugu bolgelerden
arasrnda vuku buldu.
XV. asrrda hrristiyan timarlarrnin, umumi timar yekfinuna nisbeti,
,brilgesine gore 0/o 50 (BraniEeva, H. 872) ile olo 3.5 (Vidin, Fatih devri)
arasrnda deiigmektedir. Britiin bolgelerde umumi bir cereyan halinde
ihtidalarla hrristiyan sipahilerin yava$ yava$ azaldrf rnr
bildigimiz igin bu nisbetin ilk fetih yrllannda daha kabank olduiuna
guphe yoktur. Keza aynr tarihte voynuklarrn, Rumeli'nin her tarafrnda yayrlmrg olarak biiytik mrktarlara yukseldiii ve imparatorlufun
askeri teEkilAtr iEerisinde muhim bir yer tuttuiu muhakkaktrr. Bunlara,
M a r t o lo s ia r'la muhim mrktarlara yukselen diier hrristiyan askeri guruplan (kaleierde bennAlar, demirciler, yaycrlar, tufenkciler, zenberekciJer)'ve pihayet m.udf ve miisellem redyayr ilAve-edersek, bazr
bolgelerde yerli hrristiyan kuvvetlerin bir gogunluk tegkil ettigi muhakkaktrr. Bu hali iie imparatorluk, Rumeli'de, XVII. asra doiru gordilg'iimiiz
manzaradan Eok daha bagka bir manz?ra ve karakter arzetmektedir.
Fakat, acaba, sonradan kalkan bu hrristiyan asker gruplarrnrn her
birinin mengei nedir?
bazt tirnarirlar babalannrn hrristiyan achr r isirnlerinin baetrniglerdir : Mq,lrani,lc Yusttf , I{zt'rti,k Mustafu, gilti.
' !L? Th. \{/. Arnotcl ,. Pieachi,ng of fskt'nz, London 1913, ve i}I. Fuat I(6prtilii,
Les orig'ines cle I'Empire ottolmon, Parie 1935, S. 96 vd.
, t1B Burada g%Id,m sistent,i tdbiriyle, esaret, devgirnre, rehn veya intisap suretiyle saray veya beyler hizmetine girip asket'i Slmta katrlrna usultinil kasdecli.yoruz. Bu sisternin ehemmiyeti Lybyer'in kitabrnda iyi belirtilniigtir : The goaer-'
nment of the Ottoman entpire in the tt)me of .Sulei,man The Magni,ficient, Carnbridge 19i3. - Menge ureseiesi igin balr. M. Fuat l(tipriiiti , Bizans m'iiesseselerinin
Osmanlt. mtiesseselerine t,esiri,., THiUI I, s. 247-248.
116
isiArp
olan
,grnda muhafaza
L
,..
Ilalil iualcrk
Bu,meseleye girmeden cince gu noktanrn tesbiti gerekir ki, Osrrr&nhlar ancak *"ngede askeri srf atrnr haiz kimseleri kendi timar
kadrolanna kabul etmigler, r a i y y e t, yani vergi odemekle miikellef,
galrgan tebaayt dikkatle bu kadrolardan uzak tutmuglardrr. Bazr
ihtiyaqlar sebebil'le redyaya bazr Amme hizmetleri yiiklendiii zaman
dahi bu yeni durum, onlann menqedeki raiyyet statiilerini deiigtire-
mezdi, "Raigget o{lu raiggettir,, prensipi Imparatorlugun daima en
esasi hukuk prensiplerinden biri halinde muhafaza olunmugtur 11e.
Hrristiyan tin'ar sahipleri deftere kaydoiunurken, ekseriya "sipdhf
o[|u,, , "sipdht neslinden,, veya " kadimt sipdht o{\u,, Eeklinde yaprlan
agrklamalar, bu pi'ensip iizerindeki titizlikten ileri gei*ektedirlzo. Sipahi
neslinden olmadrii meydana grkan bir timar sahibinin elinden timarrnrn
geri ahndrirna dair bir kayde de rastladrk 121. Timar almamrg hrristiyan
sipahi o$ullarrnrn defterde redyadan ayn yazrlmasr dikkati geker. Buniann sipahi oilu oldukian hususi bir kayrtla bilhassa belirtili y 122,. Timar-eri olsun, voynuk oisun herhangi bir askeri grupa dahil olmak
igin askeri srnrf tan gelmek1z3, bir sipahi ailesiyle akrabahir bulunmak ldzrmdrrl2{. Firristiyanlar igin kullanrlan okadimi sipahi" tabiri,
e}<seriya onlartn fetihten onceki durumlarrna bir igaret olsa gerektir.
Hig olmazsa, H. 835 tarihli Arvanid-ili defterine gore f etihten 2A - 25
119
t.i+* s s4,sb -l ,irl J3,-: .-1\- &_rbt. ar.r.f-o .:::l:l jrt_t. .,-L.ylr:l o_rL.r1 ge Ll ,"
g)*.s
")st-s
t-l <^i-l -6111 0r-r.i, .r-J*l srl ors--i C4^ o("trL -1ll3l ,-,.)tl- jr4:-l 4;l9l (Kanunndnze, Ankara DTC Fairiiltesi i. Saip yazmalart no. 5120 v. 143 a.). Osmanh
siyaset - nrivisleri, imparatorlu$'un sukutunn, bu prensibin terk ecliimesiyle izah
ederler. balr. Kogi [6,y Risa,lesi, t\,. I{. Ahsiit neq. istanbul 1g3g, s. 31, BB,42-46.
r20
"Titnar-t Dzmih'i aeled-i IVIi,hal, lcar|i,md sdpd,lti ojluymug, (16? no. h-l
dofLer, bak. yukartda not 40). Yukancia birqok timarlarln bu suretle igaretlencii$'ini gristerniigtik.
tZL
-pK;f*l lf):. s'L_ ,frl-.rl +-li--r-:;: tsrnr, )&y-s sJ-s ;f | 6*Y -fV t,.rlrl o.ljL,,
,{6s)43.r. tjl d;l all 6-r,r ,4it +:(:l
f , .*Kt 6r:,.-;: rP }r-oIT .r, o:i r et;- ,t_s.-s,
".rf-' ;-l-e-* A{.Y +l- <.=ll6i ;l ,-} ir_; +:,f dJGt f, -rK_l 6-ri.;rf ql_t Cl ,iK - Sonradan yap,tlmtg gu cler'kenar varclrr:..cr$? sft sr:Jr'
rG <:-t 3i(,, (Bi$bak. Argiv.
Maliyeden mild. def. no. 281. Pr.er:aedi clef. s. 42\.
t22 'ftrhala'da Luga (t:rl) lidyrincle reAya arasrncla bir grup <mezkil,r.Ia,r
sipahi, ofiltt'dur, diye ayrrca kaydeclilrnigtir (167 no. lu ciefter, 321). Agr af a vilAyetinde Balta o$lu karyesinde iiq hrristiyan <stiuari, ortulll,?',t> kaych altrncla yazimrgtrr (167 no Iu. clefter, 449 a).
.124 .J\j_ +rJr":' s-r:! Jr:+- .srEJ:t J"rtl c*LvJrt ,k_ r ---rs ^.:*i -l*'V:b is9s3(),o.
,-,sfu-{
4<Jt
(16
-y
It Vulqitrin defteri, v. 20 a, clef{Lr
no.
6-:K-t
,sy.rl-lijl
"1L-;l1l
ter iqin bak. not 6g.).
r24 n)t-;\: 6j*-.- Lt ;-rK:
.rr- .lH ,bV s'fJw csJl.rir ,JiU.lrr- -riK.ltJo (167 no. lu
defter, 106 a).
Dugan'd.an Osmanh imparatorlug,una
.'
:
I
235
sene sonra oiullan timar tasarruf etmekte olan .kadimi sipAhilert
hakkrnda bu hukmun doirulufundan emin olabiliriz.
Diger taraftan hrristiyan raiyyetin timar kadrosuna girememesi miihim bir netice daha doiurmuEtur: Hrristiyan sipahilerin iaiyyet kitlesinden beslenmiyen adeta kapah bir zrimre teEkil etmeleri {'5, isldmlagmalar
neticesinde gittikge ortadan kalkmaiarrnr kolaylaqtrrmrqtrr. Hususi
bazr irallerde timar verilmig olan bazr qahrslarrn raiyyet srnrfrna Eevrilmesi. dikkate deier re0. Bu gibi gahrslarrn mengei kuydedilmemigtir.
Fakat herhald e raiyyetin doirudan doiruy a sipahi olmasr imk1nsrz
gibiyse de,' sipahilerin bazr miihim sebeblerle raiyy ete grkarrldrir her
zaman goriilmiiqtii
v
127
.
Biitiin deliliere gore hrristiyan sipahiler Osmanh devleti
hrristiyan raiyyet
arasrndan ahnmrg olamazlar. Fakat
her halde' bunlann, ortadan kaldrrrlmrE olan devletin askeri stnrftna
mensub olduklarrnr gosteren deliller vardrr.
Tiirklerin, Balkanlar'da,.yalnrz hiikumdarlarr deiil, devlet iginde
esas. rolii alan stnrfr, lani zadegAnr krhgtan geEirdikleri ve brraktrklarrnr da zorla isldmiyete soktuklan ) iddiasr 128, Eoktan bir tarafa
brrakrlmigtrr 12e.
tarafrndan
Yerii hrristiyan sipahi slntfrnrn yerlerinde brrak r I m a s l, f atih devlet tarafrndan yalnrz Bosna'da tatbik edilmig
istisnai bir siyaset deiildir. Arnavutluk'ta eski senyorlerin ve sipahi
srnrflnrn nasrl timar kadrosu igine ahnmrg olduSunu yukanda misdlleriyle gosterdik. Arnavutluk'taki hrristiyan sipahiler ise, eski defterlerde
Makedonya'da, Srrbistan'da-ve Tesalya'da gosterdiiimiz hrristiyan
sipahilerden hig bir suretle f arkh deiildiler. $ayet Bosna'da varhklarrnt yirminci asra kadar sakladrklarr halde obiir taraf ta bu sipahiler
daha XVI. asrrda ortadan kalkmrglarsa, bunun sebebleri vardrr,
Bununla beraber timarlriar lcatiyyen kapah bir srnrf teghil ettnezler.
Serhadlerde, savallarda yararir$inr isbar edeu mengei' bellisiz garip-yigitler, gcintilliiler sipahi - srnrfrna ahndrgr gibi yedi sene askerlih drgrnda goylerle meggul
olan sipahi zadeler cle bu sifatlarrnr gaybeder:lerdi. Boylece timarhlar srnrfrnin
tegekkriiiinde liap clegil hiznret esas olmugtur (bak. not 127).
1?6 Balr. nob 12L.
t}'t llis-l;:l-r 3 :Jb. J,*f;! -.c.,1 o.;nlr orL.ra' .-[^ Jt*Jrl .rlLi, {:-(J- -1,-K c 6.r, ,,
12s
I, 310) .;tl.ef Ii, elc-: .l:ll3 ilJ,. ..ill i;rt- ,-r,_l dtr t )tslsl t_L.r
rJ:r-l ds,tst -hl. '*3 ,sli-rl .sob' s),ssV d:!ry. t;-:;: ,rr.r\: {;el }ssV uf f*t;rl.:3,, "
.,;,r..1
F" ,rK, o=.J- jr*- .,1rt - (Arvanid-ili def b. 11. timar).
.' 1lB I(. Kadlec, introd,ucti,ott, it l'dtucle co?np&i'at'iue cl,e I'hi,stoire clzr, d,roi,t pub.(KAnunnd,m,,e,
i\tTM,
Ii,c, des peuples slaaes,
I
Paris 1933, s. 9?.
tzs Bali. C. Tluhelha, I(oprirhizade A. Cemal terc. THiM,
I,
b7 vd.
Halil inalcrk-
236
I
Burada buqtina mefhurnundan hareket etmekle bir gok meseleler.
hakkrnda daha agrk bir fikre sahip olacairmrzr sanlyorum. Bosna'da.
Osmanh fethincen once bagtina, Truhelka'nrn tarifine gore, hukumdarlann muhim bir hizmet kar;rhirnda bir gahsa irsi ve daimi mutlak
muli<' olarak ve::miq olduklan bir arazi pargasrdrr. Bu arazi satrlabilir,
terk ve ferai edilebilirdi. Butun angarya ve vergilerden muiftr. Bagtinaya sahip olinak, asalet srf atrnr tazammun ederdi 130. Bu durumda
baqtina, esas iiibariyle Osmanhlarda PadiEah temliklerinden
f arkh bir $ey clmayrp 1s1 Osmanh arazi hukukuna yabancr bir mefhum
deiildi. Fakat Csmanirlarda temlikler, iimar sahasrnr daralttiir, hazine
aleyhine netice verdiii igin fevkaldde hallerde veriiir ve zaman zaman
umumi bir gozrlen geqirme muamelesine tabi iutularak bir krsmr ashna,
:miri arazi haline. irca ediiirdi r32. $u halde Bosna'da milhim mrkdara
balig olan baqtinalarln, sahiplerinin ellerinde brrakrlmasr Osmanh devletince eski devirlerin muesseselerine kargr hakikaten ehemmiyetli bir
miis;13$1":ili";"1::;
sancalz def tu,,,no"o, su muhirn kay,, o,oou,.
<[r-l ;.ol.::! "-rJtfr; -rrJ:aF .r{$ ){*{..,Y;! jAl iil.>
u)s;_t .rrt f)bl .fj-rl;! o)j) l ;L:t 1y)bl +-J*n!
Burada bagtinalar (mrishiman oiullarr eiine geqince ..gif tlik,)
<Hersek zemanrndanberu tasarruf ettikleri kend.tilerin gerleri, dir. Ancak sahipleri " ddet tizere dgtir ae resi.rrtleri,, ni verirler. Bosna ve
Hersek'te mulk, yani baEtinalannr muhafaza eden timar sahipleri,
Anadolu'da topraklarrnl irsi bir aile mali olarak rnuhaf aza etmig olan
mtilk - timar sahipleriyle de bir bakrma aynr durumdacill'lar 133. Bu suretle
Osmanltlartn, /inadolu isldm sahasrnda oldugu gibi, Baikan hrristiyan
memleketlerinoe de kendil:rinden onceki arazi hukukuna reayet ettikleri bir hakikattir i3a. Bu suretle Bosna'da kendi topraklarr uzerinde
deier ,
130
131
,rLJ-r. o-LrlJl
[yp1 makale, s.
53, 52.
Eiirnizde en eshi bir Osrlanlr temlikn0rnesi, H. ?49 tarihile Orhan'rn bir
t,emlikine aittir; bak. Argi,u Ktlanuz%,I,isranbul 1938, 1 no. fa.ksirnile.
t3l Bak. Bu,rsa ger'i,ye sici,llerirte gore Eatih Sultan ll,Ielunecl'in Fertnanlart,
Bell,:ten sayr 44 (.1947), s. 695,
133 'I r u h e I k a, irsi timarlar tesisi neticesinde Bosna'dahi d.nrumun ve
'bagtina
urefhumunulr halis Osrnanlr-islArn miiegseseleri iizerine tesirincien bahsedet' (urez. tnakale, s. 16 vcl.). Faliat rniilk-timariann Anacloiu'cla Osrnanhlar tara\ rnclan claha onceleri tatbik edilegelmig olduSu vakrasrur unutmu$ goriinmekterlir,
' ' 134 $u noktl da bilhassa kayde cle$er ki, Srrbistan \re Bosna'cla lcoyliiye
miilkiyet hakkr tanrmryan ve onu iizerinde gahgmahta oldu$u topraSa ba$Ityan
arazi hukuku (bak. Kadle,c, 106 vd. ve TruheIJra, 46.52), Osmanlt arezi
Dugan'dan Oernanh inrparatoriu$una
237
(
aslrlarca varhirnr korumuq olan bir hrristiyan timarhlar srnrfrnrn devamlna $ahit oluyoruz.
Srrbistan ve Makedo nya sahasrna gegersek, burada Osmanh
fethinden once sipahiler Bosnandakilerden f arklr bir durumda
idiler. Bosna'da topragr bagtina olarak benimseyen asillerin kudret ve
nufuzu rntitemadiyen arttrir halde, Srrbistan'da buyrik asiller.in iktidarl
yeiri bir memur sinrfl lehine gittikqe azaltrlmlEtt 13s. Srrbistan'a ve Makedonya'y a ait Csmanh tahrir def terlerinde, Bosna'da olduiu gibi,
baqtinalanyle yerlerincle bi?akrlan kadimi sipahilere ' rastlamiy oruz.
Oralai'da bu$tinayr voynuklarin arazisi oiarak bulacairz. Bosna'cia bagtinasrz asil tasavvur etmek hcme n hemen imkAnsrz clciuiu
halde 136 Srrbistan'da durum ayni de$ildir. Burada, fetihten once sipahilerden qo!:unun bagtinasrz olduiu, f akat buna rnukabi.I pronija'\ar
tasarruf ettiklerini biliyoruz137. D u $ a n kanun meceiiesine gore, pronija,
sattlamaz, satln ahnamaz, vakfedilemezdi 138. Bu iktAtlar, Osmaiih timarlna qol( yakrndrr; ve Eok muhtemeldir ki, Osmanhiar, Srrp sipahileriiii.
yeni devlete sadakatten bagka hiq bir gart koqmaksrzrn - yani bilhassa
islAmiyete girmeye mecbur brrakmadan - eski pronija'iannda Osmanh
timarhlan olarak ibka etmig olsunlar; yalnrz, herhalde yeni tahrirlerle
mevcut vaziyeti timar sistemine uydurdular. Hrristiyan sipahilere bazr
bdlgelerde pek cuzi timarlar verilmig olmasr bunlarrn eskiden de fakir sipahiler olduklannr gosterir. Halbuki hrrrstiyan senyorlerin ve senyor
oiullannln biiyrik timarlar tasarruf ettiklerini yqkarrda gordrik. Mamafih
burada baqtina sahiplerinin v o y n u k, bagtinasrzlann s i p a h i yaprldrklan gibi bir kaide grkarmamahdrr. Nadir de olsa bazr hallerde bir voynukun timar-eri olduiunp gormekteyiz 13s. Bdylece Srrp asillerinin u m u m i
timar reiimi altrna sokularak muhtelif sebeblerle yerlerini deiigtirme!e mecbur olmalart, onlarrn Bosna'da olduiu'gibi muayyen
topraklara baglr sipahi aileleri halinde devam etmqlerini
onlemiEtir. Fakat Srrbistan ye Makedonyarda da bagtina sahibi ktiqiik
asiller voynuk olarak varhklannr sakiamrg goriinmektedirler. Busistemi ile tezat halincie clegildi (Osmanh arazi hukuku hakkrnd.a girnd.i bak. O.
L, B a r k a rl , Osnwnl?, irnparatorlufiunda giftci sznzfla?'Ln1,n hztlquki, statiisii, TJIkii Dergisi, sayr 49, 50, 53, 6f3, ve, Tzirkiye'de topralc meselesint)n tariht esaslam,
Ullril, sayr 60, 63, 64; ve ayni miiel. XV. ae XVf . asorlarda Osmanlt intparatorIuluncla zi,rai ekonontini,n Jntlculci ae mali, escr,slarz,.f, Kanunlar, istanbul
Kadlec, 100-101,
130 TruheIka, 56.
135
'
137
138
139
1945).
/
Cadlec,9p.
CadIec,98.99.
f1\^ {*lrl : {i.T {J:J;l) -*-{ s{* ,*_l i:-_s s-i,t .r:(b r6-i...r : .j-lrj
""ily-r v-/, :.t;1' <-;r.ei 15(j" dr3g,rJll - (t67 no. lu Trrhala defteri, 126 a).
*.GJt+
.ltJ
o.
Ilaiil inalcrk
238
rada bu$tina Bosna'dakinden farklr mahiyette olmahdrr. Vogini,
veya aognici, Dugan'rn Srrp imparatorluffunda Vlastelin (btiyrik astlzadeler)in aksine siyasi ve iktisadi ehemmiyeti olmryan adedleri pek gok
kuqtik asilzadeier srnrfrnr tegkil ediyordu 140. Kuvvetle iddia olunabilir
ki, fiili muharip oiarak Osmanh ordusunda muhim bir mrktara yiikselen
voynukiar, eski Duqan i.paratorluiunun yayrlmrg bulunduiu sahalarda mevcut bu$tina sahibi kugtik asilierden gelmektedirler.
Yukanda tedkilt etmiE olduiumuz sahalar vaktiyle bu imparatorluiun
hududlarr iqine girmiq yerlerdir ve Osmanh imparatoriuSunda voynuk
bagtinasr esas itibariyle eski karakterini muhafaza etmig goriinmektedir. Osmanlr devrinde bu$tina adr altrnda birbirinden ayn
baghca iki gegit arazi kasd edilmektedir:1 - Raiyyet baqtinasr,
2- Askeri hizmet sahiplerine tahsis olunan baEtina
(voynuk b.agtinasr, dogancr baEtinasr, akrncr bagtinasr v. s.). Raiyyet
baEtinasrnrn, reaya elinde umumi miri arazi sistemine tAbi gif t (qiftlik)lerden esas itibariyle bir farkr yoktur. YegAne fark, bunldrrn hrristiyanlar
elinde olrnast ve haraca tAbi bulunmasrdrr. Bu sebeble bunlara .h a r a clr bustinarda denmeklsdirtat. Bu gibi bagtinalar sonradan mushimanlar eline gegse bile sa[ribi harac vergisini odemeie mecbur-
du142. Askeri ba$tinalar, bu arada voynuk bagtinalan ise,
reaya Eiftliklerir:den (bagtinalarrndan) farkhdrr. V o y n u k b a S t i n asr AIi Qavug kanunndmesind6las goyle tarit'olunur i <ue bir
bahy dahi sol mezdricdir ki; bagtina itibaru tizere oognuk laif esine tagin
olunmustur ki, erbdb-i diadn isttlahtnda bagtina, gif tlik demektir, ,(,e
ziraat ve htraset ederler, d.Far-i sertge ue rrisim-i orfiggelerinden ae
'hard.c ae ispencelerinden ae'aadrtz-i diadnige ve cemtc tekdlif-i
orfigyeden muaf ae mtisellemlerdir, bagtinalart kangi karge hud uddnda
ise min ba'ad sahib-i arzrn oe gagrr.n medhali goktur, dgtir ae riisfimlort
kendtilere mahsusdur,,
Buna ilAve edilebilecek bir nokta, voynuk bagtinalannrn oSullar,
kardeqler ve akraba elinde muhafaza olunduiudur. Bagtina iizeiinde,
voynuklara y a m a k olarak, kaideten oiuilarr ve kardegleri ve diier
akrabast yaztltr. Olumunde voynukluk onlardan birine verilir. Osmanh
140
141
CadIec,
{
!:'
.j
|
i:,
t._
.i
i
I.r,
t.,
t.
'i,
-[.'
I
t
.i,'
1,.
:
t-
T.
t,
r..
{'
I:
I
.
[''
f,:'
t'
!
JT-98.
.Eder abyr"uklarcl:an biri Itaraglu raiy.yet bagtinasr,n tasarruf etse Item
harac alt'na ue hern t)spence a,h,na ae hem dEti,r alzna.> (tI. {516 tarihli Bosua
def teri kanunnd.meei, Barlcan, I{anztnld,t,, s. 39S).
- isbanbul hA.siann cLa Ortalccr
bagtinast da hususi bir durum arzeder, bak. Barkan, nrez. eser, 94.
742 Bak. II. 1022 tarihli Oh,ri lcanunndntesi, Balkarr, nlez. eser, s. 295,
143 Ali gav ai lkntlLntt, FI. Fladz.rbegio nes. G[asnilc zernal. Muziil i Sarajevo, II (1947), s, 158. I(aqg. t. H. Uzuuqargrlr, Bolleren 59 (1951), s. u98.
,
,l
-l'
..'t
'I,: l'
I
Dugan'dan Osmanh Imparatorlu$una
239
bagtinasrnrn bu durumu, y-ani, 1 - Muayyen briyiiklukte srnrrh toprak
parEalartndan ibaret bulunmalan, 2 - Bir dereceye kadar bir irsi aile
toprair olmasr, 3 - Vergilerden mudf tutulmasr, fetihten onceki Srrp
baqtinasrnrn karakterlerini muhafaza ettiiini gcisterilt4{. Osm.anhlarrn
fetihten onceki voynuk bagtinasrnr muhafaza ettiiini gosteren bazr
vesikalar da mevcuttur. Dibra voynuklarr hakkinda $u kayrt ta6 bu bakrmdan dikkati geker : c9-,K'rK \,1: $;:
.('- fE "'f,ist itl c--(lr 1.>
(c9-rJrl )tEn U):)l *:st. u{r" J:l !} Yrl
"i-Jjl ;, L, ;l-F j. cf .gJu.:b
P r e s b a vilAyetine ail gu eski kayrt da voynuklarrn ve toprakIanntn mengeini gostermesi bakrmrndan miihimdir :
.f F ,.i1$ )stfut. .4.fu:s ,J)A:. t .:f : ilr- -C+r, -'J: UL : ir-s>>
Jrl-rl ., ilrl .-J,--tij! oy- r A;JYJU r *J*! e,','Kt .f"srttl ;+j-, ,sjr-rlrl 6ra"1l
.146 <<.,;-:l JJ AoA {,*, f)i
K a I o y a n vilAyetindeki gu kayrt ta dikkate deier :
"j-rl-^ s qJ. J is:f. ) ,)\r- )rf * "ll;';17. Jl,t--Jr-,L -tJr ,16 :y'::>
Bunun uzerinde $u derkenar vardtr :
6r). o-r,!. .J-rl;! Jr-s rrKI^ f'-r,rJll d^:!r-o dt a-rll f-f, );tl ei Jle >
. <<c;rl J) A o A 4:-, ;Yl.g:la
'lll g );l -)":
Alaca- hi s a r (KrugevaLz) ve I(iisten di I (Kostandin-iii) voynuklanna ait H. 892 taqihii mustakil bir voynuk defterin6"taT her voynukun bir <bagtina' ("ii!) sr oldugunu ve bu baglinalann mahiyetini
oireniy oruzi bir f ikir vermek iizere bir tanesini aynen naklediyoruz :
uCebelu aognuft: Yuaan oeled-i Oliair (s.zls\ -ilr ;lf) bagtina: 6 tarla
bir Qagtr, bir basten>. Bagtinalar agair yukarr h.p bu viisattedirler. Bazt
bagtiniarda fazla olarak deiirmen, meyva aiaglan da vardtr.
Srrp bagtinasinrn esas itibariyle muhafaza edilmig olmast Osmanhlann umumi politikasrna uygun bir vaktadtr : Osmanhlarin, keqigleri,
metrepolitieri ve peskoposlan eski yerlerinde esici imtiyazlariyle ibka
ettiklerine gore, lag o derecede qiddetle hissedilen asker ihtiyacrnr
144
llmunriyetle Srrbistan ve Bosna'da bagtina hahkrnda bah. Cadlec,
Truhelha, 53 vd.
145 H.871 talihli Diirra (Debre) def teri, bak. not 109.
146 lI. tl,Iurad devrine ait I(.rrgeva def teri (bak, not 67) sahife 62.
147 Bagv. Argiv, tapu clefterleri no. 21. Def ter-i ese,mi-i voynugAn-i
liva-i Kilstenclii ve Iiva-i Alacahisar.
148 b)Ks:. Jr-Li -rd-r'r +t-\ rrt' !))J*-{ tt(b: (I(alabaka) Li,.rqu ;t :.1-1"
98, 102-'105;
jL-. <.-l-l;l; 6rKJ..
o:y_a;
4*'J;1,.t J
gl.r,'-J9l-9
al*';Jc"r6.l ,l-r,'-rG! dslS 6lr',;s'lLL. .1 :lrlot;:[,
no. Iu Ttrhala def. s. L24a).
-,4
..!. rp ;U*"f "uf Jgr_r <.*j ,irlr' f-r-(16?
"',t;240
Haiil inalcrk
.::karirlayabilecek eski askeri srnrflan muhafaza etmeleri kadar tabii bir
,'$ey olmazdr.
Bizzat voynuklara gelince, bunlartn giiphesiz en muhim vasfr uaskeri>
olmalandrr rae; onla r, raiyyet deiildirler; raiyyet statiisune girmeiier. Yu'
karrda naklettiiimiz misalde goruldiiiri gibi, bazrlartntn kadtmt sipdhi
olduiu bilhassa zikredilmigtir. Flatta bu srf atlarr dolayrsiyle bir voyluk kolayca timarh sipahiier srnrfrna intikal edebilmekte idil'50. Aynr
devirde bunlann fiiii muharip olduklarlna, savagttklanna quphe yoktur151. F{iq olmazsa Yl.Bgztarihli Kristendil ve Aiacahisar vonuk def terinde \7e H. 997 Avlorrya defterinde 152 adlan geqen c e b e i u
v o y n u kl a r (-!!0,: ..,b-r: .r) mengede boyledltl*t tse. istabi-i Amireye
("nV J$-l) baiianmls olan Bu I gar i s t a n v o y nu kl art, varirklarlnr
daha uzun zaman sakladrklarr halde diger bolgelerde voynuklarin azaldrirnr veya biisbutun ilga olunduiunu gormekteyiz. Gorilnii$e nazaran
yaya ve mrisellemler gibi bunlar da evvelA fiili muhariplik hizmetinden geri hizmetlere ahnmrglar; sonra voynuk yamaklartntn zamanrnda tamamianmamast yuzi.inden gtinder'lerin ortadan kalkmastlFa,
baqtinalartn reaya toprair arasrna karrqarak kaybolmasl 185, merkezin
tedbirleri zamanr.nda alamamasr 166 yuziinden teqkilAt bozulup dairlmrq,
yahut bizzat hui<fimet birEok yerlerde zaman zaman voynuklartn bu
srfatlannr kaldrralafu tsz ellerindeki bagtinalann gelirini hAs veya timara ba$lamrgtrr.
Osmanh de.rletinin hrristiyan timarlarda olduiu gibi, eski voynuklan ibka etmekle beraber, onlarr da kendi biinyesinde mevcgt mii149 (. .. Ytirlik ae 'tatar ae aoynulc taif eleri claht] aslcerid,'ir, (Sultan Stitey'mo,n Ka,nun: TOElyI. s. 40) ve Galabov, 'Osmono' Turski izuori'.., 21.
160 Bak. yukanda'not, 139.
lsl XVL'asrrdadahi Pojega'voyngkilart
.atlars ae tonlar.t ae
grirt'-'
d,erleri ue lcalkanlan'L 'ile, uc hizmetine ve akrna ogmekte iciiler (bak. H. 952 ta-'
rihli Pojqga kanun4 Barkan, mez. eser, 303). B o s n a'da Brod, Nartova' Akhisar ve Sin kalelerinin uruhafazasr voynuklara brrakrlmrgtr (H. 922 iafihli Bos'
na k-anannarnesi, Barkan,'395). Kargtla.- B r o q u i b r e' 208.
16t Kiistendil
ve Alacahisar voynuk defteri, bak. not 14? ;. H. 991
'A v I o n y a"mufassal clefteri, bak. not 10?.
tarihli
153 Buna mukabii Kara-aoynulclar vardrr (XVI. asrr birinci yartsr, Galabov' 20).
16{ Bak. Kailun ndme-i voynugan; B arkan mez. eser, s.266.
1s5"Buna'dair bir misal, bak. Galabov, 66.
156 Bak. Gal abov, 68, 62.
Is? H.991 tay.'ihli Avlonya defterinde (bak. not 10?)i aoynxlgd'n'i' rrlensil,h.i lcan'ye i Yi,soglca, Karye-i Grabogka nzct'uoynu,gd'n-i mensfi,lt-i lcarye'i' Graboaa,
Toynugd,,n-i mens'fr"lt-i lcarye.i, Pothont, ; Bulgaristan'da urensfih voynuklar igin
bak. Galabov 59.
Dugan'da.n Osmanh- imparatorlu$una
2+r
m6,sil kadrolora gore tegkildtlandrrdrSr muhakkaktrr. Qsm4nhlarrn en
eski askeri tegkilAtlan olarak bilinen yaya ve miisellem tqlkiIdtr ile168 voynuk te$kilAtr arasrnda benzerlik ilk bakrgta goze
qarpar. Oyle sanlyoruz ki, voynuk teqkilAtrndaki Vqynuk, Iaga"t o r, b a g,t i n a gibi tAbirler hangi esaslarrn Srrp devrinden intikel ettiiini, ve ttirkce geri-ba$r (ser-asker), gilnder (gonder), yamok,
g S k i n c i gibi rstrlahlar da Osmanhlann bu tegkilAta neler getirdiklerini gostermektedir. Esas itibariyle museliemlerin gif tli{i, baqtinaya
gok yakrndrr. Qiftlik iizerinde de veraset haklan genigtir. Qiftlik, ffiilsellemin noBullanndan vcyahut karrndaglanndan veyahut gayn akrabalanndan kimleri kahrsa> ona intikal eder 15e. Fakat bagtinaya da, miisellem giftliginde olduiu gibi, yaniak adedini doldurmak igin harigten.
adam sokuimaktadrr. Baqtina da, giftlikler gibi, vaktiyle ait olduiu
gahsrn adiyle zikrolunur 160. Yaya ve miisellem teqkilttrnda yayalbaErlar; voynuklar da, geri-baErlar ve lagatorlar komutan olup t i.m a r
ahrlar. Onlarrn altrnda bir tarafta yayalar, obiir tarafta voynuklar gelir. Gerek yaya ve mrisellem, gerek voynuk tegkilihnda, daha agair
derecede, vazifelel i aynl olan ve gamak adr verilen yardrmct namzedler yer alrr. Bunlann mrkdarr her iki tarafta da muayyendir (2-8 yamak). Her y ay a, miisellem veya voynuka tabi yamakiarln heyet-i
umumiyesine her iki tegkilAtta gtinder (gonder) adr verilmektedir.
Nihayet her iki teqkildt aynl muimeleye fabi olmuqlar ve evveld bazr
geri hizmetlere tahsis olunduktan sonra ekseri bolgelerde laivedilerek
gif tlik veya baEtinalan - timarlara verilmigtir 1Q1. Voynuklarrn H. 779'
(M. 1377-7378)da Rumeli Beylerbeyi Timurtag bey tarafrndan ihdas edildigi iddiasr 162 ancak bir yeniden tegkilAtlandrrma faaliyeti ile alAkah
olabilir
Yukarrda hrristiyan timarh sipahiier ve voynukiar gibi birbirinden
ayrl askeri gruplann menqeini izah ederken, en eski Osmanh vesikalanndan geriye doiru giderek bunlann fetihten onceki ziimrelerle alAkalannr gostermeie gahqtrk ve Osmanir devletinin, bunlann eski arazi ve srnrf statusrinii esas hatlannda muhaf aza ettiiini igaret ettik.
$riphesiz bu suretle birEok B iz an s-Slav m uess esel er i-Osmanh
imparatorluiuna intikal etmigtir. Eski hrristiyan sipahilerin, yerletf8 Bak. A$lk Pa qazacle 40,97; Nerqri-Taesohne r,45,
159
FI. 92{ tarihii Geli,bolu niisel,Ienz ae pi,yd,cle kctnunzh bak. Barlran, mez.
eser, 242.
16c
Bagtina-i, Di,ttti.tri,, yehtr" Qifttilc-r) ycLycL O{utbejz gibi.
161
llali. not
162
Hoca Saclecl clin,
157.
Tfr,ciit-teud,,t'i,lt,,
I,94.
; r.
16
,:;|
:.','i.i
'ga
Halil 'Inalerk
'242
rinde blrakrldtktan sonra, hiq olmazsa bir takrm yerlegmiE ddAt ve
ananAtta, eski ile birdenbire ve tamamiyle alAkalannr kesmig olmalan ihtimal drgrndadrr. Rumeli'de Osmanh trmannrn daha eyi tanrnmasr
'bize'
umumi timar sistemi iqinde drgandan gelen bu mahalli izleri tayine yardrm edecektir. Burada, bu tesir ve niifuzu gostermek tizere yalnlz timar brinvesine girmig olan bir mahalli mahsul vergisini bahis
rnevzuu
edeceiiz.
'
XVI. asrr baqlanna kadar grkan bir kanunndme kaydrna gore 163,
S o f y a havalisinde timar sahipleri reAyadan ogtr vergilerini aldrktan
sonra fazladan harman resmi adryle baStina bagrna iki kile bug,duy ye iki kile arpa almaktadrrlar (bunun mahalli kile ile ahndrir
da aynca igaret olunmugtur). Bu vergi, mtiteAmil Osmanh kanunlarrna
aykrn bir vergidirl04. Bunun igindirki, Kanuni Sultan Siileym a n Belgrad seferine giderken, harp bolgesine yakrn bu havali red.yasrnr memnun etmek dugiicesiyle rua bu vergiyi kaidlrmrgtrr. Fakat sipahiler, sonradan ihtiyarlann gehAdetiyle * bu aildget ktif r ii do ldlet
i.gind.e'.iken redgadan ddet- i harman altnugeldiPini> ileri siirerek bu
verg'lnln tadesine muvaff ak oldular (H. 9321 l'tt.
Biliyoruzki, daha Q ar Samuel zamanrnda (976-l:014) Bulgar kciyliisii,'mahsul vergisi olarak, yrlda bir olgek btgday ve bir olg e k d a r \ aynca bir kiip $arap vermekte idi. Bulgaristan, Bizans idaot't,
'resine geqince bu vergiler aynen ibka edildi
igte 'Osmanh devrinde, ogtirden ayn olarak gordiigiimiiz maktff
mahsul vergisi bu vergiden baqka bir gqy degildir. Aynr vergiye XIX.'
asrrda gospqdarltk achyle Vidin ve havalisinde rastlamaktayrz. Bu taI
rihte tcoytti, .Eif t bagrna muayyen miktarda (50 okka) bugday, arpa ve
mahltttan ibaret olan bu vergiyi (a g a I a r a> odememel< igin 1850 tarihinde biiyiik bir isyan qrkarml$tt tut. Bu suretle l(anuni Suleyman'rn
'tegebbiisiine ragmen kaldrnlamayan bu ka,Cim vergi, timar btinyesine
yerleqmig.ve Imparatorluiun son zamanlarlna kadar varhirnr saklaml$trr. Burada ilive edelim ki, Osmanh timartntn biinyesine girmig olan
,
, 'i i: rsl 'Anadolu'da
$ark eyaletlerinde rasTl't:'['gahnegi, adt alttnda bu mabiyetto
eski bir vergi skseri mahallercie kalchrrlmtgttr (Barican \)ez. eser,' resut'i
' gahnegi maddcsii. Ilarg. W. H inz, Das Steuerwesen Ostanatoliens im 15 und
16 Jahr., ZD M G, Bd. 100 - 1' S. 181.
165 Bu havaii abalisi '1443 cle ilerliyeri l\facar orclusiyle birieEereir is.1'an etmiplerdi (Halil inalcak-I\{.evlrrt O['uz, Yen'i, btilttnnzug bir Gazaud't'i Sultait Muracl Hana, DTC [*' Dergisi VII, sayl 2, $. 488).
166,Barkan,262.
10? C. Jir e go k, Gesclzi,chte der Bu,Igaren, Prag'18?6, s. 410.
16E
IIalit inalcrk,
Tanzimatae Bu,lgar mgselesi, Ankara 1943, s.45-107.
Dugan'dan Osmanh imparatorlu$una
fetihten' onceki zamanlara
dif 16e.
243
ait mahalli vergiler bundan'ibaret deiil:
"
Yukarrd a,, Fatih d evri def terleri nd e ras tla dr irm rz M ar t o I o s I ar {;t-rt)t)
'Tuna
igaret etmiEtik. Bu kayrtlara 'g'ore: I - Martoloslan
iizerindeki G ii-
iercinli k, :Vidin kalelerinde gorm:kteyiz i z-Gii g er cinlik'te
bunlann sip ah i n es li nd e n hrristiyanlar olduklan tasrih olunuyor ;
3-Bunlar,ul0f e, yani yevmiye alan martoloslarld, ffiusellem,
yani vergilerden af vedilmiq martoloslar olarak iki 'grupa aynlmaktadrr;4-Grigercinlik ulfif eli martoloslarr 10-15 kigilik bdliik'Ier halinde bir reis idaresinde bulunmakta ve her bdliik, reisinin adryle zikredilmektedir ; her martolosun yevmiyesi ik i akEedir. Bu rnd,rtoloslarrn akr;nlara katrldrir anlagthyor. Martoloslann oiullan ve
kardeqleri onlarla beraber ayrlca yazrlmrqlardrr.
' Martolos krtalannrn II. Murad taraf rndan '' tesis edildiii iddiasr1?0, qtiphesiz martolosiarrn mengeini izaha kafi deiildir.
Yukandaki misallerden, bunlarrn XV. asrr. ikinci yansrnda hudutta,
Tuna iizerindeki kalelerde hizmet gciren bir askeri te$kildta
tabi olduiu gcirtinmektedir. Muahharan 'martoloslann umumiyetle,
hudut, kale askeri, aktnct sayrlmalan t?'t onlarrn bu menqei ile
miinasebettar olsa gerektir. Donado da L ezze (Angiolello), Fatih
Sultan Mehmed devrinde. onlarr trpkr akrncrlar (simili a questi aganzi)
gibi telakki etmektedir {?2. Yukarrda tedkik 'ettiiimiz iq - Rumeli deftelerinde martoloslara rastlamadrirmrz halde onlar bu bolgelerde ?ncak muteakip asrrlarda gorulrnekiedirler. r?B
Osmanhlar, kaleleid., ihtiyaglarr olln biiyrik miktarda muha(dr:") koyiinde evli :r.ay" sipahiye yrlcia b i r k i I e
bugd*y bir kile arpa verirdi (912 tarihti AvIo,n'ya def,teri)..Bosna'
da hrne;bagtna ahnaq Pulaqine (*,.Yr;) nakdi.,vcrgisi, taditeii muhafaza
olunutugbu. Bu verginin yarrslnr timar sahibi yartsrnt sancak bayi alrch ({bl6
tarihli B1sna lcanunzt, Barkan, 397, 399). Galibolu livf,,srnda bazt Rum kciylerin16e Delvit'ralda Sopote
den altnan Stra vergisinin eski devirden kptdrsr hakklnda kanunnd,mecle gu ibdrb
.vardrr : "Zikrolan lcabalculak d,deti ae rnona,polya kad,i,mi, Icanunlarcltr> (1blg ta.
rihli Gelibotu lcanzrnu, Barkan 236). Eski vergilerin nasrl ibira eclitdig'i hakkrnda
bilhassa b.ak. Ktbrts kanunu, Barkan 34g.
170 B a r b a r t a gore (bak. Aln h e g g e r, Il{artoloslar h,alclc?,ncla, Tiirhiyat
Ilecnruasl, C. VlI - VIII (1940-19{2), s. 285).
t7L Anhegger, rnez. urak. 283 vd.
t72 Anhegger'de s.. 286, 308.
- 1456-L463 arastnda yenigeri ocaSrncla hizuict,
etnrip olan bir Srrp, Michael I(onstantinovig,
hatrratrnda. llfarfulusi,lerden bahsile, bir hag yiiz liigiden ibaret .bu askerlerin hudut rnuhafaza bolgelerinde nobetcilik yaptrklannr soylei (J i r e g e k, Geseh.. der B'ulgaren, a, 456).
'1?3 Anhegger, 286 vd.
Halil inalcrk
'244
kuvvetlerip,in yerini tutmak tize5e r e d,y a:f I kullanrnakla idiler,.
Bu usul, t.ayuy, mudf ve miiselle'm krlmak suretiyle nate mu-l
haf azasrna tayitr etmpk geklinde,, ig:Runqlilde ilk fetih zamanlanndan beri,tatbik edilmigtir,'Mqrtoloslarrn aslen raiyyet mi, yoksa askerl mi:
olduklarr keyfiyeti mengeleri araqttrthrken bilhassa rizerinde durulmasr
geref en bir noktadrrrza, Redyadan olan di['er hizmet sahipleri, meseld derbendciler gibi, defterlerde,onlartn da bazan mud,f hir igaret olunur (mtisellem martoloqlar). Esasen derbendci ie6,yanrn martolos yaprldriina dair
vesikalar vardr': r7i. Voynuklarda olduiu gibi hususi mahiyette bir
ba$tinantn rnartolos tggkilitlnln bir unsuru olduiunu sanmlyoruz..
Bazan bagtinah martoloslardan bahsolunuyorsa 176, burada bagtinayr
reAya qif tlif,i olarak.anlamahdrrrT?. Aynr Eekilde XVI. aslr baplannda Bosnutdo reayadan bin kiqi akrncl yazrlmrE Ve <,ba$tinaI a r t, her tilrlii vergiden m u 6 f krhnmlgtt 128. Bununla beraber bu sr:
,faqa.
rltf iqinde kara mar!,olos, mtisellem martolos, ultf eli
martolos adlariyle gordtiitimuz muhtelif gruplarrn herbiri ayrr bir
menqeden gelmig ola biJir. Hethalde asrl martoloslar, mengede, m u d f
ve miisellem re6,yadan ayn, muayyen ve mristakil bir tegkilit'
gl*ahdrrlar. Bizzat martolos adr Osmanhlara yabancr bir men$e
gcistermektedir. Bunu, Anhegger'in dtigiindiigii gibi Bizans'ta mt rzs, yok-'
sa Srrp - Macar hudut tegkilitrnda mr aramak l6zrm. geldigi bir meseledir. Osmanhlarrn, ihtfyaqlar1n zoru altrnda bu stntf askeri; rn u 6 f ve,
.mrisellem reAyantn ilhakr ile geniglettigi, vq bazr tegkildt hususiyetlerinin ( bdltik teqf intr,l gosterdigi gibi,. yeniden tegkildtlandrrmrg.
oldugu ,kuvyetle iddia olunabilir. D o n ado da L ezze'nin Fatih Mehmed'in Karaman ve Uzun Hasan seferlerinde ordusunda 6000 hrristiyan martolos bulundu!'u hakkrnd.a ifadesi miibalagah olsa bile 1t0,, bu
devirde ' bunlann Rumelitdeki hrristiyan askerler arasrnda ehemmiyetli
..'
yer tuttukla{l'giiphqgj3.dir. Macaristan fethinden'sonra ise; bu mem-.
bir
'lekette'bilhassa kaleleiilU''kullanilan srrp ashndan martoloslar gok mii^ :
,r .,'
-Fevkal8de'bir
'
him birJer,tu!aqaktr.r,'1ti.,,'",'
'Bak.' s. 2?;
hi2uret kargrh$r bir .rnartolosa timar valtle-.
'dildigini Uiiiyoruz'"(Dursuri bey; TOEM ilivesi, s. 13b;.'
1?s Bak . Aqhegger, il6.veler, no. 19. :
, ':. .l?6 Anhegger) 293..r' ", rli'i.i - i
.' ; 1' ! " ..
"
:..
177 Bak, yu)..arrda not 141.
178 Bak. H. 922 tarihli Bosna kanunnd,mesi,, Barkan, Dlez.. eser,. s, 397.
r74
.
: r,1?9.
iArrheggeql;€p51
.. ', ti;. 1; ..: .
:
.,.: . *lP9";.Bek, .Anhegger,
il,Qv-o. ,Do. 3
.li+gyig'irr
i ' '1n,13t, vcrdiS'i mi\t.ailq, i\.a{sil?:
.
F*,,
Anhdgggl
ve s. 286..- Yukartda, not.l72 de Konsian"
MarLolosiar .hakhrucla
yazryl .gorernedik
D, j: Popovic, O ma,rtoloshna cc turs\coi uoisci,,?riloVi,,c. I
292- .I,1.
Fg,
:
({928)r..s.213-229t.
Dugan'dan Osmanh iunparatorlu$una
\
245
Truhelkatntn vaktiyle, mudsrr Ra gvza vesikalarrndan
,ifham alarak Bosna igin yazdr|r Eu satrrlair bugiin Rumeli'nin genig
,bcilgelerine hig tereddiidsiiz tatbik edebilir i4, -o, diyordu ki : ,,8;
'vesikalar, Osmanitlartn katiyyen yerli miiesseseleri
tahrip etmeyip
bildkis bu mtiessesdta tamamiyle tetabuk etmek suretiyle o mriesr.r"-kur.
-lere hatta hizmet dahi ettiklerini isbat etmektedir. Bir
Bogomillerin, emlAklerini gaybetmek istemedikleri igin kiitleler halinde islSmiyeti
kabul ettikleri keyfiyeti bir efsaneden ibarettir. Tarihen miisbet birtek
vakra yoktur ki, cebri ihtida keyfiyetini isbat edebilmiq olsun. 'Buna
mukabil miisltimanlartn girdikleri yerlerdeki hrristiyanlarr- kendi dinle.rinde taciz. etmeden brraktrklarrnrn delili ise pek gokturr 182.
Eski Osmanh defterlerinin tedkikinden anlaqrhyor ki, hakikatte
'Osmanh fethi, ddeta sistematikbir gekilde muayyen saf halardan
gegerek gergeklegirdi : Evveld bir haracgiizdrlrk devresi, bir
.ahEma siiresi teEkil eder; onun arkasrndan, bazan tamamiyle sulhcu
vasrtalarla yerli ha,nedan bertaraf ediliverir; fakat eski devlete
mensup unsurlar muhafaza olunur ve yaprlan bir tahrirle bunlar Osmanlt nizamtna intibak ettirilirdi. Bunu' mtiteakip yeni nizam tedricen
.her $eyq kendi kahbrnt verirdi. Fakat hiE bir zaman eski nizamrn
birden ve toptan ilgasr, Osmanh kanun ve nizamlarrnrn zorla tatbiki
gibi bir $eye rastlinmamt.ptrr. Denilebilir ki, Osmanhlar feth ettikleri
bcilgelere m-uh af az a kdr b i r si y a se tle yerlegmiqlerdir : Dini
miiesseseler, ' stntflarrn statiileri, idari taksimat 183, vergiler t84, yerli
€detler 1s5 ve nihayet askeri ztimreler esas itibariyle muhaiaza
olunmuglardtr. En btiyiik ve gtimullti yeniligi timar sistemi tegkil
ediyor, daha do$'ru bir ifade ilg, Osrnanh idari ve askeri y€rlegmesi buna dayanryordu. Fakat yukanda temas olunduiu tizere,
'bu da, Balkanlar'daki arazi hukuku ve eski sipahiler srnrfrnrn durumu
ile t ezat halinde olmadril, ve eski hrristiyan sipahiler timar kadrolapna
182 Mez. makale,
tiirkge terc. 67 6g
193 Arnavutluk'ta daSla:la birbirinden aynlmrg vadi ve havzqlar,
Jupetlet
senyorlerin hqkimiyet sahalannr tahdicl etfnekte idi. Bu Jupe,Ler, Osmanh
-":ki
idaresinde idari birliklerin (ekseriya subagihk) esasrnr tegkil etrnekte Aeva* .tti.
Makedonya ve Srrbistan'da aynt durumu grirrnekt eyiz. Osman6lar, [Iacaristan,r
da'eski idari hudutlarimuhaf.aia, etmiglerdirler (8. Ku4'un
ft.Lutlkleri
,zaman
T.
T. K. tarafrndan gtkarrlma.kta'olan SgVedin saneartt, d,efteii.rl mllkaddemesi).
184 Bak. yukanda ngt,.{qg, .*i Hi nz, rnez. makale.
,t86 L. Barkan tarafrndan negredilen $a no a k ka nu n n 6nrel e ri n d
e
Osmarihlarrn her yerde^ddet-i lcad,tmerye ne kadar reayetk0r bulunduklalnr gcirmek kolaydrr,
Halit inalcrk
246
ahndrir igin k.rlayca yeriegmig, btiytik mticadelelere yol
f1y
agmamr$-
l8B
Htil6sa, Osrnanhlar, g€rek zaruretlerin tesiri altrnda, gerekse yeni
fethedilen bcilgelerde halkrn itiyat ve hislerine aykrrr ani degigiklerle.
bir muhalefet uyandrrmamak iqin, baglangtqta, mevcut nizam-- iizerine
sadece hdkimiyetlerinin orttistinti attvermekle iktifa etmiElerdir. Sonra
devlet, Anadolu've Rumeli'de ddeta devamh olan savaElan idame etmek
igin briytik asl.:eri kuvvetlere muhtag idi. Bilhassa ytizlerce kalede
asker bulundurmak icab ettiiinden, bu suretle asrl faal' rnuharip.
kuvvetlerini bu geniq bolgelere dairtrp elden qrkarmak tehlikesiyle kar, Erlagmrg buluquyordu. Halbuki yukanda gozden gegirdiiimiz memle.-
ketlerde yalnrz Novaberda (Novobrdo) kalesinde 10 ttifenkci yenigerilrs rastlamaktayrz 18?. Bu suretle, kale muhafaza kuvvetleri arastnda
timarlr, ul0f eli veya sadece vergilerden muif, muhtelif tegkilAtlara tabi btiytik mrktarda hrristiyan yerli kuvvetler bulunmast
bciyle bir zaruretin neticesidir. Nihayet devlet, haracgtizdrlrk
devresinde Osmanh ordusunda kendi senyorleri idaresinde
yardrmcr asker olarak hizmel,e alrqmrg olan hrristiyan askerleri, hususiyle hrristiyan sipahileri, gimdi yerlerinde timarh olarak
brrakmakla, mritemadi savaglar iqin daima artan muharip kuvvetler
ihtiyacrnr da k'argrlamrq oluyoldu. O sma nl r b eStl i ginin A n ado:
lu'da rakiplerine kargr risttinliigfinii saglryan 6millerden biri b u olmalrdtr.
Osmanh devleti igin, yerli askeri slnrf larln ibkasl, bir
,
taraftan asker ihtiyacrndan ileri gelmiq ise, diger taraftan s o s y a I
p o I i t i k a bakrmrndan da en uygun yol olarak'hissedilqb olmahdrr. Eski
devletin, yahut bu devleti temsil eden hanedanrn ortadan kaldrnlmasryla
fatih devlet cinunde bir takrm askeri, dini zrimreler kalmrg oluyordu.
Bunlar ya' krhgtan gegirilmeli, ya raiyyet hayatrna stiriilmeli 1**, yahut aynr vazifelerine yeni devletin idaresi altrnda devam etmeli
idiler" Osmanhiarr ilk iki qrkka zorhyan 'sebebler yoktur, veya pek
nadiren zuhur etmiqtir. Fakat iigiincii' grkkrn tatbiki ile' devlet, biiyiik
kazanglar saihyor ve onlarr kendisine bafhyordu. Beri taraftan bu
yerli askerler, rdare ve din adamlarr da, Garptan gelen katolik hrris-
Arnayutluli'ta, itirtyan clevletlerinin yardrnr' ve te$viki ve memleke.sebebiylo yerli feodal beyler isyaq ve mu-kavemet tegebbtislerinhususiyetleri
' .tin
den geri kalnamrglardrr. bak. H. tnalcrkr' fg/cend,er bey, IA,.,'ciz 62,
187 H.869 tarihli Vrlk vilAyeti
defteri, bdk; not 68 b.
188 Novaberdatda bir, krsrrn..sipehl kAf.if lerD: -H.'864 e,doSru
meden kuyularruu suyunu gekmek igin iltiz4m4 girmiglerdir (Kanuun6,me-i Sultdni ber mtceb.i'rirf-i Osm0ni, Paris, Bib. Nat. ulanus. turo 39).
186
Dugan'dan Ogmanh imparatorlu$una
247.
:-
tiyan kuvvetlerin istildsr tahakkuk ederse, her geyin zorla deiigtiril ecefini, rafizi srfatiyle takibe ve baskrya oirayacaklarrnr, mevkilerini
onlara terk etmek zorunda kalacaklarrnr pek iyi bil_iyorlardl.
Bunun igin onlar, OEmanh istildsrna kargr timitsiz bir mukavemet
gostermediler; sonra da, ona hakiki manaslnda ba!'landrlar 188" . Hatta
bir gok unsurlar bu hdkimiyetin yerleEmesine bilfiil yardrm ettiler.
Fetihten sonra sipahiler olsun, kegigler ve peskopbslar olsun, zaif ve
haracgizi,r bir prensin kararsrz idaresi yerine gimdi kuvvetli ve merkezi bir devletin muntazam ve mazbut kadrolannda durumlannrn ve
ekseriya imtiyazlanntn,- emniyet, ve galqnti altrgra. gtr5rdritnl hissetm-ekte.
idiler. Devletin verdigi-bu emniyet hivasr, onun gelecek yayrl.
malarr igin en iyi bir propaganda teEkil etmigtir.
Osmanlt padigahlan, hakimiyetlerinin yayr.lmaslna ve kciklegmesine yardrm eden bu t e I if c i siyaseti niqin terk edeceklerdi? Bildkis on-
lann geldikleri muhit ve anane boyle bir siyaseti temamiyle ko-
\
IaylaEtrrmakta idi ve Osmanhlar, muhakkak devletlerinin parlak taliini,
mengeden itibaren bizzat bu politikaya borglu bulunmakta idiler.
Gergekten devletin bu karakteri, F. Koprtilfi ve P. \Tittek'in gosterdikleri gibi, bir taraftan bir uc (marche) devleti olarak do$mug
olmastna baih .ise, obrir taraftan genig zihniyetli bir idare ananesi g€tiren ulem6.nrn niifuz ve faaliyetine baShdrr. Devletin kurulug devrinde en bagtaki ricalin gok defa kadrlardan olmasr kayde gayan bir
vaktadtr. isl6m idare ananesinin!88u ehl-i zimmet hakkrnda
eski dini miisamaha ve himaye prensipleri, Osmanh devletinde bu sayede yerlegmig ve Imparatorluk idaresinin temelini teEkil etmiEtir. [J s
devletinin gaz6, ve cihdd ideoloiisi, fiilen onun, 6zami derecede
mtisamahact, telifci bir uc cemiyetinin realist temayrilleripilse benimsemesine mani olmamrgtrr. Htilisa, bizzat Osmanh devletinin asli
karakteri, yerli mtiesseselerle ve srnrflarla bir uzlaEmayr kcisteklemiyor,
bildkis feqvik- ediyordu teo
x
(le' Grand Turc)esb le plus obbey de ees subjectz que seigneur que je
cognoisse, (8. de La BroquiBre, 273):
lBB b, Bunun igin bak. P. Wit tek, De Ia d,6faite d,,Anlc&r6t,,1Tiirkge ter. Beb
leten, sayt 27 (1943), s. 5S9-560.
18e Bak. lVI. F. K ci p r ii I i , Les origi,nes.., s. 88 vd.
1e0 Eski nizamtn ve stndlarrn ipkasr sadece inceledipimiz b$lgelero mahsue
bir vakra defil, urnumi bir siyasetin neticesidir. ilerde Rumeii'nin aiger bdlge.
leri igin do boyle bir tedkik yayrnlamak niyetind eyiz. Osmanhlar, Anadotu,da da
aynr siyaseti, hatta daha genig rilgtide taibik ettiler. ilnat olunan beylikler.de,
imme hizmeli gtiren her tfirlii unsurlar, sadece beratlan Osmanh Padigahr adro
na de$igtirilerek yerlerinde brrakrlmakta idiler. Bizzat yerli hanedan mensuplar4
bir kargagahk gtkaramryacaklarr brilgelerde mtihjm vazifelere, sancak beyljkleri,
188
n
?,48
Halil inalcrk
Osmanh de'iletinin, kendi hakimiyetini :yaymaktan bagka
hig bir
maksada tabi olmayan hanedan imparatorlugul karakteri
burada kuvvetle tezahur etmektodir.
tr€;xeklolunmakta icliler. 1\{tlIk ti::rarl&rr Divani-rrlAlilcd,ne
siste*ri,
'eski nizamla uzlaqmx.lartn birer neticesicjir (Runun iqin bak. O. Bark
an, n[d,likd'ne'diuani sistenz'i, THiM, II (1932-1939), s. ,119.184)
anaclolu,clu t ,iirtiyun Limar
sahipleri mevcuttur. Bayburcl livasrnda 63-tane sipd,/zi,zd,4egd,n-i, gebrd,n
haydedilmehteclir (tsagv. Argiv. Tapu cleft. No. 3g?, s. g25). H. gg0
da
kalesinde dirlik tasarruf eclen zimmilerin meveucliyeti merheze gilrqye;[l(iltahya
il;;;;;
olmug, *bazt'stn ?atih Sultan Melmred, zctlr-Lclnl,ncJan, bet.,i bcftaclcm
eald,cla di,rl6rte
'mottasamd olddtclarz' ae baatstn sd,bzlc Pacligaltlar taraftncJan enu)t.le tayi,n
old,ztlclaru tahakkuk etmig ve yerlerinde brral<rlmrgtarctrr. .Hd,,tei lt;;;;.'t;, r)giir musta,hah oldzr'fiuna' Cait bunlartn ellerincle fetvalar bulunclugunu soylemeleri
artrk bu
devirde zihniyetin ne derecede de$igti$ini gcistermektedir (/3u
hiikmrin ash,
.n[iihimrne def teri no.48,sahife s0, tarin ra Recep gg0).
oli
vE reRru - codRar"va
auurrl
"oR
Eaxulrnsr
tmaurrf
TARAFT^TDAN
NEsnroiurrgrln
DEs LETTREs D,ANr(AR,.\
::=--
50. dogum yrh mrinasebetivle
TURK TAR|H I(URUMU
,
r(Ayrr
F=f,]
t<UTuPUAneSi
*".
tr
.--.6.5. 5
AO
..,....--..
.
4ffi H{ #, f,*'fl€ Ll jl , ij
AffiI$€AGATEH
YErl *". A..r l SSS6-t.b
R/TFI n Nir-nc,
rvr' .rr J- j-i i'd \J fl _\
F'[J
A D K OPR UL
l:i:::,lIl
0id. Irioi" YUSUi
f i'i;:l
"fuRiii\
Di.'\''Jtl'uiJ
I;:j.:Li;,:*,'iirI
i-'1t^.'')
I\!\'r li.tr
(
-.
r't
LLJ
i L\ '
.:
f7
U