elbrus» 2008

HUÇİNALANI MUHAMMED
AYIV BLA
KERTME AŞARĞA
BAZINÑAN
NALÇİK
«ELBRUS»
2008
1
Ariv kün tiyip turğanlay, eliya urup, kök küküregenñe neda sunmay turğanlay kaya
oyulğanña uşaş, bu nedi derça, seyirlik hapar tüyül edi ol – Nalçik şaharnı Dolinsk
rayispolkomunu predsedateli Elberovanı kılıksızlığını üsünden, anı osal işçiklerini,
fatarla bla hıylalıklarını üslerinden da türlü-türlü sözle ertteden cürüy edile.
Alay tayançağı da bek, kesi da katı Yelena Dadaşevna, ol halk tanığan Yelena
Dadaşevna, bılay ceñil cığılır deb’a – kişini da esinde cok edi.
Ol işge, kerti okuna da, kıyın edi iynanñan.
Kıyın bolmay a – ol obkomnu sekretarı Muhamed Hasanoviç Şihaçevni cerleşi edi da,
Ak-Suv rayondan, ol canından adamla va, ne ullu hata etsele da, bek tınç kutulup
ketivçüleri kimge da belgili edi. Teyri, seni va endi Efendi uğay, Efendi va Muhamed
Hasanoviçni çam atı edi, har ne işde da anı sözü ötgeni üçün, – İbilisge kulluk etese
da – ol okuna ne hazna kutultsun dep tursañ da, ol hıylaçı «akladan» bolsa, Ak-Suv
rayondan, ariv tazalanıp kalıvçu edi. Bir kullukdan başha kullukğa salınsala okuna, ol
zatnı «akla» ullu hatağa sanavçudula, cañı kullukları alğınñıdan osal bolmasa da.
Köbüsünde va cañı cerleri «tük tüşürürge» macal okuna boladı. Söz üçün, mından
alğarakda Kerim Aslanoviç Tamişevni, bir kavum adamdan sora kişi bilmegen
günyahları üçün, obkomnu aş-azık promışlennostha köz-kulak bolğan bölümünü
tamatası olturuvçu biyik da, ullu da, alay a kalay ese da bir suvuk, kuvatsız
kabinetinden Ağaç mülknü upravleniyasını tamatasını otovçuğuna ötdürgen edile.
Alay, cıl da ozğunçu, upravleniyanı ministerstvoğa türlendiredile da, ma endi va ol
«kıstalğan» Tamişev, ne aytırsa, «coldaş ministr» bolup aylanadı.
4
Bir-birle: «Birda, hav, ministr bolub’a», – derle, alay añılağan adamla va biledile –
Tamişev «ağaç ministr» bolğanlıkğa, karañı ağaç içine uğay, canı savlay cannetge
tüşüp kalğandı: ullu politikadan – keñde, ullu ırıshığa va – cuvukda.
Ak-Suv rayon respublikanı bek kıyır rayonu ese da, respublikabıznı ara şaharı
Nalçikde «akla», aksuvçula, köpdüle. Endi, tüzün aythanda, ala başha rayonladan
kelgenleden köp da bolmazla, alay aladan aslamı kullukda işleydi da, köp körünedile:
kayrı barsañ da – «akla».
Kabartı-Malkarda da, Şimal Kavkaznı başha cerlerindeça, köp milletleni adamları
caşaydıla.
Bolsada mında halknı aslamı kabartılıla, malkarlıla, orusluladıla. Ala barı da kadar
tecegen cerlede – bir biri katlarında – caşaydıla. Malkarlıla – tavlada, tav
eteklededile. Ala, tatar-monğolla bla, Aksak Temirni askerleri bla sermeşlede
kırılıp,cok bolur çekge cetgen alan halknı tuvduklarıdıla.
Alan hanlık oyulğandan sora, Kara teñizni Kavkaz cağasını şimal canında caşav etip
kelgen adıgla eki tirmen taşnı ortasına tüşüp kalğança boladıla – ol cerlede Türk bla
Kırım bir canından, Orus a başha canından bolup, Kavkaz kimge cetedi dep,
davlaşıp, tutuşup başlaydıla. Adığlanı bir kavumları ol kayğılı cerleden başların alıp
kaçadıla, künçığış canına kele kelip, Ara Kavkaznı Temirni cortuvulundan sora hucu
kalğan tüzlerinde tohtap, es tabadıla. Adığlanı ol kavumları artda kabartılıla dep belgili
bolğandıla. Ma alay bla tüşgendile kabartılıla büğünñü KabartıMalkarnı cerine.
Artdarak, Kırımnı alğandan sora, Türknü Kavkazdan umutun artalda üzer üçün,
Kavkaznı Orus kolğa etip başlaydı. Kabartılıla caşağan cerde biyağı uruş kayğı
kötürüledi.
Kabartı savlay Şamil canlı bolmağanlıkğa, kim biledi, dinibiz da birdi, Orusnu ayak
tübünden ıçhınırğa Türk bizge sebep eter ese va dep, ışanıp, Şamilge, Türkge
karağanla da bolğandıla. Alay alanı ol umutları tolmağandı. Glazenap, Bulğakov,
Yermolov, Paskeviç kibik, orus iynaralla keslerine, hurmet etip, boy salmağanlağa oñ
közden karamağandıla. Ot-ok bla, savut bla kabartılılanı boysundurğandıla, anı bla
koymay, alanı tüz cerleden tavla taba kıshandıla. Alay bla va, tavlulanı da
5
oñsuz, cersiz etgendile. Kabartılıla kıstalğan cerlege va kazaklanı, beri kelirge
süygen başha oruslulanı koyğandıla. Ma alay bla, kıshası, tav allı tüzlede oruslula
tohtağandıla. Ol zamanlada, Kabartı Orusha koşulğandan sora, alıka boysunmağan
tavlulanı çeklerine cuvukda bir kavum kalavur kala işlegendile. Ol sanda Nalçik kalanı
da. Oktyabr revolütsiyağa deri Nalçikde çerkesle, tavlula köp bolmağandıla, Nalçik,
şaharğa da sanalıp, ol Kabartı-Malkarnı ara şaharı bolğandan sora caşay
başlağandıla. Büğünlükde da şaharda caşağanlanı carımı çaklısı orusluladıla.
Alğınñı kazak elle busağatda bizni respublikanı Prohladnıy, Mayskiy, Ak-Suv
rayonlarına tüşgendile. Birsi rayonlarıbız a, hazna kalmay, barı da bılay kuralğandıla:
bir suv avuzu – bir rayon.
Anı sebepli va har rayonda malkar, kabartı elle da bardıla.
Tavlada – malkar elle, tüzlede – kabartı elle. Bashan avuzu – Bashan rayon, Çegem
avuzu – Çegem rayon… Respublikada atı aytılğan Ak-Suv rayonnu tavruhu va
bütünda seyirlikdi. Mında altı kabartı el, eki malkar el, eki da kazak el bardıla. Har kim
da biledi, patçahnı zamanında bizni respublikanı cerini atı Nalçik okruğ dep, alay edi.
Terk oblastnı Nalçik okruğuna Kabartı bla Beş da Tav Eli kire edile.
Şöndüğü Ak-Suv rayon a ol zamanda Nalçik okruğnu halkı bek az bolğan kıyır etegi
edi. Sora biy bla kul ayırılğan keziv cetedi. Cüzle bla sanalğan üyürle Kabartıda da,
Malkarda da, «erkinlikge ıçhınıp», cersiz, mülksüz kaladıla. Süysele, süymesele da,
patçahnı mırtazakları ol cersiz kalğan halkğa bir madar eterge kerek edile. Tav
avuzlada cer takır edi, boş cer cok edi. Tav allı tüzlede da çerkes elle bir birge
cuvukda ornalıp edile. Bu col bir kesek kısılırğa kazaklağa tüşedi – ol cersiz kalğan
tavlulanı bla çerkesleni bir birinden igi kesek uzaklıkda ornalğan kazak elleni
ortalarında tohtaşdıradıla. Endi alayı bizni respublikanı mahtalğan Ak-Suv rayonudu,
curnalistle aytıvçulay, «şuöhluknu rayonu». Sav ömürden aslam zamannı konşu
caşağan oruslula, çerkesle, tavlula, kerti okuna, bir birge cuvuk bolğandıla. Endi orus
ellede tavlu neda çerkes tukumlu adamlağa, çerkes ellede tavlu tukumlu
Sabançılağa, Balkarlağa, Temircanlağa tübegende, kişi da seyir etmeydi.
6
Ak-Suv rayonnu mülkleri, hazna kalmay, barı da tüzde, suğarılğan cerlededile, anı
hayırından a cıl sayın nartühden da, başha bitimleden da bay tirlik cıyadıla. Alaydı da,
elleri, cerleri da tavlada bla tav eteklede bolğan rayonlağa Ak-Suv rayon bla erişgen
tınç tüyüldü. Tamata kulluklağa va bizde har zamanda «hunerlerin, bilimlerin da işde
körgüztgenleni» salıvçuların kim da biledi. Ol töreni hayırından a respublikada köp
ullu kulluklada «akla» işleydile. Alanı, «keslerin işde körgüztgenleni», obkomğa,
Ministrleni Sovetine, oblsovprofha, cer tabılsa, Nalçik şaharğa da – partiyanı şahar,
rayon komitetlerine, şahar ispolkomğa neda rayispolkomladan birine aladıla. Ol uğay
eseñ, başha rayonlağa ciberiledile «sınavlu» «akla» – artha kalğan kolhozlanı,
sovhozlanımı deyse, sav rayonlanı okuna alğa çığarır üçün. Ala dağıda aslamında,
kuru karmaşhandan sora da, «uyalmağan buyurulmağannı aşar» degenley, alağa
cetgen, cetmegen işge da arsarsız suğula, keslerine kerek zatnı üzmey koymazla.
Kerti da, «akla» aslamında boldurğan horlamlarına başha, ullurak kulluklada işlegen
cerleşlerini boluşlukları bla da cetedile. Alay anı bla kimni ne işi bardı? Bek başı va –
korkmay, bılayda iş tapsızırakdı dep, erkin söleşirge kim bazınırıkdı?
Endi, tüzün aythanda, bazınñanla da boluvçudula, alay allay batırçıklanı «akla», köp
mıçıtmay, cığıp koyuvçudula. Raykomnu sekretarı, obkomnu bölümünü tamatası,
ministrmi deyse, aladan karıvluraklanı okuna da. Teyri, munu hazna tepdiralsınla
cerinden degeniñi da. Alğaraklada, tartsa – temir üzerik savluğu bolğan, üç cıyırma
cılı tolurğa alıka igi kesek col arıtırık Carahmat İshakoviç Tavluyevni, obkomnu el
mülk canı bla sekretarın, pensiyağa aşırıp iydile da. Savluğu osalğa kete baradı
degen sıltav bla. Boluşu va, haparğa köre, bılaydı deydile – partiyanı obkomunu
bürosunda ol, el mülk ministrge biyağı «işni kereklisiça kuravda ullu sınavu bolğan»
«akladan» biri, «Kızıl Oktyabr» sovhoznu direktoru, el mülk ilmulanı kandidatı
Sabançiyevni salınırına ırazı bolmağanın aythandı. Büroda olturğanlanı aslamı va
«akla» bla ala aythandan çıkmağanla edile da, Sabançiyev ministr boldu, Tavluyev a
– sıylı pensioner… Allay zatlanı esge ala kelgende, Elberovanı işden
7
kıstağanları, tuthan okuna etgendile, süt eterikdile degenleri bek seyir edi. Cürügen
haparlağa köre, OBHSS-ni kullukçuları anı kabinetinde seyfde duniya bla bir ahça,
altın zatla da taphandıla. Ulutha alıp turğandı, fatarla satıp turğandı deydile.
Karmay ketgenlerinde va, anı ızları şahar ispolkomğa eltgendile. Anda va
predsedatelni şintiginde kim olturadı deseñ, biyağı «ak» cigitleden biri – Vladimir
Zamahoviç Temircanov. Alay andan ne mağana – Muhamed Hasanoviç kesi
adamların, gurt tavuk balaların koruvlağança, koruvlap turadı, bir bek tersine ketgeni
bolmasa. Elberova, bayam, kerti da, bek tersine ketgen bolur edi. Ne da bolsun,
Temircanovha bir hata tüşerin Efendi unarık tüyüldü. Kuru Vladimir Zamahoviçni
duniya seyirlik tukum atı üçün uğay, anı kerti da süygeni üçün da – ne deseñ da,
egeçden tuvğannı canına tiyerge kalay carar?
Alğaraklada allay haparla okuna cürüp bolğandıla – büğün-tambla degenley, Efendi
Temircanovnu işge obkomğa allıkdı, andan sora va – erttekeç bolsa da, keterge
tüşerikdi da! – kesi pensiyağa ketse, cerin aña koyarıkdı dep.
Partiyanı Kabartı-Malkar obkomunu birinçi sekretarı Tavsoltan Kurmanoviç Elmesov
Ak-Suv rayondan bolğanlıkğa, nek ese halk «aklanı» tamatalarına Efendini sanaydı,
köple aña «bizni Suslov» deydile. Suslov Moskvada KPSS-ni Ara Komitetini niyet
canı bla sekretarıdı, Şihaçev a bizde. Ol alay nek bolur degende, bayam, Elmesları
alay ullu tukum bolmağanların esge alırğa kerekdi: ol bizni aman caşha bir boluşsañ
edi dep, anı allına kelgen cuvukları, bayam, köp bolmazla. Alay bla, Nalçikde
«aklanı» aslamı – ala Muhamed Hasanoviçni katınını cuvukları, ahlularıdıla. Andan
sora cuvuklanı, ahlulanı da bardıla da cuvukları, ahluları neda şuöhları. Caşavda va
kim kimni cuvuğu, ahlusu, şuöhu bolğanın tuvra bilgen – alay tınç iş tüyüldü. Ma anı
sebepli har kim da «akla» bir birlerin alamat katı tuthan, bir birlerine igi boluşhan
sunadıla. Alay Şihaçevleden bolmağan neda alağa cuvuk cetmegen aksuvçula bek
igi biledile – kertisi bla va iş alay tüyüldü. Respublikanı halkı bek igi tanığan, vyalmaybuyukmay, kişiden da korkmay, işlerin kereklisiça uğay, süygenleriça ete, örgedenörge örley barğan «akla», hazna kalmay, barı da ne Şihaçevleni tukumların
8
dandıla, ne alanı ahluları-cuvukları, ne şuöhları-teñleridile. Bir-birle, küle-küle, alay
okuna aytıvçudula: «Elmesov birinçi ese, Şihaçev a başçıdı».
Anı sebepli halk añılay edi: kimge ne bolsa da, Vladimir Zamahoviçge bir zat da
bolluk tüyül edi.
Ol Efendini egeçinden tuvğanın bilmegen cok edi şaharda.
Ayhayda, men da bile edim – men curnalist bolup işlegenli, ol zamanda tolu beş cıl
bolğan edi. Curnalistleni va, aytıp koyayım, köp zatdan haparları boluvçudu.
Radioda işlerge men 1965 cılda kelgen edim. Arı deri, asker borçumu da boşap,
«Sevkavelektropribor» zavodda üç cıl işlegenme. Anda işley turğanımlay, künleni
birinde bizni tsehhe radiocurnalist Azamat keledi – men igi tanığan, bizni elli,
hasaniyaçı caş, menden tört-beş cılğa tamata. Bizni brigadada tavlula üçevlen edik
da, biribiz soluvda edi, ekinçibiz, cıl sanı üç cıyırmağa cete kelgen kişi: «Hav saña,
sabiy kibik, endi radio bla cırlap aylanayım», – dep, işibizni üsünden söleşirge
unamay tohtağan edi. Andan sora ne eterik edi, süyse-süymese da, Azamat radioğa
men aythanlanı cazdırıp aldı. Cazdırıp boşap, magnitofonun cıyğandan sora: – Alan,
sen şöndü nençançı kursda okuysa? – dep sordu. Universitetde, istoriya-filologiya
fakultetni istoriya bölümünde, okuğanımı ol bile edi.
– Üçünçüde. Ne edi?
– Bizde işlerge süemise, tilmanç bolup?
Ol allay zatnı sorlukdu dep, esimde da cok edi.
Tüzün aythanda, askerden üyge cibere turuvçu kağıtlarımdan sora ömürümde tavça
cazıp küreşmegen edim. Caşavuñ alay bolsa, ne eterikse?
– Men a bek süyüp okuna barır edim, alay, malkarça, literatura til bla cazalırmamı?
– Ol alay kıyın iş tüyüldü, sen sunñança. Kesi tilibizni da, orus tilni da bilese,
universitetni boşay turasa, kalğanı va – boşdu, bek terk üyrenirse.
İşni kaçan boşaysa?
– Törtde.
– Biz altığa deri işleybiz. Süe eseñ, büğün okuna kel da kal, men anda aytıp tururma
seni üsüñden.
Ma alay bla tüşgen edim men curnalist colğa.
9
Meni ol col bir seyirlik, tamaşalık cerlege eltirigine, köp alamat adam bla
tanışdırlığına, kesim da ol col bla, ullu kıynalmay, arımay-talmay, oynay-küle, ceñil
atlap barlığıma ne az da işekli tüyül edim. Ullu kıralnı bizni respublika kibik bir kıyır
eteginde curnalist bolup işlegen, iyne bla kör kazğan kibik, kıyın, anı bla birge va
ıspassız da iş bolğanın kaydan billik edim?
Kerti okuna, Azamat aythanlay, ol men korkğan zatla barı da boş edile. Eki-üç aydan
sora men hayt degen tilmanç bolğan edim. Dağıda bir cıldan a korrespondent etdile.
Ma ol halda zaman bara, künleni birinde ozğan ıyıkda ötgen berivle ne tukum edile,
kelir ıyıkğa kallay berivle hazırlarğa kerekbiz dep cıyılğanıbızda, Nina İosifovna
Levitinanı halk ırbınña kısıp tohtadı – sen respublikanı uzak ellerinden, bizni caş tölü
caşağan cerleden, hazna zat etmeyse, kuruda Nalçikde bla anı tiyresinde cubanıp
turasa dep. Nina İosifovna orus tilde caş tölü berivleni redaktoru edi. Nek ese da ol
zamanda radioda ne kabartı, ne malkar tilde caş tölü redaktsiyala cok edile.
Nina İosifovna va, avur sanlı, cıl sanı kelgen bir tişirıv, kayrı hıbırdap aylanırık edi
ellege-cerlege bizni getenbaş eski «bobikleribiz» bla?
Allay ullu tırman eşitgenden sora, amalsızğa kalıp, ol menden tileydi – uzak tav elleni
birinden, söz üçün, Oğarı Malkarda caşlanı bla kızlanı caşavlarını üsünden bir tıñılı
beriv hazır et dep. Allahha şukur, bir iş tabıldı ese deyme da, barama da eteme.
Ekinçi ıyıkda baş kün ertten cıyılıvda ol men hazırlağan berivnü, mahtap, kökge
cetdirdile, ıyıknı içinde orus tilde bek igi berivge sanadıla.
Ol kün okuna orus tilde camavat-politika berivleni redaktoru Salütskiy biyağı Oğarı
Malkardan rayonnu atı aytılğan koyçusunu, oblast partkonferentsiyağa keleçige
ayırılğan Cañorazlanı Abullanı üsünden radiooçerk cazarımı tileydi.
Biz köçgünçülükde bolğan zamanda, Kırğızstannı Kızıl-Kaya şaharında ciger işlep,
«Kırğızstannı Sıylı şahtöru» degen atha da tiyişli bolğan Abulla bla, arıksuv uzun kişi
bla, koşda söleşgenimden sora, anı üsünden bir igi beriv hazırlarığım keldi. Radio bla
kuru kalay kuvançlı
10
caşaybız, kalay ciger işleybiz degen bolmasa, caşavda tübey turğan ne ters işleni,
ne ullu kemçilikleni üslerinden nek ese da hazna hapar bolmavçu edi.
Sınavlu koyçu, közbav degenni bilmegen Abulla, allına-artına karamay, işge çırmav
bolğan zatlanı üslerinden kölündegin aythan edi – koşlada tap caşarğa oñla cokdula,
anı hatasından a caş adamla koşlada işlerge süymeydile, koylağa da tabırak ışıkla
kerekdile dep. Ne zamanda da biz, tavlula, mal bla keçine kelgenbiz, büğün a ol
zatha kereklisiça es burmaybız. Ol bek osal işdi dep, Abulla alay söleşgen edi.
Men cazğan radiooçerk şabat kün iñirde barğan edi, baş kün a, cıyılıvubuz boşalğınçı
okuna, Ullu üyden, partiyanı obkomu bla respublikanı pravitelstvosu turğan üyden,
kim ese da Zamankulovha – radionu tamatasına – söleşip, sav boluğuz, koyçuluknu,
Cañorazovnu üsünden da igi hapar aythansız degenin har kim bilip tura edi.
Ma alay bla, «bara-bara koş da tüzeledi degenley», men da curnalist işni ebine tüşe
başladım. Bir kesekden a Salütskiy, uruşda da bolğan, cıl sanı da kelgen adam,
pensiyağa çıkğanlay, meni anı orununa saldıla.
Sabiylikden okuna men erkin söleşip kelgen, süygen da etgen orus tilde curnalist
bolup işlerigim maña bek hıçıvun köründü. Bileme, bizni malkar tilibiz da, başha türk
tilleça, bay da baydı, keñ da keñdi. Alay men, sabiylikden da orus tilge artık bek
üyürsünñenden, andan ayırılırğa süymey edim.
Orus til har kün sayın, har cıl sayın, arımay-talmay, bilimni kalasına eltgen kıyın, taşlıçırpılı colçukla bla, meni kolumdan tutup, örge eltip barğandı. Kadar meni andan
ayırıp koysa, men bek mudah bolluk edim.
Meni va nasıbım tuthandı desem okuna, bollukdu – sabiylikden beri şuöhum, orus til,
biyağı birgeme edi. Biz, alğınça, birge caşay edik, sağış ete edik, işley edik. Adam
kesi kesin okuna alay igi bilmeydi, tilni va, orus tilça, allay ullu butaklı-tamırlı da tilni
va– bütünda! Ol sav duniyadı, alaydı da, hav, men ol duniyanı tübünden başına deri
bek igi bileme dep aytallık tüyülme. Bılay alıp karağanda, barmıdı da cer başında
allay adam, ana tilin okuna cik cigi bla, savlay, tıñılı bilgen? Bolurmu alay aytırğa
bazınırık insan?
11
Uzun söznü kıshası, eki-üç cıldan sora radioda men usta curnalistge sanalıp
tohtağan edim. Temircanov bizge işge kelgen zamanda, aythanımça, men hayt
degen, namısı-sıyı da cürügen sınavlu curnalist edim. Ol iş a 1970 cılda bolğan edi.
Arı deri men da eşite-eşite turğan edim «aklanı» üslerinden türlü-türlü haparla, alay,
tüzün aythanda, men alağa bir zamanda da ullu mağana bermevçü edim.
Caşlık degeniñ, kim ne aytsa da, alamat zatdı. Tazalık, batırlık, ne ullu işge da
bazınıv – seyirlik, hıçıvun da sezimle. Ala barı da caşlıknı nögerleridile. Alay aythan
uşağıvsuz kibik da körünür, alay men büğün da ol avuzların kısıp, bir söz aytırğa
bazınmay caşağanladan tüyülme. Bolsada andasanda «ay caş zaman a!» derge
tüşedi. Asırı essizmi bolduk, asırı akıllımı bolduk – kim biledi… Ma alay, men hayt
dep radioda işlep turğanlay, künleni birinde, küz artı tabalada, bolur edi deyme, kün
ortasında bizni barıbıznı da – radioda, televideniyada işlegen redaktorlanı –
predsedatelni kabinetine çakırdıla. Ne bolğan bolur dep, seyir etip baradı har kim –
kün ortasında cıyılğan töre da endi kaydan çıkdı dep. Barama men da. Kirsem,
köreme – törde, predsedatelni stolunu katında, Efendi kesi – partiyanı obkomunu
niyet iş canı bla sekretarı Muhamed Hasanoviç Şihaçev – süelip, ışara-ışara, carık
köllü bir kavum adam bla – predsedatel bla, anı orunbasarları bla, baş redaktorla bla
uşak ete.
Halk cıyılıp, har kim cerine olturğandan sora, öre süelip turğan Efendi söleşip başladı.
– Coldaşla! – dedi ol, ışarğanın koyup. – Partiyanı obkomunu bürosunu onovun kabıl
körüp, bizni respublikanı Baş Sovetini Prezidivmu KabartıMalkar ASSR-ni Ministrlerini
Sovetinde radio em televideniye canı bla Kıral komitetni predsedateline Vladimir
Zamahoviç Temircanovnu salğandı.
Ma-a, kün tiyip turğanlay, kök kükürep, buz urğança, bilmey turğanlay kelgen hapar
deseñ a! Mından alğarakçıkda süt etilip, Elberovanı da, şahar ispolkomnu tamatasını
orunbasarın da, ispolkomnu sekretarın da, ispolkomnu caşav üyle üleşiv canı bla
Upravleniyasını tamatasın da tutmakğa cıyğandıla! Temircanov da ala bla bir cıyında
edi!..
…Temircanovnu işinden ketermey bolalmağandı
12
la «efendisi, hacisi» da. Ma endi va anı bizge tamatağa suğadıla. Şihaçev obkomnu
sekretarı edi ese da, hapar allay bir seyirlik hapar edi da, bir-birle tözalmay sora
başladıla: – Bizni predsedatelni ne hatasın körüp keteresiz?
– Bu iş nek etilgenin aytıp añılatsağız edi.
Muhamed Hasanoviç carık ışardı da – ol anı: «Ay hariple va, siz a alıka sabiyle
köreme da!» – degenligi edi – tıñılı, aşıkmay, aytıp añılatdı.
– Sizni predsedateligizni bir kişi da işinden ketermeydi, – dedi ol. – Barıbız da sıylı
körgen Ahmed Aliyeviç partiyanı oblast komitetine kağıt cazğandı, meni başha işge
köçürsegiz edi dep, tilep. Ahmed Aliyeviç a, kesigiz bilgenlikden, allından ahırına deri
uruşda aylanñandı, eki-üç kere da caralı bolup, uruşdan sora kıyın cıllada kolhoz
mülknü ayağı üsüne salıp da, köp cıllanı ciger küreşgendi, kabartı tilde çıkğan
respublika ğazetni redaktoru bolup da turğandı. Ne zamanda da Ahmed Aliyeviç
partiya kayrı iyse da, anda işlegendi, aythanımça, ne küçün, ne bilimin ayamay. Sora
kimni esine kellik edi anı işinden keterirge, kesi tilemese? Biz, partiyanı obkomunda
işlegenle, anı tilegine tıñılı karağanbız da, uğay deyalmağanbız – anı, kesi tilegença,
tınçırak işge ötdürsek, tüz bolur dep, alay kelişgenbiz.
Büğün-tambla degenley, Ahmed Aliyeviç respublikanı kitap basmasını direktoruna
salınırıkdı.
Pensiyağa çığarğa eki cılı kalğandı da, arı deri anda tınç-ırahat işlep turur dep
iynanabız.
Alaydı da, coldaşla, Ahmed Aliyeviçni bir kişi da işinden ketermegendi, ol, kesini
tilegine köre, başha, tınçırak işge baradı.
Muhamed Hasanoviç dağıda bir kere carık ışardı da – ol, bayam: «Meni bıllay bir
söleşdire turmay, allay zatçıklanı kesigiz añılasağız da kerek edi», – degenligi bolur
edi, – sora, tüzünley bizge aylanıp, şuöh halda bılay aytdı: – Sizni bla, curnalistle bla,
işlegen tınçmı sunasız? Tınç tüyüldü! Ahmed Aliyeviç a köp kıyınlıkla da körgen, cıl
sanı da kelgen adamdı. Bir kesek arığan da bolur. Anı ne seyirligi bardı? Pensiyağa
çığardan alğa, eki-üç cılnı, dığalas etmey, tınçırak cerde işlerge anı erkinligi
cokmudu? Bardı, tiyişlidi!
13
Vladimir Zamahoviç a caş adamdı, küçü köpdü, tiridi – işlesin. Kertidi, bu işge ol alay
ullu şağırey tüyüldü, alay siz, sınavlu curnalistle, kerek cerde aña boluşursuz,
kollektiv kesi da, savlay alıp karağanda, eslidi, işin igi biledi, har ne da tap bolur.
Alaydı da, biz, partiyanı obkomunda işlegenle, partiyanı HHIII sezdi salğan borçlanı
tolturuvda radio em televideniye canı bla Kıral komitetni kollektivi mından arı da
obkomnu ışanñılı tayançağı bolur dep, aña tolu ışanabız. İşigizden kuvanığız. Sorluk
zatığız barmıdı?
Kişi da cuk sormadı. Alay halk ırazı bolmağanı va körünüp tura edi: adamla, suv
kuyğança, şum bolup, şoş, mudah cayıla edile. Da ne, halk Elberovanı kir işlerine ol
da koşulğanın bile turğanlay, alay tüyül ese da, uluthaçığa atı çığıp, namısı sınıp,
işinden kıstalğannı, keltire kelip, halknı niyeti ariv bolsun, taza bolsun dep küreşgen
cerge tamata etgen – ol nege uşağan iş edi?!
«Açıv külüv, açıv külüv!» – degenley, uluthaçı da, urlaka da Temircanov endi halknı
nasiyhatçısı bollukdu! Ma ol halda sağış ete bara edik biz har kim kesi kabinetine. Anı
koy, oho, uluthaçı da bolsun, urlaka da bolsun, eter işin igi bilsin ansı, deseñ da, ne
medet, işni da bilmegen!
Ne arı-beri bursañ da, ahırında va akılıñ, barıp, hunağa tirele edi, ol hunada va ullu
harfla bla: «Siz, curnalistle, kesigizni halknı tuturuğu sunup, dördençiklerigizni
köpdürüp aylanñanlıkğa, Ullu üyde işlegenle sizni tükge da sanamaydıla!» – dep
cazılıp edi. Süyseñ-süymeseñ da, kertisi alay edi.
Ol kara katışlıkda, biyağı kesi redaktsiyam bla barlık berivleni aşığışlı hazırlay,
decurnıy bolğanımı kalay ese da unutup koyğan edim.
Decurnıy kadarımda men ol ıyıkda orus tilde barğan bitev da berivlege alğarakdan ne
tıñılap, neda alanı okup çığarğa, redaktorla bla birge tapsız cerlerin tüzetirge kerek
edim, baş kün cıyılıvubuzda alanı üslerinden oyumumu aytırça.
Ozğan ıyıkda decurnıy bolğanım baş kün erttenlikde tüşgen edi esime. Biz cıyılırğa
alıka sav sağat bar edi. Diktorlanı otovlarında edile ötgen berivle barı da. Men aladan,
birda bolmasa da, tört-beşisin alıp, köz cetdirip çığarğa bolluk edim. Alay
14
nek ese da almadım, okumadım. Büğün-bügeçe da, ol iş esime tüşse, seyir eteme,
nek etgen bolur edim alay dep.
Ol kün eki-üç berivge bla bir-eki künde barğan cañı haparlağa karap çıksam, terk
okuna – iş tap bolup kallık edi. Men a nek ese da, açıvlanırığım da kele, cıyılıvçu
ceribizge – predsedatelni kabinetine – tebiredim. Olturduk. Predsedatel – kesi stolunu
artında, predsedatelni orunbasarı – tamatanı stol kıyırında, baş redaktor bla cıl
sanları cetgenle – oñ kabırğa katında uzun stol artında, biz a, kalğanla – anda-mında
şintiklede. Artda kelgen beşevlen-altavlan, predsedatelni kabinetinde şintikle
cetmevçü edile da, al otovdan alıp kelip, alay olturuvçudula eşik katında. Ma büğün
da, har zamandaça, İrina Havayaşhova, orus tilde literatura berivleni redaktoru, bek
artda keldi da, şintigi bla kayrı suğulurğa cer izley ketip, ol da olturdu.
Predsedatelni orunbasarı, halk añılarça aythanda va – radionu tamatası Zeytun
Tamukoviç Zamankulov, dobar sanlı, uşağıvlu adam: – Ihı, başlayık, coldaşla,
kimledile decurnıyle? – dedi da, allında miyala tübünde kağıtha karay: – Propağanda,
hayda, Petro, başla, – dedi.
Petro – kabartı tilde camavat-politika berivleni redaktoru, bir türlü arsarsız, aytırın
aytıp, «siz a ne suna edigiz da!» degença, tögeregine öhtem karap olturdu. Anı
ızından malkar tilde camavatpolitika berivleni redaktoru Elmırza Sabırkulov da
söleşdi.
– Ayt sen da, Mağomet, – dep, Zamankulov meni taba karadı, meni Elmırzanı ızından
olsağat okuna sekirip örge turmağanıma, bayam, seyir da etip: «Cañı tamatanı
allında bılay ayıplı kalay bolasa, homuh!» – degença.
Men turdum da, avazımdan cuk eslenmegenine kuvana: – Ozğan ıyıkda berivleni
üsünden men cuk da aytallık tüyülme, Zeytun Tamukoviç, men alanı okuğan
etmegenme, alağa tıñılağan da etmegenme, – dedim.
Bizni tizginlikni, ariv kılıknı süygen oğurlu Zeytun Tamukoviç, kulağı eşitgenñe
iynanırığı kelmey, tili tutulup, ne aytırğa bilmey kaldı – ol, harip, meni radioda bek
bilimli, bek usta, bek adepli, bek tizginli caş curnalistge sanavçu edi. Ol
15
altın suv içirilgen başı bolğan seyirlik kalamın da, har zamanda etivçüsüça, kolunda
oynatmadı. Kolu da havada, stolğa cetmey, tohtap kaldı. Kabinet içi şum boldu. Bek
alğa meni birinçi tamatam – radionu baş redaktoru Laşinova – bir kesek es tapdı da,
meni taba seyir etip karadı.
– Nek okumağansız, anı aytsağız edi, – dep, suhu sordu predsedatel – cañı
tamatabız.
– Maña bir kişi da hazırlağan berivlerin keltirmegendi da – andan, – dedim.
Ol kezivge Zamankulov da es tapdı.
– Kalay boladı da alay, Mağomet? – dedi ol. – Baş redaktordan kesiñ alsañ edi va.
– Men radiooçerk hazırlay edim da, ol tüyül edi esimde. Ahırısı, bir zamanda
üyrenirge kerekbiz da hazırlağan berivleribizni bek alğa decurnıyge berirge. Decurnıy
radio bla barlık zatlanı, kabinetle sayın çabıp, izlep aylanırğa nek kalğandı? –
Bolmaçı sıltavla etgenimi kesim da bek usta bile edim.
Men, ayhayda, tüz tüyül edim, alay… – Kimledile sizge berivlerin keltirmegenle –
alanı atların aytçığız, – dedi biyağı Temircanov, kanı kartıkğa sıyınmay başlağanı
avazından biline.
– Aythanma da, maña bir kişi da bir zat keltirmegendi.
– Sizge berivlerin keltirmegenleni atların aytığız deyme men! – dep tohtadı
Temircanov.
– Bir kişi da keltirmegendi degenme da! – dedim men da hını, tözalmay.
Hatdan ozğanımı da sezip turama: alay caramaydı – boyunuña salınñan işni da
etmey, dağıda tamata bla demleşip. Alay, aytama da, ol kün maña ne ese da bir zat
bolğan edi. Akılım bla añılamağan esem da, bayam, ol künden tebirep, meni
caşavumda cañı keziv başlanñanın, kuruda akıl, bilim, cigerlik, tirilik izlegeni bla
kalmay, kerek zamanda açık davlaşha-sermeşge hazırlıknı da izlegen keziv
başlanñanın seze bolur edi canım… Temircanov da kesin tıyalmadı, orus tilde
hurmetlilikni belgisi «siz-bizleni» da koyup: – Ne zatha çibinleyse sen?
Añılamaymısa? Kimledile ol saña berivlerin keltirmegenle dep sorama men! – dedi,
kıçırığın küçden tıyıp, közlerine kan çabıp. Uzun burunu va nek ese da, kızarğan
etmey, kögerip. Bek seyiri va – közlerini, maña karap
16
tohtamay, tögerekge-başha çabıp aylanñanları edi, şağatha adamla izlegença.
Ol zatlanı men, esime tüşürüp, endi ayta turama ansı, ol vuahtıda kim esley edi alanı
barın da, – men da Temircanovdan hoça bolmaz edim.
– Men sizni bla koy kütmegenme, meni bla adetinde söleşe turuğuz! – dedim men da,
asırı açıvlanñanımdan, avazım kaltıray başlağanına cüregim kıynala. – Bu halda
üyügüzde katınığız bla ne başhala bla söleşe turursuz! – dep, cerime çökdüm. Kanım
a kartıkğa sıyınmaydı. Köremise sen anı: «Ne zatha çibinleyse?» – dep. Biz seni
şahar ispolkomda urlaka cıyınıñ tüyül uşaybız da! Ol kıraldan urlağan, halkdan
sıyırğan somlarıñdan köp bergense da maña, hav, köpdürçü beri dördençigiñi!..
Asırı açıvlanñandan, başım okuna avruğan edi, közlerim da cuk körmey. Artda caşla
ayta edile hapar – Temircanov da, cıyılıv boşalğınçı, andan sora söz da aytmay,
çüğündürça kızarğanlay, burunun salındırıp olturğan edi dep. Bayam, ol iş anı ol ullu
burununa tiygen birinçi şapalak bolur edi. Endi, tüzün aythanda, telilik edi meni ol
şapalakğa türtgen. Alay hatdan ozğannı burununa şapalak cetdirgen – neçik hıçıvun
işdi ol!
Kün uzunu saklap turdum, meni Temircanovha neda Zamankulovha kaçan çakıradıla
dep. Alay meni bir carı da çakırmadıla. Baş kün avur kün bolğanı üçünmü, ne bileyim.
Alay, bayam, menden sora da, tamatalanı işleri köp bolur edi.
İñirde va, işden çığıp, igi kesek zamannı parkda aylanıp, bir kesek «suvudum», es
tapdım. Ol uğay eseñ, bir az-maz öhtemlenñen okuna etdim. «Bek tüz etgense! – dey
edim kesi kesime. – Curnalistle, şahar ispolkomda tamata ters karağanlay, ahları
ketgen kullukçuçukla bolmağanların bilip koysun!» 2 Üyde maña igi hapar aytdıla –
Oğarı Malkarda caşağan Misirov Camalnı caşı katın aladı da, kelir şabat kün arı
toyğa barlıkbız. Endi, tüzün aythanda, şöndüğüleni niyetleri bla karağan zamanda,
Camal bizni alay bek karşıbız da tüyüldü, üçge aylanñanlabız, alay biz anı bek cuvuk,
bek ışanñılı adamıbızğa sanaybız, ansı anı bla kalay
17
cuvuk bolğanıbıznı tergep küreşmeybiz. Alaydı da, şabat kün, halk avuzunda
cürügeniça aytsak, ullu Malkarğa barlıkbız.Çerek avuzuna alay boş aytılmağandı –
uruşha deri mında elle cıyırma çaklı edile, cüz cıl mından alğa va Ullu Malkarda Beş
da Tav Elini halkını aslamı okuna caşay edi. Ullu Malkar, ne arı-beri bursañ da, Ullu
Malkardı, halkıbıznı orta misiri bolğan cer.
Men da har zamanda kuvanıp aytama kerek cerde, Ullu Malkardanma dep.
Kertidi, tav elleni barındaça, mında da halknı caşavu kıyın bolğandı, entta da tınç
tüyüldü. Sürğü, kütüv cerleni azlıkları, çallıklanı cetişmegenleri tavlada caşavnu
büğün da kıyın etedile.
Caşav kıyın bola turğanlay da, Ullu Malkardan adamla keterge süymeydile, ne ese da
bir seyir küç alanı anda katı tuthanlay turadı. Men okuna, anda ötgen sabiy
künlerimden esimde cuk kalmağan ese da, cüregim a kuruda arı, Ullu Malkarğa, ol
kar bashan tavlanı eteklerine, tavlu kıznı tüymesiça cıltıray sarkğan Künnüm kayasını
İşkirti çuçhuruna, Künnüm elge, Abay kalağa tartdırğanlay turadı.
Tübünden kelgen konakla, başha tav elledeça, Oğarı Malkarda alay bek
mahtanmavçudula, mahtanır oñları cokdu da. Ullu Malkarnı halkı kesine kerekni
tınçlık bla tapmay ese da, tüzde ahlularından kolaysız caşamaydı degenden uğay, ne
arı-beri deseñ da, Ullu Malkar – ol Ullu Malkardı. Aythanımça, halknı orta tamırı da,
öhtemligi da bolğan cer. Duniya seyirlik keñ sabanları, erkin cerleri cok esele da,
oğarımalkarlıla, tüzda bizni nart ata-babalarıbızça, ne kıyın işden da artha turmaydıla.
Kün sayın caşav üslerine kuyup turğan kıyınlıkla bla tohtavsuz küreşe esele da,
keslerini bek ullu haznaların – niyet baylıkların, ariv adetlerin tas etmey, caşay
keledile. Tamatalağa hurmet etiv, bir birni namısın saklav – ol Çerek avuzunu
caşlarını bla kızlarını töreleridi, kayda bolsala da. Avtobusda tamatağa cer bere, ala
üçün col hak töley, avur artmakların üylerine eltirge boluşa, ala, başhalaça, bir ullu
cigitlik etgen sunmaydıla keslerin – boş, alay etmey ketgen uşağıvsuz boladı da anı
üçün. Ala başha türlü caşarğa üyrenmegendile.
Ullu Malkar, ne deseñ da, ulludu, arivdu. Şabat kün arı toyğa barsak, bir kesek hapar
aytırma.
2 Huçinalanı Muhammet
18
3 Arı deri va, ayıp etmegiz, üyübüzde adamla bla sizni tanışdırayım. Tereze katında
kesi tışlağan ullu Kurannı okuy turğan, meni anamdı, Ammaka!
Tış adamla Fatimat deydile, ansı kesibiz a – caşları, kızları, tuvdukları da – Ammaka
deybiz. Alay Ammaka, kız kibik, subay sanlıdı. Aña üç cıyırma cıldan artık boladı dep
kişini esine da kellik tüyüldü.
Kesigiz da bile bolursuz, Kurannı allından ahırına bir kere okup çıkğan – kalay ullu
suvap bolğanın, ceti kuran okulsa va – bütünda. Ol duniyağa – kerti duniyağa –
ketgen cuvuklarıbıznı har birine atap, Ammaka Kurannı cetişer kere okuğandı. Endi
va boş alay okuydu, barıbızğa da suvaplıkğa dep. Adamla öse kelgen sabiylerini
atları bla sberkassağa ahçaçık bir salıvçudula, carar dep, allayın Ammaka da endi
okuğan Kurannı suvaplığın bizge, alıka bu havh duniyada hıbırday aylanñan
sabiylerine, ataydı… Men üyge kirgende, okuğanın koyup, beti carıp, Ammaka meni
taba karadı da: – Saña atap, cetinçi kere okuy turama, – dedi.
– Ammaka, – dedim, – kesiñ da bek usta bilese, meni tıyarık tüyüldüle. Ullu soruv etip
küreşmey, barma koyarıkdıla cannetge. Bu havh duniyada bir kesek mıçığan okuna
etsem da, korkma, cannetde meni cerim kişige da berillik tüyüldü.
– Oho, caşım, oho, mıçı mında, köbürek mıçı, – deydi Ammaka da… – Tata va,
Ammaka, – deyme, – bir hatası bolmay turğanlay, calğan dav etip, alay tutdurğandıla
anı, zulmulukda ölgendi, allay adamla günyahsızladıla, öretinley cannetge kirip
ketedile dep aytılmaymıdı da Kuranda? Aytıladı. Ahmat a, tamata caşıñ?
Aytılmaymıdı kitaplada gyavurla bla sermeşlede can bergenle cannetge tüşerikdile
dep? Ol a miñ kere da ğyavurla bla, faşistle bla sermeşlede Ata curtun, süygen
Malkarıbıznı koruvlay coyulğandı. Alaydı da, ol da günyahsız candı. Körese da, biz
barıbız da cannetge tüşerikbiz. Cuvuklarıbıznı, ahlularıbıznı aralarında bar ese va bir
günyahlı, ol kesi berir anı üçün cuvap. Kerekmidi da, tüzün aythan zamanda, aman
adamğa, günyahlı adamğa boluşhan? Alaydı da, Ammaka, kim ne etgenin da, kimni
cannetge barlığın,
19
kimni cahanimde küerigin da Ol kesi biledi. Anı işine koşulurğa kerek tüyüldü. Tüz
aytama da?
Tüz aytama. Korkma sen – Tata da, Ahmat da, men da, Allah aytsa, cannetde
bollukbuz. Alaydı da, andan ese bahçağa çık da, ol zatlanı üslerinden ullu kayğı
etmey, ariv havada solup, es tap. Ohomu?
– Oho, caşım, oho… – Papa! Entta, entta! – alay hahay etip, maña kesin athan
caşçık, namısığız töppemde bolsun, ol bizni aman sirkivdü. Üç cılçığı boladı, atı da
Hızırdı. Ammaka atağandı alay, Hızır fayğambar kibik, oğurlu da, sıylı da bolsun dep.
Ammakanı kesini atasını atı da Hızır edi, Hızır efendi. Aña uşasa da, cokdu hatası –
Hızır efendi halkğa efendiligi bla, bilimi bla, namısı bla da belgili edi. Hızırnı: «Entta,
entta!» – degeni meni örge-örge at degenligi edi.
Men anı, eki-üç kere örge-örge atıp, köz allımda tutup: «Enttamı? – dep soruvçuma.
Ol a: «Entta, entta!» – dep kıçırıvçudu. Ol teliçik kaydan billikdi – Ammakanı katında
maña, anı örge-örge atıp, kubulthan uğay eseñ, boş koluma alıp, erkeletirge okuna
caramağanın!
«Kimge kerekdile bügün eski adetle?» – deydile bir-birle. Meni va alağa: «Halkğa
kerekdile adetle, siz kesigiz kimge kereksiz ansı?» – derigim keledi. Kerti okuna,
kalay ıspassız eterge bollukdu halknı miñ cılla bla cıyışdırılğan akılniyet baylığın –
adetlerin, törelerin? Sen halknı ömürleden beri kurala kelgen adetin-töresin hılikkya
etese, anı orununa va maña ne berese? Bir zat da uğay! Uğay, appanı canı, saña
ata-babalarıbıznı caşav sınavları, akıl baylıkları, eski bıstırla kibik, kerek bolmay
kalğan esele – aylan süygeniñley, ol seni işiñdi, alay meni va tonarğa küreşme, saña
zıkkıl bıstırla körünñenlikge, ala meni altın halıla bla, nakut-nalmas taşla bla casalğan
kaptalımdıla!..
– Ne calındırıp turasa munu? Alsañ a koluña! – dedi maña Aminat, eşivün çelekge
cıya. Ol, bayam, maña bir kabarık hazırlarğa turğan bolur. Ol işçikni, namısığız
töppemde bolsun, sabiyleni anası da eterge bolluk edi, alay ol bıstır cuva tura edi.
Aç tüyülme, bar ese, ayran ber da koy, – dep, men Hızırnı kesimden ayırdım
da, üsümü alışdırırğa, otovğa kirdim.
20
Hızır, ızımdan çabıp kelip: – Entta, entta! – dep tohtadı.
Men, anı alıp, örge-örge eki-üç kere da atdım, ayakçıkları üy başına tiyerge okuna
azdan kala.
Sora, biyikde tuthanlay: – Oy, arıdım, öleme! – dedim.
– Oho sora, artda atarsa, – dedi Hızır, maña canı avrup.
– Ahşı, endi bar da, oyna, – dedim.
Ol, cuk da aytmay, top-top etip ketdi.
Bek seyir edi bilgen – ösüp, ullu bolğandan sora, şöndüça etermi meni aythanımı ol,
barırmı men aythan col bla bu kıyın da, alamat da duniyada? Caşav degeniñ, bir
takıyka kibik, uçup, ketip kaladı da, adam köp muratına cetalmaydı. Anı sebepli har
kim da süerikdi, küçü, zamanı cetmey, kesi tohtağan ese da, ol col bla barıp, kesi
etgen muratlağa caşı cetse. Köpleça, men da etgen muratlarımı barına da, bayam,
cetalmam! Ösüp, ullu bolsa, kararmı men karağan canına, anda, uzakda, şeşa kalala
kibik süelgen, ol men etgen alamat muratlağa barırmı Hızır? Ulanımça, men başlağan
işni boşarğa küreşirmi?
Alay, tüzün aythanda va, har adamnı caşav colu, muratları da kesini bolurğa
kerekdile. Ol nek borçlu bolğandı kimni ese da colu bla barırğa, kimni ese da
muratlarına ceterge? Hı, endi alay okuna bolur, dağıda degenligimdi ansı… 4 Ullu
Malkarğa atlanabız. Ammaka va: «Men kart-karıvsuz bolğanma. Kuru kesim
sabiylege karayallık tüyülme, kız üyde kalsın da, kelin bla sen barığız», – dedi.
Oynay-küle söleşgende, biz Ammakağa Prezident devçübüz. Tavda ahır söz har
zamanda da tamatanı ese, bütünda ol tamata üyürnü anası ese, sora biz Ammakanı
üyürübüzden kuralğan «kıralıbıznı» prezidentine sanay esek, men a, tamata er kişi
kadarımda, teyri, üyürde premer-ministrme. Prezident etgen onovğa, ol bizni gitçe
«kıralçığıbıznı» mülk, ırıshı murdoruna kemlik tüşürlük bolmasa, boy salmay
koymayma. Bu col da Ammaka etgen onovğa karşçı süelgen bolmadı – aña Aminat
da, ol da, men
21
da ırazı edik. Cıl sanları cetmegen İndira bla Hızır a «kıral» onovğa koşulmay edile.
Colğa, toyğa hazırlanabız. Ol alay oyun iş bolmağanın kesigiz da bile bolursuz. Alay,
aythanma da, Camal bizge ne karşı cuvuğubuzdan da cuvukdu.
Köçgünçülüknü kıyın cıllarında bizge kerti da tayançak bolup turğandı. Biz ol
zamanda TurkestanSibir temir colnu 106-çı col ayırılğan cerinde, Cambul şaharnı
katında caşavçu edik, Camalları va – bizden bir 10–15 kilometr uzaklıkda, suv
boyununda, Golovaçevka degen elde. Biz, Ammakanı sabiyleri, beşevlen bola edik.
Kertidi, Ammaka da, bizni tamata egeçibiz Aslican da işlevçü edile temir colda, zığır
kazğan cerde. Alay Camal boluşmasa, biz kuru ala alğan kartoçkalağa berilgen
burhuçukla bla ne hazna keçinir edik, açdan ölmey.
Ammaka Golovaçevkağa, teyri, har ay sayın bara bolur edi. Barsa va, kötüralğanı
teñli bir un, et, bişlak, nartüh, cün okuna alıp kelir edi.
Bizni eçkileribiz da boluvçu edile – ala Sırandan cayılğan edile, bizge Camal bergen
eçkiden. Eki da ulakçığı bla keltirgen edile anı bir col, Camal da Ammakanı birgesine
kelgende.
Barırğa alay bek süymegen cerlerine çakırılğanla, toyğa okuna bolsa da, gır-mır ete,
kaydan da çıkdı bizge bu col dep, alay hazırlanıvçudula.
Biz a Ullu Malkarğa, Camalnı toyuna, kerti da kuvanıp, carık köllü atlana edik. Saña
köp ahşılıkla ete turğan adamğa ol etgen ahşılıklanı miñden birin okuna kaytarırğa
oñ, sıltav tabılsa, ol neçik hıçıvun işdi! Büğünlükde, ayhayda, aş-suv tapmay, kişi
kıynalmaydı, halk tınç-ırahat caşaydı, Camal kibik, işden ne erige, ne arıytala
bilmegen adam a – bütünda. Alay anı bla meni ne işim bardı, maña bir sıltav bolsun
ansı – aña cürek ırazılığımı bildirirge. Bir türlü sıltavsuz, bara-barıp, aña ahçaçık
uzatıp neda bir mal eltip: «Köp ahşılığıñı körgenbiz, Camal, kıyın künübüzde
boluşhansa, sav bol. Biz da endi, Allahnı ahşılığından, bir kesek ayağı üsübüzge
bolğanbız.
Birda bolmay ese da, ol sen etgen ahşılıklanı bir kesegin kaytarayım dep, munu alıp
kelgenme», – deyallık tüyülse da. Hav, etallık tüyülse alay, telimi bolğansa? Toyu bar
ese va – iş başhadı. Ol zamanda kalsa, kesiñden kallıkdı, eşek tüyül eseñ, anı
ahşılığın unutmağanıñı körgüzt!..
22
Ol birev da bile edi bizni üyürge Camal kim bolğanın. Anı sebepli «betibizni
coymayık» degenibizge uğay demedi. Endi bıyıl, murat etgenibizça, üyge ne divan,
ne maña cazıv stol alallık tüyülbüz, sora ne edi da? Andan hatadan kalayık. Men
üyde bolğan ahçaçıknı – cıyrma bla beş tümenni – alama da, beş tümenin aña
bereme – savğañı kura dep.
Ammaka da kesini «prezident» kübüründen bir zatla koşadı da, Ullu Malkarğa
vyalmay barırça bolabız.
Camal, akıllı, esli da Camal, biz, «şaharçılanı», kuru iş hakğa karap turğanıbıznı bek
igi bilgen Camal, ayhayda, bizni bılay «kıynalğanıbızğa» ırazı bolluk tüyüldü. Alay,
kayğırmaz, biz andan körgen ahşılıklarıbıznı unutmağanıbıznı bilsin, – ol da bek
hıçıvundu adamğa… Bılayda meni esime dağıda bir «aman» akıl keldi: Oğarı
Malkarğa Dalhatnı da atlandıralsam, neçik igi bolluk edi dep. Dalhat bizge cuvuk da
boladı, anı bla kalmay, meni antlı şuöhumdu. Alay bügün iş anda tüyüldü, anı
maşinasındadı. Anı cañı «Volğası» bla tohtasak Camalnı kabak eşigini allında,
alamat bolluk edi! Uğay, uğay! Boş kelgendi ol zat sizni kölügüzge – men artalda kesi
daracamı üsünden kayğırmayma, ol da Camalğa hıçıvun tiyer, anı toyuna adamla
ariv maşinala bla kelsele deyme. Dalhat kesi da universitetde ustazdı, namısı
cürügen adam.
Dalhatları bizden uzakda tüyüldüle da, çabıp, alağa ceteme. Nasıpha, Dalhat üyde
edi. Aytama, bılay-bılay dep.
– Da ne sözü bardı anı? Tebireyik! – dedi. – Kimledile barlıkla?
– Men bla üydegi. Ne edi?
– Sora bizdegin da ala barayık. Sabiyle andadıla, anı cuvuklarında. Başların hayran
etgen bolurla, keltireyik ansı.
– Bek ahşı!
Sağat da ozmay, colğa atlandık. Men Dalhatnı katına olturdum, tişirıvla va – art
canında.
– Kelin, sen alıka Ullu Malkarda bolmağansa da? – dep sordu Dalhat, coldan közün
almay.
– Uğay alıka, tiyişli tüyülse deydile, – dedi, türlü-türlü avuzlada caşağan tavlulanı «siz
a» degen davlaşların başlarğa umut etgença.
Namısığız töppemde bolsun, kelinibiz a Terskol
23
dandı, Bashan avuzundan. Cazma tilibizni murdoruna bashançılanı söleşgenleri
alınñanı sebepli, bıllay davlaşlada ala alğadan okuna igida oñlu boladıla. Bayam, ol
bolur edi anı da bazındırğan, sora Dalhatnı, süyse-süymese da, – professor
tüyülmüdü! – adepli bolurğa kereklisi. Ol kaydan billik edi Dalhatnı bıllay davlaşlada,
kişige da ullu bet etip küreşmey, balta bla urğanlay, hını cuvap etip koyuvçusun?!
– Bir kesek tapsız boldu, teyri, – dedi Dalhat, aşıkmay, şoş söleşe.
– Ne zat tapsız boldu? – dep sordu ol, añılamay.
– Da Ullu Malkarğa barırğa sen alıka tiyişli bolmağan eseñ, seni almazğa kerek edi.
Ullu Malkar – ol Ullu Malkardı, har kimni da arı eltip aylanırğa caramaydı. Ol saña
Bashan, Terskol tüyüldü da.
Ne az da közbav etmey, Dalhat alay aytıp iyer dep, meni okuna esimde cok edi.
Dalhatnı sözleri canına tiygen esele da, tözdü, cuk aytmadı ol. Aytıp da ne aytırıksa?
Dalhatnı katını aña boluşlukğa «çapdı».
– Oy, oy, allay bir duniya seyirlik ese Ullu Malkarığız, nek caşamaysız kesigiz anda?
– dedi ol. – Nalçikni cılıvuna kısılıp tohtağan esegiz, kesigizni tıyıp, çuv etmey
turuğuz! Kerti aytama, Allah hakına!
Alay meni cavum da Dalhatnı avuzuna tüşsün!
– «Aman adamğa igilik etgen – itge çabır etgen kibikdi», – dep, halk boş aythan
bolmaz, – kerti okuna alaydı! Endi beri karağız, Temirkanlanı bu kızların men, tar
içinden beri – carık duniyağa – çığarıp, ara şaharnı kıyırında carağan üy da, bu ua
kişiñ bolsun dep, universitetde işlegen, cappacañı maşinası bolğan, hayt degen caşnı
da bergenme. Alanı, namısığız töppemde bolsun, alamat sabiyçikleri da bardı – ma
endi va ol kız dağıda maña aman adamsa dep küreşedi.
Dalhatnı, hatdan a oza bolurmamı dep, ne az da sağış etmey, urup, kölüne kelgenni
aytıp barğanı tapsız bolğanın kesine sezdirip, bir zat aytırğa kerekdi ansı… – Teyri,
Dalhat, sıyğa tüşgense, – dedim. – Üldür-büldür etip küreşme da, tüken körgenley,
tohtat da, konfetle al. Kim bilmey ese da, biz a, tarıhçıla, bek igi bilebiz: tavlu adam
tişirıvnu namısın har
24
zamanda da biyikde tuthandı. Sen a, hurmet etip, tişirıvlağa adepli bolur orununa,
hını söleşip, alanı canlarına tiygense.
– YA Ullu Allah! Kalay telise sen! – dedi ol maña. – Men aythan alanı canlarına nek
tiyerge kalğandı?
Tersmi aytama?
– Ters aytasa. Birinçiden, kim kimge «çabır etgenin» biz alıka bilmeybiz – senmi,
Saniyatmı. Saniyat etgen bolurmu saña «çabır» dep, söz üçün, meni kölüme alay
keledi – anı hayırından seni taş gıtıñ, şeşa kala kibik, ariv da, bereketli da üy
bolğandı, sabiyleri bla, bek başı va – kelinni kudureti bla.
Alaydı da, sıyğa tüşgense da tüşgense, köp dıbıldamay, konfetle macar!
– Kelin, – dep, Dalhat artha karadı, – iymanıñ hakına, tüzün ayt – bizni üyge kelgen
kün nasıbı tutmağanmıdı nögeriñi?
– Canıma tiygense – men seni bla söleşmeyme, – dedi ol da.
– Sora, ollahiy, kerti da iş kırtı bolup turadı: konfetle almay kutulallık bolmam…
Kaşhatavda tohtap, Dalhat, duniya bla bir şokolad konfet alıp, kelinigizge uzatdı. Alay
ol da bir kesek es taphan bolur edi, alay ceñil keçerikge uşamay edi.
– Sora biz sabiylemi bolğanbız saña konfetlege aldanırğa? Çurukla, sırğala deseñ da,
bir iş edi ansı!
– Öpkelegenni ülüşü tatlı! – dep, Dalhat konfetleni ekibizni ortabızğa saldı da, birin
alıp, aşap tebiredi. Men da ol etgença etdim. Anı körüp, Saniyat konfetleni terk okuna
keslerine aldı.
– Biz da telilebiz, kimden saklaybız özdenlik? – dep, ekisi da konfetlege uzaldıla.
Bir kesekden Çirik kölge cetdik. Dalhat, maşinanı tohtatıp: – Tütün içgenlege on
minut! – dedi.
Bayam, sıyğa tüşgen ayıbından kutulurğa süe bolur edi, Dalhat barıbızğa da birer
şişlik aldı.
– Tersligim bolmay turğanlay, kallay bir kıynap barasız men haripni. Endi, birda
bolmay ese va, keçesiz da? – dedi ol, oynap.
– Nasıbıñ tuthandı, tögerekni kuduretine sav bol de: bıllay ariv cerde ne ullu terslikni
da keçerge bollukdu! – dedi ol bizdegi.
– Allahha şukur! – dedi Dalhat, kerti da bir bek ku
25
uanñança. – Süymeyme halk meni ters sunarın. «Er, soğuşmay, tanılmaz», – deydile.
Kel, Rahima, şuöh bolayık!
Bu col, «kelin» demey, atın aytıp, aña alay söleşgeni Dalhatnı kerti kölü bla caraşırğa
süygenin körgüzte bolur edi, bayam. Alay ol bizdegi va nek ese da entta Dalhatha
ilindi.
– Biyağı? Meni kişilege teñ etgeniñ ne edi seni?
Kalay bazındıñ sen meni, adepli tavlu kıznı, kişile bla teñleşdirirge?
– YA Allah! – dep, «seyirden katdı» Dalhat. – Er kişilege uşatıp, men seni kökge
kötürürge küreşeme, bu duniyada canı bolğannı, canı bolmağannı da tayançağına –
er kişige – teñ etip!
– Köremise anı dağıda! – dedi ol da «açıvlanñan da, seyir» da etip. – Aytçı bir beri –
kimdi bu duniyada har neni da tayançağı?
– Sense, arivka! Sense bu duniyanı tayançağı, çigincisi da!
Eki kol ayazın bir birge etip, Dalhat kesin cüyüshanından keçginlik tilep turğan kulğa
uşatdı.
Allahha şukur, ol halda oynay-küle, colğa tüşdük.
Çirik kölden sora, köp da barmay, tar içine kirdik.
Tar teşiklege cete barğanlay, bir tap cerde Dalhat maşinasın tohtatdı.
– Köp halklanı akılmanları «adam degeniñ – ol tabiyğatnı patçahıdı!» deydile da, biz
busağat ol artalda alay bolmağanın köreyik! – dedi Dalhat, maşinadan çığa. –
Tabiyğatdı patçah, adam degeniñ a, boş, kurt-kumurshaçıkdı, üzmez taşçık.
İynanmay esegiz, beri, tışına, bir çıkçığız.
Bizdegi tişirıv oñ canında oltura edi da, maşina içinde okuna şoşayıp kele edi, col
ciñirikleden karap, alda tarnı demeñiligi, terenligi da açık körünñenleri sayın, korkup,
ahı kete. Endi va, maşinadan çığa kelip, tübü eslenmegen tarnı körüp, ne eterge
bilmey, abızırap, maşinanı eşigini sabına cabışıp, cerinden tepmey simsiredi. Tarda
birinçi kere bolğan adamnı ol halda ahı ketmey kalmaydı.
– Kalaysa, canım, sav duniyanı tayançağı? – dep sordu Dalhat.
Bayam, «duniyanı tayançağını» şöndü oynar-külür halı bolmaz edi – ol, cuk aytalmay,
bir türlü ışarıp koydu. Dalhat anı ol halın esledi, bayam, – kolundan tutup, col ortasına
eltdi. Car erininden uzağırak ketgenden sora, aña da can kirdi:
26
– Bumudu sizni duniya seyirlik Ullu Malkarığız? Da bu cahanimdi da! – dedi.
– Uğay, appanı canı, – bu – Ullu Malkardı, Ullu Duniya! İgi türslep bir karaçı!
Bir kesek es cıyıp, ol, kerti da seyir etip, tögerekge-başha karap başladı. Anda, ol
demeñili kızıl kayanı tüzda ortasında, bir tehtirçikde ösgen narat terekni eslegen iş
bolurmu? Bılaytın ötüp bara, har coldan men ol terekge igi kesek zamannı
karavçuma.
Sora anı bizni halkğa uşatıvçuma. Tabiyğatmı deyse, kadarmı deyse, barı ol terek da,
malkar halkı da tamırlanmasın dep küreşgendile. Alay ol da, ol da, Allahha şukur,
ösedile… Kelinigiz meni teregimi körse edi, anı caşarğa kalay süygenin, kalay
karmaşhanın sezse edi dep, kölüme alay keldi nek ese da. Men anı katına bardım.
– Arı canında, kaya ortasında, ösgen cañız terekni köremise? – dep sordum.
– Köreme! Ay harib’a, az kıynala bolmaz! Kesi da kalay turadı kaya ortasında?
– Kalay ese da turadı – ösedi… – Seyir-alamat! Anı tamırları da kayrı ilinedile,
tögerek kayadı da?
– Carılğan cerçikleden tutadıla, eşta. Alada ua topurakçık, suvçuk da tabıla bolur.
– Aperim!
Ol aperimni tögerekni demeñiligine, seyirligine bere ese da, meni narat teregime bere
edi ese da, anı añılağan kıyın edi. Alay men a, meni teregime bergen sundum da,
ırazı bolup, közlerine karadım.
Kerti kölüm bla sorama: aytçı endi, Rahima, adam degeniñ tabiyğatnı patçahımıdı,
oğese boş, taplıhançıkğa uşaş, kamacakçıkmıdı?
– Boş kamacakçık! – dedi ol da kerti kölü bla.
– Sora sen da kamacakçıkmısa da?!
– Ayhayda!
– Endi har ne da añılaşındı, ansı men a bir kelin, bir Rahima dep küreşeme,
Kamacakçık der orununa!
– Alay okuna bolsun, bılaydan terkirek keteyik ansı – men korkğan eteme.
– Bek ahşı, keteyik...
Biz tardan çığıp, Kara Geraladan da ötüp, örge ıçhınñanlay, Ullu Malkar, kol
ayazdaça, savlay
27
köründü – can-canından tavla kurşalağan Çerek özeni. Calanda keñirekde kar tavla
demeñilile edile, ansı birsile endi allay bir biyik körünmey edile… 5 Kesibizni ertte
ceterik sunup tura edik da, biz kelgende, Camallanı arbazlarında toynu kızğan
zamanı okuna edi. Cappa-cañı «Volğa», kelip, üyünü allında tohtağan zamanda,
adamla, bayam, Misirlağa cuvuk cetgen bir ullu kullukçu kelgen sunñan edile. Anı
sebepli bolur edi – bizni allıbızğa Camal kesi da, Misirladan üç-tört aksakal da çıkdıla.
Camal, «ol ullu kullukçu» kim bolluğun tüz bilalmay, bir kesek sağışlı edi. Maşinadan
ullu kullukçuğa uşağan dobar sanlı, kelbetli da adamnı orununa men çıkğanımda va,
ne eterge bilmey, kartla abızırap okuna kaldıla. Bek alğa Camal cıydı es.
– Ant cetmesin saña, tanıyalmay okuna kaldım da! – dedi ol. – Kel, kel, marca, sav
keligiz!
– Sav bol, Camal! Kelin da kuvanç künde kelsin!
Oğur ayaklı bolsun! – dep, adetdeça, alğış etdim.
Birsile da alğışladıla.
Biz adamla bla salamlaşıp boşağandan sora, ol birin tişirıvla bolğan cerge alıp
ketdile. Dalhat a, Camalğa duniyanı alğışın etip, kayınlarına tebiredi.
«Volğa» da, allıma Camal kesi okuna çıkğanı da daracamı kökge cetdirgen edile da,
koymay, hant kañanı baş canına, tamatala bolğan cerge ötdürdüle.
Ne eterik edim, olturdum.
Tamatalık etgen Misirlanı Aliy edi, bökem sanlı, el bağası mıyıkları bla da, çıraylı kişi,
kesi da cıl sanından ese igida caş körüne. Elli cıldan köp boladı derik tüyüldü aña kişi
da, ol a üç cıyırmadan atlağandı.
Ne bek karap küreşdi ese da, Aliy meni tanıyalmadı.
– Kimni caşısa, egeçden tuvğan? Kalay ese da esime tüşüralmay turama? – dedi ol
ahırında.
– Kara Aliyge! Birda bolmay ese, közlerinden tanısañ a, Ahmat haripni karındaşı
bolğanın!
28
İsmayılnı gitçe caşıdı, üyüñe! – dedi, men avuzumu açhınçı, Mahmud, Tatanı gitçe
karındaşı.
– Ket üyüñe! Caşav degeniñ, kanatlı kibik, uçup bara köreme. Teyri, egeçden tuvğan,
büğün kibik esimdedi seni tamata karındaşıñ Ahmatnı, harip, uruşha aşırğan
künübüz. Kallay bir palah-hata salıp ketdi ol uruş degen, kallay caşlanı coydu.
Kayda ölgen edi, harip?
– 1941 cıl Smolensk şaharnı tiyresinde, dedim men, mudahsınıp. Tanığanla, bilgenle
Ahmatnı sağınsala, cüregim bir bek kıynaladı, anı bu duniyadan zamansız ketip, men
a tamata bolğanıma. Ol uruşha kete turup, aña tügel cıyırma cıl bolmay edi, men a
cıyırma bla ondan atlağanma.
– Da ne eterikse, caş. Ol kururuk uruş köpleni cuthandı. Ala cannetli bolsunla, siz a
köp caşağız, endi biz etallık cokdu. Kesiñ a kayda işleyse?
– Radioda.
– Ho, ho, igidi. İşiñden kuvan. Endi va, egeçden tuvğan, bir alğış söz ayt. Caşav
degeniñ kıyın ese da, Allahha şukur, kuvanç künleribiz da boladıla. Ma büğün da
allay künleribizden biridi, Allahnı ahşılığından.
Men, stakanımı koluma alıp, örge turdum.
– Sav bol, tamata, Camalnı caşını toyunda maña söz bergeniñ üçün. Men kesim da,
üyürübüz savlay da Camalğa boş, bir cuvuğubuzğaça karamaybız.
Ma bu üyürge artıkda köz-kulak bola tur dep, bizge Ullu Allah kesi cibergen bir
mölekgeça karaybız, ansı başha türlü uğay.
Siz, tamatala, bizden da igi bilesiz halkıbız köçgünçülükde sınağan kıyınlıknı, azapnı.
Açlık, calanñaçlık halknı borbayın kıyğan edi. Ol zatha iynanñan kıyın ese da, – bizni
üyürübüz, barıbız da – ızıbızğa sav-salamat kaythan edik. Ol seyirlik iş a ma Camalnı
hayırından bolğandı. Bir Allahdan sora anı hayırından, açdan ölmey, sav kalğanbız.
Alaydı da, bılayda olturğanla barığız da añılay bolursuz meni ma bu toyda, Camalnı
arbazında, kalay kuvanıp olturğanımı.
Endi mından arısında da Camalnı arbazına barıbız da dayım kuvançha cıyıla turayık!
Kelinçik da oğurlu künde kelsin, anı birgesine bu üyge nasıp da, duniyada bolğan har
ne ahşılık da kelsinle!
Alay aytıp, stakanda bolğannı, (stakan a, nasıp
29
ha, gitçe stakançık edi), tamıçısın da koymay, urtladım.
Cıyılğanla sözüme ırazı edile. Anda, töben a, caşla, Camalnı tögereginden alıp,
aytılğan alğış üçün içmey bolluk tüyülse dep tohtağandıla. Men bir kesek vyalarak
boldum – Camalnı andağısın eslemegen edim ansı, kesini katında men anı alay
mahtarık tüyül edim. Kesi da, yarabiy, kaçan kelgen edi – men söz ayta tebiregende,
mında cok edi da?
– Sav bol, egeçden tuvğan, adamnı ahşılığın unutmağan igidi. Köple unutup da
koyadıla, ollahiy, – dedi tamata.
– Allay zatnı unutur künñe cetdirmesin Allah, tamata, – dedim, bir kesek köllenñen
okuna etip.
– Keligiz, endi caşlanı, kızlanı tepsegenlerine da bir karayık, – dedi Aliy. – Kim biledi,
biz da, caş zamanıbıznı esibizge tüşürüp, ayak alırğa küreşir esek da.
Tamatanı aythanına halk ırazı boldu – adamla alaysız da cerlerinde küçden oltura
edile, toyğa tartdırıp. Bir-birle va, tınşçık turup, tepsegenlege koşulğandıla. Da ne –
biz kartla cıyınına sanalğanlıkğa, aslamıbız kartla tüyülbüz da, Aliy aythanlay, ayak
alırğa köple uğay derik bolmazla.
6 Ey ya, marca! Tavlu toynu süymegen kim bardı! Bütünda toyçula usta bolsala,
oynay-küle, halknı da kuvandıra, tepsesele. Ömürüm ketip baradı usta tepsegenlege
bla ariv cırlağanlağa suklana. Ol biz televizorlada körüvçü tepsevle boppa-boş
zatladıla kerti toyda usta tepsegenleni katlarında – ollahiy, kölüm bla aytama. Da ne –
har ne da alaydı, söz üçün, kinolanı alıp karasañ da. Televizor bla da, kinoteatrğa
barıp da, biz kallay bir kino körebiz, cıl közüne üç-tört cıyırma, cüz okuna. Endi va,
kertisin aytsak, köpmüdüle alada caşavnu tüz, tap körgüztgenle? Bek azdıla. «Teni
isçezayut v polden», «Otets soldata», «Uroki frantsuzskoğo» degença, toğuzon
kinofilmden kalğanları boş, mağanasız zatladıla.
Alaydı da, kerti toynu körürge süe esegiz, toylağa
30
bara turuğuz, ansı televizorda siz tabarık cokdu!
Üyleni arbazların halk erkin etedi, kuvanç köp bolsun, carsıv az bolsun, bir künde da
tarlık sınamayık dep. Camalnı arbazı da erkindi, keñdi.
Büğün ol toyğa cıyılğan halkdan toludu.
Caşla bla kızla toynu bek kızdırğan keziv edi da, tamatalağa okuna, basınñan halknı
ortası bla sıpdırılıp, tepsegenlege kararça cerge alay öterge tüşgen edi. Olsağatdan
kartlanı, ekisineyuçüsüne şintikle çığarıp, olturtdula. Tamatalanı hayırlarından men da
alğa ıçhındım. Caş bla kız «şintik oyunda» tepsey edile. Ol tepsevnü tatıvu biz
kelginçi bolup ketgen edi, bayam, endi va caş, sol kolu bla da arkasın kaşıy – kız kerti
da sopaklağan iş bolur edi – tepserge küreşe bara edi, halk da küle.
Kobuzçu kız, kesi da bir arivçuk, biy kızıça, omak kiyinip, – tüymesi, kümüş bel bavu
bla da – tüz tepsevnü tartıp başladı. Kobuzçu tüz tepsevnü tartsa, kayda da caşla, bir
birlerin, tart-soz etip, toyğa çığarıp başlavçudula. Mında va, karayma da, caşla bir
kartçıkğa ilinip, ol da tirelip, ala da koymay. Kartçık, közge ilinirça, allay bir seyirlik edi
– alaşarak, girtçiçik, alamat kalın da, uzun da mıyıkları bla. Anı körgen adamnı kölü
carımay kallık tüyül edi – allay bir hıçıvun, süydümlü edi ol kişiçik, küle-oynay. Bir-bir
kartlaça, kalay bolsa kiyinip tüyül edi kesi da, üsünde kostümu elde, arsarsız, omak
kostümğa sanalırğa bolluk edi, kostüm hurcunçuğundan da kümüş sıncırçık enişge
salınıp. Alay ala barı da boş edile – közleri edile seyirlikle! Tögerekni-başnı kün uğay,
ol kartçıknı küle turğan közleri carıthança.
Men da, başhalaça, ışara-ışara, karap turama caşla ol kartçıknı toy ortasına kalay
çığarğanlarına. Kartçık eki kolu bla da caşlanı akırın, açıtırma dep, ayağan etgença,
arı-beri türtdü da, – ol, bayam, anı tepserge unağanlığını belgisi bolur edi, – caşla anı
kesin koydula da, terk okuna halkğa koşulup, kars urup tebiredile. Kobuzçu kız da
kobuzun carığırak soğup başladı.
– Kimdi ol? – dep, men katımdağına şoş sordum.
– Oraklanı Omardı, – dedi katımdağı, – alamat tepseydi!
31
Omar, aşıkmay, mıyıkların sılay, tögerekde basınıp turğan halkğa karadı. Ol, bayam,
kesine kölü tarthan nöger okuna izley bolur edi. Halk a ol zamannı içinde karsın
kızdıradan-kızdıra baradı – ol anı hayda, hayda, Omar dep aşıkdırğanlığıdı. Kızla
bolğan canından ortağa bir süydümlü caş tişirıvçuknu türtüp çığardıla da, kars bütün
katı urula tebiredi.
– Bu va Bözülanı Tamaradı. Busağat körürse tepsegenni! – dedi söz nögerim.
Tamara, teñ kızları çığarğan cerden tepmey, adepli tavlu kız ma bılay boladı
degenlikde, közlerin kötürmey, süelip turadı. Ol anı tepserge çakırlık cigitni
saklağanlığı edi. Caş kesi saylamağandı anı, nöger kızları, koymay, türtüp
çığarğandıla ansı. Caş anı ullu küsemey ese va, başha kız bla tepserge süe ese va?
Biz, toyğa karağanla, işni halın alay añılarğa kerek bolur edik.
Oğese kıznı bu işi anı kepeylenñenligimi bolur, erinme da, caşçık, kel da, tepseyik
dep, kesiñ tile degenligi?
Endi Omar karadı kıznı canına, seyir etgença: «Men seni çakırmağan uşay edim da,
sora kaydan çıkdıñ sen?» – degença. Ol halda, kızdan eki közün almay, Omar anı
taba tebiredi. Uğay, ol tepsep barmay edi. Boş, sen, men barğança, aşıkmay, atlapatlap bara edi, kesi va, aythanımça, eki közün kıznı betinden almay. Kıznı katına
cuvuk kelip, iyilip, közüne karadı. Ol kezivde cıyılğan halk karsın alay urdu, alayda
kayala okuna zañırday bolur edile. Omar da, ırazı bolup, başın örge öhtem tutdu da,
kanat cayğan kuşça, kolların cayıp; «Ey, homuhla, kars, kars!» – dep, tögerekge
süzüldü. Kars bütünda katı uruldu. «Caşa, Omar!», «Ay caşağın a!», «Aperim!»
degen carık avazla eşitiledile.
Bitev ol hahay-tuhaynı kezivünde, Omar karsnı kızdırtıp aylanñan zamanda, Tamara
cerinden tepmey tura edi. Omar, tögerekge bir kere aylanıp, kesi tiyişli körgença,
karsnı tıñılı etgenden sora, terk burulup, Tamara taba karadı, öhtem, başın da
artharak etip. Endi aña ösümlü da, ariv da caş tüyüldü dep aythan kıyın edi. Köz
karamında va ol biyçe kızğa ullu hurmet etgeni körünüp turadı, kesin cürütgen halı da
türlenñendi. Alğınça, hahay-tuhay etmedi, kıznı közüne kararğa küreşgença, hıpıysıpıylığın da koyğandı. Biy caşha
32
tiyişlisiça, kızdan arlak tohtap, baş urup, anı toyğa çakırdı.
Tamarağa da endi can kirdi. Ol, vyala-uyala, közlerin kötürdü da, duniyanı carıtıp
ışardı. Sora, kankaz kanatlarıça, kolların cayıp, tögerekge barıp başladı.
Men a, tepsey bilmegen bir harip, bu tamaşağa köz kakmay karayma. Caş bla kız
tepsep başlağandan sora, har ne da alanı ustalıklarına, oynay-küle bilgenlerine köre
boluvçudu. Ayhayda, kaysı halknı da, har ne işdeça, tepsevde da bolurla bir töreleri,
mardaları. Alay bizde va, caş bla kız toyğa usta esele, alanı ustalıkları, oyunña, toyğa
can salıp, tepsevnü bütünda ariv, alamat etivçüdüle. Omar bla Tamara kerti da usta
toyçula bolğanları endi maña da bayamdı. Anı sebepli va içimi bir türlü kuvanç sezim
alğandı, büğün men duniyada bir can da bilmegen seyirlik zatha şağat bollukça.
Tögerekge bir kesek aylanıp, ala bir birden ayırıladıla – kız arı canına, «caş»a – beri
canına.
Endi igirek eslene tebiredi tepsevnü tatıvu, tepsegenleni ustalıkları da.
Cüregin süymeklik biylegen caş, bilmey turğanlay, süygenini katına tüşüp kalsa, ne
eterikdi? Ayhayda, ol, kıznı közlerine karap, alada süymeklik carığın eslerge
küreşirikdi. Şöndü Omarnı etgeni da alaydı: kıznı tögereginde tepsey, arı iyilip, beri
burulup, ol anı közlerine kararğa küreşedi. Alay kız a, – ol tavlu kızdı da! – közlerin
kötürmey, sanların ariv, ceñil oynata, ne kıyın bolumdan da ceñil kutulup ketedi.
Omar da kacımaydı, bir alayda, bir bılayda Tamaranı «ırbınña» kısıp küreşedi, alay
kıznı közlerine va hazna karayalmaydı. Tavlu kız, cüregin süymeklik otu alıp ese da,
namısına sakdı, süygeni katına cuvuk kelip turğanlay, adamla iş körüp koyarla, söz
eterle dep, vyalğan etedi. Anı sebepli va, caş katına kelgenley, kız, kanatlı kolları bla
betin cabıp, burulup, bir canına ketip kaladı.
Ol zamanda Omar, kuş kibik, kolların-kanatların kerip, tepsep başlaydı. «Kars, kars,
kars!» – dep, caşlağa dav etedi, sora karsnı zañırdağanı aña küç-karıv bergença,
ayakları cerge cetmey, kız taba uçup tebireydi.
Tamara va anda, uzakda, arbaznı arı canında, erkinñe çıkğanına kuvana, ariv da,
ceñil da
33
tepseydi. Endi ol başha kızğa uşaydı, seni bılay homuh bolğanıñı men endige deri
bilmey tura edim da dep, süygenine tırman etgen kızğa. Kızıv kün kölde cuvunup
çıkğan kibik, ol birde kolların örge kötüredi, çaçın cayğança, birde va, eki kol ayazı
bla bulutlanı sılağança etedi. Ol anı: «Ey, cigit! Kallay cigitse sen, andan beri, tutup,
meni katıma cetalmağan?» – degenligidi.
Omar da, bayam, anı añılağan bolur, koyan marağan kuş kibik, kızğa cuvukdancuvuk bara baradı.
Alay kız da biledi caşnı allay bir cuvuklaşdırırğa caramağanın. Burulup, ıçhınıp,
uzakğa uçup ketedi. Alay Omardan tınç kutulup ketgen a kıyındı. Ol, andan, mından
da çartlap, kıznı allına tüşüp kaladı, az-azdan anı tarğa tıya baradı.
Kesi va, arı-beri da iyilip, kıznı közüne kararğa küreşedi. Ol şöndü, ayhayda: «Beri bir
karaçı, cançığım, ol maral közleriñi bir köreyim. Tolğan ay kibik, caşavumu carıthan
arivçuğum!» – dep tiley bolur. O, seyir-alamat! Kız kalay ese da caşnı tilegin eşitip
koyğandı – ol, duniyanı carıthan ariv nürün tögerekge caya, közlerin kötürdü da,
hıçıvun ışarıp, «hanım» degen bolur edi, – sora, nasıpdan teli bolurğa cetgen caşnı
alayda süelgenley turma koyup, bir canına uçup ketdi. Kars cañıdan kızdı. Omar da,
Tamara aythan söz aña karıv da, tavkellik da bergen bolur edi, tirilip, anı ızından
kuvanıp sızıldı.
Endi ala ekisi da erkin, ceñil, kuvançlı da tepsey edile – caş kıznı közüne kararğa
alğınça kazavat etmey edi. Ol anı süygenin bile edi da, kız da endi allay bir vyalmay
edi, kuvançlı betin açıp, ol anda-sanda caşha da karay edi.
Da ne, alay tepseydile süygenle! Cürekleri tazala, niyetleri arivla künnü kesine,
tavlağa, çereklege uşaydıla!
Nellay bir zamannı tepsegen bolur edile Omar bla Tamara – anı bilmeyme, alay
Omar adet-kılık degenni añılamağan-bilmegen sabiy tüyül, kız, arıp, oñsuz bolğunçu,
anı iymey turğannı uşağıvsuzluğun biledi, Tamaranı kızla bolğan canına aşırdı da,
baş iyip, sav bol dedi.
Bu kezivde başha caş, eki kolun da kerip, tögerekge süzülüp çıkdı. Esime biyağı bizni
ansamblde tepsegen caşla bla kızla tüşdüle – alanı ullu çırakla carıthan sahnada bir
biri ızlarından süzü34
lüp barğanları, arivla, omakla, ustala… Alağa
bitev duniya mahtav sala ese da, alamat tepseydile dep,
Omar bla Tamaranı tepsegenlerin körse va, halk bütünda ne aytır edi?
Alay kerti da alamat tepsegenleni köralmay turğan duniyanı halkın Ullu Malkarda toyğa kim
cıysın?!.
Boş zat kibik körünñenlikge, igi tepsegen – ol
ullu da, kıyın da işdi. İgi tepser üçün, kayda
bolğanıñı da unutup, duniyada kesiñden bla birgeñe
tepsegen süygeniñden sora bir can da cokdu dep, alay
tepserge kerekdi ansı, esiñ har nege bölünüp tursa,
toydan tatıv çıkmaydı.
«Abizek» başlandı! Süygenlege kerek – «Abizek» –
deydile. Caşla, bir biri ızlarından kızlanı toyğa çığarıp, cırda aytılğança, alanı koltuklarına kirip, zurnukla kibik, tizilip, ariv tepseydile.
Süygenlege «Abizek» nek kerek bolğanın añılağan
kıyın tüyüldü – süygen kızını kızıv kolçuğundan tutup, kesine da ariv sözçükle ayta, alay
tepserge, kaysı caş süerik tüyüldü? Kızğa da
hıçıvundu süygeni bla tepsegen, anı bla şoş uşak
etgen. Büğün da bizni tav adetle caşlağa bla kızlağa
alay ullu erkinlik bermegenlerin esge alsağ’a – «Abizek» bütünda kerekdi.
Kerti okuna, «Abizek» süygenlege bek kerek! «Abizekge» barğanlağa karap tursañ, kim kim bla tepsegenin añılağan kıyın tüyüldü – süygen süygeni
blamı, oğese boş, kim tüşgen ese da, anı blamı. Bu
ekisi va, teyri, süygenledile. Busağatda duniyada
keslerinden sora can bar ese, cok ese da, alanı anı
bla artalda işleri cokdu. Caşnı, kıznı da betlerinden tögülgen nür ala ekisi da nasıpha batılıp
barğanlarına tolu şağatdı, bir birlerine, şoşşoş, bir zatla aytadıla. Alay ekisi da, bayam, şöndü
sözlerinden ese cüreklerine bek tıñılaydıla – alanı kuvançlı urğanları birge tatlı kısılğan
kol ayazlarında igi eslenedi.
Men, ırıslağan kibik etip, bir canına buruldum – şöndü alağa mölekleden sora kişi da erkin
tüyül edi kararğa! YA Ullu da, Oğurlu da Allah,
sen nasıp ber bu eki süygenñe! Ne seyir-alamat, şöndüğü ullu bilimlikni duniyasında, adamlanı kollarından kelmegen zat cokdu degen zamanda, nek ese da
süygenle bir birleri cüreklerine colnu, caşavnu
dığalaslığını hatasından bir bek kıyın tabadı35
la. Büğünlükde cer üsünde nasıpha eltgen ariv da,
keñ da colla köpdüle. Ala nasıp caşavnu töppesine
çığarmay koyarık tüyüldüle dep, aña iynanıp,
aşığadıla adamla. Alay ol colla – maşinala, üyle,
kullukla, tanışla aslamında adamlanı nasıp tuturuğu bolğan süymeklikden başha canına alıp ketedile. Alay bla, ariv, keñ collağa aldanıp, Nasıp
tavnu başında süymeklikge eltgen cayav colçuknu
köple eslemey kaladıla. Artda va, caşavnu uzak
collarında arığan da, talğan da etip, ol zavallı
cayav colçuknu izlep başlasala va, ne medet, kartlık ızlarından kuvup kelgende, çırpıla, taşla
arasında hans da basıp turğan ol colçuknu taphan
kıyın iş bolup kaladı.
Caşav degeniñ bir candavursuz zatdı da, artha
kaytıp, cañılğan cerinden colun cañıdan başlarğa – bir kişige da erkinlik bermeydi.
«Oy, oy, oy! Colla, cayav colçukla, caşav degeniñ – taphanma filosofnu! – dep, kesi kesime hılikkya
etdim. – Senden sora ol cayav colçuknu duniyada adam
tapmağan kibik!»
Biz, tamatarak kavum, biyağı capma tübüne
cıyıldık – kiyev nögerle tebirerge kerekdile degen
hapar cayıldı da, colğa çığardan alğa, atlanñan
ayakğa bolduk…
7
Kerti okuna, Temircanovnu kesin bir cigitçikge,
duniya seyirlik usta curnalistge sanağan Misirov-teliçik bla küreşgenden ese, mağanalırak işleri bolur edile. Biz betden-betge hazna colukmay edik, anı
hayırından a salamlaşır kereklisi da bolmay edi.
Iyık sayın cıyılıvlarıbıznı endi ullu studiya-
da bardırabız da, erttenlikde, ol arı kirgen zamanda,
üsünden bir avur cüknü athança, sansız «Zdraste»
degeni va kuru maña uğay, cıyılğanlanı barına
da aytıla edi da, kişi aña cuvap kaytarmasa da, bola
edi.
Ol halda, men curnalist işleni kayğıları bla
aşığışlı küreşe, künle, ıyıkla, ayla da bir
biri ızlarından uçup bara edile. Ol Temircanov bla
men bir biribizge gır-mır bolğan kün da, uzak colovçunu kün kızıvunda kaltıray barğan körümdüsüça, çarsha bata, unutula bara edi.
3*
36
Baş kün biyağı ullu studiyağa cıyılğanbız.
Ma alay ötedi harip curnalistleni caşavları – letuçka, plan salıv, terkirek, terkirek dep! Bılayda ol
bir kesek uşağıvsuz kibik eşitillik ese da, bizni,
curnalistleni, caşavları «Eşek bilgen – arba col»
degen sözge kelişedi.
Birevlen, ışandırıp, bir zat cazıp, aythan zamanıña keltirmedi ese – sen ters. Bu ıyıkda barlık
berivde ullu kullukçuğa sanalğan birev söleşirge
kerek edi ese, ne kün, ne zamanda kelligin kesi aytıp,
söz berip, ol a, bilmey turğanlay, cer etegine, sanatoriyge kuvulup ketdi ese, biyağı sense ters. Operatorla
aytılğan berivnü orununa başhasın salıp iyedile da,
cuvapha va biyağı curnalistleni sozup tebireydile.
Radio degeniñ a, tüzda emegen kibik, toymay: «Berigiz! Berigiz! Berigiz!» – dep, carlı curnalistleden
cañıdan-cañı haparla saklap, avuzun açhanlay turadı. Büğün da alaydı. Abızırağançamı körüneme
sizge?
Hav, tüz añılağansız – büğün nek ese da halım
tap tüyüldü, işim men süygença barmaydı. Da kayrı barsın men süygença, kelir ıyıkda barlık üç
berivnü büğünñe happa-hazır etip kelir orununa,
calanda birin hazırlağan esem. Ol da – Tırnıavuznu
kuruluşlarında işlegen kommunistleni üslerinden
kesim cazğan radiooçerk. Birsi eki berivnü va gazetde
curnalistle cazarğa aythan edile da, türlü-türlü
sıltavla etip, keltirmegendile. Büğün-tambla dep.
Bizni cañı «patçahıbız» a ozğan col bek katı
esgergendi – mından arısında hazır bolmağan berivle proğrammağa koşulluk tüyüldüle dep. Anı da
boş alay uğay, igida açıvlanıp, kızarğan da etip,
közçükleri da, biyağıça, arı-beri çaba, suhu-suhu aythandı: «Ansı iş kalay boladı? – degendi ol. Biz berivleni atların proğrammağa koşa da bere, radio
bla va, kim ne süyse, anı iye. Artda va, bıllay tuzsuzmıstısız zatla nek ötedile dep, kereksiz hahay etip
aylanabız. Andan sora, Zamankulov taba burulup: «Zeytun Tamukoviç, men sizden bek tileyme – kelir ıyıkdan başlap, proğrammağa calanda baş redaktor kol
salğan, happa-hazır berivleni koşa turuğuz. Hazır
bolmağan zatlanı koşmağız. Alanı orunlarına
muzıka, cırla berigiz. Redaktorladan, tiyişlisiça,
katı soruğuz. İşlerge süymegen ne işleyalmağan
bar ese va, ayıp etmegiz, kesine tınçırak iş izlesin».
37
Bayam, Vladimir Zamahoviç, karayma da, kesini
cañı kulluğunu tatıvun añılay başlağan bolur
deyme. Ol bizge kelgenli, alıka carım cıl da ozmağandı, alay barıbızğa da açık añılathandı – bir
kişi bla da ol ullu cubanıp turluk tüyüldü. Bek
seyiri va – aslamında hını, buyruk halda katı
söleşmey, tilegen ete edi. Alay, köp da barmay, barıbız da añılağan edik: anı tilegin, hannı tileginça,
tolturmay koyarğa caramay edi. Men caratmağan
dağıda bir kılığı bar edi anı – ol kişi bla da,
kol berip, salamlaşmay edi, kesinden tamatala bla
okuna. Ol işge kelgende ne işden ketgende, foyede
eki-üç curnalist bolsa: «Zdraste!» – degenin, fakıranı allına som athança, bırğap, atlamın okuna
sabırlandırmay, uçup ketivçü edi. Allay zamanda
calanda ne kıyırda, aña cuvukda bolğanla, neda
Temircanov bla salamlaşmay kalsala, karınlarına
aş caraşmazlıkla salamlaşa edile, ansı başhala
avuzların açarğa da cetişalmay edile.
Ol bizge kelgenli, bir ay da ozğan bolmaz edi, baş
kün sayın boluvçu letuçkalarıbıznı bla planörkalarıbıznı predsedatelni kabinetinde ötdürürge koymay başladı. Süe bolmaz edi «kara halknı», sürüv
bolup, anı casap küreşgen kabinetinde oltururun.
Endi biz ullu studiyada cıyılabız, cırçıla işlegen
cerde. Cırçıla sağat onda keledile. Biz a arı deri
kuruda letuçkabıznı etalabız – ozğan ıyıkda radio bla berilgen haparlarıbız kalay edile dep, alanı
üslerinden söleşebiz. Planörkağa va Zamankulovnu
kabinetine kötürülebiz. Ol endi üynü redaktorla
olturğan canında bir tar otovçukdadı. Alğınñı kabineti erkinirek edi, kesi da predsedatelni
kibinetini katında, üynü birsi canında, alay Temircanov anı da kesi kabinetine koşup koyğandı.
Predsedatelni kağıtçısı da endi cañı adamdı,
aña cıyırma bla beş-altı cıl bola bolur derça,
sarı şinli, süydümlü tişirıvçuk – Canusya Sibekova dep. Haparğa köre, ol alğın da Temircanovnu
kağıtçısı edi şahar ispolkomda. Büğün foye bla
üynü arı, predsedatelni kabineti bolğan canına,
ötgenimde, keñ koridornu bitev uzunluğuna kızıl
küyüz salınıp turğanın kördüm. Beri canını kabırğalarına va bir ariv plitala cabışdırılıp,
har ne da omak. Ne aytasa, Vladimir Zamahoviç cañı
cerinde tıñılı ornala başlağandı. Men körmegenme, kirmegenme, alay anı kabinetine kirgenle, körgen38
le, seyir etip ayta edile – allay bağalı, omak, kerti
da ministrge tiyişli zatla bardıla cañı tamatanı
kabinetinde, teyri, avuzuñ açılıp kalır.
Tüzün aythanda, maña andan ne cetedi? Ornalsın,
«ministrlensin» süygeninley, kanıbıznı buzmay,
bizni işlerge koysun ansı. Bilesiz: bek igi tamata –
halknı işine çırmav bolmağan tamatadı. Ansı, kereklisiça, işni da bilgen, halknı da süygen, kurav
huneri da bolğan tamatanı biz, harip sovet adamla,
küserge okuna bazınmaybız!
Sav bolsun, alğınñı predsedatelibiz Ahmed Aliyeviç oğurlu adam boluvçu edi – işge çırmav bolmağan.
Alay, bayam, Vladimir Zamahoviç aña uşağan tamata
bolluk bolmaz. Har ne işni başlağan, işlerge erkin
etgen da, tohtathan, bardırğan da, onov, nasiyhat etgen
da, üyretgen, okuthan da ol kesi – Temircanov bolsa
süedi. Bek süedi.
Komitetni predsedateli kadarında onov degeniñ
da, tüzün aythanda, tolusunlay anı kolunda edi da,
onovnu burhusun okuna ol bir kişige da ışanmay edi.
Kesini orunbasarlarına, baş redaktorlağa okuna.
Kesi da essiz tüyül edi, sözge da usta. Rostovda biyik
partiya şkolda okuy edi. Bizge kelginçi, ol komsomolnu oblast komitetini birinçi sekretarı, Nalçik
şahar ispolkomnu predsedateli da bolup turğanın
esge alsañ a, anı «partiyanı çınttı adamıça», kızıv
da, katı da söleşe bilgenine seyir eterge tüşmey edi.
Bıllay adamnı davlaşıp okuna horlağan, ceññen
tınç iş tüyüldü. Alay, açık aythanda, anı horlarğa, ceñerge da kişi küreşmey edi. «Efendi» kesini «egeçden tuvğan» şuöhun bir kişige da aldavğa
bermezin bilmegen cok edi, sora kim tiyerik edi anı
canına, korkmay? Kim süedi ayıv bla kertme aşarğa? Allay zatha bazınñan cigitle şöndüğü duniyada
cokdula dep koysak da, bollukdu. Keslerin cigitlege sanağanlanı canlarına tiymez üçün a, şöndüğü
duniyada allay telile cokdula derge da bollukdu.
Bizge kelgen birinçi künden başlap okuna, nek
ese da Temircanovnu men süymey edim. Ol biz gır-mır
bolğanlı, igi kesek zaman da ozğandı, bir biribiz
bla hazna söleşgen da etmeybiz, alay a men aña başha
közden karayalmayma.
Bir kere aythan edim – ol zamanda men «aklanı»,
cerleş-cuvuk kavumlanı üslerinden haparlağa
alay ullu mağana bermey edim, tüzü va, caşavnu nıhıt colları bla, ullu tayançakları bolmay, kesleri
39
allarına karmaşıp küreşgen birsi caşlaça, men
da, curnalist kadarımda, ol caşırtın tuthuçlanı,
tanışlık-ahluluk degen zatlanı üslerinden haparlağa hazna es burmay edim. Asırı semirte bolurla
dep, iynanırığım okuna kelmey edi, nek degende
ol haparlada aytılğan işle bizni kıralda açık
etiledile degenñe iynanñan kıyın edi. Sora ol
işleni prokuratura, KĞB, militsiya kalay körmeydile? Oho, ala barı da, mındağıla, bizni tamatalarıbız aythandan çıkmasınla, har neni da körmegença
etip tursunla. Moskva va, Moskva? Endi Moskvanıdamı kolğa etgendile da «akla»? Ol külkülük işge
uşaydı da – Moskvanı ullu kllukçuları da «aklanı» kesi adamlarıdıla, alanı canlarına tiymeydile
degen. Alay aytsala – kol kolnu cuvadı, Moskvanı
kullukçuların a möleklemi sunasa desele, iynanmay, kol bulğap koyuvçu edim. Calanda artda, köp
cılladan sora, añılağan edim men ol iş külkülü
uğay da, ullu carsıvlu iş bolğanın.
Ol zamanda va, aytama da, ol haparlağa men ullu es
burmay edim – kadarları kesleri süygença bolmağanla, muratlarına cetalmay kalğanla, açıvlarından
ne eterge bilmey, canşap aylanadıla dep. Kesim a,
eslegen da etmey, az-azdan, kertme aşay turğan ayıvnu
katına cuvukdan-cuvuk bara edim. Alay ol, kesi
işi bla küreşe, alıka maña es burmay edi…
Ho, ho, tırmanığıznı añıladım, barama letuçkağa. Biyağı decurnıy bolğanımı da bileme. Teyri,
büğün a bek tıñılı hazırlanñanma. Cıyılğanbız, olturabız. Sağat toğuz bolurğa eki-üç minut
kalğandı. Adamla studiyağa, ekev-üçev bolup, uşak
ete, küle, kirip keledile. Alay, stol artında Zamankulov bla birge, har zamandaça, «teren sağışha» kirip
turğan, kişige ullu köz-kaş bermegen predsedatelni körüp, olsağat şum boladıla, olturur cerlerine
aşığadıla. Sağat toğuz boldu. İşni başlarğa
kerekdi, alay Zamankulov bir kesek mıçıydı – busağat, har zamandaça, eki-üç minutha keç kalıp, bizni
baş redaktorubuz Raya Laşinova kirlikdi. Ayta edim
da, nek başlamaysa dep, tüzda Temircanov Zamankulov
taba burulğanlay, studiyanı avur eşigi açıldı da,
bizni biyçebiz köründü – ösümlü, süydümlü da, öhtem
cürüşlü biyçebiz. Tüzda Temircanovnu kesi kibik,
«Zdraste» degenni kimge ese da bırğap, inbaşlarına
atılğan duniya seyirlik yapon şarfın tüzete, barıp,
şintikge çökdü.
40
Anı keç kalğanı uğay, ol kesine uşaş, sansız
«Zdraste!» derge küreşgeni edi predsedatelge açıv
tiygeni.
– Keç kalğanığız üçün keçginlik berigiz! –
dedi ol, kağıp.
Aña iynanñan kıyın edi, alay Raya cuvap kaytarmadı. Predsedatel a, ol işge ullu ırazı bolup,
Zamankulov taba öhtem burulup:
– Başlayık, – dedi.
– Petro, başla, – dedi Zamankulov.
Pötr Yevgacukov meni teñimdi – ol da camavatpolitika berivleni redaktorudu, kabartı tilde, sınavlu, usta curnalistge sanaladı. Ol bu kullukda
beş cıldan artık okuna işleydi, alğın a cañı
haparla hazırlavçu edi. Bir zatnı caratmasa, terk
kızıp kaladı, ansı igi caşdı. Kara şinli, bökem, kısha mıyıkları bla da. Raya bla, baş redaktor
bla, anda-sanda kağışhan da etivçüdü – kereksiz köp
tiyedi tap cazılğan zatha, politika işleden da ullu
añılavu cokdu, çerkes tilni da alay usta bilmeydi
dep. Açık niyetli, açık sözlüdü. Anı sebepli va
eslegen kemçiliklerin, caşıra turmay, aytıp koüvçudu. Ma anı üçün anı çam atlarından biri PetyaPetuşokdu, tüyüşüvçü horazçık degen mağanada.
Petya söleşip başladı.
– Cañı haparla degeniñ – ol radionu betidi, –
dedi ol, – anı sebepli va, tüzda küzğüdeça, ol haparlada respublikanı caşavu tuvra körünürge kerekdi.
Bizde va iş kalaydı – aña bir karayık. Men sav
ıyıkda barğan cañı haparlağa karap çıkğanma da, iş bılaydı: Nalçikden – 12 hapar, Ak-Suv
rayondan – 16, Prohladnıyden – 6, Mayskiyden, Urvandan – 4-şer, Bashandan – 8, Çegemden – 10, Çerek
rayondan – 2, Zolsk rayondan –1. Bir rayondan birsi
rayondan ese tört kere, segiz kere, onaltı kere okuna
köp hapar berile ese, ol tersdi dep, men alay karayma.
Ak-Suv rayon respublikanı ekiden birimi bolğandı
neda Krasnoreçensk el a rayon ara uğay, respublikanı arasımıdı? Cañı haparlanı redaktoru coldaş
Tatarokovha men ol kemçilikleni üslerinden eki-üç
kere da aythanma, alay hal a türlenmeydi. Anı alaylığına baş redaktor da, predsedatelni orunbasarı
Zamankulov da şağıreydile. Kim biledi, siz, Vladimir Zamahoviç, bu işni tüzetirge boluşur esegiz a!
Alaylay koyarğa caramaydı.
Temircanov defterçigine bir zatla cazdı da, ka41
lamın allına salıp, oñ kol ayazı bla stolda turğan
sol kolunu tışın eki-üç kere kakdı da, zalğa
karadı. Közleri biyağı arı-beri buruldula – anı
kanı buzula başlağanını belgisi edi ol.
– Andan sora da cañı haparlada kulturanı üsünden hazna cuk cokdu, sportnu üsünden bir zatla
bardıla ansı, – dedi Petro. – Endi el mülk berivleni üslerinden aytayım. İynanığız, ellede aylana,
men köp kere da vyalğanma – «Arahovdan sora, ahırısı, respublikada bir işlegen adam tabılmaymı
kalğandı?» – dep soradı halk. Kerti da alayğa
uşaydı. Bizni radio kün sayın Arahovnu üsünden,
«Zori Kavkaza» curnalğa kerek ese, arı da – Arahovnu üsünden! Nartüh ösdürgen başha sabançıla cokmudula? Bardıla! Alanı üslerinden da cazarğa, aytırğa kerekdi. Ozğan ıyıkda da Arahovnu üsünden
bolğandı hapar – kolhoznu tamatası söleşe edi. Arahovnu üsünden – ceti minut, başhalanı barısını
üsünden a – üç minut.
Literatura redaktsiya bla caş poet Muzarin Havpşevni nazmuları okulğandıla, fonddan bir beriv
berilgendi, sora redaktor Boris Taymazov kesi hazırlağan, Ullu Ata curt uruşda bolğan, Cemtalada caşağan Baysiyev Soltannı üsünden hapar berilgendi.
İgi, tap caraşdırılğan, tıñılı hapar.
Anı bla sözün boşap, Petya cerine olturdu.
Elmırza Sabırkulov, malkar tilde camavat-politika berivleni redaktoru, örge turdu. Namısı cürügen atanı namısı cürügen caşı. Anı atası, uruşnu
zamanında rotanı komandiri, pensiyağa çığarnı allında, respublikanı iç işlerini ministrini orunbasarı edi. Busağatda kultura-tarıh esgertmeleni
saklağan respublika birigivnü tamatasıdı. Elmırza kesi va, bizge kelginçi, «Kabardino-Balkarskaya
pravda» gazetde işlegendi. Anda tamataladan biri bla
kelişmey, beri ketip kalğan haparı bar edi. Alay
ol haparğa iynanırığıñ kelmeydi, nek deseñ Elmırza kesinden tamata kullukçula bla davlaşıvçuladan tüyüldü. Köp okuğandı, köp biledi, bilim
kapçığıdı. İrina okuna, krossvordda bir söznü tabalmay, tirelip kalsa, Elmırzağa çabıp barıvçudu.
«Akıl tokmak», «Eki ayaklı entsiklopediya», – deydi
ol har coldan, Elmırza sağınılsa. İrina kıralnı
bek igi universitetin – MĞU-nu curnalist fakultetin boşağan kız, tartınmay, ol halda ullu mahtav
köplege bermeydi…
42
Ma şöndü da, Temircanovnu kanı buzulğanın
eslep, ol a Petronu asırı katı söleşgenini hatasından sunup, Elmırza ol ızlağan coldan başha canına – «tüz» colğa tüşdü: kolundan kelgeniça,
«ullu ustalık bla» malkar tilde ötgen berivleni
mahtap tebiredi, anda-sanda tübegen «şarayıpçıklanı» redaktorla bla birge ol tüzetip turğanın da çertdi. Sora keziv maña cetdi.
Meni da nek ese da, Petya-Petuşoknu kibik, «cırtışırığım» kelgen bolur deyme. Da ne? Hurmetli
Vladimir Zamahoviç har zamanda da eslenñen kemçilikleni üslerinden, caşırmay, açık aytırğa
çakırmaymıdı da?
– Bek tüz aythandı Yevgacukov – cañı haparla radionu betidile dep. Orus tilde radio bla aytılğan
cañı haparlanı, savlay alıp karağanda, hataları cokdu, – dep başladım. – Respublikanı bitev da
cerlerinden da bardıla berivle, tav elleden bir kesek
azırak esele da. Alay ol redaktornu tersliginden bolmaz deyme, elle bla telefon baylamlık bek osaldı.
Cañı haparlada men eslegen kemçilik başha
türlürakdı – alada zamannı soluvu, etilgen işni
mağanası tolu açıklana bolmazla derigim keledi.
Kaysı haparla alğa aytılırğa kerekdile – anı
mağanası ulludu. Ol zatlağa, men añılağandan,
coldaş Şapovalov tiyişli es burmaydı. Biz statupravleniya tüyülbüz, işni başı-özegi da anda tarihle
boladıla, bizde va işni başı-özegi da, canı-çarhı
da sözdü. Adamnı kölün kötürgen da, tavkellik bergen
da, sağış etdirgen da igi söz. Bizni cañı haparlarıbız a, hazna kalmay, barı da, tüzü, bolup ketgen
işleni üslerinden kısha, suhu aytılğan, tarıhladan tolu bildirivledile. Söz üçün, bayrım kün cañı haparladan biri bılay başlanadı: «Endi va bizni
korrespondentibizni Tırnıavuzda volfram-molibden
kombinatnı bayıklandırıvçu tsehini naçalnigi
bla uşağına tıñılağız», – dep. Tsehni naçalnigi
kollektiv cılnı birinçi carımında kesini planın
tolturğanın aytıp, bek igi işlegen eki-üç adamnı
atların sağınadı. Andan sora cuk da uğay.
Bizni kombinat savlay kıralda okuna bek ullu,
bek mağanalı predpriyatiyaladan birine sanalğanı barığızğa da belgilidi. Alay bu ahır üç-tört cılda,
kombinatnı işi kıyın bolup, ol kesini planların
tolturalmay kelgendi. Predpriyatiyanı işin cañıdan
tiriltirge, kuru bizni respublika uğay da, savlay
43
kıral küreşgendi. Alay bla, kombinat, alğınça,
igi işlep, bıyıl carımcıllık planın tolturğandı. Tırnıavuzda kombinatnı köp miñ adamlı ciger
kollektivi boldurğan ol ullu horlam a boş, bir tseh
kesini planın tolturğandı degen haparğa tayanıp
kalğandı.
Ayıp tüyüldü, Şapovalov da, biz barıbız da, Moskvanı radiosuna tıñılay, anda işlegen curnalistle-
den ustalıkğa üyrene tursak.
Endi va bizni radionu caş tölüge atalğan berivleri bla baylamlı bir-eki söz. «Aksuvçu traktorçu
kızla» degen berivnü üsünden. Hav, «Kızla, traktorlağa minigiz!» degen bitevsoyuz kımıldav bardı.
Tursunay Ahunova da bardı. Alay har kayda da, dığalashahay etip, bu işni sürüp küreşiv, alay tıñılı da
işleyalmağan kızladan kuralğan traktorçu brigadalanı üslerinden semirtip aytıp küreşiv – mahtavlu iş tüyüldü. Traktorçu kızla duniyada bolmağan
cigitlikle etedile, busağatda kıralda bek kerekdi
kızlanı saban sürgenleri, urluk sepgenleri da dep,
bir-birle, kan-kazavat etip, aytıp, ne amal bla da aña
halknı iynandırırğa küreşedile. Kızladan köple, ol haparlağa kölleri bla da iynanıp, traktorçula
boladıla. Alay traktorçuluk – kızla işi tüyüldü. Anı añılağanlay a, hariple, ne eterge bilmey,
abızırap kaladıla: kaçasa da – ol komsomolçuğa
uşamağan iş boladı. Bütünda alanı traktorlağa ne
omak sözle da aytıp, toy da etip, kalay mindirgenleri
eslerine tüşse, kaladıla da kaladıla.
Ellede – elle va bizde ullu elledile, har birinde miñ, eki miñ üy bardı! – cüzle bla caşla, iş
tapmay, erikgenden başların suvğa atarık bolup,
oramlada aylanadıla. Kıshası, bizde allay söz bardı:
«Börknü tige bilmedim da, öre etdim, teli halk a, anı
körüp, töre etdi», – dep. Allayın, kayda ese da cürügen har töreni, bu va bizge kerekmidi dep karamay,
alıp barğannı igiligi cokdu. Vladimir oblastnı
ellerinde, söz üçün, caşla az esele, işlesinle bir
avuk zamannı traktorlada kızla okuna, bek kerek
ese. Alay bizde va ol nege kerekdi? Haliymat neda Farizat, men traktorçu bolup, saban sürmey, urluk sepmey caşayallık tüyülme dep tohtağan ese, barsın,
işlesin! Alay «Ol iş neçik ullu cigitlikdi!» dep
kıçırırğa kerek tüyüldü.
Ma ol sebepden traktorçu kızlanı üslerinden
respublikada kötürülgen davur-dığalas – ol ters
44
işdi. Anı, hatası bolmasa, hayırı cokdu. Alay ese
ua, «Ak-Suvçu traktorçu kızla» degen beriv kerek
tüyüldü, ol caş tölünü esin ters canına buradı.
Men asırı köp söleşeme da, başha berivleni üslerinden aytır oñum cokdu. Alada, bılaydı dep
ayırırça, alay ullu kemçilikle eslemegenme, – dep,
cerime olturdum.
Zal tirildi, adamla bir birleri bla söleşe başladıla. Köple va açık ışara edile, meni söleşgenimi
birleri telilikge, birleri va tersge sanay.
– Endi söleşirge süygen barmıdı? Decurnıyleni
aythanlarına koşarık barmıdı? – dep sordu Zamankulov.
Olsağat okuna Tatarokov, çerkes tilde cañı haparlanı redaktoru, sekirip turdu. Ol ösümlü kişidi,
igida ullayğan etgenlikge, caş kibik tiridi. Alay
anı kılığı ne körümdüsüne, ne cıl sanına kelişmey edi – olsağat çibinlep başlay edi.
– Ala barı da ötürükdüle! – dedi ol, kesin kızındırıp. – İgi hapar bolsa, andan da berebiz, mından
da berebiz. Bolmasa va, ne berlikse? Aytçı bir! – Köz
akların aylandırıp, ol Pötr taba karadı.
Zalda külgenle boldula. Alğa Tatarokov oturğanlağa, ırazı bolmay, bir kucur karadı. Sora ol külgenle Pötrnu mağanasız söleşgenine külgen sunñan
bolur edi, kesi da ışardı da, oltura turup:
– Ayhayda, külkülükdü! – dep koşdu.
Tüzda ol oturğanlay, Zamankulovnu söleşirge
erkinlik beririn da saklay turmay, Ulicev Hamid
sekirip turdu.
– Bu Yevgacukov, ahırısı, el mülk berivlege ilinip
turğanın kaçan koyarıkdı? – dep sordu ol, kimge
sorğanın da bilmey. – Köp beresiz, az beresiz, bılay
aytadıla, aylay aytadıla. Süe ese, el-mülk redaktsiyağa kelsin, men a propağandağa barayım. Başhalanı
üslerinden da aytabız haparla. Nege kerekdi kuruda
Arahov, Arahov dep, anı sözge alıp tururğa? Arahov,
bilirge süe eseñ, Sotsialist Urunuvnu Cigitidi, bek
igi zveno başçıdı. Sora, anı üsünden aytmay, kimni
üsünden aytırıksa? Nesi amandı anı? Osal işlegenlenimi mahtarğa kerekdi endi? Alaymıdı, coldaş
Yevgacukov? – dep, kesi kesine ırazı bolup, cerine
olturdu.
Raya turdu, aşıkmay, sabır, sağışha kalıp. Ters
boldum, baş redaktorğa Raya dep koyarğa caramaydı.
Raisa Tatuyevna Laşinova derge kerekdi. Çerkes, orus
tillede da traktorçu kızlanı üslerinden har ıyık
sayın tohtavsuz barğan berivleni hazırlağan da ol,
çerkes tilde tişirıvlağa atalğan ay sayın barğan
radiocurnalnı hazırlağan da ol.
– Men bek seyir da etgenme, carsığan da, – dep, alamat yapon şarfın tüzete, bir kesek mıçıdı ol, alay bla,
kesi bla birge halkğa da seyir da, carsığan da eterge
oñ bere. – Hav, seyir da etgenme, carsığan da coldaş
Misirovnu respublika radionu propağanda redaktsiyasını redaktorunu, ullu kıralıbıznı ne caşavun, ne
ciger işin, ne kayğıların bilmey-añılamay, kesi
gitçe duniyaçığında, öz kayğıçıklarına berilip
turğanına. Şöndü bitev kıralda da traktorçu kızladan mehanizator zvenola bla brigadala kurav keñden-keñ cayıla baradı. Ol iş, bilirge süe esegiz,
kuru ekonomika bla çeklenip kalmay, ullu politika
mağanası da bolğan işdi. Tişirıv bizni kıralda
har ne canı bla da er kişige teñ bolurğa süedi. Siz,
coldaş Misirov, tişirıvlanı emansipatsiyalav degen
sözleni eşitgen iş etgenmisiz? – dep, kerti kölü bla
sora, Raisa Tatuyevna meni taba öhtem karadı – «Da sen,
harip, allay sözleni kaydan eşitirik ediñ!» degenni
koşmay, kesin küçden tıya.
– Eşitgenme, – dedim men. – Alay ol sözleni mağanaların ekibiz başha türlü añılay bolurbuz,
bayam.
– Ol sözleni mağanaların siz kalay añılağanığıznı men bilmeyme, men a, halk añılağança,
alay añılayma. Ahırısı, aytdırmay koymay esegiz,
Kabartı-Malkarnı radiosu kesini işin coldaş
Misirovnu kişi añılamağan oyumlarına köre uğay,
zamannı, halknı, partiyanı da izlemlerine köre bardırlıkdı. Alay ese, biz mından arı da «Kızla,
traktorlağa minigiz!» degen kımıldavnu alçılarını üslerinden berivle kuray turlukbuz. Kim biledi,
alğından tıñılırak okuna. Hav, coldaş Misirov, alanı Ata curtha süymekliklerini üsünden da!
Dağıda koşarığım: Misirov kesini ol türlü
oyumların maña ayta turğandı. Alay men aña ullu
es burmağanma, koy, caş adamdı, tüzelir, alıka
bu işni ullu mağanasın ol añılay bolmaz dep. Endi
ua bu haparnı ol letuçkada başlağandı. Asırı köp
zaman korata bolurbuzmu coldaş Misirovnu köz karamına, bu işge obkom da, Komsomolnu Ara Komiteti
da kalay karağanların usta bile turğanlay? Partiya bu işni tüz işge, kerek işge sanaydı, coldaş
Misirov, siz a – ters, kereksiz işge sanaysız. Sora
ne eteyik da biz, coldaş Misirov? Siz aythannımı
eteyik, oğese partiya aythannımı?
Anı aytıp olturdu, ol kesine asırı ırazı bolğandan, başı çırdığa cete.
– Cartı molla din buzar! – dedim men canımda olturğan Petyağa.
Predsedatel men nögerime aythannı eşitgenmi
etdi da:
– Bir zat aytırğamı süesiz? – dep sordu.
Ol meni kozuturğa, bir tapsız zat aytdırırğa
süygenin sezdim da, kalay ese da, ırazı bolup, «kozuldum» da, örge turup:
– Boş, halkda allay söz bardı deyme: «Cartı molla din buzar» dep, – dedim.
Alay aytıp, cerime olturdum. Ne türlü gır-mırladan da ahı ketivçü Zamankulovnu beti okuna ağardı.
Ol, tavlu kullukçu, artıkda bek tavlulanı bla çerkesleni aralarında bir söz iş bolur dep, aña korka
edi, ol işni bir-birle milletle arasında davlaşha
sanarla dep. Şöndü da, baş redaktor bla meni davlaşıbızda «millet işden» tük da bolmay turğanlıkğa,
anı için korkuv alğandı. Almay a, davlaşhandan
biri redaktordu, tavlu, biri va baş redaktordu, çerkes.
Ol añılağandan, davlaşnı bir igiligi cokdu, ol
bek tapsız işdi. Seyirdi, ahırısı, – «uruşha deri»
bizni coldaşlarıbız, işge cetgende, bir mağanasız
zatnı üsünden okuna çerkes bla tavlu, tavlu bla oruslu ne oruslu bla çerkes davlaşsala, kalay tap eterge
bollukdu demey, anda okuna «milletçilikni» körüp
tohtağanların kaçan koyarık bolurla? Bu zat, kerti
okuna, işge çırmav bolğanın kalay añılamaydıla?
Biz barıbız da teñ esek, har kim kesine cetgen iş
bla küreşe ese, sora nege kerekdi har atlamdan bizge
oruslu, tavlu, çerkes bolğanıbıznı aytıp turğan?
Tüz söleş, igi işle, davlaşhan da et, kerek ese, haramlık etme, amanlık etme ansı – sora har ne da tap
bollukdu, ne «uvak burcuy milletçilik», ne «ullu
orus şovinizm» bolluk tüyüldüle. Ansı biz, milletçise dep aytırla birle degenden korkup, ne işde
teñleribiz bla davlaşmasak, neda, ol başha milletni adamıdı dep, guduçula bla, aman işleni sürüp aylanñanla bla küreşmesek, iş kalay bolur? Alay ol
zatnı bizni Zamankulov kibik tamatalağa – «internatsionalistlege» – añılathan bek kıyındı. Alanı
internatsionalizm canı bla añılavları da bir türlü – sen az sanlı halknı adamı eseñ, kuyruğuñu
kısıp, avuzuñu cabıp tur dep.
Teyri, Zeytun Tamukoviç, boş karaysa maña, başıñı bulğay, «seyir da, carsığan da ete». Men, seniça, «internatsionalist» bolallık tüyülme, kesim
añılağança, internatsionalist bollukma – kesimi
başhaladan ne az da alaşa körmey, kerek bolsa, köp millionlu orus halknı caşı bla, bizden, tavluladan,
bir nença kere köp bolğan çerkes halknı caşı bla
da davlaşırıkma. İşde da aladan artha kalmazğa,
tüz niyetli caşarğa küreşirikme, alamat Ata curtubuznu aladan kem süerik tüyülme, koruvlağan
da eterikme, kerek bolsa, canım sav kadar. Alaydı,
coldaş Zamankulov! Saña uşaş, men ne Temircanovnu «kesinden», ne Raisa Laşinovadan, ne başhasından
korkmayma. Men da SSSR-ni bir adamıma, kişini
kulu-karavaşı tüyülme. Ho, ho, ahıñ allay bir boş
ketedi, Zeytun Tamukoviç, – Raya, halknı da, partiyanı
da alğa salıp, alanı kesine kalkan etip, meni va
bir canına türtüp küreşgeni, kesi sunñança, alay
ullu aperimlik tüyüldü. Kızlanı traktorla taba
sürgen töre da bir zamanda kalır, ol telile töresidi
da – andan. Zamanña, kıralğa da ol iş kerek tüyül-
dü – uruş cok, bolğan buzulup, oyulup tüyül. Andan
ese, şuöhla, bizni kızlarıbız şkollada sabiyleni
üyretsinle, okutsunla, tatıvlu hıçinle etsinle, doktorla, ministrle okuna bolsunla. Alay cer sürgen,
kömür kazğan, traktorlanı sınñan motorların
alışındırğan, otun etgen, koy kütgen a, canlarına tiyse da, kızlağa uşağan işle tüyüldüle. Ol
işleni biz, er kişile, caşla, eterge kerekbiz.
Zamankulovnu allay bir amalsızğa kalıp turğanın körüp bolalmay, men bir canına karadım.
Studiya şum edi.
– Endi va söleşirge süygen barmıdı? – dep sordu
Zamankulov, avazı okuna türlenip.
Bir avuk zamannı şoşluk biylep turdu.
– Maña söz bersegiz edi, – dep, kesi va, Zamankulovnu erkinligin saklay da turmay, Temircanov örge
turdu.
– Men decurnıyleni söleşgenlerine köre ayta barayım oyumumu, – dedi ol. – Birinçiden, işde kemçilikleni üslerinden aytılğan zatlağa, kulak salıp,
biz adetinde tıñılay da bilmeybiz, ol işni hayırın
da köralmaybız. Ol uğay esegiz, allay cuvap etebiz
allay da dep, – cumdurukların kısdı da, közleri
da biyağı arı-beri karadıla, – burunun kanatmay
koymam degença. Yevgacukov Ak-Suv rayondan asırı
köp hapar beriledi, Çerek, Zolsk rayonladan a – az
deydi. Tatarokov ne eterge kerek edi? Hal Yevgacukov
aythança ese, işni tüzetirge kerek edi. Alay etgen
kıyınmıdı? Kıyın okuna bolur. Andan ese, sekirip turup, Yevgacukovha cumduruknu körgüztgen tınçdı da, – tohtamasañ, caşı, teyri, – dep, – anı aytıp,
igi kesekni mıçıdı, ol teren akıl bizni başlarıbızğa da kirirça oñ berip. – Endi Arahovnu üsünden,
Zeytun Tamukoviç, unutmay tura esem, alay köp da bolmay, kollegiyanı cıyılıvunda anı üsünden söleşgen
edik deyme. Anda şart, açık aytılmağanmı edi da,
alanı üslerinden radio bla hapar aytır üçün, cañı
cigitleni, cañı adamlanı izlerge, tabarğa kerekdi,
kuruda birleni üslerinden aytıp turğan tapsızdı
dep. Bolğanmı edi allay hapar? – dep, Zamankulov taba
buruldu da, anı cuvabın saklay süeldi. Ol kezivde
ua biz, ayhayda, tamatanı teren mağanalı sözlerin
tıñılı añılarğa kerek edik.
– Bolğandı, bolğan, – derge aşıkdı Zamankulov.
– Bolğan ese, men sizden bek tileyme, Zeytun Tamukoviç, siz meni radionu üsü bla orunbasarım kadarığızda, unutmay, ol zatha es buruğuz! Tıñılı es
buruğuz, biz endi bu işni üsünden söleşmezça. – Biya-
ğı tıñıladı, bu col anı sözlerini mağanaların
tolu añılarğa, bayam, Zamankulovha oñ berile bolur
edi. – Bu işde, ayhayda, ozdurup iyerge caramaz. Kerti
da cigitleni, alçılanı artalda sağınmay koyarğa
da caramaz. İşni tabınlay, tiyişlisiça eterge kerekdi. Men bek süerik edim bilsem, alay, carsıvğa,
malkar tilni bilmeyme, anı sebepli va malkar tilde
barğan berivleni üslerinden bir zat da aytallık
tüyülme. Alay, Elmırza aythan tüz ese, Elmırzanı
aythanına iynanmazğa va meni amalım cokdu, ala
igi, tıñılı hazırlanıp ötdüle ese – igidi, – dep
avurluğun salğan ayağın alışındırdı da: – mından arı bütünda tıñılı, kuruda igile uğay eseñ,
alamat berivle hazırlarğa kerekdi. Alaymıdı, Zeytun Tamukoviç? – dedi.
– Ayhayda, alaydı, Vladimir Zamahaviç! – dep, Zeytun Tamukoviç ol aythanña ırazılığın bildirdi.
Ol es taba başlağanña okuna uşaydı.
– Endi va orus tilde berivleni üslerinden. Alay
alğa men bir zat sorluk edim Misirovha – siz Alakayevanı üsünden radiooçerkni hazır etgenmisiz?
49
– Uğay, Vladimir Zamahoviç, – dedim men.
– Nek sora? Siz Alakayevanı üsünden «Kavkaz tañları» degen curnalğa hapar hazırlarğa kerek edigiz. Anı üsünden kelişgen uşay edik da?
– Kelişmegen edik, Vladimir Zamahoviç. Siz Alakayevanı üsünden curnalğa allay hapar kerekdi degen
edigiz. Andan arı söz barmağan edi.
Temircanov ışardı – ol alay bir seyirlik zat aytırdan alğa etivçüdü.
– Sora ne edi da? Siz tış kırallı firmamı bolğansız? Sizni bla, kağıtha kol salıp, alaymı kelişirge kerekdi? «Bu kelişimni etgen Eki da Sıylı
canı» dep, alaymı?
– Tuvra alay uğay. Boş – siz aytırğa kereksiz,
men a, ırazı esem, – eterge.
– Aha! – dep, ol çınttı artistça, «ullu kuvanñanın» bildire, bek usta oynaydı. – Ne arı-beri desek
da, men sizge aytırğa erkinme, siz a men aythannı
toltururğa borçlusuz. Sav boluğuz, meni allay erkinligim bolğanın bile esegiz. Alay ese, dağıda bir
kere tileyme sizden, bu ıyıkda belgili revolütsioner
Alakayevnı atın cürütgen kolhoznu predsedateli, revolütsionerni kızı, Leninni ordeni bla, Urunuvnu
Kızıl Bayrağını eki da ordeni bla savğalanñan
Şerifa İsmailovna Alakayevanı üsünden radiooçerk
hazırlağız. Siz, coldaş Misirov, ırızısız da? – dep,
ol meni taba külümsürep karadı, ırazı bolmay a bir
kör degença.
– Ayıp etmegiz, Vladimir Zamahoviç, ırazı tüyülme, ol kolumdan kellik iş tüyüldü, – dedim.
Cıyılğanla meni alay aythanımı allay bir kılıksızlıkğa, allay bir telilikge sanay edile, Temircanov kesi okuna, abızırap, ne aytırğa bilmey
kaldı. Ollahiy dep aytama, ol coldan sora men anı
alay abızırap, alay amalsızğa kalıp bir zamanda da
körmegenme. Ma ol halda, – külümsüregeni da azdan-az
öçüle, maña aralıp, ullu burununu eki canında közleri da arı-beri «çaba», igi kesek mıçıdı. Allahha
şukur, bir kesek es cıya başlağanña uşadı: betine
kan kele başladı, bir kesekden tili da aylanır. Hav,
Vladimir Zamahoviç es cıyğandı, endi söleşalğan
da etallıkdı, alay kesin tıyıp, avuzun açmay turadı. Ol, oynağanmı etese, Kabartı-Malkarnı Ministrlerini Sovetinde radio em televideniye canı bla
Kıral komitetni predsedateli, kesin bir canşak
telige teñ etip, kalay davlaşsın? Uğay, appanı
4 Huçinalanı Muhammet
50
canı, Temircanov allay bir teli tüyüldü, Misirov
kim bolğanın da, kesi kim bolğanın da unutup, ol sılhır bla davlaşırça. Ayhayda, anı künün körgüztmey
caramaz. Alay ol anı bıdırın cırthan zamanda kiri
ne az da Temircanovnu üsüne çaçılmazça, har neni da
tap eterge kerekdi. Tap eterge…
– Sorğannı ayıbı cok, nek ırazı tüyülsüz
sora? – dedi ol, külümsüremey, hılikkya eterge da küreşmey, suhu.
– Men şöndü bılayda anı üsünden hapar eterge süymey edim, – dedim men da, es tabıp, aşıkmay. – Oñ
bar ese, bu cumuşnu başha curnalistge buyursağız
süerik edim.
– Başhası da unamasa va – sora ne? Bir kişi da zat
eterge unamay tohtasa va, sora men ne eterge kerekme ol
zamanda, coldaş Misirov? Kuru siz tüyülsüz
da – bizde har kim da zakiydi, kesi süygen bolmasa, zat
eterge unamaydı, sora işni va kim eterikdi? Uğay, appanı canı, siz kıral işde bolğanığız kadarda,
ne cumuş buyura esele da, anı toltururğa kereksiz. Radiooçerk bayrım künñe hazır bolsun. Añıladığızmı men aythannı, coldaş Misirov?
– Añılağanma, coldaş Temircanov, alay ol
oçerkni men hazırlayallık tüyülme.
– Nek? Biz anı bilirge kerekbiz, coldaş Misirov.
– Anı üsünden men bılayda söleşirge süymeyme.
– Sora kayda söleşirge süesiz da?
– Bir cerde da uğay.
Tözallık bolurmu, kesin tıyallık bolurmu, açıv-
lanmay, kıçırık etmey dep, men seyirge kalıp
saklayma, anı bla davlaşhan men kesim bolğanımı
unutup okuna koyup. Kerti aytama – ol takıykada
meni aña canım okuna avrudu. Halk karap turğanlay, bu mağanasız davlaş kesi da bir tapsız edi.
– Vladimir Zamahoviç, – dep, men predsedatel bla
adepli söleşirge küreşdim, kereksiz davlaşnı ullu
süymegenimi añılata, – ol oçerkni cazarğa başha
curnalistge buyururğa bolmaymıdı da, ahırısı?
– Bolmaydı! – dep kıçırdı ol, andan arı tözalmay. –
İşlerge süymey esegiz – ketigiz da, işlerik adamğa
cerni boş etigiz! Seyir-alamat: süysem – işleyme,
süymesem – işlemeyme! Bılayı sizni ammağıznı
kartof bahçasımı bolğandı?
Siz bu haparçıknı eşitgenmisiz? Ekevlen söz
bolğandıla da, aladan biri, kesin küçden tıya: « Sen
51
maña alay ullu ışanma! Akılımmı tıyıp kallıkdı? Ursam, ollahiy, tişleriñi avuzuña kuyup
koyarma!» – degendi. Birsi va: «Ekibizden da başında
bir kaşık akılı bolğannı…» – dep, ururğa kerilgendi. Ol anı – sen da, meni akıllı sunup, artık
hatdan ozma, urup iyerikme degenligi bolğandı. Predsedatel bla men da ol ekevlenñe uşay edik. Menden tamata, esli da bola turğanlay, kesin tıyalmay, ol meni
sındırırğa küreşe ese, nek tözüp tururğa kerekme
men a? Men andanmı akıllıma? Uğay, teyri!
– Sizni bahçağız da tüyüldü, coldaş Temircanov! – dedim men. – Bılayı kıral uçrecdeniyadı, kesigiz bilgenlikden. Men curnalistme, men ol oçerkni
cazallık tüyülme dey esem, siz a, birda bolmağandan arı, sorurğa kereksiz nek cazmağanımı.
– «Nek?» dep sora turama da.
– Süymeyme da – andan.
– Ol boş sıltavdu. Bılay süelip, sizni bla davlaşıp tururğa meni bir bek süygenmi sunasız? Uğay,
sümeyme, alay bir zatla añılatırğa kerekme da, andan küreşeme. Tüzün aythanda, başha türlü söleşirge kerek ese da. Başha sıltavuğuz cokdu da?
– Ahşı, koymay esegiz, aytayım. Bardı başha
sıltavum. Ol üç kere da sıylı orden bla savğalanñan Alakayeva başçılık etgen kolhoz bek osaldı, kolaysız mülkleden biridi. Ol tişirıv kesi da, anı
üsünden cürügen haparlada aytılğanıça, hunerli
başçıdı, adamğa ullu kayğırğan da kullukçudu dep iynanırığım kelmeydi. Men aña anda-mında
coluğa da turğanma, curnalist kadarımda – ne az
da ol adamğa kölüm tartmaydı. Bitev ol zatla sıltavmudula, coldaş Temircanov?
Endige deri ol kısıp turğan ese meni ırbınña,
endi men kıshanña uşay edim. Şöndü ol, Temircanov, sabiylikden okuna derça, ullu kulluklada işlerge, buyururğa üyrenip kalğan adam, tolu
añılay edi – curnalistni, kesi caratmağan adamnı
mahtap, anı üsünden hapar ayt dep kısarğa, bayam,
caray da bolmaz, alay eterge kişi erkin da bolmaz.
Endi va ol «ırbından» kalay kutulluk bolur, ma ol
edi seyir – adepli söleşip, caraşırğamı küreşirik bolur, oğese biyağı korkutur, maltar umutmu
eterik bolur?
– Seyir iş! – dedi ol, biyağı külümsürep, meni
hılikkya ete. – Kıral, Sovet pravitelstvo, el mülknü aynıtıvda ullu cetişimle boldurğanı üçün,
52
ullu kurav hunerin esge alıp, Alakayeva Şarifa İsmailovnanı ordenle bla savğalaydıla. Misirov a, ol
kolhoznu oyğandı, onov ete da bilmeydi deydi. Sora
biz hariple kimge iynanayık, coldaş Misirov, Sovet
pravitelstvoğamı, sizgemi?
– Sovet pravitelstvonu aldarğa caramaydı! – dep
iydim men.
O, siz anı kalay kuvanñanın körsegiz edi, men
ol sözleni aythanda! Ullu politikanı buzkavdan colunda va seni, caşçık, bek terk koz kapha cıyarma dey bolur edi ol, bayam da, – meni ol colğa bütün
aşığışlı türte tebiredi.
– Kimdi ol Sovet pravitelstvonu aldağan a, – obkommu, Respublikanı Ministrlerini Sovetimi?
– Da anı maña nek sorasız, coldaş Temircanov?
Men tüyül uşayma da aña ordenle berigiz degen! – dedim men, alay kesim a «uça» tebiregenimi sezip turama,
anı sebepli va «uçhalavuk coldan» – ullu politikadan – bir canına tururğa küreşeme. – Obkomnu,
Respublikanı Ministrlerini Sovetin da aldarğa
kerek tüyüldü, – dep koşdum men, «kerti da kölüm
bla kızıp». – Ol kolhoznu tamatası ese, bek alğa,
men añılağandan, anı işine bağa biçgenle rayonda bolurğa kerekdile. Ol aldavukçu kim ese da, anı
tapmay amal cokdu dey esegiz, anda izlegiz!
Aha! Predsedatel meni kutulthanın esledi: ol,
celkemden tutup, Sovet pravitelstvo, kıral, obkom
degen kadama kayağa urup, cabışdırıp koyar umut
etgen edi da, bolalmadı. Ol men aythan, rayon kabinetleden birinde olturup, kağıtla bla küreşgen
kullukçuçuğ’a, kadama kaya uğay eseñ, taş huna
okuna tüyüldü – Temircanov, meni anı bla çohlaşdırğanlıkğa, tabarığı cokdu. Karap, körüp
turama anı kalay kıcırıklağanına, kayağa
urup, meni cabışdırıp iyerni orununa, ıçhındırıp
koyğanı üçün. Anı tüzda közüne karap, men içim-
den ayta turğannı ol, kim biledi, eşitgen iş ete bolurmu? Men a, vyalmay-buyukmay, aña bılay aytama:
«Sen, itden tuvğan it, partiya da, Sovet pravitelstvo
da kesiñ sunup, har kimni da maltap barırğa üyrenñenlikge, meni maltayallık tüyülse! Sen sunñança,
adamla hans tüyüldüle. Eşitemise sen, ministrni
şintigine konñan naças, men ne senden, ne seni beri
sozup keltirgenleden korkmayma! Kelçi bir beri,
maltap bir kör, canıñ içiñdedi da!»
Ollahiy, men aythanlanı barın da ol eşitip tura
53
edi! Ol anı közlerini tohtavsuz arı-beri çabışhanlarından da, cuk aytalmay, sın bolup, sirelip turğanından da eslene edi. Ho, ho, süel, sağış da et – sora
aytırsa bir zat. Kerti okuna, bir kesek mıçığandan
sora, söleşip başladı.
– Zeytun Tamukoviç, – dep, ol Zamankulov taba buruldu. Zamankulov a, letuçkadan sora bu iş ne bla boşallık bolur dep, – bir ullu palah bla boşallığına
ua arsarsız iynanıp edi, – sağış ete, ahı ketip tura
edi da, tamatanı kesine söleşgenin añılap, aña aralıp, ne deyse dep, sağaydı. – Misirovha ne bitevsoyuz
radioğa, ne «Zori Kavkaza» degen curnalğa bir zat
hazırlarğa buyura turmağız, – dedi Vladimir Zamahoviç. – Nek degende biz buyurğan işni eterge kölü
barır dep, ışanñan kıyındı.
Meni «kölüm barlığına» artıkda basım etip,
hılikkya etip. Alay ol boş edi. İşni başı va – anı,
korkup, artha turaklap, açık sermeşni colundan
bir canına sekirip, üldür-büldür etip, kutulurğa küreşgeni edi. Anı bla birge va ol işni boluşun
halkğa sezdirmezge, ol uğay eseñ, kesin davlaşnı,
tüyüşnü süymegen bir oğurlu adamça körgüztürge
küreşgeni edi. «Köresiz da, men Misirovnu aşarğa
okuna bolluk edim, alay koyama ansı», – dep.
Anı añılağan da kıyın tüyül edi. Boş, kayda
ese da anda-mında, söz üçün degende, radioda dopdopla – ol bir işdi, söz obkomda başlansa va – başhadı. Alakayeva ne urunuvnu cigiti, ne duniya seyirlik
fahmulu başçı bolmağanın, aña ordenle da başha
zat üçün uğay, Moskvadan, Nalçikden Miñi tav taba
barğan sıylı konaklağa bet carıklı tübep, suv
boyununda alanı soluvların igi kuray bilgeni üçün
berilgenlerin kim da biledi. Alaydı da, anı huneri
kolhoz aynıtıvda uğay, kolhoz mülknü hayırı bla
kavkaz halkla konaklanı neçik sıylı köredile
degen haparlanı kertiliklerine adamlanı iynandırıvda begirek körüne edi. İş kerti da alay ese va, bitev
ol zatlanı üslerinden haparla ne bla boşallıkların
kim bilsin? Anı üsünden ol teli Misirov kuru ke-
sibizni respublikada uğay, başha cerlede da aytıp
başlasa va? Respublikabıznı başı ol hatadan kalsın, alay dağıda ne igiligi bardı? Bir instruktor
kibikçik uğay, obkomda ullurak, namıslırak da
kullukçuladan birini: «Ne hapardı bu?» – dep sorurun Temircanov süymey edi. İş alay sorulurğa
cetse va, davlaş ne bla boşallığın da bilmey edi
54
Vladimir Zamahoviç. Bilmey edi. Bayam, ol ullu kulluklada aylanñan cıllarında ma bılay, bir zatha da
karamay, urup barğan teli batırlanı körgen bolmaz
da – andan.
Birda bilmezse, iş ol nart sözde aytılğanıça boşalıp kalırğa da bolur. Tavuk, bağuş kaza ketip,
boyununa biçak çığarğanlay. Uğay, Temircanov
ol teli tavukğa uşarğa süymeydi. Biçak tübüne
tüşerik tavukla başhala bolsunla. Ol Misirov batırşaçıknı va, kesi kolu bla tutmaz, tabılırla
«şapala». Busağatda uğay – artdarakda, bu söz bir
kesek unutulurak bolğandan sora. Ansı Temircanov
dert cetdirip küreşedi derle. Ol a kerek tüyüldü,
allay haparla anı namısına kelişmeydile. TemirCan – kallay alamat tukum atdı ol! Ol tukum atha
tiyişli bolurğa kerekdi – bir kişi da cığalmay,
canıñ, temir kibik, katı, ömürlük bolup!
Har ne da Temircanov süygença boldu – halk, kerti okuna, ol alayırak Misirov bla teren davlaşha
kirmey, anı, sabırlık, eslilik da etip, mağanasız
davlaşnı bılay seyir boşağanına seyir-alamat etdi.
Kulağı eşitgenñe ullu iynanırığı kelmese da,
Zamankulov da es tapdı, bir kesek tirildi. Da ne? Radionu üyünde «millet davlaşlanı» üslerinden hapar
cayıllık tüyül ese, Radionu üyünde va, ne arı-beri
bursañ da, tavlulanı tamataları oldu da, alanı ne
işleri üçün da bek alğa oldu cuvaplı. Mından arı
ne Moskvağa, ne Orconikidzege bir zat hazırlarğa
Misirovha buyurmazğa – andan tınçı va nedi? Allahha
miñ şukur, iş anı bla boşala ese!
– Ayhayda, Vladimir Zamahoviç, – dedi kuvanç
tıpırlı Zamankulov, – başhalağa buyura tururbuz.
Bılayda studiyanı eşigi suhu açıldı da, lahor ete,
küle kelgen cırçıla kavumu köründü. Alay, studiya
alıka boş bolmağanın körüp, cırçıla, artha turaklap, eşikni şoş etdile. Temircanov sağatına
karadı da, defterin cabıp, iç hurcununa saldı.
– Maña televideniyağa barırğa kerekdi. Bardırığız, cıyılıvnu, Zeytun Tamukoviç! Oğurlu iş
etigiz! – dep, ok atılğança, çığıp ketdi.
Tamata ketgenden sora da, igi kesek zamannı studiyanı şoşluk biylep turdu – coldan bir canına sürü-
şüp, tarğa keterge azdan kalğan avtobusnu adamları
kibik, radioçula eslerin terk cıyalmay edile.
Zamankulov, erkin solup, kağıtların cıyışdırdı da:
55
– Cırçılanı tıymayık da, planörkanı endi mende ötdüreyik, – dedi…
Radio bla barlık berivleni barın da kesibizde
hazırlarğa koymaydıla, aslamın, calınıp, tilep,
tış adamlağa etdirirge tüşedi – gazetlede, andamında partiya, kıral kulluklada işlegenlege.
Alay alanı birini hatasından radio bla barırğa belgilenñen hapar zamanında hazır bolmay kalsa, biyağı radioda işlegen curnalistden sorullukdu, ansı
kimdi ters dep aylanmaydıla. Bizni kerti da tayançağıbız – gazetde işlegen curnalistledile. Ne deseñ
da – işni bilgen adamla tüyülmüdüle. Bek kıyını
ua – ullurak kullukda işlegen adamlanı radio bla
söleşdirgendi: ala radioñu, kesiñi da ullu küsemeydile. Alaydı da, rayispolkomnu tamatasını orunbasarı okuna, dördençigin köpdürüp, curnalistge kesin
bir ullu kullukçu sundururğa küreşedi – zamanım
cokdu, işim başımı basıp turadı, radiomudu şöndü
meni kayğım dep. Allay kötenli kullukçuçuknu
radio bla söleşirge unatır üçün, carlı curnalist
kallay bir küreşedi, allında halk ayırğan, işin
bilgen, hayt degen kullukçu uğay, başında işlegen
kim ese birevlenni egeçinden tuvğan ese da, kiyevü ese
da, keltirip bılayğa salğan çiy teli olturğanın
köre tura ese da! Ol kesi, öçeşseñ da, halk ayırğan
kullukçuğa sanalğanın bilgen okuna ete bolmaz!
Bir-birde allay adamnı betine karap, eki-üç tiyişli söz da aytıp, eşigin urup, çığıp keterigiñ
keledi. Alay kesiñi tıyarğa tüşedi – ol halknı,
Sovet vlastnı adamıdı da, seni, kim bolğanıñı
unutup koyğan curnalistçikni, cuvapha tartırğa bollukdu, kesiñi da boş alay – kim ese da birevge kılıksız söleşgense dep uğay, Sovet vlastnı
namısı bla oynağansa dep. Sora körürse künüñü,
başıñ südleden, partkomladan ıçhınmay tebirese,
kuru tırman bla kutulsañ – nasıbıñ, allaysız a
işiñden okuna bek terk çartlarsa…
Adamlığı da bolğan, başında akılı-bilimi
da bolğan kullukçuğa tübeseñ – bek igi, söz üçün
degende, partiyanı Çerek raykomunu birinçi sekretarı
Kazaklanı Şakmanña. Neda partiyanı Prohladna
raykomunu birinçi sekretarı Grigoriy Vasileviç Annuşkinñe. Tıñılı da hazırlanırla, işni üsünden
deseñ da, boş, caşavnu üsünden deseñ da, erttegili
şuöhlarıça, açık da, adetli da söleşirle. Esimdedi,
bir col, cañı cılnı kuvançına atap, beş-altı
56
minutha radio bla söleşseñ edi dep, Şakman Azretoviçden tileyme. Ol, kereksiz sıltavla ete turmay,
tambla okuna iñirge, sağat bir beşlege, barırma
dep, söz beredi. Ekinçi kün saklayma. Beş boldu, altını carımı boldu, Şakman Azretoviç a cok. Endi
mıñadamı tiygen bolur «kullukçu avruv» dep, açıv
eteme. Men da tüz alay sağış etgenley, telefon zıñırdaydı. Söleşgen Kazakov edi. «Ayıp etme, alan, – dedi
ol, – Avşigerni ayağında ol duppurğa çığalmay,
artha kaythanbız, «Volğa» bla tebiregen edik da. Endi
«ğazik» bla atlana turabız. Saklayallık eseñ, bir
kesekden ceterikbiz». «Şakman Azretoviç, şoförnu
aşıkdırmay, tap keligiz, marca», – men bir carı da
aşıkmayma!» – dep tilegenim esimdedi. Kar cava
tura edi da, colla uçhalavuk edile. Bir kesekden cetdile, işibizni da etdik, sora, meni Hasaniyada turğanımı bilip, koymay, üyge eltgen edi. Endi, kim
biledi, başha cerlede da tabılırla bıllay esli da,
hunerli da onovçula, alay a ala bek azdıla. Onovçulanı, kullukçulanı aslamı, nek ese da hurmetsizle,
kötenlile, halk aytıvçulay, «kesi eterin bilmegen,
kişi aythannı süymegen» urlakala, uluthaçıla – allay mağanasız zatladıla da. Çıbıkğa karağan
ögüz kibikle da toppa-toludula – bir türlü hayırları
bolmay, onovçu cerlege çögüp turğanla. Başından
çıbık kötürmesele, tepmeydile…
Ket, ket, kereksiz hapardan ne fayda – işlerge kerekdi, sak da bolurğa, kesime cetgen işni da tıñılı eterge. Başhaladan ese igida tıñılı. «Tutuşha
çıkğan eseñ – beliñi katı bayla» alay aythandıla da? Temircanov bla tutuşha kirişgenime va kişi
da işekli tüyüldü. Anı cığalmazlığımı da bek
usta bileme – men da añılayma caşavdan bir zat. Alay
ol meni, kötürüp, cerge urup, içimi cayıp koymasa, ayak üsümde kalalsam – men kesimi horlağanña sanarıkma. Cığılmay tözer üçün a, ayaklanı
katı tirerge kerekdi – şarayıpsız işlerge, maña
ilinirge bir sıltav da tabalmazça. Endi ol közümde
çöp izlep aylanırıkdı ansı, başhalanı közlerinde
terekni okuna körlük tüyüldü – aña söz da cokdu.
Ho, kayğırmaz, men da, ol sunñança, alay tınç büğülüp kallık bolmam…
Baş künñe, plan salır künñe, bitev da berivlerimi hazır eterge kerekme. Aylık planña köre, kelir
ıyıkda ne bollukdu deyse? «Kalavurda» – militsiyanı, prokuraturanı, südleni işlerini üsünden ay
57
sayın da boluvçu otuzminutluk hapar. Andan süyme-
gen işim cokdu. Ol curnalğa haparlanı militsiyanı kullukçuları, prokurorla, südüle hazırlağan
zatların tüzetgen kibik etip, bir-birlerin söleşdirip, alay küreşeme. Otuz minutnu içinde, canların-kanların da ayamay, amanlıkçılanı kuvup
aylanñan militsionerleni, tüzlüknü katı tuthan
südüleni, zakonluknu köz ciltinleriça saklağan
prokurorlanı üslerinden tuzsuz-mıstısız haparla
baradıla. Nek boladıla ol haparla tuzsuz-mıstısız
deysiz? Caşavda kayrı barsañ da, asfalt collada
«kütüp» aylanñan gaiçileni, kılıksız militsionerleni, uluthaçı südüleni, köpleni közlerinde «terekleni» köralmağan prokurorlanı üslerinden bolmasa, başha hapar cokdu, da sora ol radio bla berilgen
haparlada sağınılğan cigitle, şıyıhla va kaydan çığadıla? Kişi da bilmeydi. Men da bilmeyme.
Da sen uşaysa da redaktor – nek berese da ol mağanasız
zatlanı radio bla? – dep sora turğanığıznı bileme.
Eteyim cuvap. Radio meni radiom tüyüldü, kıralnı
radiosudu. Radionu tamatası, iç işleni ministri, respublikanı prokuroru, Baş südnü tamatası, cıyılıp,
keñeşip, ay sayın radio bla ma bıllay – halknı
ırahat caşavun saklağan cigitleribizni üslerinden hapar bolup tursun dep, kelişim etgendile.
Ol işge obkom uğay eseñ, Birikgen Milletleni Orğanizatsiyası okuna ırazı bolup derge azdan kalıp.
Ol cigitleni üslerinden haparlanı va ala kesleri
hazırlaydıla. Men eki-üç kere da sağınıp körgenme
Zamankulovha – doklad halda mahtanñanlarından özge
haparları cok: ma bıllay zatla bizni tıñısız etedile, biz ol zatlağa mından arı es burlukbuz dep bir
söz okuna aytılmaydı, işni bir kesek türlendirirge
kerekdi dep. «Kesleri ırazı esele – barma koy»,– ma
oldu cuvabı. Cuk etalmağanımdan sora, endi men da
kol bulğap koyğanma. Da men a ne eteyim? Kıralda vlastnımı türlendireyim? Ol iş meni kolumdan
ne hazna kelsin! Da ne – men başhaladan tüz da, batır
da, esli da bolurğa nek kalğanma? Tüz da, batır da,
esli da bolğan alay tınç ese – bir bolup körçüğüz
kesigiz!..
Alaydı da, bu berivnü hazırğa sana da koy. Andan
sorağası – Misirov Mağometni «Anı ceti da caşı»
degen radiohaparı. A, tura-tura ketip, ahırısı, kısdılamı meni ırbınña bu «ceti di cigit?» Alaysız da,
asırı köp sozup turğanma men sizni üsügüzden ra58
dio bla halkıbızğa bir igi, tıñılı hapar aytmay.
Har coldan, aşıkmay, tap eterme dep, sozadan-soza.
Bir kesek aşığışlı hazırlarğa tüşerikdi, alay
kayğırmaz – men sizni ertteden tanıyma da, birge
ösgenbiz da, ol kıyın iş tüyüldü.
Andan sora «Deputat zavodda işley ese» degen hapar. «Telemehanika» zavoddan. «Kabardino-Balkarskaya
pravda» gazetde işlegen Vasilev hazırlarğa aythandı. Vasilev kesi da «Reportör» bla işley biledi, deputatladan birin söleşdirgen da eter.
Bu ıyıkğa işçiklerimi terkirek boşarğa kerekdi, büğün okuna: baraz kün barlık berivge eki
adamnı söleşgenlerin tap etip, recissörnu koluna
tutdururğa, bayrım kün barlık haparnı zarfha
urulğandan sora, okup, baş redaktorğa berirge.
Izı bla va «Kalavurğa» haparla hazırlağanlağa
söleşip, alanı aşıkdırırğa bollukdu. Ma alay,
biri bu ıyıkda, biri kelir ıyıkda, biri va andan
sora ıyıkda barlık haparlanı hazırlay, künle
ketip baradıla. Bu ıyık da boşalır, baş kün a har
ne da cañıdan başlanır. Ma allay dığalaslıkda,
kesibiz da eslemey, uçup ketip baradıla caşavubuznu
bek igi cılları. Biz kan-kazavat etip hazırlağan
haparlağa va adamla tıñılay bolurlamı, alanı bir
hayırları iş bolurmu? Közbav nege kerekdi – bizni
berivleribizni igida aslamı zavodlanı, fabrikalanı, tsehleni, kolhozlanı, fermalanı işlerini üslerinden halkda cürügen tap til bla uğay, gazetlede,
radioda, televideniyada cürügen bir türlü «kıral»
til bla aytılğan tuzsuz-mıstısız haparladıla da.
Alaydı – zavodlanı, fermalanı, tsehleni işlerini
üslerinden ansı, adamlanı caşavlarını, işlerini
üslerinden uğay. Ma ol halda baradı işibiz, caşavubuz da cıldan-cılğa. Anı üsünden sağış ete ketip,
kesi kesiñden vyalırıñ kelse, tözalmay, cıyılğan
künübüzde söleşseñ – keligiz, adamlanı üslerinden, alanı kuvançlarını-carsıvlarını, işlerini,
turmuşlarını üsünden köbürek, tüzürek cazayık
deseñ da, başha tüyüldü – bir zat da türlenmeydi.
Kertidi, adamlanı üslerinden haparla da beriledile – oçerkle, alay, tüzün aythanda, alanı da aslamı
oçerkle tüyüldüle da, boş işlerini üsünden haparladıla. Biri kalmay kesleri da sabiylikden okuna
iynek savuvçula, taşçıla, slesarla, traktorçula,
medsestrala bolurğa murat etip turğanla, endi va,
muratları tolup, nasıplı caşağanla.
59
Men bir kesek işeklime, tuvra alay a bolmaz, üyüñe, sabiylikden okuna iynek savuvçu neda traktorçu
bolurğa murat ete bolmaz edi, kesi da büğün tolu nasıplı bolurmu, ol bizni haparlarıbızda aytılğança
deseñ da, boluşunlay, kadar alay edi da, Haliymat
da fermada iynek savuvçu, Camalğa da traktorçu bolup işlerge tüşgende, işlerin tıñılı etedile, elde
namısları cürüydü, hayt dep, caşap turadıla dep,
kerti hapar aytırğa nek caramaydı deseñ da – kayda
kalğın!
«Sen kuvançlı sovet caşavnu carıklığın
muthuz eterge küreşese, erkin tüyülmüdü da iynek
savuvçu nasıplı bolurğa, erkin tüyülmüdü sabiy
caş traktorçu bolurğa, şoför bolurğa murat eterge?» – dep tohtaydıla allay haparlanı hazırlağan
curnalistle.
«İynek savuvçu da nasıplı bolurğa erkindi, sabiy
caşçık da şoför bolurğa süe bolur edi, alay…» – dep
tebireseñ a: «Alaylarıñı, bılaylarıñı da kesiñe
koy, sen da syügeniñley caz, biz da süygenibizley,
kalay tüz köre esek da, alay cazabız. Biz barıbız da
sora Misirovla bolupmu kalayık?» – dep tohtaydıla. Biz, «bir zatha da ırazı bolmağanla», «har kimge
da ilinirge küreşgenle», calanda üçevlenibiz – kabartı tilde caş tölü berivleni redaktoru – Boris
Kaytmazov, Pötr Yevgacukov sora men. Orus tilde literatura berivleni redaktoru İrina Havayaşhova bizge
«koşulğanña» sanaladı.
Apparatnıyde adamlanı söleşgenlerin tap etip,
kabinetge kaythanımda, Petya:
– Zamankulovha bar, izlegen etgendi, – dedi.
Bardım.
– Oltur, – dedi Zamankulov tavça, ol a anı meni bla
erttenlikde letuçkada bolğan işni üsünden bek tıñılı söleşirge umut etgenin körgüzte edi.
Olturdum.
– Mağomet, men seni bla predsedatelni orunbasarıça uğay, sav bolsa edi tamata karındaşıñ, ol
seni bla kalay söleşirik edi ese, alay söleşirge
süeme, – dedi.
Meni tamata karındaşım Ahmat, anı teñişisi,
1941 cılda, Smolensk tiyrelerinde kanlı uruşlanı
kezivünde coyulğanın bile edi.
– Sav boluğuz, Zeytun Tamukoviç.
– Sen alıka caş adamsa, caşavda kerek zatlanı
barın da bilalmaysa, kesiñ da bir kesek kızıvsa,
60
tözümsüzse. Kesiñden tamata bla, bütünda işlegen
ceriñde tamata bla ol halda söleşirge caramaydı da!
Ol tavlu caşnı betine uşağan işmidi?
– Bek alğa ol kesi başlağandı da ol halda söleşip!
– Alay okuna ese da – sora ne edi da? Sen andan
gitçese, anı kolunda işleyse – tözgen et, aythanına
tıñılağan et! «Tözgen töş aşar» dep eşitmegenmise sen? Sora dağıda aytıp koyayım – kerti okuna
da bitev kıralda da «Kızla, traktorğa minigiz!»
degen kımıldav keñ cayılğandı da, sen a, anı
tersge sanaysa. Onbeş cıldan artık okuna boladı,
Alakayeva kolhozğa başçılık etip kelgenli, Sovet
pravitelstvo – añılaysa da? – anı tört da orden bla
savğalağandı, ol sanda Leninni ordeni bla da. Sen a
biyağı: «Ol tüz tüyüldü, ol tiyişli tüyüldü», – dep
tohtaysa. Kesiñ da bek igi bilese, allay sözle üçün
allın adamlanı dump etip koyğanların…
– Da ol zamanla ketgen uşaydıla da…
– Ketgen a bolurla, alay, bilemise, caşavda ahırısı bla, bir ız koymay, bir zat ketip kalmaydı.
Men aytıp koyayım, sen a esiñde tut, igi caş kibik, –
kıralda etilgen işlege, pravitelstvo bolsun, obkom
bolsun, ala etgen onovlağa, arsarsız, ullu sağış ete
küreşmey, tersdile dep, bir zamanda da süele turma, bügün etgeniñça. Partiyanı, kıralnı, pravitelstvonu,
obkomnu onovlarına, etgen işlerine bağa biçgen – ol
ne meni, ne seni işibiz tüyüldü, kalay añılamaysa
sen anı?! Partiyanı Ara Komitetinde, pravitelstvoda
eşitmegen, okumağan, bilmegenmi sunasa seni traktorist kızlarıñı üslerinden? Eşitgen da etedile,
okuğan da etedile, bilgen da etedile. Bizden ese bek da,
köp da. Alay ese, har ne da barğanıça bara ese – sora ol
işge ala ırazıdıla. Sen a – uğay, ol kereksiz, hatalı
işdi deyse! Seni ol işiñ teli sabiylikdi, Mağomet!
Tavlu tişirıv köp cıllanı kolhozğa onov etip keledi, el mülknü aynıtıvğa salğan ullu kıyını üçün
sıylı pravitelstvo savğalağa tiyişli bolğandı,
sen a biyağı, uğay, ol tiyişli tüyüldü deyse! Nedi
seni ol etgeniñ? Ayhay, kesiñ a bir boş adam bolsañ
edi – respublikanı radiosunu bek cuvaplı redaktsiyasını tamatasısa, kommunistse, kesiñ da bitev ol sözleni,
soluv kün suv boyununda şişlikle aşay, sıra içe, nögerleriñi arasında uğay, halk allında, letuçkada
aytasa! Añılamayma men bir zat da! Ol işle barı da
daracaña kelişmeydile! Tüzün aytsam – sen meni canımı bek kıynağansa.
61
– Ayıp etmegiz, Zeytun Tamukoviç, alay siz kesigiz
da bek igi bilesiz Alakayeva ol savğalağa tiyişli
bolmağanın da, kolhoznu kötürem etgenin da!
– Bileme, Mağomet, bileme! Sora ne edi da? Men Moskvağa, obkomğa kuvulup: «Bermegiz aña ordenle,
maydalla da, ol alağa tiyişli tüyüldü!» – depmi
kıçırırğa kerek edim? Uğay, kuvulğan da etmeyme, kıçırğan da etmeyme. Alay et dep, saña da
aytallık tüyülme. Andan hayır bolluk tüyüldü
da – andan. Hata va bollukdu. Nek kalğanma men
tögerekge-başha karap, kim ne ters iş etedi dep aylanırğa? Kesime cetgen işçikni tabırak etalğı
edim da, andan sora maña zat kerek tüyüldü. Saña da
alay. İynan maña – alay igidi! Men saña igi bolsun
dep küreşgenimi kalay añılamaysa? Tüzda kiçi
karındaşımaça, saña igilik izlep küreşeme, ansı
ne sunasa? Dağıda aytıp koyayım – ol kabartılıdı,
sen a – tavlu, adamla seni işde tüzlük üçün küreşgeniñi ters añılarğa bollukdula. Ekigiz da bir
milletden bolsağız edi – iş başha edi, ol zamanda
davlaş kerti da işni üsünde başlanñanına kişini
da işekligi bolluk tüyül edi. İşde az davlaşla
bolmaydıla. Alaysız a… Añılaysa da halnı tapsızırak bolğanın?
Tüz kiçi karındaşıma aythança aytayım dağıda bir zatnı – seni kertiñi, ne bek keppe-kerti ese
da, har kim da birça ariv körmeydi. Alaydı da, sen ol
kerti degen zatnı, küçlü tokmak sunup, sildep küreşgenlikge, tersleni, terslikleni barın da cığıp
barırğa umut ete eseñ – cañılğan etese. Caşavda
alay bolmaydı. Andan sora da – tüppe-tüz bolğanıña
sen kesiñ a tolu iynanıpmısa? Başhala va başha türlü suna bolurla deb’a kelmeymidi kölüñe? Esleymise
alayçığın? Ne deyse, Mağomet?
– Sav boluğuz, Zeytun Tamukoviç, meni bla, tüzda
tamata karındaşımça, açık söleşgenigiz üçün. Men
bek usta bileme – siz maña ne kadar boluşur üçün,
igilik eter üçün küreşesiz. Alay, sizniça, meni allay
bir caşav sınavum cokdu, anı sebepli va men, siz aythança, allay bir esli da, tözümlü da, akıllı da bolalmam dep korkama. Anı bir igiligi cokdu, alay köp
kere da men kesi kesimi tıyalmayma. Men kuru birevlen
uğay, ekevlen, üçevlen okuna bolğança. Ol başhala
köp da kezivlede, men kesim aladan esli, akıllı esem
da, men aythanña ullu karamaydıla, maña kesleri
aythannı etdirip koyadıla… Añılaymısız?
62
– Ne tukumla söleşese, Mağomet? Kalay tıyalmaysa kesi kesiñi? Kolğa al kesiñi, kızma. Sen endi
caşçık tüyülse, hayt degen kişise. Aytçı beri – tav
adetni murdoru nedi? Tüz aytasa, tamatalağa hurmet
etiv, tözümlük, işge köl salıv. Tavlu tüyülmüse – tav
adetge boysun, birda bolmay ese! Ahşımı?
– Küreşeyim, bolalsam, Zeytun Tamukoviç.
– Küreş, küreş, karındaşım. Ansı, añılaymısa, bir tapsız iş bolup kalsa, kıyın bollukdu
seni koruvlağan.
– Añılayma.
– Ho, igidi sora – bar, işle. Alay endi mından arı
meni canımı kıynarça işle bla küreşme, ansı men
da kesi kesimi tıyalmazğa bollukma, – dedi ışarıp,
meni sözlerim bla meni bir kesek kakğan kibik
etip. – Temircanov bla va men söleşirme. Caşlığın-
dan aythanın-kaythanın da ullu añılamaydı, tüzelir, ullu es burma dep. Kesiñ, kirip, keçginlik tileseñ, bek igi bolluk edi.
– Teyri, ol işni va etalmam dep korkama, Zeytun Tamukoviç. – Sizden da tilerigim – anı bla meni
üsümden söleşip küreşmegiz. Har ne da bolğanıça
kalsın…
– Teyri, ne deseñ da, barıp, keçginlik tileseñ a,
bolluk edi…
– Uğay, ol işni men etallık tüyülme.
– Da ne eterikse sora. Bar, işle.
Çıkdım. Zamankulov maña kerti da taza cüregi
bla boluşurğa, tüz colğa salırğa küreşgenin añılamazça teli men da tüyül edim, alay ol üyretgença
caşayalmazlığımı va andan da igi añılay edim. Cer
başında caşağan har adam da – ol duniya seyirlik bir
zatdı, öhtem da, ariv da deydile akılmanla. Ala nek
aythandıla alay, bilemisiz? Hav, million-million
adamlanı içinde sıfatı, akılı, kılığı, bilimi,
huneri bla da bir birge uşağan miñleni aytmay koy
da, calanda ekevlen okuna cokdu da – andan. Alay ese
ua – har adam da duniya seyirlik zatdı.
Men, Zeytun Tamukoviç aythança, tözümlük etip,
adepli, akıllı bolup, kim ese da ol Misirov Mağomet degenlerin, kuyuğa atıp, başın gıyı taş bla
cabıp koysam, sora kim aylanırıkdı anı orununa
ua cer başında, kesin bir seyirlik curnalist sunup,
halkğa da, oğurlu, esli onovçulağa da tınçlık
bermey? Tınçayıp tohtağan a, ölgen etedi – anı va,
şöndügü tölü aytıvçulay, kirpi da biledi. Misi63
rovnu tözümlü da, esli da, akıllı da etip, tüzün
aythanda va – öltürüp koysam a, caramaydı! Duniyanı
bolğanından da bıttır kalay eterikse, halk da,
kullukçula da tınçayıp, ölüp-kırılıp başlasala va! Ne da bolsun, eslile, akıllıla, tözgenle cer
başında alaysız da asırı köpdüle, Misirov kibik,
teli batırçıkla da bolurğa kerekdile, ansı duniya
tuzsuz-mıstısız bolup kallıkdı.
Kerti aytama, oynamay. Alaydı da, Zeytun Tamukoviç, boş kıynalma – Misirov kibik «telilege» kişen
salğan, sen sunñança, alay tınç tüyüldü. Teyri,
«tübeşgen» da, «cırtışhan» da eterbiz tüzlük üçün,
ters ese – sav duniyağa da karçşı süelirme! Cıksın, maltasın meni, kolundan kele ese, ol uluthaçı,
urlaka da Temircanov, kuturğan suv kibik, alıp, bir
canına bırğasın ol halk degen demeñili emegen da,
caratmasa meni, alay men a, ayak üsüme süelgenley,
biyağı tüzlüknü calanda kesim añılağan colu bla
barırma!
9
Namısığız töppemde bolsun, kelinigiz alğarakdan okuna unathan edi meni, bıyıl solurğa
çıkğanlay, bir ıyıkğa, anı ata üyüne – Terskolğa barırğa. Tüzün aythanda, men ol zatha bek
süyüp unatdırılğan edim, – da ne, Kavkaznı Ullu
hanı – öhtem Miñi tavnu kesine konak bolğannı
ne hatası bardı?!
Bu tavlu kişi solurğa çıkğan ese, başhalaça,
oñ taphanlay, kışha otun, kömür hazırlamay, üygebaşha karamay, kereksizge zamanın ötdüre, orus turist kibik, kayrı Miñi tavğa baradı sav ıyıkğa
dep, Prezidentibizni bla egeçimi ebsiz seyir etgenlerine da ullu karamay, biz eki künden sora Terskolğa ketgen edik.
Ebzelanı üyleri suvçuknu arı canında duppururak cerdedi da, bizni türsünlü kerivannı, bayam,
uzakdan okuna eslegen da, tanığan da bolur edile – allıbızğa anı gitçe karındaşçıklarından bla egeşçiklerinden kuralğan, bizden ese ullurak okuna
«sürüv», hahay-tuhay ete, allıbızğa kuvuldu. Şöndüden tap zaman bolmaz, aytıp koyayım – namısığız
töppemde bolsun, bu kelinigiz elde namısı cürügen,
turizm emda ekskursiya canı bla Elbrus Sovetni gara64
cın cürütgen Ebzelanı Aliysoltannı ullu kızıdı.
Tavladan biçen tüşürürge Sovetni garacından bir
carağan maşina kerek bolup kalğanında, bir esli
kişi aythanlay, Aliysoltan – «Miñi tavnu tiyresinde caşağanla barı da, kıralda caşağanlanı va
cartısı» tanığan allay kişi edi. Aliysoltannı bla
anı «altın çaçlı, inci tişli» üy biyçesini segiz sabiyleri bardı. Aladan tamatası da, bu tiyrede bek caş
prorab Azretdi, andan sora ol bizdegi baradı, andan
sora kalğan altısı – caşnı ızından kız, kıznı
ızından caş bolup. Alanı kaysı kim bolğanın,
kimi ullu, kimi gitçe bolğanın, men şöndü aytıp
okuna bersem da, esde tuthan kıyındı, kesim da endi
üyrene keleme. Kerti ese da, boş alay, külüp ayta esele
da, bilmeyme, alay elde bıllay hapar okuna cürüydü: bir col Aliysoltannı el Sovetge çakıradıla da,
sabiylerini atların, kaysı kaçan tuvğanın sorup
tebireydile, ol a, ekisinden arı baralmay, tirelip
tohtaydı da, sora: «Men, üyge cetip, metrikaların alıp
keleyim, anda har neleri da cazılıpdı!» – dep, üyüne
kuvulup ketgen edi.
Allıbızğa çaphanla bizge cetgenley okuna, Hızır bla İndira keslerinden alay bek tamata da bolmağan ana karındaşlarını, egeçlerini kollarına
tüşdüle, ala da, tart-soz ete, bir birlerinden sıyıra.
Bizge va kişi da ne es bursun! Ebzelanı arbazlarına
cıyıla tebiredik. Allahha şukur, birda bolmay ese
da, mında birevlen tabıldı bizge es burğan – ol da
Ayşat edi, üy biyçe, har zamandaça, carık köllü,
açık betli.
– Allah, Allah, acaşmay da kalay kelesiz? – dep,
meni bla salamlaşsa da, ol da bek alğa sabiylege uzala. – Keligiz, keligiz, marca, sav keligiz! Fatimat a
kalaydı, avrumay tura ese? Aminat a ne işleydi?
– Turadıla, Allahha şukur. Siz a kalaysız?
– Biz da turabız, kökgemi uçup keterikbiz. Cok
hata, Ullu Allahnı ahşılığından. Sen a işden kalay boş bolğansa?
– Soluvğa çıkğanma. Bu tuvduklarıñ tamağımdan asıp koymay edile, bir barayık dep da,
ma-a, kele kelebiz.
– Bek tüz etgensiz, Allah hakına! Bu halk kuruda iş, iş, iş deydi da turadı, oh dep, bir soluğan
künü da bolmay. Adamğa bir kesek solurğa da kerekdi. Bek tüz etgensiz, ammanı canı üçün.
– Kyamal bla Camal a nek körünmeydile? – dep sor65
dum. Aliysoltan bla Azret işde bolsala da, ol ekisi
ua, alıka şkolğa cürügenle, üyde bolurğa kerek
edile.
– Alanı ataları da solurğa çıkğandı da, biçendedi, birgesine alıp ketgendi ekisin da. Keçirek
keledile. Azret a köp turmay ceterik bolur işden.
Hapar ayta, boş turmay, Ayşat, miyala sıra ayaknı
ayrandan tolturup, maña berdi. Bıc-bıc ete turğan
kalın ayrannı, ayaknı tübünde koyarğa süymey,
küçden-butdan içip boşadım. Ol zamannı içinde ol
biri va biz keltirgen harbıznı tuvradı da, sabiyle
barı da aña basındıla.
Kıyın sağatda, koyununa alıp, halkıbıznı cılıthan Kazahstannı, anı oğurlu halkını
üsünden söleşe, Azret işden kelginçi olturduk.
Caz kün – uzun, anı sebepli, Aliysoltan caşları bla
biçenden keç kelgenlikge, alıka karañı tüyül edi.
– Men seni, Azret, cetgen kişi sunup aylanama, sen a,
karayma da, alıka… Bir toklunu boyunun tartırğa
kalay esiñe kelmegendi?! Miñle bla sanalmay uşaydıla da kiyevleribiz. Biribiz bardı da, ol da, bizni
erikdirirge korkup, eki-üç cıldan bir keledi, –
dep, Aliysoltan, caşına tırman etgeni bla kalmay,
meni da kağa, boş alay uğay – hıbırdatıp, bukumu
bardıra! – Barığız, karañı bolğunçu, bir madar
etigiz! – dedi.
Azret başçıları bolup, caşla ataları buyurğan
cumuşnu eterge ketdile, Aliysoltan a tamata kızı-
na:
– Sıylı bla Hanbiyçe va kaydadıla? – dep sordu.
Ol alay Hızırğa bla İndirağa aytıvçudu, alanı
seyirlik atları üçün.
– Bahçada bolurla deyme, tavuk orunnu katında
balalağa aş bere bolurla.
– Barçı, alıp kel, bir köreyim, ulluçukla bolğan
bolurla andan beri va.
Ol, barıp, sabiyleni keltirdi da, ekisi da, kuvanıp, appalarını tobuklarına kondula.
– Mında igimidi, Hızır?
– Hav!
– Mında tursañ süemise?
– Hav!
– Sora igidi. Seni bu aman atañı Hasaniyağa kıstayık da iyeyik, anda tursun.
Hızır, ışarğan da etip, maña karadı, kerti
kölü blamı aytadı appa degença.
5 Huçinalanı Muhammet
66
– Ne tıñılaysa? Bizde tururğa süemise?
– Uğay, men ata bla keterikme, – dedi Hızır, alğınça, ışarğanlay. Ol da añılay edi, naçasçık, appanı oynap aythanın.
– Kara sen bu malkarlıçıkğa! Oho, alay ese, sen
atañ bla bar, İndira va, meni han kızçığım, bizni
bla kallıkdı. Alaydı da, İndira?
İndira da, hav derge aşıkmay, külümsürep, tıñılay edi.
– Tohta, sora sen da bu aman atañ blamı keterikse?
– Hav, men da papa bla barlıkma.
– Koluñda ösdürseñ da, börü balası ağaçha karar degenleri kerti köreme, – eşitemise, Balli kızı,
bu malkarlıçıklanı aythanların?
– Da ne suna ediñ da? Har kim da, meni kibik, teli
tüyüldü da. Kim alışırıkdı han Malkarnı seni
duniyanı havlesini ayak tübü bolup kalğan Terskoluña? – dedi Ayşat, kesini Ullu Malkardan bolğanına öhtemlenñenin ne az da caşırmay.
– Ollahiy, kerti okuna, ceribiz, kesibiz da bezirey aylanñanlanı ayak tüpleri bolup kalğanbız,
ahırısı. Añılaymısa, kesibizden kelgenleden ese,
tışından kelgenle köpdüle – nemislile, iñilizlile, veñerle, Amerikadan okuna. Bir kesekden biz alanı şapaları bolup kallıkbız, ollahiy.
Ol halda kayğı etgenle kuru Aliysoltan bla Ayşat tüyüldüle. Köpleden da eşite-eşite turama men
allay sözleni – caşavubuznu tatıvun alğandıla, kesleri da, cartı-kurtu kiyinip, vyalğan-buyukğan
degen zatnı da bilmey, collada okuna kuçaklaşa,
uppa-çuppa etişe aylanñan turist kadar dep; iş bılay barsa, bir kesekden ne tav adet degeniñden, ne namıs-kılık degeniñden tük da kallık tüyüldü
dep.
Ayhay, bu işge da, kim biledi, bir madar eterge
bolur edi, ol kayğıla barı da Malkarnı, savlay
Kavkaznı da köz carığı Miñi tavnu hatasından bolmasala edi. Duniyağa atı aytılğan, nakut-nalmas
taşla bla casalğan, cavhar bla sırılğan, kümüş
kaptal kiygen Elbrus-batırnı bir körmey a kalay
caşayık dep, andan kuyuladıla turistle Bashan
avuzuna, ansı Aliysoltanña tansıkdanmı keledile?
Aliysoltanña tansıkdan kelsele edi, ol, halkın
allay bir kayğığa kaldırmay, kesi okuna aylanır edi el-cer sayın. Miñi tav a kayrı barsın?
Ol turistlege da aytallık tüyülse da – bizni tınç67
ırahat caşama koyuğuz ansı, munu üçün kele esegiz
da, mağız, alığız da ketigiz! – dep. Alay berip koyarğa da Miñi tavnu közüñ kıymaydı. Eltgen da anı
kalay eltsinle?
– Teyri, Aliysoltan, bu zatda sizge kişi da boluşallık tüyüldü, – dedim men. – Alay, sen korkğança, halk da alay karıvsuz bolmaz, üyüñe.
Terk büğülüp, horlanıp kalmaz. İşlegenibizça,
caşağanıbızça, bir zatha da ullu es burmay, adetibizni, namısıbıznı da saklap, işlep, caşap tururğa kerekbiz. Altın kayda da çirimeydi, buzulmaydı. Halknı adeti-töresi da altın kibikdi – anı
andan ullu baylığı cokdu. Bizni caşla, kızla
başha halklanı adetlerine, törelerine suklanırça tüyüldüle. Adetibiz da arivdu, kılığıbız da
arivdu. Korkma sen, har ne da tap bolur.
– Hı, endi alay a alaydı. Dağıda caş adamla aldanıp kalırğa bollukdula. Ala öñemidile – toklula kibik, hayır-hata degeniñi ullu añılamaydıla.
Kısha könçekçikle kiyip, halk karap turğanlay,
kuçaklaşıp aylanñan degença, ol kılıksız
zatlanı okuna caşlanı bir kavumları alamat ariv,
zavuklu caşav sunarğa bollukdula. Ma oldu palah.
– Adetinde caşarğa, işlerge süymegen a, turistle
bolmasala da, tüber palahha.
– Hav, alaydı, dağıda degenligimdi ansı…
Ol halda, anı, munu üsünden uşak ete, etni bişerin saklay, keçge deri olturduk. Bir zamanda caşla
ullu tabak bla tılpıv ete turğan et keltirdile. Cörmeleni bla sohtalanı ençi çırçala bla berdile. Ne
arı-beri deseñ da, sohta degeniñ a igi zatdı, özden
aşdı deseñ da, bollukdu. Barıbız da bek alğa sohta
tuvramlağa uzaldık. Andan sora, arakını koşma-
ğanlıkğa, olturğan da, söleşgen da etdik bek tap.
Cuklarğa Azret bla men bir otovğa ketdik – Azretni
otovuna. Allah aytsa, köpge soza turmay, kelin keltirlik bolurbuz degen umut bla Azretge şöndü okuna ençi
otov çığarğandıla.
– Ne zamanda deseñ da, atlanırğa bolluksa – ol
kıyın iş tüyüldü, – dedi Azret, men aña, turistlege koşulup, Tav Artına avarğa murat etgenimi
üsünden sağınñanımda. – Har eki-üç künden bir
turist kavum ketedi arı, alanı aşırıp barğanla
ua barısı da bizni caşladıla, biri da saña uğay
derik tüyüldü.
Alay, kele-kelgenley okuna ketsem, kalay ese da
5*
68
tapsız bolluk edi: Aliysoltan caşla bla biçende
erttenden iñirge deri, terlegenleri bara, işlep küreşgen zamanda, men, tış adam kibik, turistlege koşulup, havlesine aylana tursam, uşamaz, teyri. Andan
ese, Aliysoltanlağa koşulup, biçen iş boşalğınçı, ala bla birge işlep, artda tebiresem, tüz bolur.
Azret bla alay kelişdik – ol bir ıyıkdan sora atlanırık turistle kavumun aşırıp barlık caşla
bla kelişedi, men a arı deri biçenñe cürüyme.
10
Iyık boşalğınçı da, çalınırıknı çalıp boşağan edik – durulanı cartısın gebenlege okuna
urup. Tambla, Allah aytsa, moskvaçı turistle bla birge
men, tavlu caş, tüzün aythanda, caşavumda birinçi
kere tavlağa atlanama. Turistle va alay boş turistle
bolğu edile – atı aytılğan Bavman atlı biyik tehnika uçilişçeni ustazları bla studentleri.
Uçilişçeni mında, Miñi tav tübünde, kesini
sport-soluv ceri bardı. Men birgelerine barlık
alimle bla studentle, mında bir ıyık solup, endi
Tav Artına avarıkdıla, andan a – Kara teñizni
boyununa. Anda da bir ıyık solup, Moskvağa alay
kaytırıkdıla.
Men colğa atlanırğa happa-hazır bolup, endi
çığa barsak da bollukdu dep, Azret ekibiz örge turğanıbızlay, kelinigiz:
– Sen bir zatıñı unutup barasa, beri kelçi, – dep,
Azretni otovuna kirip ketmeymidi.
Alaydıla tişirıvla – har neni da er kişileden
ese kesleri igi bilgen sunadıla. Ol, bayam, men diplomatımı unutup barğan sunñan bolur. Maña va ol
tavlada nege kerekdi? Men anı ızından terk boldum,
bir zat da unutmağanma der üçün. Otovğa kirip, avuzumu açhınçı, ol:
– Sen meni bla salamlaşıp ayırılırğa unutup
barasa – kallay cel tirmense sen! – dedi.
Üsübüzge birevlen kirip kelmege edi dep, korkğandan ahım kete:
– Da men ömürgemi keteme da? Bir avuk künñe bara
uşayma da – nege kerekdi allay bir salamlaşhan da
etip ayırılırğa? Hayt de, erikmey tur! Hayda!
– Ol seni künleriñ maña sav ömür esele va, kaydan bilese?
69
– Ho, ho – hayda! Azret meni saklap turadı.
– Ho, hayda, – dedi ol, nek ese da terk okuna mudah
bolup. Men da carık ışarıp, kol bulğap, çığıp
ketdim.
– Ne zatıñı unuthan ediñ? – dep sordu Azret.
– Ket, ket arı! Diplomatıñı unutup barasa deydi.
Tavlada başıma urluk bolurma men diplomatnı.
– Kermeyse sen anı! Ketdik.
Azret işge keç kala tura edi da, tüzda bir artmaknı tutdurğança, meni turistleni aşırlık caşlanı
kollarına tutdurup, aşığıp ketdi.
– Sen vyalğan-buyukğan iş etme, erttegili teñleriñ bla birge bolğança, ma alay tut kesiñi – tavlada adet alaydı, – dedi Tav Artına atlanñan turist
kavumnu tamatası Aliy Teyrikulov, sarı şinli
ösümlü caş. Miñi tav tiyresinde sarı şinli tavlula bılay köp nek bolurla? Kesi da menden bir eki-üç
cılğa kiçidi, bayam.
– Biz şöndüge deriçin colukmağan esek da, seni
ua bek igi tanıybız – radio bla söleşgeniñi eşiteeşite turabız. Ol Misirlanı Mağomet degenleri sense
da?
– Menme, – dedim. Ne köp işlegen esem da radioda,
birinçi kere eşite edim men tanımağan adamla meni
tanığanların. Açık aytsam, ol maña hıçıvun okuna tiydi. – Sav bol. Hov birda, vyalıb’a, – dedim.
– Sora igidi.
Bir kesekden biz barıbız da kanatka bla Çeget başına çıkdık. Tav Artına colovçuluk alaydan
başlana edi.
Turistleni barın da, tüzda şkolçulanı tizgença
tizip, Aliy:
– Coldaşla! – dedi. – Ma bu minutdan başlap, sizni
arağızda ne professorla, ne studentle cokdula, siz
barığız da tavlağa atlanñan turistlesiz. Tavlada
cürügen adetle katı esele da, ala barı da adamlağa
tap bolsun, bir insan da açımasın degen niyet bla kuralğandıla. Birinçiden – saklık kerekdi, kesi
allığızğa bir zat da etmegiz, men a alay eterge süeme,
bılay bolsa süeme degen kalsın. İnstruktorla, bu
kavumnu tamatası aythandan çıkmazğa. Ekinçi-
den – adamla arasında kerti da teñlik, şuöhluk, karındaşlık cürüsün. Kerek iş bolup kalsa va – bir
birge boluşurğa, oñ tapdırırğa, cigitlik eterge.
Endi turist kavumnu tamatası bla sizni şağırey
eteyim – ol menme, Aliy Teyrikulov, instruktorla
70
ua ma bu eki cigitdile – Ahmat Bayzullayev, Marat Teberdiyev.
Colda tıñılı tanışırbız. Endi tebiredik –
ahşı colğa!
Turistle, kazla kibik, bir biri ızlarından tizilişip, tebiredile. Alda Ahmat bla Marat, bek artda
ua Aliy bla men.
Har sağat sayın toğuz-on minut solup, biz iñir
alağa keçe kallık ceribizge – «Severnıy» degen
konak üyge – cetdik. Konak üy dep, atı alay bolğanlıkğa, bu boş – kişi da turmağan, tört-beş
otovu bolğan üy edi. Kün alamat edi da, biz barıbız da
iñir karañısına deri, seyirge kalıp, tabiyğatnı baylığına, arivluğuna, demeñiligine karap,
zavuk etip turduk. Calanda köz baylanıp tebiregenden sora, ullu ot etip, anı tögeregine cıyıldık,
avuzlanır zatla cılıtdık. Aşağan da etip, çay
da içip boşağandan sora va, igi kesek zamannı orus,
malkar cırla aytıp turduk. Ol alay hıçıvun körüne edi barıbızğa da, colovçuluğubuznu allında ne
bek katı söleşip küreşgen edi ese da Teyrikulov,
turistleni cuklarğa catdıralmay, aña igi kesek
zamannı küreşirge tüşgen edi, ahırında va, buyurğannı koyup, «calınıp» okuna.
Erttenlikde ertte turup, terk okuna avuzlanıp,
mıçımay, colğa çıkdık. Tav Artına avğannı
men har zamanda bek kıyın, korkuvlu da iş sunup
turğanma. Ifçıkdan avğan degenni üsünden söz başlanñanlay okuna, meni közüme buz buğoyla, küysüz
boranla, kar tübünde tas bolup kalğan col ızçık, sakalların, kirpiklerin da kırpak bashan,
suvukdan kata turğan adamla körünüp başlay edile. Alaydı da, Aliy: «Ifçıkga cetdik», – degeninde,
asırı seyir etgenden, iynanırığım okuna kelmedi.
Kaydadıla adamnı ahın alğan buz buğoyla, boranla,
börüleni uluğanları, asırı arığandan, karğa
töñerep, tebalmay turğan halk? Kertidi, tögeregibizden kar tavla basınıp, teren karnı içi bla biz,
bir biri ızıbızdan tizilip, barıp turğanlı, bir sağat a bola bolur, alay biz korkur zat cok edi – ne
adamnı cıkğan cel, ne buz kayala, buğoyla, ne aç
börüle!
– Erttegili colovçula aytıvçulay, men a han Kavkaznı savlay da – ol teñizden bu teñizge deri – körür
umut etip tura edim, – dedim Aliyge.
Kavkaznı alay körür üçün, tav töppelege minerge kerekdi, Mağomet. Allay bir süe eseñ, ol da alay
kıyın iş tüyüldü – bollukdu Kavkaznı savlay
da körürge. Alay bu col uğay, başha col, zamanıñ
bolsa, – dedi Aliy.
Bir kesekçik solup, cılı çay da urtlap, atlandık
da, eki sağatdan Tav Artında «Ücnıy» degen konak
üyge cetdik. Ol da «Severnıyge» uşaş üy edi. Kim
biledi, colda boran, cel cetip kalsa da, turistlege
bir ışık bolsun dep işlenñen. Bılayda va, tüş
azık da aşap, igi kesek soluğan da etdik. Andan sora
çığıp tebiredik da, biyağı iñir alağa turbazağa cetdik. Aliy Teyrikulov turist kavumnu ebize
caşlağa tutdurdu, mından arı da colovçuluğuğuz,
soluvuğuz da kuvançlı bolsunla dep, salamlaşıp
ayırıldı. Aliy da, anı eki nögeri da artha, kesibizge, kayta edile. Aliyları ahırğa deri da turistle
bla birge bolup, alanı Moskvağa aşırğandan sora
kaytırık bolurla üyge dep, alay suna edim, men da
alanı birgelerine aylanırma dep. Endi va, karayma
da, ala tambla okuna artha kete esele, mında kuru
kesim atılıp kallıkma. Teñsiz-şuöhsuz, kuru
kesi kalsa va adam, Tav Artında uğay da, cannetde
okuna erigir.
Endi, tüzün aythanda, cannet da, bayam, Tav Artı
kibik, allay bir ariv cerde bolur dep, men alay sunama.
Da ne – Tav Artından ariv cerlemi bardıla da duniyada?
Kertidi, cannet bizni havh duniyada uğay, hak duniyadadı da, Tav Artından ariv cerde okuna bolur,
köknü ceti da katısında kesini süygen kullarına
dayım da caşar cerge Ullu Allah alaynı saylağan
ese. Kalay-alay ese da, Tav Artı va, Gürcünü ceri,
ariv da arivdu, bay da baydı. Bizde kısır tavladan
bla taşladan sora közüñe cuk körünmey ese, mında
ua, kayrı karasañ da – caşil dariyle bla sırılğan tüzle, gelev sırtla, bir çüelgen taş, kaya okuna
eslenmeydi. Har ne da bılay sıydam, cumuşak, tavla
okuna tavla tüyüldüle, ullu duppurladıla ansı derigiñ keledi. Har kayda da kuduretlik, sabırlık,
ırahatlık, miñ cıl mından aldaça. Bizde va – hahay-tuhay, oğursuz HH ömür biylik etedi, kişige da
tınçlık bermey…
Alay tüyül ese da, men alay suna edim.
Bir nença künnü men teñiz boyununda, Tiflisde
da aylandım. Alay, aytama da, katımda bir nögerimteñim cok edi da, erikgenden, ne teñizni demeñili
arivluğu, ne Tiflisni tığırıkları, kalaları,
72
kilisaları közüme körünmey edile. Ahırında, tözal-
may, üyge atlandım. Endi, kertisin aythanda, men ebize
radiosuna barıp, bılay-alay kelgenme desem, bayam, anda
işlegen caşla maña konakbay da bolur edile, nögerlik da eter edile, alay kişige da takmak bolurğa
süymey edim. Bu kayğılı, halabot duniyada kimge da
nek bolasa çırmav, nek tıyasa kimni da işinden? Kayrı, nek barğanıñı da bilmey, urup keldiñ ese, teli
kibik, aylanñan-cürügen da et ma alay – teli kibik.
Keppe-kertisin aytsam a, tüzda Tav Artına tüşgenley,
nek ese da meni cüregim artha, üyge – kesibizge tartıp
başlağan edi.
Tiflisden üyge terkirek Dügerni üsü bla ceterge
bolluk edi da, bek keç tebiregen avtobusha mindim,
Orconikidzege tañ alasında cetip, andan tüzünley
üyge atlanırça. Tüzda avtobusha minñenley, cüregim
ırahat boldu, Allahha şukur, teli colovçuluğum boşaldı uşaydı dep. Ma endi, cüregim bir kesek tınçayğandan sora, nege da kararğa, neni da körürge
bollukdu. Keçe karañısında okuna.
Baradı avtobusubuz, şuvuldap, keçe karañısın
eki carıp, men da suklanıp karayma oñ canımda
alamat zatlağa – tav başında üsün procektorla carıthan seyirlik kalağa, bayam, Bastiliya da, mıña
uşaş, kadama taşladan işlenñen bolur edi; ne va
eki kolu bla da goppan ayaknı tutup turğan ebize
kız a neçik arivdu! Ol kıznı üsü bla skulptor
Ğürcünü – kesini alamat Tuvğan cerini – oğurluluğun, kuduretin, arivluğun da körgüztalğandı.
Col, anı bla birge va biz da tavlağa örlep başlağandan sora va, men sol canıma es burup tebiredim. O, neçik seyir edi arı, enişgede keçe, karañısında, kesi
körünmese da, anda-mında carıp turğan şaharları,
elleri, elçikleri da belgili etip turğan, kıyırıçegi eslenmegen, şöndü, keçe, tınçayıp, solup turğan
özenñe karağan. Kündüz, ayhayda, özenñe tınçlık
cokdu: adamla, maşinala arı-beri çabışadıla, cerni kazadıla, gürüldep, tavlanı kemiredile. Şöndü
ua ol özen, dırından arıp kelgen kız kibik, tınçayıp catadı. Bizge da, anda-sanda közlerin candırıp, tavlağa örlep barğan neda örgeden enip kelgen
maşinalağa okuna es burmay.
Teyri, bek tatlı teñlerim bla men beri, Tav Artına, dağıda bir kere kelmey kalmam – bu seyirlik
cerni kesi bla da, ariv halkı bla da cuvuğurak,
tıñılı tanışır üçün…
73
… Tüzda keç küz artındaça, suvuk cel ura edi. Ol
vokzal maydanda sarı çapıraklanı sürüp aylanadı.
Maydanda, halk içinde, Ammaka bla Aminat süeledile, alanı allarında va – Hızır bla İndira.
Ammakanı kolları Hızırnı inbaşlarında, Aminatnı kolları – İndiranı. Hızır bla İndira va, men
ketgenli beş-altı kün uğay, beş-altı cıl ozğan
sunarsa, ösüp, ullula, kesleri da bir türlüle – bılay,
nek ese da sağışha kalıp turğan kibikdile.
Avtobus bla kelgenleni allarına cuvukları, çabıp, kuçaklaşıp tübeydile. Men da, avtobusdan
tüşüp, kesibiznikile taba atlayma. Alay nek ese da
aladan biri da meni taba bir atlam da etmeydi. Ala barı
da, cerlerinde süelgenley, meni saklap turadıla.
Nek carık tübemeydile bıla maña, ne bla canlarına tiygen bolurma?
– Kalaysız? – dep sordum men, abızırap.
– Turabız, – dedi Ammaka.
– Turabız, – dedi Aminat.
Dırk dep, bılayda esime bir zat tüşdü da, seyir
okuna etdim – anam da, egeçim da meni allıma vokzalğa nek kelirge kalğandıla? Men bir avuk künñe uğay, bir avuk cılğamı ketgen edim? Kesim
baralmaymı edim da üyge?
– Barığız da meni allıma nek kelgensiz? – dep
sordum, tözalmay.
– Biz seni allıña kelmegenbiz, – dedi Ammaka, – biz
kelinni aşıra kelgenbiz.
– Sora kaydadı ol? Kayrı baradı?
– Ma-a alayda. Üyüne baradı, – dep, Ammaka kolu
bla körgüztdü.
Men ol körgüztgen canına karadım da, vagon içinde, tereze allında, anı kördüm. Ol bizni barıbızğa
da mudah karap tura edi.
– Kayrı, nek baradı bu? – dep sordum.
– Sen koyğan etgense da, baradı, – dedi anam.
– Men anı koymağanma, – dedim.
– Ne bileyim da. Sen koyğan etgense dep, sabiyleni keltirip, endi üyüne ketip baradı.
– Men koymağanma anı! – dep, kıçırıp, vağon
taba atıldım. Alay poyezd olsağat okuna tebiredi da,
mıçımay ketip başladı. Men, poyezdni ızından çabıp,
bir zatla kıçırıp küreşeme. Alaylayın kim ese da,
kolumdan sermep: «Vı kuda, gracdanin?» – dep, hını
sordu. Men andan ıçhınırğa tartındım, bolalmadım.
Bar karıvumu cıyıp, atıldım da…
74
Şoför, inbaşıma kolun salıp, külümsürey, azaz silkindire:
– Vı kuda, gracdanin? Hvatit spat – uce priyehali, – dedi.
Men avtobusdan çıkdım. Küz artını künü ariv
da, cılı da, çuvak da edi. Vokzal tiyresi, har zamandaça, ketgen-kelgen halkdan tolu. Adamla barı
da, toyğa atlanñança, omak da kiyinip, carık
köllü, küle-oynay. Alay bu zatla barı da boş, aldav
zatla bolğanların, kerti zat a, meni közüme urunurğa süymey, anda-mında ırbınlağa buğup turğanın
cüregim kalay ese da sezip koyğan edi. Bir türlü
kayğılı sezim maña: «Terkirek üyüñe ceterge
küreşgi ediñ da!» – dey edi.
Taksi tutup, üyge kuvuldum. Ma-a, Dolinskge keldik. Har ne da – alğınça: soluğan halk, aşıkmay,
arı-beri cürüydü. Avtobus tohtağan cer, adamla. Köpürden ötüp barabız, «tavlu» bazar da cerinde, ak cavlukla, kızıl, kök betli eşilgen zatla eslenedile.
Ma-a, kesibizni oramğa da cetdik. Şoförğa üç
somluknu uzatıp, üyge aşığama. Üy allında cıyılğan halknı – kayğını birinçi belgisin – körmegenden sora, cüregim es tabıp, erkin solup başlayma.
YA Allah, kalay hıçıvundu bir-birde üyge kirgen
zamanıñda, şöndü, meniça, üydegileriñ barı da,
cokku bolup, harbız aşay turğanların körseñ! Ammakanı Kuranı da, Aminatnı eşivü da divanda tura
edile.
Asırı kuvanñandan, ne eterge bilmey, men bosağada süelgenley kaldım.
– Kelin a, sabiyle va kayda? – dep sordu Ammaka,
cañız kesimi körüp.
Arı deri men da es taphan edim da, adetdeça, ol zatlanı sansızırak kibik etgença:
– Da men a kaydan bileyim? Terskolda bolurla, – dedim.
– Sen andan kelmeymise da? – dep, seyir etip sordu
egeçim.
– Uğay. Men turistle bla Tav Artına ketgen edim
da, andan kele keleme.
– Vyalmaymısa sen, bir ullu kişi? Sabiy caşlağa
teñ bolup, Tav Artına ketip aylanñan – ol nege uşağan işdi? – dedi Ammaka, meni kallay «telilik»
etgenimi tolu bilgenden sora. – Ma busağatdan, üyge
kire turmay, barıp, sabiyleni üyge cıy. Şuv dep,
sabiysiz üy üymüdü? Hayda, bar!
75
– Mensiz da kelallıkdıla, – dedim men sansız halda, kesim a, uruşhannı koy da, kazık bla tüyüp
kuvsa da süerik edim meni Terskolğa.
– Kalay kelir ol kesinley ata üyünden?! – dep,
kerti kölü bla açıvlana başladı Ammaka. – Asırı
telige sanadıñ kelinni. Ne aytıp kelsin kesi allına
ua? «Atam-anam bla turalmayma, erikgen eteme. Kişim
bla tursam süeme», – depmi kelsin? Aytçı bir beri.
Baştakmı bolğandı bu saña, adet-kılık, namıssıy degenni bilmegen? Bir boş adammıdı, tukumu,
cuvuğu bolmağan, allay birni añılamağan? Üyge
da kire turmay, barıp, alıp kel barısın da!
Oyun-moyun bolmay, ol Prezidentni arsarsız buyruğu edi da, men boy salırğa kerek edim.
– Ho, ho, ne dığalasdı bu bıllay bir, bir kesekçik
soluma da koyuğuz bir, şöndü kire kele uşayma da
üyge, – dep, alay ullu ırazı bolmasam da, buyruknu
tolturluğumu va bildirdim. Alay, tüzün aythanda,
kesim da ol buyruknu saklay edim sıltavğa, ansı
alaysız da atlanırık edim büğün Terskolğa.
– Arıb,a, cayav kelgen bolursa birda Tav Artından a.
Ma-a harbız, aşarğa süe eseñ, aşa da, colğa atlan.
İñirge sabiyle üyde bolsunla. Bek tansık bolğanma
cuv-cuv etgen balaçıklarıma.
Betimi çaykap, bir kesek es cıyıp, men, ullu ırazı bolmağança, bir zatla da murulday, kertisi bla va
bek ırazı okuna bolup, Prezidentni «küysüz» buyruğun toltururğa aşıkdım.
Men Terskolğa barğan avtobusha minñenimde,
sağat bir edi da, hayt desek, büğün okuna, Prezident
aythanlay, üyge kaytırğa bollukbuz.
Keldik. Men arı, Ebzelanı üyleri taba karadım,
kim biledi, ol biyağı eşik allında süelip tura ese
ua degen umut bla. Alay…
Nedi bu? Ebzelanı arbazları halkdan tolu, andanmından da arı bara turğan adamla körünedile! Bir
palah bolğandı! Ne bolğan bolur?! Ne? Avtobusha
«İtkolda» minñen beş-altı katın meni bla tüşdüle.
– Ne bolğandı? – dep sordum alağa, aman hapar
eşitirge da korka, igi umutdan tüñülüp kalırğa da süymey.
– Sorğan da etme, karındaşım, bek açıvlu iş
bolğandı! – dedi tişirıvladan biri mudah. – Aliysoltannı kızı, harip, maşina tübüne tüşgendi, eki
sabiyi öksüz kaldıla cazıknı…
76
11
Hı, endi men sabiy tüyülme, bileme: caşav degeniñ – ol küçlü zatdı, zaman bara barğanı kadar,
bu havh duniyada dığalasıbıznı tuzsuz-mıstısız bolğanın añılağanımı hatasından, bir zat eterge
kölümü barmağanı da, anı az-azdan, bir başha halğa
türlenirge kerekdi. Ayhayda, endi men ol alğınñı
halıma kaytallık bolmam, alay ma bılay, kerti da
havh caşağança, bir zat eterge kölüm barmay turğanım – ol da işden tüyüldü. Andan sora da men kuru
kesim tüyülme da: men dağıda anamı caşıma, egeçimi karındaşıma, Hızırnı bla İndiranı atalarıma, bek başı va – üynü tamata er kişisi, çigincisi
menme da. Cüregim açıvdan karalğan ese da, kölüm
barmay, sanlarım tüşüp kalğan esele da – ala bla
kişini da işi cokdu, ala barı da boş zatladıla.
Sen kişi eseñ – ol kadar degen boyunsanı ayıpsız
tart! Canların ayamay, balaçıkların cırthıçladan
saklarğa küreşgen çıpçıkçıkladan, canıvarçıkladanmı karıvsuzma men?! Uğay! Men adamma,
men karıvluma!
Soluvum boşalıp, işge çığar künüm cetip keledi. Allah aytsa, işge da çığarma, alğından igi
bolmasa, aman da işlemezme. Barmasın kölüm bir zatha
da, kara kesev bolsun cüregim da açıvdan, alay
men a, kerek bolsa, tayak bla okuna tüyüp, işletgen da eterme, oynathan, küldürtgen da eterme kesimi,
Hızır bla İndira, alğınça, betçikleri, közçükleri
carıp, oynağan-külgen etsinle ansı, Ammaka da maña, büğünmü, tamblamı öledi degen savsuzğaça, mudah
karamasın ansı, men ne da eterme. Ol uğay eseñ, meni
körgenle: «Közden ketgen – kölden keter», – degenleri tüz
köreme! Misirlanı ol katınçığı ölgen caş a, karayma da, alay ullu karını avruğanña uşamaydı.
«Koy, koy, e kız, ölgen kesi haripdi ansı…» – dep,
adamla bir birge aytırça okuna eterme. Ol sözlege,
anam, egeçim okuna, el savlay da iynansın. Karınımı avruğanın-avrumağanın a kuru kesim bilsem
da, boladı.
Ol baş kün da keldi, men da işge çıkdım. Har
zamandaça, sakalımı da ariv cülüp, tap da kiyinip.
Ertterek okuna keldim. Duvağa kelalmağanla coluksala, mudah bet alıp, kayğı söz beredile.
– Da ne eterikse, kadardan kişi da kutulmaydı.
Siz köp caşağız, carsıv körmegiz, – dep, har biri77
ne da törede cürügeniça aytırğa küreşeme. Ozğan
ıyıkda bolğan berivleni da süzdük, kelir ıyıkda
barlık haparlanı da belgiledik. Har zamandaça, kim
ese da kimni ese da işin bir kesek sökdü, ol a, ırazı
bolmay, aña cuvap etdi, söleşgenle da boldula.
Planörkadan sora Zamankulov meni çakırdı.
– Men aytsam, aytmasam da, kesiñ bek igi bilese – caşağan adam kuvanç da körür, açıv da sınar. Alay
biz, er kişile, kesibizni boşlap koyarğa erkin
tüyülbüz. Alaydı da, hayt de, kesiñi kolğa al,
kölsüzlük etme.
– Añılayma, Zeytun Tamukoviç, sav boluğuz.
– Ahşı sora. Bizde bir kavum türlenivle bolğandıla da, Elmırzanı malkar tilde berivlege baş
redaktor etgenbiz. Alaydı da, camavat-politika berivle redaktsiyası redaktorsuz turadı. Ol cerge adam
tabalmaybız, men işleyim alayda degenlege biz ırazı
tüyülbüz, biz çakırğanla va kelirge unamaydıla.
Kesiñ bilese – kolğa allık curnalistleribiz
azdıla. Malkar tilde cazğanla va – bütünda, halkıbız köp tüyüldü da. Ol işge sen kalay karaysa
ansı, sen alayğa barsañ, har ne da tap bolup kallık
edi – seni ceriñe orusça cazğan curnalist taphan
kayda tınç bolluk edi.
– Alay kerek ese – ötdürüğüz, – dedim men.
– Seni kölüñe başha zat iş kelmesin – iş tüzda
men aythança bolup turadı, iynan aña, – dedi Zeytun
Tamukoviç.
– Bir zat da kelmeydi kölüme, Zeytun Tamukoviç.
– İgidi sora. Alay ese, büğün okuna Elmırza bla
söleş da, cañı ceriñde işle da başla.
– Barayımmı?
– Bar, Mağomet, hayt de, igi caş kibik.
Ketdim. Ne aytır kereklisi bardı, alğın men bu
işge ırazılığımı berlik tüyül edim, nek degende orus tilde berivleni oruslula bla birge çerkesle,
tavlula da hazırlarğa kerekdile dep, men ol oyumnu
tüzge sanayma. Çerkesleni, tavlulanı keslerinden igi
bu halklanı niyet-kılık baylıkların kişi da
billik tüyüldü, orus tilde berivle va respublikada
caşağan adamlanı, ol sanda çerkesleni, tavlulanı
üslerinden da etile esele, sora orus tilde işlegen
curnalistleni içlerinde çerkesle, tavlula da bolurğa kerekdile. Orus tilde berivleni hazırlağanlanı
içlerinde va menden sora tavlu cok edi. Alay endi
meni allay zatlağa es bururğa, endi anı üsünden da
78
tamatala bla davlaşıp aylanırğa artallıda kölüm
barmay edi. Süygenlerinley etsinle – andan maña ne
cetedi, tamatalanı işleri uşaydı da. Maña va endi
başha tüyüldü: orusça dey esegiz – orusça cazarma,
tavça dey esegiz – tavça.
Eki cañı baş redaktorğa eki kabinet boşatırğa kerek edi da, bolğan kara katışha kaldı: redaktorlağa bir kesek kısılırğa tüşdü – alğın
biz ekişer olturuvçu edik da, endi va bir kabinetge
üçübüz sıyınırğa kerek edik. Meni bla birge Hasaniyadan cürügen Murzalanı Azamat, cañı haparladan
«kaçıp», endi kuralğan promışlennost berivleni redaktoru bolup, kesini şuöhu Yevgacukov Pötr bla
bir kabinetge köçgen edile da, meni stolumu da keslerine eltip tura edile. Alaydı da, endi biz üçübüz bir
kabinet üyür bolğanbız. Ekisi da menden tamatarak
edile da, törge çığıp olturğan edile – tereze katında, maña va eşik canı cetgen edi. Eşikden kire kelgenley, başha canında va, meni allımda, kitap şkaf
bla kiyim takğıç. Şkaf bla Petyanı aralarına üç
şintik sıyınñan edi – konakğa kelgenlege, meni
katımda da – bir şintik.
Meni caşavumda, işimde da cañı keziv alay başlanñan edi.
Ma ol halda künle, ıyıkla, ayla öte edile. Bizde,
radioda, cañı adamla köp bolğandıla: birle pensiyağa çıkğandıla, birle işden kesleri ketgendile,
andan sora da cañı kullukla kuralğandıla. Ol
cañı adamla: baş buhgalter da – anı «oñ kolu» – plan
salğan bölümnü tamatası da, orus tilde el mülk berivleni redaktoru da, kabartı tilde caş tölü berivleni redaktoru da, berivle televizorda tap körünemidile
degenñe karağan adam da – ala barı da ne Temircanovnu kesini, ne katınını cuvukları edile, ne cuuvklarını cuvukları edile, birda bolmağandan
arı va – cerleşleri, neda «namıslı adamlanı» cuuvkları, şuöhları edile. Anı üsünden radioda ertteden işlegenleni bir kavumları kesleri aralarında, kanları buzulup, söleşsele da, açık aytırğa va
bazınmay edile. Halk kavum-kavumğa bölüne bara
edi. Küz artında bolğan cıyılıvlarında ayırıvladan sora partbüroğa, profkomğa da Temircanov kesi
canlılanı bla «buzovlanı», kesleri akılları bla
bir atlam okuna eterge bazınmağan adamlanı ötdürgen edi. Partbüroğa neda profkomğa bıla ayırılsınla dep, alğadan okuna tamatala kesleri saylağan
79
adamlanı tizmesin türlendirirge küreşgenleni da
işleri boş edi. Nek degende cıyılıvnu bardırğan
tizmedegimi bolsun, oğese atı cañı aytılğan adammı bolsun dep, iş kol kötürüvge cetgende, bek alğa
atı tizmede sağınılğan adamnı atın ayta edi da,
halk tamatala saylağan adam üçün kol kötürmey ne
eterik edi, tamatala kesleri, tüzda allıñda olturup,
karap tura esele? Sürüvçü kayrı sürse, koyla arı
baradıla – anı ne seyirligi bardı? Sovet demokratiyanı ömürde da türlenmezlik coruğu ol uşaydı
da. Temircanov, tuvğanlı beri da, «sürüvçü» bolup
kele edi da, ıstavatnı süygen canına bururğa kan
usta. Caşavunda ol ma bu halda köpleni arı, beri da
ötdürüp turğandı, anı kesinden tamatala tüzda ol
halda. Ma anı sebepli ol, cıyılıvnu töründe oltura,
har zamanda da kallay çınttı demokrat bolğanın
dayım da körgüztüp turadı, partkomğa, partbüroğa
da cañıdan ayırıllık, ol kesi aythandan çıkmazlık adamlanı tizmesin ertteden okuna hazır etip,
cıyılıvda va, boş, bıla bolsala da, hataları cokdu
dep koya edi. KPSS-ni Ustavına emda Ara Komitetni
coruklarına köre, har kommunist munu orununa başha
adamnı koşuğuz derge tolu erkindi da, süygenigizni
etigiz dep, alay söleşivçü edi. Cıyılıvnu bardırğan adam olturğanladan birevnü okuna aythanına
es burmay bir körgü edi – Temircanov olsağat okuna
anı tabıp, kol kötürürge kerekdi dep tohtay edi. Özge
ua – partiya nizamnı buzarğa kişi da erkin tüyüldü!..
Men da kesi caşavumda allay ayırıvlanı köp köre
kelgenme, alay, tüzün aytsam, Temircanovça allay
usta «demokratha» alıka tübemegenme. Ol ullu fahmulu da artist edi em kesini rolün ne az da kıynalmay, ceñil, har kim da iynanırça oynay edi. Köple
ol, aythanıça, demokratiya coruklanı kerti da kölü
bla saklağan okuna suna edile, oğese boş alay,
közbavlukmu ete edile, kim bilsin, alay anı sözüne
aldanñanla, iynanñanla da bar edile. Bütünda ol
kommunist, sovet adam kallay bolurğa kereklisini
üsünden söleşip tebirese…
Ket, ket arı – kimge kerekdile şöndüğü duniyada
tüzlük, terslik degeniñ da, örge, enişge da kim suğula, kimni soza barğanları da? Top bolup, atılsa da,
tohtaşhan hallanı, cürügen nizamnı türlendirirge
kişini da kolundan kellik tüyül ese. Meni üçün
dey esele, İbilisni okuna ayırsınla ne sıylı kul80
lukğa okuna – maña andan ne cetedi? Men kesime
tayanñan işni tap eteyim ansı…
Alaydı da, men kesi işimi tıñılı ete edim, kişige da tiymey edim. Maña da kişi tiymey edi. Ma
alay bara edi zaman…
İşde meni kölümü bir kesek carıthan, calanda
bir zat bar edi – ol da bir kabinetde olturğan – Pötrnu, Azamatnı, meni – kerti da igi teñle, şuöhla bola
barğanıbız. Azamat 1935 cıldan edi, Pötrdan carım
cılğa tamata edi, menden a – sav eki cılğa okuna. Alay ol bizni kabinetni tamatasına kuru cıl
sanı üçün uğay, SSSR-ni Cazıvçularını soyuzunda
edi da, anı üçün da sanala edi. Bizni «Elbrus» kitap
basmabızda anı üç kitabı okuna çıkğan edi – povestle, haparla, oçerkle, teatrda pesasına köre oyun
salğandıla, birinçi romanı da hazırlanıp, basmağa berilgendi. Alaydı da, ol belgili curnalist endi
belgili cazıvçu bola bara edi. Biz a, Petro bla men,
boş curnalistle edik, cuvuklarıbızdan bla teñleribizden sora bizni alay köp adam da tanımay edi.
Azamatnı tanığanla va – duniya bla bir. Dağıda bir
zat – uruşdan sora cetgen tölüden, Çerek rayondan
SSSR-ni Cazıvçularını soyuzuna kirgen andan sora
kişi da cok edi. Ma anı sebepli va ol har kayda
da: «Ullu Malkarda calanda menme cazıvçu!» – dep,
öhtem aytıvçudu. Aña uğay derge va kişini da amalı
cok edi. Andan sora da Azamat curnalist, cazıvçu
kavumla arasında çam, külkülü haparla aytıvçu,
allay haparlağa da tüşüvçü adamça belgili edi.
Yevgacukov Pötr, Murzayev Azamat kibik, allay belgili adam tüyül edi, alay ol tüz niyetli, közbav degen
zatnı bilmegen, bir kesek katırak okuna söleşivçü,
anı sebepli va «kıyın adamğa» okuna sanalğan
caş edi da, ala ekisi da bek terk şuöh bolğan edile.
Elmırza bla meni arabızda halla, alğınça, tap kibik edile, alay endi anı, «kereklisiça», tamata bolurğa süygenin, kolunda işlegenleni birin da kesine
asırı cuvuk koymazğa itinñenin esley başlağan
edim da, «cügenni boşlağan» edim – süygeni çaklı
bir keñ bolsun menden da. Ol bek akıllı da, bilimli da caşdı, eterin-kalırın da kesi bek igi biledi.
Kerti okuna da, söz üçün, nege kerekdi aña, baş redaktorğa, tamatala, tüzün aytıp koysağ’a – Temircanov
kesi süymegen adam bla tatlı bolurğa? Caşav degeniñ, Misirov sunñança, alay boş zat tüyüldü, anda
har ne da, zakonña köre, kesi tapkaçığına salınıp
81
turmaydı. Caşavda köpdüle ol har kim da bilgen tapkaçıkladan, zakonçukladan sora da başha tapkaçıkla,
zakonçukla da. Aladan erkinirek, küçlürek okuna.
Har kim da bilgen zakonña buzukluk etseñ – tırman kibik eterle da, bir kesekden unuturla, halk
alay ullu bilmegen, kağıtlada cürümegen zakonña
buzukluk etseñ a – ömürüñ oñarılmazça eterle.
Şo senden akıllı, senden bilimli cer başında can
bolmasa da, andan fayda bolluk tüyüldü – ol cañılğan cerçigiñden, müyüşçüğüñden örge bir atlam
da etalmay, ömürüñ keter. Ol ceriñ biyigirekde ese
ua, enişge töñerep tüşerge da bolursa. Allay zatlanı
Elmırza kimden da igi biledi.
Endi va, bir türlü sıltav bolmay turğanlay, nek
ilindim men ol harip Elmırzağa? Ollahiy, – ol Laşinovadan neda kabartı tilde berivleni baş redaktorunu kulluğuna endi salınñan Karokovdan igi
tüyül ese, aman tüyüldü. Kerti ayta esele, «Lenin
colu» degen gazetden ol işlerge radioğa ketgende,
kurmanlık okuna etgen haparları bar edi – işni
da bilmegen dördenli teliden kutulduk dep. Bek
alğa bizde anı bla Petya Yevgacukov çohlaşhan edi.
Alay ol zatha kişi ullu es burmay koyğan edi – kullukğa anı salmay, tışından kimni ese da birevlenni çakırğanları üçün, şöndü Yevgacukovnu kanı
buzulupdu da, kesin tıyalmağandı dep. Alay Karokov
«kim ese da birevlen» tüyül edi, ol partiyanı obkomunu propağanda em agitatsiya bölümünü tamatasını
orunbasarı Anatoliy Hazeşeviç Şardamov bla egeç
bla karındaşdan tuvğan karındaşla köre edim, ol
zamanda biz bilmey edik ansı.
Köp da barmay, ol biyağı ıyıknı allında cıyılğanıbızda, Karokov bla Boris Kantemirov söz boldula.
Boris da radioğa alğarakda kelgen «fahmulu caş
poet» edi, Kabartı-Malkarnı komsomolunu savğasın da alğan, televideniya bla da terk-terk söleşe turuvçu, atı aytılğan curnalist da, cazıvçu da. Boris
decurnıy edi da, Karokovnu ozğan ıyıkda ötgen haparın sögüp, tük-tük etip: «Kullukda bolğanın
hayırlanıp, kesini tuzsuz-mıstısız zatların radio bla berdirgeni baş redaktornu betine uşamağan
işdi», – dep iymeymidi! Karokov, asırı açıvlanñandan, eterin bilmey, sekirip turup: «Seni cazğanlarıñdıla tuzsuz, mıstısız da! Alğarakda barğan
seni nazmularıñ edile mağanasızla. Alanı radio bla
berirge erkin etgen – men da teli!» – dep kızdı.
6 Huçinalanı Muhammet
82
Carlı Zamankulov alanı küçden-butdan şoşaythan edi. Temircanov a, cuk da aytmay, gura kibik
kızarıp oltura edi. Ol, ayhayda, Karokovnu kılıksız söleşgenine ırazı tüyül edi, alay halk
allında aña uruşurğa bolmay edi. Artda ol ekisin
da kesine çakırğan edi, bayam, birine birsisine da
ariv aythan bolmaz edi. Kim biledi, Kantemirovha begirek cetgen bolur edi – ol endi alğınça, dördençigin
köpdürüp söleşmeydi, decurnıy bolğanında, bılay
etilse tabırak bolurmedi dep, alay adepli söleşirge,
köbürek mahtarğa, azırak sögerge küreşedi.
– Ansa va birda, kayrı barlıkdı ol harip Karokov bla demleşip? – dedi Petya. – Respublikanı basma
canı bla kıral komitetini tamatası Karokovnu cuuvğudu. Aylaydı da, tohtamay, sabır bolmay, «akılın başına cıymay» da bir körsün, kezivlü kitabına
keziv cetmey kalırın süe ese.
Kerti okuna da, ol zatlanı esge alğan zamanda,
Karokov bla tart-soz etgenni hatası bolmasa, hayırı
cok edi – ne deseñ da ol baş redaktor tüyülmüdü.
Alayçığın Boris kesi añılağan ese da, Temircanov
añılathan ese da – kim bilsin, alay «akılın başına
cıyıp» tınçayğan edi.
Ma ol halda Caşav degen usta hunaçı bizni barıbıznı da, hunağa caraşmay, ayak tüpge atılıp, urula, tüyüle aylanırğa süymey esek, conup, sıypap,
tap etip, hunağa cararça etedi. Ol hunaçını işine
bağa biçgen calanda zamandı. Hunaçını ustalığı
ullu ese, ol ne türlü taşha da hunada cer tabarğa
bollukdu. Ustalığı cetişmey ese va, ne igi, ne
carağan taşnı da, tüe ketip, caravsuz etip koyar.
Alaydı da, har neni da başı – ustalıkdı. Bizni büğünñü Ullu Hunaçıbız – Caşav a, men añılağandan, alay bek usta tüyüldü. Ol har taşnı da ne az da
çüelgenin, cütü cerin, urup, çartlatıp baradı; kim
biledi, ol bu işge endi üyrene tebregen ese va? Alay
ese, bir avuk zamandan ol da usta bolur. Alay, ol usta
bolğunçu, kallay bir carağan taşnı tüe, sındıra
ketip, caravsuz eter – anı va kim bilsin?..
Büğün Hızırnı şkolğa eltgenme – ne aytasa, endi
ol kesin hayt degen esli caş okuna suna bolur, tögerekge-başha öhtem karay, köremisiz meni degença, katımda kuvançlı atlay edi. Ne deseñ da, sabiy a sabiydi – Hızır da, İndira da, karayma da, anaların unuta
bara bolurla deyme. Kertidi, ol kara künden beri alay
köp zaman da ötmegendi – üç cıldan endi atlay baradı,
83
alay Hızır bla İndira kibik gitçe cançıklağa ol
da, bayam, sav ömür kibik körüne bolur. Ol iş, tüzün
aythanda, igi okuna bolur – bilmesinle, unutsunla
şöndü sabiyle öksüzle bolğanların, artda va, ösüp,
bir kesek eslirek bolğandan sora, bayam, anaların biyağı eslerine tüşürürle da, andan sora va, unutmay,
ömürge deri da anı carık sıfatın köz allarında
tutarla. Hav, alay bolur, ansı başha türlü kalay
bollukdu da? Anası har zamanda da adamnı birgesine
bolurğa kerekdi da, sav tüyül ese da…
Sabiyleni nesin aytasa – meni köz allımda okuna
turmaydı endi ol, alğınça, erttenden iñirge deri,
cüregimi açığanı da bir kesek sıntıl bola baradı.
Cürek cara da, ömürge deri avrutup turmay, az-azdan
sav bola bara köreme, zaman degeniñ ne açı caranı da
sav eter dep, burunñulula tüz ayta köre edim. Endi ol
esime tüşgeni sayın, cüregim takır boladı, ansı,
ol al kezivdeça, kama bla urğanlay, alay açımaydı, ne seyir-alamat ese da. Bayam, ol da alay bolurğa
kerek bolur. Bizge bolmasa da, caşavğa kerek bolur
alay. Caşav degeniñ a ne zat ese da küçlü zatdı,
birda korkma, kesine kalay kerek ese da, alay eterikdi ansı, bizge közbav ete aylanmaz. Alaydı da, ol men
alğaraklada, cüregim açığan-sınsığan zamanda,
eki közüm duniya carığın okuna körmegen zamanda,
dop-dop etgenlerime ullu es burmağız. Adam degeniñ
alay caşayallık tüyüldü – bir zatnı da körmey, bir
zatha da es burmay. Boş hapardı ol. Taş da tüyüldü
adam, caşav degeniñ anı kalay süyse, alay conup
tururça. Hı, caşav degeniñ – küçlü zatdı, alay ol
okuna horlayallık tüyüldü, maltayallık tüyüldü
adamnı. Ölüm okuna dump etalmaydı, cok etalmaydı
adamnı, başhanı koyayık da. Büğün da bizni bla birge tüyülmüdüle da emen terek kibik süelgen, kesi tav-
larıbız kibik, ömürlük da, akıllı da Kyazim, sabiy
kibik, açık cürekli Stefan Tsveyg, Don tüzlerine
uşaş, fahmusunu kıyırı-çegi bolmağan Mihail
Şolohov, kesin zat añılamağan çamçığa uşatırğa
küreşgen, alay caşavnu tatıvun a igi bilgen Bret
Ğart neda biz avuzlarıbıznı açıp, anı seyirlik haparlarına tıñılavçu O
,
Genri, neda ol kesi aythandan tayarğa unamay tohtavçu Magellan? Kesleri ölüp
ketgen esele da, bizni bla birge caşap turğan allay
adamlanı atların sanap çığarğa okuna oñ cokdu.
Ala katında bola turğanlay, kim koyarıkdı ol men
kesine da «Caşav degen demeñili taşçı» dep atağan
6*
84
kim ese da birevlenñe kesin «conarğa» da, maltarğa
da? Kişi da koyarık tüyüldü! Fayğambarla kibik,
ol adamlanı betlerine va sora kalay kararıksa,
homuh bolup, ol caşav degen kişiçikge kesiñi horlatıp, bedişlikge kalsañ? Seni adam bolğanıñı körsele, ala kesleri da boluşurla saña, cetişdirmezle
seni ol bedişlikge. Sen kesiñ adam tüyül eseñ, boş,
kurt kibik bir zat eseñ – anı işi başhadı ansı…
Men a – adamma, kişi da sunmasın meni ne kurt, ne
kumursha, ne eşek, ne tuvar, neda korkak koyançık! Bu duniyada, ol duniyada da. Alay ese va – men har
zamanda kesim süygenimley ete turlukma har neni
da, aythan da kölümde bolğannı aytırıkma, tüzlük üçün da küreşirikme. Ne Temircanovladan, ne
Zamankulovladan, neda ol közge körünmegen «taşçı»
Caşavladan da men korkmayma. Men ölüp ketgenden
sora da, kesi balalarımı katlarında – atalarıma
da! – alanı Kyazimleri, Tsveygleri, Magellanları bla
birge süelirge süeme. Alay bolsa – sora men adamma,
sora ne ullu kuvanç da, baylık da menidi…
Ho, ho da,coldaş Misirov, sen aythan! Sen andan
ese terkirek işiñe tebireçi, kesiñ da bügün elge
barlığıñı unutma – bir kesekge okuna keçirek
kalsañ, maşinanı birevlen sıpırtıp keterigin
unutma.
Unutmadım, cete kelgen avtobusha çabıp mindim
da, bir kesekden işge cetdim. Bek alğa garacğa bardım – maşinadan hapar bilirge.
– Büğün saña maşina cokdu, – dedi Hasan, garacnı tamatası.
– Nek? – dep, men seyirge kaldım. – Kimge berdigiz da?
– Laşinovağa.
– Alanı maşinaları va kaydadı?
Har Baş redaktsiyanı kesini maşinası bar edi da,
Laşinova da, orus redaktsiyanı tamatası kadarında,
ol redaktsiyağa berilgen maşina bla barırğa kerek
edi, kayrı atlanñan ese da.
– Anı bla Çartokov ketgendi.
Çartokov orus tilde el mülk berivleni redaktoru
edi, cañı adamlarıbızdan biri, aksuvçu.
– Bir redaktsiyağa eki maşina berip, başha redaktsiyanı va maşinasız koyup – kimdi bu onovnu etgen? – dep sordum men, kanım buzulup.
– Kim da bolsun, men tüyülme, Mağomet! – dedi Hasan, maña uşaş kızmay. – Maña andan cetgen cok85
du – aythanların eteme da barama. Aythan etsinle
ansı – üç maşinanı da bereyim Malkar redaktsiyağa.
Aylanığız sav-salamat tavlada, şişlikle aşağız,
berivle etigiz! Sen alay aythanlıkğa, men Elmırzağa söleşip, maşinağıznı Laşinovağa bereyimmi
dep sorğanımda, ber degendi.
Men Elmırzağa kötürüldüm. Ol, har zamandaça,
kesine kofe hazırlay aylana edi.
– Meni maşinamı Rayağa nek bergense? – dep sordum
men, salamlaşhan kibik etip.
– Birinçiden, ol seni maşinañ tüyüldü, kıral maşinadı, ekinçiden a, Mağomet, özdenlik eterge
kerekdi da – ne deseñ da, biyçe tüyülmüdü?! Bılay,
bılay, «Adiyuh» şabat kün baradı, zamanım azdı dep
tilegendi da, bergenme. Seni berivüñ a alıka planña da salınmağandı.
– Sora ne edi da? Ol oçerkni men bu ıyıkda boşarğa kerekme da. Alanı keslerini bardı maşinaları.
– Bilmeymise da – Çartokovha katılğan alay
hıçıvun iş tüyüldü. Bütünda va büğün – nartüh
oruvnu üsünden ol aşığışlı halda hapar hazırlarğa kerekdi.
– «Adiyuh» – kabartı tilde barğan berivdü, maşinanı da ol redaktsiyadan alsın.
– Uzun söznü kıshası – büğün saña maşina cokdu, Mağomet. Añıladıñmı?
– Uğay, añılamağanma. Nek cokdu?
– Maşina cokdu da – andan.
– Malkar tilde berivleni Baş redaktsiyasını maşinası va kaydadı?
– Ol maşina bla büğün colğa Kabartı-Malkar
radionu baş redaktoru Raisa Tatuyevna Laşinova çıkğandı colğa. Añıladıñmı?
– Uğay, añılamağanma. Nek dep? Kim sorğandı
menden?
Elmırza meni hılikkya etip ışardı da, ullu ırazılık bla:
– Ol, ayhayda, bek carsıvlu iş okuna bolur, alay
alıka ol zatha seni ırazılığıñ artallıda kerek
tüyüldü. Nek – anı kesiñ da bek igi añılay bolursa.
Hav, ol da, men da bek igi añılay edik, anı «nekligin». «Men baş redaktorma, sen a kimse?» – degenligi edi Elmırzanı maña. Men a Elmırza Laşinovağa calınñan etedi, aña ariv körünürge küreşedi
dep, alay suna edim. Rayanı kişisi Timur Anzoroviç
Laşinov bizni universitetni tarıh-filologiya fakultetini tamatasıdı, Raya kesi – atı aytılğan
curnalist. Alaydı da, alanı ekisini da namısları cürügen, har kimge da kerek, belgili adamlanı
aralarında tanışları az tüyül edile. Anı esge alsañ a, sora Raisa Tatuyevna bla da, Timur Anzoroviç
bla da ne kadar igi bolğannı, hayırı bolmasa, bir
hatası cok edi. İşni alayçığın Elmırza uğay
eseñ, endi Temircanov kesi okuna añılay başlağandı, – Laşinova keç kalsa, endi ol, alğınça,
anı kağarğa küreşmeydi, anda-sanda letuçkalada, cıyılıvlada tapsızırak söleşse da, eslemegen
kibik etip koyadı. Da ne – Temircanovnu caşı universitetde okuydu, kızı da cetip keledi, şkolnu
boşay turadı. Sora nege kerekdi bir boş zatla açıp,
allay adamla bla suvuk bolğan?
– Men bek igi añılayma anı nekligin! – dedim men,
kesimi tıyalmay. – Sen har kimge da ariv körünürge
süese. Allah, Allah – körün! Alay maña zaran bolma
ansı!
– Ayıp etme, boş zatnı üsünden kereksiz söleşip
tururğa meni zamanım cokdu, – dedi Elmırza. Anı,
ne az da kızmay, sabır söleşgeni seyir edi. Koy, Mağomet, boş, mağanasız zat üçün kanıñı nege buzasa
degença, ol ışarmış da etip: – Köremise, men alıka
kallay bir berivge karap çığarğa kerekme.
Men ketdim. Da ne eterik edim da, oram caşçıkğa
uşaş, anı cağasına ilinipmi tohtarık edim?
İlinñen okuna etseñ da – ne mağana? Har zamanda
da, oñ bolğan kadarda, ol ma bılay, kesine kerekli
adamlanı aralarında daracasın az-azdan ösdüre barlıkdı em ol işde aña kişi da çırmav bolallık
tüyüldü. Duniya da alay etedi, ol a artıkmıdı?
Artık-kırtık da tüyüldü, ol da kalğan halkçadı. Meni kibik, kara halknı adamına, ullu üyde
cuvuğu-teñi bolmağan, kullukçulağa tiyişli
namıs-hurmet ete bilmegen telilege har ne da «barı
bir» bolğanlıkğa, Elmırza kibik, atası neda ana
karındaşı kulluklada aylanñan adamla har nege
da sak bolurğa kerekdile, bütünda va oğarıda, büğünñü biyleni arasında cürügen bir birge boluşuv-
nu em hurmet etivnü adetlerin saklavda. «Har neni
da añılağan», «akıllı», «igi caş» bolsañ – atlay-atlay barırsa biyikden-biyikge, kesiñi teñleriñden artha kalmay. Bek biyikge okuna örlerge
bolluksa. Bolalmasañ a – bolalmadıñ da kaldıñ.
87
Elmırza kara halkdan da tüyüldü, teli da tüyüldü – respublikanı iç işlerini ministri bolğan zamanında anı atası köplege boluşhandı. Ala, anı atası boluşhan adamla, oğarıda köpdüle, ala Elmırzanı
canına tiyerik tüyüldüle, kerek zamanda örgerekge
dağıda bir atlam eterge oñ berlikdile, alay har ne
da tap bolur üçün, ol kesi da telilik etmey caşarğa
kerekdi. Söz üçün degende, ol büğün Rayağa maşinanı bermey, uğay dep koysa, iş ne bla boşallığın
kim bilsin? Kim bilmese da, Elmırza va biledi. Ekiüç cıldan deyik, Zamankulov pensiyağa keterikdi
da? Keterikdi. Anı orununa adam alırğa kerekdi da?
Kerekdi. Kimni? Ayhayda, işni kim igi bile ese da,
igi kurayallık ese da derik bolurla bir birle. Ihı,
avuzuñu keññe açıp tur! Misirov kibik telile alay
okuna suna bolurla, Elmırza va bek igi biledi: kimni
salırğa kerek ese da – anı sallıkdıla. Salınırğa
kerek adamla va alay az tüyüldüle. Alaydı da, ıhı,
ahırısı, kimni salabız da degen kün cetip kalğanda, Laşinovanı üyüründe aytılğan söz örgede okuna
eşitilip kalırğa bollukdu. Alaydı caşav degeniñ. Ol teli Misirov a, harip, anı kaydan bilsin?
Köremise sen anı – «kim sorğandı menden?» – dep.
Kaydan da caratıla bolurla duniyağa bıllay telile,
tögerekde bola turğan işleni köralmağan sokurla,
caşavdan zat añılamağan mankavla? Kaçan ese da
birde komsomol ustavnı kölden bilgendile da, endi va
kıçıradıla da aylanadıla – caşav degenni da bir
ullu komsomol cıyılıv sunup. Kölüñde bolğannı
ayt, caşav tüzlüğü üçün küreş, kommunizm kura!
YA Allah, kalay haripdile allay adamla, ömürleri
caşlay – «komsomolçulay» ötgen , caşavnu mağanasından tük teñli añılavları bolmağanla! Ol cılı
teñizleni cağalarında caşağan, kün sayın da teñiz tübünde cavhar izley, zat da tapmay, üylerine
kurulay kaythan carlılağa neçik uşaydıla ala. Şöndüğü caşav teñizinde ala izlegen kerti da «cavhar»
artallıda kalmağanın, büğün duniyanı başın aldav
«cavhar» alğanın ol cazıkla bile da bolmazla. İş
bılay-bılaydı, koyuğuz, kıynalmağız kereksizge,
ol siz izlegen zat endi tabılmaydı deseñ a – kayda
kalğın! Bir söz bla aythanda – cazıkla…
Teyri, biyağı Elmırzağa ilinñen bolurma deyme. Kerti okuna, baş redaktor men kesim bolmay, ol
bolğanı canıma işmi tiygen bolur? Ansı bir zat da
bolmağandı da, bıllay bir dığalas eterça, boş – büğün
88
maña maşina cetmey kalğandı, alay a az bolmaydı.
Kerti aytama. Sora nege kerekdi da bola-bola turuvçu,
mağanasız zatçıknı üsünde bıllay bir kayğı
eterge? Kuruda alay etip tursañ, teyri, duniya carığın köralmay okuna aylanırsa – har ne da aman,
ters, kara körünüp. Kerti da alay bolup kalır, sen
kesiñ duniyanı carıklığın, alamatlığın körürge unamay, karañığa, balçıkğa türtünüp tursañ! Kerti aytama. Calanda bir künnü içinde okuna
biz kallay bir terslikle, tapsız zatla körebiz, da sora
ol: «Terslikni kördüñ ese – ötüp ketme, tüzlük üçün
küreş!» – degen corukğa kertiçi bolabız dep, ol
eslegen kemçilikleni, terslikleni tüzetebiz dep küreşip başlasak – üyübüzge cetalmay da kalırbız,
teyri! Alay tüyülmüdü da? İynanmay esegiz, calanda
bir künçük okuna körçüğüz alay etip – terslikle,
zakonsuzlukla, osal zatla bla küreşip. Kıralnı,
halknı da süygen, tüz niyetli adam esegiz. Osal niyetle, kılıkla, har kayrı da suğulup, han-biy bolup
tohtağandıla, mında va ala bolmazla, üyüñe, degen
ceriñde iş da: doktorla okuna endi avruğanlağa
karamay başlağandıla, alğadan okuna savğa etmeseñ, Gippokrat açıvlanır degenden ne az da korkmay; ustaz tuvğan kününde kesi okuthan sabiyleni
kollarından bağalı savğala aladı, kesi va, vyalğandan cerge kirip keter orununa, alay ullu ırazı da
bolmay, ışarğan kibik ete; uluthaçı südü demeñili kıralıbıznı atından ol kıralnı haznasın tonağan kullukçunu başına erkin etedi da, kesi va ne
teyri meni urur dep, ne kıral kullukçu – prokuror
başımı taydırır dep, ne az da korkmaydı; bir ullu,
bek ullu kullukçu da kesi egeçinden tuvğan bir dimmonu saylap, bir carağan cerge tamatağa saladı, nek
etdiñ alay a naças dep, anı kişi da kulluğundan
kıstamaydı. Caşayallıkmıdı adam allay zatlanı
körmey, aladan hapar eşitmey? Uğay, caşayallık
tüyüldü. Caşarğa da bolur, ayıv kurkasına kirgenley, tışına çıkmay, üyüne neda daçasına suğulup
tursa. Kayda kalay ese bilmeyme, bizde va, KabartıMalkarda, ol zatlanı eslemey, aladan haparı bolmay,
bir kişi bir kün da caşayallık tüyüldü. Keçginlik, caşayallık köreme – ol adam sabiyçik ese neda
sañırav ese. Cıl sanı cetgen, esli adamğa va allay
oñ ne hazna bolsun.
Boldu, boldu, boldu! Bir zatnı da körürge ne eşitirge
süymeyme! Allah cokdu deydi ilmu, alay ese – men da
89
Allah tüyülme, Allah tüyül esem a, sav duniyada tüzlük horlarça eterge meni da kolumdan kellik tüyüldü. İlmu cañıla ese, Ullu da, Sıylı da Allah bar ese
ua – sora küreşsin ol kesini işi bla, kesi carathan
duniyada terslikni kurutsun da, ariv, tap, tüz nizam
salsın. Adam degeniñ – ol duniyanı köz ciltinidi, andan akıllı, andan ariv cer başında bir can da cokdu
deydile. Men a nek ese da ol sözlege artık ullu iynanmayma. Adamla bir birlerin kırğança, cer başında
canıvarlanı, kurtlanı, kumurshalanı, çibinleni,
canları bolğan başha zatlanı bir türlüsü okuna
allay bir kıramıdı, aşaymıdı kesin? Uğay, adam
ulu etgença, allay küysüzlük işni canıvarla okuna
etmeydile, çıpçıklanı, kamacaklanı, kurtlanı
aytmay okuna koyayık. Adamla kuru keslerin kırğan bla kalmay, cer başında zat koymay, kırıp,
maltap, cok etip, halek etip baradıla. Endi va, anı
bla da tohtamay, adam ulusu akılından şaşa başlağandı – atam, vodorod bombala etip, cerni küydürürça
zatla etip, askerçile bizni ahıbıznı alıp turadıla: ala
süygen zamanlarında sav duniyanı küydürüp, çaçdırıp
koyarğa bollukdula, sora ol zamanda ol kosmonavtlanı
seyirge kaldırğan alamat ariv köksül topçuk – bizni Ceribiz – Faeton kibik, kün tögereginde «taş col»
bolup kallıkdı. Cer başında canı bolğan har zat
da erkin, tap caşarğa süedi. Adamla va, duniya bla bir
tıyğıçla, corukla salıp, kesleri keslerin kişenlep koyğandıla: kayrı suğulsañ da – kıral çekle, zakonla, adetle; anı etme, mıña tiyme, birevlenñe
caraydı, başhasına va – uğay. Bek igi bilim da, akıl
da, kerek da – öltürürge, küydürürge, bolğannı çaç-tük
eterge burulup! Kimdi ol küysüz işleni etip aylanñan a?
Duniyada bek akıllı, bek esli can – adam! Duniyada bek
osal işleni bek ullu akıl – adam akıl ete ese – sora
ol ne tukum akıldı da, telilik a sora nedi dep sorluğuñ keledi. Ne ullu hata da akıldan çığa ese – sora
nege kerekdi ol akıl? Terslik da, hata da, ne osal iş
da akıldan çığa esele – sora ol osal zatlanı horlar
oñ a barmıdı? Adam ulunu akılı bir cerge cıyılıp
turmaydı da – ol ne tav, ne suv tüyüldü, neda bir ullu
kala içinde saklanmaydı. Alay bolsa edi, bir cerde
saklansa edi, anı katına, hata bolmasın dep, adamlanı koymazğa da bolluk edi. Kayğısız, hatasız,
tınç-ırahat caşasınla, koyla kibik dep. Alay tüyüldü da – işni başı andadı. Adam ulunu akılı bitev
adamlağa üleşinipdi, har kim kesini akıl ülüşün
90
birgesine – başında cürütedi. Alaydı da, har adam da
akıllıdı, hatalıdı. Da sora kim horlasın hatanı?
Adam? Neda bir kavum adam? Alay bolsa, adamlanı bir-
leri başhaların horlaydıla. Bir hatalı kavum başha
hatalı kavumnu horlaydı. Andan a ne fayda? Sora, cer
başında adam caşağan kadarda, terslik da, hata da
kururuk tüyüldüle.
Kim biledi, bitev da duniyanı – alamnı alıp karağan zamanda, Cerde adamnı – asırı da akıllı zatnı
caratıv cañılıç işge sanalğan ese va? Endi, ol
işni tapsızlığın añılağandan sora, alamnı biz
bilmegen, añılamağan Esi endi ol cañılıç işni
tüzetirge küreşe ese va – adamla bir birlerin kırıp
çığarça etip? Bolmasa va, Cerni okuna çaçdırıp,
küydürüp, cok etip. Alğın öletden ölgen adamlanı,
avruv cayılmasın dep, bir küydürüp turğandıla,
allayın – bizni Ceribizni da alam Esi tüzelmezlik
avruğanña sanağan ese va – kim bilsin?
Da ne – adamnı akıllığı ne kesine, ne Cerde caşağan, ösgen zatlanı birine da, hata bolmasa, hayır
bermegendi! Bu işge bizni, adamçıklanı közleri
bla uğay, andan – alam biyikliginden-keñliginden
Ullu Tabiyğatnı közü bla karasañ. Laboratoriyada
bir miyala adır kibik, alamda bizni Ceribiz da allay
bir zat ese va? Bizni, adam urluğun, arı, Cerge, tamızıp, endi va karap tura esele va – biz, köpden-köp
bola, kesibizni da, tögerekni da kalay kıra, cuta
bara esek da. Seyir etip, karap tura esele – ne çekge
deri barlık bolur adamnı küysüzlüğü, cutluğu
da dep. Bayam, alay okuna bolur. Ansı nekbiz da biz,
adamla, allay bir aman, cut, mikrobla kibik, kesibizni va kerti da duniya seyirlik akıllıla, eslile
suna turğanlay?..
Siz da seyir zatla köreme, alanla, – nesine tıñılap turasız meni telisine dop-dop ete turğanıma?
«Alan, Misirov eseñ, kim eseñ da, Allah bla tileybiz – işiñe barçı, bara eseñ, başıbızda kazan
kaynatdıñ!» – dep, nek aytmaysız? Ho, ho, ketdim.
Alay, kertisin aythanda, meni bügün işlerigim
kelmeydi – üyden okuna col köllü bolup çıkğan
edim da, endi va. Ho, tabarma bir iş – radioğa hapar
hazırlarıklanı aşıkdırayım, kelir ayğa ne
eterigimi belgileyim. Birda bolmasa va, «işçi-elli
korrespondentle bla işlerge» atlanırma – alğarakda, bıla işçi zamanlarında, ne etedile dep, SSSR-ni
Kıral teleradiosundan bizge komissiya kelgende, biz
91
alay cazıvçu edik, suv boyununa cuvunurğa tebiresek.
Ma büğün da, tüşden sora, bayam, maña da «işçi-elli
korrespondentle bla işni tiriltirge» atlanırğa
tüşerik bolur – parkğa barıp, terekle salkınında
şahmat oynarğa, neda, bir kesek aylanıp, cayığıp,
üyge keterge.
13
Teyri, kerti okuna, tüz kısıp başlağan bolurla
deyme meni ırbınña Prezident da, egeçlerim da, Dalhat da – caramaydı bılay tururğa, üyde ne cılıv,
ne kuduret bolmay, şuv dep, deydile. Ol alanı maña:
«Ne zamanña deri turluksa bılay, kara kiygenley,
es cıy da, duniyağa da bir köz aç, üyge da bir adam keltir – halkğa koşul!» – degenlikleridi.
Kim biledi, ala tüz okuna bolurla, alay kaydan
tabılsın da allay adam – üyge da cılıv salallık,
anı bla birge va Hızırnı bla İndiranı «küydürmezça», anama, egeçlerime da kelin bolallık? Kesimi
üsümden aythan da etmeyme – maña zat da kerek tüyüldü, tabarma men bir amal, politikada aytılıvçusuça,
«mamır caşav» kurarğa, kim ese da ol kellik taphı
edi anam bla, sabiyle bla kavğasız caşavnu amalın
deyme ansı.
Alay amal tabarğa da süymegen, kolundan da kelgen bolup çıksa – ma ol zamanda başlanırıkdıla
oyunla… Allay «oyunla» va – men sav kadar – bolmazğa kerekdile. Alay ese va, aşığırğa da caramaz.
«Aşıkğan suv teñizge cetmez. Aşıkmağan da
uzakğa ketmez» deydile tavlula. Oynamay, tüzün
aytsam a – kerti okuna da, aşıkmay aşığırğa
kerek bolur. Ne deseñ da, üydegili bolğan – ol şahmat oyun tüyüldü, şahmat oynağanda, tapsız çığıp,
bir mağanalı zatıñı kıtdırsañ, tileseñ, artha
kaytarırğa da bollukdula, ho, tap çık, sağış
et dep. Caşav degeniñ a «eslemey çıkğanma» degen
zatlağa artallıda es burmaydı, senden kıthanın artha kaytarmaydı. Bütünda va, aşığıp, telilik etip
kıtdırsañ. Ma anı sebepli va men, tögerekden-başdan eşitilgen tırmançıklanı, çalınñançıklanı,
kakğançıklanı da eşitmegen, ullu añılamağan
kibik etip, kesimi har künlük işlerim bla küreşe
bereme – ho, körürbüz, sabiyle da bir kesek össünle
degença…
92
Kesim a tögerekge-başha bek türslep kararğa küreşeme, alay zat esleyalmayma. Men, bohçam da alay kalın bolmay, bazarğa keç kelgen adamğa uşayma – uçuzurak bağası bla maña carağan zat kalmağandı,
igirek, bağarak zatlağa va ahçam cetmeydi, bir-birle va, anı eslep, keslerini satalmay turğan caravsuz
zatların maña suğup küreşedile. Oğese men, kaçan
ese da birde bay da, öhtem da bolğan, endi va baylığımı
tas etip, kuru öhtemligim bla kalıp, alay kesim a, ol
zatha alıka tolu tüşünalmay, allınça, asırı bağa,
igi zatlanı alırğa küreşe bolurmamı, bohçam kuru
bolğanın unutup? Teyri, alay okuna bolur.
Büğün biz üçübüz da erttenlikden okuna bir igi
işledik, anı hayırından a, kölübüz da kötürülüp,
tüş azıkğa oynay-küle tebiredik.
Aşarğa biz «Rossiya» konak üynü restoranına
cürüvçübüz. Radionu tüz katındadı da. Kertidi,
şapa kızla bizni alay bek süymevçüdüle – fakıra
intelligentçikleden ne fayda tüşerikdi? – alay ne
eterikse: bu tiyrede biz barırça başha cer cokdu.
Alğa, avuzlanırğa biz üçübüz da birden barıp tebiregen zamanıbızda, üçübüzden biribiz tölevçü edik,
kim alğa karmaşsa da. Alay bir kesekden Petro, meni
asırı da terk-terk tölegenimi eslep, uğay, alay caramaydı, ne keziv-keziv töleyik, neda «restoran-diplomat» baylamlıklanı üzebiz dep tohtağandan sora,
endi alay etebiz – bireribiz birer ıyık töleybiz. Bu
ıyık – Azamat tölegen ıyık edi.
Biz erkin stol tapdık da, olturduk. Noyabr bayramdan sora künle edile da, bayam, restoranda bayramdan
kalğan bir zatçıkla bolur edile – stolda mandarinleri bla tabak bar edi. Petronu Azamatnı közlerine
bir özdenlik et, marca, degen mağanada tirelip küreşgenin eslep turama, alay Azamatnı közleri va nek ese
da stol tiyresinden ürkgendile da, tereze başlarında
cortup aylanñan bolmasa, beri, bizge, kaytır akılda tüyüldüle. Men a «avuz suvumu cuta», mandarinleden közlerimi ayıralmay, aralıp turama. Şapa kız a
kayda ese da cokdu. Petro, andan arı tözalmay, alay
teren, carsıvlu küçsündü alayda – şuöhunu cüregin
uğay eseñ, şo Miñi tavnu buzların okuna eritir
derça.
– Ne kılıkları bolur bu şapa kızlanı, – vyalmağanlay, adamlanı allarına mandarinle salğanları? – dedi mudah avaz bla Petro? – Ala uçuz bolsala
edi – ullu salır edile. Alaydı da, Azamat?
93
– Arı karağız! – dedim men, bir seyirlik zatha
alanı eslerin bura. Ekisi da men karağan canına
karasala – meni kolum, akırtın, mandarinle taba
sozulup bara edi. Men, ne bek küreşe esem da, kolumu
tıyalmağanım «bayam» edi. Men, üldür-büldür etip
küreşmey, Azamatnı betine karadım da, boluşun
açık aytıp iydim:
– Ollahiy, men aythanña karamaydı!
Busağatdan Azamatnı eşigi cabıllığına – tabakda mandarinle, mıçımay, dump bolluklarına
endi işeklik cok edi. Anı, bayam, Azamat kesi da eslegen bolur edi da – kayrı barlık edi? – özdenlik
etdi, mandarinleden birin aldı da:
– Ne olturasız boşuna – aşay turuğuz, – dedi.
– Canım-tinim, Azamat, şuöhum, sen bizni allay
bir eşekle sunma, seni kallay özdenlik-cigitlik etgeniñi añılamazça, – dedi Petya öhtem. Ne deseñ da,
Ullu Allah kesi bergen kırslığıñı da, carlı curnalistni kızğançlığın da birden horlağan – ol bek
ullu cigitlikdi. Anı esge ala, seni etgen cigitligiñ
bla biz bütünda bek öhtemlenebiz! Sav bol, şuöhum!
– Men har zamanda da bile edim bizni Azamatnı
cüregi, Don tüzleri kibik, keñ da, çomart da bolğanın! – dedim men da, ol maña boysunurğa unamağan
kolum sermegen ullu mandarinni kabuğun arta.
– Aşağız, aşağız – haram bolsun! – dedi Azamat
da. Andan arı tözalmadık – barıbız da birden külüp
iydik. Kesibizni tıyarğa va küreşebiz – kerti okuna
da, Don tüzlerinde tüyülbüz, restoran içindebiz da!
Bir kesek es taphandan sora, men ekinçi mandarinni
arıtıp, kapdım da, nögerlerim taba aralıp, «küçdenbutdan» cutdum.
– Allahha şukur – Ullu Allah Azamatnı karğışın kabıl körmegendi, ansı ol mandarin meni
tamağımda kallık edi! – dep, men kuvanç hapar
bildirdim. – Alaydı da, kalğan mandarinle da halaldıla – alanı da aşarğa bollukdu!
Alay bla, oynay-küle, avuzlandık. Şapa kız
Azamatdan segiz som çaklı bir aldı – tabakda mandarinle bir kilo bola edile da, birin aşasañ da, savlayı
üçün tölerge kerek edi. Alay ese va dep, kete turup,
Petya mandarinleni kalğanların da alğan edi.
İşge kayta turup da, kabinetde da Petya bla men,
kolubuzdan kelgeniça, «ariv aytıp», Azamatnı
«tınçaytırğa» küreşe edik – caşavda az korançla,
kıyınlıkla bolmaydıla, töz, homuh bolma dep. Tü94
zün aythanda va, ayhayda, biz anı kozuturğa küreşe
edik, alay ol, tözüp, kozulmay edi.
– Ho, nesine allay bir mudah bolasa, eşegi ölgen tavlu kibik, ma – entta bir mandarinçik aşa da, kölüñü
çökdür. Bizni da artık bek canıma – alda alıka
sav ıyık bardı, teyri, fakıralık cıyarğa cetdirirbiz, tınç turmasañ! – dedi Petya stollarıbızğa
birer mandarin sala.
– İşigiz cokdu da, dop-dop ete aylanasız alay, karayma da. Men a alıka kelir ıyıkğa plan etip da
bermegenme, bılanı da okup çığarğa kerekdi, – dep,
Azamat stolunda maşinistka zarfha urğan haparını
çapırakların körgüztdü.
Kerti okuna da işlerge kerek edi, bütünda va maña, nek degende 5-çi dekabrge deri, Konstitutsiyanı
kününe deri, alay köp zaman kalmağan edi. Ol künñe atağan berivün Petya ete okuna tura edi.
– Azamat, nohtabav eteme, Konstitutsiyanı kününe
atalğan berivde bir tıñılı söz aytırğa kartçık
taba eseñ, – dedim men.
– Nohtabavuñu başıña ur, Taşlı-Talada caşağan bir kartçıknı alaysız da aytayım. Teyri,
kart okuna körünmeydi, hayt degen kişidi. Kesi
da Belorussiyada partizan bolup turğandı, pulemötçik, ol atı aytılğan Kuznetsov bla birge. Büğün da
partizan teñleri bla kağıt cürütüp turadı. Caratamısa?
– Caratmay a. Kimdi ol?
– Tsakolanı Mustafa.
– Kalay – Tsakolanı Mustafa?
– Ma alay. Ne zatha seyir etese?
– Da ol bizni cuvuğubuz boladı da!
– Cuvuğuñ da bola ese, sora şöndüge deri bilmeymi ediñ da anı partizan bolğanın?
– Bilmegenme, teyri.
– Ol a – cuvuk! Süe eseñ, anı üsünden tıñılı
haparçık etip bereyim berivüñe.
– Ber! Anı üsünden oçerk cazarğa va beremise maña erkinlik?
– Uğay, appanı canı. Anı üsünden kesim tıñılı oçerk cazarıkma. Süe eseñ – ol oçerkni yanvar
ayğa sal. Uğay dey eseñ a – Ahmadiyağa bereme.
Ahmadiya bizde malkar tilde literatura berivleni
redaktoru edi. Tüzün aythanda va, redaktoru uğay,
kuravçusu edi. Nek degende ol, harip, tavça üç-tört
söznü bir biri ızından okuna tıñılı tağalmav95
çudu, curnalist bolğan uğay eseñ. Radioda bıllay
kullukğa ol kalay bla kirgenini üsünden köp türlü haparla cürüy edile, alay tüzün a, bayam, kişi da
bile bolmaz edi. Birle anı atası allın revolütsioner
edi, Beriyanı zamanında acımlı coyulğan edi da, anı
betinden caşına kesi saylağan işni bergendile dey
edile, başhala va, hov birda, uruşha deri anı bla birge
teatr institutda okuğan birevlen şöndü Moskvada
ullu kullukdadı da, anı tilegi bla salğandıla
deydile. Kalay alay da bolsun, endi ol haparlağa
kişi ullu es burmay edi – Ahmadiya kesi, kişige hatası cetmegen, oğurlu, bir-birde va külkülü okuna
adam edi da, pensiyağa hazırlana turğan, aña işni
bilmeyse dep, tırman etgen bolmavçudu. Tırman etgen
uğay eseñ, biz barıbız da aña boluşhan okuna etebiz – gonorar ahçasın köbürek etip, pensiyası macalırak bolurça. Ol berivleni bılay hazırlavçu edi:
kerek nazmulanı bla cırlanı saylap, sora, kabinetden
çığıp, allına birinçi tübegen tavlu curnalistni,
«celkesinden» tutup, nazmulanı bla cırlanı ortalarına eki-üç aytımdan «köpürle» işletivçü edi.
İşibiz ne köp bolsa da, biz, tavlu curnalistle, Ahmadiyanı «kaphanına» tüşsek, ullu «tıpırdap» küreşmevçü edik – anı aythanın etmey koyğan, nek ese
da uşağısız, kılıksız işge sanala edi. Sabiyni
katında, aña bermey, konfet aşağanña, avtobusda
kesine bilet alıp, katında olturğan konşu kartnı va körmegença etip koyğanña, arbazına kirgen
colovçuğa suvsap bermey iygenñe uşaş. Ma ol halda
hazırlavçu edi Ahmadiya «literatura-muzıka radiokompozitsiyala» degen berivleni, allay berivlege va,
aytıp koyayım, radiooçerkle dep barğan, işlegen
adamlanı üslerinden carağan haparlağa berilgenden ese da köp ahça cazıla edi. Tavlu korrespondentle
Ahmadiyağa işlegenden hazna ıçhınmavçu edile – ne
anı radiokompozitsiyalarına birevlenni söleşdirir
edile, haksız, neda keslerini atları bla bir hapar
hazırlar edile. Kalay alay da bolsun, radionu malkar tilde literatura berivlerini redaktsiyası 1975
cılğa cetişimli cuvuklaşa bara edi. Ol cıldan
başlap, redaktsiya, bitev da duniyanı seyirsindirirça,
alay aynıp tebirerigine kişini da işekligi cok
edi – ol cıl Ahmadiya pensiyağa çığarıkdı da, redaktsiyağa işni ebin bilgen tıñılı curnalist kellikdi. Azamat a, cazıvçu kadarında, ayhayda, anı
orununa kesi barlığına tolu iynanıp, ol redaktsiya96
da alğadan okuna beginirge itine edi, anı üsü bla
igirek da, köbürek da berivle hazırlarğa küreşe.
Tsakolanı Mustafanı üsünden radiooçerkni da ol, men
almasam, Ahmadiyanı redaktsiyasına berirge hazırdı.
Kesini redaktsiyası bla – promışlennost berivleni
redaktsiyası bla allay radiooçerkni berirge oñ cokdu
da.
– Ho, oçerkiñi da ber, – dedim, meni redaktsiyamı
kesi adamlarıbızğa berilirge bolluk ahçasını azlığına da karamay.
Azamatha bir 35–40 som cazsam, sora kesibiznikilege berirça calanda 60 som çaklı bir kallıkdı.
Korrespondentleden biri «suğulmasa», ol ahçanı kesim alırğa bollukma, eki beriv hazırlap. Boladı ol
da, bizden alğan somçuklarıñ bla, ne bek küreşseñ
da, bay bolluk tüyülse. Armeniyanı radiosu «Adam
kuruda iş hakı bla tap caşarğa bollukmudu?» degen soruvğa: «Bilmeybiz, ol işni biz kesi başıbızda
sınap körmegenbiz!» – dep, boşundan aythan bolmaz.
– Unutup koyma, atın aytırsa – men yanvar ayğa
seni radiooçerkiñi salama, – dedim Azamatha.
– Ho, aytırma. «Aythılık Kuznetsov bla birge».
Cararıkmıdı?
– Cararıkdı. Andan igi at tabalmasañ. Asırı
mahtana iş bolurmusuz demesinle. Sağış et.
– Ho. Körürbüz. Tiyme endi maña – işim köpdü!..
Kuru kesim kalğanda, men Tavkenlanı Zaynafnı
izlerge köllendim. Asiyat, anamı egeçinden tuvğan,
meni ol kız bla tanışdırırğa küreşgenli, sav
cıl okuna bola keledi. Zaynaf Asiyatnı kişisi Sabançılanı Aznavurğa cuvuk cete edi. Aş-azık
promışlennost canı bla Odessada institutnu boşağandan sora, Zaynaf «Kögetprom» trestni proizvodstvo
bölümünde işlegen haparı bar edi. Ne aytır kereklisi bardı, anı bla tanışama desem, million sıltav
tabarğa bolluk edim, alay nek ese da ol işge meni
cüregim tartmay edi. Da nek bolub’a – ol, Asiyat aythança, esli da, carık köllü da, namıslı da – kıshası, duniya seyirlik kız ese, sora ol meni, eki sabiy
bla kalğan kişini, başınamı uradı, kesine teñşi
bir han caşha barmay? Alay tüyül ese va – ol maña
nege kerekdi? Coluksak, Asiyat bek alğa: «Tanışdıñmı Zaynaf bla?»– dep, sorur. Men a: «Şöndü bizde
bolğan halabotnu sen sorma, zamanım cokdu. Endi
bu ayda tanışırma», – devçüme. Alay nek ese da Zay97
naf bla tanışırğa birda kölüm barmay edi. Tüzün
aytsam a – bilimli tişirıvladan korkğan eteme.
Men alay sunama – bilim alırğa kadala, kızla guzabalık duniyağa batılıp, başların kızğa, tişirıvğa da kerek bolmağan zatla bla hayran etip,
alay ese va, keslerini cumuşak, ariv, taza niyetlerin,
kılıkların unuta, süydümlü sıfatların muthuz
ete bara bolurlamı dep. Kıshası, biyik bilim alır
üçün, kazavatha kirip, kızla, ne kıyınlıklanı
da horlap, diplom alıp çığadıla, alay beş-altı cılnı içinde barğan ol kazavatda-sermeşde alanı köbüsü
keslerini bek igi zatlarından ayırıladıla – endi ala,
incenerle, ekonomistle, üristle, ustazla, üyde, işde
da cumuşaklıknı, caraşıvluknu orununa alçılıknı izlep, caşağan, işlegen cerlerine tıñsızlık sala başlay bolurlamı dep korkama.
Kim biledi, ol tukum sağış etgen – boş telilik
okuna bolur, alay ne eterikse, allay akılla başıña
suğulup tohtasala?
Ho, Asiyatha otçöt eter üçün okuna, Zaynaf bla
tanışıp bir köreyim. Söleşeme. «Busağat çakırayık, konşu kabinetge çıkğandı», – dedile. Saklayma.
– Allo! Tıñılayma! – degen bazığırak avaz eşitiledi bir kesekden. «Kişige uşaş bir zat bolur», – dep
keledi nek ese da kölüme.
– Kün ahşı bolsun, Zaynaf İshakovna! Men radio-
dan söleşeme. Mağomet Misirov. Sav bol. Konstitutsiyanı kününe atap, beriv hazırlay tura edik da, sen da
eki-üç söz aytsañ edi dep söleşe edim.
– Ov künüm! Men korkğan eteme, söleşallık
tüyülme! – deydi.
– Korkub’a birda! Kesiñi, nögerleriñi üslerinden bir-eki söz aytalmaymısa? Eki-üç minutha – andan
köp kerek tüyüldü.
– Tavçamı? – Alay har zamanda da asırı «kulturnıyle», keslerini ana tillerin alay ullu küsemey,
unuta barğanla soruvçudula da, maña andan bek bir
zat da açıv tiymeydi. Alay aytıvçulanı men da ullu
kısıp küreşmevçüme – ho sora dep, söleşdirmey
koyuvçuma. Alay bu col a…
– Tavça. Sora ne edi da? Men kıtayça söleş demeyme
da. Tavlu kız tüyülmüse da sen?
– Alay igi tavlu kız bolmam, kesi tilibizden
korka esem, – dedi. – Ho, köreyik, bolallık esem.
Men ne eterge kerekme?
7 Huçinalanı Muhammet
98
– Zat da uğay. Süe eseñ – men sizge barayım da, anda
söleşgeniñi magnitofonña cazayım da alayım.
– Uğay, uğay! Mında, halk içinde, bedişlik bolurğa süymeyme, andan ese men sizge barayım.
– Bek ahşı, – dedim men. – Kaçan kelallıksa – büğün, tambla?
– Tambla men Prohladnıyge keterikme, komandirovkağa. Bügün işden sora, sağat altıdan sora, cararık tüyülmüdü?
– Caraydı, nek caramaydı.
– Bir zat cazarğamı kerekdi?
– Süe eseñ – caz.
– Zat eşitilmeydi. Añıladım.
– Süe eseñ – orusça caz, men tavçağa köçürürme.
Kesiñi, üyürüğüznü, teñleriñi üslerinden, kalaydı alanı kadarları dep, ma alay…
– Ahşı.
– Radionu Üyü kayda bolğanın bilese da … Eşik
saklağan adamğa: «Misirov çakırğandı, aña barama», – derse. 22-çi kabinet, ekinçi etac.
Alay bla, birda bolmasa da, Asiyatnı «cumuşun»
tolturdum. Bir köreyik anı duniya seyirlik kızın da.
Asiyat meni üsümden kızğa sezdirgen iş etgen ese,
radio da anı bla tanışırğa sıltav bolğanın Zaynaf
bek usta bilip tura ese va? Ne eteyim da – bilsin! Men
anı söleşdireme, iş anı bla bitedi da kaladı. Andan
sora, tavlula aytıvçulay, bir Allah aythan bolur.
14
Kabak eşikleni saklağan kalavur bir tişi-
rıv kelgendi, cibereyimmi dep söleşdi. Ol, ayhayda,
Zaynaf edi.
Eşik açıldı da, Tavkenlanı kızı Zaynaf kirdi. Da cok edi hatası. Duniya seyirlik arivkaçık
tüyül ese da, kölüñ kaçarça va tüyül edi. Alay közleri va bir seyirlikle – maral közle, allay közledile
literatura tavruhlada aytılğan, köp da cigitleni
eşiklerin caphanla, teñiz kibik, bir marda bilmegen, kıyırı-çegi bolmağan süymeklikni kozğavçula! Kalğanı va – başha kızla kibik, bir kesek
ösümlürek, dobar sanlırak okuna bolurmu derça...
– Misirlanı Mağomet sizsiz da?
– Hav. Kel, paltoñu teşeyik, – dep, men kıznı
katına atladım.
99
Adamnı paltosun teşerge neda kiyerge boluşhandan
süymegen işim cokdu: tişirıvğa, kartha-karıvsuzğa boluşlukdu, özdenlikdi dep, bu işni alayçığın añılayalmay turğanlığımmı bolur – kim
bilsin?
– Sav boluğuz – men kesim, – dedi Zaynaf.
Alay artallıda aralıp turğan uşağısız edi da,
paltonu anı kolundan alıp takdım.
Seyir tüyülmüdü – paltosun teşgenley, kız
başha türlü körünüp kaldı: endi ol alğından ese
tap, kesi da bılay süydümlürek bolup. Endi kız dobar sanlı da, biyik da körünmey edi.
– Oltur. Bir zat iş hazırlağanmısa? – dedim da,
avazımda kuru suvuk özdenlikden sora da adamğa
tiyişli cılıv okuna esledim.
– Tavça bolalmağanma. Orusça bir zatla tırnarğa küreşgenme, cararık ese, – dep, ol kol hurcunçuğundan eki büklenñen kağıtnı, çığarıp, maña uzatdı.
– Caramay a, nek caramay edi, – dep, kağıtnı
alıp, okup başladım.
Ol maña karap turğanın seze edim da, anı sebepli,
başımı kötürmey, aşıkmay okuyma – karama koy,
körme koy. Kim biledi, berivge anı koşulğanı biz
bir biribiz bla tanışır üçün sıltav bolğanından
haparı bar ese – sora «tanıma» koy, karamay koy.
– Bılayda bir kesekçik ozdurğan ete bolurmusa,
ansı tapdı, – dedim men bir kesekden.
– Kalayda?
– Sen aytıvdan, Oktyabr revolütsiyağa deri tavlula,
başların carlılık bla cahillik basıp, közlerin
açıp, künnü carığın köralmay, alay caşağandıla, okuy-caza da bilmey…
– Da bizni alimleribiz har zamanda da alay cazadıla da, kullukçularıbız da alay aytadıla…
– Da alay ese, sora kaydan çıkğandıla Kyazim,
Abaylanı Soltanbek bla Hanifa, Şahanlanı Abay,
Orusbiylanı İsmayıl, anı caşları Safar-Aliy bla
Navruz? Neda bizni duniya seyirlik nart tavruhlarıbız, cırlarıbız, tepsevleribiz? Tişirıvlanı da
kalay bolmağandı caşavlarında bir kuvanç, carık künleri?
– Da alimle…
– Alimle da, kullukçula da süygenlerinley
aytsınla, cazsınla. Ol alanı işleridi. Ala sovet
kıralğa, sovet vlastha ne kadar ariv aytıp, siz
100
bolğunçu, biz ne caşav, ne kün körmegenbiz dep, ullu
kullukçula, ullu alimle bolurğa, har ne kereklerin da tabıp, tınç-ırahat caşarğa süedile. Saña
ua nege kerekdi, kesi halkıña amanla aytıp, anı namısın-daracasın tüşürgen? Halknı kulturası
bolmağandı derge caramaydı. Bizde tavlu tişirıvnu
adamğa sanamağandıla, ol kul-şapa bolup turğandı ansı, aña cuk da cetmegendi degen haparla – boş
haparladıla, ötürükdüle. Camavat işge alanı koymağandıla deydile. Başha halklanı tişirıvları va,
birda, kırallağa onov etip aylana bolur edile – har
cerde da alay edi: tişirıv tişirıv işni ete edi, er
kişi – er kişi işni.
– Malğa teñ etip, kıznı satıp, kesi süymegen
adamğa berip iygen a anı adamlık daracasın tüşürmeymi edi da?
Men ne bek küreşsem da, cılla bla cıyılğan
«ilmu» haznasın Zaynaf alay terk bırğap iyerik
tüyül edi. Tüzün aythanda, nek eterge kalğandı da
ol alay? Kayda ese da, kıralnı bir kıyır eteginde işlegen bir curnalist kibikçik az dop-dop etmez,
kesin bir akıllı, bilimli da sunup. Tüz alay akıl
etse da Zaynaf, anı ullu tersligi cok edi…
– Kim aslamırak kalın tutdursa – aña berip iye
edile, alay tüyülmü edi da? – dey edi kız. – Ol kesi
ua birevnü süemidi, süymeymidi – anı bla kişini da
işi cok. Şöndü va kim alay eterge bazınırıkdı,
bir birlerin süygen caşha bla kızğa kim çırmav
bollukdu?
– Oy, allayla, korkma sen, büğün da tabıladıla.
Biz sunñança, caşavda har ne da alay ariv da, igi da,
tap da tüyüldü. Tüzün aytsağ’a, revolütsiyağa deri
bolsun, şöndü bolsun, nekyah etgende, har zamanda da
sorup bolğandıla kıznı da, caşnı da ırazılıkların. Alay ese va, ne zamanda da kız süymegen caşına barmay tohtarğa bolluk edi. Az bolmağandıla
allay kızla. Alaydı da, burun zamanda da, şöndü
da satılırğa süygen kızla satıladıla, ansı dav
bla, küç bla alanı kişi da erge bermegendi hazna.
Alğın kalınña mal berip bolğandıla, endi va
ahça beredile – oldu başhalık. Aytçı bir közbavsuz büğün a, kalın berilmey, berne etilmey, köpmü
boladıla toyla?
Zaynaf, ışarıp, inbaşların kısdı.
– Men a aytayım: beş-altı toy – kalın berilip,
berne etilip, biri va – alıv-beriv bolmay. Alay ese, sen
aythanñe köre, bügün da beş-altı kız, malğa teñ
etilip, satılğan etedile, kesi ırazılığı bla va,
süyüp, calanda biri baradı erge. Ol alay tüyüldü da!
Kalın, berne degeniñ, ala boş, ertteden kele kelgen,
ne küreşe esek da, biz alanı koyalmağan adetledile.
Andan sora zat da uğay.
Men, stol artından turup, şkafdan tört-beş omak
curnal çığardım da, kıznı allına saldım.
– Sen bılağa karay tur, men a seni cazğanıñı
terk okuna tavçağa köçüreyim.
Men cerime olturdum da, işimi başladım. Ol a,
çuv etmey, olturup, curnallağa karay edi.
– Siz a ne zamanda boşaysız işigizni? – dep, şoş
sordu bir kesekden.
– Beşde, – dedim, işimden ayırılmay.
– Keç kelsegiz, sizge uruşmaymıdıla üyde? – dep,
igi kesek da tözüp, biyağı söleşdi kız.
– Kim uruşurukdu da?
– Üydegigiz, ne bileyim…
Sora, karayma da, Asiyat mıña zat aythan bolmaz.
Oğese, boş alay, bilmegen kibik etgenligimi bolur?
– Ol cok ese va?
– Sora siz şöndüge deri katın almaymı turasız?
«Kart teke» deb’a nek koşhan bolmaz?
– Üydegili edim, alay… Üç cıl mından alda, maşina urup… Terskolda…
– Cannetli bolsun. Ayıp etmegiz, men bilmegenme
da... – dep, biyağı curnallağa karap başladı.
– Sav bol, sizge Allah açıv iş sınatmasın, – dep,
men da işimi bardıra berdim.
– Sora şöndü kuru kesigizmi caşaysız? – dedi
Zaynaf, igida kesek zaman ozğandan sora, tözalmay.
– Uğay. Biz beşevlen bolabız, – dedim men, başımı kötürmey, caza turğanlay. İçimden a: ne sağış
ete bolur şöndü Zaynaf dep. Ol, harip, duniya seyirlik
curnalist caşnı bir köreyim dep, kim biledi, bir
umut bla kuvulup kelgendi, mında va, çaçına da ak
kirgen, «beşevleni» bla da bir kişiçik olturadı, dopdop ete, kesin bir bilimli, akıllı da sunup! Şöndü
ua, teyri, bek mudah oltura bolur! Ho, kayğırmaz,
eteklerin kötürmey, suvğa kirdi ese – çabıp keldi
ese, – eteklerin suv etgenlikge – meni berivyumde söleşgenlikge, – aña bir zat da bolluk tüyüldü…
– Kıynala bolursuz tört sabiy bla, alıka ala kesleri da gitçeçikle bolurla?
102
Anı va, teyri, duniya seyirlik bir caşnı köreme
dep, çabıp kelgen kız uğay, birevnü kıyınlıkğa
tüşüp turğanın körgen adam carsıp sora edi. Men da,
içimden külgenni koyup, adamça cuvap etdim:
– Hov birda – kıyın tüyüldü. Gitçele eki boladıla – Hızır bla İndira. Alay endi bek gitçele da
tüyüldüle – şkolğa barıp tebiregendile. Hızır
bıyıl, İndira va – kelir cıl.
– Kalğan ekisi va tamatarak klasslada bolurla?
– Uğay. Aminat törtünçü klassdan arı baralmağandı, oñu da cok edi, Fatimat a şkolğa artallıda cürümegendi, – dedim men, biyağı içimden küle.
Da ne – men ötürük aytmay edim da: Fatimat – Ammaka, keppe-kertidi – şkolğa bir kün da barmağandı,
Aminat da törtünçünü boşağandan sora, okumağandı, Dcambulda, internatda turup, alay okurğa kerek
edi da, ol a barırğa unamağan edi.
– Seyir-alamat! – dedi Zaynaf. – Siz kesigiz, okuuv bolğan adam, curnalist, sabiylerigiz a – birleri
okurğa unamay, birleri va şkolğa artallıda barmay.
– Kimdi anı saña aythan – meni sabiylerim okurğa unamaydıla dep? – Men kızğa karadım, kim
biledi, halı türlenñen iş eterik bolurmu, oğese
«burunu salınñanlaymı» kallık bolur dep.
– Da siz kesigiz aythan edigiz da! – dep, ol kerti
okuna da bir kesek abızıradı.
– Men Fatimat şkolğa cürümegendi degenme.
Alaydı, Fatimat meni anamdı, ol cürümegendi şkolğa. Aminat a – tamata egeçimdi.
«Beşevlenni» haparı başın hayran etgen Zaynaf,
maña karap, igi kesek zamannı turdu da, sora, eki
kolu bla da betin cabıp, stolğa kaplanıp, külüp
iydi.
– Nege külese? – dedim men, ışarıp.
– Ayıp etmegiz, Allahçü, – dedi ol. – Men alamat
prokuror bolluk edim da?
– Malkar tilde, hurmet etip, «siz» degen adet cokdu. Anı bizni alimleribiz kurap küreşedile. Sen
bir adamğa aylanıp söleşe eseñ, «kel», «ber» derge
kerekdi, ansı «keligiz», «berigiz» degen tapsızdı.
– Nek bolmazğa kalğandı da bizni tilde hurmet
etgen forma? – dep, Zaynaf ol işge ırazı bolmağanın
bildirdi.
– Nege kerekdi da közbavluk? Kurğak söz bla
103
hurmet etgenden ese, iş bla hurmet etilse – igi tüyülmüdü? Avtobusda olturup turğan kızla bir-birde:
«Ayıv kibik, meni üsüme nek avup turasız? Arlak
ötalmaymısız?» – dep, katında süyelgen abadan adamğa
tırman etivçüdüle. Andan ese, cerlerinden turup:
«Kel beri, appa, olturğan et», – desele – igi tüyülmüdü? Neda tüken allında: «Aminat Ahmatovna, siz
Rozanı ızından bolluksuz», – dep, hurmet etgenden
ese: «Künüñ ahşı bolsun, Aminat! Kel, kel, sen bizge karama, alğa öt da, allığıñı al!» – dep hurmet
etgen igi tüyülmüdü?
– Senden igida tamata, tanımağan adamıñ bolsa
ua?
– Ho, ho – davlaşmayık – bolsun bizde da hurmet
etgen forma. Karaçığız beri, Zaynaf İshakovna,
bılay söleşsegiz cararmı? – dep, men aña kağıtla
uzatdım.
Ol, alıp, okup tebiredi, men a, aña çırmav bolmayım dep, tereze allına barıp, oramğa karap tohtadım.
– Men cazğannı çığaralmasañ – aytırsa.
– Çığaralama, – dep, ol biyağı okurğa kaldı.
– Dağıda bir-eki kere oku, okuğanıñ bilinmezça. Ansı bizge uruşhan etedile – siz adamlanı erkin söleşirge nek koymaysız, nege suğup küreşesiz
bılağa kesigiz cazğan kağıtlanı dep.
– Men tavça hazna bolalmam degen edim da – koyarmı
edik?
– Kayğırmaz, okuğanıñı eslegen okuna etsele da – bu coldan sora alay ete turmam dep, keçginlik
tilerme.
Şoş turabız. Ol içinden okuy bolur.
– Okudum.
Men stoluma kaytdım da, magnitofonnu çığarıp,
cazarğa hazırlandım. Zaynaf a sağatına karadı.
– Oy, oy, oy! Keç kalıp kaldık da!
– Busağat cazayık da – boldu. Ansı meni hatamdan tüyüşsegiz, meni cahanimge suğup başlarla,
teyri, arı cete barğanlay.
– Ayıp etmegiz ansı, biz da üçevlen bolabız!
Endi va, abızırap, avuzumu açıp, men kaldım: körmeyse ol Asiyatnı maña etgenin – munu erde bolğanın da, eki sabiy da barın maña alğadan nek aythan
bolmaz? Anı da eki sabiyi, munu da eki sabiyi – baş
avrutmay, ariv, tap caşasınla da kalsınla degen bolur. Teyri…
104
– Üçevlen esegiz a – bütünda, – derge küreşdim
men sansız avaz bla, halımı sezdirmez üçün, sozmay,
bir zat aytırğa kerek edi da, bu haparı bla ol meni
«öltürüp» koyğan sunmaz üçün.
– Men anamı egeçinde turama. Ol eri bla kuru kesleridile. Ala alıka alay kart da tüyüldüle, maña
tırman etmeydile.
Körmeyse men telini! Aythan edi da Asiyat – institutnu boşap kelgenli, cıl da bolmaydı, şaharda işde
tohtap, anasını egeçinde caşaydı dep. Men a…
– Ket, ket – men a, – dedim, kerti okuna da es cıyıp.
– Uğay, uğay! Keç kallığımı alağa bildirmegenme. Terkirek cazayık. Söleşirge bollukmudu?
– Bolmay a.
– Maña uruşa turamısız? – dep sordu ol, telefon bla
söleşip. – Kayğı etmegiz, tas da bolmağanma, kaçırğan da etmegendile alıka – bir kesekden kellikme.
Uğay, uğay, – kesim ala barırma. Ho, ho. – Sora, telefon bla söleşip boşap: – Başlayıkmı? – dep sordu.
– Başlayık, – dep, men mikrofonnu anı allına
tap ornatdım da, oku dep, belgi berdim. Uğay, ol,
men sunñança, kık-mık etip, küreşmey edi, tap
okuy edi.
– «… Men kesimi ahlularımı, teñlerimi üslerinden aytayım.
Atam bla anam üydedile. Tamata karındaşım
Barasbiy Kaşhatavda kuruluşçu bolup işleydi.
Gitçe egeçim Haliymat vraçdı, Aznor askerdedi. Tamata egeçlerim Liza bla Aslican da işlegen etedile.
Alaydı da, bizni atabız bla anabız bir zatdan kerekli
bolmaydıla. Alay kıral da alanı sansız etip koymağandı – ala ekisi da pensiya aladıla.
Meni teñlerimi kadarları da bizni kıralda har
adamnı da okurğa, süygen cerinde işlerge da, nasıplı caşarğa da oñu bolğanına şağatdıla. Meni
bla birge şkolnu onsegiz adam boşağan edi. Aladan
segizisi biyik bilim alğandıla. Atabiylanı Galina,
GİTİS-ni boşap, şöndü kesi respublikabıznı orus
teatrında artistka bolup işleydi. Namısı cürüydü,
atı aytıla başlağandı, alamat artistkadı dep. Kumuklanı Mağomet Ordconikidzede tav-metallurgiya
institutnu boşap, bügünlede Tırnıavuzda işleydi.
Allahberdilanı Ahmat ağronomdu, Tsoralanı Fatima – ustazdı. Başha caşla bla kızla da caşavda
keslerini cerlerin taphandıla.
Kıralıbıznı har kayda da caş tölüsünü ka105
darı bizni klassnı caşlarını bla kızlarını kadarlarına uşaydı. Ma anı sebepli men bügün taza cüregimden alay aytama: «Kollarına savut alıp, Sovet
kıralnı erkinligin saklağan, alay bla va, bizge
bu kuvançlı caşavnu keltirgen tamatalarıbız köp
cıllanı sav-salamat caşasınla! Mından sora da köp
bolsun kuvanç, bayram künleri!»
Okup boşap, bolaldıkmı dep, maña karap tohtadı.
– Bek tap bolurğa kerekdi, – dedim men. Tıñılağan eteyik, ansı cazılmay kalır da.
– Tıñıladık. Tap cazılıp edi.
– Bek tapdı, – dedim.
– Allahha şukur! – dedi Zaynaf, men anı söleşgenin «Reportörğa» cazıp alğandan sora.
– Nasıplı! – dedim men.
– Kim?
– Kimni işi tıñılı bolsa da – Allahha şukur
etedile!
– Oho, endi sav kalığız! Men ketdim.
– Bek aşıkmay eseñ, birge çığa barayık, – dedim, paltosun bere.
– Siz da örgemi barlıksız?
Hav, biz da örge barlıkbız, – dedim, magnitofonnu
cıyışdırıp, stol içine salıp, andan a «Azamatnı»
mandarinin çığara.
– Nege külesiz, kesigiz aythan edigiz da, – ho, bolsun bizde da hurmet forma dep.
– Aythan esem, aythan bolurma, – dedim da, mandarinni aña uzatdım. – Ayıp etmegiz, Zaynaf İshakovna, – üyge konak bolsağız, igirek sıylar edik. Beri
konakğa kelgenleni va biz kuru mandarinle bla
sıylaybız.
– Sav boluğuz, men…
– Mandarin aşamavçumusuz?
– Aşavçuma.
– Sora al. Bu senidi. Aytama da, bizge kelgenleni
barına da birer mandarin beriledi. Alaydı töre. Almasañ, seni mandariniñi men kesim kabıp toyğan
sunarıkdıla.
– Sora, birda bolmay ese, eki eteyik, – dep, mandarinni aldı da, arıtıp, cartısın maña uzatdı. Har
kim kesine cetgenni, köpge soza turmay, cutup iydi.
Biz, radionu Üyünden çığıp, prospekt bla örge
tebiredik. Suvuk celçik, zıbır-zıbır bla bir bolup,
ne kadar küreşip kördü ese da, korkutalmadı, cun106
çutalmadı – biz, kerti okuna da, bir ullu bayramnı
allındaça, carık köllü, ahşı umutlu edik…
15
Cañı cılnı bayramı boşalıp, işge çıkğan
birinçi künümde okuna Zaynafdan otkrıtkaçık
alğan edim. Bayam, dekabrni ahır künlerinde iygen
bolur edi da, cañı cılğa cetalmay kalğan edi.
Ol ne degenligi bolur anı? Boş, erikgenden ne eterge bilmey, tanış adamlarından birine (anı Nalçikde tanışları va alıka, bayam, köp bolmazla) hurmet
kibik etgenligimi bolur, Cañı cıl bla baylamlı?
Oğese bir başha zatmı? Alay «bir başha zat» bolmazğa kerekdi da – men andan, birda bolmay ese, toğuz-on
cılğa da tamatama, eki sabiyim da bardı, andan sora
da, birevlenni «keçe tınçlığın alırça», alay uşağılı can tüyül edim da. Ol uğay eseñ, kişi da es
burmazça, bir kurtmiş alma okunama. Da sora ne kerekdi da aña – kartçıknı kozuthan kibik etip, ne
eterik bolur dep, oynarıkçığımı kelgendi? Oğese,
erikgenden, başha amal tapmay, meni bla cubana tururğamı umut ete bolur, bir duniya seyirlik «biy» caşha
colukğunçu? Tüzün aythanda, ne işim bardı meni
anı ne akıl etgeni bla – ol maña «alay bir turçu»
dey ese, men, tohtap, «ne etese?» dep sorurğa kerekme
da. Andan sora va bolluğu bolsun.
Söleşeme. Telefonnu bir kişi aladı. Tavkenovanı
telefonña çakırsağız edi dep tileyme. Çakıradıla. Kim biledi, nögerlerinden vyalğan iş etmesin
dep, tavça söleşeme – katında tavlu adam a ne hazna
bolsun.
– Kün ahşı bolsun, Zaynaf! Cañı cılıñ da kuuanç bla kelsin!
– Seni da kuvançlı bolsun Cañı cılıñ! Sav
bol!
– Bu cıl bitev etgen muratlarıñ tolğan cıl bolsun! Har ne canı bla da oğurlu cıl bolsun!
– Sav bol! Barıbızğa da bolsun!
– Hı, da endi va, sıyğa tüşgen esem, sal tazir,
ne da eteyim. Ne kıyınlık sınatsañ da – tözerge
küreşirme!
– Ol degeniñ?
– Kalay ol degeniñ?! Özden, dcentlmen adetge
köre da, men, şo anı üçün suvğa sekirirge, örtenñe
107
kirirge kerek ese da, har ne da etip, sen Cañı cılğa,
kölüñ-betiñ da carıp, oynap-külüp tüberça eterge
kerek edim! Kim biledi, bayam, ol iş meni kolumdan
kelgen da etmez edi, alay…
– Sora men saña tazir salırğa bollukma da? –
Bayam, ol, ışarğançık da ete, bir hıyla akıl oylay
tura okuna bolur edi.
– Seni maña sallık taziriñ meni kıynağan
uğay, başıma tüşgen bedişlikden kutulurğa
oñ tabılğanını bayramı bollukdu! – YA Allah, ne
tukum hılikkyalık közbavlukdu bu! Da ne eterikse,
söz ol halda oyun-külkü colğa tüşüp ketdi ese?
– Kerti okuna?
– Keppe-kerti!
– Sora sen ne ullu tazirni avurluğun da kötürürge
hazırsa?
– Happa-hazırma!
– Ahşı, alay ese, men saña bir som tazir salama.
– Cüz som!
– Bir som dedim da! Koyarmeñ meni bla davlaşhannı!
– Ahşı! Keçginlik! Şöndümü elteyim?
– Şöndü da bollukdu. Alay seni cırtık somuñ
maña kerek tüyüldü. Bar da, ol somğa «Vostok» kinoteatrğa eki bilet al sağat üçge – men kinoğa barırğa süyeme.
Oho! Kerti kölü blamı ayta bolur? Uzakdan keltire,
kubula, sezdire küreşe turmay, ma bılay açık – kel
kinoğa barayık dep?
– Ahşı, cüyüshan, andan sora va ne eteyim?
– On minutdan üç boladı degenden keç kalmay, kinoteatrnı allında saklap tur!
– Sen aythan, cüyüshan. Alay meni işde, maltap,
öltürüp, halek etip, kıstap iyeriklerin a bilemise?
Birda bolmağandan arı, bek katı tırman eterikdile.
– Korkak! Ol a suvğa sekirirge, örtenñe kirirge hazır cigitçik! Mahtançak! Korkak!
– Uğay, uğay! Korkak da, mahtançak da tüyülme! Men cigitme! Ketdim!
– Ho sora, bar. Otovda duniya bla bir halk bardı – boldu! Hayda.
– Hayda!
Tüzün aythanda, men bir kesek abızırap okuna
kalğanma – tavlu kız, kubulğan, üldür-büldür
degen zatlanı akılına almay, kesin bıllay bir er108
kin cürütürükdü dep, esimde da cok edi. Hı, ol
endi okuvlu da, esli da kızdı, tanığan adamı bla
kinoğa barğannı uşağısız işge da sanay bolmaz.
Kerti okuna da, anı ne uşağısızlığı bardı derge
da bollukdu, alay dağıda tavlu kız namısına sak
bolurğa kerekdi, bolmaçı haparla cayılmaz üçün.
Cuvuklarından, tanışlarından adamla bizni birge körsele, ne aytırla? Erge barlık kızğa tapsız
haparla nege kerekdile? Ne desek da, allay zatlağa
tavlu halk başhaladan ese katırakdı. Allahha
şukur, alay bolğanı da. Boşmu aythandı akılmanladan biri: «Tişirıvğa hata eterge süye eseñ – aña
erkinlik ber», – dep. Ket, ket arı – boş haparladıla
ala barı da. Tişirıv kesi «aman» ese, sen anı baylap
okuna koy – tıyalmazsa… Tişirıv namısına sak
ese va – ol kesin kişige da aldatmaz, horlathan da
etmez. YA Allah, nege kerekdile bu mağanasız haparla?
Sav cılnı hayt degen kız, şaharda işlep, caşap
turadı, tanışı-şuöhu hazna cok – erikgen okuna
etmeymi turadı bu? Ma endi va, urlaka-tırnaka tüyül,
işsiz, havlesine aylanñan caşçık tüyül – allına bir adam tüşdü ese, ol anı bla kinoğa barırğa
bollukmudu? Bollukdu. Anı ullu haparlığı da
cokdu. Sora, ahırısı, eki adam boş, şuöhla bolurğa erkin tüyülmüdüle? Süymeklik otunda küymey?
Erkindile. Alay ese, Zaynaf bla men da şuöhla bolurğa bollukbuz. Artda va, ol kesine tiyişli duniya
seyirlik caşha coluksa va, men aña: «Nasıplı
bol!» – derme. Ne?.. Uğay, appanı canı, ol meni kolumdan kellik iş tüyüldü. Bek kerek edi, şöndü anı
erikgenin ketere, cubandıra ketip, artda va, birevlenni koluna tutdurup: «Ma, birda korkma, ollahiy,
cayakçığından okuna uppa etmegenme!» – dep iyerge
men telimi bolğanma? Teyri, Zaynaf İshakovna, maña
ua boş ışanasa, – seni erikgeniñi çaçıp aylanırğa
men zaman tabarık bolmam!..
Tüşden sora Azamatha: «Kimni ese da söleşdirirge,
kayrı ese da barama degen edi», – derse, meni sorğan
bolsa dep, – kesi işibiz bla ketgen zamanıbızda biz
barıbız da ol sıltavnu etivçübüz, – ketdim.
Halknı tilegi bla – «Ballada o lübvi». «Bek igi,
biz da süymeklik izlerge küreşe uşaybız da!» – degen
sirkiv oyum keldi esime. Kim biledi, igi kinofilm
okuna bolur – bir avukdan kaytarılıp körgüztülgenine da karamay, halk köpdü. Alay ne hazna – bu
art kezivde bizni kinoçularıbız bir tabırak zat
109
etalmay kalğandıla, nek ese da bizni va, seyirlik
kinofilmle etebiz dep, iynandırırğa bek öçdüle.
Seyirdi işleri – alanı ilmu-iskusstvo haparlağa
uşaş, aldavukkuş dop-dopları bolmasa, biz kesibiz a igini-amannı ayırtlayalmazlık kibik…
Koyla içine tana suğulğanlay, sabiy caşla arasında igi kesek süyele ketip, biletle aldım. Tışına
çıkğanımda, sağat üç bola tura edi. «Ol men telini,
tüzda sabiyniça, kozuthan iş etgen bolurmu?» – dep,
şo arı-beri karağanlay, kele turğanın kördüm.
Ol da, bayam, keñden okuna meni izley kele bolur edi,
meni körüp, alğarakdan okuna ışara kele edi, biz
ertteden beri da ma bılay kinoteatr allında coluğacoluğa turğança.
– Küçden kutuldum da! – dedi ol. – Ma bılay eterge
kerekdi, ma alay eterge kerekdi dep, ilinip tohtağandı da kart.
– Kimdi ol?
– Bizni bölümnü tamatası. Alay a aman kartçık
tüyüldü. Aldıñmı?
– Almay a! Ketdik!
Cerleribiz kabırğa katında bolğanlıkğa,
aman tüyül edile – ekrandan uzağırakda edik. Har
zamandaça, kino başlanırdan alğa, zalda çırakla
muthuz cana edile, adamla, bir biletlerine, bir şintik arkalarına karay, cerlerin izley edile.
– Allahçü, caşırmay ayt – men telime da? – dep
sordu kerti kölü bla Zaynaf, sunmay turğanlay.
– Ol degeniñ a?! – dep, men «seyirge kaldım», ol
neni üsünden aythanın bek igi bile da turğanlay.
– Da kayda körgense da sen allay teli tavlu kıznı – allına tübegen birinçi adamnı, çuvunundan tutup, kinoğa sozup tebiregen?
– Birinçiden, sen meni kinoğa sozup barğan zamanda, men, bar küçümü salıp, ayak tiregen esem – ol
meni ayaklarım cırğan cer nek körünmeydi?.. Ekinçiden a, ne deseñ da, men asırı da bek ozğanma hatdan,
alay ne eteyim da? Men kinoğa barmağanlı, miñ cıl
bola bolur! Kinoğa kara da, andan sora…
– Andan sora va?
– Andan sora va, sıyğa tüşgense da, anı onovun
eterbiz. Men saña it küçükçükmü bolğanma, sen
meni, celkemden tutup, kinoğa sozup keterça? Sora
nek bolurğa kalğanma men kesim da, çap dep, seni
allıña birinçi tüşgen? Kim bolsa da, meni namısım
bla birda oynamasın – keçerik tüyülme!
110
– Molodets! – dedi ol kerti da kölü bla. Bayam, ol da
anı süye bolur edi – ma bılay, oynay-küle, söleşsek.
Çırakla öçüldüle da, kino başlandı.
Men kıznı esin bölmey, kinoğa karama koydum.
Ekranda kinonu baş cigitleri, bir-birlerin uppa-çuppa etip başlağanlarında, allay sılık zatha karap
tururğa vyalıp, Zaynaf başın meni taba burdu da: «Ot
tüşsün üyügüzge!» – dedi. Meni kölüm kötürüldü –
allay uşağısız zatla üçün kinonu etgenlege kıznı
tırmanı üçün uğay, ekibizni arabızda halla şuöh
halla bolğanları üçün.
Biz kinodan çıkğanıbızda, kappa-karañı
bolğanlıkğa, alıka ertte edi – sağat altı bola
bolur edi.
– Zaynaf İshakovna, – dedim men, – kerti okuna
da duniya tüp-başmı bollukdu biz bu ariv havada bir
kesek aylanñanlıkğa? – Ne aytırık bolur dep,
sağayıp saklayma.
– Kerti okuna da – kel, köreyik ne bolluk ese da! – dep
iymeymidi.
Parkda, dramteatr tiyresinden uzak ketmey, sağat
çaklı bir aylana ketip, şöndü bitev duniyanı anı
mahtağandan sora işi bolmasa da, ol körgen kinobuznu
da, tük-tük etip, sögüp, artha kaytıp tebiredik.
– Tambla men işden, burunum salınıp, üyge ketipmi
kallıkma, oğese bir madar etallıkbızmı? – dep
sordum.
– Tambla bir zat da etallık tüyülbüz. Men ol
biyağı Prohladnıyge barama. Bayrım künden alğa
kaytallık tüyülme. – Biz allay bir köp zamannı
coluğurğa oñ tapmay turluğubuz üçünmü bolur
edi, anı avazı bılay mudah kibik, oğese boş, maña
alaymı eşitildi? – Süye eseñ, bayrım kün meni allıma vokzalğa kel. Sağat bir beşge. Kelirmise?
– Çaphanlay!
– Ho sora, hayda!
– Hayda! Sav kal...
Bayrım kün alğarak okuna vokzalğa tebiredim.
Sağat altığa işlep başlağandı. Endi Prohladnıyden kelgen avtobusdan tüşgenlege türslep karayma – Zaynafnı eslemey kalırma da dep. Ol a cok da
cok.
İşden ıçhınalmaymı keçikgen bolur? Oho, saklayık. Saklayma. Entta da bir avtobus keldi. Cokdu. İgi kesekden dağıda biri keldi. Anda da cok.
Sağat segiz okuna boladı bir kesekden.
111
Endi va, şuöhum, aldanıp kalğanıña işekligiñ bolmaz da. Ol asırı ertte kelgen ese da, tünene
okuna kelgen ese da, ne maña bildirirge kerek edi, ne
bügün aythan zamanında beri kelirge kerek edi. Biledi da meni vokzalda saklap turğanımı. Ne arı-beri
burup küreşseñ da, boluşu va bir edi – ol maña da,
maña aythanına da alay ullu mağana bermeydi. Alay
ese va – har ne da boşdu.
Ho, bolsun. Köpge deri kozutup küreşmegeni üçün da
sav bolsun. Kördüñ da, şuöhum, ol sen hatasın eslemegen
Zaynafıñı? Aytmağanmı edim da men saña – burma
mıña bıllay bir ullu es dep? Küreşme bolmaçı umutladan şeşa kala işlep dep? Men aythanña es burmağan
ediñ da – bar endi üyüñe, burunuñu salındırıp, eşegi
cardan ketgen tavlu kibik. Alay kerek edi saña – bar,
avtobusla tohtağan cerlede suvukdan kata süyel, sakla, kaçan kellik bolur dep. Üyge keçe ortasına ceterse,
anaña, egeçiñe, sabiylege ne sıltav eterse ansı – ala,
kaçan keledi işden dep, kayğı etip, seni saklap
turadıla da. Teli, birda bolmağandan arı, sağat carımdan ketseñ edi va. Ol zamanda okuna añılamağanmı ediñ da anı, bayam, saña ne aythanın ertte okuna
unutup koyğanın, kelmezligin, seni,sabiyniça, aldap
koyğanın? Sen a, sılhır, suvukdan kata, üç-tört
sağatnı vokzalda çüyelip turğansa. Ol a cılı şahar
fatarda çay içe!..
Ma ol halda, cavunda cibigen kamiçi bla tüygenley, avur sözle bla kesi kesimi tüye, bara edim üyge.
Bara edim men, suvukdan kata, kav-kav ete…
16
Yanvar ay ötgendi, şöndü fevralnı ortası bola
keledi. Zaynaf bla arabızda halla, bayam, bolurğa da
kereklisiça, cokğa kete bara edile – men aña söleşmegenme, ol da – uğay. Tapdı har ne da, tüzdü – ol da
meni kozuthanın, soza turmay, koydu, men da, kereksizge terilip aylanmay, tınç-ırahat caşağanlay
turama…
Kün da kün – başha künlege uşaş. Sağat onbir
bola, har zamandaça, Roza keldi da, TASS bildirgen
haparlanı tavçağa köçürüp keltirdi. Beş-altı haparçık, kesleri da bir bek mağanasızla – Altayda kolhozladan birinde traktorlanı cañırtadıla,
Zaporocede bir brigada duniya seyirlik işlerge söz
112
beredi, A. A. Gromıko Afrikada atın hazna adam da
eşitmegen bir kıralçıknı keleçisin konakğa
alğandı dep, kalğanları da ol halda.
Okup boşap, Rozanı çakırama da, aytama:
– Roza, bügün nek ese da sen bir tuzsuz-mağanasız
haparla keltirgense, kesleri da asırı azçıkdıla.
Artdarak cañı da, mağanalı da haparla kelirle,
aladan bir zatla koşsañ, igi bolluk edi.
– Zamanım cokdu, men ketip barama.
– Kayrı?
– Caş tölü beriv eteme elektrokerekle hazırlağan zavoddan.
– Sen a nek?
– Redaktor menme da – andan.
– Kalay?
– Tahir solurğa çıkğandı. Men anı orununa
işleyme.
– Kemal a kaydadı, ol kalıvçu edi da Tahirni
orununa?
– Andan haparım cokdu. Elmırza maña aythandı
da, hazırlayma caş tölü berivleni.
– TASS bildirgen cañı haparlağa va sora ne
onov?
– Da allıñda turadıla da – oku da, ber diktorğa.
– Da mında hazna zat cokdu sora va.
– Boladı. Maşok bla bir bolmasa da, cetedi, bir
zatla bolsunla ansı, degendi Elmırza.
– Sora elt da, kesine ber.
– Bek ahşı, – dep, ullu ırazı bolmay, erinçiklerin da çüyeltip, Roza keltirgen zatçıkların alıp,
çığıp ketdi.
Bir minutmu ozğan bolur edi, telefon zıñırdadı.
– Mağomet! – dep, Petya kolun «oğarı», kullukçula taba sozdu, ol edi da çolpunu alğan.
Elmırzağa barama. Koridorda Rozağa tübeyme, ol,
çuruk tabançıkları bla tarh-turh ete, meni taba kararğa küsegen da etmey, ötüp ketdi.
– Ne bolğandı? – dedi, har zamandaça, sabır söleşe, Elmırza.
– Bilmeyme. Ne bolğandı da? – dep sordum men da.
– Sen TASS-dan kelgen haparlanı okurğa unamaysa dep kelgendi Roza.
– Anda okur zat cokdu sora va – kuru tuzsuz-mıstısız zatla. Tohta bir kesek, alıka erttedi, cañı,
113
mağanalı haparla da kelirle desem, cokdu zamanım,
men beriv hazırlarğa barama deydi. Bıla da bollukdula dey eseñ – oku da, kol sal da, iy. Maña andan
cetgen cokdu.
– Birinçiden aythan zamanda, – dep başladı Elmırza sabır, kullukçu hal alıp, – mında tuzsuzmıstısız zatla bolmazğa kerekdile, nek degende bu
haparlanı Bitevsoyuz radionu bla TASS-nı korrespondentleri hazırlap iygendile, TASS degeniñ a – basma
canı bla pravitelstvonu agentstvosudu. Sen anı bilgen iş etemise?
– Bir zat a eşitgenme, – dep, «çimdidim».
Elmırza haparlağa köz cetdirip çıkdı.
– Bu haparlada Sovetle kıralını caşavunu üsünden aytıladı da, biz a radioğa tıñılavçulağa alanı bildirirge borçlubuz. Politika-camavat berivleni
tamata redaktoru, kommunist – kıralnı caşavuna es
bururğa küsemegeni, anı tuzsuz-mıstısızğa sanağanı bek seyirdi. Seyir-alamat, teyri…
– Kel, kereksiz dop-dopnu koyayık. Sen – kıralnı da, anı caşavun da bek süygen, har neni da tüz
añılağan bir adamsa. Alay ese va – al da, okuğan
da et, kol da sal, radio bla berigiz dep, kesiñ da baş
redaktor uşaysa da.
– Men saña hını söleşmeyme, sen da ozma hatdan!
Hav, men baş redaktorma, anı sebepli va, TASS bildirgen haparlanı okup, alanı diktorlağa ber! Mından
arısında da alay ete tur. Añıladıñmı men aythannı?
– Cañı haparla bla meni artallıda işim cokdu, alay ese va – TASS-nı bu haparları bla da. Sen baş
redaktorsa, süye eseñ, – kesiñ oku, süymey eseñ – cañı haparlanı redaktoruna buyur. Añıladıñmı men
aythannı?
– Alaydı da, sen men buyurğan işni eterge unamaysa
da?
– Unamayma! Bar da tarık süygen ceriñe!
– Ne eterigimi men kesim bilirme, ol seni işiñ
bolmasın! Unamay eseñ – ahşı.
Men Elmırzanı kabinetinden çığıp ketdim.
– Ne bolğandı? – dep sordu Petya, meni kanım buzulup turğanın eslep.
– Ket, ot tüşsün üylerine! – dedim men, tözalmay. –
Elmırza, Rozağa ariv körüneme dep, işin tıñılı
eterge koymay, men seni atı aytılğan curnalist eterikme dep, alay küreşedi. Tahir solurğa ketgenley,
8 Huçinalanı Muhammet
114
anı orununa korrespondent salmay, Rozanı salğandı.
Ol a, zamanım cokdu dep, maña TASS bildirgen haparladıla dep, bir boş zatlanı kötürüp keledi. Nege
kerekdile ol zatla barı da maña? Cañı haparla bla
bara esele TASS bildirgen haparla da – sora ala bla
meni ne işim bardı? Sen da okuymusa alanı?
– Okuyma.
– Har zamanda da alay bola kelgendi, – dedi Azamat
da.
– Nek sora va? – dedim men. – TASS bildirgen haparla cañı haparlanı bir kesegi esele, cañı haparlanı
redaktoru karasın alağa da.
– Ala politika canı bla ullu mağananı tuthan
haparladıla, – dedi Azamat, – propağanda redaktsiyanı
tamatası alağa kesi köz cetdirirge kerekdi.
– Ol boş hapardı.
Bu kezivde telefon zıñırdadı. Petya çolpunu aldı
da, kolun biyağı «oğarı» canına burup:
– Mağomet – Zamankulovha! – dedi.
Bardım. Elmırza da anda edi.
– Oltur, Mağomet, – dedi, har zamandaça, sabır söleşe, Zamankulov, salamlaşhandan sora. – Ne bolğandı
saña? Elmırza men aythannı eterge unamay tohtağandı, TASS-dan kelgen haparlanı okurğa unamaydı
deydi. Alaymıdı?
– Alaydı.
– Da kalay boladı da alay? Sen kıral kullukdasa da, Elmırza – baş redaktordu, sen a anı kolunda
işleyse, tavça aythanda.
– Maña keterge bollukmudu? – dep, Elmırza
kötürüldü.
– Oho, sen bar, – dedi Zamankulov. Sora, meni taba
burulup: – Ayt bir zat, – dedi.
– Zeytun Tamukoviç, – dedim, – men nek ese da süymeyme meni teliçikge sanap tebiresele.
– Ol degeniñ?
– TASS bizge iygen haparla – ala bizni radiobuz bergen cañı haparlanı bir kesegiça baradıla, meni ala
bla artallıda işim cokdu. Alanı radionu tilmançı, tavçağa köçürüp, cañı haparlanı hazırlağan
redaktorğa berirge kerekdi, ol a, alanı okup, cañı
haparlanı barı bla birge baş redaktorğa berirge kerekdi. Baş redaktor a, başha berivlege karağanı
kibik, cañı haparlağa da karap, radio bla berirge
erkin eteme dep, kol salırğa kerekdi. Bitev ol zatla
bla va meni bir türlü işim cokdu. Alğın, har tilde
115
ençi baş redaktor bolmağan zamanda, malkar tilde
berivleni siz kesigiz, predsedatelni zamestiteli,
okuğan zamanığızda, alaysız da işigiz köp edi da,
propağandanı redaktoru sizge boluşhan etivçü edi –
TASS bildirgen haparlanı okup, kol salıvçu edi
baş redaktornu orununa. Endi va malkar tilde ençi
baş redaktor bardı, kesigiz bek igi bilesiz, iş alay
köp da tüyüldü – malkar tilde radio bla barğan bitev da berivleni, ol sanda TASS-nı haparların da, kesi
okusun. Ahşı, ol duniya seyirlik cazıvçudu deyik,
şöndü ol bir alamat roman caza turadı deyik. Alay
ese, tilegen etsin menden – Mağomet, boluş maña, iymanıñ hakına dep. Boluşurma, ol, tüzün aythanda,
alay ullu iş da tüyüldü. Ol a: «Men naçalnikme, men
aythannı et, etmey a bir kör!» – derge küreşedi. Baş
redaktor esem, men aythannı kim da nek etmeydi dep.
Körsün bir, bolallık ese…
– Kim biledi, TASS cibergen zatla cañı haparlanı redaktsiyasını üsü bla barsınla degeniñ tüz
okuna bolur, alay sen kesiñi adepli cürüte bilmegeniñ – ma oldu iş. Sen, terk okuna kızıp, adamnı
namısın sındırıp, hını söleşip tebireyse – ol igi
tüyüldü.
– Men aña hını söleşmegenme, namısın sındırırğa da küreşmegenme.
– Ol a sen kuru anı namısın sındırırğa küreşgeniñ bla da çeklenmegense deydi.
– TASS-nı namısın da, pravitelstvonu namısın
da sındırırğa küreşgenme, alaydı da?
– Hav, alaydı aythanı. Ne da bolsun, sen tüz tüyülse,
Mağomet. Alay eterge caramaydı – bir zat bolğanlay,
sen asırı da ullu zatlanı üslerinden söleşip başlaysa,
bılay sansız etgença. Alanı onovları bizge cetmegen
zatlanı üslerinden da. Ol col sen letuçkada kozğağan
kavğanı öçültür üçün, bilemise, men kallay bir
küreşgenme. Aytdırmay koymay eseñ, söz alay okuna
salınñan edi – Misirovnu partiyada, bıllay cuvaplı
işde da koyarğa bollukmudu dep. Sen a biyağı!.. TASS
cibergen haparlağa tuzsuz-mıstısızdıla derge kalay
caraydı? Caramaydı da alay! Alaysız davlaşalmaymısa Elmırza bla? Elmırza bla davlaşırğa da kerek
tüyüldü. Biz barıbız da davlaşıp tohtasak, anı nesi
igidi? Kesiñ sağış etçi anı üsünden.
– Da…
– Tohta. Kel, bılay eteyik. Men senden bir zat tileyim. Sen ol men tilegenni eterikmise?
– Eterme, kolumdan kelse, Zeytun Tamukoviç.
– İgidi sora. Meni tilerigim – TASS-dan kelgen
haparlanı okuy tur, birda bolmay ese, ay çaklı bir
zamannı. Artdarağ’a, bügünñü kavğa unutulğandan sora, ol işden men seni boş eterme. Ohomu?
– Ne eteyim da – siz tilegenden arı…
– İgidi sora. Dağıda bir tilerigim senden – obkom, pravitelstvo, TASS degença, allay sözleni boş,
kereksiz cerlede ullu sağına turma, añılaymısa?
Kamanı tap cürütmegen caş kesi kesin caralı etip
koyarğa bollukdu. Añılaysa da?
– Zeytun Tamukoviç, ayıp etmegiz ansı, men da sabiy
caş tüyülme, eki cıyırmağa cete keleme, kalay
alay ese da, alıka da partiyadama, partiyada bolmasam
da, SSSR degen demeñili kıralnı adamıma, anı sebepli va gitçelikden beri da avuzumu açardan alğa,
kesime tap bolsun dep, sağış ete üyrenmegenme. Ol
iş telilik ese da, meni akılımda bolğannı aytadı
tilim da, men kesim da alay bolurun süyeme. Oldu meni
caşavumu tuturuğu.
– Sen meni tüz añılamağansa, Mağomet! İynan sen!
– Ayıp etmegiz sora. Keterge erkin etemisiz?
– Ol men aythança kelişdik da?
– Ahşı, okuy turayım.
Çıkğanlay okuna, kesi kesime kuturdum, tamatağa bet etip, uğay dep tohtamağanım üçün. Endi
ua kalay kirsin adam Elmırzağa TASS-dan kelgen
haparlanı alırğa, el bedişligi bolmay? Kuyruğun
az çık tutup tohtamaz!
Kirip, zat da aytmay, haparlanı alıp, ketip barğanımlay, ızımdan Elmırzanı:
– Ma alay etseñ edi va allından okuna! Ansı:
«Süymeyme! Etmeyme!» – dep. Seni süygeniñi-süymegeniñi mında kişi sormay uşaydı da! Süyerse da, alay
süyerse, teyri…
Men artha kaytıp, kağıtlanı, çap dep, stolğa
urdum da:
– Süymeyme! Bar entta tarık! – dep, çığıp ketdim. Tüzünley Zamankulovha kirdim.
– Ayıp etmegiz, Zeytun Tamukoviç, alay men TASS-dan
kelgen haparlanı okuruk tüyülme. Elmırza halnı
tüz añılamağandı. Kesi okusun – karını avruruk
tüyüldü! – dep, çığıp ketdim. Men kişini da nasiyha-
tına tıñılarğa süymey edim. Ma-a, Elmırza kuvulup
baradı, söleşsinle ala, süygenleri kadar. Ete bersinle,
ne eterik esele da – andan maña cetgen cokdu!
117
– Kuydumu artıña çibici Zamankulov? Kuyruğuñu kötüre turlukmusa entta da? – dep tübedi
maña Petya, har zamandaça, oynay-küle. Biz, propağandada işlegenle, köpnü körgen börüle, alaybız – boş
zatçıklanı bir ullu hata sunup, cilyap aylanmaybız.
Da ne – caşav degeniñ allay seyir zatdı, teyri, har
ne davur-mavurğa da ullu mağana berip barsañ – cüregin eki atılır. Kim biledi, üçübüzden biribizni,
kerti okuna da, ırbınña kısıp, oñubuznu alıp
tohtasala, bayam, kalğan ekibiz aña boluşlukğa
çabışırğa bolurbuz. Arı deri va oynarğa, külürge
da boladı.
– Alanı keslerin da, çibicilerin da tügüm kibik
da körmeyme! – dedim men.
– Kerti okuna, ne dedi? – dep sordu Azamat. – Tamatala – ala, ne deseñ da, tamataladıla. Eşitgense da
«Ayıv bla kertme aşama» degen nart söznü?
– Alan, kerti okuna da, Zamankulov bıllay bir
korkak nek bolur? Karayma da, ol Elmırzadan
okuna korkadı, – dedim men.
– Stalinni zamanından kalğanla barı da allayladıla – korkunñanla, – dedi Petya.
– Carlı kıralıbız, – dedi Azamat. – Ne zamanda
da bizge onovnu duniyada bolmağan akılmanla, aythılıkla etedile, ansı halknı caşav turmuşuna es bururça, bir boş – akıllı, esli adam tüşmey baradı.
– Eşitmegenmise da «Har halknı da onovçusu kesine uşaş boladı» degen söznü? – dedim men. – Biz
kesibiz, koylağa uşaş, har nege da tözüp tura esek,
sora bizge, koylağa, sürüvçü kerekdi da – duniyada
bolmağan akıllı da, seyirlik da adam. Biz kesibiz
adamla bolalsak, onovçularıbız da bolurla adamla.
– Kayda ne bolsa da, bizde va, Kabartı-Malkarda,
ömürde da bolluk tüyüldü bir zat da! – dedi Petya.
– Ayhayda, bolluk tüyüldü, – dedim men kerti
kölüm bla okuna, – sen kesiñ adam bolalmay, koylay
kalıp tursañ!
– Sen şo kaplan okuna bol – ne eterikse Temircanovha okuna deyik, – dedi Petya, meni alay aythanıma, bayam, ullu ırazı bolmay. – Ullu üy savlay da anı
adamlarından toludu. Sen a kimse? Uf degenley, cok
bolduñ da kaldıñ! Alay tüyüldü deçi. Ol, appanı canı, şaharnı cartısın da satıp, bügün da hayt
dep aylanadı, seni kıralıñı, zakonuñu da tügüne
körmey.
– Koy bolurğa süymey eseñ – şişlik bolur-
118
sa! – dedi Azamat da, bılay tap aytalğanına kuvanıp. – Temircanov a seni, karap karağınçı, kabadı da koyadı.
– Anı va alıka körürbüz! – dep, men da dördençigimi köpdürdüm. – Meni kabama dep, karılıp
kalırğa da bolur!
– Seni kibikleni köp körgendi – birda korkma, karıllık tüyüldü. Colda töñerep turğan
taşçıknı urğanlay, bir urğanlay, Mırzabekovnu çartlatıp iygenni saña da ceter karıvu, – dedi
Petya. – Ol şöndü, boş, unutup turadı seni, asırı
gitçe zatçıksa da. Sensiz da köpdü anı cumuşu – ol
şöndü Kılıçbiy kabakda üy işley turadı. Alay,
kamamay, ayak tüplerine tüşe, gap-ğap dep, ürürge
küreşgençik etip, erikdirseñ – kabıp koyarğa da
bollukdu.
Telefon zıñırdadı. Biyağı Petya çolpunu aldı.
– Mındadı, Vladimir Zamahoviç. Ahşı, – dep, çolpunu cerine saldı da, külgen da etip, meni taba karadı. – Bar, saklap turadı seni!– dep, kıçırğan
okuna etdi. – Ay, anañ bergenni aşağan a, unutup
koydum da sorurğa – Misirovnu bişiripmi, kuvurupmu bereyik dep. Ho, alaylay okuna bar da kal – bir
bek açıvlanıp turğanña uşaydı, kabar da koyar.
Men predsedatelge tebiredim, Petya bla Azamat a,
dağıda bir zatla canşay, ızımdan küle kaldıla.
Temircanovda Elmırzadan sora kişi cok edi.
Bayam, Zamankulov, harip, kanı kartıkğa sıyınmağan baş redaktorun tıyalğan bolmaz edi da, ol a,
ma-a, predsedatelge çabıp kelgendi. Men kirgende,
Elmırza kıstavdan ne ese da bir zatla ayta tura edi
Temircanovha. Meni körüp, tohtap kaldı. Men, salamlaşıp, eşikden arı eki-üç atlam etip, süyelip
tohtadım – maña burunları süyünüp çakırmağan
uşaydıla da meni, sora, barıp, kavşalıp, katlarındamı olturluk edim.
– Siz TASS bildirgen haparlanı okurğa unamay
nek tohtağansız? – dep sordu Temircanov. Kereklisiça, tap söleşirge küreşgenlikge, açıvlanıp turğanı
ua avazından bek igi eslenedi.
– Ol iş meni borçum tüyüldü da – andan, – dedim.
– Kimni borçudu da sora?
– Cañı haparlanı redaktorunu bla baş redaktornu.
– Kayda aytıladı alay a?
– Ne bileyim da. Aytılmasa da, alay bolurğa kereklisin añılağan kıyın tüyüldü da.
119
– Biz añılamasağ’a alay bolurğa kereklisin?!
Men cuk aytmadım. Da sen zat añılayalmay eseñ –
men a ne eteyim da degença.
– Propağandanı kabartı tilde redaktsiyasını tamata redaktoru Yevgacukov okuydu TASS bildirgen haparlanı, malkar tilde tüzda allay tamata redaktor a
nek okumazğa kalğandı, anı artık erkinlikleri
nek bolurğa kerekdile? – dedi Elmırza.
– Propağandanı kabartı tilde redaktoru okuy ese
TASS bergen haparlanı – ol anı kesi işidi. Bayam, baş
redaktor tilegen bolur da, okuydu, – dedim.
– Sizden a baş redaktor tilemegenmidi? – dep, «çimdip» sordu Temircanov.
– Uğay, tilemegendi. Ol bu işni maña, buyruk
berip, alay etdirirge küreşe edi.
– Ol a sizni kölügüzge uşamağandı. Siz baş redaktornu buyruğun caratmağansız da, ol işden kesi
kesigizni erkin etgensiz, alaymıdı?
– Alaydı. Men süymeyme, tiler orununa, buyruk
etip, küç bla maña bir zat etdirirge küreşip başlasala. TASS bildirgen haparlanı okuğan – meni
işim tüyüldü.
– Neçik igi bilesiz siz kesi işigizni! – dedi, biyağı «çimdip», Temircanov.
– Anı, Vladimir Zamahoviç, ullu hatası bardı
dep, men bilmeyme, – dedim. – Adam kesini işin igi
bilmese – oldu aman ansı.
– Kimdi ol kesini işin igi bilmegen?
Bayam, maña bir tapsız zat aytdırırğa küreşe
bolur.
– Azla cokdula işlerin igi bilmegenle. Kaysı
birin sanap aylanırıksa.
– Kıshası – siz, baş redaktornu aythanın etip,
işlep turlukmusuz? – dep, andan arı tözalmay, adeplik degen mağanasız zatnı biyarı bırğap, hını sordu
Temircanov, beti da türlenip.
– Men bek tap işlep turama, kulluğuma tiyişli
borçlarımı da başhaladan osal tolturmayma, – dedim,
kıza tebiregenimi da seze. – Alay ne baş redaktornu,
ne bir başha birevlenni kölüne ne kelse, anı etib’a aylanırık tüyülme – ol zatha men borçlu tüyülme.
Temircanov knopkağa basdı, olsağat sekretar
kız kirdi.
– Zamankulovnu beri çakırğız! – dedi Temircanov.
Keldi Zamankulov da. Erinleri kısılıpdıla – ol a
120
anı bek kayğı etgenini belgisidi, alay kesi va ne
zat üçün çakırılğanın bilmegença eterge küreşedi.
– Siz keterge erkinsiz, – dedi, meni canıma köz
cetdirip, Temircanov.
Ketdim.
– Kara, sappa-sav kaytıp keledi! – dedi, oynarğa
küreşe, Petro.
– Alay ese – men koy tüyülme, şişlikge caramayma! – dedim men.
– Koy tüyül eseñ, telefon bla söleş – 2–39–96.
Ol Zaynafnı telefonu edi.
17
Tünene halım Zaynafha söleşirça tüyül edi. Bügün a bayrım kündü. Ol halkda cürügen sözden – «Baş
kün – kıyın kün» degenden – bizge, radiocurnalistlege, cetgeni cokdu. Bizde bek kıyın kün – ol bayrım
kündü. Ol kün berivleni hazırlağan cerlede – studiyalada, apparatnıylede bolğan kara katışdı,
dığalas – sav ıyıknı işlerine sansız karağan
curnalistle bügün, soluv künleni allında, duniya bla
bir işlerin tamamlarğa küreşedile. Birle soluv
künlede barlık berivlerin hazırlaydıla, birsile
studiyada cazdırırğa tört-beş adamnı çakırğandıla, korrespondentle bügün iñirde berillik cañı
haparların, reportacların hazırlarğa cer tapmay,
arı-beri çabıp aylanadıla. Erttenli beri üç da studiyanı literatura, el mülk, caş tölü berivle hazırlağan redaktorla biylegendile da, kişini da katlarına
koymaydıla.
– Beş minutdan köp turluk tüyülme – eki minut
söleşgenni «Reportördan» plönkağa cazdırğandan
sora işim cokdu. Ohomu? – dep küreşedi korrespondent. – Bügün cañı haparla bla berilirge kerekdi.
– Alan, başımı avrutmaçı, men kesim da keçige
turama – körmeymise studiyada olturup turğan adamlanı?! – deydi redaktor, andan da katırak söleşmez
üçün, kesin küçden tıya.
– Olturma koy alanı, hazırlana tursunla. Beş
minutnu içinde men boşap koyarıkma!
– Körmeymise da – bizni muzıkağa tıñılay turğanıbıznı?! Ne tukum adamsa sen?
Korrespondent, boyunun sozup, başha apparatnıy121
ge baradı. Studiyanı biylep turğan redaktor korrespondentni koyğan da eter edi, toğuz-on minutdan ol
işin boşarığın şart bilse edi, alaysız a, koysa,
ol a terkden boşamasa, sora anı da kalay kıstağın?
Izından a dağıda bir redaktor aşıkdıradı – ne
mıt-mıt etip küreşese erttenli beri, boldu, ket, meni
berivyum şabat kün iñirde barlıkdı dep.
Bizde bu halnı igi bilgenim sebepli, men bayrım
künñe bir işimi da koymavçuma, bu col bolalmağan edim ansı. «Erkin tavlu» kolhoznu partorğanizatsiyasını sekretarı Tokalaylanı İsmayıl aythan
zamanında gevyurge kün kelmegen edi da, tünene va men
anı «Kolhoz caşav» degen rayon gazetni redaktorunu
boluşluğu bla okuna, küçden-butdan tabıp, bügün
beri kelirça etgenem, bir kesek tırman da etip, sözüne
kertiçi bolmağanı üçün. Şöndü va ol meni stolumu
artına olturup, radio bla aytır zatlarına üyrenip
küreşedi – men, cazıp, hazır etgen zatnı okup. Anı
söleşgeni ıyıh kün iñirde radio bla berilirge kerekdi. Sekretar a tıñılı okuyalmaydı. Birinçi
klassha cürügen sabiy kibik, söznü ekige-üçge bölmey, okuyalmaydı…
Şöndü Azamat bizni «Hoca» degen mashara radiocurnalıbıznı hazırlay turadı, bu curnalnı Azamat
kurağan da kesi etgendi, hazırlarğan da kesi etedi.
Başha, egizle kibik, bir birlerine uşaş, bizni mağanasız berivleribizni katlarında «Hocanı», caşavda bola turğan tapsız işle bla küreşgen berivnü,
halk arasında namısı-sıyı igida biyik edi. Kağıtla da keledile, adamla telefon bla da söleşedile.
«Hoca» bla birge da Azamatnı namısı-sıyı da ösedenöse baradı. Alaydı da, Azamat kesini «Hocası» bla
birge studiyağa bir suğuldula ese, sora arı kirirge
birda umut etme – ol bolmaçı işdi. İşin boşağınçı,
anı andan kişi da kıstayallık tüyüldü.
Ma anı sebepli, apparatnıyni eşigin açıp, anda
Azamatnı körgenley okuna, adamla, tüñülüp, söz da
aytmay, artha burulup, ketip kaladıla. Ol bügün bir
kesekden «Hocanı» hazırlap boşarığın menden sora
can da bilmeydi. Men aña bek katı aythanma – adam da
koyma, işiñi boşay turğanıñı da kişige bildirme dep. Ma endi va çabıp aylanama studiya bla kabinet
arasında – Azamat ne zamanda boşaydı da, bu sekretar a
kaçan tap okurğa üyrenirikdi dep. Biyağı kabinetge keldim. İsmayıl a, okurğa üyrenir orununa, Pötr
bla tınç-ırahat uşak ete turmaymıdı deyse?
122
– Hazır bolduñmu? – dep sorama.
– Ollahiy, bolalmayma, Mağomet. Kel, koyayık.
– Ne zatnı koyayık?
– Diktorlarığız okusunla da koysunla, ohomu?
– Beri – proğrammağa – karaçı, kalay cazılıpdı:
«Kommunist otçöt etedi».Çerek rayonnu «Erkin tavlu»
kolhozunu partorğanizatsiyasını sekretarı Tokalayev
İsmayılnı sözü». Sen kesiñ radio bla söleşme da, teyri, meni başımı taydırırla! Alçı, bir okup kör.
Birinçi betni ol bir kesek okuğan kibik da ete
edi, ekinçide va tireldi da tohtadı. Men ne bek küreşsem da, anı «adam» etalmazlığımı añıladım.
Alay kesine va: «Okuy tur», – dedim da, Elmırzağa
bardım.
– Elmırza, – dedim. – Tokalayev, partorğanizatsiyanı
sekretarı, tavça okuyalmaydı. Radio bla anı söleşgenin berirge oñ cokdu. Anı sözün diktor okup koysa, bolmazmı?
– Radioğa tıñılağanla va ne aytırla? Tokalayev
tavça okuy bilmey edi da, anı sözün diktorğa okutabız derikmise?
– Da sora ne eteyik da?
– Berivleni alğarakdan hazırlay tururğa kerekdi, Mağomet, tiyişlisiça.
– Beriv zamanında hazır edi, anı kesiñ da bek igi
bilese.
– Kağıtda cazılğan – ol beriv tüyüldü.
– Kimni esine kellik edi da sav ıyıknı içinde
partorğanizatsiyanı sekretarı beş bet tolu da bolmağan
cazmanı tap okurğa tüzelallık tüyüldü dep?
– Tüzün bilmey eseñ – planña salma.
– Meni aylık planımı türlendirip, bu berivnü
sen kesiñ koşmağanmı ediñ da? Unuthanmı etgense? Bizde radio bla partorğanizatsiyalanı sekretarları
az söleşedile, anı üçün obkom bizge tırman etedi dep,
Tokalayevni sözün kesiñ koşhan ediñ da.
– Aythan da bek tüz etgenem, koşhan da bek tüz etgenem. Boş – berivnü zamanında hazırlarğa kerek edi.
Şöndü va men bir zat da etallık tüyülme – halknı
kolunda bolğan proğrammalanı cıyıp, alanı türlendirip, cañıdan üleşip aylanallık tüyülme. Ol
iş meni kolumdan kellik tüyüldü – añılaymısa?
Ana tilinde bir kesek okuy bilmegen – ol partorğanizatsiyanı ne tukum sekretarıdı?
– Ol meni işim tüyüldü. Andan sora da bardıla allayla. Anı sen da bek igi bilese. Kıshası – ne etebiz?
123
– Okurğa kerekdi. Üyret, üyrensin, şkolğa
cürügen sabiy kibik. Ol aña igi ders bollukdu.
– Cetişallık tüyülbüz. Ol artallıda okuy
bilmeydi.
Men kabinetge kaytdım. İsmayıl kağıtla bla
küreşe tura edi, bir zatla kıra, bir zatla koşa.
– Sen bir zat da türlendirme bılada, – dedim men,
kesi kesimi küçden tıya. – Bu kağıtlanı tamatala
okup, kabıl körgendile, mında endi bir zatnı da
türlendirirge caramaydı.
– Ma bu caş – alamat caşdı, – dedi, caşnı atın
koşhan kağıtha ruçkasın tirey.
– Anı üsünden men seni bla söleşgen zamanda aytırğa kerek ediñ da. Endi va bir zat da türlendirirge caramaydı. Anı koy da, okuğan et, marca. Men
studiya boş bola ese, bir karap keleyim.
Tuvar! Sav ıyıknı içinde eşek da üyrenir edi
ol tört çapıraknı tap okurğa. Kim ete bolur
bıllay buzovlanı da kullukçula? Tav elde tavça
söleşe, okuy-caza bilmegen, kerti okuna da, ol ne
tukum kullukçudu? Bu adamla bla da kalay söleşe bolur? Açıvumdan ayta turama ansı – kesim da bek
igi bileme alanı adamla bla kalay söleşgenlerin
da, kimle alanı kulluklağa suğup küreşgenlerin
da.
Tışına çığıp, tütün da tartıp, kanımı bir
kesek çökdürdüm da, studiyağa, Azamatha kaytdım.
– Men işimi tüşge boşarıkma, – dedi ol. – Tüşden sora kelip kal. Boris Taymazov da bılaylada mismis ete aylanadı – ıçhınıp keterge bollukdu.
Şöndü sağat onbirdi – oneki, bir, eki – sav üç
sağat! Üç sağatnı içinde ol eşek üç çapıraknı
tabırak okurça bolalmazmı?
Köre turama, köre sizni, seyirge kalıp, maña karap turğanığıznı. Kim körgendi şöndügü duniyada
bıllay teli curnalistni, kesi da kayda taphandı duniyanı bek okuvlu-bilimli halkına sanalğan malkar halknı içinde bu mankavnu, burun zamanladan
beri da kaya dorbunlanı birinde cuklap turğannı,
uyatıp, sozup kelmegen ese dep, alay sağış ete, küle
turğanığıznı da bileme.
Boş külesiz – men da çiy teli tüyülme, İsmayıl
kibikle da halkıbızda az tüyüldüle.
Alaydı da, Tokalayev İsmayıl «dorbundan sozulup»
kelgen zat tüyüldü, bizni zamannı har kayda da tübegen «cigitidi».
124
Barıp, entta da bir karayım «cigit kullukçum» ne horlamla boldura ese da.
O-o, da şuöhum a kerti da cigit bolup turadı da – törtünçü çapıraknı okuy turadı!
– Bolalamısa?
– Küreşeme.
– Entta sav sağatıbız bardı. Hayt de, şuöhum,
ayıplı bolmayık.
– YA Allah, ne kıyın işdi bu, andan ese başım bla
tuz tüyer edim!
– Oku, oku. Tavlu elni kullukçusuna tavça
okuy-caza bilgen artık bolluk tüyüldü, – dedim
men, anı boş kağıp uğay, kağıp-soğup okuna.
– Ollahiy, Mağomet, kesim da, senden vyalğandan,
cerge kirlik bolup turama. Tavça okuğan bıllay bir
kıyın iş bollukdu deb’a kimni esine kellik edi!
– Alaydı da, okuy-okuy tururğa kerekdi kesi
tilibizde da.
– Ollahiy, kerekdi, bu kururuk zaman tabılmay-
dı ansı…
– Ho, oku – çırmamayım.
Ol biyağı kağıtlağa kaplandı.
Telefon zıñırdadı. Telefonña bek alğa uzalıvçu Petro cok edi da, aldım çolpunu.
– Künügüz ahşı bolsun! Misirov işde iş tüyülmüdü?
– İşdedi, – dedim. Söleşgen Zaynaf edi.
– Anı bla söleşirge bollukmudu?
– Söleşigiz – ol tıñılap turadı sizge.
– Sora sen senmise?!
– Menme.
– Eşitemise, Misirov, kayrı dump bolğansa sen?
– Bir carı da uğay. Hasaniyada caşayma, Nalçikde işleyme.
– Men seni buvğan eterikme, Misirov. Ne işley
turasa şöndü?
– İşley turama.
– Birda, kıralnı bir kabırğasın kalap boşay tura bolursa. İşiñi koy da, avuzlanırğa kel.
Çakırasa da meni restoranña?
– Meni bügün tüşge barırğa oñum cokdu – iş
koymaydı.
– Ne deyse sen?!
– Hal alaydı. Bayrım kün bizde kıyın kün boladı.
125
– Kerti kölüñ blamı aytasa?
– Kerti aytama.
– Kim biledi, ahçañ cok ese, ayt – men önküç berirme.
– Bardı ahçam da, alay şöndü men işden ketallık
tüyülme.
– Oynağan eteme, oynağan, Misirov, kayğı etme.
Hayda!
Alay aytıp, meni cuvap eterimi da saklay turmay,
çolpunu salıp koydu. Salıp da koyğan bolmaz, carh
dep urğan bolur edi ansı.
Endi va bu teliçikge ne kerek bolur menden? «Köpgen» bolur. Kayrı keterikdi bu dep, umut etgen bolur
edi: tamata da tamatadı, eki sabiyi da bardı – barmağım bla körgüztgen cerge çabıp ceterge kerek uşaydı
da dep. Uğay, appanı can dukkulu, boşuna kokalanıp
küreşese, sen aythan cerlege çabıp aylanırğa meni
zamanım cokdu. Kayda maña allay bir zaman, sen
süygen caşıña colukğunçu, erikdirmegenley, kubultup, seni arı-beri eltip aylanırça. Zamanım cok
bla birge kölüm da barmaydı. Arı-beri çabıp aylanırığım da kelmeydi. Maña, can dukkul, üyge carağan adam kerekdi, ansı cubana tururça topalçık
kerek tüyüldü. Alaydı da, «köpgen» da etme, mından
arısında söleşgen da etme…
Sağat beşlege, başıbıznı tüzda suvğa atarık
bolup, operator da, men da Tokalayevni küçden-butdan
cazdırıp boşağan edik...
18
Kalay seyirlik ötgürdü bu halk degenni akılı – politikanı, caşav-turmuşnu üsünden deseñ da, er kişitişirıv, süymeklik-havlelik degenni üsünden da,
konşu halklanı üsünden da bıllay, duniya seyirlik
kısha çamla caraşdırır üçün, kalay teren akıl,
caşav köllülük, tavkellik kerekdi.
Çamlanı bir kavumları caşavda bola turğan
açıvlu, külkülü da işleni allay bir tüz körgüztedile – alanı köplerin, bir bek tatlı şuöhla içinde
bolmasa, aytırğa okuna caramaydı: bir-birle alanı mağanaların tüz añılamay, kölkaldı eterge,
ol uğay eseñ, keslerin tıyalmay, tüyüşürge okuna
hazır bolup kaladıla. Ma şöndü da Azamat Afrikanı başında buzulğan samolötda bolğan çerkesni
126
haparın aythandan sora, Petya okuna, ol anekdotnu
caratmay, açıvlanıp, igi kesek zamannı ne bla cuvap
eterge bilmey turdu.
– Armeniyanı radiosundan alay sorğandıla, – dep
başladı Petya, bir kesek es taphandan sora. – «Tavlu
kosmonavt bolallıkmıdı?» – dep. «Bolallıkdı, ol
kosmonavtha üyrene turğanını haparın başha tavlu
bilmese», – dep cuvaplağandı ermen radio.
– Ollahiy, ermen radio okuna bile köreme tavlulanı
kılıkların, – dedi, külgen da etip, Azamat. – Tavlu
tavlunu abındırsın ansı, aña bal da, cav da berme.
Bayam, «tavlu tavluğa – davlu» dep anstan aytıla bolmaz.
– «Kommunizm caşav kuralsa, urlav-tırnav degen
zat bollukmudu?» – dep sorğandıla ermen radioğa.
«Uğay, ol zamanña deri çerkesle bar tabılğan zatnı
urlap boşarıkdıla!» – degendi ermen radio.
– Ollahiy, tap tüşse va, urlarğa tavlula da uğay
derik tüyüldüle! – dedi Petya, küle-küle.
Bayam, hov, anı da başha tavlu bilmese! – dedi Azamat.
Bu kezivde telefon zıñırdadı, Petya, tavlulanı
«çibinletgen» anekdotun bölüp, çolpunu aldı.
– Misirovnumu deysiz? Busağat tabayık, – dep,
kolu bla, al çolpunu dep, maña belgi berdi. Stolumda telefonnu çolpusun alama. Seyir-alamat – biyağı
Zaynaf.
– Misirov, gyavur, savmusa?
– Sav bolurma deyme.
– Da sora sen, allay-bıllay, nek söleşmeyse?
– Da sen meni arbazıñdan itle bla kuvğanña
uşay ediñ da, oğese ol zat boş, meni közümemi körünñen edi?
– Seni közüñe körünñen bolur edi, bayam, şaytanla
acaşdırğan bolurla seni. Bismillyahiy de.
– Bismillyahiy!
– Endi va zat körünemidi közüñe?
– Uğay, körüne bolmaz deyme.
– Eşitemise, ayıp tüyülmüdü betiñe – sen meni,
bir tavlu kıznı, bedişlik işlege türtüp nek küreşese? Sen meni izler orununa, nek izletese kesiñi, nek
söleşdirese meni? Kesiñ da kayrı dump bolğansa?
– Bir carı da uğay. Ol col sen telefonnu çolpusun,
carh dep, bir urğan ediñ da, ahımı alıp, alıka da,
korkğandan, abızırap turama. Çestnıy çesnok!
– Çesnoğuñu közüñe körgüztürme men seni! Alı127
ka sen ol iñir üçün cuvap eterge kerekse meni allımda!
– Ne iñirdi endi ol a?
– Unuthanmı etgense – meni allıma çığarğa aythan ediñ da, men Prohladnıyden kaythanda, komandirovkadan?
– Sora va ne edi?
– Kara sen anı dağıda? Men, çiy teli, suvukdan
kata, sav sağat, kuru kesim süyelip, vokzalda anı
saklap turğanma, ol a boş – kelirge unutup koyğandı. Ol zamanda koluma tüşseñ edi – hurttak-hurttak
etip atar edim!
– Seyir-alamat, teyri! Sora kayda saklağan ediñ
da sen meni?
– Kayda-kayda – vokzalda!
– Sen anda cok ediñ.
– Oy, ot tüşsün üyüñe! Sen kayda ediñ?
– Kayda kayda? Avtovokzalda.
– Ne zamanda bolğan ediñ anda va?
– Altını carımından cetige deri, – dedim, teyri,
turğan a segizge deri okuna bolur edim, deyme.
– Ha-ha-ha! – dep, külgença etdi ol. – Sora men bir
vokzalda, sen a ekinçide turğanbız, suvukdan kata.
Ma saña anekdot!
– Prohladnıyden avtobusla bazar katına avtovokzalğa keledile da? – dep sordum men.
– Taksile va temir col vokzalğa keledile! Men taksi bla Nalçikge altını carımında kelgen edim.
– Da men a kaydan billik edim seni taksi bla kelgeniñi?
– Misirov, tüzün aytçı – öpkelep, anı üçünmü tas
bolup kalğansa?
– Uğay, – derge küreşdim men, – boş, bayrım kün
meni, kerti okuna da, tışına çığar amalım cok
edi. Elden adam kelgen edi da, anı radio bla söleşdirirge kerek edi. Sen a, men añılağandan, bir bek
aman açıvlanñan bolur ediñ deyme. Sora men ne eterik
edim da?
– Eşitemise, kerti aytama, ol col saña açıvlanñanım alıka da ketmegendi, sarıvum kaynap turadı – saña bir dert cetdirirge kerek edi, alay ne eterge
bilmeyme ansı. Seni akılıña va bir zat kelmeymidi?
– Allay bir sağış etip tururça, kıyın iş tüyül
uşaydı da ol. Kel, ma bılayda coluğayık de da ol
teli Misirovha şöndüçük okuna – ol a, akılımı
128
tıyarıkdı, çabar da barır, sorsala va – işde cok!
Künün berirle, teyri. Alay etseñ, kölüñ keñmezmi?
– Künün berirle degen – ol boş zatdı. İşden
kıstarğa bir amal tabılsa süyerik edim ansı.
– Teyri, ol a kıyın işdi, Zaynaf İshakovna.
– Ho, amanña, caravsuzğa atı çıksın, birda
bolmay ese, – ol gyavurğa ayt – on minutdan «Vostok»
allında bolsun, men anı saklap turlukma. Ohomu?
– Oho.
– Hayda sora.
– Hayda.
Meni kiyinip tebiregenimi körüp, Azamat ırazı
bolmadı:
– Sora kaçhanmı etese, korkak? Bir eki-üç
kere tüyüle barsañ a, bolluk edi.
– Üyrenñen et bir kesek, ansı erikgen eteme, seni
bla oynasam – ayak tireyalmaysa.
Kerti okuna da, Zaynaf meni kinoteatr allında
saklap tura edi. Uzakdan okuna, meni eslep, cumduruğun körgüztüp canıdı.
– Sozup kelgenme ol teli Misirovnu saña, – dedim
men, anı katına cete. – Bılayda okunamı tutdurup
koyayım koluña, oğese ırbınñamı elteyim?
– Bılayda okuna ber da koy beri – mından arı
men tözallık tüyülme! – dep, kele kelgenley, kerti
okuna da, bığınıma cetdirmeymidi deyse!
Carağan cetdirsele, kinolada bir etivçüdüle,
allayın men da, bığınımdan tutup, ov-şav ete, guppuş boldum. Bayam, meni tüye turğanlarına halk es
bura başlağan bolur edi – ol, abızırap:
– Ne etese, ot tüşgen? Halknı cıyasa! – dep, şoş
kıçırdı.
– Sora sen kalay suna ediñ da? – dedim men, soluvumu «küçden-butdan» ala. – Kün ortasında, duniya
karap turğanlay, sen, adamnı öltürüp, kutulup
ketergemi umut ete ediñ – kişi da boluşmaz, tıymaz
dep? Aythan edim da men saña, bir ırbın taba elteyik
dep.
– Ov künüñdü, Misirov! – dedi Zaynaf da, sarıvunu kaynağanın tıyalmağança. – Bar allımda!
– Taphansa telini! Öltüre eseñ – bılayda öltür,
halk karap turğanlay, cigitça öleyim.
– Aman adam cigitça ölürge tiyişli tüyüldü!
Bar, gyavur!
– Men gyavur tüyülme, musliymanma, alhamdulillya!
129
– Artda körürbüz kim bolğanıñı. Şöndü va –
hayda, tebire!
– Kayrı, Zaynaf İshakovna?
– Ahır soluvuñu kayda alırğa süye eseñ da, –
arı!
– Men da, har ahşı adamça, Ata curtumu kölüm bek
tarthan cerinde ölsem süyeme.
– Kaydan tabayım da men saña allay ceriñi? –
dedi kerti kölü bla okuna Zaynaf.
– Nesin izlep aylanasa da munu, alay uzakda tüyüldü.
Men taksi tutdum da, Dolinsk taba tebiredik. Kurort tiyresinden ötgenden sora, tüşdük. Taksi artha
ketdi. Ak-Suvğa barğan colda maşinala arı, beri
da, şuvuldap, kar buku ete, oza edile.
– Kayrı keltirdiñ sen meni, Misirov? – dep seyir
etdi Zaynaf.
– Bılayı Malkarnı em ariv cerlerinden biridi,
Zaynaf İshakovna, – öltürmey koymay eseñ – öltür,
men hazırma. – Sora, oynamay: – Ma mında, Dolinskde,
edi Tav ASSR-ni Malkar okruğunu arası.
– Tav ASSR degeniñ?
– Ertte, Sovet vlastnı al cıllarında, bolğandı
allay avtonom respublika. Malkar da, Kabartı da,
Karaçay da, Düger da, Çeçen da, İñuş da anı sanında
bolğandıla, har biri da kesi allına ençi okruğ bolup.
Malkar okruğnu arası Dolinskde edi.
– Seyir hapar aytdıñ da. Endi va nekbiz bılay – başha-başha?
– Ol uzak hapardı. Kel, andan ese sırt başına
kötürüleyik – andan Nalçik da, Hasaniya da alamat
körünürükdüle.
Kar ullu tüşüp edi, Zaynafnı ayaklarında başlı çurukları bar edi da – hata cok edi, meni ızımdan kele edi.
– Eşitemise, Misirov, sende bet degen, özdenlik degen zatladan bir burhu kibikdamı cokdu? – dep sordu
Zaynaf, tohtap.
– Caş zamanımda, teyri, bir zatla va boluvçu edile, alay bügünñü duniyada allay, ömürle karañısından kele kelgen eski zatla ullu kerek tüyüldüle
da, tura bolurla ala da Ammakanı kübür kıyırında,
diplomum bla birge atılıp. Ne edi?
– Allay zatçıklanı anda-sanda birgeñe ala
tur, marca! Birda bolmay ese, kız bla tüberge bara
eseñ – koluñu ber!
9 Huçinalanı Muhammet
130
– Keçginlik, madam! – dep, men, bir sekirgenley,
anı katına tüşdüm da, kolumu uzatdım.
Duppur başına mindik. Anı üsü, baltuz kibik,
çımmak-ak kar bla cabılıp edi. Zaynaf, avuzu
açılıp, tabiyğat kuduretine karaydı. Enişgede
biz barıbız da süygen Nalçik şaharıbız körüne edi,
ol da, kesibizge uşaş, dördenin alay bek kötürmegen,
alay namısın-sıyın da saklay bilgen bir süydümlü
zatdı – kökge cetgen biyik üyleri cokdu, calanda anda-mında bir kesek biyigirek üyle körünedile
ansı, alay ala da artık biyik tüyüldüle, mından
karağanda, çık turğan sirnek toplağa uşaydıla.
Bir kesek oñ canına karasañ a, Baramtanı Nartiya
tavnu eteklerine örlep barğan üyleri eslenedile.
Alay ala, ne bek küreşsele da, Nartiya başına ne hazna çığalsınla – caşav üylege ol asırı avur işdi.
Nartiya tavnu üsün ağaç basıpdı da, ol, karalıp,
künçığış canında köknü igida kesegin cabıp süyele edi. Anı kabırğası bla va, enişgeden örgege deri,
ak ız bara edi – ol kanat colnu ızıdı. Iz boşalğan
cerde va, örgede, «Sosuruknu» başı körünedi. Başnı içi restorandı. Nartiya tavdan oñ canına karasañ a, bek alğa uzakda bizni tavruhlada aytılğan
ak tavlarıbız körünedile. Bılaylada va, üyleri
Nartiya tavnu katında say duppurla üslerine cayılıp, Hasaniya eli!
Kalay ariv atı bardı bu tavubuznu – Nartiya – Nartuya? Nartla vyası. Burun mağanasın esge alsañ a – Nartla kıralı. Alan, ol nartla degenleri va, boş, tavruhlada sağınılğan zatla bolup kalmay, bizni, kerti
da, ata-babalarıbız a bolmazlamı? Nartla degeniñ – ol
kün balaları degendi dep, köp da alimle alay aytadıla. Türk halkla va burun zamanladan beri da Sıylı
Künñe tabınıp keledile. Teyri – ol Sıylı Künnü
atıdı. Biz a, alanla, ilmuda atı «skifle» dep cürügen
as halknı bir butağına sanalabız. Nartla degen a
as halknı ekinçi atı bolur, bayam. Sora bizge ol alan
degen at a kaydan çıkğandı? Alan degen – ol tala,
özen, tüz cer degen mağananı tutadı deydile alimle.
Da sora, bayam, aslanı tavlada (Kavkazda), tüzlede da ca-
şağan kavumları bolur edile – tav asla, alan asla dep.
Artda va, tilni coruklarına köre, tav asla – tavlula
boladıla, alan asla – alanla. Bir avuk zamandan a
alanla, karıv alıp, tavda, tüzde da han-biy bolup
tohtağandan sora, barı da karıvlunu atı bla alanla
boladıla da kaladıla.
Oruslula da, bayam, burun zamanladan beri da bizni
kesi atıbıznı cürüte bolur edile – alanla degenni
orusçağa köçürseñ, polovtsı boladı da. Tüzlede caşağanla – citeli polya dep. Alay ese, polovtsı degen
söz orus tilde alan-as zamanladan beri da cürüy bolur.
XI–X ömürlede, Kara teñizni baş canında tüzlege
türk halknı ilmuda polovtsı dep belgili kıpçak taypası kelgende, alağa da oruslula polovtsı dep koyğandıla. Orus cazmala va calanda X–XII ömürlede
caratılğanları sebepli, polovtsı degen at kıpçaklağa berilip kalğandı. Alaydı da, polovtsı
degeniñ – ol orusça alanla degen sözdü...
– Misirov, kaydadı seni üyüñ a?
– Ne zat?
– Üyüñ kaydadı deyme, Misirov? Kesiñ da kaydasa?
– Kalay kaydasa? Mındama, Zaynaf İshakovna.
– Kaydağıñı bilmeyme, mında va tüyülse. Men
seni köre turama, sen a meni körmeyse.
– Ol seni körmegen közle çartlap çıksınla!
– Toba, toba! Alay aytırğa caraymıdı, oynap okuna. Üyüñ kaydadı deyme da?
– «Üyüm da, kesim da tavladabız!» – dedim, Rasul
Ğamzatovnu baylığına bir kesek kol cetdire.
– Ey, Misirov, – kölüñ – kayda ese da kökde, cüregiñ ese – tavlada! Sora maña Misirovnu kuru kabuğumu kaladı?
– Busağat, korkma sen, har zatnı cerine salayık, – dep, kıbılama taba burulup, eki kolumu
da kötürüp: – Bismillyahi rahman rahiim! O Ullu da,
Sıylı da Allah, tileyme Senden, Seni kerti kuluñ
Zaynaf aythanlay, meni arı-beri, dıbırdap, kaçıp
ketgen cüregimi, kölümü, közlerimi da cerlerine
kaytarıñı! – dep, közlerimi cabıp, betimi sıladım da, ol men atların aythan zatlarım olsağat okuna cerlerine kaythanların sezip, «kuvandım». Ol
işni, ayhayda, Zaynaf da körüp tura edi.
Har ne keregim da cerine cıyılğandan sora, men,
kölüm da kötürülgenin, cüregim da kuvançlı urğanın, közlerim da duniya carığın köre başlağanların sezip, közlerimi eşiklerin keññe açdım da,
karasam – allımda tolğan ay kibik, nürün tögerekge caya, bir ariv tavlu kız süyelip tura edi. Anımı
köreme, köz eşiklerimi bezgileri tüşgen bolur
edile – ala keññe açılğanlay kaldıla. Ol da aman
tüyül edi, igi edi – men hazırma, cerimden tepmey,
9*
132
ömürüm da ma bılayda süyelip tursam, ol da allımdan
ketmey, küle tursun ansı, közlerim da endi anı köre
turğanların, cüregim da, tavladan çabıp kelip, kurkaçığına suğulup tohtağanın, kölüm da, alan-as
halknı kızıv tüzlerinde bir kesek say bolğan ese
da, biyağı canımı katına cıyılğanın seze.
– Kalaydı halıñ, Misirov? Ullu Allah tilegiñi
kabıl etdimi? – dep sordu Zaynaf, carık ışara.
– Şukur Allahha! Men endi seni da körüp başlağanma, – dep, anı kolun aldım da, dohturla etivçüça, baş barmağın kesi kolumu kan tamırına
kısdım. – Cüregim da davurbas urğança uradı,
kölüm da cırlaydı – biz barıbız da, seni körüp
kuvanabız!
– Kertimi?
– O Ullu Allah! Bu bizge iynanmaydı – aytçı mıña
bir zat!
– Körese da, Misirov! Ullu Allah aythan cokdu, –
dedi ol, bir kesek tıñılap, alay kolun a ketermey, – alay ese va – sora siz barığız da, ötürük aytıp,
meni aldarğa küreşesiz.
– Uğay da! Men keppe-kerti aythanımı bilip,
ışarğan da ete, karap turadı. Men ötürük aythan
bolsam edi, ol, şöndüge deri da saklap turmay, andan
beri meni kesimi da, hurttaklarımı da, urup, kül etip
koyar edi.
– Bilmeyme, bilmeyme. Men iynanñan okuna eter
edim, bir zatçık bolmasa edi.
– Ne zatçıkdı endi ol a?
– Ol da Ullu Allahnı boluşluğu degen zatçıkdı.
Ullu Allahnı izmisi bolmay, seni kölüñ da, cüregiñ da, közleriñ da tavlağa, tüzlege kaçıp keterik
tüyül edile. Allay izmini va Ullu Allah alağa ne
hıysapdan bergendi? Ala meni katımda erikgenden
öle edile da – ma andan. Ol bir zatçık degenim a oldu,
coldaş Misirov.
– Uğay, uğay, uğay! Ala, ata-anaları gül talağa
keltirgen sabiyle kibik, asırı kuvanñandan, çabıp
ketgendile arı-beri!
– Kim biledi, kim biledi. Alay, kel, bılay kelişeyik – ho, bu col men sizge iynanñan okuna eteyim,
alay mından arı, ol sen aythança, gül talağa kelsek
okuna da, alağa kuvanñandan, har kim da arı-beri
çaçılsala da, kişi da uzak ketmesin, ol tiyrede bolsun, kerek zamanda terk tabılıp kalırça. Kesleri
da endi, Ullu Allahnı buyruğun saklatıp turmay,
133
men süygen zamanda cıyıla tursunla, mıçımay. Anı
üsünden, kimge kerek ese, barına da bildir – cüregiñe, kölüñe, közleriñe da. Ohomu, coldaş Misirov?
– Oho, coldaş Zaynaf!
– Sora igidi. Da endi, barıbız da cıyılğandan
sora, kete barsak da bollukdu. Men suvukdan kata
başlağanma.
– Halk ırazı tüyüldü, Zaynaf İshakovna – cürek da, köl da, közle da, can da. Bizni barıbıznı da
cıyıp, kesi va ketip baradı dep.
– Aytma koy süygenlerin. Ekinçi col cerlerinde tururla, – dep, sora meni kolumdan tutup, – kerti
okuna da, suvukdan katama, Misirov. Ov künüm, biz
kaçan ceterikbiz üyge da?! Ne boladı zaman?
– Altı bola turadı.
– Kel, kel, kel! – dep, meni da ızından sozup, ketip
tebiredi.
Ne bolğanın men kesim da añılamadım, tört-beş
atlam etgenley, cığılıp, töñerep, ekibiz da duppur
tübüne tüşdük. Bir birge karap, küle catabız.
– Ma-a, seni hatañdan, maña da tayak cetdi! – dedim. – Ullu Allah, seni cığama dep, maña da cetdirip iygendi.
Sekirip turup, eki kolu bla da paltomu cağasından tutup, Zaynaf meni cerge kısdı.
– Aytçı beri – ne üçün abındırlık edi meni Allah? Ayt dedim da!
– Da nesin aytasa da anı? Kesiñ da bek igi bilese,
bilmegen kibik etese ansı – biz barıbız da, süyüp,
saña tartınabız, sen a bizni tayakla bla, itle bla
kuvasa. Kuru menmi sunasa tarıkğan, karaçı
beri, iynanmay eseñ – köremise, cüregim da avruydu,
canım da kıynaladı, közlerim da, cilyamukların
bukdura, bir canına burulğandıla. Sen a…
Karayma da – Zaynafnı beti türlenip, kesi da cilyarğa azdan kalıp, közleri da bir türlü bolup, igi
kesekni maña karay ketdi da, sora:
– Kerti aytama, men alay bolurun süymey edim! Men
süymeyme alay bolurun! – dep, meni bütünda katı
kısdı cerge. Sora, kalay ese da boşayıp, üsüme
kaplandı da, betin köküregime kısıp, dağıda bir
kere: – Alay bolurun süymeyme! – dedi.
Ol tişirıv, kız bolğanın unutup koyup, men
anı, eslemey, kalay ese açıthan sabiy sunup, ne etgenimi da bilmey: «Ho, ho, boldu, biz da endi saña
134
kölkaldı tüyülbüz, endi biz şuöhlabız da – boldu,
boldu», – degenñe uşaş bir zatla ayta, capsara, közün-
kaşın uppa etdim.
Ol a, bir kesekden es cıyıp, başın kötürdü da,
dağıda bir kere közüme karap, külgen da etip, ayak
üsüne boldu da, kar gulmaknı alıp, meni betime bırğadı.
Men da, turup, anı üsünden da, kesi üsümden da
karnı kakdım.
– Tutçu kollarıñı cılıtayım, – dep, eki kolun
da alıp cılıtdım.
Kolların cılıta, ol da maña kısılmay bolmay
edi...
Teyri, karayma da, men Zaynafnı kerti da süyüp
başlağan bolurma deyme...
19
Bıyıl caz başı kalay ese da bir terk han-biy bolup tohtadı, kele kelgenley okuna – taşa cerlede,
huna tüplede, kollada kar tonunu kir hurttakların
atıp, kış küçden bla butdan kaçıp kutulğan edi.
Kün tuvuş cerlede tal terekle, kaçan cetişalğan
esele da, kişivçükle etgendile. Adamı, çıpçığı da,
kurtu, kumurshası da kuvanadıla caz başını kelip kalğanına, aña atap, cırlaydıla, tepseydile,
oynaydıla. Bügün-tambla degenley kellik bir ullu
kuvanç saklağança, cürek degeniñ da bir türlü
tıñısızdı, işlerge, bütünda va ol bizni, bayam, kişige da kerek bolmağan teli berivleribizni cazarğa
artallıda kölüm barmay edi, tuzakğa tüşgen çıpçık
kibik, kabinetde oltururğa da, akıllı Elmırza bla
davlaşırğa da süymey edim…
Comakda aytılğanıça, kölüme kelgen tolup, men,
koyçu bolup, tav caylıklağa tüşüp kalsam edi,
igisağan! Koylarım gelevde cayılıp, küte; arlakda va kara, ak kozuçukla sekire, oynay; men a, ullu
kara camıçını üsüne sırtımdan tüşüp, közlerimi
da cumup, künnü hıçıvun cılıvun seze, cata. Ey,
teli adam a – baş avruvğa dep, ne zatha işlep, kurap, çığarıp küreşe bolur ediñ sen bu şaharlanı,
maşinalanı, kulluklanı, köp da başha kereksiz
zatlanı? Miñ-miñ cıllanı mından alda bolğan ol
duniya seyirlik ariv caşavnu – taza süymeklikni, caşil çallıklanı, koy sürüvleni, buday sabanlanı
135
sen nege alışdıñ? Dığalaslıkğa, zorlukğa, cutlukğa? Sen kesiñ da, teli, Misirov eseñ, kim eseñ
da, bu tatıvsuz zamanda tuvmay, beş miñ cıl mından
alda caratılsañ edi va bu carık duniyağa. Kaydamı? Şumerde okuna, ne başhası bardı da? Bayam,
bir-bir şumer sözleni bizni tilde tazalay saklanñanları boşundan bolmaz. Bizni bir tamırçığıbız arı deri da sozula bolur, bayam. Eşitemise – Ur,
Uruk – şumerleni bu kalalarını atları okuna da
malkar sözle tüyülmüdüle? Şumerle – suv erle, suv
katında caşağan adamla bolmazlamı.
Alan, Misirov, sen, kerti okuna da, bu teli istoriya bla küreşe eseñ, kesiñ da teli bolğan bolursa
deyme?! Caz başı kelgendi, bolğan çağa, oynay-küle
turadı, sen a biyağı şumerle, asla, alanla taba çabıp
barasa! Ne etese, başıñamı urluksa alanı? Ne – aladan kalğan haznamı tabılğandı dorbunlanı birinde, altından, nakut-nalmasdan tolu kübürleri bla,
üslerine da muhur urulup, cazılıp: «Calanda bizni
tuvduklarıbız alsınla», – dep? Endi va, tüzün aythanda, ne başhası bardı kimni tuvduğu eseñ da sen –
aslanımı, alanlanımı; hazarlanı, kıpçaklanımı;
ğunlanı, bulğarlanımı. Sen bügün SSSR-ni, duniyağa atı aytılğan ullu kıralnı, adamısa, kim eseñ
da – başha tüyüldü, kalğanla bla teñse, erkinse.
Tüz niyetli bol, işle, caşa – kalğanı va boşdu.
Sen a, birda kamamay, kazasa da küreşese, kazasa da
küreşese istoriyanı buku bashan tığırıkların,
başıñı avruta. Ne kerekdi saña, aytçı beri?
Sorup da boş küreşese, meni caşay bilgen şuöhum,
Akıl Tokmak. Sen, ayhayda, süyerik ediñ, men da,
caşavnu ol sen saylağan coruklarına tüzelip, kesimi bitev küçümü, akılımı da, zamannı da bıdırımı, oñ bolğanı kadar, tatıvlu aşladan tolturup
turuvğa, cılı kiyimle kiyerge, tukumum, adam ulu da
karıvlu bola barır üçün, kesime uşaş bir cıyın
sabiyni ösdürürge bursam. Ne aytır kereklisi bardı – sen tüzse. Alay meni bir sorluğum bardı – «Biz
da, şuöhum, huna teşikden çıkmağanbız – bizni da
bardı tukumubuz-taypabız!» – degen sözleni va mağanaları nedi? Adam degeniñ – bek alğa tukumutaypası bla, halkı bla sıylıdı, ala bla, alanı igi
işleri bla mahtavludu dep, ol sözleni mağanaları
alaydı. Eşitemise, har adam da süyedi kesini caşav
etgen tıñılı, ışañılı da üyü bolsa – tukumu,
halkı, istoriyası.
136
Meni va alıka da, cüregim tınçayırça, allay
üyüm, allay ışığım cokdu – halkıbıznı istoriyasın
ters suratlaydıla. «Ma-a, sizni üyügüz budu», – dep,
maña kıpçak ürtanı körgüztedile. Cüregim a
anı unamaydı: «Ol bizni üy tüyüldü», – deydi. Kerti okuna da, anda ertteden beri da kazahlıla, kırğızlıla caşap keledile da! Bileme – ala oğurlu da,
batır da adamladıla, alay, tilibiz kelişgenlikge,
men alanı tuvğan karındaşları tüyülme da! Alanı közlerine, betlerine da, meni közlerime, betime da
bir karaçı – teyri, siz a karındaşlasız dep aytır-
ça, biz bir birge allay birmi uşaybız? Uğay, appanı canı, biz bir üyde ösgen, bir ata-anadan tuvğan
karındaşla tüyülbüz. Söz cokdu, tilibiz bir ese,
biz cuvukla da cuvuklabız, şuöhla da şuöhlabız.
Alay tuvğan karındaşla va tüyülbüz. Anı sebepli
ua, kazahlı, kırğızlı karındaşlarım, maña
erip, bu seni üyüñdü dep, meni keslerine koyarğa
uğay demesele okuna, men alanı üylerine kirallık
tüyülme. Başhalanı üylerinde ösgen öksüz bolurğa
süymeyme da – ma andan. Men ata-babalarımı da, halkımı da üylerin tabarğa süyeme. Ol üy mındadı,
Kavkazda, caşap turğan ceribizde. Alay a maña da,
meni tuvğan karındaşım karaçaylığa da alay
aytadıla: «Sizni üyügüz mında tüyüldü, siz tışından kelgenledensiz!» – dep. Kim aytadımı? Miller, Kovalevskiy1. Ala bizni tatarlıla sunñandıla.
Tolstoy da, Lermontov da bizge tatarlıla dep bolğandıla. Ho, ala bilmey ayta edile deyik. Bügünlükde
keslerin ullu alimlege sanağanla aytsala va alay – ne
degin?
Abayev2, ne az da vyalmay, şöndü biz caşap turğan üy
anı, osetinlileni ata-babalarını, üyüdü deydi. Aña:
«Da kalay boladı da alay, şuöhum?! Kel, kara – üy
içinde har ne da biznikidi, bizni ata-babalarıbızdan
kala keledile! Suvla, tavla da, kezlevle, duppurla
da, tüzle, kolla da bizni tilde «söleşedile»! – dep,
nek aytmaydı kişi da? – «Tünene kibikdi, alay köp
zaman ozmağandı, – ol Aksak Temir kelgende, biz
mında, kesi üyübüznü koruvlay, kanlı uruş etip
aylanñanbız. Ol zamanda duniya savlay da bizge alanla
1 V. F. Miller, M. M. Kovalevskiy – belgili orus alimle.
2 V. İ. Abayev – osetinlile skifleni, alanlanı tuvduklarıdıla
degen haparğa artıkda ullu koşumçuluk etgen osetinli sovet
alim.
137
degendi. Bügün da biz kesi kesibizge alanla deybiz. Da
sora, tünene alanla bolup, bügün a biz nek bolurğa kaldık başhala? Siz a, ne zamanda da ironlula1 bola kelip,
endi va, bizni atıbıznı alıp, kalay bla alanla bolup
kalğansız? Nege kerekdile saña, şuöhum, birevnü atı
da, üyü da? Kesiñi atıñ a bedişlikmidi, ata üyüñ a
osalmıdı?» – nek sormaydıla bılay bizni alimle Abaevge? (Ol kesi da bizni biyleribizni – Abaylanı uçhunu
bolmay, amalı cokdu). Kesleri da, bizni alimleribiz,
anda ne izley esele da, istoriyanı art buruvlarından beri
çıkmay kaldıla da – sora kim işlerikdi Ullu Üynü
ua – halknı kerti da istoriyasın?
«Ma-a, akılıñ okuna, ol kesi allına uçup aylanñan erkin çıpçık, ol okuna, anda-mında aylana
ketip, bügünñe kaytıp keldimi? – dep, meni hılik-
kya etip, küledi Akıl Tokmak. – Körese da – Akıl
okuna süymedi istoriyanı kuv tüzlerin! Sen a? Sen boş
adamsa da, kamacakçık, bügün barsa, tambla – cok.
Mağanasız zatla bla kesiñi kıynap aylanmay, boş
caşap tursañ, igi tüyülmüdü – ariv hava bla solu,
aşa-iç. Ne deyse, Misirov? Başıñamı urasa aslanıalanlanı da, andan ese Zaynafha söleş – bar, caşağan
et, kuvanñan et!» Oy, ol meni Akıl Tokmağım uğay,
kara cinim a bolurmu? Uğay, appanı canı, sen meni
ters colğa alay tınç salalmazsa – har neni da, şuöhum,
kesini zamanı boladı. Caz başı degeniñ da, Zaynaf da,
davum cokdu, igi da, hıçıvun da zatladıla, alay şöndü
ua işlerge kerekdi. Kerekdi – añıladıñmı?
Petya bügün elge ketgendi, kabinetde ekibizbiz –
Azamat bla men. Ol bir türlü kayğısız, olturup,
işley turadı. Men da Moskvadan kelgen ma bu statyanı,
tavçağa köçürüp, zarfha ururğa kerekme.
Ne bek kan-kazavat etip küreşdi ese da kara cinim, kün da ne bek ciltirep turdu ese da, meni aldayalmadıla – sağat beşge deri, başımı kötürmey, işlep
turdum, ol statyanı da, köçürüp boşap, zarfha ururğa
berdim. Seyir-alamat – Azamat da işge batılıp edi.
Bayam, kimni ese da üsünden oçerk caza bolur – bir
zatha da esin bölmey.
– Eşitemise, sen kaçan boşarıksa kişige da kerek bolmağan bu mağanasız zatlarıñı tırnap?
Azamat, bölünmey, dağıda igi kesekni caza ketdi
da, bayam, akılına kelgen bir zatnı kağıtha tüşürüp boşay tura bolur edi – sora, aşıkmay, ruç1 İronlula – osetinlileni öz (tüz) atları.
138
kasın stolğa salıp, cerinden da turmay, eki kolun
kötürüp, kerilgen kibik etdi da, öhtem halda:
– Uğay, appanı canı! Ol sen cazğan zatla kerek
tüyüldüle kişige da, ansı men a, şuöhum, şedevr
caza turama.
– Romanmıdı, ekilogiyamıdı, üçlogiyamıdı oğese
beşlogiyamıdı? – dep, men da mashara etip sordum.
– Sen harip anı añılarık tüyülse. Şedevr de da
koy – añıladıñmı?
– Siz, cazıvçula, ayhayda, barığız da – zakiyle,
cazğan zatlarığız – duniya seyirlik şedevrle, alay
kolğa alırça, adam okurça va bir zat da cok.
– Sen aythan tüzdü, söz Emenovnu üsünden bara
ese. Bu men caza turğan a – artallıda başha türlü
zatdı. Atı okuna bardı bir el bağası – «Nartlanı
tuvdukları».
– Olloh-olloh! Sora neni üsündendi hapar?
– Caşavnu, tutuşnu üsünden. Kaynağan caşav,
batırla tutuşuv – ma meni şedevrimi baş cigitleri
aladıla. Revolütsiya – birinçi roman. Kolhozla kurav – ekinçi roman. Uruş – üçünçü roman. Añıladıñ da?
– Bügünñü caşavnu üsünden a kimle cazarıkdıla, korkakla?
– Bügünñü caşavda zat da cokdu, şuöhum, bir
zat da cok.
– Oğese kesigizmisiz «zat da cok»? Korkakla,
ahığız ketedi da bügünnü üsünden etgen oyumuğuznu
açık cazarğa?
– Taphanma batırnı va! Elmırzağa bir kere ürgenme dep, kesiñi batırçıkmı sunup aylanasa? Cokdula şöndü cigitle, cokdula alamat işle da, sora ne
zatnı üsünden cazarıksa? Revolütsiya, uruş – ma-a
işle da, cigitle da! Saña süyseñ ayt, süyseñ koy – sen
andan ne añılaysa. Allay zatlanı añılar üçün, adam
cazıvçu bolurğa kerekdi. Roman degeniñ, şuöhum, – ol
seni teli berivyuñ tüyüldü.
– Ho, alay okuna bolsun. Tüyememi, oğese sen kesiñi şedevriñimi caza berese?
– Cokdu zaman, şuöhum, birinçi kitapnı küz artına boşarğa kerekme. Men işlerge kerekme. Çırmama meni, bar üyüñe.
Ne eterik edim – ketdim. Alan, nek buzulğan bolur
meni kölüm – birda añılamayma? Bir bek kerek ullu
işni, unutup, etalmay kalğan kibik. İñir da alamat,
işde da – kayğısız, üyde da, Allahha şukur, – cok
139
hata. Sora ne bolğandı da maña? «Aythan edim da men
saña Zaynafha söleş dep, – dep şıbırdadı kulağıma kara cin. – Etmediñ da men aythannı – bar endi
üyge, eşegi ölgen tavlu kibik, burunuñu salındırıp!
Ha-ha-ha!»
Kerti okuna da, ol boş zatçık üçünmü biylegen
bolur meni cüregimi mudahlık? Sora men anı süygenmi eteme, cüregim aña tartılıpmı taraladı? Alay
bolurğa amalı cokdu – sabiy caşmı bolğanma men,
tüye kibik, ekicıyırmacıllık kişi, süymeklik
avruv tiyip, allay bir kıynalırça. Erkinmemi men,
süymeklikge tirelgen literatura bilimi uğay, istoriya bilimi bolğan esli tavlu kişi, süymeklik
degença, allay zatha aldanırğa? Uğay! Süymeklik
degeniñ – ol bulutla başında köm-kök kökde uçuvdu,
meni va kanatlarım cokdula – alanı, caşav kibik,
bir küysüz zat kesip iygendi. Da sora ne mağana kereksiz tıpırdağandan? Teyri, bolmaz mağana, coldaş
Misirov. Boş küreşese sen Romeonu kaptalın kiyeme
dep – ol saña tar bollukdu. Ol nasıpsız Medcnunnu
ua kaptalı okuna bolmaz edi – andan da zat tabarık
tüyülse. Alaydı da, cürüy ber, kesiñi alıka alay
bek eski da bolmağan cüzsomluk kostümuñu kiygenley, başhalağa uşarğa küreşmey, ullu süymeklik
da izlemey. Cıllarıñ da oza baradıla, zaman da türlenñendi, süymeklik otunda küygen da şöndü ullu
töre tüyül uşaydı da. Kim biledi, ol süymeklik degenleri endi hazna cok ese da alaydı.
Köp dop-dop etme, kutulur tığırıkla da izleme – har ne da bayamdı: har neni da kesini kezivyu
boladı. Saña va tıñısızlıknı, kayğırıvnu
kezivyu cetgendi – sabiyleriñi kadarlarını üslerinden tıñısız bolurğa, kayğırırğa. Ne zat?
Biyağı sen, kara cin, meni ol adırğı umutumdan da
tüñültürge küreşese da? Sen kesiñ süyalmaysa da,
meni süygenimemi zarlandıñ?..
– Misirov, ne bolğandı saña? Esiripmi turasa?
Karasam – Zaynaf, ışara, beti da, maña seyir etgenden, bir külkülü.
– Kaydan çığıp kaldıñ? – dep sordum men da.
– Boş aylana tura edim. Ol gyavur Misirovha tübep
kalsam edi dep, kölüme tüzda alay kelgenley, kap dep,
saña colukdum da kaldım. Sen a, san da etmey, ketip
barasa. Ne bolğandı saña?
– Bir zat da bolğan bolmaz deyme.
– Sora nekse da bılay – burunuñ salınıp?
140
– Üyü kurusun bilgen! Boş, saña alay körünñen
bolur. Koy, koy – ol boş zatdı. Ne onov etese?
– Ne zatha?
– Misirovnu izlegen haparıñ bar edi da – koluña
tutdurdum, et endi bir onov.
– Izımdan kelsin! – dep, Zaynaf tebiredi.
Eki-üç atlam artha kalıp, anı ızından barama.
– Ne etese? – dedi Zaynaf, tohtap.
– Ne eteme? – dedim men da, tohtap.
– Artha nek kalasa?
– Da ızımdan kel dediñ da – barama ızıñdan.
– Birgeme kel! – dep buyurdu, külgen da etip.
Barama birgesine.
– Kerti okuna da, nek mudah ediñ, bir zatmı bolğandı?
– Ol bizni kıral caşırınlığıbızdı, Zaynaf
İshakovna.
– Kesiñ da, caşırınlığıñ da meni kolumda
uşaysız da – ayt deyme men saña!
– Da ol meni caşırınlığım tüyüldü, kölümü
caşırınlığıdı, adamnı kölü va, kesiñ da bile
bolursa, bir kişige da boysunmaydı, tav kuş kibik,
erkin uçup aylanñan bir zatdı.
– Entta da hathularıñ arı-beri kaçıp tebiregendile, maña va seni biyağı kabuğuñ cetedi da?!
Kerek tüyüldü maña kabuk! Men anı bla bir carı
da süymeyme barırğa! – dep tohtadı da, men ne eterge
bilmey kaldım: da kıyın edi anı añılağan – oynağan ete ese da, kölü bla ayta ese da.
Katına bardım.
– Etme alay. Bir kesek aylanayık. Karaçı, sen
körmeyse ansı, bu iñirlik kalay duniya seyirlikdi!
– Sense zat körmegen!
– Seyir-alamat – ne zatnı körmeyme men?
– Da ne zatnı körese da?
– Seni da köreme, etegine altın suv içirilgen köknü köreme, karañı da bolğunçu, çartlap çığıp
kelip, kün bla çohlaşırğa azdan kalğan teli aynı
da köreme…
– Kesiñi va körmeymise?
– Uğay, köralmayma. Men, kesi kesimi körür üçün,
közlerimi kayrı ese da bir canına eterge kerekdi
da, alay eterge va bolamıdı, bolmaymıdı – men bilmeyme.
– Sen közleriñi bir canına sav kilometrge okuna
elt – körallık tüyülse kesiñi!
141
– Nek sora va?
– Da sen coksa mında sora va! Kaydağıñı va
bilmeyme. Seni kabuğuñ bla va men bir carı da barlık tüyülme!
– Sora men – men tüyülme. Oy, naçasla va, – kördüñmü, olsağatha meni alışındırıp ketgenlerin!
Ol seni bla söleşe turğan a kim bolur? A-a, ol uçup
aylanñan tabakladan birevlen bolur. Tohtaçı! Kim
biledi, sen da – sen tüyül eseñ a?
– Men – menme!
– Açıv etdim, ekibiz da bir tabakdan bolsak, süyerik edim…
Bizni teli oyunubuzdan erigip, Zaynaf, artha kayta da turmay, ketip kalır dep korkdum.
– Ahşı, – dedim, – kel, süye eseñ, kerti kölübüz
bla, oynamay, tıñılı okuna söleşeyik.
– Sen alğa savlay cıyıl da, alay! Neleriñ kaçıp ketgendile – kölüñ, cüregiñ, büyregiñ…
– Barı da cıyılıp, kınk etmey, cerlerinde
turadıla. Kel parkğa, anda söleşirbiz.
– Seyir-alamat – sora sen da kerti kölüñ bla söleşemi bilese? Bir köreyik!
– Beş minutdan körürse. Alay kesiñ da, oynağankülgenni koyup, tıñılı söleşirge hazırlan. Bolamıdı?
– Boladı!
– Ne zat boladı?
– Biyağı?!
– Ol men tüyül edim, ol tabakdan kelgen edi – kaçdı, kutuldu, naças. Barma koy, ant aña cetgendi.
Kel.
Barabız. Dramteatrnı ötgenbiz, Komsomol colçuk
bla barabız, söz da aytmay.
– Nek tıñılaysa? – dep sordu kerti kölü bla Zaynaf.
– Kel bir canına keteyik, ansı men tıñılı söleşallık tüyülme, katıbız bla adamla arı-beri öte
turğanlay.
Bir canına turduk. Zaynaf maña karap turadı.
– Zaynaf, sora sen bizni oynap-külüp söleşgen
törebizni ullu caratmaysa, alaymıdı?
– Da adam esli da bolurğa kerekdi da.
– Men esli bolup başlasam, olsağat okuna erigip
başlayma sora va.
– Nek?
– Ne bileyim da. Esli bolğan – ol kıyın işdi da,
142
andan bolur. Esli adam har neni da esleydi. Caşavda
ua allay bir terslikle, çüyrelikle bardıla – alanı
eslemey tursañ, igidi.
– Kayda?
– Kayda da – sende, mende da, caşavda, işde da.
Tapsız zatlanı esleseñ a, mudah bolasa.
– Da kaydan çığadı da allay bir tapsız zatla?
– Men a kaydan bileyim? Tohtaçı, men bir zat sorluk edim.
– Sor.
– Sen erde bolğanmısa?
Meni alay sorğanıma, asırı seyir etgenden, Zaynafnı tili okuna tutuldu. Sora, bir kesekden es
cıyıp, alay ullu seyir da etmegença:
– Uğay, sora ne edi da? – dep, sansız sordu.
– Zat da uğay. Saña nença cıl boladı?
– Cıyırma bla beşinçi iyulda cıyırma bla beş
cıl bollukdu, sora ne edi da?
Anı har col da «sora ne edi da» dep turğanına küllügüm da kelip:
– Zat da uğay, – dep, ışardım, – maña va cıyırma
bla onbeş cıl boladı, men üydegili edim. Bir biri
canıbızğa tiymey caşağanbız. Seni da Allah sıylasın, eki sabiyim bardı – kızçık bla cışçık.
Añılaymısa?
– Sora ne edi da?
– Zat da uğay. Sen kalay sunasa – biz ekibiz ne
akıl bla tübeşip küreşebiz?
– Men a kaydan bileyim? Tübeşebiz da tübeşebiz.
Ol allay bir tapsız işmidi?
– Nek bola edi da tapsız iş? Adamlanı bir birleri
bla tübeşgenlerin duniyanı kalayında da osal işge
sanamay uşaydıla da. Sora biz ekibizni coluğa turğanıbız a nek bolurğa kaldı artık osal iş?
– Da sora sen nek söleşese alay – biz bir ayıplı
iş etgença?
– Alay aytmağan uşayma da.
– Bek uşaysa alay aythanña.
– Bilemise, men ne aytırğa küreşeme saña – koya
tururmu edik bu tübeşivyubüznü. Alğa bılay bir sağış etip körürmü edik. Kim biledi…
– Nesine kıynalıp küreşese bıllay bir – ayt da
koy tüzünley, – dedi ol, avazı va nek ese da artallıda
türlenmey. – Kahme kız kibik, boyunuña tağılıp
tohtağan esem. Anı aytırğa süyese da? Ayt, ayt – vyalma! Ansa va kimden vyallıksa – mendenmi?!
143
– Sen meni ters añılaysa, Zaynaf! Men artallıda
başha zatnı üsünden aytırğa küreşeme…
– Seyir-alamat – ne zatnı üsünden sora va?
– Sen, Zaynaf, bek igi kızsa, alamat kız okuna
bolursa…
– Sav bol. Alamatsa, igise, alay igi va tüyülse –
alaymıdı?
– Uğay deyme da! İgise, alamatsa – andan arı söz
koşma! Men senden tamatama, senden ese igi bileme.
Alan, sen kesiñ da tavlu kız tüyülmüse, kesiñden
tamatanı sözüne nek tıñılamaysa? – dep, bir kesek
oynağan kibik etip söleşgenlikge, kerti kölüm bla
okuna kıznı cerine salırğa küreşdim.
– Ahşı. Ayt, tıñılayma.
– Kesiñ da bek igi bilese – «Tavlunu art akılı
meni, al akılı va kesini» dep, söz bardı. Kel, artda, açıvdan küye, ol sözleni esibizge tüşürmez üçün,
aşıkmayık, bir kesek sağış eteyik.
– Men bir zatnı añılamayma – ne zatnı üsünden
sağış eterge kerekdi?
– Men, eki sabiyi da bolğan ullu kişi, seni aldap,
alırğa umut etgenim – ol tüzmüdü; sen da, akılı,
bilimi da bolğan bir ariv kız, ne az da sağış ete
turmay, ol kişini dop-dopuna karap, anı bla kayda
bolsa aylanıp turğanıñ – ol tüzmüdü? – dep, men
kıçırırğa azdan okuna kaldım.
– Olmu edi aytırığıñ?
– Ol edi!
– Sora igidi. Birinçiden, meni kim bla, kayda
aylanñanım – ol seni işiñ tüyüldü, coldaş Misirov. Ekinçiden, ol sen sağınñan ullu kişini terstüz etgeni da seni öz işiñdi, coldaş Misirov. Üçünçüden desem a, coldaş Misirov, sen telise da telise,
boş alay uğay – çiy teli.
– Sora ne edi da?
– Kallay duniya seyirlik ariv iñirni kerti da mağanasız dop-dopla bla zıraf etip koyduñ sen?! Misirov, tüzün aytçı, sen har zamanda da bılaymısa?
– Kalay?
– Da ma bılay – esli bolsañ, teli bolup kalıp?
– Teyri, alay bolurma dep korkama.
– Sora sen bir zamanda da esli bolurğa kerek tüyülse.
Zaynaf tögerekge-başha karadı da, sora, ışarğan
da etip, bayam, esine bir tapsız zat kelgen bolur edi,
şoş söleşdi:
144
– Berlak turçu, Misirov, kulağıña bir zat aytayım.
Men anı katına cuvuk turup, ho, süye eseñ, tüygen okuna et degença, süyelip tohtadım:
– Ayt.
Zaynaf kulağıma:
– Boş dop-dopnu koy da, meni uppa et! – dedi.
20
Ma-a, caz da keldi, künle duniya seyirlikdile,
adamla, oñ taphanları kadar, köllege, Nalçik suv
boyununa kuyuladıla, oynaydıla, küledile. Meni halım a nek ese da hoça tüyüldü. Da ne eterikse – nek ese
da bir zatha da kölüm barmaydı.
Zaynaf bla arabız tapsızğa ketgendi da, anı üçün
okuna bolur. Biz kesibizni asırı erkin cürüte
edik – parkda da terk-terk bola edik, eki-üç kere restoranda da olturğan edik. Ma endi va boluru boldu – kız
kesin «tapsız» cürütgenini üsünden haparla Kaşhatavğa – anı ata-anasına da cetgendile. «Tashaçıla» «caşavğa endi köz aça kelgen caş kızçıknı»
aldarğa küreşgen «ol betsizni» üsünden da, bayam,
bir zatla bilgen bolur edile. Anı sebepli va kıznı
atası-anası da, egeçleri-karındaşları da akılın
başına cıyarğa bar madarnı da etip küreşgenleri
seyir tüyül edi. E kız, sen telimi bolğansa, el tolu
hayt degen caşla bola turğanlay, üy bla bir sabiyi
bolğan, atañ kibik bir kişige aldanıp dey bolur
edile. Teyri, tıyılsañ-tıyıl, tıyılmasañ a – haram eterbiz, sen bizge kız da tüyülse, egeç da tüyülse
dep, alay okuna aythan bolurla.
Ahır kere colukğanıbızda ol zatlanı üsünden
Zaynaf maña bılay, oynağan-külgen kibik etip, sansız
aythanlıkğa, meni va eki közüm cokmudu – körüp
tura edim da anı kayğılı bolup turğanın da, mudahlığın da. Men da, üldür-büldür ete turmay, açık
aythan edim aytırımı. «Ata-anadan, egeç-karındaşdan cuvuk adamı cokdu kimni da, ahşılıknı da
adamğa aladan bek kişi da süymeydi, – degen edim men
aña. – Alay ese va, ala barı da saña ters bolma, cañılma dep küreşe esele, sora sen, kerti okuna da, tohtap,
sağış eterge kerekse – tüz a atlay bolurmamı men dep.
Sen meni dop-dopuma boş karaysa, men a, ayhayda, süyerikme ariv da, esli da, bilimli da duniya seyirlik bir
145
kıznı aldayalsam, macaralsam. Alay tüyülmüdü? Ol
kız kesi sağış etsin – kerekmidi da aña va ol kuruda kesine ahşılık izlegen kişige aldanñan?»
«Ne suğulasız barığız da can-canımdan akıl
üyretip maña! – dep, kıçırıp, cilyap iygen edi Zaynaf ol zamanda. – Allah bla tileyme, koyuğuz meni
kesimi!»
Ol iñirde biz, bu işni üsünden söznü andan arı
bardırmay, boş aylana ketip, parkdan alay kaythan
edik.
Ayırıla turub’ a, men, türlü-türlü sıltavla etip,
ekinçi kere coluğur künübüznü,oñ bolğan kadar,
uzak bolcalğa salırğa küreşgen edim – sav ıyıkğa. Es tapsın, dağıda bir kere tıñılı, guzabasız sağış etsin, üyde da bolsun, anda da, «akılın başına
cıyıp», dağıda bir kere körsünle, bolalsala dep.
Men da, sensiz caşav etallık tüyülme dep, tobuklanıp, maña kel dep tileyallık tüyülme. Alay
eterge kölüm barmaydı. Andan sora da, kim eşitgendi,
bu duniyada tilep tabılğan süymeklik bardı dep?..
Teyri, saklap turğan süygen kızıñ zamanında
kelmese, andan da seyirlik filosof bolursa! Cetini
carımı bola keledi, Zaynaf a cokdu, biz a sağat
altıda tübeşirge aythan edik. Kim biledi, unutup iş
koyğan bolurmu – andan beri sav ıyık ozğandı da?
Oğese «akılın başınamı cıyğan» bolur.
«Kız degeniñ – çıçhançıkdı, er kişi va – gırnav kiştik. Hap dep, gırnav kiştik çıçhançıknı
tutup koyğan ese va? Ne deyse, coldaş Misirov?»
Ol meni kara cinim edi da: «Bismillyahiy!» – dedim. Bu söznü arap tilden cin tilge köçürseñ, «Dump
bol!» degen mağananı tutadı. Da kara cinim, dump
bolurnu allında, meni hılikkya etip küldü. Alaylayın Zaynaf da köründü. Ol çıçhançıkğa artallıda uşamay edi – sol kolu bla sabı inbaşına atılğan
artmakçığın tutup, oñ kolun a ayavsuzdan arı-beri
bulğay, ol, kanlı cavun bla sermeşge çıkğança,
tavkel-tavkel atlay, alay kele edi.
Ol maña, bayam, sunmay turğanlay tirelip kalğan
bolur edi – allında kim ese da birevlen süyelip turğanın sezip, közlerin kötürdü da, meni körüp, seyirge
kaldı – bayam, ol akıl etgenden, men şöndü Kamçatkada bolsam kerek edi.
– Sen a ne etese mında, Misirov? – dep sordu ol, kamañ-kılıçıñ a kaydadıla, neñ bla sermeşirikse
da degen avaz bla.
– Bir kıznı saklayma, – dedim.
– Ho sora – sakla, – dep, tüzda kelgeniça, bir kolu bla artmakçığın tutup, birsi kolun arı-beri
bulğay, alğa urup ketdi.
Ne eterik edim – ızından tebiredim, alay cuvuk
da barmay, bek artha da kalmay. Anı çuruk tabançıkları, tak-tak etip, asfaltnı tüye edile – Zaynaf, artına da karamay, tohtavsuz ketip bara edi.
Köremise sen anı – bile da turğanlay meni ızından
sozulup barğanımı. Ma alay, stadiondan kölge barğan colnu ötdük da, parknı oğarı – parkdan ese da
ağaçha bek uşağan canına tüşdük. Zaynaf tüzda
barğanıça barıp turadı – bir bek mağanalı cerge
keçigip kalğan adamça. Kayrı deri barlık bolur
bu bılay – Dolinskge derimi? Ket, cetip tohtatayım,
ansı nege uşağan işdi bu?
Men terk-terk atlap başlağanımı, bayam, sezgen
bolur edi – ol, terk okuna sol canına burulup, erik
terekle içine kirdi. Izından bardım. Tögeregin erik
terekle alğan bir talaçıkda dırk dep tohtadı da,
başın bir canlırak etip, tüyüşürge hazırlanñan
horaz kibik, meni saklay süyele edi. Men da cetdim
katına.
– Siz meni ızımdan ne aylanasız, coldaş Misirov? – dep, ol suhu sordu, oynağan-külgen esinde da
bolmay.
– Men sizni ızığızdan aylanmayma, Zaynaf İshakovna, – dedim men da sabır-sabır söleşe. – Siz meni
katım bla ötüp bara, ol men saklap turğan kıznı,
çuvundan tutup, birgegizge alıp ketgensiz da, nek etgensiz alay, ciberigiz ol haripni derge keleme.
– Men kerti kölüm bla sorama, coldaş Misirov.
– Men da kerti kölüm bla aytama – Zaynafnı iy da,
andan sora süygen ceriñe bar – coluñ boşdu.
– Sora men aythanña igi tıñıla, coldaş Misirov, – kesi celkeñi kesiñ köralmazlık kibik, sen
da mından arı Zaynafıñı körallık tüyülse. Ol
şöndü da meni bla tüyüldü, bolğan da eterik tüyüldü. Añıladıñmı? Alaydı da – meni ızımdan aylanñanıñı koy!
– Seyir-alamat – ne etgense da sen anı?
Eki kolun da meni taba sozup:
– Ma bu kolla bla buvğanma da, athanma! Bar da, süygen ceriñe tarık!
Teyri, bu va bizni oyunlarıbızğa uşamaydı – ne
ete bolur bu?
147
– Ho sora, ne eterikse da, – dedim men da, ne kadar
sabır söleşirge küreşe esem da, avazım bir kesek tapsız bolğanın sezip turama. – Buvğan eseñ – buvğansa. Egeç seniki – bile bolur ediñ ne etgeniñi. Sora,
seni aytıvuña köre, ol harip sav tüyüldü?
– Sav tüyüldü, ölgendi! Kesim buvğanma! Barmıdı
endi sorluğuñ?
– Uğay, ol cok ese, sora ne sorluğum bollukdu?
Hayda sora, sav kal!
– Sav bar! – dedi ol da bek tavkel, alay avazı va tavkelligine bir kesek kelişe bolmaz edi deyme.
Endi, bu zatla barı da oyun uğay, kerti işle bolğanlarına tüşünñenden sora ne eterik edim – kete
bardım. Tütün kabındırıp, aşıkmay. Bir kesek
tapsız halğa tüşsek, biz, er kişile, allay kılık
etivçübüz. Ho, kayğırmaz…
Biz, süymeklikge tansık bolup turğanla, süymeklik sunñanlıkğa, ol a süymeklik tüyül köre
edim. Boş, közübüzge alay körünñen edi ansı. Kum
tüzde suvsapdan öle turğan adamğa suv körünñença.
Biz a, aña aldanıp. Bara barıp tiysek – ol a cok!..
Asfalt salınñan colçukğa çığıp, enişge tebiredim. Ne ese da bir zat meni dırk dep tohtatdı da,
artha burdu. Terk okuna ol talaçıkğa kaytdım.
Zaynaf cok edi. Ne ete ediñ sen teli dep, kesi kesime
tırman ete, biyağı columa tebiredim, alay, bir türlü
tavuş eşitip, sağaydım. Ne edi ol dep, tögerekge-başha türslep karadım, Zaynafnı kördüm. Butakları
cerge cete turğan erik terekni tübünde kırdıkda,
ğuppur bolup, cilyay tura edi. Men, barıp, anı katına şoş çökdüm, cilyamukların sıypadım, örge
turğuzdum. Avuzundan söz da çığaralmaydı. Men aña
bek carsıy edim, alay ne eterge, kalay capsarırğa
bilmey edim.
– Vyalmaymısa, bir ullu kız boş zatçık üçün
cilyarğa? Ne bolğandı allay bir – sen cilyarça? Zat
da uğay. Karaçı – kün da tiyip turadı, kök da – taptaza, köm-kök, çıpçıkla da cırlaydıla.
Ol bir kesek es tapdı, teren solup, cilyamuklarını kalğanların sıypadı.
– Kim tiygendi seni canıña – aytçı anı maña,
men anı öltürmey koymam. İşdemi tüyüşgense?
– Uğay.
– Atañmı tüygendi?
– Uğay.
– Sora ne bolğandı da?
10*
148
– Bilmeyme. Ne ese da cilyarığım kelgen edi da – ci-
lyadım.
– Sora ne edi da? Cilyarığıñ keldi – cilyadıñ.
Endi va ne işi bardı saña cilyarığıñı – ketsin!
Ketsinmi?
– Ketsin! – dedi ol, ışarğan kibik etip.
– Boldu, ketdi. Endi tapsa da?
– Bilmeyme. Nek ese da endi va korkuruğum keledi.
– Anı şöndü sende atasını başı kalğan bolur –
kelmesin. Sen a korkma da koy! Ohomu!
– Men alay aythan bla bolluk tüyüldü iş. Sen
boluş, Misirov, sen boluşallıksa.
– Men bilmeyme sora va kalay boluşurğa. Üyretseñ edi – eter edim.
– Eşitemise, Misirov, – sen meni süyemise?
– Seni – uğay! Men Zaynafnı süyeme.
– Sora, süye eseñ, nek kaçırmaysa da sen anı? A?
Kimni esinde bolluk edi şöndü ol alay sorlukdu
dep – men, abızırap, ne aytırğa bilmey, teli-melile
canşay başladım:
– YA Allah, sen meni, sovet curnalistni, feodalizmni zamanında okuna kılıksızğa sanalğan işni
eterge kalay türtese, közüñ kıyıp? – degenñe
uşaş bir zatla aytdım.
– Korkak! Korkak! Korkak!
– Alaymıdı?
– Kalaydı da alay bolmay? Cigitlik degen seni
katıñ bla ötmegendi, coldaş Misirov!
– Ho sora – körürbüz anı va! Alay aytıp koyayım,
artda maña dav etme. Teyri, Zaynafımı va kaçırmay
koymam, ma körürse, saña açıvğa okuna.
– Men saña boluşuruk suna eseñ, cigit, cañılğan etese!
– Bek kerek edi seni boluşluğuñ!
– Sen alay umut ete bolursa: men maşina tabama, Zaynaf a, çabıp barıp, ol maşinağa minedi – anı bla iş
bitdi da kaldı dep. Avuzuñu açıp tur! Sen, süye eseñ,
kaçır meni, urlap.
– Birinçiden, seni kibik, bir teli kıznı kim
kaçıradı? Men kesimi Zaynafımı kaçırlıkma.
Üyge keltireme da, aytama: «Ma budu üyüm, Zaynaf,
süye eseñ – caşa da kal, süymey eseñ – artha elteme».
– Oy, kalay seyirlikdi ol! Allahçü, kaçır meni,
Misirov!
149
– Sen maña kerek tüyülse. Kallay bir aytırğa
bollukdu anı? Men kesimi süygen kızımı – Zaynafnı – kaçırlıkma.
Bılayda Zaynaf, üsüme kaplanıp, biyağı cilyar-
ğa azdan kalıp:
– Allahçü, urla, kaçır meni! Kalay kaçıralmaysa sen meni? Allahçü, urla!.. – dep, kaytarıpkaytarıp tiley edi.
21
Bügün Zaynafnı tuvğan künüdü – 25-çi iyul.
Alay kelişgenbiz – işden sora Dolinskge barabız da,
anda, suv boyununda, adamla azırak bolğan bir cerni
tabıp, kesibiz anı «kümüşcıllığını» kuvançın
etebiz dep.
Tüşden sora, adamla söleşdirirge kerekme dep, Elmırzağa sıltav etip, işden ketdim, – altığa deri
alıka köp zat eterge kerek edi. Alğa univermağğa bardım. Ne alsın adam savğağa – sağatmı, cüzükmü,
boyunçakmı oğese ne zat? İgi kesek zamannı aylana
ketip, zat da tapmay, «Kristall» tükenñe kuvuldum.
Kire barğanlay okuna körgen edim men anı – altın
sıncırçığı bla «nasıp nalçığın». Andan igi ne
bollukdu? Andan bazarğa bara, boş alay, sabiy tükenñe kaytdım da, anda va bir hıçıvun kirpiçikni
kördüm, kıp-kızıl burunçuğu bla da. Ol kirpini
da, dağıda bir koyannı aldım. Zaynaf degen Zayka
degenñe uşaş edi da, koyannı va anı üçün alğan
edim. Alıka ertte edi da, aşıkmay, bazarda har ne
kerekni da aldım – harbız da, huvan da, cüzüm da, pomidorla da, şişlikle eterge et da, şampan, çağır da,
cassı konyak şeşaçık da. Ne zat unuthan bolurma?
Kara – tuz almay turama da! Ihı, tuz da aldım, endi
ua ne? Teyri, endi va zat unuta bolmam.
Bir kesek ertterakçıkdı. Bu kızıvda Mariyanı
taşlarında süyelgenden ese, bılayda, bazar tiyresinde,
terek salkınında şintikde solusam a bir kesek.
Kayğı etme, Misirov, kayğı etme – körürse,
har ne da tap bolur. Ol da kelir… Oho, cıyırma minut kalıp turadı da! Hayda, kel, Misirov, Allah oñ
bersin! Ullu köllü da bolmazğa kerekdi – ne deseñ da,
Allahnı sıylı salamı aña bolsun, men da Muhammad
fayğambarnı atın cürüte uşayma da.
– Kallay bir saklarğa bollukdu seni, Misi150
rov? – dedi, meni eslep, uzakdan okuna Zaynaf, alay,
eşek kibik, cüklenñenimi körüp, seyirge kalıp
küldü. – Ne etese sen, Mekka-Madinağamı tebiregense?
– Suv boyununa, sen birgeme bolluk eseñ…
– Bıllay birni va ne eterikse – endi biz suv boyununda ağaçdamı caşarıkbız?
– Sora ne seyiri bar edi da anı? Ullu orus halk
boşmu aythandı: «Süygeniñ bla bolsañ – koş okuna cannet körünür», – dep. Men işlerme da koş, can-
netde caşarsa.
– Orus halk süygeniñ bla deydi, ansı Misirov
bla demeydi!
– Saña ne başhası bar ese da – men bilmeyme.
– Sen bilmegenlikge, men bile esem a?
– Ho, sen bile tur, men a ketdim, – dep, ketip tebiredim – maydannı arı canında taksile tohtavçu
cerge.
Meni nek ketgenimi añılamağan ese, az açıvlana
bolmaz şöndü ol maña, ne eterge bilmey – men katında koyğan eki artmak bla ol harip, ne bek sekirse
da, ne eterik edi? Maydannı ortasına cete, artha karağanımda, anı, kolları bla da bulğay, bir zatla
kıçıra turğanın esledim, alay, «san da etmey», kete
berdim.
Taksini tabıp, katına kelgenimde okuna, ol alıka es cıyalmay tura edi. Calanda igi kesek col kıdırğanıbızdan sora:
– Ov, seni künüñdü, Misirov! – dep, canıdı.
– Künümdü, künüm! – dedim men, külüp, alay olsağat okuna, bığınıma cumduruk cetgenin sezip,
avuzumu kısdım.
Kurortnu tiyresin ozğandan sora, men maşinanı
tohtatdım da, tüşdük. Tüzda taksi ketgenley, Zaynaf
meni tüyerge çapdı. Alay, bayam, açıvlanñanı colda
okuna seleygen bolur edi – tüygen etgenlikge, öltüralğan a etalmadı da, artmaklarıbıznı da kötürüp,
suv boyununa tüşdük.
Bılayda, kurortdan da keñirekde, elge da cetmey,
adamla hazna bolmavçudula da, bügün da, Allahha şukur, cok edile. Calanda anda, enişgede, bek uzakda, Oğarı Hasaniyadan kelgen sabiyle eslene edile.
Bılayda va – alamat, kişi da cok. Tögerekni cerk,
kayın terekle, çertlevyuk ülküle alıpdıla – alanı
araları bla va, köm-kök ariv Ak suv baradı.
– Olloh, olloh! Sora bu arivluk, kuduret kadar
151
kuru ekibizgemi cetedi? – dep, kuvanıp, Zaynaf,
kars kağıp, örge-örge sekirdi.
– Kalay iynanmaysa sen Ullu Allahnı oğurlu
niyetine? – dedim men, «açıvlanırığım okuna kelip». – Kalay koyar edi ol beri, bizni cannetge,
havlesine aylanñan birevlenleni? Alanı sürür bir
başha cer tapmaymı kallık sunasa?
– Misirov, bu taşla va bıllay ullula nekdile?
– Ant etdir – bilmeyme! Da menden nek sorup küreşese – keslerinden sor da koy!
– Ey-hey-hey! Taşla – neksiz siz bılay ullula? –
dep, Zaynaf ullu kıçırdı. Sora, meni taba burulup,
öpkelep: – Ala meni bla söleşirge süymeydile, – dep
tarıkdı.
– Da nege kıçırasa da, kesiñ da boş kölkaldı etese – körmeymise, şöndü ala, künde cılınıp,
cuklap turadıla. Kel, andan ese kesi işleribiz bla
küreşeyik. Ol bir artmakda cabıv bardı, keltirçi
anı beri. Busağat biz sizni hurmetigizge, Zaynaf İshakovna, duniya seyirlik toy eteyik.
Biz cabıvnu bir ullu cerk terekni tübüne caydık da, Zaynaf artmaklada bolğan zatlanı çığarıp başladı.
– Tohtaçı! – dep, men sağaydım. Tıñılap turabız,
alay çıpçıklanı cırlağanları bla suvnu şorhuldağanı bolmasa, zat eşitilmey edi.
– Ne edi? – dep, şoş sordu Zaynaf.
– Bir avaz kibik eşitgenem, – dedim men tüzda
alay – şoşçuk.
– Adam avazmı?
– Aña uşaş.
– Bir söz añılamağanmı ediñ? Kişi da körünmeydi.
– Teyri, men a bek eşitgen edim sözle.
– Sora ne sözle edile da ala?
– «Ey, telile! Başlarında akılları bolğanla
bek alğa suvğa suğuladıla, kalğan işlerin a artda etedile!» – degenñe uşaş, bir zatla.
Oynağanımı endi añılap, Zaynaf, külüp:
– Seni katıñda adam teli bolmay kalay kallıkdı da! Men telini va, kerti da, birevmü kelip
kaldı bizni ceribizge dep, ahım ketgen edi.
– Kim birev, ayıvmu?
– Kesiñse ayıv!
– Da sora ne şoşçuk söleşip küreşese, tap söleşmey?
152
– Da sen a…
– Da men a ketdim! Kel sen da!
– Kayrı?
– Cuvunurğa!
Zaynaf, ne eterge bilmey, süyelgenley tura edi.
Ayhayda, men añılay edim anı vyalğanın, ne eterge
bilmey turğanın da, alay artallıda bir zat añılamağança, aña aralıp tohtadım – ne bolğandı saña,
nek kelmeyse degença.
– Men vyalğan ete esem a? – dep sordu ol, bir kesek
kopelenñenmi etedi derça avaz bla.
– Ne – cuvunuvçu bıstırçıklarıñı unutupmu
kelgense? – dep sordum men, «zat añılamay».
– Uğay, unutmağanma.
– A-a-a! – dep, endi men «har neni da añılağan
edim». – Taşla, terekle, çıpçıkla! Boş vyalasa ala-
dan – taşla cuklap turadıla, terekle da bir birleri
bla uşak ete turadıla, çıpçıkla va bizge es da burmaydıla – barıbıznı-coğubuznu da bilmeydile!
– Senden vyala esem a?
– Bu telidenmi? – dep, men Misirovnu, kulağından tutup, suv boyununa sozup ketdim, sora andan: – Bar
cuvun! Ol teli, çuv etmey, bılayda turlukdu! – dep
kıçırdım.
Carlı Misirov a, kızğan kulağın sılay, kerti okuna da, çuv etmey, teşindi da, suvğa kirdi. Etme
alay, ayıp boladı dep, men uruşa turğanlay okuna,
kesi va arı, kız taba karamay, tözalmay edi. Zaynaf a, örgerek barıp, ol ullu taşlanı birini artına
ketdi. Andan anı calanda başı körüne edi. Ma-a, taş
artından çıkdı da, suv taba tebiredi – çımmak-ak
sanında cuvunuvçu kızıl kiyimçikleri bla. Ol kılıksız Misirov a eki közün andan almaydı – tüzda
çıçhannı körgen gırnav kiştik kibik. Men bolğan
cerde, Ak suvğa Çumlu suvçuk koşulğan cerde,
car tübünde, suv teren edi, cuvunurğa alamat edi, örgerekde va, Zaynaf bolğan cerde, suv tobukğa da cetmey edi, adam hazna cuvunurça tüyül edi. Zaynafnı
beri keltirirge kerek edi, bu teli Misirovnu ne etsin
adam ansı? Kıznı suv içinde, bayam, terenirek cerni
izley, arı-beri aylana turğanın köre, cüregim erip
bara edi, alay aña kalay boluşurğa bilmey edim.
Beri, meni taba kararın saklap turama. Karadı. Men, kollarım bla, ayavsuzdan, arı canın – Çumlu
suvçuk çıkğan kol taba körgüzteme, bir seyirlik
zatnı eslegença. Aha – aldandı: ne degença, başın örge
153
etip, sağayıp tohtadı. Men, çuv etmey, biyağı kollarım bla kazavat eteme – kel beri terk, köralmay kalasa
dep. Zaynaf, suvdan çığıp, tavuşsuz atlay, kelip tebiredi. Teñşime kelip, kayda, ne zat degença, soruvlu
karadı. Davur etme dep, belgi berip, men biyağı arı
canına, ol çırpıla bashan teren kolçukğa, karap
kaldım. Şoş burulup, Zaynafha karadım, ol da arı
canına aralıp tura edi. Kolum bla, şoş, belgi berip, meni katıma kel dedim, bılaydan, ayhayda, ol men
körüp turğan seyirlik zatnı sen da körallıksa degen
mağanada. Ol, suvğa kirip, şoş keledi, calanda suv
bir kesek şorhuldaydı, ansı kişi çuv etmeydi.
– Ne bardı? – dep sordu, şoş, eki kolu bla da meni
belimden tutup, eki közün a arı canında çertlevyuk
ülküle bashan kolçukdan almay.
– Körmeymise da?! – dep sordum.
– Neni? Men zat da körmeyme!
Men tınşçık anı allıma ötdürdüm da:
– Arı karaçı. Köremise endi va? – dep sordum.
– Bir zat da köralmayma, – dedi ol.
Andan arı tözalmay, men:
– Ol ariv suvçuknu kalay köralmaysa, – dep,
kıçırıp, çap dep, suvğa sekirdim.
– Tohta seni va! – dep, Zaynaf ızımdan boldu. Alay
bu col men da, ıspassız tüyülüp kalırğa bolmay,
anı eki-üç kere sopaklağanından arı tözalmay, tutup, kolların artına burup:
– Alan, sen kara halknı kanın içgeniñi kaçan koyarıksa? – dep sordum.
– Men seni öltürmey koyarık tüyülme, Misirov! – dep, kesi va tohtağanmı etedi.
– Neda uruşnu tohtatabız, neda men seni batdırıp
iyeme! – dedim, anı suvğa iyiltip.
– Bıllay gyavur zulmuçu bla söleşgenden ese, ölgen
okuna igidi!
– Alaymıdı! – dep, men anı kötürüp, arkası bla
suvğa atıp: – Bat da ketçi sen, kıyınlı halknı
kanın içgen urğuy! – dep, kesim a «koşubuz» taba
çabıp ketdim – kız da cuvunsun, men da şişlik etip
başlayım dep.
Zaynaf, çaykalıp, «koşha» kaytır zamanña
men, cabıv üsüne gazetle cayıp, har keregibizni da
«tepşekge» salıp, hazır etip tura edim.
– Ne etese, Misirov, – kerti okuna toy ete bolursa
deyme?! Şampan da, konyak da! Esirgenden sora, biz haripleni kim taşıp aylanırıkdı üyleribizge?
154
– Andan ullu hatağa colukmay da, bir caşay barayık! Birda bolmasa, mında töñererbiz da kalırbız.
– Mında töñerep kalırğa men saña üysüz it bolurma. Karetu mne posle pira! Añıladıñmı, Misirov?!
– Añıladım, hanbiyçe! – dep, men sın katdım,
sora pomidorlanı körgüztüp: – Keçginlik, hanbiyçe,
şapala kalada kalğandıla, açıvlanmay, erinmey,
bu pomidorlanı çaykap kelseñ edi ol gitçe suvçukda, ol taza suvdu.
Hanbiyçe, maña ullu ırazı bolmay, gur-mur ete,
ters karadı, alay, pomidorlanı alıp, cuvarğa ketdi. Men a, kolumda biçağım bla harbıznı tuvrarğa
hazırlana turğanımı unutup, ızından karap kaldım – miñ kere hanbiyçe okuna andan ne hazna ariv
bolur edi!
Ma-a, Zaynaf da keledi, cuvlğan pomidorlanı da
eki kolunda tutup. «Tepşekge» salıp, belin tüzetdi,
süyeldi.
– Biyağı?! – anı açıvlanñan avazı, bir bek uzakdan eşitilgença, alay edi.
– Ne biyağı?! – dep, men kerti okuna da zat añı-
lamay, abızırap kaldım.
– Seni kölüñ biyağı tüzlege kutulğandı – Çingiz han bla ese da, Temirlan bla ese da tutuşurğa!
Uh, Allahha şukur – men a ol kılıksız Misirov
şuöhuñu koz kabına nek cıymağansa, körmeymise
sen anı, vyalmay, meni ızımdan aralıp turğanın dep,
açıvlanñan bolur dep korkğan edim.
– Bir carı da ketmegendi – mındadı! – dedim.
– Kaydadı – körünmeydi da?
– Sen a, cuvuğurak kelip kara – körürse.
Ol, cuvuk kelip, betime türslep karadı.
– Mındadı, seni katıñdan uzakğa keterge süymeydi, – dedim şoş.
– Sora igidi, – dedi ol, avazı da türlenip, közlerin
kötürmey, şoşçuk. Sora, kesin menden ayırıp:
– Men a ne eteyim? – dep sordu.
– Men busağat şampannı açayım, toynu başlayık
da, avuzlanñan kibik da eteyik – sen işden çıkğansa, zat kaphan bolmazsa, sora şişlikleni kolğa
alırbız. Bolsunmu alay?
– Bolsun!
Men şapman şeşanı başın açıp başladım.
– Eşitemise, Misirov, – sen ne etgeniñi añılaymısa?
155
– Ne bolğandı? – dep, men şampan şeşanı başını
temir çıbığın bura turğanımlay, tohtap kaldım.
Anı avazı allay bir kayğılı edi, kesi da meni taba
alay karap tura edi – ne azdan da ol şapman şeşanı
men, taşha urup, sındırıp iygen neda aña uşaş bir
telilik etgen sunar ediñ.
– Kaydadıla seni hrustal bokallarıñ? Kayrı
kuyarıksa şampanıñı?
– Oy, ot tüşsün üyüñe, – alanı va unutup kelgenme! Körmeysiz ol telini! – dep kıçırdım men kerti
kölüm bla. – Kallay bir kere aythan edim men aña anda,
bazarda, bir bek mağanalı zatnı unutup barabız dep,
ol a, sılhır: «Harbız – bar, tuz – bar, pomidorla – bar,
zat da unutmağanbız!» – dep koyğan edi.
– Kimge aythan ediñ? – dep, seyir etip sordu Zaynaf – ol, ayhayda, bitev bu zatlanı alırğa bazarda
maña birevlen boluşhan sunñan bolur edi.
– Kimge, kimge? Seni ol teli Misirovuña! Unuthanbız deyme men aña, ol a, eşek kibik, tirelip, uğay
dep, cerinden tepmeydi da! Endi va körese bolğannı.
Tüyüşürge barğan cumdurukların unutup ketgença.
Bile edim men ol telini meni kanımı buzarça bir zat
etmey koymazlığın!
Men ol teli Misirovha kutura turğan zamannı
içinde Zaynaf, başın da bulğay, hılikkya etip, ışa-
ra, maña karap tura edi.
– Sora ne etebiz da endi, coldaş Misirov, – dep, boş
kağıp uğay, asırı kakğandan, tütün etdirip
sordu ol.
– Taphansa kimge sorurğa – ne eterikdi seni sılhır Misirovuñ? Men bir madar eterme – maña ışan
ansı. – Alay aytıp, men şeşanı koydum da, koluma
huvannı aldım. Ol ullu tüyül edi, kesi da uzunçuk
edi, bir ullu naşa kibik. Anı eki etdim da, bir carımını için, kabuğun igida kalın koyup, kesip
aldım da, ekibiz da aşay berdik. Huvannı ekinçi carımını için aşap boşağanıbızdan sora, ol eki «bokalnı» da Zaynafha uzatıp:
– Tut bokallanı! – dedim. Şeşanı açdım, huvan
ayaklağa bıc-bıc ete turğan çağırnı kuydum.
– Aperim, Misirov, – cokdu hatañ!
Men kesi «ayağımı» aldım da, tamata kadarımda
birinçi alğışnı aytıp başladım.
– Bügün biz ma bu Nartiya tavnu katında, Hasaniya
degen seyirlik elni allında, seni tuvğan künüñü
kuvançın etebiz. Ullu Allah mından arı da köp cıl156
larıbıznı kuvançlı etsin! Bügün seni esiñde bek
kıyın künça kalsın – allay bir ariv, kuvançlı,
nasıplı bolsun caşavuñ!
Hav, bügün biz carlılabız, fakıralabız, kesigiz köre turasız, üsübüzde kiyimibiz cok, bu eki-üç
urtlam çağırnı tamızırça adırıbız da cok, huvan
kabuknu taphanıbızğa okuna kuvana – ma allay
adırğılıkda, takırlıkda caşaybız! Alay bügünden arı va işibiz kurala barsın da, kelir kuvanç
künüñ duniya seyirlik Hasaniya-kalanı ol alamat
üylerinden birinde belgilerça bolayık! HasaniyaNartiya degeniñ – ol bizni ata-babalarıbıznı sıylı
cerleridile, anda caşağan – ol kesi allına okuna
nasıpdı.
– Oy-oy-oy! Mahtançak Misirov – karayma da, kesiñi va unuturuk tüyülse!
– YA Allah, kalay bola bolur tavlu kız bıllay bir
bılhımsız?! Vyalmay, kalay bölese tamatanı sözün,
ayıp da etip?! Alay ese va, men, öpkelep, avuzumu kısama. Ullu Allah saña maşok bla bir savluk bersin!
Ketdik!
Huvan kabuknu kurutup, «tepşekge» saldım.
Allayın Zaynaf külüp iymeymidi – alay anı külgeni, artistle külüvçüça, ötürük külüv edi.
– YA Allah, kalay osalıña kalğansa sen, Zaynaf
Tavkenova! – dedi ol. – Ahırına cetgen içgiçi kibik,
huvan kabuk bla çağır içip küreşese!
– To li yeщö budet, oy-oy-oy! – dep, mashara etip, cır-
ladım men.
– Şöndü meni Hava körse edi! – dep, ol dağıda küldü.
Hava anı tamata egeçi edi, atalık, analık da etgen. Tamata karındaşından okuna korkmay edi
Zaynaf, Havadan korkğança.
– Kel, men anı bla söleşip köreyim, – dedim men.
– Söleşgenigi közüñe körgüztür! Allah hakına,
artıña karamay kaçarça eter. Bilemise, ne degendi
ol, men bek artda üyde bolğanımda?
– Ne?
– Men ölmesem, sen aña erge barlık tüyülse degendi. Andan ese cerge okuna bar degendi.
– Sora kimge berirge aytadı da seni? Taphan a etgenmidi ol kesi süygen han caşnı?
– Oy, Misirov, Misirov a – kallay caşdan kalğanma men seni hatañdan!
157
– Kim biledi, alıka kalmağan eseñ a?
– Kalmazsa – ol ekibizni da birge körgendi!
– Kimdi kesi va?
– Bizni konserva zavodnu baş inceneri. Tüşürgen «tükçügü» – million! Üyü – şeşa kaladı, ansı
üymüdü! Maşinası. Kalay telime men! Kaydan da
tağılğansa sen maña?
– Anı üçün nege carsıysa da – teş da, kısta da
iy!
– Da andan ne mağana endi? Ol endi ne hazna alsın
meni.
– Almağannı közüne körgüztürme, teyri! Süyemise,
men anı bla söleşip köreyim?
– Sen andan ese kesiñi şişlikleriñ bla söleşip
kör – keç bola turğanın eslemeymise?
– Sen süygenley, – dedim men, «öpkelep», – şişlikle
bla söleşirge da bollukma. Sen mudah bolma ansı – maña
başha tüyüldü.
Ekibiz da birge etni tuvradık.
– Bar da, cuvun, men a ot tamızayım, şişle hazırlayım.
– Ho, kıynalsam da – men kıynalayım! – dep, suv
taba ketdi.
Ot etip, otunla canıp boşağandan sora, mıdıhnı
tüzetip, eki canına tahançıkla çançıp, şişlikleni alanı üslerine saldım – bişsinle.
Ol a suv tiyresinde edi. Çakırama. Ol, üsünde suv
tamıçıla cıltıray, kele turğanda va, biyağı avaz
eşiteme. Kaysını avazı bolur – ak cinnimi, kara
cinnimi? Ne başhası bardı da – ala ekisi da bügün
meni bılay homuh da, teli da bolğanıma bek seyir etip
turğanların men kesim da bileme…
Bir kesekden, keltirip, tepşekge duniya seyirlik,
kıp-kızıl bişgen şişlikleni saldım.
Şampanlarıbıznı içip, şişliklege kadaldık.
– Ne da bolsun, saña barırğa kerekdi – kallay
duniya seyirlik şişlikle ete bilese sen! – dedi, alay
anı kakğanın-sokğanın da, tügüme da körmey,
şişlik kabın bla birge cutup iydim.
– Şampannı kalğanın endi sañamı koyayım,
oğese sen da konyak içerikmise? – dep sordum.
– Men bügün ne zat da içerikme – esirmey kalmazğa ant etgenme! – dedi ol, batırçık bolup.
«Ha-ha-ha! – degen avaz eşitildi. – Körmeymisiz bu
seyirlikni! Çıçhançık kiştikni mıyıkları bla
oynay turadı, kabıp-kabıp…
158
Men «bokallağa» konyak kuydum. Bir-eki urtlap,
çaçıkdı da, közlerin sıypay, igi kesek turdu.
– Kızğançdan ölese da, Misirov! – dedi ol, soluuvn küçden ala.
– Taphanma içgiçini! Eki urtlam konyaknı cutalmağan.
– Barmaydı sora va! Nekdi da bu bılay katı?
– Bir katılığı cokdu anı. Katı uğay eseñ,
asırı cumuşakdan suv okunadı. Al, al, al!
– Ölsem, kabırımı Kaşhatav sırtda salırsız! – dep, tavkel bolup, kalğançığın içdi da,
ızından bir kabarık izley, dığalasha kaldı. Men
aña harbız kesekçik uzatdım. Ol anı terk okuna kabıp boşadı da, etgen «cigitliginden» sora, esin cıyalmay, bir kesek turdu.
– Sen esirgenmise, Misirov?
– Töñerep turama.
– Men da esirgenme. Bir hapar aytçı.
– Ne etese kereksiz haparlanı – kel, andan ese cuuvnup keleyik, kün tüşe turadı.
– Maña andan cetgen cokdu. Meni üçün dey ese,
cathan okuna etsin. Men bir carı da barmayma. Eşitemise, Misirov, – kel bügeçe mında kalayık, ohomu? Erttenlikge deri aşaybız-içebiz, ohomu?
– Sora seni va KĞB-nı üsü bla izlep aylansınla,
alaymı?
– TSRU-nu üsü bla okuna izlesinle!
«Sekir! Sekir da tut, Misirov! Alan, sen kiştikmise, eşekmise?!» – dep, eki canımdan da birden
kıçıra bolur edile deyme. Alay, ala kıçırmasala
da, bile edim men, şöndü anı katına barmay caramazlığın…
Da kalay barayım da men anı katına – cetermi da
tözümü kiştikni, çıçhançık, tohtamay, anı tüzda
allında, mıyıkların maltay aylana tursa?!
Ne zat? Da sen a, şuöhum, kara cinni cırın aytıp
tebiregen uşaysa da! Ol meni kesi coluna sala turadı!
Uğay, şuöhum, sen etgen umut bolluk tüyüldü! Men
saña ol frantsuzlu havle caş tüyülme, men Misirovma. Men Zaynafnı kesimi süygen kızıma sanayma.
Alay ese va, men, tavlu caş, halknı ariv adetlerin
tügüne da körmegen kök eşek tüyül esem, süygen kızımı namısın bılayda, çırpıla tübünde, kalay
maltarma balçıkğa!..
«Oy-oy-oy! Tavlu halknı ariv adetleri! Ey, hey, –
kaydasız siz? Ala ertte unutulğandıla! Ol kesi da,
159
allay bir namısı-sıyı bolğan kız ese, sora arakıçağır içip, nege töñerep turadı bılayda – cerde,
kesi da kımıca bolup? Aytçı bir anı, eşek? Oy-oyoy – külgenden öleme! Eşitemise, Misirov, kerti kölüm
bla aytama – bar da, muzeyni bir müyüşünde süyel da
tohta! Muzeyni sav-salamat caşap turğan eksponatı
bolluksa. Orta ömürleden kala kelgen! Ha-ha-ha!..»
– Beri kel! Ne işleyse anda, Misirov? – Zaynaf
közlerin da açmay cata edi.
Ol iş kalay bolğanın eslegen da etmedim, karasam – men anı kuçaklap, uppa ete turama.
– Vyalmaymısa?
– Ne-e-k?
– Bir harip kıznı esirtip, bu etgeniñ nege uşaydı?
– YA Sıylı Allah, ol kara cinmi til etdi?
– Da men seni boş uppa eteme ansı, tüyergemi kerek
edim?
– Sen meni süygen bolsañ edi – tüygen eterik ediñ.
Alay, süymeklik degen uzakda ese – aşa-iç, oynay ber.
Tüz etese, Misirov, aperim! Hayt de!
Allahha şukur – boş «kölkaldı» uğay da, «teñizkaldı» okuna eterge sıltav berdi. Men turdum da,
anı sözleri, okla kibik, cüregimi elek etip ketgen
edile da, ma endi va üsüm-başım da kan bolup, sarnaysarnay, çerek taba, söz aytmay, ketip barama. Cuvuna
turup, kesim a «külgenden katama» – tüzda köz allımda bola turğança, körüp tura edim men Zaynafnı
tersligi üçün, boş kereksizge meni canıma tiygeni
üçün, cerde arı-beri töñerete, kesi kesin ayavsuzdan
tüye turğanın…
Çaykalıp, men örgerek, ol ullu taşlağa ketdim,
aladan birini keñ arkasına catıp, Zaynafnı üsünden sağış ete edim. Anı üsünden, kesimi üsümden
da men kayda da etallık edim sağış, alay beri va
ol «meni cüregime salğan caranı sav eter üçün»
ketgenligim edi. Ne eterik bolur endi ol a, harip? Men
köz kıyırım bla arı karap turama. Ma-a, turdu, bir
kesek süyele ketdi da, suv taba tebiredi. Bir-eki çaykaldı da … beri kelip başladı. Aha, añılağansa da
tersligiñi, kızı? Hayt de endi, Misirov, sen bügün
artist eseñ, kesi allıña dop-dop etgenni koyğan et,
recissör aythandan çıkma!
Keldi, meni katımda taşha tayandı. Tıñılaydı.
Tınşçık cavurun kalağıma tiydi, sılağan kibik etedi.
160
– Nekse sen bıllay aman, Misirov?
– Kallay?
– Sabiy kibik, öpkelep tohtağanıñ nedi?
– Kaydan körese? Öpkelemeyme men.
– Da men köre turama da.
– Men a öpkelemeyme deyme.
– Alay ese, pioner söz ber.
– Men endi kim bolğanımı, ne bolğanımı da unuthanma: kiştik da – men, ayıv da – men, teli da – men,
maymul da – men, endi va, Allahha şukur – pioner bolayım. Nek pioner söz a? Maymul esem – maymul söz bereyim. Kölkaldı etmeyme, maymulla hakına! Irazı
bolduñmu?
– Uh! – dep, açıvlanıp, cavurun kalağıma kakdı.
Andan arı tözalmay, kıçırık-hahay da etip, külüp iydim.
– Aman! Aman! – dedi da, cumduruğu bla arkama
cetdirdi. Ol, bayam, caraşhanıbıznı belgisi bolur
edi. Alay men, anı canına suhu burulup:
– Nedi bu, ahırısı! – dep kıçırdım da, karasam – meni Zaynafımı ahı ketip, eki közü da korkğandan, keññe açılıp, kötürüp turğan cumdurukçuğu da kökde kalıp, abızırap tura edi. Ne eterik
edim – alaylay, abızırap turğanlay, kuçakladım
da, uppa etdim…
– Aman adamsa da, amansa, Misirov, – kallay bir
kanımı içip barasa bügün sen meni – bir Allahdan
sora, anı kişi bilallık tüyüldü!
– Nesin billikdi da ol bolmağan zatnı – men seni
bir tamıçı kanıñı da içmegenme. Ol sen kara kesev
etgen cüregimi sav etgen a aña okuna alay tınç iş
bolluk tüyüldü.
– Oy-oy-oy! – dep küldü ol.
Aşap-içip boşağandan sora, biz gazet eski-bushularıbıznı, cıyıp, küydürdük da, Dolinskge barğan
colğa çıkdık. Ahşam bola tura edi.
22
– Endi va ne etebiz, Misirov, – Dolinkge deri tyattityatti etipmi barayık? – dedi Zaynaf.
– Da bir maşina kibik tutarbız, – dedim men, col
ortasına çığıp, tütün kabındırıp.
Tüzda ol kezivde va Ak-Suv canından maşina
köründü. Ol, bir-eki kere da «köz kısıp», meni ıçhındırıp iyesiz da degença etdi. Men alğadan okuna
kol kötürdüm.
Maşina, kelip, katıbızda tohtadı. Men arı canına şoför bla söleşirge çapdım.
– Oho! Senmise? Salam! – hav, ol Dalhat edi, birden
karındaşım da, şuöhum da bolğan, maña maşina
kerekde, şırt dep, çığıp kalıvçu.
– Salam. Sen a ne aylanasa bılayda? – dep, seyir
etdi ol.
– Boş alay, suv boyununa kelgen edim. Şaharğa deri
cetdiralmazmısa bizni?
– Kesiñ tüyülmüse da?
– Uğay, bir kız blama.
– Ho, ho, olturuğuz.
Bizni söleşgenibizni Zaynaf da eşitip tura edi
da, ol, men çakırğınçı okuna, iş kurala barğanın añılap, artmaklarıbıznı alıp, hazır edi da,
terk okuna maşina içine suğulduk.
– Körmeysiz bu telini, men a seni cılkıñımı
sürgenme – nek salamlaşmaysa meni bla va? – dedi
şoförnu katında olturğan caş, karasam, – ol a
Azamat!
– Sen a kaydan çıkdıñ? – dep, seyir etdim men.
– Men a ertteden da mındama, sen kaydan çıkdıñ
ansı?
– YA Allah, neçik teli halkdı bu curnalistle degenleri – ne adep-kılık bilgenleri cok, ne adet-namıs degenleri cok, ne tukum halksız siz? Dağıda
kalğanlağa akıl üyretirge küreşedile! Katlarında bir ariv kız olturup turğanlay, dop-dop ete
turadıla, – dedi Dalhat, Zaynaf taba karap. – Siz bılağa ullu kölkaldı bolmağız – kılıkları cokdu.
Meni atım a Dalhatdı, – dedi.
– Men a Zaynafma, – dedi ol da, anı alay uzakdan
da, bir türlü-mürlü burup da keltire küreşgenine
külümsüregen da etip.
– İñir ahşı bolsun, Zaynaf! – dedi Azamat da. –
Ayıp etme, bu teli meni sözge böldü da…
– Sav boluğuz. Men da tanığanma sizni – siz da
radioda işleysiz.
– Ol carsıvlu iş ese da – alaydı.
– Sora nek?
– Siz kesigiz a bir işlep körçügüz Misirov kibik telile bla bir kabinetde, sora añılarsız nek bol11 Huçinalanı Muhammet
162
ğanın. Kün sayın da tileyme, meni başha kabinetge
köçürügüz dep, köçürmeydile ansı. Entta da bıla bla
bir kabinetde bir cıl olturğandan, Allah saklasın – başımı alıp, ağaçha kaçarğa bollukma.
Ollahiy, ne eterge da bilmey turama.
– Kalay etebiz, alğa Zaynafnı şaharğamı eltebiz, oğese, allay hurmetge tiyişli tüyül ese da,
tamata tüyülmüdü – Azamatnımı cetdirebiz Hasaniyağa? – dep sordu Dalhat.
– Bizni Dolinskge cetdirip koysañ da, boladı,
andan arı avtobus bla keterbiz, – dedim men.
– Maşina bar ese, ne etese avtobusnu? – dedi Dalhat.
– Karaçı anı sorğanın, ayhayda, alğa Zaynafnı
cetdirebiz, – dedi Azamat.
– Uğay, uğay! – dep katı boldu Zaynaf. – Meni
aşıkğan cerim cokdu, alğa Hasaniyağa barayık.
– Bek ahşı, – dedi Dalhat, – on minut arı, on minut
beri, ne başhası bardı. Zaynaf Hasaniyağa barırğa
süye ese – elteyik! – dep, maşinasın tebiretdi.
– Kaydan kelesiz? – dep sordum.
– Sabiyle bla kelinni ata üyüne eltip kelebiz, –
dedi Dalhat, kelin degeni – Azamatnı üy biyçesi edi.
– Sora Azamat cañıdan katın allık caş bolup
turadı deseñ a.
Ol halda söleşe, Hasaniyağa kalay cetip kalğanıbıznı eslegen da etmedik.
– Ne olturasa, çık maşinadan! – dedi Dalhat, tohtağandan sora, cerinden tepmey turğan Azamat taba
ırazı bolmay karap.
– Çığarık tüyülme! – dep tohtadı Azamat.
– Nek sora, alan?! Çık dedim da – seni bla hapar
ayta turur zaman cokdu.
– Sen a, köp dop-dop etme da, tüşgen et! Tüşügüz
barığız da! Men sizni kanlı cavuğuzmu bolğanma,
nek etesiz alay – bosağa allına kelip, üyge va kirmey? Tüşügüz deyme da!
– Azamat, kel başha kün kaytırbız, bügün alaysız da keç bola turabız, – derge küreşdim men.
– Başhasın-kaşhasın men bilmeyme – tüşgen
etigiz! Men da huna teşikden çıkmağan uşayma
da – nek ıspassız etesiz bıllay bir meni? Ne etgenme,
siz menden allay bir ılıksınırça?
– Ne tukumla söleşese sen, Azamat? Keçe ortasında
kim baradı konakğa? – dedi Dalhat.
163
– Şuöhla ne zamanda da baradıla bir birlerine konakğa. Kerti şuöhla esele. Beş-altı minutha – ol
nedi? Alay caramaydı da, kirgen da etmegenley, ketip kalırğa. Siz çıkmasağız – men da çığarık
tüyülme, ollahiy, alay!
– Esiñde bolsun – calanda beş minutha! – dedi Dalhat maşinadan çığa. – Zaynaf, Mağomet, keligiz –
ilinñendi da, koyarık tüyüldü.
– Men sizni maşinada saklayım, – derge küreşdi Zaynaf, bayam, hazna tanığan da etmegen adamnı
üyüne konakğa barğannı uşağısız işge sanay
bolur edi.
– Sora ol a artallıda tapsız bollukdu, biz kirip,
sen a maşinada kalsañ, – dedi Dalhat. – Kel, kel, köp
turmabız.
Azamat, çığıp, meni canımda eşikni açdı:
– Tur, teli, ne olturasa?
– Oho, kel endi, ne eteyik da, – dedim men Zaynafha
da, çıkdık.
Azamat nek ese da üynü kiritin küçden açdı, çıraknı candıralmay da mıçıdı. Anı macarıvsuzluğu maña açıv tiyip, iyesinden alğa üyge kirme degen törege da ullu es burmay, oñ kol canında eşikni
açıp, ol otovda çıraknı candırdım, andan a iç otovğa
okuna ötüp, anda da candırdım çıraknı – mında
divan da bar edi. Stol üsü da kitapladan tolu edi. Men,
aladan birin alıp, divanña olturdum.
– Oltura turuğuz, men busağat, – dep, Azamat
çığıp ketdi da, köp da mıçımay, şampan şeşa bla
konfetle alıp keldi.
– Allahçü! Ne zatha kerek edile bu zatla? – dedi
Zaynaf.
– Oho, keltirme koy, Azamat carlımı bollukdu anı üçün, – dedi Dalhat, sora bir konfetni alıp,
cartı açıp, Zaynafha uzatdı. – Bu üynü aşı tatlı
ese, bir körçü, Zaynaf.
– Zaynaf, sen bir minutçuknu oltura turçu, siz
beri keligiz, – dep, Azamat bizni tışına çakırdı.
Zaynafnı kesin koyup çıkdık. Çıkdık da,
üçübüz da bir biribizge karap kaldık.
– Da ne – har zat da tap bara bolur deyme, – dedi Dalhat.
– Endi va ne etebiz? – dedi Azamat. – Şöndü okuna
aytıpmı koyabız, oğese artdarakmı?
– Aytıp okuna koyayık, ansı, kim biledi, – dedi
Dalhat. – Artda, hahay etip, südge berip iyse, başha
türlü tepsetir, teyri. Kim baradı aytırğa?
11*
164
– Men barayım, – dedi Azamat.
– Mağomet kesi barsa, igi bolmazmı? – dedi Dalhat.
Men ketdim. Zaynaf, divanña çögüp, konfet bla cubana tura edi. Men, katına olturup, kolun aldım.
– Zaynaf, bu otov bizniki bolsa süyermi ediñ.
Zaynaf otovnu tübüne-başına karadı.
– Bu otov bizni bolsa edi, men anı kalay casar
edim – bilemise?
– Kalay?
– Bek alğa bu eski gullanı tışına bırğap iyerge kerekdi, – dep, ullu eski stolğa tiydi. – Cañı
stol a ma beri, müyüşge, salınsa, tapdı. Terezeleni
ekisin da keterip, bir ullu tereze etseñ, otov carık
da, erkin da bolup kallıkdı. Cañı tereze cabıvla
alırğa tüşerikdi – şöndügü zamanña tiyişlile,
ullu-ullu suratları bla.
– Otovnu da carığırak tıtır bla boyasa, bollukdu. Alaydı da?
– Uğay, andan ese, bilemise, ne eterge bollukdu?
Men…
– Ahşı, Zaynaf. Kalay da türlendir, ne da et – bu
bizni otovubuzdu.
– Avuzuñu keññe açıp tur – saña dep işlegen
bolur Azamat bu üynü!
– Azamat bu üynü bir kirpiçin da salmağandı. Bu
bizni üyübüzdü, meni üyümdü.
Zaynaf bir zatla añılay başlağan bolur deyme.
– Sen nele canşaysa, Misirov?
– Bu üy bizni üyübüzdü deyme. Esiñdemidi – kaçır, urla, urlayallık eseñ, degen ediñ da. Urladım
da, keltirdim seni.
Zaynaf maña bir türlü karap turadı.
– Ne – iynanmaymısa? Sora kara, – dep, şkafnı
için açdım, Misirov Mağometni bu eski kostümun tanıdıñmı, bu – curnalist bileti, bıla va – kölekleri.
Endi va ne zat körgüzteyim? – dep, stol katına kelip,
yaщiklerinden birin çığardım da: – Alımla tölenñen kağıtla, turistle bla Volğoğradha barğanımda
anda alınñan suratım, bu va – Ulyanovkde, seminarda
bolğanımda. İynandıñmı endi?
Ol bir türlü ışardı, közleri va, cilyap kaladı
der ediñ, bir mudah.
– Sora, Misirov, sen meni kaçırğanmı etdiñ? –
dep sordu Zaynaf, men süymegença, ışarğanlay, biz
şöndü da oynay turğan kibik.
165
– «Urlayallık eseñ – urla» dediñ da, urladım.
– Dalhat bla Azamat a kaydadıla?
– Mında.
– Çakırçı beri alanı.
– Bizni duniya seyirlik kuralğan işibiz oyula
tura bolur deyme, – dedim men, şuöhlarıma çığıp,
bir kesek carıkçık bolurğa küreşe.
– Ket üyüñe?! – dedi, suv kuyulğança, Dalhat.
– Ne deydi? – dedi Azamat da mudah avazı bla.
– Sizni çakıradı, keligiz.
Zaynaf, olturğan cerinden turup, otov ortasında
süyelip edi, kesin tap tutarğa küreşgenlikge, ullu
kayğığa kalıp turğanı eslene edi.
– Dalhat, nedi bu işigiz? Mağomet kertimi aytadı?
– Ol hazna aytmavçudu ötürük, Zaynaf.
– Ol a igidi. Sora siz meni, cuvuğu-teñi da, üyütukumu da bolmağan, atılıp kalğan bir harip
kızğa sanağansız, alaymıdı?
– Nek aytasa alay? – derge küreşdim men.
– Şöndü, Mağomet İsmailoviç, men sizni bla söleşmeyme.
– Zaynaf, kel, kızmağanlay, bılay, tap söleşeyik, – dedi Azamat.
– Meni kızıp etgenim cokdu – seyir eteme
ansı.
– Siz bir birigizni tanıysız, – dep başladı Dalhat, – Mağomet saña tiyişli tüyüldü, neda sen Mağometge tiyişli tüyülse dep, men aytallık tüyülme.
Bir birigiznü süye esegiz – da sora caşarğa kerekdi.
Kertidi, kim biledi, bir kesek tapsızırak boldu ese
da, anı ullu hatası cokdu – bu da bizden çıkğan töre
tüyüldü, kesigiz nasıplı boluğuz ansı, kalğanı
ua boppa-boşdu.
– Sav bol da kal, Dalhat, bek tüz aytasa, – dedi
Zaynaf. – Biz bir biribizni süygenibizni haparın a
sen kaydan eşitgense?
– Da alay sunama, – derge küreşdi Dalhat.
– Zaynaf, men… – dep, men da haparğa koşulurğa
küreşgenlikge, bolalmadım – aña men mında cok
edim, ol Azamat bla, Dalhat bla söleşe edi.
– Dalhat, Azamat – sizni bla tanışhanım igi edi,
keligiz, alaylay, igi tanışla bolğanlay kalayık, – dedi Zaynaf. – Hav, men Misirov bla tübeşe
da turğanma, anı bla kinoğa da, parkğa da bara turğanma, restoranda okuna bolğan edik. Bügün a – suv
boyununda. Nalçikde meni şuöhlarım, tanışlarım da
166
cok edile. Misirovnu men kesimi igi teñime, şuöhuma okuna sanağanma. Ol meni üsümden başha türlü
akıl etgeni üçün, men anı tersge sanamayma – bayam,
bılayda ters kesim okuna bolurma. Ho, ne boldu ese
da – ol boldu da ketdi. Ne eterikse endi. Ol da bir ders
bolsun – mından arı, şuöh bolurdan alğa, igi sağış
ete tururma. Endi va, Dalhat, Azamat, igi caşla kibik,
meni avtobusha deri aşırığız da, ketme koyuğuz.
– Teyri, Zaynaf, canıbızğa tiyese, – dedi Dalhat. – Men a kaysı müyüşde kurayık kalankanı
dep tura edim. Kel, Zaynaf, alay bek aşıkmayık.
Aşıkğan suv teñizge cetmez dep da, boşundan ay-
tılğan bolmaz. Bılay, aşıkmay, kızmay, sağış
etip da bir köreyik. Kim biledi, kesiñe bildirmey
etgenibiz canıña tiygen ese da…
Zaynaf külgen okuna etdi:
– Tiygenmi deyse?! Allay duniya seyirlik işge
meni koşmay! Seyir-alamat – neçik batırlasız siz,
korkğan-buyukğan bolmay, tutup, meni kibik
kıznı alıp kaçarğa bazınñanla! Ma saña komsomol orğanizatsiyanı sekretarı, partiyağa kirirge
hazırlana turğan kız – anı kaçırıp baradıla,
ol a zat da bilmeydi!
Üçüsü da küledile. Dalhat bla Azamat, kim biledi,
bılay ete, oynağan-külgen kibik ete, işni tap canına burup koyalsak da dep, ışana. Calanda menme
oynamağan-külmegen, hıli etgen sabiy kibik, bir canında, söz da aytmay, süyelip turama. İynanırığım
okuna kelmeydi – bu bılayda süyelip turğan esli
da, akıllı da kız Zaynafmıdı, ol, cilyap: «Allah
üçün, kaçır! Urla meni, Allah üçün!» – dep tilegen!
YA Ullu Allah – ne tukum halkdıla bu tişirıvla!
Kalay kıyındı alanı añılağan!
– İynanırığım okuna kelmeydi, – deydi Zaynaf a,
tili açılıp, carıkçık da bolup, – şöndü da, Misirov, ol etivçügüzça, oynağan işmi ete bolursuz?
– Alayğa sanayık, Zaynaf İshakovna.
– Ho sora. Oynadık, küldük. Endi kete barsak
da, bollukdu, – dedi Zaynaf. – Üyügüznü Allah oyundan, kuvançdan ayırmasın. Sav boluğuz! Sav kalığız!
– Tohta, aşıkma, Zaynaf, – dedi Dalhat. – Men
seni şaharğa eltirge aythanma da, aythanımı etme
koy, ansı atım ötürükçüge çığar da…
– Da sen meni dağıda birevlenñe kaçırıp ketseñ a? – dep ışardı Zaynaf.
167
– Birda korkma anı üçün, – dedi Dalhat, bayam,
sen alay etip, sora biz a, seni kölüñü saklap, ariv
aytıpmı küreşirik sunasa degença, – namısıñ töppemde bolsun, men üydegilime, Azamatnı da bardı üydegisi. Alaydı da – boş korkasa. Kel!
Üyden çığa turup, bir atlam etgenley okuna, Zaynafnı halı türlendi – oynağanı-külgeni da tohtadıla, öçülgen ot cağaça, mudah boldu. Sav kal degença,
üyge bir köz cetdirdi da, aşığışlı çığıp ketdi. Ol, bayam, keterge da süye bolmaz edi, alay, haparnı
eşitgenley okuna, etivçübüzça, oynap başladı da,
men bilmey nek etdigiz dep, artda va, kesi kesin tıyalmay, asırı ozdurup iyip, işni kak etip koyğanña
uşaydı dep, kölüme da bir keldi. Kim biledi, caşauvnda bıllay ullu mağanası bolğan atlamnı, atası-
na-anasına bildirmey, kesi allına eterge bazınmay,
abızırap kaldı ese da. Kalay da bolsun, endi andan
ne mağana?..
Dalhat bla Azamat Zaynafnı alıp ketdile, men üyde
kesim kaldım. Karayma da, ol caşav degen nögerim
bu col meni igida kıthan bolur deyme. Azamatdan ese
tıñılırak mat salğandı.
Nek boldu alay? Men kalayda oynadım, bılay tapsız cañılıp, bılay aman açırça?
Andan beri sav cılmı ozdu, ne bileyim, bir zamanda
Dalhat bla Azamat da kaytdıla. Ala, zat da bolmağança, ullu-ullu söleşe kele edile.
– Atamı canı üçün, çiy telidi ol – andan sorağısı cokdu, – dey edi Dalhat, kızıp. – Ollahiy
dep aytama, ol alay etgenine alay sokurana edi, alay
da – içi küyüp okuna bara edi!
– Kerti aytama – biz Dolinskden burulup, artha aylanıp kelsek edi, uğay derik tüyül edi! – dey edi
Azamat da. – Esiñdemidi, men aña: «Kel, Zaynaf, dağıda bir sağış et, alıka keç tüyüldü», – degenimde aythanın? «Uğay, keç bolğandı! Siz kesigiz meni,
kaçırğan kızığıznı, tıyalmağan esegiz, endi va
men kesim artha kalay kaytayım? Allah hakına,
Misirov meni endi itle bla kuvar!» – degen edi, külgen-oynağan kibikçik etgenlikge, kesi va cilyarğa
azdan kalıp.
– Ket, ket, ne etese munu? Barma koy, ollahiy, telidi! Kerek tüyüldü! – dep koydu ahırında Dalhat.
Ol stol allına bardı da, şapman şeşanı alıp,
arı-beri burup, cerine saldı.
– Başha zatıñ cokmudu? – dep sordu.
168
Men aña konyak şeşa berdim.
– Siz ne da aytığız – ol a tüz akıllı tüyüldü
da tüyüldü. Bek igi bolğandı ketgeni, – dedi Dalhat,
şeşanı başın aça.
– Kerti okuna da, kıyın edi anı añılağan, bir
türlü zat edi, – dedi Azamat da.
– Keligiz, tartayık da, endi anı üsünden haparnı
da koyayık, – dedim men. – Allah barıbıznı da andan
ullu hatadan saklasın!
Az-azdan içe, lahor ete, şeşanı boş etdik. Artda, kete turup, Dalhat da, Azamat da, inbaşımdan kağa, aytıp küreşe edile Zaynafnı, tıyılmay, ketip
kalğanı, seni nasıbıñ edi dep. Korkma sen, dey
edile ala, andan da igi kızla toppa-toludula, alıka
ua, teyri, cüzüsün okuna tabarbız…
Alanı aşırğandan sora, bahçağa barıp, anda igi
kesek zamannı tütün içe turdum da, sora, kelip, töşegime catdım. Alay erttenlikge deri cuklayalğan a
etalmadım – bolup ketgen işleni, Zaynafnı alay nek
etgenini üslerinden sağış ete edim. Kalay tuthuçsuzdu bu duniyada har ne da – endi süymeklikge okuna
ışanırğa caramay tebiregendi. Kim biledi, ol süygen da etmegen ese va? Da caraymıdı da alay a – süymey
eseñ, tübeşip, kuçaklap, uppa etip, cilyap?! Bolamıdı da alay?
Sağış ete ketip, tañ atarğa – teyri, ol da süye
bolur edi degen akılğa keldim. Alay Zaynafnı maña
süymekligi ol duniya seyirlik tavruhlada, comaklada
aytılğan süymeklik tüyül edi. Ol – erikgenden, ne
eterge bilmegenden, cubana tururğa dep caratılğan
bir gitçe süymeklikçik bolur edi, bayam. Bir-bir kezivlede, eki-üç sağatha, artallıda işibiz bolmay, atılıp kalsak, bir barıvçubuz kinoğa – allayın.
23
Kün sayın Ahmadiyağa boluşhannı kıyınlığından da kutulduk, Allahnı ahşılığından, – ol pensiyağa ketdi. Alay bir türlü iş boldu – anı orununa
biz barıbız da sunup turğança, Azamatnı uğay, Emenlanı Tahirni, caş tölü berivleni redaktorun, saldıla. Anı ızından a dağıda bir seyirlik iş – Tahirni
cerine caş tölü berivleni redaktoru Roza Batırova
boldu!
Asırı sarıvu kaynağandan, Azamatnı kanı
169
kartıkğa sıyınmaydı – da ne, kerti okuna da,
literatura berivleni redaktoruna ol – SSSR-ni Cazıvçularını soyuzunu sanında cürügen, atı aytılğan
curnalist bola turğanlay, cazıv işge bir kesek endi
tüzele kelgen, kişi da tanımağan caşnı salıp koysala – açıv tiymey a! Ol, harip, nença cılnı tözüp,
kesin alayğa hazırlap tura edi – endi va ma saña cukku çibin! Biz a aña ne bla boluşayık, kolubuzdan
kelmezlik işni üsünde.
– Koy, buzma kanıñı, Azamat, – dedi Petro. – Kesiñ da bek igi bilese: Tahir Zamankulovnu katınını
karşı cuvuğu bolğanın. Kesiñ sağış et, cuvuğu bola turğanlay, senimi köçürlük edi literatura
redaktsiyağa?
– Da tüz tüyüldü da ol buzovçuknu literatura berivleni redaktoruna salğanları! Ne añılaydı ol
literaturadan? Ayt! Nesi igidi anı Ahmadiyadan?
– Anı va boş aytasa – Tahir aman curnalist tüyüldü, – dedi Petro. – Söz da cokdu, seni salsala – tüzü
ol edi, alay tüzlük degenden sora da caşav dep da bir
zat bardı da, ol koymaydı ansı…
– İtle siysinle seni ol caşavuña! – dep, kızadankıza baradı Azamat a. – Kayda da itlik, eşeklik!
Endi ol zat bilmegençikni da redaktor etdile! Añı-
laymısa?
– Ma sen da anı kibik toppançık bolsañ edi, literatura berivleni redaktoruna arsarsız salınırık
ediñ, tap tüşgenley a – baş redaktorğa okuna. Ollahiy, kerti aytama! – dedi Petro.
– Ket, üyüñe emina kirmesin seni da! – dep, Azamat
Petyağa ters karadı.
Ol a, külgen da etip:
– Bek seyir adamsa sen, Azamat – tüz sabiy kibik!
Kayda körgense sen bizni kıralda ma bu adamnı işge
huneri da bardı, har neni da tıñılı eterikdi, anı
salayık dep, alay salınñan bir kullukçunu? Ayt,
körgen eseñ, eşitgen eseñ? Körmegense, eşitmegense.
Barmıdı saña boluşurça kullukda adamıñ? Cokmudu deyse. Cok ese, sen da, kuyruğuñu kısıp, çuv
etmey tur, turğan ceriñde!
– Ol itlikdi da!
– Sora ne edi da? Sen a ne bla körgüztallıksa ol
işni itlik-eşeklik bolğanın?
– Körgüztürse, karap tur!
– Alay ese, sora nege dep kıçırasa?
– Teyri, obkomğa barmay koymam. Nedi bu, ahı170
rısı: biri cuvuğun redaktor etedi, başhası – tos
katının. Bılayı sizni ata üyügüzmüdü?!
– Anda şaharnı cartısın sathan urlakanı va nek
etgensiz bizge tamata dep da aytırmısa? Bar, bar – obkomda va mölekle oltura bolurla, avuzuñu açıp tur!
Ansa bile bolmazsa kesiñ a! Ala, aytıp koyayım, senden ese igi tanıydıla Temircanovnu da, Zamankulovnu da, Karokovnu da, başhaların da ne tukum adamla
bolğanların, – dedi Petya.
– Ollahiy, Batmazovnu kesine barırma!
Petya külüp koydu.
– Tıñılaçı, men saña bir anekdot aytayım, –
dedi ol. – Uruş tohtağandan sora, bir basmaç skladnı
tamatası bolup işlegendi. Sora direktor bolurğa
süygendi. Direktor bolur üçün a, partiyağa kirirge kerek edi. Suğula baradı da partiyağa, işi raykomğa cetedi. Raykomda va törde olturğanladan biri
sen kayğı zamanda anı bandasında bolğanmısa dep,
basmaçnı tamatasını atın aytadı. «Anda edim», –
dedi da skladnı tamatası, sora anı partiyağa kayrı
allık edile. Kaytadı, mudah bolup, işlegen cerine da, aytadı nögerlerine haparın. «Teli! – deydile
nögerleri. – Uğay, bolmağanma anda dep aytalmaymı ediñ da?!» – deydile. «Uzakğa barır ediñ alay
aytıb’a, – deydi skladnı tamatası, – kurbaşi kesi
törde olturup tura edi sora va!» – demeymidi.
– Teli, ol anekdot a şöndü mında nege kerekdi, – de-
di Azamat, külgen da ete.
– Kesiñse teli, seni Batmazovuñ Temircanov kibik urlakalanı, uluthaçılanı başçısı tüyülmüdü
da? Respublika savlay da «aklanı» kollarında bolğanın bilmegen kibik et.
– Ket, ket arı – sen da asırı ozdurasa! Sora «akla»
barı da amanlıkçılamıdıla?
– Barı da uğay, kulluklağa örlep, birigip,
süygen işlerin etip aylanñanla. Bir tiyip kör aladan birine!
– Elberovanı tuthan okuna etgendile da – ol da
«akladan» edi da!
– Elberova kesi teliliginden tutulğandı – cutluğun tıyalmay, sav duniyanı kesim aşap koysam süyeme dep, asırı hatdan oza edi da, savlay respublikağa
okuna bedişlik sala edi. Anı cerinden ketermey caramay edi. Birda korkma – eki-üç cıldan köp turmazla, iyerle. Ömürü va keter, han-biy kibik, süygenin
tabıp caşay. Alaydı da, sen aña ullu carsıma…
171
– Da sora… ol nege uşağan işdi da?! Moskvağa
cazarğa kerekdi!
– OON-ña okuna caz – at başından karağanda,
har ne da tapdı da, zakonña köredi da. Sen Moskvağa
iygen kağıt kesi da, aylana ketip, Batmazovnu koluna tüşerigin a bilemise? Oğese seni kağıtıñda aytılğan zatlağa kararğa, beri Brecnev neda
Kosıginmi kellik sunasa? Kelse da, Ara Komitetni
bizge köz-kulak boluvçu instruktoru kellikdi da,
Batmazov bla da, Şihaçev bla da birge olturup, az tartmağandı, ala şuöhladıla. Añılaymısa? Birda
korkma, ol seni canlı bolluk tüyüldü. Alaydı
da, caz, atıñ davurçuğa, telige çığarın süye eseñ!
Şöndü sen işlegen cerde va ne teli, ne davurçu adamnı
koyarğa caramaydı. Bilemise anı?
– Ne da bolsun, men bu işni alaylay koyarık
tüyülme! – dep, tohtağan edi Azamat.
Kerti okuna da, ol tüşden sora kayrı ese da dump
boldu. Eki-üç sağatdan kaytdı, kesini halı da tap,
açıvlanmay.
– Sav kalığız, şuöhlarım, men ketdim! – dedi ol.
– Ket, üyüñe! Kertimi aytasa? – dep, ekibiz da cancanından süyeldik.
– Amankulovha barıp, aña barın da tolusunlay aytdım, maña bir başha iş tap dep tiledim.
Amankulov – ol obkomnu propağanda bölümünü tamatasıdı, tüzü va – tamatasını kulluğundadı.
– Barın da degeniñ? – dep sordu Petya.
– Barın da – Zamankulov katınını literatura
bla işi bolmağan cuvuğun literatura berivleni
redaktoruna salğanını üsünden da, tünenegi maşinistkanı redaktor etgenlerini üsünden da. Allay
terslikleni köre turğanlay, men mından arı Komitetde işlerge kölüm barmaydı dedim.
– Sora ol a ne dedi?
– Kanı bek buzulğan edi, tohta bir anı va dep,
Zamankulovnu canığan edi.
– Saña közbavğa açıvlanñan kibik etgenligidi
ansı – birda, – dedi Petya.
– Sora ne iş tapdı da saña? – dep sordum men, tözalmay.
– Dramteatrda literatura bölümnü tamatası. Kabinet, telefon, 140 som iş hakı.
– İşi va nedi?
– Teatrğa kelgen pesalağa karayma. Boş zamanım – duniya bla bir. Toppançıkla – toppa-tolu! Ca172
zama dey eseñ – Allah, Allah! Andan sora ne kerekdi?
Azamat, kuvanñandan, cerinde turalmay edi, da
ne – cazıv işge aldanıp başlağan caşha andan sora
ne kerekdi: işiñ – tınç, kabinetde – kuru kesiñ,
kölüñ barsa – işleyse, bir türlü çırmav cok. Sav
közünden cannetge kutuldu Azamat de da koy.
– İşley tur da, artda körürbüz degendi. Süyseñ a,
«Kommunizmge col» gazetge bar, bölümnü tamatası bolup, degen edi, arı va unamadım. Maña dramteatrda
iş bek tapdı.
– Eşitemise, Azamat, Amankulov saña andan da igi
iş tapsa – dramteatrnı maña berirse, ohomu? – dep,
men Azamatha calınıp başladım. – Nohtabavuñ –
koy bla bir yaщik konyak.
– Arı, şuöhum, cazıvçu kerekdi, – dep, Azamat
umutumu üzdü. – Ol saña alay oyun iş tüyül uşaydı
da – kelgen pesalağa karap, cararığın-caramazlığın tohtaşdırğan.
– Oho, biz da küz artına bir madar eterbiz, – dedi
Petya.
– Sen a kayrı?
– Bardı bir tap cerçik. Alay alğa bir kartçıknı pensiyağa aşırırğa kerekdi. Alıka anı üsünden çuv eterge da caramaydı – ol kıral caşırınlıkdı!
– Sora siz, naçasla, meni, kiştik allına çıçhan
athanlay, Temircanovnu allına atıp, kuru kesimi
koyupmu keteriksiz?
– Korkma sen – saña da boluşurbuz! – dedile
şuöhlarım. – Alay aşıkğan a etme. Alğa kesibizni tohtaşma koy.
Köp mıçıy turmay, Azamat, olsağat okuna olturup, işden erkin etigiz dep, kığıt cazdı da,
çığıp ketdi.
Petya bla men a, öksüz kalğan sabiyle kibik, mudah
bolup olturabız. Kalay tapsız edi Azamatnı, hayt
degen curnalistni, carık köllü, taza niyetli caşnı
bizden ketgeni.
– Petya, men, ıçhınalmay, bu batmakda çiripmi
turlukma? Aytçı, iymanıñ hakına, közbavsuz – boluşurmusa maña mından keterge?
– Kolumdan kelse – söz da cokdu!
– Kalay teli edim men, çakırğanlarında, MVD-ge
barıp kalmay. Esiñdemidi, bir hahay etgen edile da,
cañı adamla iyip, militsiyanı işin da igilendirebiz, daracasın da kötürebiz dep?
173
– Esimdedi, saña va ne iş bere edile?
– Politotdelge çakıra edile, bügün alayda
Koçharov işleydi. Şöndüge mayor bolluk edim.
– Ollahiy, andan da biyigirek örler ediñ. Koçharov ne – boş zatdı, ne bilimi, ne ötgürlügü cok. Sen a
andan beri bir rayon bölümde naçalnikni politika
canı bla orunbasarı bolluk ediñ, – ol a podpolkovnikni ceridi.
– Sora çınnı da kullukğa köremi beredile?
– Şöndüge deri anı bilmeymise da, teli? Hayt degen kullukğa tüşmeseñ, ömürüñ kapitandan arı
barmay turursa, cüz cıl işleseñ da militsiyada.
– Ol tüz tüyldü da.
– Nek? Ol adam zatha da caramağan teliçik ese
ua?
– Kısta da iy – başha iş tapsın.
– Sora süyerik ediñ! Anı teli bolğanın, bir zatha
caramağanın a kim tüz tohtaşdırlıkdı?
– Körünüp turmaymıdı da anı zatha caramağanı?
– Körünüp turğan – ol bir, bu adam bu işge caramaydı dep, şart tohtaşdırğan a – ol başha. Bizni
Temircanov urlaka, uluthaçı da bolğanın şahar savlay okuna biledi da? Biledi, alay ol allay adamdı
deb’a şart tohtaşdırılmağandı da, ministr bolup
aylanadı.
– Da ansa va – ol Efendini cuvuğudu!
– Har kimni da kesini Efendisi bardı.
– Ket, ket arı! Sen a, Petya, kerti okuna da, ozdurğan etese – sora, seni aytıvuñdan, tüz işlegen taza
niyetli bir ullu kullukçu da cokdu bizde?
– Ne bileyim da, şuöhum, bar ese da – men körgen a
cokdu. Bir tersligi bolmağannı taphan kıyındı. – Kesi açıkdan urlamay ese, tırnamay ese da, urlarğa,
tırnarğa tap cerlege cuvukların, şuöhların,
cerleşlerin suğarğa küreşedi, birlege oñ beredi,
başhalanı ırbınña kısarğa, oñların alırğa
küreşedi.
– Hı, endi, tüzün aythanda, kerti da, mölek taphan
kıyın bolur, alay…
– Köküreklerin tüyüp, biz leninçilebiz, öltürsegiz da, tüzlüknü colundan a tayarık tüyülbüz
dep, keçe-kün da kıçırıp tura esele va – sora tüzlük
canlı bol, urlağan da, tırnağan da etme, aldavkkuşlanı, közbavlanı katıña koyma! Sen allay
kullukçu körgen eseñ – ayt, şuöhum!
174
– Aytayım, aytmazlıkmı sunasa? Partiyanı Çerek
raykomunu birinçi sekretarı Şakman Kuçmezov. Ayt,
aytallık eseñ, anı üsünden bir tapsız zat!
– Men anı igi tanımayma. Ol, sen aythança, tüz
işlegen, taza niyetli, duniya seyirlik adam ese da – sora
ne edi da? Ol kuru kesidi da allay adam kullukçula
içinde! Kuru kesi! Birçik! Añılaymısa? Öçeşeme,
dağıda birevlenni atın aytala eseñ, aña teñ etip!
Men a respublikanı bitev ullu kullukçuları
bla konşulukdamı caşayma, kaydan bileyim alanı ne tukum adamla bolğanların, Petya aythanlay,
«tappa-tazaçıkla» esele da, kippe-kirçikle esele da?
Alay, ne desek da, ullu kullukçulanı barı da, hazna
kalmay, bir kibik, aman adamladıla derigim kelmey
edi. Biz bilmegenlikge, ullu kulluklada da bolmay
amalı cokdu tap işlegen, tüz niyetli adamla. Aytılğanıça, ala «aslam» okuna bolmasınla, bir kesekçik
okuna bolsunla. Ansı, tüz işlegen, taza niyetli kullukçula cokdula dep, çort kesip koysañ – sora biz
hariple kalay caşayık da, bir tayanır ceribiz da
bolmay, umut üzüp?
– Terslik tüzlüknü tüpge urdu, ömürde da kopmazlık etdi dep, alay aytırğa caramaydı, Petya, – dedim
men. – Bügün bizde «akla» Ullu Üynü alıp tohtağan
esele, iş tapsızırak ese – sora ne edi da? Tambla, kim
biledi, alanı alaydan sürüp çığarırğa da bolurla.
Sora har ne da tüzele barır. Ahırısı, biz ençi kıral
tüyülbüz da, Sovet Soyuznu bir cerçigibiz da. Körürle
bir zamanda Moskvada, Ara Komitetde tamatala bizde
bola turğan işleni.
– Moskvanı, Ara Komitetni da seni Kabartı-Malkarıñda ne etiledi dep, aña karağandan sora işleri cokdu dey! Kartada seni Kabartı-Malkarıñı
taphınçı, sav sağat izlerge tüşerikdi! Ol a kimge
kerekdi? Tohta – karab’a, ne zatnı körsele süyese sen?
Bizde har ne da tapdı – alçılağa sanalıp, bayrakla,
ordenle, maydalla alabız, nartüh berebiz, «Kabardinka», cetmegen ceri kalmay, tepsep aylanadı, duniya
da aña kars urup, Kuliyev, Keşokov, Temirkanov, Zu-
makulova bardıla. Bizge ne canından da kara – mülk
canı bla da, kultura canı bla da –aynıybız, ösebiz,
çağabız! Ne zatnı caratmaysa, ayt?
– Ma-a, kesiñ ters bolğanıñı bildirdiñ da koyduñ – har ne da tap ese, biz aynıy esek, çağa esek – sora
onovçularıbız da tüz onov etedile da, tap işleydile da?
– Sen kesiñse ters, teli! Men da saña anı ayta
175
uşayma da: Moskvadan, at başından karasañ – bizde
har ne da tapdı, onovçularıbız da alamatdıla. Sen a
Moskvadan, Ara Komitetden karap körürle da, mında
bola turğan işleni tüzetirle deyse. Men a avuzuñu
keñ açıp tur deyme – biyikden, uzakdan karasañ,
zat da körünmeydi deyme. Añılaymısa, teli? Biz a
mındabız da andan körebiz barın da.
– Ahşı sora. Biz mında esek, köre esek, biz da kommunistle uşaybız da, kel, küreşeyik terslik bla, ol
bizni tüzünley borçubuz tüyülmüdü? Ne aytıladı
partiyanı Ustavında? Har kommunist, bir ters işni
körse, anı tüzetginçi küreşirge borçludu, – ma alay
cazılıpdı ustavda. Alaymıdı?
– Da sora ne zatha süyelip turasa – bar da küreş!
– Sora süyerik ediñ – men, barıp, kan tögüp, küreşip aylanayım, sen a, bir canında süyelip, karap
tur! Uğay, appanı canı, sen da, kommunist eseñ, birgeme kel!
– Ketçi bılaydan arı! Taphanma revolütsionerni!
Sen kesiñi tuzsuz-mıstısız berivleriñi hazırla –
kalğanından saña cetgen cokdu.
– Aha, korkduñ da? Ho, ho, bolsun alay okuna.
Maña va artıkmı kerekdi? Sen kuyruğuñu kısıp
tur, men kuyruğumu kısıp turayım. Moskvadan ana
karındaşıbız kelir da, har zatnı da tap eter, tüz
eter. Ne eteyik da – saklayık!
– Köz allımdan dump bol! – dep kıçırdı Petya,
kerti kölü bla okuna açıvlanıp. – Ansa, bir ullu
kuvanıp caşaybız da, kel da, sen da kozut, kereksiz
dop-dop etip!
Petyanı kıçırğanı meni kölüme ne az da tiymegen edi, ol uğay eseñ – seyir okuna etip turğanma
men anı andan beri tözüp turğanına – barıbıznı da
cüregibizni kıynağan, anı tüzetir üçün, kolubuzdan a cuk da kelmegen zatlanı üslerinden, oynağan-külgen kibik ete, kereksiz haparla kimni da kanın buzarıkdıla. Da ne eteyik da? Adamnı Tuvğan
ceri da bir, taphan anası da bir. İgi ese, aman ese da,
adam taphan anasın alışındırallık tüylüdü da,
Tuvğan ceri da allayındı, kıyın ese da, tözüp, caşarğa kerekdi.
– Petya, kerti okuna, bizdeça, har kayda da bılay-
mı bolur?
– Boldu dedim da! Ne işiñ bardı seni anı bla? Kesi
işiñ bla küreş dedim da men saña. Köpnü bilgen terk
kart boladı. Eşitgense da?
– Ahşı, coldaş polkovnik! – dep, men, oynap, sir
katdım. Kerti okuna, nege kerekdile mağanasız haparla?
– Erkinse, coldaş leytenant.
– Napoleon da leytenant edi – bilemise anı?
– Alay har leytenant da Napoleon bolup barmağanın da unutma! İşlegen et, teli, meni da işden tıyma, – dep, Petya cerine olturdu.
Alay bügün, bayam, işler künübüz bolmaz edi – Azamat kaytıp keldi da:
– Keligiz, şişlikle bla sıylayım! – dedi.
– Konyak bla da? – dep sordu Petya.
– Ansa va?! – dedi Azamat.
Ullu kıralnı bir kıyır eteginde ırmah bolup
turğan harip curnalistle kalay tözer edile işde,
alamat şişlik iyis alanı, cağalarından tutup,
tışına sozup tebirese? Azamat şuöhubuz da, ol şişlik
iyis canlı bolup, tohtamay, arkabızdan türtüp küreşse – bütünda!
24
Azamatnı ızından eki korrespondentibizden dağıda biri ketdi da, alanı işlerini avurluğu da
bizni, kalğanlarıbıznı, boyunlarıbızğa tüşdü.
Elmırza «Hoca» degen mashara radiocurnalnı meni
boyunuma saldı. «Hoca» radiocurnal tört-beş mashara
hapardan, tüzü va – kısha mashara pesaladan kurala
edi, alada Hoca bla anı boluşlukçusu Didin söleşe,
hapar ayta – respublikanı ellerinde, şaharlarında
tübegen kemçilikleni üslerinden, terslikleri bolğan adamlanı kakğan, sökgen da ete. Kerekde va
Didin kesi da iynesin çançırğa uğay demey edi.
Kıshası, bu berivnü hazırlağan kıyın edi,
anı sebepli va kesine da ahça bir kesek macalırak
berile edi – 100 som. Tışından adamla, curnalda barırça, allay kısha mashara pesala cazmazlıkları
hak edi da, curnalnı savlay da işi anı hazırlağan
redaktorğa tüşe edi. Curnalda barlık pesala va
boş alay uğay, caşavda bola turğan kemçilikleni üslerinden edile da, caşavda va: «Kemçilikleni
açıklağız, keterigiz!» – dep, oğarıdan okuna ne
bek kıçırıp küreşe esele da, ol iş bla küreşirge
ua kişi da süymeydi, anı bla küreşgenleni va bütünda. Ol zatlanı esge alğan zamanda, kıyın tüyüldü
177
añılağan – «Hoca» meni kallay bir kanımı içgeni har coldan da. Azamatnı zamanında okuna Hoca
da, Didin da işlerinden erikgen edile, bezigen edile,
nek degende, curnalda sağınılğan kemçilikleni
keterebiz dep, Hocanı aythanına ullu kullukçula
boş sıltavla etip koya edile, kolhozlanı, el Sovetleni tamataları degença, gitçe kullukçulanı va
«Hoca» eslegen kemçilikleni tüzetirge karıvları
cetmey edi. Anı hatasından Hoca bla Didin endi, ullu
kullukçulanı terslerça işlege koşulmay, «uvaktüyek» işçikle bla – cañırtılmay turğan klubla
bla, osal colla bla, kerek cerge taşılmay, atılıp
turğan temirle bla, halknı cumuşların tıñılı
calçıtalmağan kombinatla bla küreşni batmağından çığalmay kalğan edile. Ol carsıvlu işge da
karamay, «Hoca» degen curnal halk süyüp tıñılağan berivleden biri edi. Anı üsünden radioğa
adamla kesleri da caza edile.
«Hoca» meni koluma tüşgenden sora, men Hocanı
da, Didinni da bir kesek eslirek, batırırak da eterge
küreşdim. Alay Didin, kesini iynesin bir rayispolkomnu predsedateline bla halknı cumuşların calçıthan ministerstvosunu «Ğorizont» degen birigivyunü generalnıy direktoruna çançhandan sora, allay,
namısları cürügen, ullu kullukçulanı daracalarına tiyişlisiça, adetli bolmağanım üçün, Zamankulov da meni, kesini kabinetine çakırıp, igida
açıtırça «çançhan» edi. Men añılay edim – ol Didin
iynesin çançhanla Temircanovha tarıkğan bolurla,
ol a Zamankulovha buyurğandı – tıyğan et ol teli
Misirovuñu dep. Alay ese va, deyme da, men «Hocanı»
etmeyme dep, ayak tirep tohtayma – eki cıyırma minut barğan radiocurnalnı da propağanda redaktsiyanı
işin da birden, kereklisiça, tıñılı bardırırğa
oñum cokdu dep.
Azamat da, korrespondentleribizden biri da işden
ketgenli, tört-beş ay bola turadı, alay nek ese da,
alanı orunlarına adam alırğa kişi aşıkmay,
bara bardık. Köp bolmay a, alay aytdıla – Komitetde
işlegen adamlanı sanın ma bıllay bir adamğa azaytırğa dep, kağıt kelgendi da, Temircanovnu onovuna köre, endi malkar tilde promışlennost berivleni
redaktoru da bolluk tüyüldü, eki korrespondentden
da biri kallıkdı dep. Promışlennostda tavlula
alay köp tüyüldüle, ıyıkdan bir beriv ete tursak
da, bollukdu, bir beriv üçün a kim tutadı redaktor12 Huçinalanı Muhammet
178
nu dep, ol berivnü da, «Hocanı» da korrespondentni
boyununa saldıla.
Bir kesekden a ol cañız kalğan korrespondentibiz
da tabırak iş tabıp ketdi da, biyağı «Hoca» – kayrı
barlık edi? – maña kaytdı.
Ne da bolsun, işde halım hoça tüyül edi, anı üsüne va dağıda caz keldi da, işim bir kesek kıyınırak boldu – maña boluşa turuvçu curnalistleni,
kullukçulanı da birleri solurğa ketdile, birleri,
dığalasha kalıp, zaman tapmay tebiredile.
Cürek tınçlığım da cok edi. Men kesimi öhtem
etip, eki cinim da maña koşulup, Zaynafnı sıfatın itle bla kuvğança, ne bek kuvup küreşe esek da,
ol a, kele da köz allımda süyele, kozuta, meni tınç-ırahat caşarğa, işlerge da koymay edi. Ol kamamay
edi, alay biz da aña ullu es burmay edik, katıbızğa
koymay edik. Ma ol halda bara edi, emilik at kibik,
dıbırdap, zaman da. Sora esleyme bir zamanda – Zaynafnı sıfatı da endi bizge allay bir urunmağanın – ol,
harip, bayam, tüşünñen bolur bizni ekinçi kere kozutalmazlığına. Kesi da endi, allınça, köz allıma
kelip tohtamaydı, arlakdan cışırtın, mudah karap turadı. Kim biledi, ol kesi da künden, carıkdan
korkğan ete bolur, ansı, kün kıza barğanı kadar, azdan-az körüne baradı. Bu zaman degen a kayrı
corğalap cetgen bolur dep, karasam – 1975 cılnı
caz başı tögerekge-başha han-biy bolup tura edi.
Endi, men «Zaynafnı avruvundan» sav bolğandan
sora, arlakda anı sıfatı közüme körünñen okuna
etse da, cüregim, aña tartınıp, alğınça, ullu dıbırdap küreşmeydi. Andan bolur ansı, bügün oramda
biz anı kesine coluğup kalğanıbızda, ne men, ne
cinlerim, aña es da burmay, ötüp ketgen edik. Sıltavğa, körmegença etebiz dep, bir canına da burulmağan
edik. Boş – ötdük da ketdik. Tüzda başhalanı katları bla ötgença. Alay ese va, endi anı bla bizni ne az da
işibiz cokdu, ol oramlada cürügen halk degenlerini başha kesekçikleri – tanımağan adamlarıbız
bla bolmağança işibiz.
Da ol a, coldaş Misirov, alamatdı da! Biz, caş
zamanıbızdaça, başıbızğa erkinbiz, bir kişi bizni
endi kuvup aylanırık tüyüldü! Tohta, tohta! Sen
şöndü boş bolduñ eseñ, erkin bolduñ eseñ, sora
tuzakda ediñ da? Alay ese va, toy eterge kerekdi!
Etmey a! Tögeregiñde şuöhlarıñ, şişlik, çağır
bolmay, ne toydu ol a?!
179
Azamatha söleşeme.
– Salam, Azamat. Eşitemise – sen adammısa, oğese
gabu bashan taşmısa?
– Ne kerekdi saña?
– Tışına karaçı – caz başı kelip turğanın
körmeymise, teli?
– Sora ne edi da?
– Ne işleyse? Cazamı turasa?
– Hav.
– Kimge kerekdile da seni teli romanlarıñ? Kel
andan ese tışına – konyakçık, şişlikçik!
– Sen tutmakdasa, işden kaçallık tüyülse da, –
dep, kakdı meni Azamat.
– Hayt degen cigitle andan da bek tutmakladan
okuna kaçadıla!
– Ayt, ayt, ayt!
– Men kerti kölüm bla aytama. Kelemise?
– Bir zatmı bolğandı?
– Ayhayda, bolğandı! Kelseñ – aytırma.
– Oho, beri kele kel, men işde bollukma.
Elmırzağa gazetde işlegen caşla bla bizge cazarık zatlarını üslerinden tıñılı söleşirge barama dep, Azamatha kuvuldum.
Ol ekinçi etacda, kesini tar otovçuğunda, olturup
turğanlıkğa, kölü bla kayda ese da anda, revolütsiya bolurdan alğa, incilip turğan halknı tözümü tavsulup, ol, bir demeñili zat kibik, kozğala
tebiregen, duniyanı titiretgen işle başlana kelgen
zamanda, tav elleni birinde edi.
Ol maña igi kesekni karap turdu da, men anı
halknı kanından toya bilmey, köbüp, gubuğa uşap
kalğan bir baynı neda sılhır biyni üsüne sekirip, boğurdağına ilinirge hazırlana turğan batır
calçısı uğay, ol teli Misirov bolğanımı añılay
başladı.
– Ne kerekdi saña? – dedi Azamat, har künlük caşavlarında kesleri kalay ete kelgen esele da, alay
eterge koymay, dav bla bir türlü etdirirge küreşgen
kişiden kutulurğa sıltav tabıp, ramanını cigitleri, dıbır-dıbır dep, kaçıp, dump bolup ketgenlerine ullu ırazı da bolmay.
– Kalaydıla ala? – dep sordum men.
– Kimle? – dedi Azamat, zat añılamay.
– Romannı cigitleri.
– Bir oruslu revolütsionerni elge eltgenme da, şöndü aña üy işley küreşedile.
12*
180
– Da ol haripni tav elge sozup aylanmay, Vladikavkazda neda Nalçikde caşama koysa ediñ a? Ol tüzürek bolluk tüyülmü edi?
– Romanda işle barı da elde boladıla.
– Sora ne edi da? Arslan-kaplan kibik, cigit calçıñı bir avuk zamanña tışına kıstayalmaymısa
da, kısta da, Nalçikge, Rostovha deyik, ol a anda
coluksun seni ol duniya seyirlik orus revolütsioneriñe. Tüzürek da – alay, kesiñe da – tınç. Ansı,
celkesinden tutup, ol harip oruslunu tar içine sozup
kelgeniñ nege uşaydı? Günyah okunadı, teyri! Hı,
endi kesiñ süygenley et, alay ol seni revolütsioneriñi nögerleri, hazna kalmay barı da, ol men aythança,
Kavkaz allı tüzlede, şaharlada tohtap bolğandıla.
– Suratlav çığarma degeniñ, appanı canı, ol saña boş istoriya tüyüldü. Anda har ne da cazıvçu kesi
süygenley boladı.
– Ol ne hazna suratlav çığarma bolsun, caşav kertilikni tap körgüztalmasa.
– Andan sen bilgen bolmaz birda!
– Ho, ho, sen aythan. Ketdik.
Artık ullu ırazı bolmay, Azamat stol üsün tolturup turğan cazılğan kağıtların cıyıp, pidcağın kapladı. Tüzda bu kezivçükde, eşikni kağıp,
bir süydümlü, tap tişirıvçuk kirdi.
– O, İroçka, kel, marca, kel! – dep, Azamat anı üsüne atıldı. Ol a, meni körüp, artha da turaklap:
– Keçginlik, men sizge çırmav bola bolurma, –
dedi.
– Ne hapardı ol! Kuvanç kaçan kimge çırmav bolğandı? – dey, Azamat ol tişirıvçuknu, kolundan
tutup, kesini şintigine olturtdu, katım bla ötüp
bara, maña va tavça:
– Bara tur! – dedi.
Ne aytsın adam bu Don-Cuanña? Ne eterik edim, men
da, anı romanını cigitlerinden biriça, dump boldum.
Ol bir on-onbeş minutdan sora çıkğan edi – başın
da öhtem kötürüp, dördençigin köpdürüp.
– Kördüñ da ol balliçikni?
– Körmey a. Sora süymeklik, bork-bork dep, kaynapmı başlağandı?
– Ayıpmıdı da. Mında toppançıkla toppa-toludula. Süye eseñ – birçigi bla tanışdırayım.
– Kerek tüyüldü.
– Bizge, cazıvçulağa, allay hıçıvun zatçıkla
bek kerekdile, şuöhum. Añılaymısa?
181
– Añılayma.
– Üyrenivleri boşalğanlay, maña çabıp keledile. Anı bla bir carı barsam da, bollukdu. Hıçıvun
sezimle kerekdile, ansı bu tuzsuz duniyada erikgenden
ölebiz.
– Cer ortalı teñizde keme bla aylanıv? – dep
kakdım men.
– Bir-eki künñe Miñi tav tiyresine barsak da,
boladı.
– Teyri, kelin bilse, künüñü körgüztür!
– Anı va aytma da koy!
Biz komsomolçulanı colçukları bla örge, şişlik,
çağır tabılır cer – «Elbrus» restoran taba bara
edik. Bir kesekden parknı asfalt salınñan ara coluna ötdük da, oğarıdan küle-oynay kelgen eki kızğa tübep kaldık. Men aladan birin tanıdım – ol
Kiştik edi – Surat Kiştikova.
Kara bu işge – Azamat kaydan tanıydı Kiştikni? Ol anı bla, ala bir oramda ösgen şuöhlaça, carık
salamlaşdıla. Meni va Kiştik tanığan okuna etmedi, ullu es da burmay, Azamatha «tağılıp kelgen»
bla salamlaşhan kibik etdi da koydu. Azamat a biyağı
işin başladı – tap tişirıvçuknu katı bla ol kalay ötüp keter edi boş alay? Kiştikni nögerçigi va,
kerti okuna da, bir tap zatçık edi, kesi da ol Azamat
artıkda bek süyüçüleden – tolurakçık.
– Şöndüge deri sen meni Katüşa bla nek tanışdırmay turğansa?! – dep, Azamat Kiştikge tırman etdi,
Katyanı kolların iymey, eki kolu bla da tuthanlay,
kesi da, aşapmı koyadı bu munu derça, kızğa suklanıp karay.
– Da biz tanışbız sora va! – dedi Katya, bir kesek
uyalarak da bolup.
– Ollahiy, iynanmam. Bir bek teli tüyül ese, seni
bla tanış er kişi kalay caşar da, tınç-ırahat?!
Azamat kesin tişirıvla bla alamat usta söleşe bilgen adamğa sanavçudu da, bu col a işi kalay bolur
dep, az-maz ışara, karap turama – Katya esli kızğa
uşay edi.
– Da siz caşap turasız da, Azamat Aliyeviç, – dep
ışardı Katya.
– Teyri, ol a tap iş tüyüldü. Sora maña bir palah
bolğandı, men seni tanıyalmay kalğan esem. Unutduruvçu ot aşağan bolurma, bayam.
– Kim biledi, – dedi, ışarıp, Katya.
– Ne turabız biz – keligiz restoranña! – dedi da
182
Azamat, eki kolun da keññe cayıp, colnu tıyıp
turğan birevlenleni bir canına etgença, meni içimi korkuv aldı – hurcunumda eki tümenden sora
ahçam cok edi. Azamat a, men andan gitçerek edim da,
kurav-finans işçikleni tolusunlay maña ışanıp
koyuvçu edi, kesi boyununa va tamatalıknı avur cügün alıp.
– Sav bol, Azamat, biz ekinçi smenñe barlıkbız, – dedi da Kiştik, men bir kesek erkinirek solup
başladım.
– Sora ne edi da? Alıka erttedi, – dedi ol, duniya
seyirlik altın sağatı bla kolun kötürüp.
Kiştik bla bappuş balaçıkğa uşağan nöger
kızı Azamatnı sağatına karadıla.
– Uğay, cetişallık tüyülbüz, – dedi Kiştik. –
Eki sağat tolu okuna kalmağandı, biz a alıka üyge
da kaytırğa kerekbiz. Ansı bir kere okuna seni
tonarğa bolluk edi, ahçañ azmı bolluk edi.
– Andan Allah saklasın! – dedi Azamat, kerti
okuna da bir bay adamça.
– Hayda, sav kalığız, – dedi Kiştik.
– Sav kalığız, Azamat Aliyeviç! – dedi Katya,
alğınça, carık ışarğanlay.
– Teyri, ol sarı toppançık bizni kolubuzğa tüşerge kerekdi! – dedi Azamat, kızlanı ızlarından
karay.
– Ol kara kiştikçik da karınıñı avruturuk
tüyül edi, tüyül, – dedim men.
– Teli! Ol meni egeçim boladı, – dedi Azamat.
– Ol anekdotda aytılğança egeşçigiñ a bolurmu?
– Anı anası bla meni atam egeç bla karındaşdan
tuvğandıla, teli! – dedi Azamat.
– Men kaydan bileyim da?!
– Sora kereksiz dop-dop etip turma!
– Tohtaçı alay! – dedi Azamat. – Kel men seni anı
bla tanışdırayım. Ollahiy, alamat kızçıkdı.
– Tanıyma men anı.
– Kaydan?
– Zavodda birge işlegenbiz.
– Kerti da – alay köre edim. Da sora ne avruvuña
turasa da?
– Ol degeniñ?
– Kara bu telige – andan igi kız sen kayda tabarıksa?
– Da men a ol aman kızdımı deyme. Tohta, sora ol
alıka erge barmağanmıdı?
183
– Barmağandı. Bilmeymise da bizni teli adetleribizni – tamata egeçine bet ete ketdi da, ol a, kesin
sımarlay, anı caratmay, munu unamay, saylay turğunçu, zaman, tohtap, saklap turmaydı da, alay bla, turadı, alıka erge barmay. Anı tilegen caşla bügün
tolu üyürlü bolup caşaydıla. Bir mağanasızğa,
içgiçige va ol da barlık tüyüldü. Üyde kalarak
kızlanı aslamında allayla tilevçüdüle da. Barı
da biy caşla edile dep aytallık tüyülme, alay bek
tap caşla da tilegen edile, kadar bolmadı ansı. Bir
telige, havlege erge barğandan ese, üyde tursam a dep
koyğandı. Añılaysa da?
– Añılaysa, añılaysa, – dedim men, sabiyle aytıvçulay.
– Kara bu telini – men kerti kölüm bla söleşe turama, ol a…
– Men da kölüm bla aytama – añılayma, bek tüz
aytadı.
– Maña va ne – süygeniñley, – dedi Azamat, anı
egeçine tiyişli es burmağanım bir kesek canına
tiyip. Andan sora da egeçin mahtağan uşağısız bolğanın sezip tohtağan bolur.
Men, bir kesek tersligimi sezip:
– Sen ne hapar ayta turasa, Azamat? Men anı tanımağan kibik. Bek igi kız bolğanın da bileme. Şöndüge deri erge barmağanından haparım cok edi ansı.
Ariv da, carık köllü da kız boluvçu edi. Nença
cıl ötgendi andan beri? Teyri, on cıl okuna bola
bolur. Bilirge süye eseñ – men anı süygen okuna etivçü edim.
– Ket üyüñe? Sora va?
– Sora va ne?
– Katına koymaymı iygen edi? – dep sordu Azamat, meni mankavluğuma seyir ete.
– Da men katına barmağan edim, sora kalay
kıstarık edi da ol meni?
– Men anı süygen etivçü edim deyse da?
– Da sora ne edi da?
– Alan, sen çiy telimise! Ne degen edi da ol saña?
– Zat da uğay.
– Kalay zat da uğay? Sen aña seni süyeme degen
eseñ, ol da saña bir zat aytırğa kerek edi da! «Kuru
közümden!», «Ket bılaydan, teli!» – degença bir zat,
süymey ese. Alay tüyülmüdü da?
– Alay okuna bolur. Alay men aña zat aytmağan
edim da.
184
– Kalay?
– Da ma alay. Andan ariv, andan oyunçu cokça, alay
edi, ol tsehni kızlarını baçamaları edi, har ne da anı
tögereginde bola edi. «Ğorotskoy» caşla, kızla – omakla, arivla. Men a elden kelivçü bir maymul, askerden
kaytıp, üsüme kaplar bir adetli kiyimim da bolmay. Kalay barlık edim men anı katına? Soluğan
zamanıbızda alanı oynağanlarına, çabışhanlarına
suklanıp, keñden karap turuvçu edim. Andan sora
zat da uğay. Sora sen keldiñ da, meni radioğa sozduñ
da ketdiñ, dağıda bir kesekden a üydegili da boldum, caşay berdik. Andan beri men Suratnı körgen
da etmegenme, alıka erge barmağanını haparın da
eşitmegenme.
Ol halda, bir biribizge hapar ayta, «Çıkkırğa»
da cetdik, anı tiyresinde va şişlik da bar, ne da
bar. Kafege kirdik. Men konyak da, gara suv da aldım,
tışından ekişer şişlik da keltirdim.
– Munu va közümemi kuyarıkma? – dedi Azamat,
stakanı konyakdan toppa-tolu bolmağanın körüp.
– Sen cazıvçusa, intelligentse, ol içip, huna tüp-
lerinde töñerey aylanñan eşekleden tüyülse – ol da
boladı saña, – dedim.
Biz içgençik, aşağançık da etip, parkğa çıkdık. Caşağanıbızğa, ma bılay, kayğısız, hapar ayta, birge aylanırğa oñubuz bolğanına kuvana,
köl taba tebiredik.
Bügün men üyge ertte kelgen edim da, üçübüz da –
Hızır, İndira, men – ağaçha barıp, anda igi kesek aylanıp, gülle da cıyıp kaythan edik. Teyri, ne deseñ
da, bek ters etgendi duniya cañı cılnı yanvar aydan
başlağan törege köçgenin. Biz ne aytsak da – cañı
cıl a caz başından başlanadı da! Cerge, kökge da,
çıpçıklağa, canıvarlağa da, tereklege, güllege
da, bizge – adamlağa da. Alay tüyülmüdü da?!
25
Caz başını cılıvu kelgenley, allın ol zavodda
başlanñan süymekligimi, çirçik etip, ösüp başlağanımı, oğese, tişirıv bolmay, üy kuduretini bizden ürküp turğanını kayğısımı bolur – bilmeyme, alay ne ese da bir karıvlu küç, celkemden tutup,
Kiştik taba – Kiştikova Surat taba – sozup tebiredi.
«Anı alsam, har ne da tap bolup kallık edi», – dedim
185
men kesi kesime, sınavlu savdügerçi bir faydalı işge
tirelgende aythança. Anı bla birge va bek igi añılay edim – nasıp kalasına sanalğan üyür caşavğa
kalğan halk barğan col bla – cıllağa sozulğan
tübeşivleni, kuçaklaşıvlanı, omak sözleni colu
bla barıp, men ne hazna muratıma cetalırma. Allay
uzak, kıyın colğa meni zamanım da, karıvum da
cokdu. Andan sora da men, eki cıyırma cılı bola
kelgen, eşek kibik, bir ullu kişi, vyalmay, kesimi,
katın allık cigitçik etip, ol cannet çıpçıklağa uşaş, kanatlarımı, kuyruğumu da cayıp, iñir
sayın süymeklik tepsevle etip kalay aylanayım,
üyde meni sabiyle da, anam da saklap turğanlay?
Bir-birle aytıvçulay, men minerik poyezd ozup ketip
baradı – ahır vağonña ilinalğı edim da.
Eşitemise, Misirov, seni XX ömürde caşağanıñdan ne fayda, anı seyirlik oñlarından biri bla
da hayırlana bilmey eseñ? Alamnı cırıp aylanñan
kemeleden, magnit castıkğa minip, uçup barğan
poyezdleden, teñiz tübü bla İñilizden Frantsiyağa
barğan coldan da saña kellik hayır bolmaz, alay bu
kartçığ’a – telefon – saña boluşurğa bollukdu.
Kel, köreyik! Petya studiyada berivle bla küreşe aylanadı – köreyik. Kiştik da üyde bolur – ekinçi smenñe
barlıkbız degen edi da.
Tohta, kel – tütün da içeyik, bir kesek sağışçık da eteyik… Ketdik.
– Allo! Allo! – Kiştikni avazıdı.
– Künügüz ahşı bolsun! Büro?
– Ne bürodu bu? Fatardı.
– Keçginlik, – degenimley, telefon kuk-kuk-kuk
etip başladı, Kiştik anı çolpusun cerine salğandı.
Cañıdan söleşeme.
– Allo! Tıñılayma sizge.
– Keçginlik berigiz, biyağı sizge tüşgen bolurma
deyme?! – dep, «kanım buzulup», tavça: – Alan, bu telefonña ne bolğandı? – dep koşama.
– Alay bolur! – deydi Kiştik, kesin küçden tıya,
alay kim ese da ol teli tavlu bolğanın a bilgendi.
Saklayma bir avuknu, «teli telefonña seyir etgenim bir kesek seleyginçi» da, cañıdan söleşeme.
– Da! – men a, «abızırap», tıñılap turama. – Men
tıñılap turama sizge! – deydi, telefonu tıñılap
turğanına, bayam, seyir etip.
– Allahçü, açıvlanmağız maña – men biyağı siz186
ge tüşgen bolurma deyme, – dep, «katımda süyelgen
nögerime»: – Har col da bir toppançıkğa tüşüp
kalama! – deyme, «seyirden kata», sora, Kiştik çolpunu salıp koyar dep, korkup: – Ne eteyim da men
harip? – dep koşama.
– Telefonnu nomerin tüz ala tur, caşı! – deydi
tavça.
– Ollahiy, bek tüz okuna alama, alay bu telefon,
akılından şaşmağan ese, meni kuruda saña bırğap turadı. Ayıp etme, Allahçü, men entta bir kere
söleşeyim da, bu kılığın koymasa – seni carsıtmam. Ohomu?
– Oho, – dep, andan sora söz da aytmay, saldı da koydu.
Söleşeme. Biyağı çolpunu aladı da:
– Da, da! – avazından açıvlanñanı ne az da eslenmey
edi da, atılama alğa – atakağa!
– Kızı, iymanıñ hakına, açıvlanma da, ayt – kalaydı seni telefonuñu nomeri?
– 2–37–75. Ne edi?
– Teyri, bu seyirlik işle barı da boşundan bolmazla. Kökden kelgen buyruk ese va? Kalaydı atıñ?
– Nege kerekdi da ol saña?
– Ayta turama da – ol kökden kelgen buyruk ese va
dep.
– Ne buyrukdu ol?
– Bu iş Ullu Allahnı buyruğu bla etile ese va
deyme. Kalaydı atıñ?
– Allahdan kelgen buyruk ese, ne eteyim da – Suratdı meni atım.
– Söleşgeniñden bilinip turadı Ullu Malkardan
bolğanıñ. Kimlyadansa?
– Kiştikladan.
– Sora Kiştiklanı Suratmısa?! – «asırı seyir
etgenden, avuzum açılıp kaldı da».
– Sora ne edi da?
– Kerti okuna da, sen meni tanımaymı turasa?!
– Uğay, – az küreşe bolmaz ol harip şöndü avazımdan meni tanırğa, bolalmaydı ansı.
– Bilemise, seni telefonuñu nomeri da bir seyirlikdi.
– Ne zatı seyirlikdi?
– Eki, cıyırma bla onceti, üç cıyırma bla onbeş – alaydı da?
– Alaydı…
– Cıyırma bla onceti – ol meni tuvğan cılım187
dı, üç cıyırma bla onbeş a – kadar meni biyağı seni
bla colukdurğan cıl.
– Sora eki va nedi? – dep küldü ol.
– Ol a saña da, maña da «ekidi», biz amanlabız da,
andan.
– Nek sora va?
– Bir biribizni artallıda unutup koyğanıbız
üçün.
– Kimse sen, ahırısı? Graf Monte-Kristo?
– Kim biledi, ol carsıvlu iş okuna bolur, alay
men graf tüyülme, boş – tavlu özden kişime.
– Bir kesek mudah etdiñ meni. Ho, ne eteyik da.
Sora kimse da sen, özden tavlu kişi? Oğese belgisiz
cigitleymi kalırğa süyese?
– Surat, kel men bir kesekge deri belgisiz cigitley
kala turayım. Bilemise nek?
– Nek?
– Men seni bla, kerti kölüm bla, tıñılı söleşip,
bir işni üsünden kelişim eterge süye edim. Seni bla
ol kelişimni etalsam – kim bolğanımı bilirse, işibiz bolmasa va, kalırma alaylay. Bolsunmu alay?
– Neçik seyirlik haparla aytasa sen! – dep, küldü
Kiştik, meni bir kesek hılikkya da ete, alay, bayam,
kerti okuna da, seyirge kalıp. – Bolsun! Neni üsünden, kallay kelişim etebiz? Ayt terkirek, ansı men
anı bilirge süygenden öleme!
– Anı artdarak bilirse. Alğa men saña kesimi
üsümden hapar aytırğa kerekme.
– Fi! Ol a alay seyir tüyüldü – sen meni oramğamı
çakırasa, tübeşirge?
– Uğay. Tüzü va – hav, tübeşe turayık deyme. Alay
ne oramda, ne kinoteatr allında, ne parkda uğay.
– Asırı seyirden öleme! Sora sen meni Ullu Mal-
karğa, Abay kalağa neda bir dorbunña çakıra
bolursa – alaymıdı?
– Uğay, alay tüyüldü. Abaylanı kalası da asırı uzakdadı, dorbun bolğan cerni da bilmeyme. Men
saña telefon bla söleşe tururma.
– Ket, ket arı! Men a kallay seyirlik işlege hazırlap başlağan edim kesimi! Sen a telefon bla söleşe turayık deyse! Ol, ol… ne aytırğa da bilmeyme.
Ne seyiri bardı da telefon bla söleşgenni?
– Alaysız seni ol kelişimge kol salırğa kereklisine iynandırğan maña kıyın bollukdu. Kelişim etmeseg’a, men belgisizley kallıkma. Sora saña
da bir zat da cok. Ho deymise men aythanña?
188
– Ayt da koy ne kelişim ese da – kaydan bilese,
men, aña ırazı bolup, bügün okuna kol salıp koyarık esem a?
– Uğay. Ol alay oyun iş tüyüldü.
– Ahşı. Meni nohtabavum a ne bollukdu?
– Ol kelişimni eterge maña boluşsañ – ne azdan
da altın sağatıñ bollukdu.
– Saña va, bayam, sav kazna okuna ceterik bolur?
– Alay okuna bolur, kim bilsin.
– Alay ese, sora maña da bir zatla koş, cavhar
minçakla degença.
– Ahşı, cavhar minçakla koşarğa da bollukdu.
– Öleme seyirden – neni üsünden bolur ol kelişim?
– Ahşı, sen ölme ansı – aytayım: maña seni boluşluğuñ kerekdi.
– Ne, mende ol kazna bolğan cerni kartasımı bardı, anı üsünden kesimi da haparım bolmay?
– Uğay. Sen aythança bolsa edi, saña ol kaznanı
carımı ceterik edi, bek azdan. Seni boluşluğuñ
başha zatda kerekdi. Añılaymısa, men bir igi kıznı alırğa umut ete edim, sen a, ol kız bla söleşip,
anı unatırğa bolluksa, ol sen aythanña bek kararıkdı.
– Ket, ket arı! Men harib’a ne zatlanı üslerinden
sağış etip küreşeme! Saña barırğa unamay ese – süye
bolmaz. Bılayda saña Ullu Allahnı kesinden sora kim
da ne hazna boluşsun. Cıyırma bla oncetinçi cılmı
deyse – sora saña cıyırma bla onsegiz cıl boladı. Ol
etgeniñ a ne edi, tavlu özden kişi, eki cıyırma cıl
çaklı bir caşap, allay boş zatçıklanı va şöndüge
deri bilmey turasa?
– Süygeniñley et. Sen eterik – eki-üç kere ol kız
bla söleşip körese, meni üsümden hapar aytasa, aman
adam tüyldü, cañıllık tüyülse, bar da kal deyse.
Ol allay bir kıyın işmidi? İşiñi etese da, altın
sağat da, cavhar minçakla da alasa.
– Ket mından arı dese va?
– Keterse da kalırsa.
– Kıyınım da zıraf?
– Teyri, alayçığın a zamanında eslediñ. Alaydı,
adamnı kıyınını bağasın çığarırğa kerekdi.
Ahşı, kurulay kaytsañ okuna da, – sırğala.
– Altın sırğala?
– Oho, da sora men saña, vyalmay, üç somğamı allıkma da sırğala?!
189
– Az cerde, aldanıp, kurulay kalmağanbız biz
hariple! Sen aythan! Kimdi ol kız a?
– Men şöndü aytallık tüyülme. Sen meni ne adam
bolğanımı bilmeyse, alay ese va, anı bla da söleşallık tüyülse meni üsümden. Ne aytallıksa – kimdi
ol dese? Sen alğa meni ne adam bolğanımı bilirge
kerekse, andan sora va anı bla söleşirge. Ohomu?
– Alay okuna bolsun.
– Körese da, allay boş zatçık üçün bizge tübeşip
aylanırğa da kerek tüyüldü, sen boş zamanda telefon
bla söleşe tursak da, bollukdu. Sen da kayğısızkavğasız, maña da tap. Ansı, kişiñ bizni birge
körse, karınımda kama oynatır, teyri. Neda ol kız
körüp koysa – ne derikme men artda? Tüz aytama da?
– Tüppe-tüz.
– Endi ne zamanda söleşirme men saña?
– Ne bileyim da. Kel, bılay eteyik – sen maña telefonuñu ber da, men söleşirme, oñ taphanlay.
– Uğay, alay caramaydı. Unuthanmı etgense – men
belgisiz cigitley kalırğa kerekme? Andan ese kuru kesiñ üyde ne zamanda bola turuvçu eseñ da, anı
ayt da koy.
– Bu ıyıkda men tüşden sora bara turlukma işge –
tüşge deri bola turlukma. Ol ıyıkda va erttenlikde
bara turlukma. Alay men ne zamanda üyde bolluğumu-kallığımı men kaydan bileyim da? Men işde
bolmağan zamanda söleşe tur.
– Bollukmudu alay?
– Ne edi da?
– Telefonnu kişiñ alsa va – ne aytırıkma
aña?
– Allık tüyüldü, ol telefonnu körüp bolmaydı,
katına da barmaydı, – ne az da abızıramay, bılay
cuvap etgeni seyir edi.
– Bek ahşı sora. Sen a sora alıka da zavoddamı
işleyse?
– Hav.
– Allınça – stabilizatorlada?
Küldü.
– Biz ertteden beri da etmeybiz stabilizatorla.
Şöndü biz ellege telefon stantsiya işleybiz. Seyirden öleme – kim bolursa sen, ahırısı? Bir tanıyalmay
kaldım.
– Da ol igidi. Tanısañ edi, meni bitev işim kak
bolup kallık edi da.
– Tohta – sora sen allay bir canalıvmusa da?
190
– Canalıv tüyül esem da, kız kibik, ariv a
tüyülme, tüyül.
– Açıv etdim – altın sağat bla cavhar minçakladan kurulay kalmağa edim, men harip.
– Da ne eterikse da? Bir urunup köreyik, başıbıznı taydırmaz, birda bolmağandan arı. Ayıp etme, köp
söleşip, başıñı avrutdum. Hayda, sav kal!
– Hov birda! Hayda.
Oho, köremise sen ol aman Misirovnu – Don-Cuan
bolurğa azdan kalıp turadı da! Ant etdir, karaçaylıla aytıvçulay, aman tüyldü işiñ, bek tap okunadı! Harip Kiştig’a şöndü seyirden öle bolur – kesi da
kim bolur bu teli, süygen kızı da kim bolur dep!
Ho, tura tursun alay. Kerti okuna, bir zat iş tüşürala bolmazmı esine? Meni tanıyalmağandı, ne bek küreşdi ese da. Bir zat edi bılayda seyir – meni süygen
kızım ol kesi bolğanını üsünden a bir zat sezgen
iş ete bolurmu? Sezgen okuna etse da – anı ullu hatası
cokdu. Ullu arsar bola turmay, «oyunña» koşuldu
ese – sora bir avukğa deri «oynay» beredi, kayrı
barlıkdı. Artda ne bolluğun a – artda körürbüz,
coldaş Misirov. Ne bolur, ne kalır – nege kerekdile
ertte-keçden mağanasız haparla?
Eki ıyıknı, kabinetde kesim cañız kalğan
uvahtını marlay, işden sora da mıçıy, Kiştikge ol
teli Misirovnu üsünden, bolalğanımça, tolu hapar
aytıp küreşeme. Bir col «tübeşgenibizde», ol alay
aytdı:
– Eşitemise, atıñı da aytmay söleşgen bir-birde
tapsız okuna bolup kaladı – atıñı ayt, neda, kel,
bir at saylayık saña – psevdonim degença.
– Faraon de, süyseñ a tavça – Fırğavun. Bizni
tukum, bayam, Misirden çıkğan bolur, anda va patçahha faraon deydile.
– Bir erişi eşitiledi ol, andan ese kesibizde
cürügen bir söz tabayık.
– Özden kişi de da koy.
– Ket, ket arı – ol atmıdı da? Kel, Knyaz dey turayım.
– Ho, Misirni patçahlığın kızğana eseñ maña, Knyaz okuna bolayım – uğay demeyme.
Andan beri biz endi Knyaz bla Kiştikbiz: men –
Knyaz, ol a – Kiştik, ertteden da kelgen atı.
Bügün bayrım kündü, işden sora kalıp söleşeyim ansı, kelir ıyıkda Kiştik işge tüşden
sora barlıkdı da, söleşir oñ hazna bolluk tüyül
dü. İñir alağa men bitev akılım bla işge berilip
turğança etdim – stol üsün cazılğan kağıtladan
tolturup, magnitofonnu da salıp, anda-sanda, «sağışha kalıp», tütün içerge da çığa. Endi, tüzün aythanda, aslamında ol biz hazırlağan birevlenni men
ertteden beri da alay ullu kıynalmay etivçüme. Nek
degende tamatalarıbız, «curnalist kazanda kaynap»
ösmegenleri sebepli, iş ne daracada bolurğa kereklisin bilmeydile da, biz a, aşığıp, hıştı-mıştı
etebiz da barabız. Tamatalağa va başha tüyüldü – radio işlep tursun, aytılğan berivle barıp tursunla
ansı, ala curnalistleden ustalık surap da küreşmeydile. Men, söz üçün, erinmesem, künñe bir berivnü cazarğa bollukma. Hı, endi, işni ebine igi tüşünmegen curnalistle da bardıla, ala, kim biledi,
kıynalğan da ete bolurla. Alay men a, köl salıp,
calanda igi adamlanı üslerinden haparlanı – radiooçerkleni – hazırlayma ansı, kalğan berivleni va,
«kereklisiça», kuvançlı işlep, caşap turabız degen mağanada, kepge urup çığarğança, ete bereme.
Radiooçerk hazırlağanda va, kerti aytama, men da
bek igi kıynalıvçuma – ol alamat adamlağa tiyişli
igi da, tap da sözle tabalmay. Bilemisiz, alıka da
kalay köpdüle bizni elleribizde, şaharlarıbızda da
kerti da tıñılı, igi adamla? Kumurshala kibik, ne
arıy-tala bilmey, ömürleri işlep, caşavubuz, Allah
aytsa, igiden igi bola baradı dep, ahşı umutdan tüñülmey, üyle da işlep, sabiyle da ösdürüp kelgenle.
Kıshası, halknı – tamırı, caşavnu va – tuturuğu
bolğan adamla. Ala koyçula, sabançıla da, işçile,
kuruluşçula da, professorla, ustazla da, vraçla, incenerle da bolup işleydile. Keslerine va şöndü halknı artıkda bek horlay barğan közbavluk, aldav,
kızğançlık, urlav-tırnav degen osal «avruvla»
nek ese da artallıda cukmaydıla. Bir-birde, alan,
bıla tögereklerinde bola turğan zatlanı: tamatala,
işni üsünden ne az da kayğırmay, kullukğa keslerini eteklerin kağıp aylanñanlanı, cuvukların salıp barğanların, urlağan-tırnağan endi,
ayıpha sanalmay, karmaşhanña sanala tebiregenni;
professorla, dohturla okuna, ulutha almay, caşlanı
universitetge koymay, avruğanlağa kararğa unamay tohtağanların; ullu kullukçula da, vyalmay,
kişiden da korkmay, har tört-beş cıldan fatarın
sabiylerinden birine koya da, kesleri va bütünda tap
cerde cañı fatarlağa köçe aylanñanların; pro-
192
kurorla, südüle, militsiyala va amanlıkçılanı bir
kavumların, asırı «cumuşak» bolup, iyip koyğanların köre bolmazlamı dep, seyir okuna etese.
Nek deseñ, bıllay kir zatladan artallıda haparları
bolmağança, tüzda sabiyle kibik, allay bir tazadı,
arivdu alanı cürekleri da, umutları da. Oğese ala
bizden ese, gitçe-ullu zatha da bir kibik kayğı-kavğa etip aylanñan, asırı ceñil akıllı intelligentikleden ese, başha türlü adamlamı bolurla – sabır akıllıla, igida eslile. Kim biledi, ala uğay
da, biz bolurbuzmu sabiyle? Biz, bir ters işçikni
eslegenley, tözümlük etmey, hahay etip, anı kalay
tüzeteyik dep, hıbırdap başlaybız. Ala va, abadanla,
basımlı, esli da adamla, kün sayın da tübey turğan ol
uvak-tüyek kemçiliklege, cavun cavğanda, col canı
bla barğan kir suvçukğaça, alay sansız karay bolurlamı – bir kesekden cavun da tohtar, ol kir suvçuk
da tarkayır, kurur dep? Anı üçün kesi işibizden
nek tıyılabız dep? Biz da ma ol halda, katı celden,
cavundan sora, işge aşığıp bara, avğan tereklege, üy
başlarından colğa tüşgen koşun sınıklağa
es burmaybız da – şaharnı tazalarıkla, tizginin
cıyarıkla bardıla. Allayın, basımlı, esli adamla
da bügün bizni caşav colubuzğa tüşgen «taşlağa,
tereklege, sınñan butaklağa, koşun sınıklağa
da» anı üçün kayğıra bolmazla – zaman kelir, har
neni da cerine salır dep. Kim biledi, bizden, kereksiz
dığalas etip aylanñanladan, ala tüz esele va…
Koyçu, Misirov, bu kereksiz haparlarıñı! Kiştikge söleş – ol hıçıvun uşaydı da avğan terekleni
bla col canları bla barğan kir suvçuklanı üslerinden söleşgenden ese?!.
– Kün aşhı bolsun, Surat.
– Ahşılık kör, Knyaz. Karayma da, seni işiñ
kurala turğanña uşaydı – men ol kız bla söleşirge bazına başlağan bolurma deyme.
– Altın sağat bla cavhar minçakla kollu bolurğamı aşığasa?
– Sora ne edi da? Oğese sen çoğoc bolupmu başladıñ, közüñ kıymaymıdı? Etmeybizmi işibizni?
– Kara aña – söz meni caşavumu, süymekligimi
üsünden baradı, sen a ol mağanasız zatçıklanı üslerinden ayta turasa! Alay etebiz da, alay etebiz işibizni – sen hazır bol, tavkel bol ansı!
– Sora ketdik! Men seni üçün ahır soluvma deri
söleşirge hazırma! Irazımısa?
193
– Miñ kere!
– Sora igidi. Da endi men da ol satar malımı körür-
ge kerek bolurma, bayam, cetgen bolur zaman. Ol malnı
allık adamnı atın da bilirge kerekdi da maña, ahırısı.
– Ahşı, cokdu uğayım. Sen aythan zamanda, kayda süyseñ da. Süyseñ a, şöndü okuna sozup barayım,
boyununa bav salıp, seni satar malıñı.
– Seyirden katama – sora ol közkörmez Knyaznı
körüpmü koyarıkma men?!
– Da ol anı calğan atıdı da. Kesiñ körseñ a, ullu
kuvanırık tüyülse – anı kibik, közge urunmağan
adamla oramlada toppa-toludula.
– Ne da bolsun, men bek aşığama. Kalayda körürge
bollukdu seni?
– Kel, alay eteyik – sen 13-çü avtobus bla kultprosvetuçiliщege deri bar da, tüş, sora men da arı ceteme
da, kurort tiyresine taşayabız. Anda soluğanladan
sora kişi cokdu – kim da nek köredi bizni birge.
Bolsunmu alay?
– Ket, ket arı! Men a sen meni bir duniya seyirlik
cerge eltirik sunup tura edim.
– Kaydan tabayım da men harip allay cer?
– Oh! – dep küçsündü da: – Oho, ne eterikse da. Şöndümü çığayım?
– Çık, men da çığama.
– Tohta – men kalay tanırıkma da seni?
– Bolmaymıdı da men seni tanısam?
– Ho, men ketdim!
– Hayda!
26
Men nek ese da, abızırap, ayak tirerge küreşgen
Misirovnu celkesinden tutup, 13-çü avtobusha süyrep
bardım. Köz allımda va Kiştik çabıp aylanadı – tüzda ertte-ertte zavoddaça, caşlanı-kızlanı da kuua, kesi da aladan kaça. Sora, tüyerge umut etgen bir
uzunayak caşnı cetalmay, artha kaytıp keledi,
küle-küle, közlerine tüşüp tohtamağan kekelin da
üfgürüp ketere. Kesi va kıpçakközdü, kazahlı kibik, alay közleri ulluladıla ansı. «Bar da sor kaysı
kıpçak batırnı kanı saklana keledi bizni tavlarıbızda – moñolla kelginçi okuna, alan kıznı
süyüp, tavlada kalğan caşnı ese da, neda Çiñiz13 Huçinalanı Muhammet
194
hannı batırı Subuday bla sermeşgenden sora, aldav
eterge süymey, alanla bla kalıp, artda va alanı sav
kalğanları bla birge tavlağa kutulğan cigitni ese da. Ma endi va men, alan uçhunu, anı allına barayım da, aytayım…
Ne aytırıksa, teli? Akılıñ tersine ketip barğanın körmeymise – kaytar artha. Alay tınç tüyül-
dü da, sen sunñança, eki-üç ıyıknı hayt degen bir
esli kıznı, bolmaçı haparla bla başın hayran etip,
aldap, endi va aña, bazınıp: «Aıyp etme, alay ol men
süygen kız – sen kesiñse!» – dep iygen. Kerti okuna
da, ne aytırıkma men teli, tüşe barğanımlay,
Kişivge: «Sora kimse da sen, Knyaz, süygeniñ a kimdi?» – dep sorsa.
Avtobus da keldi. Men, Misirovnu da çuvundan tutup,
avtobusha mineme. Barabız, ıçhındırmay, tuthanlay
barama ol korkaknı. Cetdik, tüşebiz avtobusdan.
Avtobus ketdi, tögerekge karayma – can da cok. Kün
tüşe baradı. İñir alasını serivyunü kakğan bolur edi – ak bulutla, kün başına basınışıp cılına
edile, tüzda toyğan kozuçukla kibik, cammızları
kızarıp.
Bıllay ariv iñirde kalay bolur mağanasız,
tapsız iş? Teyri, bolmazğa kerekdi. Ullu da, Sıylı da Allahnı andan sora cokmudu endi cubanır
amalı – tohtamay, men cazıknı, cayağıma cetdirip, col canı bukusuna töñeretip oynağandan
sora? Şöndü da cığılır cerimemi çabıp cetgen
bolurma?
Ol a, tüye kibik, bir ullu tavlu kişi! Knyaz dep
atap kesine da! Ihı, ma alay, bolmasa – bolmasın,
kelmese – kelmesin! Andan hatadan kalayık. Duniya
kızladan toppa-toludu, şuöhum… Men ol halda korkak Misirovnu kölün kötürürge küreşe turğunçu,
töbentin dağıda bir avtobus köründü. Adam tüşerik
tüyül ese, şoför ol teli Misirovnu minerik sunup
tohtatmasın dep, men anı biyağı, çuvunundan tutup,
bir canına süyrep ketdim.
Alay avtobus ötüp ketmedi, tohtadı. Andan a
Kiştik tüşdü da, can-canına karap, bayam, seyirge kalğan bolur – kaydadı bu tögerekge kuduret
bergen Knyaz a dep. Ol teli Misirovnu va körge ediñ
sen – abızırap, cerinden tebalmay. Men anı biyağı
çuvunundan tutdum da, arı, tüzda şöndüça, caş zamanında da katına barırğa bazınmağan süygen
kızına süyrep eltdim. Colda ol: «Ne aytırıksa
195
sen aña? Ne aytırıksa?!» – dep, ıçhınır umut da
ete edi, alay men da anı – boşlamazdan! – katı tuthan edim.
– Kün ahşı bolsun, Kiştik! – dedim men, abızırağan degen esimde da bolmay, bu men uğay, ertte ol
zavodda kuvup aylanñan caş kibik. Misirov a bu
kezivde: «Kesiñi teli «kiştigiñ» bla har neni da
buzduñ da koyduñ!» – dep, hahaydan kıra edi.
– Ahşılık kör, – dep, ol Misirovha türslep karay edi. Ol zamanda va anı esi, bayam, talak soluv etip,
zavodda çabıp aylana bolur edi, meni izley, tabalmay.
Tüñülgenden sora, bayam, iyesine: «Kim ese da bu teli, biz
tanığan caş tüyüldü», – dep bildirgen bolur edi.
– Men seni… – dep başladı da, alay tüzda ol kezivçükde va esi: «Biz anı ters izlep aylanñanbız
zavodda, – bu parkda ol Azamatha tağılıp aylanñan
telidi!» – dep kıçırğan bolur edi da, Kiştikni
beti carıdı – maña colukğanı üçün uğay, esini
esliligine kuvana.
– Esime tüşdü! Sen Azamatnı birgesine ediñ da
parkda?
– Alaydı. Zavodda bolğan zamanımı va bilmeymise
da?
Zavod tiyresine entta da bir köz cetdirçi dep, buyruk keldi da, Kiştikni esi biyağı beşinçi tsehge
kuvuldu da, içine da, arbazğa da, arı-beri da karap
çıkdı, alay biyağı zat tapmadı.
– Tüşüralmayma esime, – dedi ol, bir kesek vyalarak. – Sen kaysı tsehde ediñ?
– Beşinçide, ol sen işlegen tsehde.
– İynanmayma. Kaysı bölümde?
– Elektropriborla cıyığan cerde.
Ol aman homuh esin tsehge kuvdu da, sora ol kaythınçı, sağışha kalıp turdu. Bir zamanda beti carıp, esi kerek haparnı alıp kelgen bolur edi:
– Kara halatıñ boluvçu edi da? – dep sordu.
– Bildiñ deyme, teyri.
– Tohta, tohta! Kesiñ da kışhıda bir kara kurtka kiyivçü ediñ, kara cağası bla.
– Alaydı. Ol kurtkanı, men askerden üyge kele turup, starşina bergen edi.
Biz, aşıkmay, «Terek» sanatoriy taba şoş tebiredik da, sora Pirogov oram bla örge burulduk. Tar oramçıknı eki canında da ullu nazı terekle öse edile,
üyle az tübeydile, kesleri da terende. Mında şaharda
caşağan adamla hazna cürümeydile.
13*
196
– Atıñ kalaydı, Knyaz?
– Mağomet, tukum atım – Misirov. Yegipetge biz
Misir deybiz. Alaydı da men Mağomet Yegipetskiyme.
Anı üçün ayta edim – Fırğavun dey tur maña dep.
– Endi barın da añıladım, Knyaz. Ho, ayt endi – kimdi seni süygen kızıñ. Alay alğadan okuna aytıp
koyayım – ol meni kerti da igi tanığan teñ kızım
tüyül ese, ol iş meni kolumdan ne hazna kelsin.
– Kelmese – kelmedi da kaldı. Anı üçün kesi kesibiznimi öltüreyik da endi, kerohla taphan da alay
tınç iş tüyüldü şöndügü duniyada.
Kiştik maña ışarmiş etip karadı – ol anı ker-
ti okunamı alaydı degenligi edi.
– Nença cıl boladı kızğa? – dep sordu.
– Menden bir beş-altı cılğa kiçi bolur, teyri.
– Ket, ket arı! Men a bir caş kızçık bolur dep,
korkup tura edim. Sora aña, birda bolmay ese, bir
cıyırma bla on cıl boladı. Sora nek korkasa da
sen, Knyaz? Boş alay uğay da, çaphanlay barırğa
kerekdi ol saña erge. Cıyırmacıllık biy caşnı
saklab’a köp tabar…
– Da, ayhay, sen aythan bolsa va.
– Kesiñ anı bla bir kere iş söleşip körgenmise?
– Uğay.
– Kallay telise! Arlakğa turçu!
Men eki-üç atlamğa turakladım. Bağasını
üsünden davlaşıp başlardan alğa, bir karavçudula adamla satıp allık mallarına, tüzda alay, bağa
biçe, karadı maña da Kiştik. «Tişlerime va karaymısa?» – dep, sorurğa azdan kalıp, ışardım.
– Da ne – bir hatañ cokdu. Satallıkma men seni.
Aytçı beri, kim ese da, ol kıznı atın. Birda karını avrumasın!
– Alğa söz ber da alay – koluñdan kelgenni eterge
aytıp.
– Birda korkma, anı unatama dep, men alay köp
küreşirik bolmam.
– Sora söz berese da?
– Ayhayda.
– Sorğannı ayıbı cokdu, ne üçün bazınasa sen
bıllay bir – ol da oramğa atılıp kalğan sınñan
çoyunçuk tüyül uşaydı da – tukum adamı, öhtemligi, namısı-sıyı. Andan sora da «süymeyme», «kölüm
barmaydı», «cüregim tartmaydı» degen bir zatla da
bardıla da?
– Sora ne edi da? Caşav seni saklap turmaydı da,
197
süyelip. Kesi da onceticıllık kız tüyül uşaydı da. Seni va ne hatañ bardı, sen a «oramğa atılıp
kalğan sınñan çoyunmusa»?
– Oyunsuz-aldavsuz ayt, üldür-büldür etmey, anı
orununda sen bolsañ edi – ne eter ediñ? Tüzün ayt da
koy!
– Ol maña atağan adamları senden osal bolmağanın tuvra bilsem edi – barlık edim, artıma-allıma
karamay. Da ne? İgi adam bolsun ansı, andan sora ne
kerekdi? Alaydı da, korkma sen, Knyaz, Allah aytsa,
kuraybız işiñi. Aytçı endi kıznı atın.
– Ahşı, sen allay bir bazına eseñ – köreyik. Alay
esiñde bolsun – men kerti okuna da ol kıznı bek süyeme, bolalmasak, işim bek kırtı bollukdu. Allahçü,
boluş dep, seni allıña da andan kelgenme. Alaydı da,
ol bizni haparıbıznı eşitgenley okuna – caşavda
az zat bolmaydı! – avruvum karınına, aña dep sılapsıypap, ösdürüp turğandıla da meni dep, kıçırıkhahay eterge bollukdu. Ol zamanda sen, açıvlanıp,
sora tur alay, körürbüz kimge barlığıñı dep, ketip
kalma, ohomu. Bir kesek saklap, ol biraz şoşayğandan sora, dağıda bir kere tıñılı söleşip kör.
Ohomu?
– Oho, oho! Aytçı beri anı atın!
– Ol – sense!..
Şöndüge deri, ışarğançık da ete, bizni katıbızda sebelep aylanñan ol teli Misirov, meni ahır
sözlerimi eşitip, ahı ketip, bir canına ürkdü. Kiştik da, eki-üç atlam artha turaklap, maña karap
kaldı.
Misirov, arlakda tohtap, ne boladıla bıla degença, caşırtın karap turadı. Bir tapsız zat bolğanlay, ol korkak, kaçıp, dump bolup kalırğa
hazırdı.
Biz ol halda nellay bir zamannı süyelip turğanıbıznı bilmeyme – bir zamanda Kiştik, esin cıya başladı da:
– Sen ne deyse, Knyaz?.. Sen… Kerti okunamı…
Men… men…
– Alaybız da! – dedim men. – Biz barıbız da kesibizni başhaladan ese igilege sanaybız. «Karını
avrumasın», «bir hatañ da cokdu!» – dey ediñ sen,
meni birevge sata turup, kesiñe cetgende va, «oramğa
atılıp kalğan sınñan çoyun» bolup kalğanımı
kördüñ da?!
Kiştik söz da aytmay süyele edi.
198
– Cırda aytılğança, bolma mudah, Surat, caşav
alıka aldadı! – dedim men, kalay ese da oynarığım
kelip. – Boş zat üçün buzma kölüñü, Surat. Katın
alırğa aşıkğan kişini esine az zat kelmeydi – es
burma da koy. Kel, sen ariv kızsa, avtobusha deri
aşırayım. Meni teli-melile canşağanımı va unut
da koy. Oho da?
– Oho, – dedi Kiştik, bir türlü şoş.
– Kel sora, bara barayık.
– Oho deyme. Söleşip köreyim deyme ol kız bla.
– Surat! Kertimi aytasa? Bazınamısa?
– Da ne eteyim da – söz bergen uşayma da! – dep, maña
karadı.
– O, Surat, sav bol! Neçik alamat boldu iş! Men kesim anı ömürde da unatallık tüyül edim. Endi va…
Endi va men korkmayma! Sen bu işni kolğa ala
eseñ, kayrı barlıkdı ol unamay, sen aythanña karamay!
Kuçaklayım, uppa eteyim degen zatla esime da
kelmey edile – boş, kolçukların kollarıma alıp,
katında süyelip tura edim men.
– Knyaz, bir zat sorayımmı?
– Miñ zat okuna sor!
– Biz bılayda erttenlikge derimi turlukbuz?
– Ne bileyim da. Maña endi başha tüyüldü – bara
esek, tura esek da, kele esek, kete esek da. Erttenlikge
deri da bollukma tururğa bılayda.
– Kel, andan ese bara barayık, karaçı, köz baylay
başlağandı.
Biz Lenin oramına çığa kelgenibizde, ızıbızda
bir şıbırdağan tavuşla eşitip, karasam – ol korkak Misirov kele turmaymıdı! Uruşup, ol telini
kıstarğa okuna bolmadım, kelme koydum – men
şöndü kişini da canına tiyerge süymey edim.
27
– Eşitemise, Surat, kuru kesibiz bolğan zamanda
saña, zavoddaça, Kişiv dey tururğa erkin etemise?
– Allın maña bek açıv tiyivçü edi,.. alay aytsala,
alay, sen süye eseñ…
– Kişiv, «taba barğan – çaba barır» degenley, men
dağıda bir zat tilerik edim.
– Knyaz, ol etgeniñ a nedi? Asırı terk çaba bolurmusa?
199
– Sora koydum, tüz aytasa.
– Ho, ayt, bir başlağandan arı.
– Sen ol kız bla söleşgeniñde, bildirip koy,
bılay-bılay, Misirov eki cıyırma cılına cete keledi, anı sebepli haripni zamanı cokdu, vyalğan
da eterikdi, sabiy caş kibik, süygenden öleme dep,
oramlada, collada-kollada cılla bla tübeşip aylanırğa derse. Andan sora: «Kıral da bir aydan köp
bermeydi kız bla caşha sağış eterge, men a kıraldanmı amanma – men da bir ay bereme sağış eterge», – dep,
alay aythandı de. Añıladıñmı?
– Ne ese da igi añılamadım.
– Bir aydan sora ol telige cuvap eterge kerekbiz
de – ne hav, ne uğay dep.
– Aythan a kıyın tüyüldü – aytırma, alay ne hazna unasın ansı. Kesiñ bir sağış etçi: igi ese, aman
ese da – ol kızdı da, da sora seni bir kesek tanığan da
etmegenley, barama dep kalay aytır? Alay etse, andan
kesiñi okuna kölüñ çıkmazmı?
– Da…
– Knyaz bolub’a, kena seni – bir zat añılamaysa! Sen
maña alay bek ışanma. Söz bergen esem – kolumdan kelgenni eterme. Alay boş unutasa – işni başı sendedi da!
Sen kesiñi aña süydürürge kerekse! Ol a kalay eti-
livçüsün bilmeymise? Anı kinoğa, teatrğa da elt,
gülle, konfetle da al. Ariv sözle da ayt – ömürümde da
seni kol ayazımda cürütürükme, canımdan da tatlı
körlükme degença bir zatla. Allay bir kıyınmıdı
da alay etgen? Ansı sen a süyerik ediñ – kesiñ eterik
işleni da meni üsüme atıp. Kena seni knyazlığıña
küleyim! Küz artına unatsak okuna da – sav bol de da
koy: kart kızla, bilemise, kalay aman zatladıla,
har nege da es burup, saylarğa küreşip, duniyanı hayt
degen caşları barı da alanı üslerine kırılğança.
– Da men a uğaymı deyme – kinoğa, teatrğa da
barırma, gülle, konfetle da alırma, ariv sözle da
aytırma, alay, beri kara, – dep, men aylanı sanap,
barmaklarımı bügüp başladım, – may, iyun, iyul,
avğust, sentyabr – sav beş aynı içinde iş ne bla boşallığın bilmey a, men harip kalay caşayım?
– Nek zat da bilmey? Sen aythanlay, bir-eki aydan
bilirbiz akılın. Aytama da – sen hayt deseñ!
– Teyri, menden ese sen hayt deseñ, igirek bolur
deyme!
– Küreşirme dedim da. Alay ol, barmak kıyır200
çığın da körgüztüp: «Ma bıllay birçik okuna men
anı süyerge kerekme da!» – dep tohtasa, men ne aytırıkma? Sora sen şöndüge deri da bilmeymi turasa: süymeklik degeniñ allay zatdı – ol har kimge da kerekdi,
çelekle bla bolmay ese da, bir beş-altı tamıçıçık
okuna!
– Kallay bir bolğanın bilmeyme, alay meni da
bardı süymekligim – nença cıldan beri cıyıp,
saklap turama. Men a anı başımamı urlukma – berirme.
– Sen allay bir uçuz körgen süymeklikni ol a unarmı alırğa? Ol kerti süymeklik bolmaz kesi da,
boş – süymeklikge uşağan bir zat bolur, – dep, ışarmiş etip karadı maña Kişiv.
– Nek bola edi süymeklikge uşağan boş zat? Men
anı, berir adam tapmay, cıyıp turğanma ansı. Kerti
süymeklik ese, süymeklikge uşağan bir zat ese da – anı
ua men kaydan bileyim?
– Körese da – bu alay boş zat tüyüldü. Sen kaçan
ese da birde Erikgen talanı güllerinde cıyğan süymeklikni ol süymeklikge sanamay koysa va? Cañı
süymeklik berigiz maña dep tohtasa va?
– Korkma sen, kerek ese – tabarbız biz aña cañı
süymeklik da. Miñi tavnu başındadı desele da – barıp, alıp kelirbiz. Ma alay aytırsa aña.
– Ala barı da boş sözledile, Knyaz. Tabarığıñkallığıñ da alıka belgisizdi.
– Da bir aynı içinde tabılmasa bolmaymıdı? Ne
zat ese da, ol süymeklik degenigiz? Ne zat üçün kırıla bolur bu halk da anı üçün – birda bilmeyme! Men
añılağandan a – katıñda sen arsarsız ışanñan,
tıñılı adam bolsa – ol siz erkeletip aylanñan süymeklikden köp da igidi!
– Davlaşmayma, alay ol da halkda cürügen töreni buzarğa unamay, berigiz maña da süymeklik dep
tohtasa – ne eterikse, ayt? Alaydı da, sen maña ullu
ışanma, Knyaz. Men küreşgen etgenlikge, sen kesiñ a,
bir zat da etmey, kayda ese da aylanıp tursañ – bilmeyme, kuru men aythanña kararmı? Añılaymısa?
Allah da: «Madar etseñ – kadar eterme» degen uşaydı
da. Madar eterge küreş, karmaş!
– Bek ahşı, Kişiv! Cerni ceti katısına kirip
tura ese da ol süymeklik degenigiz – men tabarma anı.
Ülüşümü almay koymam! Ma körürse!
– Alay etalsañ a – sora maña da bek tınç bolluk
edi. Bilemise, ol üyde kalğan kızlağa süymek201
lik – sabiylege konfet bergenden başha tüyüldü. Men
da, sen aythanlay, esli, aldavu bolmağan adamğa bek
ışanırıkma.
– Ho, kayğırmaz, Kişiv, ekibiz bir bolsak, biz
etalmazlık cokdu. Alaydı da?
– Köreyik, Knyaz.
– Sora sen meni biylege koşasa da?
– Ne eteyim da – üyrençek bolğanma da kalğanma.
Kuçça desem da bolluk edi – alay biz kuruda tüyüşüp aylanırık edik da, caramaydı.
– Tüz aytasa, bizge tüyüşürge caramaydı. Maña
bir kesek tapsız tüşe ese da – biyley kalayım.
– Hayda, ahşı colğa bar, Knyaz, men üyge cetdim.
Tögerekge-başha karadım da – ahım ketdi: YA Ullu
da, har neni da bilip, körüp turğan Sıylı Allah, Zaynaf konşu üyde turuvçu edi da! Şöndü da anda caşay
ese va?
– Hayda sora. Unutmay, ol kızğa aythan et – tambla tübeşeyik. Ne zaman tap bolur aña?
– Ne zatha aşığasa da, Knyaz? Men alıka, anı
kesine tübep, söleşirge kerekme da.
Bu etgeni va ne bolur endi – süymeymidi meni bla
tübeşirge.
– Sora ne eteyim da men? – dep, kerti kölüm bla sordum.
– Tambla kalıp birsi kün sağat törtlege de, birda
çıdayalmay eseñ – arı deri men da bir zatın bilirme,
üyünde ese! Hayda!
– Hayda!
Şuöh halda, korkma dep, köl etdirgença, kolumu
kısıp, üyge kirip ketdi. Kördüñmü sen Kişivçüknü – tüzda allınça, oynay-küle aylanñanın! «Men da
bir zatın bilirme, üyünde ese» – köremise sen anı?!
***
Soluv kün, caz başını duniya seyirlik bir ariv
kününde men, turma, sohan, gedigin degença uvak-tüyek
salırğa cer kazar, neda bahçanı arivlar orununa,
kayrı ese da kurala turğanımı körüp, halk, ne
hılikkyadı bu dep, ırazı bolmay, maña karap turadı.
Alay men da horlatır akılda tüyül edim:
– Kaçandan beri turmaçıkla, sohançıkla er
kişi iş bolğandıla?
202
– Kara aña! – dedi egeçim, ne az da abızıramay. –
Kimdi da saña turmaçıkla, sohançıkla sal degen?
Sen cerni kaz – ol er kişi iş uşaydı da. Bahçanı
da tazalarğa kerekdi.
– Har neni da tizginin cıyğan – ol da tişirıv
işdi. Üy, aş-azık, otun, mal – aladıla meni işim.
Kalğanı meni işim tüyüldü.
– Köp canşay turma da, cer kaz!
– Tambla işden sora.
– Alaysız da keç bola turabız, halk har neni da
salıp okuna boşağandı.
– Halkdan keç kalğanığıznı va nesine mahtanasız? – dedim, galstuğumu tağa.
– Ho, ho, bar. Maña va artıkmı kerekdi, – dep,
Aminat eşivyun alıp tohtadı, men, bayam, canına tiygen bolur edim.
Bilgi edi ol meni Kişiv bla tübeşirge barğanımı, teyri, tıyğan uğay eseñ, kesi kuvup çığar edi
üyden, ansa va mañamı ışanırık edi kölegime bla
könçegime itiv salğannı, pidcağıma da salıp küreşir edi, teyri. Alay kaydan billik edi ol anı?
Sağat da ozmağan edi, çuruklarımı cıltırağanlarına mahtana, işleri bolmay, boş, tögerekni kuduretine karay, havlesine aylanñan başha caşlaça,
men da parkga kirgen cerge bardım – süygenle aslamında bılayda coluğuvçudula. Telefon-avtomatha, caz
başında har zamanda da bolğanıça, omak kiyinñen
caşla bla kızla tizilip tura edile. Ala barı da,
men beri kelgenli sav sağat boladı, kaydasa sen dep,
süygenlerine bildirirge aşığadıla. Ne eterik edim,
turama tizginni kıyırında. Bu kart teli va ne ete
bolur dep, caşla bla kızla maña seyirsinip karaydıla. Alay bir kesekden barı da meni unutadıla: telefon üyçüknü içinde kıznı caş bla bügün, bayam,
«telefon» tübeşivyu bolur – ol, kalğan duniyadan
miyala eşikni artına buğup, süygeni bla kuvançlı
uşakğa batılğandı. Süygenine hapar bildirirge adırğı etip turğan başha kız temir açhaçığı
bla telefon üyçüknü miyalasın kağadı. Üyçüknü
içinde kız, carık söleşgenin tohtatmay, tavuş
taba karadı da, bir kesekçikge oğursuz kaplanña
uşap kaldı – cırtıp atarma, kızçık, dey edi anı
karamı. Bir kesekden tışında kız biyağı kağadı. İçinde kız bütünda oğursuz karadı.
– Karaçığız bu kılıksızğa! – dedi tışında
kız, alay batırlığı va andan arı baralmadı.
203
Konak üyge eki atlamdı – arı barama. Tüye kibik, bir ullu kişige bet eterle, üyüñe, dep, ışana.
Alay administrator tişirıv meni körümdümü esine
da almadı.
– Tış adamağa bu telefon bla söleşirge caramaydı, – dedi da koydu.
Koymazlığın añıladım. Biyağı telefon-avtomatha kaytama. Allahha şukur, miyala üyçük içinde kız ketip turadı, caşla, kızla da, telefon bla
eki-üç söz aytıp, terk-terk ketedile. Ma-a, endi men
da cetdim.
Telefonnu Kişiv kesi aldı, saklap tura bolur
edi.
– Ne hapar? Unataldıñmı tışına çığarğa?
– Men haripni kallay bir küreşgenimi bilseñ
edi! Alay, ne da bolsun, men aythan bolğandı. Kaydan
söleşese?
– Parkga kirgen cerden.
– Alayda tur – men anı busağat sozup keleyim.
– Aperim saña, Kişiv! Saklayma.
Adamdı, adam Kişiv a – köp saklatmay cetdi da,
patçah zamanda realnoye uçiliщeni, alğaraklada
ua, men okuğanda, istoriya-filologiya fakultetni,
endi va meditsina fakultetni üyünü katı bla, eki
canında da biyik nazı terekle süyelgen col bla, parkğa
barabız.
– Eşitemise, Kişiv, – dedim men şoş, başhala
eşitmezça, – bu maña asırı ozğan iş ete bolurmu?
– Ne? – dep, seyir etdi Kişiv.
– Ol sen sozup kelgen. Sen aythança, üyde kalğan
kızğa va uşamaydı, teyri. Bek tap toppançık
okunadı, bişgen balliçik kibik. Sen meni aña körgüztseñ, şaytanları tutup tohtamazmı, katıma da
kelmegiz dep?
– Kim bilsin?! – dedi Kişiv, alay ullu abızıramay.
– Karaçı, galstuğum bir canına ketmegenmidi, bu
art kezivde allay bir teli kılıkğa üyrenñendi,
kaydan tüzelgen ese da.
Kişiv allımda tohtadı da, kerti kölü bla okuna
ğalstuğumu tüzetdi da, sora ayağımdan başıma deri
karap çıkdı:
– Korkma, Knyaz, bir hatañ cokdu.
– Saña alay körünñenlikge… Eşitemise, bir zatımı da bukdurmay, meni üsümden tolu hapar aythanmısa kesine va?
204
– Cik-cigi bla. Seni haparıña köre, ol mölekdi
degendi, alay mölekleni da sabiyleri boladı deb’ a men
eşitmegenme.
– Ne dep kutulduñ sen a?
– Men a alay aytdım: «Kentavrlanı – belinden enişgesi at bolğan kişileni, nimfalanı, bellerinden
enişgeleri çabak bolğan tişirıvlanı üslerinden
eşitgense da haparla? Eşitgenme deydi. Eşitgen eseñ,
deyme, Misirov a belinden enişgesi kişi bolğan
mölekdi degenme.
– Ne dedi da ol zamanda?
– «Da ne, – degendi, – bek seyir okunadı – mölek
kişi!» – dep, Kişiv, sunmay turğanlay oynağanın
koyup, kerti da kölü bla: – Sora anı maña ne aythanın
bilemise?
– Ne? – dep, men tohtağan okuna etdim.
– Köp başımı avrutma demeymidi maña. Sen ol
mölek kişidi dey eseñ, iynanama, alay okuna bolur.
Alay mından arı maña kereksiz haparla aythannı
koy demeymidi?! Añılaymısa?
– Nek ese da igi añılamayma.
– Alğa men da añılamağan edim. Ne deyse dep sorğanımda va: «Men anı sabiylerin körürge, ala bla
söleşirge, ala bla şuöh bolurğa süyeme, ansı seni
mölek kişiñ maña kerek tüyüldü!» – dep iymeymidi. Añılaymısa? «E kız, telimi bolğansa? – deyme
men. – Ol caşnı, harip, korkutursa – seni akıldan
şaşhan bir zat sunar!» Anı bla meni işim cokdu dep,
tirelip tohtamaymıdı. Men kesim okuna igi añılamadım aña ne bolğanın. Alaydı da, Knyaz, men sizni
busağatda okuna tanışdırayım, alay ol men aythan
esiñde bolsun – ol bügün okuna söleşip başlar, esine tüşse, ol zatnı üsünden. Añıladıñ da?
– Añılamay a! – dep, tavkel cuvap eterge küreşdim,
kesim a, tüzün aythanda, bir kesek abızırap edim.
Kişiv tögerekge-başha karadı, parknı suv canında ullu cöge terekleni tiyreleri salkınırak
edi da, adam hazna cok edi, halk parknı ortası bla
barğan keñ coldadı – anda omak da omakdı, kün
da igi cılıtadı. Sora, bu tiyrede kesibizden sora
can bolmağanı sebepli, erkin-erkin söleşe, oynay,
ol kesi sozup kelgen kız bla meni tanışdırıp baş-
ladı:
– Tanışığız bir birigiz bla – ahşı sağatda! – dep,
maña kolun uzatıp:
– Bu Kiştiklanı Ahmatnı kızı Suratdı, – de205
di, – bu va Misirlanı, – meni taba karap, ol kız eşitmezça, terk okuna şoş avaz bla: – atañı atı? – dep
sordu, men aytdım da, biyağı ullu söleşip, işin bardırdı: – İsmailnı caşı Mağomet. Surat, Mağomet,
ayıp etmegiz, meni üyde kıstav işlerim bardıla
da, kete barayım, siz a, kereksizge vyalıp turmağız
da, söleşgen da etigiz, oynağan-külgen da etigiz. Ho,
hayt degiz!
Alay bla, bayam, Surat bla meni kesibizni koyup,
Kişivnü ketip kalğanlığı bolur edi.
– Men a endi ne derge da bilmeyme seni atıña? – dep,
«abızırap kaldım».
– Endi degenigiz, Mağomet İsmailoviç? Endige deri
da, endi da meni atım Suratdı, Surat Ahmatovna.
– Surat dep koya tursam süyerik edim, canığızğa
tiymese.
– Atım alay ese – sora nek tiyedi canıma.
– Ol «siz-bizleni» da koyup?
– Bolsun.
– Kişiv saña meni üsümden hapar aytırğa küreşgen bolur – alaydı da?
– Hav, aythandı.
– Caşnı bla kıznı tanışdıra turup, alanı üslerinden bolğannı arivun aytıvçudula, alaydı da,
sen Kişiv aythan zatlağa alay ullu iynanma. Kim
biledi, ol meni kökge okuna cetdirgen bolur. Men a,
kertisin aythanda, cerde da alay tıñılı süyelalmayma.
– Añılayma.
– Kıshası, üyde adamı bolmay caşağan er kişige kıyındı, ho, Allah aythan bolur, har ne da tap
bolur, arı deri va… dep… Añılaymısa?
– Añılamay a.
– Añılay eseñ, sora, iymanıñ hakına, asırı
köpge sozup turma da, kel da, bizni bla birge Hasaniyada
caşa da tebire.
– Caramaydı alay! Alay caramaydı da! – Bu va,
teyri, Kişiv kesidi ansı, ol süyrep kelgen kız a
tüyüldü. – Men añılayma seni, alay sen da añıla
meni – men alay etallık tüyülme! Ol, aytdırmay
koymay eseñ, ayıplı iş okuna bollukdu – igi
tanışhınçı okuna erge kaçıp ketdi degen! Allay
kıznı üsünden halk ne aytır?
– Maña seni ne tanırğa, ne bilirge kerek tüyül
ese va, men ne eteyim? Men seni ertteden beri da tanıy-
ma, sen meni bek ışañılı caşav nögerim boluruña
tolu iynanama, cüregim da bu işge ırazıdı. Biz bir
bolsak, har nebiz da tap bolur dep, men tolu ışanama,
iynanama, andan sora ne kerekdi?
– Men a? Men da saña iynanırğa, ışanırğa kerekme da?! Men da adam uşayma da!
– Kara aña! Men ekibiz da bir biribizni ertteden
beri da tanıybız dep, alay sunup, söleşe turama ansı,
anı ne haparlığı bardı – sen ne az da ekili bolğan,
cüregiñ tartmağan, tolu iynanmağan işni etgenden,
Allah saklasın! Sen tüppe-tüzse. Alay adamlanı tıñılı bilgen da alay tınç iş tüyüldü. Birgesine
cüz cıl caşap, anı ne tukum adam bolğanın a bilmey da turursa, teyri – adam degeniñ da, sav duniya kibik, bir zatdı. Anı aythanım – biz, ne köp zamannı
aylansak da bılay, bir biribizni ahırğa deri va
bilallık tüyülbüz da tüyülbüz. Anı sebepli va
biz kesibiz aytırğa kerekbiz – ma bu zamanña har ne
da açık bolsun dep.
– Bek tüz aytasa. Sen a bu işni bügün-tambla eteyik
degença, alay söleşese.
– İgi sağış etigiz dep, kıral süygenlege bir
ay bere ese, men a saña sav üç ay okuna bereme – avğustha deri. Endi aldavsuz ayt – ol zaman bollukmudu
saña?
– Mağomet İsmailoviç, ol zamanña deri va siz maña, birda bolmağandan arı, ol halk kırılğan
süymeklikden bir bürtükçük okuna tabarmısız? – Bu
ua, teyri, Kişiv kesi tüyül edi, ol süyrep keltirgen
kız edi ansı.
– Surat Ahmatovna, alan, bu teli kim ese da duniyanı tüp-baş etdi da dep, halk alay aytırça, izlerme
men ol süymeklikni, bar ese cer başında, cer tübünde da, alay, tabalmasam a – es burmağız da koyuğuz
aña! Ansız da caşayallıkbız, erttegili şuöhlarıbız – adamlık bla ışanıvluk andan ese igi nögerlik eterikdile bizge. Sen aña tolu iynan!
Surat Ahmatovna, meni taş cüregimi eritirge umut
ete, teren küçsündü.
– Süymeklik degeniñ, cürügen haparlağa köre – bek bağalı zatdı, – dep, filosofiyağa ketgenimi, alay ese va, dop-dobum da terkden boşalmazlığın
bildire, men, kolum bla beline tiyip, kel, bara barayık dep, belgi berdim. – Katın allık caş süygen kızını çelek bla bir süymekligi bolğanın, ol
süymeklikni barın da aña berip koyarığın aytadı. Kız da, süymekligim asırı ulludan, tunçuğup
207
okuna kalmağı edim dep korkama deydi. Ekisi
da, bir birlerine iynanıp, zağsha baradıla, birge
caşap başlaydıla. Bağalı zat degeniñ a – ol bağalı zatdı. Anı ulluluğu, avurluğu, kimniki ese da
şart belgili bolurğa kerekdi. Ol caş bla kız a,
söz üçün, bir kesek caşağandan sora añılaydıla – birinde da, allın kesleri aythança, allay bir
süymeklikleri bolmağanın. «Sen meni aldağan
etgense – cokdu sende süymeklik!» – dep, cilyaydı
kız. «Sende cok edi süymeklik! Mende va bar edi.
Sen urlap, coyup koyğansa ansı!» – dep kıçıradı
caş. Bağalı zatla – altın, nakut-nalmas deseñ da,
süymeklik, ahça deseñ da, başha tüyüldü – cürügen
cerde adamlanı ortalarına suvukluk, davur suğulmay kalmaydı. Anı hatasından a – uruş, tüyüş.
Alaydı da, Surat Ahmatovna, biz uruşmay-tüyüşmey
caşarğa süye esek, süymeklik izlerge kerek tüyüldü, andan ese iynanıv, ışanıv degen zatla köp da igidile. İynanıv, ışanıv – ala caşavnu murdorudula,
ol süymeklik degenleri va – boş, oka bavçuk kibik,
bir cıltıravuk, ışañısız, karıvsuz zatçıkdı. Tolu iynanıv bolğan cerde har zamanda da kün
tiygenley turadı, cüregiñ da kuvanıp, betiñ da
carıp. Men saña iynanama, sen da iynansañ maña – künübüz, keçebiz da kün bolur! İynan sen aña! Ol zamanda va ne eteme men seni süymekligiñi!
Surat Ahmatovna biyağı teren küçsündü – alay bla
maña: «Sora ol süymeklik degenlerinden maña bir
burhuçuk da ceterik tüyülmüdü?!» – dep sorğan da,
açıvlanñan da etgenligi edi.
– Mağomet İsmailoviç, sizni va bolmağanmıdı
bir zamanda süymekligigiz? Oğese, ol bolğan süymekligigizni savlay da kimge ese da berip iyip, kurulay kalıp, endi va, ne sıltav eterge bilmey, maña
boş haparla ayta tura bolurmusuz? – dep, meni igida
ırbınña kısdı.
Men, ne aytırğa bilmey, abızırap kaldım. Da kalay aytırık edim da men aña, sizni da Allah sıylasın, ol biri mende bolğan süymeklikni, hazna zatın
koymay, birgesine alıp ketgenini, andan kalğan
burhuçuklanı va Zaynaf ol biz cuvuñan suvğa bırğap iygenini, andan beri va, işin etip, men kesim da
bu art kezivde anı ullu izlemegenimi üsünden? Ho, harip, sen da kuppa-kurulay kalıp kalma dep, bergen
ese da Ullu Allah maña da bir süymeklik burhuçukla, bardı mende da süymeklik, ma, seni bolsunla dep,
208
Suratha kalay berip koyayım, közüm kıyıp – ol
da, tüzda Zaynafça, külüp, ol men uzathan süymeklik
adırğıçığımı suvğa atıp koysa va? Sora men cazık
kalay caşarıkma bu aman duniyada bir süymeklik
burhum da kalmay, taşcürek bolup? Teyri, bar esele
da bir süymeklik burhula, aytmam men şöndü Suratha
alanı üslerinden hapar. Şo oçuklanı va endi men bek
katı saklarıkma – maña tolu iynanıp, kim kelse
da üyge – ala aña ceterikdile.
– Seni soruvuña cuvap etgen maña bek kıyındı, Surat Ahmatovna. Nek degende caş zamanımda men
süymeklik ne bolğanın igi bilmey edim. Men süymeklikni, şuöhluknu, teñlikni bir birinden ayıra da bilmevçü edim, alanı kişiden bukdurğan da
etmegenme. Sora nesi seyirdi da, şuöhlarımdan birine
meni süymekligim kerek bolup, ol anı alıp ketgen
ese? Kerti da şuöhla bir birinden bir zatnı da ayarğa
kerek tüyüldüle da. Sora, men akıl etgenden, Ullu
da, Sıylı da Allah, bılay, zaman öte barğanı kadar,
adamlağa süymeklikden bir kesekle üleşe bolur deyme. Ollahiy dep, ant eteme – maña cetgen süymeklikni, bir burhuçuğun da tas etmey, savlay da keltirip,
saña berirge! Ohomu?
– Oho, kurudan kulak ahşı!
– Kim biledi, Allah aytsa, ol kulak kara kunduz okuna bolup kalır!
– Allay iş comaklada boladı ansı, Mağomet İsmailoviç, caşavda va – ne hazna.
– Allay bir kölsüzlük eterge caramaydı, Surat
Ahmatovna – süyseñ iynan, süyseñ koy, caşav degeniñ da aman zat tüyüldü, kunduzsuz okuna da. Caşav degeniñ, kertisin aythanda – ol ullu, carık
bayramdı! Alay tüyülmüdü da? Bir karaçı tögeregiñe – köremise ol tavlanı, ağaçlanı, köknü, kökde
bulutlanı! Neçik seyirlikdile, alamatdıla ala! Ol
gül kadarğa va bir kara!
– İgi boldu esime salğanıñ – men da seni bla gülleni üsünden söleşirge dep tura edim.
– Söleşeyik, nek söleşmeybiz da.
– Sen matematikanı unuthanmısa?
– Ne bileyim da. Matematikanı va mında ne işi
bardı?
– Gülle degen söz bla bir-eki teñleşdiriv etçi.
– Gülle degeniñ – ol kuvançdı, gül degeniñ – ol
arivlukdu…
– Andan da belgili söz bardı.
209
– Ne söz?
– Sabiyle – caşavnu gülleridile degen söznü
eşitgenmise? Kalay tüz aytılğandı da?
– Ayhayda.
– Sabiyle, gülle kesleri va ne zatladıla?
– Ne bileyim da.
– Botanikanı da, biologiyanı da osal bilese, Mağomet İsmailoviç. Gülle, sabiyle – ala caşavnu toh-
tavsuz barğanıdıla. Gülle, sabiyle bolmasala, üyür
bolmaydı, üyür bolmasa va, caşav üzülüp kaladı.
Alaydı da?
– Alaydı.
– Kıshası, caşavnu bek ullu işlerinden biri –
gülle, sabiyledile. Ulludan alıp karasağ’a – andan
sora caşavnu işi da cokdu. Alaydı da?
– Alaydı.
– Ertte zamanlada, adam ulu kesini ullu anası bla – Tabiyğat bla – şöndüden ese tatlırak caşağan zamanlada, tişirıvnu, erge barsa, ol, kesini tukumundan
çığıp, kişisini tukumuna koşula edi. Andan arı
anı har ne işi da kişisini tukumu küçlü, karıvlu
bolsun dep, ol zatha atala edi. Alaymıdı?
– Alaydı.
– Eki-üç aydan, ol işge Ullu Allahnı ırazılığı
bolsa, men da uğay demesem, sen da dav etgeniñi koymasañ, men Misirlanı tukumuna öterge kerekme.
Alaymıdı?
– Alaydı, Allah aytsa! – dedim men, anı bu tohtavsuz
«alaymıdıları» kayrı eltgenlerin tolu da añılamay, bir kesek sağayıp.
– Ol zamanda va meni bek ullu işim Misirlanı
tukumlarını üsünden kayğırıv bollukdu, tüzü – Misirlanı sabiylerini üslerinden. Alaymıdı?
– Alay okuna bolur.
– Alaymıdı, bolurmudu?
– Alaydı.
– Alay ese, bu eki-üç aynı içinde, kesimi bek ullu
işim bla küreşmey, seni bla oramlada aylanırğa
nek kalğanma men?
– Ne degeniñi men igi añılayalmayma, Surat Ahmatovna.
– Ahşı, añılatayım. Meni bek birinçi, bek ullu
işim bolup, sen uğay, Mağomet İsmailoviç, Misirlanı sabiyleri çığadıla. Biz ol akılğa kelmedikmi
da? Alay tüyülmüdü?
Ol men haripni kayrı tartıp barğanına alıka
14 Huçinalanı Muhammet
210
da tolu tüşünalmay, bir zatla aytırğa küreşe kaldım.
– Alaymıdı, alay tüyülmüdü dep sorğan uşayma
da men?! – dep, «açıvlanıp», ayağı bla cerni tepledi.
– Alay bolmay a, Surat Ahmatovna, sen tüppe-tüzse! – derge aşıkdım «men cazık».
– Alay ese, Mağomet İsmailoviç, sen aythan haparlağa köre, men seni, cüz cıl birgeñe aylansam da,
añılarık tüyül esem, sora barmıdı da mağana saña
zamannı zıraf etgenni?
– Süygeniñley et, Surat Ahmatovna, – dedim, içimde bolğan avazımdan sezilip kalmasın dep küreşe.
Ma endi har ne da açık boldu – ol men etgen umutla
barı da boş köre edim! Duniya bir türlü suvuk köründü maña. Suvuk da, karañı da. Men, adırğı etip,
tögeregime karadım – kayrı kaçıp kutulsun endi
bu bedişlikden a adam?..
– …Alay ese, men bılay buyruk eteme, – degen sözle
kaydan ese da bir keñden eşitildile, – har şabat
kün bla ıyıh kün sen, bir çırmav çığıp kalmasa, sabiyleni birgeñe alıp kele turluksa. Bolsunmu
alay, Mağomet İsmailoviç?
Ne deydi ol, añılağanığız barmıdı?!
– Sen ne deyse, Surat Ahmatovna? – Ol sorğan men
okuna bolurma deyme.
– Men alay aytama – men seni sabiyleriñi körürge süyeme, ala bla parkda aylanırğa, ala bla şuöh bolurğa süyeme deyme. Ala tanımağan, körgen, süygen
da etmegen adam – men kalay kirip barlıkma alanı
üylerine? Sen, Mağomet İsmailoviç, meni Hasaniyağa
çakırasa – sav bol, maña allay ullu hurmet etgeniñ
üçün, alay, canıña tiymesin ansı, seni bla birge
meni arı sabiyle da çakırmasala, kıyın bollukdu
maña arı barğan. Añılaymısa?
– Añılamay a, alay… Ne aytırla da adamla? Seni
bir tanışlarıñ coluksala…
– Ne da aytsınla! Bizni va ala bla ne işibiz bardı?
Har kimni kesini işi bardı. Adamlanı canşağandan sora işleri cok ese – canşama koy. Bizni va
işleribiz bardıla da, biz ol işleni eterge kerekbiz.
Kesibiz kalay tapha sanay esek da – alay. Tüzmü aytama?
– Tüppe-tüz! Alay…
– Tüz ese, sora «alay-bılayla» kerek tüyüldüle.
211
Anı bla sözübüznü boşayık. Endi va – aylanayık,
soluyuk, karayık. Bolsunmu?
Men, Surat Ahmatovnağa sezdirmey, Kişivnü kulağına:
– Kişiv, nek ese da men bu kızdan korka başlağanma, kesinden sorurğa bazınmayma – ol kinola,
teatrla, gülle, konfetle bla va iş kalay bolsun endi?
Men anı kinoğa çakırsam, açıvlanmazmı?
– Busağat sorayım, – dep şıbırdadı Kişiv da
kulağıma.
Barabız aşıkmay, tyattiy-tyattiy etip. Kişiv,
bayam, ol biri bla söleşe kele bolur.
– Eşitirge da süymeydi! – dedi bir zamanda, meni
taba burulup. – «Bıllay ariv iñirde, bıllay hava
bola turğanlay, caz başında!» – dep kıçırıp tohtağandı.
– Ne deyse, – dedim men biyağı Kişivnü kesine, –
kıçırıp-hahay etip tebiremezmi men anı bılay, bir
azçık uppa etsem, a?
– Ne – akıldanmı şaşhansa?! – dep «kıçırdı»
Kişiv, ahı ketip, közlerin da candırıp.
28
Caz kalay ese bir hıştı-mıştı ötüp ketdi:
Kişivnü aythanın ete, ol kızğa kesimi ariv körgüztürge küreşe, kinolağa, teatrlağa, parklağa
cürügenden, konfetle, gülle ala aylanñandan başım
ıçhınmay kalğandı. Şabat kün bla ıyıh künlede
ua köbüsünde beşibiz da birge aylanıvçu edik – men,
Surat Ahmatovna, İndira, Hızır sora Kişiv da. Har
ıyık sayın ol üç da berivnü kalay hazır etip turğanıma kesim da seyir eteme, ol uğay eseñ – gazetge
da bir zatla «tırnarğa» küreşeme.
Kertidi, gazetge dep, ençi cazıp men ullu küreşmeyme – radio bla barğan berivmü cazmasın, bir kesek türlendirip, iyip koyama ansı. Radioda ertteden
beri da işlegen sınavlu curnalistle barıbız da alay
etebiz. Bir kezivde gazetni onovçuları, dördenlerin
köpdürüp, radio bla berilgen zatlanı çığara turluk tüyülbüz derge da küreşgen edile, alay işleri
barmağan edi.
Ne da bolsun, men har neni da aşığışlı ete, aylana-burula, avğust aynı cete kelgenine es burmay okuna
kalğan edim. Ma alay, caşav dığalasına kalıp,
14*
212
men teli avğustnu üsü bla sentyabrge ötüp keterge da
bolluk edim, allay künleni birinde, kün a bir duniya
seyirlik, şabat kün iñir alada, biz suv boyununda
üyge keterge hazırlana turğanıbızlay, Kişiv:
– Ne deyse, Knyaz? Kelişimge kol salırğa hazırmısa? – dedi.
– Ne kelişimdi ol? – dep seyirge kaldım, kesim
da Hızırnı kölegin tabalmay tura edim da, anı kelişimlerimi edile esimde. Hızırnı va allay bir
teli kılığı bardı – süygen cerinde teşip atar da
üsündegin, sora sen a izle da aylan anı suv boyununda – Ak-Suvdan Nalçikge deri!
– Kızğançlık esiñde zat kaldırmaymı koyğandı, ay harib’a! – dedi Kişiv kesi ese da, Surat ese
da.
– Tüzünley, adam añılarça, ayt, iymanıñ hakına, ne kızğançlık, kelişim ese da bu?
– Sora caz uzunu men boppa-boşunamı kıdırıp
aylanama tavlada, ağaçlada, suv boyunlarında? – dedi
ol. – Alğanmısa maña altın sağat bla cavhar minçakla? Körmeymise, ol teli kızğa aythanımı etdirirge azdan kalıp turğanımı? Karaçı – seni
Tsaritsañ bla kalay küreşe turadı ol? – dep koşdu, İndiranı cıyrıkçığın kağıp, çaşçığın
cıya. Ol a, Kişivnü alay küreşgeni asırı hıçıvun
tiygenden, söz aytmay, arı-beri burula süyeledi.
Biz barıbız da üyde okuna da, İndirağa Tsaritsa deybiz, nek degende ol duniyağa atı aytılğan
tişirıvnu – İndiyanı premer-ministri İndira
Gandini – atın cürütedi. Anası, harip, kesi tilep
atathan edi alay – İndiranıça, anı kadarı da kim
da suklanırça bolsun dep. Sora bir zamanda söz neni
üsünden barğanı ol meni teli başıma da cetdi.
– Men seni bla birge uğay eseñ, million kelişimge okuna kol salırğa hazırma! – dedim men Kişivnü kulağına, sorğan ol biri uğay, Kişiv kesi
bolğanın bilip.
– İgidi sora. Anı üsünden tambla söleşirbiz, şöndü va – üyge! – dep, ol da nek ese da şoş söleşdi maña,
sabiyle bizni «kelişimleribizden» zat añılamazlıkların bek igi bile da turğanlay.
– Surat, men da seni bla barayımmı? – dep tohtamaymıdı, biz barıbız da Dolinskde avtobusla tohtavçu
cerge cıyılğandan sora, İndira. Bılaydan Kişiv
şaharğa keterik edi, biz a – Hasaniyağa.
Kişivnü abızırap kalğanın körüp turama, ansa
213
ua ne aytırık edi ol zat añılamağan sabiyge. Uğay
dese – canına tiyerikdi, birgesine va kayrı alsın?
– Surat bir katın bla caşaydı şaharda, anda tardı, kuru bir otovları bardı, undurukları da kuru
birçikdi, – dep, men Kişivge boluşlukğa «kuvuldum».
– Sora nek caşaydı da ol anda?
– Har kim da kesini üyünde caşaydı sora va.
– Şuöhla va bir birlerine boluşurğa kerekdile
da! İslamçık beredi da maña kesini maşinasın. İslamçık – konşu caşçığıbızdı.
– Kerekdile. İslam da igi caşdı, – dedim men, söz
başha canına burula başlağanına kuvana.
– Da sora Surat a nek cuklaydı ol katın bla bir
undurukda – bizde bardı da unduruk? Biz şuöhla
tüyülbüzmü da?
– Surat üyge kelmese, ol katın aña uruşhan eterikdi, tüygen da eterikdi. Sora sen Suratnı tüyselemi
süyese?
– Uğaya!
– Da sora ol üyüne barırğa kerekdi.
– Ho sora, – dedi, mudahçık bolup, Tsaritsa. – Papa,
sen Suratnı kesine unduruk alırsa da?
– Alırbız, süye ese.
– Süyerikdi.
– Men bilmeyme da, İndira, anı süyerigin. Suratnı
kesinden sorurğa kerekdi.
İndira Kişivnü allına barıp, ol a, biyağıça,
abızırağanlay, ne eterge bilmegenley, çögüp, İndiranı belçiginden tutdu.
– Sen süyerikmise papa saña unduruk alsa – kesiñ
cata tuturça?
– Men bir kesek sağış etip körürme, ohomu, İndira?
– Nek etese sağış? Ho de da koy!
– Ho, ho, Tsaritsa! – dep, Kişiv İndiranı kesine
kısıp, eki-üç kere da uppa etdi.
Tüzda ol kezivde tübünden avtobus kelip tohtadı
da, Kişiv, biz üçübüz da anı etegine ilinip tohtarık kibik, buduman bolup, anı içine taşayıp ketdi.
Üçübüz da igi kesek zamannı avtobusnu ızından karap turduk, biz birda añılamay edik: ol – şaharğa,
biz a – Hasaniyağa nek barırğa kalğanıbıznı. Biz
barıbız da nek barmaybız Hasaniyağa – alay tap bolluk tüyülmü edi da barıbızğa da?
Ekinçi kün iñir alağa, İndiranı, Hızırnı da
214
üyde koyup, men kesim ketdim şaharğa – bayam, tıñılı söleşirge, sora, Allah aytsa, ekibizni arabızda
şuöhluknu em bir birge tolu ışanıvluknu üsünden
Kelişimge kol salırğa tüşerik bolur. Allay cuuaplı işle etilgen zamanda va sabiyle üyde bolurğa
kerekdile, ullulağa çırmav bolmay…
Keldi Kişiv da, tap, omak da kiyinip, alay nek
ese da beti bir kesek ak körüne edi.
Men korkğança, köpge sozulğan kıyın söleşivle bolmadıla. Biz, bara barıp, parknı bir taşarak
cerine tüşgenibizde, men teli, har zamandaça, oynağan kibik etip:
– Kişiv, men Kelişimni proyektin hazır etgenme.
Aña okur edim, süye ese?
– Oku! – dep koydu Kişiv, kişige da sormay.
Men, kağıtnı tuthança, kolumu alğa etdim da,
«okup» başladım: «Bu Kelişimni etgen eki da Sıylı
Canı – bir canından Kiştiklanı Ahmatnı kızı
Surat, mından arı aña «kız» dey turlukbuz, başha canından a – Misirlanı İsmailnı caşı Mağomet, mından arı aña «caş» dey turlukbuz, üç aynı
içinde şuöh em bir birge hurmet etiv halda barğan
keñeşleden sora bılay onov etgendile:
Birinçisi – şuöhluknu, bir birge tolu ışanıvnu
em dayım da boluşuvnu üsünden bu Kelişimni kabıl
eterge emda Ullu Allahnı, Köknü, Cerni da şağatha
tutup, halk allında er bla katın bolğanların bayam
eterge.
Ekinçisi – bu Kelişimge hurmet ete, mından arı
kız caş bla birge, caş kayda ese da – anda caşarğa
kerekdi. Busağatda: Kabartı-Malkar ASSR, Hasaniya el. Begimni bu keseginde aytılğan iş 1-çi avğustha deri tamamlansın. Kız aña çırmav etmesin.
Üçünçüsü – allından aytılğanıça, bu Kelişimni bolduruvğa salğan kıyını üçün caş Kişivge
nohtabav etsin 1-çi avğustha deri.
Törtünçüsü – halkla aralı kağıtlada mından
arı kıznı atı – Misirlanı Surat Ahmatovna dep,
alay cürüsün.
Beşinçisi – şuöhluknu, bir birge tolu ışanıvluknu em dayım da boluşuvnu üsünden bu Kelişim
eki canı da kol salğandan sora, kabıl etilgenñe
sanaladı.
Kelişim 1975 cılda 25 iyulda Kabartı-Malkar
Avtonom Sovet Sotsialist respublikanı ara şaharı
Nalçikde etilgendi».
215
– Kelişimge koşarığıñ barmıdı? – dep sordum
men, «okup» boşağandan sora.
– Bardı, – dedi ol. – Allında, eki canın da aytıp
boşağan zamanda, duniyada cürügen törege köre, alğa
caşnı aytırğa kerekdi, kıznı va – andan sora.
– Tüzetdik. Endi va?
– Ne da etip, Kelişimde süymeklikni üsünden söz
da aytmay, kutulup keterge süyese da?
– Mende allay zat bardı dep, kişi da bildirmegendi şöndüge deri sora va? Bolmağan zatnı üsünden
söleşgenni va ne mağanası bardı?
– Kim biledi, bar ese va birevlenni bir burhuçukları okuna da? Üç ay barğan keñeşleni kezivyunde
biz kalay ese da süymeklikni üsünden söleşmegenbiz da. Sora sen kesiñ da bir zatla aythan uşay ediñ
da – duniyanı tüp-baş etsem da, bar ese, cer tübünde,
cer başında ese da, bir zatla va tabarma dep. Oğese
men ötürükmü aytama?
– Sen kesiñ körüp turğansa da, Kişiv, – sen aythança ete, men, oñ bolğanlay, Surat Ahmatovna bla
birge kinolağa, parklağa cürütgenden, suv boyunlarında aylanñandan ıçhınalmağanma. Cerni tüpbaş eterge kereklisini üsünden unutup koyğanma.
– Sora ne eteyik da endi?
– Kel, Kelişimge allay coruk koşayık – bir
biribizden bağalı zatlanı, ol sanda süymeklikni da,
bukdurmaybız. Bitev bağalı zatla, barla, bollukla
da, savlay üyürnüdüle deybiz, ol üyür haznadan tış
adamına bir zat bere turmazğa. Alay etsek, eki canına
da tap tüşe bolur deyme.
– Bolsun alay okuna. Bu bolumnu ahırına sal da,
sora anda kişivleni, çıçhanlanı üslerinden, kim ese
da birevnü alağa bir zatla eterge kereklisini üsünden degença, mağanasız cerleni keterirge.
– Da…
– Mağomet İsmailoviç, halkla aralı kağıtlağa kesigizni ençi işçiklerigizni koşayık degenigiz uşağısız bolğanın kalay añılamaysız?
Kesigizni işlerigizni kesigiz ete turuğuz, sizni
işlerigizni üsünden haparı bolmasa, caşayalmaymı
kallıkdı duniya?
– Ahşı, Surat Ahmatovna.
– Ber beri.
– Ne zatnı?
– Kelişimni – kol salırğa kerek uşaydı da.
Barmıdı kalamıñ?
216
Men Suratha kalamnı da, Kelişimni da berdim.
Ol a, kolu bla bir türlüle da bulğap, «kol saldı».
Men da alay etdim. Sora bu ullu da, cuvaplı da işni boşağanıbız bla kıznı alğışladım da, kuçaklap,
uppa etdim.
– Telimi bolğansa?! Adamla köredile! – dep, kuçağımdan ıçhındı, beti da kızarıp, – vyalğandan.
– Seyir-alamat – tohtamay, keçe-kün da alay aytadıla: er kişile, katınlarığızğa aslam es bura
turuğuz, uppa ete turuğuz! – dep. Sen a alay eterge
koymasa – ol ne hılikkyadı?
– Men alkınçı seni katınıñ tüyülme da, – derge küreşdi ol.
– Kalay tüyülse? Kelişimde ne aytıladı – kol
salınñandan sora, caş bla kız er bla katındıla
dep aytılmaymıdı?
– Ho, ho, aytıladı…
– Kel sora! – dep, men anı koltuğundan aldım.
– Kayrı? – dep, seyir etip, tireldi ol.
– Bügün biz kuru kesibiz toyubuznu etebiz. Restoranda.
– Ne deyse? Kalay…
– Ne hapardı bu? Kim körgendi bıllaynı va – tavlu
tişirıvnu kişisini aythanın eterge unamay tohtağanın?
– Allah hakına, bu işiñ a zulmulukdu, Knyaz!
– Restoranña eltgen zulmuçulukğa sanalsa edi,
duniyanı halkı savlay da zulmuluknu saylar edi…
Şabat kün cetgenley, Misirlanı keleçileri, üçevlen bolup, Kiştiklağa tebiredile, ala Misirlanı
İsmailnı caşı Mağometge Kiştiklanı Ahmatnı
kızı Suratnı tilerge bara edile. Adetge köre, ol cazıklağa çay okuna bermey, ho, tukumnu Tamatala
Keñeşin cıyarbız da, anı onovuna köre eterbiz dep,
iygen edile. Caş adamla bile da bolmazla, bıllay
işni onovun üynü tamatası kesi etip koymay (uğay
dep), tukum tamatalanı onovlarına bere ese, sora ol
işni kurala barğanına şağatdı. Respublikada da
iş alay kuralıpdı da – pravitelstvo kesi süygen
zakonlanı caraşdırıp, alanı Baş Sovetge beredi.
Baş Sovetge deri cetdi ese zakon, ol kabıl etilmey,
hazna kalmaydı. Alaydı da, Misirlanı keleçileri
etgen muratlarına cetgen edile – iş Tamatala Keñeşine cetdi ese, kuralğanña sana da koy.
Ekinçi şabat kün biznikile biyağı Kiştiklağa bardıla – tukum tamatalarını aytırıkların
217
eşitirge. Bu col a ala, sıylanñan da etip, keç kelgen
edile. Kelgenley okuna, üyde saklap turğanlağa
hapar aytdıla.
Caş, ol men bolurğa kerekme, partiyada bolğanın
da, allay işni cürütgenin da esge alıp, alğan-bergen
bolmasın dep, eki canı da alay onov etdile. Kelinni
keltirirge va endi bolluk şabat künde barırğa.
– Kıynamayık dep, azırak adam ciberigibizni
tap añılataldığızmı – canlarına tiymezça, – dep
sordu bizni tamatabız, Tatanı gitçe karındaşı.
– Har neni da bek tap añılatıp aythanbız.
– Ho sora, Allahha şukur. Sora ahşı sağatda,
ahşı künde başlanñan iş bolsun, hazırlanıp tebirerge kerekdi – alay köp zaman kalmağandı, – dedi
bizni han-patçahıbız.
29
Ol zaman da keldi, toyubuz da boldu, men aytmasam,
kesigiz da añılay bolursuz – zağotovitelni, tükençini, neda sklad tamatasını toyuça, alay zalim uğay,
meni kibik kıyır-etekde işlegen curnalistni, neda
bir fakır intelligentçikni toyuça – bir kesek aşağan-içgen da, oynağan-külgen da etsek – ol bolmaymıdı da degen toy. Bizge ol kerek da tüyül edi – törtbeş tuvar soyulğan, bir ıyıkğa barğan, duniyanı
seyirge kaldırğan toy.
Alay bla, aşap-caşap başladık biz, bir üy bolup.
Allahha şukur – işlegenibiz aşarğa-içerge da, kiyerge da cete edi, andan sora biz izlegen da cok edi.
Kişiv bla men, bir üyür kurap, aşap-caşap kelgenli, sav tört cıl uçup, ötüp ketdile. Eki da Sıylı
Canı etgen Kelişimge köre, ol cılla tınç-ırahat
caşavnu, bir-birge tolu ışanıvluknu emda iynanıvluknu cılları edile. «Kıral» tilni koyup,
har kim da añılarça aythanda va – igi cılla edile,
hatasız, köz tiymesin dep, alay okuna aytıp koyayık.
Bizni hayt dep caşap turğan «kıralıbızda» halk
da endi tañ kesek ösgendi – bizge Murat, Mariyam, Leyla da koşulğandıla. Aladıla bizni baylığıbız.
Kübürlede mugut ete turğan dariyle, bıstırlağa
çulğanñan altınla, suvuk brilliantla alağa kalay teñ bolsunla? Koluñda bir sabiy – ol sav duniya
baylığı tüyülmüdü? Bizde va beş da katlap bardı duniya baylığı! Kaysı halknı, patçahnı bardı
218
allay bir baylığı? Cokdu cer başında ne allay
han, ne allay patçah! Muratha Kişiv Knyaciç deydi.
Mariyamğa va – bir Rim biyçe, bir a Belyanka deydi.
Leylyanı atı va, arı-beri iyley ketgenden sora – Leylyakuş, Kuşayhan, Hanka bolğandı. Keçe sabiyleden
biri cötel iş etse, endi alay sorabız: «Ol Hankadı
da?» – dep.
Kişiv, añılağan bolursuz, zavodda işin ertte
koyğandı, endi ol harip – oğese nasıplımı? – üy
cumuşladan hazna ıçhınmaydı, eşerge da üyrenñendi. Bir-birle alay sorurğa bollukdula: «Da
sora kalay caşaysız da siz? Nença bolasız kesigiz
da endi – toğuz adam!» Caşaybız biz da, halk caşağança – açdan, calanñaçdan kıynalmaybız, andan
sora ne kerekdi bizge? Kalay blamı? Alay bla – men
ay sayın 200–250 som alama, Ammakanı pensiyası 40
som boladı, ol 300 som boldumu? Cavlukla, börkle
etip, tişirıvla da allay bir aladıla, 600 som boldumu? Tohtağız, andan «serebryankanı» bla cün halını bağasın çığarırğa kerekdi. «Serebryankanı»
bir kilogrammını bağası 100–80 som, cün halını
ua – 40–30 som boladı. Eşgen maşinağa da, boyavlağa,
aña-mıña da bir zatla koratırğa kerek. Kıshası,
çığışların keterseñ, tişirıvlanı faydalarını
cartısı kaladı – oldu alanı iş hakları. Alaydı
da, bizni respublikanı onovçuları sunñança, eşiv
bla alınñan ahça alay tınçlık bla kelmeydi. Ala
ua, onovçula, Allahha şukur, halk kesine iş tapdı
ese dep, kuvanır orununa, eşiv iş bla küreşgenleni, kıralnı duşmanlarına teñ etip, ızlarından
tüşüp aylanadıla. Tavlu tişirıvlanı etgenlerin
koyduruvnu respublikanı onovçuları uruçuluk
bla, başkesle bla, narkomanla bla küreşge teñ etip,
ol işge bek ullu es buradıla. Eşilgen cavlukla,
börkle sathan tişirıvlanı militsala, kuvup, izgiltin etedile, tutalğanlarından satarık zatların
sıyıradıla, kığıtla caraşdırıp, tazirle saladıla. Hasaniya ayağında, suv boyununda, bir cerçikge
cıyıla tebiregen edile da sathanla, alğanla da, kün-
leni birinde alayğa da eki-üç maşina tolu militsa, cetip, ıstavatha börüle kirgen kibik, tögerekni
kıçırıkğa-hahayğa aldırıp, tutalğanların
tutup, kalğanların çaçıp ketgen edile.
Har üyürde da, bir kibik, caşav tüz colğa tüşüp, kayğısız barmaydı – birinde üy tamatası içgige aldanıp, birinde uvak sabiyle, kartla bolup,
219
birinde va tişirıv başı bla, kolunda sabiyle bla
kuru kesi kalıp. Caşav degeniñ alaydı – ol har
zamanda da, anañ kibik, oğurlu bolmaydı, bir-birde
oğursuz öge ana kibik da boladı. Anı aythanım, ma
allay oñsuz, karıvsuz üyürleni tişirıvlarına
caşav etgen kıyın edi da, ala birem-birem, ekev-ekev
bolup, kurort içine kutulup, caşırtın, militsağa
körünmey, satarğa küreşe edile eşgen zatların – «serebryankadan» eşilgen duniya seyirlik «pavtinka» caulukların bla börklerin. Eşilgen zatlanı sathan
tişirıvlağa «uvğa barıv» militsalağa alamat faydalı iş bolup kalğandı. Solurğa kelgen adamla
da, seyir etip, karap turğanlay, militsala, vyalmay,
tavlu tişirıvlanı, kıralğa bir bek ullu hataları
cetgen aman adamlanı kuvğança, kuvup, tutup, militsalanı üylerine alıp ketedile. Colda bara, alanı
hazna kalmay barısı da «kaçıp» kutuladıla, cavlukları, börkleri bla artmakların militsalanı
kollarında koyup. Alağa «kaçarğa», ayhayda,
militsala kesleri oñ beredile. Bıllay işleden ullu
añılavları bolmağanlağa açık okuna aytıp koyadıla: «Bar, bu coldan sora tüşe turma! Cavluklarıñı va (börkleriñi) artda alırsa, süd erkin etse», – dep.
Allayın katsınla – eki-üç cavluk üçün neda
toğuz-on börk üçün tavlu tişirıvnu saña südlegeayranlağa kiripmi aylanırıkdı, andan ese alanı
cañıdan eşgen tınç uşaydı da. Alay bla, ol sıyırılğan cavlukla, börkle militsalağa kaladıla da
kaladıla. Erinmese «cün uvğa» barğan militsa bir
künñe tört-beş artmak okuna tüşürürge bollukdu. Az tüyüldü da? Az ese da, köp ese da, kim bilsin,
alay ol işleden tüşgen faydanı hayırından Dolinskde – kurort tiyresinde işlegen militsala, fakıralık
cıyarğa cete kelgen curnalistle, incenerle kibik,
avtobuslada türtüle aylanmaydıla, endi ala «Cigulilege» minñendile. Militsalanı tamataları alanı
bu «sirkivlüklerin» eslemey esele, uruşmay esele,
sora, bayam, alağa da bir tük tüşe bolur. Tavlu tişirıvlanı cavluklarından bla börklerinden tüşgen
«tük» andan örge uça ese da – kim bilsin. Ay şaharnı,
respublikanı da onovçuları, eşiv bla küreşip, adamla zavodlağa, fabrikalağa barmaydıla, camavatnı
seyirlerine çüyre kelgen bu bedişlik bla siz katı
nek küreşmeysiz dep, militsalanı tamatalarına boşundan uruşa bolmazla – alanı da bolur bir seyirleri deydile «köpnü körgenle, köpnü bilgenle». Ol
220
zatha iynanırığıñ kelmeydi, alay iynanmay da ne
etgin – eşiv bla küreşge respublikanı, şaharnı da
onovçuları bekden-bek kızına baradıla. Ala, bayam,
alay okuna umut ete bolurla – eşivnü da, eşilgen
zatlanı sathannı da artallıda tıyarğa, kuruturğa
dep. Alay ol umutnu başında bir akıl kiri bolğan
adam etmezge kerekdi da – ol bolmazlık işdi da, andan. Mal ösdürüv, cün bla küreşiv – ömürleden beri
da tavlu üyürnü caşav murdorudu. Maldı, cündü
tavlunu caşav tuturuğu, katığı, gırcını da.
Bügün da alaydı, başha tüyüldü. Adamla aslamında
keslerini üyde tuthan mallarına, bahçalarına bazınadıla. Alay ese, tavlu üyürde ullu, gitçe da işlep
küreşedile: mal tutadıla; alma, kartof, hobusta ösdüredile; cün iyiredeli; cavlukla, oğarı canla,
çındayla, börkle eşedile. Kıral kullukçula va
alağa: «Siz tavla içinde kıyın bolumlada caşaysız, alay aña da karamay, kollarığıznı boşlap
koymay, karmaşıp, macarıp küreşesiz da, kesi
arbazlarığızda da işlerge cetişesiz, kesigiz da
har keregigizni tabıp caşaysız, sabiyleni da, açcalanñaç etmey, ösdüresiz – sav boluğuz, biz ırazı
kibik, Allah da ırazı bolsun sizge!» – der orununa:
«Kimdi arbazında ol artık koynu tuthan? Keterigiz! Kesigizden da kıralğa fayda cok, sabiyleni
okuvlarına da çırmav bolasız!» – dep kıçıradıla.
Ellede miñle bla adamla iş tabalmay aylanñanların
bilmegença. Eşiv bla aslamında kıralnı cumuşuna
caramazlık kart katınla, uvak sabiyli anala bla
sabiyle küreşgenlerin bilmegença. Köp da tişirıvlanı, kıral işden kaythandan sora da, eşiv etgenlerin bilmegença. Ömürde da sabiyni tap üyrenivyune,
okuvuna da kolundan kelgença, işlegen, çırmağan
uğay, boluşhan etgenin bilmegença. Kıral kesi da
sabiyle asırı köp işleydile dep uğay, işlerge süymeydile, mıtırla, homuhla bolup ösedile dep, dayım
da «cilyap» turğanın bilmegença. Ahırısı bla va,
işdi, calanda işdi adamnı adam etgen da, anı kolaylı, tap, caşav tuturuğu, özegi da degenden artallıda
haparları bolmağança.
Seyirdi iş – kalay boladı alay aytırğa adamğa:
«İşleme, igi caşarğa küreşme – ol kıralğa hata
boladı», – dep? Aña iynanñan kıyın ese da, bizni
respublikanı onovçuları alay aytadıla da! Kıral
bılay et dese va, uğay, etmeyme deb’a bir kör, hıçı-
uvn ese! Alay, Allahha şukur, hıçıvun tüyül ese da,
kıyın ese da, uğay, alay a caramaz – biz a işlemey, aşamay-caşamay turallık tüyülbüz degenle
bardıla. Ala işleydile, alanı işlegen zatların a
solurğa kelgenle aladıla, üylerine kelgenden sora
ua, nögerlerine mahtanadıla – bu seyirlik ariv cavluknu men Kavkazda üç tümenñe alğanma, mında va
savdügerçileden ceti tümenñe okuna küçden alasa
dep. Uzak cerlede keslerini eşgen zatları bağa satılğanların tavlu tişirıvla da biledile, alay colovçulukğa bazınñanla köp tüyüldüle ansı – militsala bla «tart-soz» bolup aylanñan alay hıçıvun
iş tüyüldü. Anı sebepli va tişirıvlanı aslamısı
eşgen zatların tavlu ellege col salıp tohtağan savdügerçilege satadıla, aşıkmay, alanı kelirlerin
saklap. Kıralnı uzak cerlerinden kelgen savdügerçilege da, ol işge bazınñan kesibizni adamlarıbızğa da Malkar bla Karaçay, kerti okuna da, Eldorado bolup kalğan edi.
30
Bek seyir adamma men, dördenli tavlu kişige sanalıp turğanlıkğa, tüzda ol tuman tübünden
çığalmağan Albionnu1 caşı kibik, kesimi alay
cürüteme – teyri, bu col a men horlarğa kerekme dep,
ol zatha tolu iynanıp, tutuşurğa çığama da, artda
ua, horlatırıkma da horlatırıkma dep, andan sora
kalay bolluğumu sağışın ete aylanama. Alaydı da,
partiyadan, işden da kıstasala, ne eterikme, kayda
işlerikme dep, men ertteden beri sağış eteme. Da ne,
hayt dep, har atlamların da tüz etip, kolğa alsala,
ullu kıynalmay okuna kıstayallık bolurla meni
partiyadan, işden da. Alay ala, aşığıp, at başından
etip koyarğa küreşedile da, bolalmaydıla ansı. Ol
zatlanı unutmay, men igi kesek zamandan beri da üyde
söznü alay bardırıp küreşeme – curnalist işni ne
kadar sögüp, ertte-keç bolsa da bir başha işge köçmey
kallık tüyülme degença.
Ammakağa, egeçime, başha cuvuklarıma, söz
işni üsünden barsa, men har zamanda da «cilyap» tohtavçu edim – kuru hakçığından sora bir türlü
faydası bolmağan, kağıtla bla küreşgenden adamnı közlerinden boşatıp koyarık bu işden kayrı
keteyim dep. Andan ese kotelnıyde operator bolup
1Albion – İñilizni atlarından biri.
222
işlegen okuna köp da igidi dep – bir kün işleyse, üç
kün a – üyde. Ol boş künlerimde va, başha caşlaça,
men da üyle kalap, sürtüp, bek igi ahça alırğa bollukma. Alaydı da, bügün okuna işden ketip, keçegi
kalavurğa tohtasam okuna da, üyürnü «esli» kavu-
mu – ne Ammaka, ne Aminat, ne başha cuvuklarıbız
artık bek seyir eterik tüyüldüle, ol uğay eseñ,
Allahha şukur, cetgen kişi kibik, üynü kolayını
üsünden da kayğıra başlağandı dep, ırazı bolup
kallıkdıla.
Kişiv bla iş kıyınırak edi, alay biz da alay
halam-balam tüyül uşaybız da, aythanıbızğa anı
iynandıralmazça. Kişige cuk sezdirmez esegiz, bılayda men sizge bir zat aytırlık edim – men literaturanı süygenden sora da, kesim da bir zatla cazarğa
küreşeme. Üç-tört haparım radio bla berilgen edi,
Temircanov bizge kelginçiñe deri, gazetlede da bir
zatla çıkğan edile. Bir-eki kere «Literaturnaya Rossiya» degen gazetge da iyip körgen edim, alay ala bir
col men cazğan Tolstoynu bir haparına uşaydı da,
berallık tüyülbüz degen edile. Alanı caz tillerin halkda cürügen tilge köçürsek, men urlakaçık
edim, Tolstoynu haparçığın, türlendirgen kibik
etip, kesim cazğanma dep, alağa cibergenme. Ekinçi
kere va, Tolstoy sovet askerde kulluk etgen caşnı
üsünden cazğan bolmaz da, üyüñe, dep, askerde kulluk etgen caşnı üsünden haparımı iyeme. Bu haparnı «Starşina-sercant» degen curnalğa iysegiz, igi
bollukdu dep, cuvap keledi. Allay curnalnı barlığın-cokluğun men bilgen da etmey edim. Andan
sora literatura bla küreşirge kölüm da ullu barmay
edi, zaman da hazna cok edi.
Uzun haparnı kıshası – men da küreşe edim bir
zatla cazarğa. Kısha haparçıkla cazarğa artıkda bek süye edim. Kişiv Hasaniyada caşap başlağandan sora va, meni bu «günyahımı» ol da bilgen edi.
Bilmey a – ol iş bla maña keçgide, halk cathandan
sora küreşirge tüşe edi da. Bek seyiri va nedi desegiz – meni cazğanlarımı Kişiv da carathanı edi.
Men naças a ol zatnı hayırlanmay kalay koyar edim!
Alğa men alay bek da «cilyamay» edim, boş «sınsığan» ete edim ansı, artdan ala va, Temircanov bla ne
sen, ne men dep tutuşmay bolmazlığımı sezgenimden
sora va, horlansam, «atdan cığılmay» kutulurğa
oñ bolluk tüyül edi da, «açı kıçırık etip, sarnap
başladım» – men, kim biledi, tavlu Şolohov esem a,
223
sora ne eteyim men harip, bu hucu kallık curnalist
işni har neni da maltap barğan avur çarhını tübünden çığalmay kaldım da dep.
Teyri, ol iş tünene kalıp, birsi kün iñirde
bolur edi deyme. Hayt degen tavlu kelinça – çikilyasın
başına tap kısarğa üyrenalmay baradı ansı, ullu
hatası va cokdu – Ammaka da, Aminat da cathınçı,
üy cumuşla bla küreşe ketip, bizni canıbızğa, oto-
uvna deyik, keçirek kelgen edi. Ol otovda cuklap turğan sabiyleni cuvurğançıkların tüzete, bir kesek
mıçıdı da, sora tınşçık meni cuklap turğan sunup, vyatırğa korka bolur edi, bizni otovğa kirdi.
Meni töşekde uğay, stol artında körüp, kele-kelip,
inbaşımdan başın sozup, stol üsünde kağıtlağa
karadı.
– Ne işleyse, Knyaz? – dep, şoş sordu.
Men aña eki-üç kısha haparçığımı okudum. Ol
alanı mahtağandan sora va, bir ullurak haparımı
berdim. Ol okuy turğunçu va, tışına çığıp, tütün
içip kaytdım. Kişiv haparımı ahır çapırağın
okuy tura edi. Okup boşap:
– Knyaz, da sen kerti okuna da cazıvçusa da! Bek
igi hapardı! – dedi ol. – İymanıñ hakına, tüzün
ayt, bu iş kerti da kesiñ bla bolğan işmidi? Sen
bıllay bir süygen ol kız a kim bolur edi?
– Kişiv! – dedim men, anı «cahilligine» bir bek
seyir etgença, kesim a esliligine, tüzün sezip koyğanına kerti da seyir ete: Zaynaf haparğa asırı
«savlay» suğulup kalğan köre edim! – Endi sañadamı añılatıp küreşirge kerekdi hapar degeniñ – ol
boş, comak kibik, ötürük zat bolğanın?!
– Ho, ho, bolsun alay. Nek cibermeyse da sen bu haparnı bir carı? Söz üçün, «Ünost» curnalğa?
– Sora süyerik ediñ! «Ünost» curnalğa kıralğa atları aytılğan cazıvçula okuna küçden
suğuladıla. Men a kimme – boş, türtüne-sürtüne
aylanñanladan biri…
– Kesibizni – «Kabardino-Balkarskaya pravda», «Sovetskaya molodöc» gazetleribizge va nek körmeyse iyip?
– Gazet degeniñ – ol politika bla küreşgen bir zatdı. Biz, sovet adamla, ma bılay kuvançlı caşaybız,
partiya halknı üsünden ma bılay kayğıradı, komsomol caş tölünü ma bılay üyretedi – añılaymısa?
Seni süymeklik haparlarıñ alağa kerek tüyüldüle.
Ma bılay, toğuz-on degença, allay bir hapar cazıp,
kitap basmağa eltirge kerekdi.
224
– Sora nek etmeyse da alay?
– Curnalist degeniñ – ol cazıv işni kulu-karavaşıdı, künnü uzunu ol harip allay bir cazadı,
okuydu, iñir alağa ol, bar küçü tarkayıp, şırtşırt ete, alay keledi üyüne. Bilemise, frantsuzlu
alimle alay aytadıla – curnalistni bla şahtörnu
işi bir kibik avurdu dep. Sen a dağıda ol cazıknı
işden sora da stol artına olturtup, hayda – caz dep,
celkesinden tutup tohtarğa umut etese. Caramaydı
alay! Kalay añılamaysa sen anı?
– Da sora ne eteyik da, canım-közüm? – Bu halda anı
maña cazıksınñanın eslep, men, kesimi tıymay,
«sarnap» başladım.
– Añılaymısa, literaturada bola kelgen işle bir
zatnı körgüztedile – cazıvçu bolama degen adam, har
zatnı da koyup, kuru cazıv bla küreşmese, muratına
hazna cetalmaydı. Alay men graf Tolstoy tüyülme
da – üyürüm a, sabiylerim a ne bla keçinsinle dep sağış etmegen, ırıshısı cetişgen. Men üyürümü, sabiylerimi üslerinden da sağış eterge kerekme. Alay
ese va – işlemey bolmayma. İş a, bu curnalist iş,
borbaylarımı kıyıp, arıtıp, ırahın etip, koluma
kalam alırğa koymaydı. Men başha işge köçerge
kerekme, cazıv iş bla artallıda baylamlı bolmağan.
Ol zamanda men işden boş zamanımda bek süyüp küreşirik edim, cazıp!
– Allay bir termile eseñ cazarğa – köç sora başha
işge.
– Köçerik edim, alay sen, men etgen umutnu aytsam,
unarık tüyülse ansı.
– Kim biledi, unap okuna kalsam da – aytçı, bir
köreyik.
– Men kıynalmay tabarça calanda eki iş bardı –
ne keçe kalavur, neda kotelnıyde operator bolğan.
Bilemise, ministerstvolada, ullu orğanizatsiyalada,
muzeylede keçe kalavurla bardıla, alanı işlegen
cerleri cazıvçu bolama degenñe alamatdıla – ençi
cılı otovu, kişi da cok, şoş. Alamat, anı üsüne va
dağıda iş hakı. Bir kezivnü içinde eki da ullu iş
etiledi – üyge ahça da tabama, cazıv iş bla da küreşeme. Bılayda curnalist bola turğanlay, keçe kalauvrğa va kalay baradı adam degen mağanasız oyumnu,
kereksiz dördenlikni horlarğa kerekdi. Andan sora
zat da uğay. Şöndü curnalist degeniñ alay sıylı iş
da tüyüldü – kesleri da duniya bla bir: rayonlada, ullu
orğanizatsiyalada okuna gazetle çığadıla. Curalist225
ni bir türlü daracası kalmağandı. Ol uğay eseñ,
biz halknı bezitgen okuna etgenbiz. Cazğanıbız a
neni üsündendi – nartüh bahçalanı, fermalanı, bağuşnu bahçalağa taşığanlarını üslerinden. Bilemise, bir-birde iş nege cetedi – sen, dördençigiñi
köpdürüp, curnalistme dep, zavodha kelese, anda va,
zavodnu direktoru uğay eseñ, partkomnu sekretarı
okuna, seni ullu küsemey, ne madar da etip, profkom
taba aşırırğa küreşedi, neda sotsialist erişivnü
kurağan adamğa. Añılaymısa, bizni – curnalistleni – kişi da süymeydi, bizge kişi da hurmet etmeydi, har kim da bizden terkirek kutulur madarnı izlep
tebireydi.
Bir-birde, aytdırmay koymay eseñ, men vyalğan
okuna eteme curnalistme derge. Adamla közübüzge
açık okuna aytadıla – siz boş zatla bla, ötürükle
bla küreşesiz ansı, halkğa kerek bir zatnı üsünden
kerti hapar aytırğa ötügüz cetmeydi dep. Bu işde
bek osalı va – ol kerti da alaydı! Kalay körüp bolmayma men curnalist işni – sen bilseñ edi anı!
– Zavodubuzğa kayt da kal, nesine kesiñi kıynap aylanasa da sora bıllay bir?! – dedi kerti kölü
bla da Kişiv.
– Zavod – ol asırı ullu işdi, men a cazarğa süyeme, aña va keçegi kalavurdan igisi cokdu. Radioda
alğanımdan az anda da allık tüyülme, nek degende
boş zamanımda men bir-eki oçerk cazsam okuna – ol da
bola ketedi igi kesek. Kıshası, açdan öllük tüyülbüz. Sen ne deyse ansı, Kişiv?
– Sen artallıda işlemey koysañ okuna, açdan
öllük tüyülbüz, Knyaz. Biz da işleybiz, Ammaka
pensiya aladı – ıñkır-tıñkır bolsa da, ol bizge
ceterikdi. Allah hakına, kerti aytama. Boş, kalay
ese da bir türlü boladı ansı – curnalist keçegi kalavur bolup. Adamla ne aytırla? İşden kıstağan
etgendile ansı, keterik tüyül edi derle.
– Sora ne edi da – aytma koy süygenlerin! Men bu
teli curnalistikadan ketip, süygen işim bla küreşirge oñ tabayım ansı, kalğanı boşdu. Artda, ol
teli işden zamanında nek ketgen bolmaz edim, kalay
zıraf ötdürüp iydim caşavumu dep, çoğoc bolup aylanmayım ansı. Bir avuk zamandan sora, ol men etgen
umutla bolmasala, zavodha deseñ da, curnalistikağa
deseñ da, kaythan alay kıyın iş bolluk tüyüldü.
Uğay, cazıvçu bolalmasam da, radioğa va endi kaytırık tüyülme. Curnalistika degeniñ da – ol da,
15 Huçinalanı Muhammet
226
ullu tsehde işlegença, savlukğa hata salğan işdi.
Kerti aytama. Ol işden meni kalay arığanımı bilseñ edi sen!
– Radio bolub’a – ant aña cetgendi. Andan sora cer
başında işler cer bolmağança. Kerti aytama, allay
bir süymegen işiñde nege turasa? Ket da kal tambla
okuna, süye eseñ! – dedi kerti da kölü bla Kişivçük.
Bayam, meni «sarnav salıp cilyağanım» kesini
işin etgen bolur edi – ol maña kerti da erigen edi.
Bek seyiri va nedi desegiz – süygen işim bla – literatura bla tıñılı küreşip başlamasam, cırda
aytılğanlay, maña bu caşav nege kerekdi dep, aña
Kişivnü iynandırama dep küreşe ketip, anı bla birge ol zatha kesim da iynanıp kalğan bolurma deyme. Hav, curnalist işden bezgenme, radiodan ketmey
bolmayma dep, men bir murat bla «cilyay» başlağan
edim alğa – meni cıksala, «atdan atsala», radiodan
ketip, başha cerge kesim ketgença bolsun, üydegile ol
işge ullu açıv etmesinle dep. Alay endi va, karayma
da, sağış etip, – da ne, bek tüz okuna ayta bolurma
deyme dep tohtağanma kesim da. Da ne – ol men aythan
zatla barı da kertidile da: biz, curnalistle, caşavnu nartüh-bağuş, mal-koş, tseh-brigada degen baş
katlarından terenñe baralmay, halknı ahşı umutların bilalmay, carsıvlarına es burmay, hıbırdap
aylanñanıbız da, meni kesimi bu işden arığanım,
bezgenim da. Bek osalı va nedi desegiz, men alğın alay
sunuvçu edim – bizni, curnalistleni, bolmaçılığıbızğa da karamay, dağıda radionu, televideniyanı,
ğazetleni da işleri halkğa kerekdile, alasız caşav tatıvsuz, mudah da bolup kalır edi dep, endi va
seze başlağanma – alğın men sunñança, halknı
caşavunda biz kesibiz da, etgen işibiz da alay ullu
mağananı tutmaybız. Başha türlü aythanda – bizni
respublikada curnalistika kerekli daracada tüyüldü.
Alaydı da, men kuru üydegilerimi, Kişivnü da
uğay eseñ, kesimi okuna iynandırğan edim erttekeç bolsa da radiodan keterge kereklisine. Ol a alamat
edi! Endi meni tutuşdan tıyğan hazna zat cokdu. Men
horlansam okuna, ne edi da – ne bek etsele da, işden
kıstarla, ol a boş zatdı, men kesim da hazırma keterge. Cığılsam okuna, ne – anı açıvundan ese naçasla
bla hayt dep sermeşgenni hıçıvunluğu ullu uşaydı
da! Kuru Temircanovnu, meni kıstarğa tap amal tabalmay, kalay dığalas etip aylanñanına ışarmış
227
etip karap turğan kesi okuna ne bağası bardı! Sen
alay küreşe tur, eşek, maña va başha tüyüldü – kesiñi da, işiñi da kapegime körmeyme! Men alay aythanlıkğa va, alay ullu köllü da bolma, naças, – alıka
kim kimni horlarık ese da bir karayık!
Alda bolluk ol demeñili sermeşni suratları,
köz allıma körüne, maña allay bir tavkellik bere
edile – men, kesimi tıyalmay, Kişivnü kuçaklap,
tögerek burdum.
– Sabiyleni vyatasa! Akıldanmı şaşhansa,
Knyaz? – dep «kıçırdı» ol, şoş.
– Uğay, Kişiv, men akıldan şaşmağanma,
akıl menden şaşhandı ansı! Alaydı da, endi men
tav kuş kibik erkinme. Endi men bir zatdan da korkmayma – sen katımdasa da, andan!
31
Caz Başı batır Kış emegenni horlağan edi da,
tabiyğat savlay da – adamı, malı da, kış suvuğunu azabından kutulup, kuvana edile. Kök da, tavla
da, adamla da, şöndüge deri bir zamanda bolmağança,
ariv körüne edile. Kesini cılıvu bla birge Sıylı
Kün, Allah aytsa, har ne da tap bolur degen sezimni,
tavkellikni cıllık mardasın adamlağa, bayam, ma
bu künlede bere bolur. Alaydı, alay, ansı men bügün
nekme bılay – har nem da tapdı, tambla va, Allah aytsa,
andan da alamat bolur dep, kölüm alay aytıp turğança. Da ne – borçlarımdan kutulğanma, namısığız
töppemde bolsun, ol bala-çağa kibikle da sav-salamat,
Kişiv da añılay başlağandı endi – adam işlegen
etsin ansı, ol zavodda işley ese da, üyde işley ese da,
başha bolmağanın da, allınça, ho, eteyim, eş dey
esegiz dep uğay, kesi süyüp okuna eşedi. Ne aytıv,
ol, ençi tehnika bilimi bar adam, zavodda master bolup işlerge kerek edi, alay üyde cavluk, börk eşip
küreşedi. Ne eterikse, ol şöndü masterni işinden
ese sıylırak işni – analık işni tamamlay ese.
Ananı işinden sıylı da, ullu da iş a barmıdı cer
başında? Cokdu, bolluk da tüyüldü! Alğa, Murat
kuru kesi bolğan zamanda kağanak, Kişiv bir kesekden işge çığarlığına ne az da işekli tüyül edi.
Alay, Mariyam bu duniyağa köz açıp, men da caşarğa
süyeme dep tohtağandan sora, işge alay terkden çığalmazlığın añılağan edi. Leyla tuvğandan sora va,
15*
228
zavodnu sağınñan okuna etmey koyğan edi – toğuz-on cıldan alğa endi, üynü, sabiyleni koyup,
zavodda işlerme degen umut bolmaçı edi da, andan. Ma
endi va, İndira bla Hızır da ösgenden sora, bu zamanda,
sabiyle cete kelgen tıñısız zamanda da, kesi seyirleriñi alğa salıp, sabiyleni va artha türtgen kibik
etip, men da adamla içinde bolurğa süyeme, erikgenme
üyden dep, işge çıkğan alay tüz iş bolmazlığın,
kesini borçun tıñılı tolturğan ananı işinden
ullu, sıylı da iş bolmağanın tolu añılağandı.
Ma ol kün, Kişiv bu zatnı tolu añılağan kün, meni
kıralımı-üyürümü kuvançlı kününe sanarğa
bollukdu.
Ol künden başlap, biz, boş zatlağa, bolmaçı zatlağa es burmay, tınç-ırahat caşap başladık. Kişiv alağa köz-kulak bolğanın koymasa da, endi
İndira bla Hızır da, Tizginlikni bla Tazalıknı ministrleri bolup, alıka şkolğa cürümegen
uvak-tüyekleni, kol kaplarına cıyıp, nizamğa
üyrete başlağandıla, anı bla-birge va Satıv-alıvnu emda Aş-azıknı ministrine da boluşa edile. Ne
deseñ da, ala alıka hayt degen, cetgen caş bla kız
tüyül edile da, anı sebepli va bir-birde, añılavları cetişmey, tapsız etip da koya edile, alay ol boş
edi – ala az-azdan har nege da üyrene, esli bola bara
edile.
Sora, aytığız, iymanığız hakına, nege kerekdile maña kereksiz kayğıla-sağışla da, mudahlık, tavkelsizlik da? İtlik işle etip aylanñan,
keslerin a halkğa şıyıhlaça körgüztürge küreşgen eşekle etsinle kayğılı sağışla, ala caşamasınla tınç-ırahat da. Hav, aythan tınçdı, caşavda va
alay bolmaydı – köpdüle, toppa-toludula ala, naçasla,
bir igi iş etmegenley, kesleri va, bir kayğıları
bolmay, tınç-ırahat caşağanla.
«Eşitemise, kallay teli adamsa, sen bıllay ariv
künde, kereksiz zatlanı üslerinden sağış etip, kesi
kesiñi kölüñü buzup küreşgen? – dedi Esim. – İtle
siysinle seni ol naçaslarıñı barısını da üslerine! Bilirge süye eseñ, naçasla kalıvbaladan beri
da caşay keledile, caşağan da eterikdile kıyamat
künñe deri – da sora ne mağana bardı caşavuñu ol
eşekle bla küreşge bergenni? Miñ cıl okuna caşasañ da, sen alağa eterik cokdu! Eşitemise, sen uğay
eseñ, savlay adam ulusu da horlayallık tüyüldü
amanlıknı-itlikni! Alaydı da, igi caş, bir kesek
229
sağış et da, bu mağanasız işni koy da koy, unut.
Andan ese caşa, oyna, kül. Dağıda bir zat esiñde bolsun – sen amanlık bla ne bek küreşseñ da, bir kişi
bir zamanda saña anı üçün sav bol derik tüyüldü!
Eşitdiñ da – bir kişi bir zamanda da uğay!»
Esimi aythanı tüz edi, men anı añılay edim da,
ma anı üçün bola edi cüregim da takır. Hav, alaydı – alıka duniya başında bir cerde da İgilik bla
Tüzlük, Amanlık bla Terslikni horlap, han-biy
bolup tohtayalmağandıla. Bayam, alay bolluk da bolmaz, sora nege kerekdile da bıla barı da – küreş da,
ölüv-öltürüv da, açığan, kan tökgen da, cilyağansarnağan da? Nege? Ne üçün? Calanda adamla ahşı
umutlarından tüñülmez üçün, alanı, kayta-kayta
da, Amanlık bla, Terslik bla kanlı sermeşge kötüre
turur üçün? Da biz Amanlıknı, Terslikni da bir
zamanda da horlap çığallık tüyül esek – sora ol
küreş nege kerekdi? Nege? Ne üçün?
Alaydı da, amanlık har zamanda da bollukdu cer
başında dep, ol zatnı tolu añılap tohtarğa kerek-di.
Alay işni alaylığın añılağanlay okuna, tüñülüp, kölsüzlük etip, kollanı boşlap koyarğa caramaydı da. Duniyada amanlıkdan, ötürükden, terslikden sora igilik, tüzlük, oğurluluk degen zatla da
bardıla da? Ala har zamanda da birgedile, bir birleri
bla tutuşhanlay keledile. Alanı ol demeñili tutuşları, bir takıykağa da tohtamay, har kayda da
baradı: savlay duniyada da, bir kıralnı, bir halknı,
bir kavumnu, bir üyürnü içinde da! Ol uğay eseñ,
bir adamnı içinde da! Aytçı bir beri tüzün – sen a
kuru kesiñmise, kuru birevmüse? Esiñe bir tüşürçü – azmı tartınñansa sen a köp da kezivlede
amanlık eterge? Ansa va azmı vyalğansa, kızarğansa, etgen işiñ üçün cerge kirlik bolup? Sora bir
zamanda da sen ne korkaklık, ne teli ceñillik,
ne kılıksızlık etmegenmise? Bileme, bile – sen
batır da bolğansa, igi işle da etgense, tüzlük üçün
da küreşese. Men kesimde bolğan tapsız kılıklanı horlarğa küreşeme degeniñe da iynanama. Alay a
sen birevmüse da, sen miñ adam okuna tüyülmüse? Ol
seni kesiñde bolğan adam kadar a, kavum-kavum
bolup, bir birleri bla küreşmeymidile da? Körese da
sen – kuru kesiñi içiñde okuna neçik ullu tutuşsermeş baradı, bir-birle va adamla barı da mölekle
kibik bolup kallık zaman kellikdi deydile! Allay zaman bir zamanda da kellik tüyüldü! Aytdırmay
230
koymay eseñ, anda tüyüldü da caşavnu mağanası
da. Caşavnu mağanası – ol Adamlıknı, İgilikni,
Tüzlüknü, Oğursuzluk, Amanlık, Terslik bla tohtavsuz küreşlerindedi. Adamlık, İgilik, Tüzlük
ne az da karıvsuz bola başlağan cerde Oğursuzluk,
Amanlık, Terslik, oñlu bolup, horlay başlaydıla. Meni cavumu da cüreginde, üyünde, halkında,
kıralında Oğursuzluk, Amanlık, Terslik, oñlu
bolup, Adamlıknı, İgilikni, Tüzlüknü, ırbınña
kısıp, oñsuz etsinle. Ol zamanda adam kesi oğursuz
boladı, halk, zulmulukğa tüşüp, aman künle sınap tebireydi, kıralda ters işle töre bolup kaladıla. Adamlık, İgilik, Tüzlük oñlu bola barğan
cerde va nasıp, kuvanç, toy-oyun degen zatla, duniyanı
kuduretli ete, ösüp, çağıp başlaydıla.
Alay ese va, har adam da tohtavsuz küreşirge kerekdi, kesi cüreginde, kesi üyüründe, kesi işlegen cerde, kesi halkını, kesi kıralını da içinde, Adamlık, İgilik, Tüzlük ne kadar oñlu bolur üçün.
Ol alay bla savlay duniyada okuna caşav kuvançlı,
carık da bolur üçün küreşedi.
Añıladıñmı alayçığın, Mağomet? İgidi sora.
Bir cerde va seni Esiñ, tüzün aythanda va, seni kesiñde bolğan ol miñ adamdan biri, tüz okuna ayta
bolur deyme: bıllay ariv kün, har ne kayğıñı da
unutup, savlay üyürüñ bla birge, Dolinskge çığıp,
ariv havada solusağız hatası bolmaz edi. Ne deyse
ansı?»
Ma endi maña har ne da bayam boldu – bu avaz meni
kesimden, Esimden, Akılımdan da biyikden – Sıy-
lı kökden kele edi da, bayam, Duniya Tüzlügünü avazı
okuna bolur edi. Anı sebepli va tüzda ol aythanlay
etdim – har neni da koyup, Dolinskge, parkğa, atlandım. «Halk» bla birge – Kişiv bla da, sabiyleni barısı bla da. Men atlanñanlıkğa, «halk» alay terk
karmaşmay edi – har kim da ariv kiyinirge, kesin
sımarlarğa küreşip.
Meni:
– Alanla, ne hılikkyadı bu? Biz han üyüne toyğa
barmay uşaybız da, boş, parkğa çığabız – boluğuz
terk! – dep küreşgenime kişi kulak salmay edi.
Ahırında Ammaka okuna tözmedi – ol küzgü allında sımarlana turğan İndiranı celkesine cetdirgen kibik etip:
– Da siz sımarlanıp boşağınçı va, kün da tüşer – barığız, bara esegiz! – dedi.
231
– Ammaka – huliganka! – dep, hahay etdi İndira,
çaçılğan çaçın cañıdan cıya.
Allahha şukur, barıbız da, sav-salamat, Dolinskge
cetip, avtobusdan tüşdük. Ariv hava bla solup başlarnı allında, birer şişlik aşap, limonad da içip,
küç-karıv aldık da, parkğa andan sora atlandık.
Parkda halk köp edi. Uvak-tüyek kavum, tögerekni
hahayğa aldırıp, allıbızda, can-canıbızda da çabıp aylana edi. İndira bla Hızır okuna da, tözalmay,
alağa koşulup.
– Ol tüyelege kara sen – Murat bla Leylyağa teñ
bolup.
– Ne suna ediñ da sen a – ala da sabiyledile, sozulğan etgenlikge. Bir-eki cıldan bolurla eslirek.
Kalay terk ketip baradı zaman, Knyaz?
– Zaman da ketip baradı, anı bla birge va biz da ketip barabız deyme? Korkma sen, Kişiv, biz alıka
bir kesek hıbırdarbız. Bir cıyırma cılnı va tözerge kerekdi.
– Toba, toba! Kuru cıyırmaçığ’a nek?
– Da men kuru cıyırma demey uşayma da – andan az
bolmasın deyme, bolalsağ’a – kim uğay deydi! Alay
ol cıyırma cılnı va ayak tirerge kerekdi, ketmez
üçün – ol zamannı içinde bıla barı da, Allah aytsa,
ayak üslerine tururla. Ol zamanda va, ketsek da, karaçı sen ol amanlanı, bu kıyın duniyada sabiyleni
tögüp, kaçıp ketgenlerin dep, ayıp etmezle.
– Toba, toba! Ne tukumla söleşese sen, Knyaz?!
Men kesibizni endi caşay başlağan sunama, sen a ne
tukumla canşaysa? Ay, ay, ay bolsun saña!
– Da nele canşayma da men? Boş, cıyırma cıldan
alğa biz kaçıp keterge erkin tüyülbüz deyme. Kim
biledi, ma şöndüçükde ol men aythannı Ullu Allah,
eşitip, esge alsa va.
– Toba, toba! Sen, tohtamay, bu kuruda «cıyırma»
dep nek turasa? Cıyırma cıldan Azrail, kelip, celkeñden tutup: «Kesiñ aythan ediñ da, cıyırma cıl
dep, kel endi, tıpırdama!» – dep, süyrep başlasa, ne
derikse? Bir tilegenden arı, bir cüz cılçık tileseñ, ne bollukdu? Adam degeniñ eki cüz cıl çaklı
bir okuna caşarğa bollukdu deydile da alimle.
Anı carımın okuna tile, birda bolmağandan arı,
ansı sen a «cıyırma cıl», «cıyırma cıl» deyse da
turasa.
– Da cüz cılnı va men başımamı urlukma?! – dedim «kerti kölüm bla». – Ihı, endi ol kalğan edi – har
232
ötgen-sötgen, tayağı bla men haripni coldan bir canına
türtüp ata: «Bu da ne aylana bolur mında, ayak tübübüzge tüşe, cannetge barıp, anda, kesini sanatoriyni
allında, şavdan katında kırtışda töñerep turmay?» – dey.
Biz ala taba tebiregenley, Murat da, kalğan uvaktüyek da:
– Kirpi! Kirpi! Kirpi! – dep kıçırdı, allıbızğa çığıp.
Çögüp turğan İndira bla Hızırnı allarında,
kerti okuna, bir ullu, aksıl iyneleri bla da kirpi
tura edi. Halknı hahayı bir kesekçikge şoşaysa,
ol iynele tübünden kara burunçuğun çığara edi
da, ol zamanda va uvak-tüyekle, asırı kuvanñandan,
örge-örge sekire, kıçırık-hahay ete edile. Sora ala,
kirpini sılarğa küreşe, barmakçıkların açıta
edile da, biyağı, külgen da ete, tögerekni hahayğa
aldıra edile.
– Papa, üyge alayık da? – dep, Murat da, Mariyam
da, Leyla da, calınıp, maña karay edile.
– Kelin, alayık da? – dep, İndira da, tüzda Leyla
kibik, calınıp, Kişivnü közüne karay edi.
– Tohtağız bir kesek, – dedim men. – Men bir zatla
aytayım da, andan sora va alayık desegiz – alırbız.
– Ayt, papa, hayda ayt! – dep aşıkdıla caşav degeniñden zat añılamağan uvak-tüyekle, İndira bla
Hızır a avazımdan okuna sezip işni bolmazlığın,
tıñılap turadıla.
Biz bu ullu kirpini, kirpi balaçıklanı ataların, üyge alıp ketsek, anı balaçıkları açdan kıynalırğa, ölürge okuna bollukdula. Bolsunmu alay,
kıynalsınlamı kirpi balaçıkla açdan?
– Uğay! Uğay! Uğay!
– Alay ese, bizge bu kirpini üyge eltirge caramaydı. Ol sabiylerine azık taşırğa kerekdi.
– Bu papa kirpidi! – dep, Murat anı biyağı sılar-
ğa umut etdi, alay kirpi, fırt dep, burunun cıyıp,
iynelerin çüyeltip tohtadı. Murat, ahı ketip, kolun
artha tartdı, halk küldü.
– Keligiz, bir canına keteyik, ansı ol bizden
korkğan etedi. Üyüne barsın, – dedim men.
Barıbız da, kirpini kesin koyup, alaydan bir canlırak turduk. Bir kesekden ol, kara burunçuğun
çığarıp, tögerekni iyisgey ketdi da, sora, alay bek
da aşıkmay, bıltırdan kalğan çapıraklanı şıbırdata, park içine taşayıp ketdi…
233
Biz üyge iñirde kaythan edik, arığan da etip,
açdan da kata, alay a har nege da ırazı bolup. Ol iñirde bir cañı üyür zakon aldık – künnü halı erkin
etse, har ıyıh kün sayın ne ağaçha, ne parkğa bara
tururğa dep. Ayhayda, barırğa süygenle. Tamataladan birini başçılığı bla. Men añılay edim – ol
«tamataladan biri», bayam, har zamanda da men kesim
bolluk bolurma, nek degende ne Kişiv, ne Aminat, ne
Ammaka bıllay «mağanasız» işge künlerin ne hazna koratırğa unarla. Da ne eterikse, zakon bar ese,
kesiñ da premer-ministr eseñ – sora, kınk etmey,
zakon aythannı toltur!
32
Ne etsin adam bu Elmırzağa – bilmey kaldım,
ahırısı. Biyağı har ne da bıltırça boldu – solurğa
kete turup, mart ayda barlık berivleni, hazna kalmay, barın da hazır etip ketgen edim, bir-ekisi bar
edile da hazırlanmay turğanla, alanı eterikle da belgili edile, ma endi va men, solup, işge çıkğanımda,
kelir ıyıkda barlık berivle okuna hazır tüyüldüle. Bügün baş kündü, bayrım kün a «Halk kontrol
işleydi» degen beriv barırğa kerekdi, ol a cok!
Kelir ıyıkdan başlap da – zat da cok. «Hoca» da
bir ıyıkdan barırğa kerekdi.
– Birda bolmağandan arı, «Hocanı» aynı ayağına salsağız edi va, hazırlamazığıznı da bile edi
esegiz – ol alay boş zat tüyüldü da, terk okuna etip
koyarça? Andan sora da duniya bla bir kıstav iş bardı – kalay cetişallıkma men? – dep sordum, açıvlanıp, Elmırzağa.
– Da maña va nek sorasa? Omarğa sor – ol uşaydı
da seni redaktsiyañı işin etgen.
Koyçulanı Omar el mülk berivleni redaktoru edi
bizde, anı kesini işi da alay tınç tüyüldü.
– Nek Omar a? Men kete turup, iş korrespondentge
buyurullukdu dep kelişgen edik da?
– Temircanov erkin etmey tohtağandı korrespondentleni redaktorlanı orunlarına sala tururğa.
Ayıp etme alay aythanıma – men Misirov tüyülme,
tamatala bla ullu davlaşırğa süymevçüme, aythanların etip barama ansı.
– Redaktsiyada kim işlegen ese da – andan maña cetgen cokdu, alay, Temircanov surağança, berivle eki
234
ıyık alğa hazır bolup nek turmaydıla? Sen tamatala bla davlaşırğa süymey eseñ, ala aythannı etip
bara eseñ? A?
– Sen kaçan koyarıksa meni bla bılay söleşgeniñi? Çıkdıñmı işge – bar, işle! Başhalanı
da işleme koy! Bılayda kereksiz davlaşıp turma
da.
– Men cetişallık tüyülme – sen kesiñ da bek
igi bilese anı. Bir ıyıknı içinde segiz berivnü
kalay hazırlayım men?
– Segiz a nek? – dep, kesin zat añılamağançık
etip, sordu Elmırza.
– Bu ıyıkda barlık biri cokdu. Kelir ıyıknı üç berivyu da, «Hoca» da proğrammağa tüşüpdüle, kelir proğrammağa koşulluk üç berivnü da
hazırlarğa kerekdi. Bitev da segiz boldumu? «Hoca»
ua – eki cıyırma minut barlık radiocurnal!
– Kelir proğrammağa koşulluk berivleni koya
tursak da, bollukdu. «Hoca» bla eki berivnü va hazırlayalırsa – sen endi işley başlağan karıvsuz
curnalist tüyül uşaysa da.
– Kelir proğrammağa koşulurğa kerek berivleni
ua nek koya tururğa kerekdi? Berivleni zamanında
hazırlamağansa dep, Temircanov maña tırman etip
başlasa, sen meni canlı bolupmu süyellikse?
– «Duniya ozğan ıyıkda» degen berivnü da sen sora
berivgemi sanaysa? Andan sora da biz, curnalistle,
boşunakğamı sanalabız partiyanı al tizginde barğan cigitlerine – kerek ese, iñirde, keçe da işlerge
bollukdu. Alaydı da? Temircanovha va aytırbız, iş
bılay-bılaydı dep, añılar. Kel, Mağomet, kesiñi
kanıñı da buzma, bizni da işleme koy, sora har ne
da tap bolur. İgi teñiñça aytama alay men saña. Men
bileme da – hayt dep, kolğa alsañ, barın da bek tap
etallıksa.
– Ne da bolsun, bilip koy – kelir planörkada proğrammağa koşulluk berivleni men hazır etallık
tüyülme! – degenden sora ne aytırık edim da men.
– Ahşı. Bu ıyıkda bla kelir ıyıkda barlık
berivle bla küreş, – dedi da Elmırza, anı bla çığıp
ketdim.
Çıkğanlay okuna, cüregim tıñısız bolğan
edi – teyri, kerek tüyül edi Elmırzağa ışanırğa,
Temircanov berivleni zamanlarında hazırlamağanım üçün, maña tırman etip başlasa, ol ne hazna süyelir
meni koruvlay. Telini eşigin mahtav cabar degen235
ley a bolğan bolurmamı. Elmırza «Hayt dep, kolğa alsañ, barın da bek tap etallıksa» degenley, men
teli «cumuşadım» da, eşigimi capdım da koydum,
ho degença bolup. Nege kerek edi maña başhala etmey
ketgen işni boyunuma alırğa. Tüzün aythanda va – Elmırzanı, baş redaktor kadarında, igi işlemegenini
hatasın?
YA Ullu Allah, neçik telise sen, Misirov eseñ, kim
eseñ da!
Da ne eterikse endi – teli esem, akıllı esem da,
işlerge va kerekdi. Meni Elmırza bla kığışhanımı va, kıyın işni başlardan alğa, taşçı içivçü
goppan ayranña sanayık. Ayrannı içdim, endi va
huna kalarğa kerekdi.
Elmırza, kınk etmey, maña eki künñe maşinanı berdi – gevyurge kün bla baraz künñe. Ol eki künnü
içinde men Çerek, Çegem rayonlada boldum, Nalçik
şaharda da eki-üç cerge bardım. Alay bla, «Hocağa»
da haparla tapdım, «Kommunistleni caz başı kayğırıvları» degen berivge da, bayrım kün barlık
«Halk kontrol işleydi» degen berivge da haparla
da cıydım, kerek adamlanı da söleşdirdim.
Baş kün, «Hocanı» da boşağanım üçün, kesi
kesime ullu ırazı bolup, işge atlandım. Letuçka
baradı. Har zamandaça, bir kesek dop-dop etdik. Temircanov muzıka berivleni hazırlağan redaktorğa
tırman etdi – erttenlikde, halk işge tebirey turğan
zamanda, adamlanı köllerin kötürürça, ceñil muzıka, tap cırçıkla berir orununa, siz a kuruda tavsula bilmegen erttegili halk cırlanı bla tartıvlanı
berip turasız dep. Zamankulov igida kesek zamannı
orus tilde el mülk berivleni redaktoru Çartokovnu
mahtap turdu – ellede kıstav barğan caz başı işleni üslerinden, erinmey, barıp, tüzünley sabanlada
işley turğan adamlanı cigitliklerini üslerinden
da tıñılı beriv etgeni üçün. Alay bla, alamat curnalist boldu da kaldı. Barıbız da bilebiz – Çartokov
Temircanovnu elinden bolmasa edi, anı saban kıyırında mağanasız uşağı da duniya seyirlik berivge
sanallık tüyül edi. Da ne eterikse, caşav alay bolsa – biyge ariv körünürge süye eseñ, itine süyek at dep
boşmu aytıladı…
Planörka başlandı.
– Kelir proğrammağa ma bu berivleni koşayık
dep, baş redaktorla hazır berivleni salsınla dep tilegen edim men – nek etilmegendi alay? – dep, Temircanov közleri bla tögerekni karmap başladı, ol, bayam,
batırşaçıkla bolup, anı bu tilegin unutup koyğan
baş redaktorlanı izley bolur edile.
Baş redaktorla – Raya, başın öhtem örge etip, Karokov, tüyüşürge barğança, guppur bolup, Elmırza va,
iş köllü dığalas ete, eltip, hazır berivleni stolğa
saldıla.
Baş kün. Ol kün meni redaktsiyam bla «Duniya ozğan
ıyıkda» degen beriv barlıkdı da, ol artda hazırlanırıkdı. Meni başha eki berivyum baraz kün bla
bayrım kün bollukdula. Baraz künñe cetdik.
– Malkar tilde, – dep okuydu Zamankulov, – cañı haparla. Caş tölü üçün «Caşla kulluk etedile», – sora Temircanov taba karaydı – tapdıñmı dep.
Ol, tabıp, berivnü bir canına saladı. Zamankulov
andan arı okuydu: – «Lenin degenig – ol sav teñizdi».
Vladimir İliç Lenin tuvğanlı 110-cıllığına
atalğan literatura-muzıka beriv.
Temircanov anı da, tabıp, bir canına saldı.
– «Cıyılıvdan sora» degen beriv, – dep, Zamankulov biyağı okuydu. – Partiya cıyılıvlada etilgen
onovlanı tolturuv canı bla Nalçikde stanokla işlegen zavodnu partkomunu sınavundan.
Temircanov izley-izley ketdi da, tapmadı.
– Kaydadı ol beriv? – dep, ol karamın Elmırzağa tirep tohtadı.
– Redaktor soluvda edi da… – dep başladı Elmırza,
tüyüllügün bilgen sabiy atasını allında söleşgen
kibik, korka-korka, alay Temircanov, hını söleşip, anı avuzun kısdı.
– Bu berivnü proğrammadan keterigiz da, anı orununa va muzıka berigiz, – dedi ol. – Bu işde tersligi
bolğan adamnı va cuvapha tartırğa. – Sora, Zamankulovha burulup: – Okuğuz andan arı, – dep buyurdu.
Bara barabız. Bayrım künñe cetdik.
– «Deputat fermada» degen beriv Bashan rayonnu
«Elbrusskiy» sovhozundan, – dep, Zamankulov biyağı
Temircanov taba karap, saklap turadı. Ol a biyağı
izleydi, tapmaydı.
– Bu beriv da hazır tüyüldü, – degenden sora Elmırza zat aytırğa cetişalmadı – Temircanov, tayak
bla urğança:
– Keterirge! Muzıka berirge! – dedi. Sora Elmırzağa karadı da:
– Kaysı redaktsiya bla baradı, kim hazırlarğa
kerek edi?
237
Elmırza örge turup:
– Propağanda redaktsiya bla. Misirov hazırlarğa
kerek edi, alay… – dep başladı.
Alay Temircanov:
– Olturuğuz, – dep, suhu söleşip, anı tohtatdı.
– Ne bolğandı, coldaş Misirov? Sizni redaktsiyağız bla barlık berivleni biri da nek hazır tüyüldüle? Kalay edi ol biri va? – dep, ol Zamankulovnu allında proğrammağa karadı. – «Cıyılıvdan
sora» – ol da sizni redaktsiyağıznıkıdı da?
– Hav.
– Sora ne bolğandı da?
– Men soluvda edim.
– Kaçan çıkğansız işge?
– Ozğan baş kün.
– Sora siz sav ıyıknı işdesiz, berivle va hazır
tüyüldüle. Olturuğuz.
Men olturdum.
– Añılatırğa bollukmudu? – dep sordum.
– Bizge sizni añılatıvlarığız kerek tüyüldüle – sizni añılatıvlarığıznı biz proğrammağa
koşallık tüyülbüz, bizge berivle kerekdile. Olturuğuz!
– Nek koymaysız siz maña söz aytırğa? – dep, men
da hını söleşdim, da ne – kallay bir tözüp tururğa
bollukdu bu zulmulukğa?
– Bizge sözle kerek tüyüldüle, berivle kerekdile
da – andan! Siz a, bayam, işlerge süymeysiz. Birda bolmay ese, bizge çırmav bolmağız – olturuğuz! – Sora,
Zamankulovha burulup: – Okuğuz andan arı, – dedi.
Zamankulov közlükle başı bla maña karadı da,
kolu bla da belgi bere:
– Oltur, Mağomet, oltur! – dep tiledi.
Ne eterik edim – olturdum.
Planörkadan sora men ne Elmırzağa, ne Zamankulovha bara aylanmadım – alaysız da işim köp edi. Künnü
uzunu studiyada «Hoca» bla küreşe ketip, tüşde azık
aşarğa da baralmay, sağat beşge, arıp, açdan kata,
kesi kabinetime kötürülüp bara, boş alay bildirivle
tağılıvçu kañağa köz cetdirsem, anda bir cañı
kağıtnı esleyme. Okuyma: «Malkar tilde propağanda berivleni tamata redaktoru col. Misirov M. İ.
kerek zamanña – plan salınır künñe – «Cıyılıvladan sora», «Deputat fermada» degen berivleni hazır
etmegenini hatasından, ol berivle proğrammadan keterilgendile.
238
Buyruk eteme: urunuv nizamnı dayım da buzup turğanı üçün, «Cıyılıvladan sora», «Deputat fermada» degen berivleni kerek zamanña hazırlamağanı
üçün, tamata redaktor Misirovha katı tırman eterge
emda ol mından arı da kesini borçların tolturuvğa
tiyişli közden karamasa, bütünda katı cuvapha
tartıllığın esine salırğa.
KMASSR-ni Kıralteleridiosunu predsedateli
V. Temircanov».
Ma-a, kişi deseñ – alay bolurğa kerekdi ansı!
Aperim, Temircanov! Alay kerek edi saña va, teli! Ne
dep unuta ediñ da aman adamğa ahşılık etgen – ol
itge çabır etgen bolğanın? Eşegim kibik, keçe-kün
da işlep küreşmey, işge çıkğanlay okuna: «Proğrammada bolğan berivle bla meni işim cokdu – ala
ertte hazır bolurğa kerekdile, men endi proğrammağa
koşulluk berivleni eterikme», – dep, katı aytıp
tohtasam edi, har ne da tap bolluk edi. Bir kişi maña
dav etallık tüyül edi.
Koy, koy – ala barı da boşdula. Tap okuna bolğandı! Boş sunasa sen, «Temir Can», igi cetdirseñ – kim da cığılır dep. Kerti da, er kişini ursañ, ol cığılğan uğay eseñ, bütün katı tirerikdi
ayağın cerge. Andan sora va kim kimni horlarığın
zaman körgüztür!..
33
«Hoca» barğan ıyıkda har zamanda da alay etivçübüz da, bu col da baraz kün radionu tavlu curnalistleri, cıyılıp, aña tıñıladık. Zamankulovnu
aythanın ete, curnaldan Çerek rayonnu el mülk upravleniyasını tamatası Koçharovnu bla respublikanı
«Kuruluş kerekle» birigivyunü tamatası Üщenkonu
atları sağınılğan, sora Şaluşkanı kirpiçlerini
üslerinden ilmu-praktika konferentsiya eterge kerekdi
degen cerleni keterdim. Kıshası, «Hoca» kişini
canına tiymezça etdim.
– Bizni sovet gazetle, televideniye, radio da adamlanı
hılikkya eterge, alanı namısların sındırırğa, ullu
kullukçulanı, mashara etip, daracaların tüşürürge kerek tüyüldüle. Añıladıñ da, Mağomet? – dedi
Zamankulov, inbaşımdan kağıp. Ol anı – kayğırmaz, sen alıka caşsa, anı sebepli va köp da zatlanı
añılamaysa degenligi edi.
239
Kabinetime kaytıp kelip, men bıllay kağıt
cazdım:
«Kabartı-Malkar ASSR-ni Kıral teleradiosunu
predsedatelini orunbasarı col. Z. T. Zamankulovha.
Radionu malkar tilde prapağanda berivlerini tamata redaktoru M. İ. Misirovdan.
Radionu bek cuvaplı bölümlerinden biri – propağanda redaktsiyanı işin da tıñılı etip, anı bla birge
ua tiyişli daracada «Hoca» degen mashara radiocurnalnı da hazırlağan – ol bir adamnı kolundan kelmezlik işdi. Anı sebepli va tileyme Sizden – «Hoca»
degen mashara radiocurnalnı hazırlay tururğa başha curnalistge buyuruğuznu.
Mağomet Misirov».
Elteme da, kağıtnı Zamankulovha bereme. Söz da
aytmay okuydu.
– Teyri, Mağomet, bu etgeniñ a saña uşamaydı, –
dedi ol, közlüklerin stolğa salıp, cerinden da turup. – Camavuat-politika berivleni tamata redaktoru, kommunist, sınavlu curnalist – sen hazırlarık
tüyül eseñ curnalnı, sora kim etsin da bu cuvaplı
işni, ayt? Ayt, kerti kölüñ bla, kimge ışanırğa
bollukdu bu işni?
– Bizni baş redaktsiyada curnalistleden kaysı
biri da kesini borçların tolturuvğa menden ese kayda cuvaplı da karaydı, nizamlı da nizamlıdı, işni
da igi etedi – kaysına süysegiz da ışanırğa bolluksuz.
– Ol alay bolsa edi, kişi da saña propağanda redaktsiyanı ışanırık tüyül edi, – dedi kölü bla
Zamankulov. – Alaydı da, kağıtıñı al da, bar da
işiñi et.
Uğay, appanı canı, – bu col a meni «kalaç» bla
ne hazna aldayalırsız:
– Sav boluğuz, Zeytun Tamukoviç, ariv sözle aythanığız üçün, alay men, kerti okuna da, bu eki işni
birden tıñılı etallık tüyülme. Kesigiz karağız – ol eki adamnı işidi: har redaktor ekişer beriv
hazırlaydıla, men a üç beriv, sora radiocurnal da.
Radiocurnal tört beriv çaklı boladı, kesi da alay
boş berivleden uğay. Men ne kesi işimi, ne curnalnı
hıştı-mıştı eterge süymeyme, kereklisiça eterge va
cetişalmayma. Alaydı da, meni tilegime karağız
da, onov etigiz.
– Ay, bılayda ne ese da bir zat a bardı! – dedi Zamankulov. – Men bek igi bileme da – sen anı, anı da
240
bek tıñılı etallıksa. Boş, seni nek ese da bügün
kölüñ buzulup bolur. Andan ese bar da, aşıkmay sağış et, başha kün söleşirbiz.
Seyir tüyülmüdü – Zamankulovnu «sen anı da,
anı da bek tıñılı etallıksa» degeni Elmırzanı
«süyseñ, sen har birin da etallıksa» degenine neçik
uşaydı.
– Kim biledi, ol tırman etilgeni seni canıña iş
tiygen bolur, alaymıdı? – dedi dağıda Zamankulov. – Aña
ullu es burma – kayda körgense sen hayt dep işlegen
adamğa tırman etilmey? Allay boş zatha es bururğa
kerek tüyüldü. Men da, Elmırza da bilebiz – anda seni
alay ullu tersligiñ bolmağanın. Alay ne eterikse
ansı – ol ministrdi – anı bla davlaşıp biz tabarık
da cokdu, alay eterge erkinligibiz da cokdu. Kertisin aythanda, ol iş seni cuvapha tarthandan ese bek,
kalğanlanı nizamğa salır üçün etilgendi… Añı-
laymısa?
– Zeytun Tamukoviç, ol haparnı eşitgenmisiz –
caş kaçırğan kızın nizamlıkğa kalay üyretgenin?
– Teyri, eşitmegenme, aytçı! – dedi, tirilip, Zamankulov, iş «haparlağa» cetgen ese va, kıyın
tüyülse dep, bayam, alay umut etip.
– Hayt degen bir cigit caş, kuru kesinley, süygen
kızın kaçırıp, at boyununa mindirip, karañı
keçe kıyın tav colla bla, ağaç içi bla eline-üyüne
kele bolğandı. Avur cüknü kötürgen at a karañı
keçe tar colçukda kayrı barlık edi birda abınmay – abınadı. Baradıla, baradıla – at biyağı abınadı. Aytadı ol zamanda caş: «Sen aman kiçiv eşek,
ma bir kör endi abınıp – teyri, öltürmey koymam», –
dep. Ol alay aythanlıkğa, ne tüşüp, atnı cügün
ceñil etmese, ne keçeni künñe aylandırıp, colnu
carıtmasa, köpmü barlık edi at – dağıda abınadı. Ol zamanda caş, tohtap, atdan tüşedi, kıznı
da aladı at boyunundan da, sora: «Meni aythanımı
etmey bir körçü entta da!» – dep, kerohun çığarıp,
urup, alayda atın öltürüp koyadı! Ol kız a, cürügen haparğa köre, öhtem da, gınttılı da kız edi.
Alay, caşnı üyüne barğandan sora, avuzundan bir
artık söz çığarmay, har nege da kolu caraşhan,
savlay el da süygen kelin bolup, köp da cılnı birge
caşap turğandıla, erini aythanından bir zamanda
da çıkmağandı. Ma alay bla taphandı nasıbın ol
caş degen hapar bardı.
241
– Bek alamat hapardı! Alay anı şöndü ne hıysap
bla aythanıñı añılamadım ansı.
– Hıysabı va oldu, Zeytun Tamukoviç – ol at, harip,
birevnü orununa ekevlenni da kötürüp, karañı keçe
tar tav colla bla barmasa edi, bayam, abınmaz edi, abınmasa va, sav kalır edi. Alaydı da, men ne Temircanovha, ne bir başhağa allay teli at bolluk tüyülme! Ol
umutnu kişi da etmesin! – dedim men kesgin. «Kişi da
umut etmesin» degenim bla Temircanovha anı kesin da,
Elmırzanı da koşhanımı arsarsız bildire.
– Sora olmudu aytırığıñ? – dedi, olsağat okuna türlenip, Zamankulov.
Ağarğan erinlerin katı kıshanından okuna,
açık körünüp tura edi anı kanı buzulğanı. Alay ol
iş meni ne az da korkutmay edi – men bileme: ol bir
zamanda da, korkmay, bir mağanalı zatha bazınallık
tüyüldü, maña da zat etallık tüyüldü. Etib’a ne
eterikdi, men tüppe-tüz esem? Kerti aytama – kıyındı bir adamğa sav redaktsiyanı işin da etgen, andan
tışında da ol kesi işiñden avur okuna dağıda bir
işni tındırğan. Kişi da erkin tüyüldü bir adamnı
arkasına eki maşoknu atarğa. Alay ne bek avur da
bolsun, ollahiy dep aytayım, men ol eki işni da etallık edim, alay bek da kıynalmay, kanımı buzmay,
tap işleme koysala edi! Koymaydıla da! Sora kayrı
barsın kölüñ ekevlenni cügün kötürürge, can-canıñdan «cigitle», kerohları bla süyelip, tüzda abınñanıñlay, urup iyeriklerin bile da turğanlay?
Uğay, teyri, ne bek da açıvlansınla meni «cigitlerim» – tamatalarım, alay men a avur cüknü üsüme
saldırmam – andan ese, çüyellep, kaçıp ketsem a!
– Men a sen alay eterse dep sunmay edim, – dedi Zamankulov, kesin tıyıp, açıvlanñanı bir kesek seleyginçi saklap. – Esiñde ese, tilmanç bolup da, korrespondent bolup da, sen alay köp turmağan ediñ, biz
seni terk okuna partiyağa da aldık, tamata redaktor
da etdik, sen a... – dep, andan arı ne aytırğa bilmey,
kabinet içinde arı-beri bara kaldı.
– Süye esegiz, men partiyada bolurğa tiyişli esem,
tiyişli tüyül esem da, anı üsünden işni başlağız,
süysegiz, tilmanç, korrespondent işge köçürügüz,
alay men a mından arı ekevlen eterik işni etip, anı
üçün sav bol degenni orununa tırman eşitip tururğa
süymeyme.
– Sora, sen aythanña köre, biz, kommunistle, «sav
bol» degenni eşitir üçünmü işleybiz da? Borçubuz a,
16 Huçinalanı Muhammet
242
işde borçubuz, partiya allında, Ata curt allında borçubuz a, ahırısı? – dedi, cañıdan kıza tebirep,
Zamankulov.
– Men ne partiya allında, ne Ata curtumu allında
tersligimi bilmeyme. Kerek zamanda – işleyme, kerek zamanda – kulluk eteme, kerek bolsa – süyelirme
Tuvğan cerimi koruvlarğa da! – dedim men da, kıza. – Tuvğan curtnu orununa maña Temircanovnu
suğup da boş küreşesiz! Süye esegiz bilirge, Temircanov a Ata curtunu allında borçlulay kalğandı – ol
kerek zamanda askerge barırğa unamağandı!
– Endi ol aythanıñ a nedi?!
– Ol aythanım a – oldu! Maña iynanmay esegiz, soruğuz bir kesine – sen askerde kulluk etgenmise
dep. Asker komissar çakırıp, Tuvğan curtuñu allında asker borçuñu toltururğa kerekse degeninde,
ne aythanın da soruğuz. «Men Komsomolnu obkomunu
birinçi sekretarıma, saña tavlada aylanñan koyçu
caşmı bolğanma – men partiyanı obkomunu nomenklaturasındama, anı erkinligi bolmay, sen meni askerge
allık tüyülse!» – dep koyğandı. Ma alay bla turadı şöndüge deri da, Tuvğan curtunu allında borçlu
bolğanlay.
– Da sora ne edi da? Partiyanı obkomu, bayam, alay sanağan bolur – ol mında, caş tölünü başçısı bolup,
kayda köp fayda keltirlikdi, asker çurukla kiyip
aylanñandan ese dep.
– Men añılağandan a, SSSR-ni Konstitutsiyasından biyik bir zat da cokdu, anda va bek kesgin aytılıp
turadı – SSSR-ni Savutlanñan küçlerinde kulluk
etiv kıralnı har adamını birinçi sıylı borçudu
dep. Alay tüyülmüdü?
– Alaydı, alay dağıda ençi bolumla dep da bir
zatla bardıla da. Uruşnu zamanında okuna almay
edile bir-birleni askerge!
– Zeytun Tamukoviç, siz kesigiz da bek igi bilesiz – ol artallıda başha iş bolğanın. KabartıMalkarnı komsomoluna da, Tuvğan curtubuzğa da
ol mında caş tölüge başçılık etip aylanñandan
ese, asker borçun tölese, asker çurukla kiyip aylansa, kayda igi bolluk edi. Birda bolmağandan arı,
miñle bla caşla bla kızla andan ötürük aytırğa,
közbavlukğa üyrenmez edile! Ol tuvğan kününden
beri da aldav bla közbavdan sora zat da bilmeydi!..
– Nele canşaysa sen?! Boldu! Çığıp ket kesiñ da
mından! Ket deyme da!..
243
Ne eterik edim – ketdim. Ollahiy dep aytama – bir
aman eridim men aña, har zamanda da sabır-sabır söleşe, kişige da hatası cetmey, tınç-ırahat caşarğa
süygen Zamankulovha: duniya başında anı birev bla
söz bolğandan korkğanı cok edi da, kalay bolur
ol harip şöndü – bılay hını söleşip, meni kabinetinden kıstağandan sora? Da ne eteyim da, tözer. Ne
deseñ da, bilip kalğanı igidi – sabır akıllı,
caraşıvlu, süydümlü bola ketip, koşunla etgen
ustanı kolunda balçık içinde bir kirçikge uşaş,
tıñılavnu basıp caşağan korkak, halkğa
koşulup, ol halknı va bir başçı, koy sürüvnü
sürgenley, süygen canına süreme dese, endi har kim
da aña tözüp turmazlığın. Kerti da fahmulu «ustanı» koluna tüşerigiñi bilseñ, kim biledi, «kirpiç» da bolursa, alay Temircanovha uşaş bir naçasnı
koluna tüşerik bolsañ a, «kirpiç» uğay, miyala
sınık bolurğa süyerikse – ol eşekni kir kolların
kesip, kan eterça!
İñir, keç, sabiyle da catıp, tişirıvla va har kim
kesi işi bla küreşip başlağandan sora, men stol artına olturdum da, obkomğa kağıt cazıp başladım.
Sağat birge ketgende, Kişiv keldi da, ne küreşese
dep canladı, alay şöndü men aña ullu es burmazımı
añılap, birda dep, catarğa ketdi. Men kağıtnı
cazıp boşağanda, sağat üçden ozğan edi. Kağıt
bıllay sözle bla boşala edi: «Ma bitev ol zatlanı esge
alıp, partiyanı obkomunu bürosunu çlenlerinden men
tilerik budu: Kabartı-Malkar ASSR-ni televideniye em radio canı bla Kıral komitetni tamatısını
kulluğunda ol namıslı cerge tiyişli adam – taza
niyetli, biyik partiya sezimi bolğan, internatsionalist ıznı katı tuthan, sovet propağandanı bla curnalist işni igi añılağan kommunist bolsun dep.
Misirov Mağomet İsmailoviç,
KPSS-ni çleni, Kabartı-Malkar
radionu malkar tilde propağanda
berivlerini tamata redaktoru».
Men sabiy caş tüyülme, hayt degen kişidama,
curnalistdama, anı sebepli va bek igi bileme – ne obkomnu birinçi sekretarı Elmesov, ne obkomnu niyet
işle canı bla sekretarı Şihaçev, Temircanovnu
cerleşleri, keslerini caş teñlerini em süygen şapalarını canına tiyerik tüyüldüle. Bile edim, nek
16*
244
degende obkom obkom tüyül edi da, ol «aklanı» bla
alanı şapalarını, barçı-kelçilerini, asker til bla
aytsam, ştab-fatarları edi. Alay kayğırmaz – okusunla, sağış da etsinle, sora ol zamanda, kim biledi,
biz barıbız da Sovet Sotsialist Respublikalanı Soyuzunda caşağanıbıznı eslerine tüşürüp, ay, asırı
ua oza bolurbuzmu desele va? Kim biledi, alay bolup,
asırı da hatdan ozup barğan şapaların tıysala va?
Birda bolmağandan arı, sağışdamı etmezle – ket,
bu Misirov degen teli kim ese da oğarı da cazıp iyer
da, andan ese kesibiz bir madar eterge küreşeyik dep.
Endi anı ne aytır kereklisi bardı – cazsın kayrı
da, azla cazmaydıla, andan kalğı edi obkomnu başı,
alay dağıda igi tüyüldü da – bizni üsübüzden bıllay bolmaçı haparla Moskvağa da cetsele.
Kallay seyirlik işle boladıla bu duniya degende
da – üçünçü kün men obkomğa iyerik kağıtımı,
zarfha urup, konvertge salıp, poçtağa elteyim dep
turğanlay eşiteme hapar: tünene partiyanı obkomunu
plenumu bolğandı, obkomnu niyet işle canı bla sekretarın Şihaçevni kulluğundan kıstağandıla, anı
orununa propağanda bölümnü tamatası bolup turğan
Amankulovnu salğandıla dep. Efendi ne etgenin bizge,
kara halkğa, ayhayda, tüzün aytırık tüyüldüle,
alay caşırtın cürügen haparğa köre, ol allay iş
etgendi, allay da – mından arı biyik şintikde anı
bir kün da koyarğa caramay kalğan edi.
Alay ol, ne hata-palah etgen ese da, «akla» va keslerini «aksakallarından» birin ıspassız etip, bir
canına türtüp koymadıla – anı kitapla satıv canı
bla respublikanı birigivnü tamatası etdile.
Bu cañılık maña igi hapar tüyül edi – endi
meni kağıtım Amankulovnu onovuna berilmey kallık tüyüldü, oldu da endi obkomda bizge köz da, kulak da bolluk tamata.
Ol tavlu kullukçu ese, ne aytır kereklisi bardı, ertteden beri da «aklanı» kollarına üyrenip
kalğan «tokludu». Alay ese va, ol Temircanovnu
namısın kimden da katı kazavat etip saklarıkdı. Kalay tap tüşdü «aklanı» tamatalarına: ullu
tavlu kullukçu, bir türlü hatası bolmay, hayt
dep işlep turğan çerkesli caşnı milletçi niyetlege aldanñan tavlunu terslevlerinden koruvlaydı! Halklarıbıznı aralarında şuöhluknu kalay
saklarğa kereklisini alamat ülgüsü bolup kallık tüyülmüdü ol?! Alay bla va, Amankulovnu atı,
245
halklanı şuöhlukların köz ciltiniça saklağan,
tav şavdannı suvuça, taza niyeti bolğan, alay a bizni
kuvançlı caşavubuzğa ne az da kir kondururğa
küreşgenle bla arsarsız tutuşhan cigitni atıça aytıllığı bayam edi. Obkomnu cañı sekretarına va
andan ullu ahşılık kayda!
Teyri, karayma da, işim kak bolurğa uşaydı. Da
ne eterikse – bir köreyik ne bolluk ese da. Ne bek bolsa
da, «uvak burcuy milletçi» bolurma da, endi allaylanı öltürgen adet kalğan uşaydı da. «Öltürgenden
da bek kıynarık esele, men tözallık tüyülme!»
degen ese tavlu, 37-çi cılda, men a: «Öltürgen ala da
etmezle, andan kalğanından a men da korkmayma!»
deyim. Da ne, ahırısı, ne zamanña deri «toklula»
bolup turlukbuz?..
34
Tıñısız bolup, men da saklayma, obkom da tıñılavnu bashanlay turadı – künle, ıyıkla öte-öte baradıla. Alay eterge kalsala, teyri, kesim barıp sormay
koymam dey turğanımlay, künleni birinde Amankulovnu kağıtçısı söleşedi.
– Coldaş Misirov?
– Da.
– Sizni bla obkomnu sekretarı coldaş Amankulov
söleşirge süye edi. Tambla 15 sağatha kelallıkmısız?
– Barırma.
– Ahşı, men aña bildirirme. Unutmağız – 15 sağatha.
– Ahşı.
Üçge onbeş minut çaklı bir kalıp, men obkomğa
bardım, üyge kirirge erkinlik alğınçı, Amanku-
lovnu kabinetin taphınçı, sağat da üç bolğan edi.
Seyir tüyülmüdü – men, kommunist, propağanda iş
bla küreşgen curnalist, obkomnu üyüne birinçi kere
kire edim.
– Siz Misirovsuz da? – dep sordu kağıtçı tişirıv, men eşikden kirgenley okuna.
– Hav, – dedim.
– Keçginlik, bir kesekçik saklağız – şöndü Hurantsukov andadı, ol çıkğanlay, men sizni kelgenigizni üsünden bildirirme.
Bir zamanda kızıl teri bla tışlanñan ullu,
246
biyik eşik açıldı da, kabinetden çığıp kelgen Hurantsukov köründü, Kabartı-Malkar ASSR-ni Cazıvçularını soyuzunu pravlenini predsedateli – biyigirek,
subay sanlı, akçaç kişi, omak kostümunu kulağında kızıl deputat belgisi bla da. Anı aşıra,
Amankulov da çığıp kele edi – kerti kölü bla okuna
kuvana bolur derça, alay a har kim da igi bilgen közbav
ışarıvu bla, alaşarak, arıksuv kişiçik, alay a
hayt degen kara çaçı bla. Eşikden çığa kelgenley,
ala, ayırıla, dağıda bir kere carık salamlaşdıla da, Hurantsukov burulup, tışına ketip tebiregenley, Amankulovnu betinden ol közbav ışarıvu, ansa da
arığan da etdim, asırı köp tuthansa dep, öpkelegen
etgença, olsağat okuna dump boldu da, obkomnu sekretarı terk okuna kesini kabinetine taşaydı. Kağıtçı tişirıv eşik allında bir kesek süyele ketdi
da – ol, bayam, barıp, cerine oltururça Amankulovha
oñ bere bolur edi – sora kabinet içine sıpdırıldı.
Köp mıçımay çığıp keldi da:
– Kirigiz, saklap turadı sizni, – dedi.
İçimden: «Aman köp saklaydı da, birda!» – dep, kirdim da, eki da katlı ol ullu eşikleni tap etalmay,
kara kün başıma keldi. Ahırında, eşikleni tıñılı
etip boşağandan sora, anda, uzakda, ullu stol artında
olturup turğan Amankulovnu başı körüne edi da, anı
taba col tutup, kızıl küyüznü üsü bla barıp tebiredim. Men anı stolunu katına cete başlağanımlay,
üsüne kaptal athan kibik, betine ol biyağı közbav
ışarıvun atdı da, stol artından turup, meni bla kol
berip salamlaşdı. Ollahiy, seyirlikdi bu iş – kalay
ışarala bolurla kullukçula bılay: betleri küle,
közleri va, buz tokalla kibik, suvuklay kalıp?
Olturuşduk, ne ol, ne men söznü başlayalmay, bir
kesek tıñıladık. Ne turasa, sen çakırğan uşaysa da meni degença, Amankulovnu betine karadım da,
seyirden katdım – bayam, anı ışarğanı calanda
tübeşgen uvahtığa bir az zamançıkğa berile bolur edi: men Amankulovnu, mer-mer taş kibik, suvuk,
hurmetsiz betin kördüm. Ol, bayam, men anı tüz halın
körüp kalğanımı carathan bolmaz edi da, bir kesek
abızırağan okuna etdi. «Avruğanı iş bolur, harip», – dep keldi da kölüme, ket, bir kesek es tapsın
da, başlasın dep, tap olturğan, arı-beri karağan
kibik ete, közümü andan aldım.
– Kıral teleradionu tamatasınıça, Temircanovnu
ne tersligin körgensiz? – dep sordu ol bir zamanda.
247
– Anı tersliklerini üslerinden men obkomğa
iygen kağıtımda tıñılı aythan uşayma da, – dedim.
– Ol siz cazğanña kim iynanırıkdı da? Temircanov – partiya, sovet iş canı bla da sınavlu adam
bolğanın kim da biledi, siz a aña ol milletçidi,
işin bilmeydi, kılıksızdı, kıshası – ne canı
bla da aman adamdı deysiz. Kalay boladı da alay?
– Anı alay kalay bla bolğanı meni işim tüyüldü. Ol allay adamdı – men anı üsünden aytama.
– Da ol allay bir aman adam ese, sora anı üsünden bizge bir kişi da nek bildirmeydi kuru sizden
sora?
– Meni va ne işim bardı anı bilirge? Har kim kesi
süygenley etedi.
– Sora kalay boladı da iş? Kıral teleradionu
savlay da kollektivi, ol sanda cüzge cete kommunist
da – korkakla, calınçakla, milletçile, siz kuru
kesigiz a – taza niyetli, ne az da aldavnu süymegen kommunist! Batır nart cigit! Alayğa uşaydı da hal?
– Ol meni işim tüyüldü – anı üsünden dağıda bir
kere aytayım. Kim ne bolurğa süye ese da, bolsun – korkak da, calınçak da, milletçi da, taban tüp da. Men a
aladan biri da bolurğa süymeyme! Men kommunistme,
kommunist kadarımda va, kölümde bolğan kayğımı obkomğa bildirgenme. Siz meni çıkırdığız,
men keldim. Siz a nek ese da menden sorup küreşesiz
korkak kimdi da, batır kimdi dep. Anı bla meni
ne işim bardı? Temircanovnu üsünden tüz haparnı
aytırğa kişi da bazınmağanı meni da kıynaydı
cüregimi, alay allay zat har kimni da kesi işidi.
– Bayam, aytır zat da hazna bolmaz, kişi zat aytmay
ese. Sizni bla Temircanovnu arağız a, bayam, tapsızırak bolur, alay ol ekigizni arağızda işdi da. Ol, sizni süymey, ızığızdan bolup küreşe ese – aytığız.
– Ol uvçu, men a koyan tüyülme, ol meni ızımdan
bolup aylanırça. Ekibizni arabız a, kerti okuna da,
tap tüyüldü. Nek degende duniyağa da, partiya borç,
tüzlük degen zatlağa da başha türlü karağan eki
adamnı arası tap bolur amalı cokdu da, andan.
– Men partiya orğanizatsiyanı sekretarı Laşinova-
dan sorğanma da, siz ekigizni arağız kalaydı dep,
ol Temircanov sizge tırman etgenin bildirgendi. Ol
iş canığızğa tiyip, alay cazğan bolurmusuz obkomğa, tırman ters etilip? Alaymıdı?
– Uğay, ol iş bolmasa da, cazarık edim, alay,
248
bayam, köpge sozmay cazarğa ol da etgen bolur sebeplik.
Tırman a, zakonña köre, ol bek tüz etgendi, men artallıda ters bolmay turğanlıkğa da.
– Kalay? Tap añılatçığız.
– Biz berivleribizni eki ıyık çaklı bir alğa
hazırlap barırğa kerekbiz. Men mart aynı allında,
solurğa çığa turup, savlay ayğa okuna derça, hazır berivle koyup ketgen edim. Kelgen zamanımda va
bara turğan ıyıknı berivleri okuna barı da hazır
tüyül edile, andan arısın aytmay okuna. Anı hatasından maña bek alğa eki-üç künden barlık berivleni eterge tüşgen edi da, artda barlıklanı va kerek
zamanña etalmağan edim. İşni alaylığın, meni
tersligim bolmağannı da baş redaktor bile edi.
– Men tüz añıladım ese, siz soluvdan kaythanda,
sizni redaktsiyada endi barlık berivle hazır tüyül
edile. Alaymıdı?
– Alaydı.
– Ol berivleni va kim hazırlarğa kerek edi?
– Men soluğan zamanda meni redaktsiyamı işin
eterge kaysı curnalistge buyurğan esele da – ol.
– Ol a hazır etmegendi?
– Etmegendi.
– Nek?
– Ne bileyim da, cetişe bolmaz edi. Anı kesi işi
da bar edi da – ol el mülk berivleni redaktoru edi.
Bu işni korrespondentge buyururğa kerek edi. Alay,
haparğa köre, nek ese da Temircanov alay eterge koymağandı.
– Alaydı da, siz, artallıda ters bolmay turğanlay,
tersge sanalğansız. Alaydı da?
– Alay bolğanlıkğa, bu işge zakon canı bla
karağan zamanda men tersme – men işge çıkğanlı,
bir ıyık bola edi, proğrammağa koşulurğa kerek
berivleni hazır eterge kerek edim.
– Köresiz da – siz a ol maña ters karağanda
tüyüldü iş deysiz. Biz Temircanov bla söleşirbiz
da, aytırbız, mından arı ol sizge kereksiz ilinip
turmazça eterbiz. Kim biledi, bir tapsız zat iş
bolup kalsa – tüzünley bizge kelip kalığız. Ol
bolup ketgen işleni va unutayık da koyayık. Alay
tap bollukdu. Kelişdikmi? Uşamaydı bizge, kommunistlege, men anı süymeyme, ol maña ters karaydı
dep, bolmaçı zatlanı üslerinden hahay-tuhay eterge.
Uşamaydı. Siz kaysı cıldan berisiz partiyada?
– Altmış törtünçü cıldan beri, ne edi?
249
– Andan beri onaltı cıl bola keledi. Ol a igi kesek
zamandı. Keligiz, ol bir birge kölkaldı etgenni koyup,
partiya aythanlay, ceñleribizni kayırıp, işni
kolğa katı alayık. Temircanov bla va biz söleşirbiz. Bek katı söleşirbiz – iynan sen maña, – dedi
ol, bayam, ol közbav «sen» degeni bla ol kerti kölü bla
da biz, partiyanı ulanları, igi caşla, şuöhla bolurğa kerekbiz derge küreşgenine meni iynandırırğa
umut ete.
– Ayıp etmegiz, Hadis Muhtaroviç, alay men obkomğa Temircanov meni canıma tiygendi dep cazmağanma. Ol Kıral teleradiokomitetni predsedatelini
kulluğunda tururğa tiyişli tüyüldü da...
– Partiyanı obkomu va Temircanovnu ol ullu kullukğa tiyişli adamğa sanaydı. Sora men kaysığıznı aythanına kulak salayım – obkomnu bürosunu aythanınamı, sizni aythanığızğamı? – dep,
açıvlanñanın küçden tıya, kıçırıp tebirerge azdan
kalıp, eki közün maña tirep tohtadı Amankulov.
Alay anı közleri, Temircanovnu közleriça, arı-beri
çabıp aylanmay edile – tepmey, maña sur karap tura
edile ansı.
– Obkomnu bürosu alay sanay ese – aña men eterik
cokdu, – dedim men. – Alay men a Temircanov Kıral teleradiokomitetni predsedatelini kulluğuna
tiyişli tüyüldü dep, alay sanayma.
– Har kommunist erkindi süygeniça oyum eterge, alay
anı bla birge va har kommunist borçludu köpçülükge
da, partiyanı onov etgen orğanlarına da boy salırğa.
Kesi kollektivini işine da, partiyanı obkomunu işine
da tıñısızlık, dığalaslık kiyirip, çırmav bolurğa da erkin tüyüldü. Sen ol zatlanı añılasañ – bek
igi bolluk edi.
Ol, bayam, davlaşıp, meni horlağan da, korkuthan
da sunñan bolur edi – bılay, nasiyhat halda, esli adam
sabiy caş bla söleşgença, ol halda söleşe başladı.
– Boldumu? Siz anı üçünmü çakırğan edigiz
meni beri, – Temircanov, mölek kibik, allay oğurlu
adamdı, tüzlüknü katı tuthan taza niyetli kommunistdi dep, maña anı aytır üçün? – dep, suhu sordum
men da.
– Biz obkomda anı birda ters zatın eslemegenbiz.
Kim biledi, har adamnıça, anı da bolurla bir ençilikleri – bir kezivde katırakmı bola bolur, cañılğan da ete bolur. Alay, cañılmazlık can cokdu
dep, boşundan aytılğan bolmaz. Men dağıda bir kere
250
aytama – biz anı bla söleşmey koyarık tüyülbüz.
Bılay, tıñılı. Alay men a, seni orunuñda bolsam
edi, bıllay ullu kullukda bolğan, respublikağa
atı belgili adamnı, ullu sağış ete turmay, ne amanlıkdan da artha turmaydı dep, terslep tohtarık
tüyül edim. Bir aytçı beri, ahırısı – kaydan taphansa sen bu milletçilik degeniñi? Kaysı ömürden sozup kelgense sen anı bizge? Ne milletçilikni
üsünden barırğa bollukdu bügün söz? Ansa va sen
kesiñ bilmeymise da bizde bir kişige da erkinlik
berilmegenin sen ol milletdense, bu milletden tüyülse dep, adamğa ters okuna kararğa? Har onovçu da
boş cerlege adamlanı alanı ustalıklarına, hunerliklerine köre aladı. Sora milletçilikni va ne işi
bardı, alay ol cañıdan alınñan adam onovçu bla bir
milletden ese? Sora, sen aytıvdan, oruslu onovçu işge
calanda çerkesleni bla tavlulanı, çerkes onovçu –
oruslulanı bla tavlulanı, tavlu onovçu da – kuruda
oruslulanı bla çerkesleni alırğa kerekdi işge. Ol
hılikkyalıkdı da?
– Ayhayda, hılikkyalıkdı.
– Körese da! Sen a çerkesli Temircanov işge çerkesleni aladı dep, anı terslegen etese. Ol etgeniñ a
sora tüzmüdü da?
– Tüzdü. Nek degende ol çerkesleden sora işge hazna
adam almaydı. Alanı da barın alıp barmaydı, kesini
cerleşleri bolsala süyedi, Ak-Suv rayondan.
– Ma-a, endi bir kesek tüzlük colğa tüşe başlağansa. Ol iş, coldaş Misirov, cerleşlikdi, milletçilik tüyüldü. Sen, curnalist, ne desek da, politika sözleni mağanaların igirek bilirge kerek ediñ.
Anı üsünden da aytırbız Temircanovha, tüzetirbiz
ol ters işin da.
– Anı ol işi başha çerkeslege boladı cerleşlik,
oruslulağa bla tavlulağa va, ayıp etmegiz, Hadis
Muhtaroviç, tappa-taza milletçilikdi. Andan sora da,
mahtanñan etgen sunmağız ansı, politika sözleni
mağanaların men da bir keseg’a añılayma.
Dağıda bir zat aytırık edim – biz kuruda
milletçilikni üsünden nek söleşip turabız? Anı,
cürügen zakonlağa buzukluk etip, süygen adamlarına halkdan alğa fatarla berip barğanı va, partiya
cıyılıvlada da kesin han-biyça cürütgeni va, har
cıyılğan cerde sağatnı içinde kommunist kallay
taza niyetli da, tüzlük üçün küreşçi da bolurğa kereklisini üsünde közbav söleşip turuvçusu va? Men
kınk etmey, anı ol dop-doplarına nek tıñılap tururğa kerekme har partiya cıyılıvda? Kimdi ol, ne
ahşılıkla etgendi ol Tuvğan curtha, partiyağa,
halkğa da, biz, avuzubuznu açıp, aña tıñılap tu-
rurça? Ne – ol Kış kalanı, neda Berlinni alğanladan birimidi, neda Arktikada, kosmosda ullu cigitliklemi etgendi? Ol ullu kıral caşırınlık
tüyül ese, aytçığız – kimdi ol, kimge ne ahşılık
etgendi, kallay cigitlikle boldurğandı?
– Ahşı, ol işlerini üslerinden da söleşirbiz.
Alay, ne deseñ da, ol onovçudu da, onovçu kadarında
ua, kollektiv bla keñeşirge, kesini oyumun aytırğa
bollukdu. Anı esge alırğa kerekdi da, – dedi Amankulov, kesi kesin tıya, «kerek» ızğa tüşe. – Kel, alay
eteyik – bitev ol sen sağınñan zatlanı üslerinden
mında, obkomda, biz Temircanov bla tıñılı söleşirbiz. Ters cerlerin tüzetirbiz. Alay sen da bir
kesek sabır bol, terk okuna kızıp tebireme. Kereksiz kızğannı, hatası bolmasa, hayırı cokdu. Sen
iynan aña – sen sunñança, har ne da alay osal tüyüldü. Hayda – tınç-ırahat, hayt dep, işley ber, kızma,
hahay etme. Kim biledi, ol seni ızıñdan bolğanın
koymasa va, tüzünley bizge kelip kal. Ohomu?
– Ay, men oho degenlikge ol ne hazna tüzelsin! – dedim men.
– Tüzelir, kayrı barlıkdı. Anı bla boşayık –
hayda, işiñden kuvan! Ayıp etme, sağat törtde meni
kabinetimde bir keñeş kibik bollukdu.
– Sav kalığız! – dep, çığıp ketdim.
Amankulov bla söleşgenden sora, bir türlü arsarsız, men añıladım – obkomnu tamataları ne etgenlerin da, kayda, kimni tuthanların da bek usta biledile
em partiyanı Ara Komiteti kesi koşulmasa bu işge,
ala kesleri allarına çınttı partiya ızğa bir zamanda
da tüşerik tüyüldüle. Alağa har ne da tüp-başdı:
tapnı, tüznü – tapsızğa, tersge sanaydıla, tapsıznı, tersni va – tapha, tüzge. Obkomdan uzaklada okuna – raykomlada, şaharkomlada başlanadı alğadan
obkomda işlerik adamlanı saylav. Obkomda işlerik
adam kallay bolurğa kerekdi degende – ol bek alğa
«akladan» bolsa, igidi, alay tüyül ese va, «aklanı»
tamataları aythandan çıkmağan, tüyüle tursa da,
«ov» demegen, kesi allına zat eterge bazınmağan, kıshası – kolğa üyrenñen toklu bolurğa kerekdi.
Kabartı-Malkar ASSR cañıdan kuralıp, tavlulağa tuvğan cerlerine kaytırğa erkinlik
252
berilgen cıl salınñan edi da partiyanı obkomunu
birinçi sekretarına Elmesov, ma andan beri da keledi respublikada ullu kulluklağa adamla saylav bu
halda. Cıyırma bla beş cılnı içinde bu işde «akla» bek ullu ustala, kerti da professorla bolğandıla.
Bek tap eleydile, örge kesi akılı bla caşağan hazna
adam ötmeydi! Eslenmey, kesin köp cıllanı cuvaşçık
etip turup, ullurak kullukğa ıçhınñanlay a, batırçık bolup, kesi allına onov eterge küreşgenleni
ua, bir sıltav tabıp – kerek ese va, miñ sıltav da tabılır! – ne pensiyağa, ne bir «tınçırak» kullukğa
aşırırla. Söz üçün, bıltır Mamayevnı, Çegem rayonnu birinçi sekretarı bolup işlep turğan hayt degen
caşnı, el mülk produktsiyanı igiligine-amanlığına karağan, kayda bolğanın kişi da bilmegen
kontoruna tamata etip cibergenleriça, neda beş cıl
mından alda respublikanı Ministrlerini Sovetini
predsedateli ellibeşcıllık, kim bla da tutuşurğa
çığarğa bolluk kişini, savluğu osalğa ketip
baradı dep, pensiyağa aşırğanlarıça. Bek seyiri va
nedi deseñ, «akla» kullukçulanı ne bek «elep» küreşe esele da, bu art kezivde keslerin «tokluçukla»
sundura ketip, artda va «kaplan terile kiyip» tohtağanla asırı terk-terk çığa başlağanlarıdı. Da,
bayam, halk «aklanı» zulmuluklarından erikgen
bolur, tözümü tavusula tura bolur. Ol sanda Ak-Suv
rayondan bolmağan kullukçu caşlanı da. Partiyanı obkomunu el mülk işlege karağan şöndügü sekretarı Kaşirokov da aladan biridi. Ol da köp cıllanı
içinde, kesin kolğa üyrenñen tokluçuk sundurup, «aklanı» aythanlarından çıkmay, örley-örley
ketdi da, ma endi va, Ara Komitetni onovunda bolğan
kullukğa ilinñenley, «kaplan teri kiydi» da
tohtadı. Ne arivluk bla, ne amanlık bla «tüz» colğa tüşerge unamaydı – kerti da onov eterge küreşip
tohtağandı. Ne etsin endi aña adam? Anı işinden
kıstağan a alay tınç tüyüldü, ol saña şkolla
ministrimi bolğandı – Ara Komitetni erkinligi
bolmay, bir kör tiyip! Erkin etsegiz edi munu başha
işge köçürürge dep, Ara Komitetge barsañ a, arivmu
aytırıkdıla: «Da tünene kesigiz tilep saldırğan
edigiz da, ne etgendi olsağatha va bu?» – dep sorurla. Ne
aytırıksa ol zamanda, bir sıltav okuna tabalmasañ – ol naças, kalğan halkça, ellede, malla soydurup, kesin sıylatıp aylanmasa, başha kullukçu kişileça, tos katın cürütmese, ulutha almasa, tilge da
253
usta bolsa – üyretgenbiz kesi başıbızğa palahha! Ol
bizden – Ak-Suv rayondan tüyüldü, kesi da «toklu»
bola kelip, endi va «kaplan» bolup kalğandı, bizge
ua «kaplanla» kerek tüyüldüle dep, alay aytallık
tüyülse da Ara Komitetge. Ma anı hatasından Kaşirokov Elmesovha baş avruv bolup kalğandı. Kesi
taypasından – çerkes da bola turğanlay, köremise sen
anı – başha milletni adamından da aman bolup!
Anı katında Amankulov a sarı altın tüyülmüdü – başha halknı ulanı ese da, canı-kanı bla da
Elmesovha berilip kalğandı, tüzda öz caşı kibik.
Ne aytasa da, ne eteme dep, tamatanı közüne karap turadı. Ol da, Kaşirokov kibik, obkomnu sekretarıdı da.
Ma alaydı caşav degeniñ – bir-birde bek kıyındı
anı añılağan: bılay bolurğa kereklisi – alay bola,
alay bolurğa kereklisi va – bılay bola…
İşge kaythandan sora, alğa men, iñirde olturup,
partiyanı Ara Komitetine cazarma dep, alay akıl
etgen edim. Alay ahırında va bir kesek tura turayım,
allay bir nesine aşığama dep oyladım. Meni ol etgenim, ayhayda, külkülük edi, alay, bir zat eterge
obkomnu kesine bir oñ bermey, bir kesek tözmey, tüzünley Moskvağa cazıp tebiresem, ol alay tüz bolmaz
dep, men alay sunñan edim. Carım cıl çaklı bir
zaman ötsün, birda bolmağandan arı. Ol akılda tohtap, men barın da «unutdum» da koydum, Amankulov
aythanlay – anı kesin da, Temircanovnu maña etgen
tırmanın da, sekretarnı bergen sözün da. Küz artına
deri bir zat da türlenmese, sora ol zamanda men fayda
bermegen kelişimni buzama da, «uruşnu» cañıdan
başlayma. Andan sora va ne bolsa da bolsun…
35
Bıyıl da – 1980 cıl – boşala edi, alay Temircanov
igi canına tüzele baradı dep aytırça, mıshalla-zarra
teñli bir zat da eslenmey edi. Ol uğay eseñ, zulmu
nizamın küçley, kesi va kılıksızdan-kılıksız
bola bara edi.
Bir kılıksız töre – redaktor kesi kaysı milletden ese da, ol tamatalık etgen redaktsiyanı berivleri da köbüsünde anı milleti «betlidile»: oruslu
ese – aslamında oruslulanı üslerinden, çerkes ese –
çerkesleni, tavlu ese va – ol da tavlulanı üslerinden
köbürek hapar aytadı degen töre orus Baş redaktsiyada
254
allından okuna kele-kele edi. Ne zakon, ne kılıkniyet canı bla tayançağı bolmağan har osal işça, ol
töre da az-azdan tamır iye, közge ullu urunmay, begine
kele edi. Men malkar tilde berivleni Baş redaktsiyasına köçgenden sora va, «oruslu» tavlu kalmağan edi
da, anı sebepli orus tilde berivlede tavlulanı üslerinden endi hazna söz barmay edi, tavlula bu respublikanı kurağan eki halkdan biri uğay, boş, beri köp
bolmay kelip koşulğan konakla bolğança.
Ne aytıv, komsomolnu obkomnu birinçi sekretarı, kompartiya Nalçik şahar komitetini sekretarı,
Nalçik şahar ispolkomnu predsedateli bolup turğan, bügün a KMASSR Kıralteleradio komitetni
predsedateli Temircanov, sınavlu politik, ol işni
körgen da etedi, ters bolğanın da, partiya tuthan ızğa
çüyre kelgenin da bek usta biledi, alay körmegença,
bilmegença etip, har ne da tapdı degença tura beredi.
Ol allay zatlanı körürge, bilirge, tüzetirge da süymeydi, ol kesi saylağan col bla – milletçilik iyis
etgen cerleşlikni, cuvuk-teñlikni bla başha adamlanı namısların-sıyların tügüne da körmegen, har ne
işni da, keregiça uğay, kesi süygença eterge üyrenñen dördenlikni colu bla urup, barıp tururğa süyedi.
Allay kullukçulanı corukları birdi: «Zakon da,
vlast da – menme, meni keregim tıñılı bolsun ansı,
kalğanı iş tüyüldü!»
Amankulov da Temircanov bla ne hazna «tıñılı»
söleşgen bolur ansı, bu naças kesin bıllay bir erkin
cürütmez edi dep, ol akılğa kelip, bir iñirde,
olturup, coldaş Zimyaniñe kağıt cazdım. Men
añılağandan, ol kıral içinde politika işle bla
küreşirge kerek edi.
Zimyanin «Pravda» gazetni alğınñı redaktoru,
bayam, bizni gensekni literatura canı bla ullu cetişimlerine bir koşumçuluğ’a etgen bolur ansı,
sunmay turğanlay ol kalay boldu da Ara Komitetni
sekretarı dep, men alay akıl ete edim. Da ne – bizni kıralda ullu kullukğa, tamatanı bir işine
caramasa, «boş alay» kimni saladıla da? Alaydı da.
Alay ese – ol gensekni kesini şuöhudu, bir zat eteme
dese, küçü-karıvu ceterikdi. Bir zat etmey koyarğa
ua, ol vyalğan eterikdi: ol kesi da curnalist, birda
bolmay ese da, köresiz da, men sizni – partiyanı ciger
boluşlukçuların unutmayma der üçün okuna eter
bir zat, üyüñe. Ho, körürbüz – ol kulluk degenleri
karıvlu zatdı, ol köpleni bügedi, buzadı, esirik ete255
di. Esirik adam a har neni da, bütünda va endi kesine
kerek bolmağan zatlanı, «unutup» koyadı. Bir-bir
esirikle va ata-anaların, egeç-karındaşların, ol
uğay eseñ – halkların, kıralların okuna «unutup» koyadıla. Ala kuru keslerin tutadıla eslerinde. Bir köreyik, Ara Komitetni sekretarı curnalist
nögerlerin unutmay tura ese. Meni kağıtım, allay
bir biyikge örleyalmay, bir ullu dördeni bolğan gitçe
partiya kullukçunu koluna tüşüp, ol a anı beri
iyip, biznikilege: «Karağız da, tüzetigiz!» – dep
koysa va? Ol zamanda, bayam, maña ne kalavur, neda
üylege cılıv bergen cerde operator bolurğa tüşerik
bolur. Aña va ne az da arsarlı bolma!
Ho, korkma sen, Misirov, andan hatadan kalayık – operator degeniñ da bek tap işdi. Bek başı
ua – artda kesi kesibizge tırman etmezça bolayık:
terslikni colun keser üçün, kolubuzdan kelgenni
eteyik, ol borçubuznu tolturayık – kalğanı va bizni işibiz tüyüldü. Kalğanı va – «alanı» işle-
ridi, süygenlerin etsinle. Tohta, tohta: süygenlerin
uğay – etalğanların! Ol eki söznü arasında, coldaş
Misirov, başhalık bek ulludu – biz da, tavlula aytıvçulay, huna teşikden çıkmağan uşaybız da, alay
terk cığılıp kalmabız, üyüñe!
36
Biyağı köp künleni, ıyıklanı, tıñısız bolup,
kabinetni kesime tutmak etip, işlev, saklav –
«şuöhlarım» ne türlü amanlıkdan, hıylalıkdan
da ne hazna artha tursunla – sak bolğanlay turuv kerek edi.
Dekabr ayda XXXVI Kabartı-Malkar oblast
partiya konferentsiya boldu. Respublikada han-biy bolup
tohtağan «aklağa» zat ol da etalmadı. «Aklanı»
kılıksız işleri çerkesleni, oruslulanı, tavlulanı da aslamını seyirlerine çüyre kele edi: «akladan» kalğan çerkesle da, tavlula, oruslula da ullu,
işni bardırğan kulluklağa salınmay edile, salınsala da, boş alay, atı-sanı bolsun dep salına edile
ansı, tıñılı işlerge, keslerini kulluklarında
borçların toltururğa alağa artallıda oñ berilmey
edi. Ala «aklanı» neda oğarıda işlegenlerini buyrukların toltura edile, neda keslerini kollarında
işlegenlerini aythanlarından çığalmay edile.
256
Ol coruknu buzarğa «başha» kullukçula kesleri
da alay ullu tartınmay edile, nek degende «akla»
ullu kulluklağa salınırık «başha» adamlanı
köp zamannı içinde tıñılı saylay edile – «kolğa
üyrenñenleni», tamatala, «sıylı, sınavlu adamla»,
aythandan çıkmazlıklanı…
Konferentsiya «akla» hatdan oza başlağanların,
bütünda açık etgen edi – KPSS-ni Kabartı-Malkar obkomunda oneki bölüm bar edi da, alanı şo birini okuna tamatasına tavlu salınmağan edi! Ahşı,
«akla», taba barğan çaba barır degenley, alanı kılıksızlıkların kişi tıymağanını hatasından,
kuturğan buğa kibik, etgenlerin-ketgenlerin da
bilmey okuna başlasınla – alay okuna bolsun, da
konferentsiyağa partiyanı Ara Komitetinden kelgenle
ua kayda edile, konferentsiya tap, tüz, partiyanı coruklarına köre bardıramıdı işin dep karamay?
Ala beri ınnalarına konakğa kelmegen uşay edile da, işlerge, igi, es burup işlerge kelgen edile da.
Kalay añılamaydıla anı – ala konferentsiyada, obkomnu kurav plenumunda boldula esele, biz, kommunistle, KPSS-ni Ara Komiteti bizni obkomnu işine
es burup, karap turğandı, anı işine ırazıdı dep,
alay añılarığıbıznı? Ol zatnı üsünden igi sağış etgen a – partiyanı Ara Komitetini da, kıralnı
pravitelstvosunu da bizge, Kavkaz tavlanı içinde bir
gitçe cerçikge, tıñılı es bururça zamanları cok
köreme demey bolallık tüyüldü. Ne bek tabırak
aytırğa küreşseñ da – iş a kakdı.
Koy, koy, marca – alay bolurğa amalı cokdu!
İş alay ese, sora nege cetebiz da biz? Nege cetib’a,
bayam, boluşuna cete bolurbuz – KPSS-ni Ara Komitetinden kelgen adamla, boş, «aklanı» igi tanışlarıdıla, kesi adamlarıdıla, keldile, bir ıyıknı
konak boldula, şişlikle aşadıla, arakı-çağır
içdile da, ketdile! Alay ese va, sora «aklanı» Ara Komitetde da bardıla kesi adamları, alay ese va – alanı
horlarğa oñ cokdu…
Teyri, coldaş Misirov, işibiz, kerti okuna da,
kak bolur deyme. Sora ne etebiz da? «Da ne eterikse da,
şuöhum, – dedim men kesi kesime. – Ayıv bla kertme
aşay turma, caşı! Andan sora cuk da uğay…»
Ayıv bla kertme aşay turma… Ayıv bla kertme aşay
turma… Ne aytayım – akıllısa, zakiyse sen, halkım.
Da sora sen dağıda: «Tutuşmağan – er bolmaz», «Er
kayğısı – el» – deb’a sora nek aytasa? Sen kesiñ bizni,
257
kesiñi caşlarıñı, cigitlikge, cigerlikge da üyrete
turğanlay, dağıda kulağıbızğa va, bizni arsarlı
ete: «Ayıv bla kertme aşama», «Kimni arbasına minseñ, anı cırın ayt», «Caşar süygen – calınçak»,
«Katı bolma – sındırırla», – dep, nek şıbırdaysa?
Aytçı, akıllı da, esli da halkım? Kaysı sözüñe
karayık biz, ne eteyik – tutuşmağan er bolmaz dep,
tüzlük üçün, arsarsız, tutuşhanmı eteyik, oğese ayıv
bla kertme aşarğa da bazınmay, caşar süygen calınçaklamı bolayık?..
Halk akıllıdı, meni teli soruvlarıma cuvap etmeydi, arkamdan «türtüp», alay et, bılay et demeydi.
Boş: «Er kişi eseñ – kesiñ tabarsa coluñu», – dep
koyadı …
Fevral aynı ortası bola turup, bizni Komitetge
Moskvadan üçevlen keldile – ala SSSR-ni televideniye
em radio canı bla Kıral komitetini kullukçuları edile: biri – politika-camavat berivleni Baş
redaktsiyasını baş redaktorunu zamestiteli, ekinçisi – cer-cerli televideniyanı bla radionu üsünden
Baş upravleniyanı naçalnigini zamestiteli, üçünçüsü va – kadrla canı bla Baş upravleniyanı naçalnigini zamestiteli.
Alğa men teli ala men Ara Komitetge iygen kağıtnı üsü bla kelgen sunñan edim, alay eki-üç kün
ötgenden sora añıladım kesleri işleri bla kelgenlerin. Haparğa köre, ala har nege da es bururğa küreşe
edile – ne cerlede kallay adamla işleydile, ahça
kalay koratıladı dep da, alay aslam zamanların a
berivlege tıñılay ötdüredile dey edile. Dağıda
allay hapar cürüy edi – ala, obkomnu daçasında tohtarğa unamay, şaharnı «Nalçik» degen konak
üyünde turadıla. Temircanov, bizde cürügen adetge
köre, konaklanı sıylarğa çakırğanda, ala, ariv
aytıp, sav bol dep, barırğa da unamağandıla da, endi
ua Temircanov, öpkelep, aladan til tutup aylanadı
dep.
Törtünçü kün ol Moskvadan kelgenle bizni, malkar berivleni Baş redaktsiyasında işlegen curnalistleni, Elmırzanı kabinetine cıydıla da, bu ıyıkda
barlık berivleden birine tıñılayık dedile.
Elmırza, allında proğrammanı açıp:
– Kaysın alsak da, başha tüyüldü, – dep, kesi
ua kan-kazavat etip, berivleni barısın da esine tüşürüp küreşedi – bek igisin izley: – Ma bu berivnü
alsak da, bollukdu, şabat kün barlıkdı: «KPSS-ni
17 Huçinalanı Muhammet
258
XXVI sezdini delegatlarını üslerinden haparla.
«Ahşı colğa, Fatima!» degen radiooçerk. Avtoru –
Mağomet Misirov». Bollukmudu? – dep, konaklağa
soruvlu karadı.
– Bolmay a, nek bolmaydı, – dedile konakla. – Keligiz tıñılayık. Ma bılay eteyik: eki-üç aytımdan sora siz plönkanı tıyasız da, orus tilge köçüresiz,
sora andan arı barabız. Oho da? Oçerkni avtoru kim ese
da, apparat katında bolsa, siz a köçürüp tursağız
tap bolmazmı? – dep, Elmırzağa karadıla.
– Avtor kesi köçürüp barsa okuna, tüz bolur – ol
orus tilni menden osal bilmeydi, – dedi Elmırza.
– Bek ahşı, – dedile konakla. – Sora başlayık.
Aytılğanıça, men, eki-üç aytımdan sora plönkanı tıyıp, orusçağa köçürüp bere edim. Berivde
söleşgen birinçi adamnı – sezdni delegatı, «Sevkavelektropribor» zavodnu işçisi Fatimanı aythanına
da tıñıladık. Ol kız işge Yanikoy elden cürüy
edi, tav tilde bek tap, erkin söleşe edi. Ol produktsiyanı bökemligini, körümdüsünü üsünden da, nögerlerini işden sora zamanın kalay ötdürgenini üsünden
da ayta edi.
«Üyde bir zat etsek, anı tıñılı, tap eterge küreşebiz da, tamatalarıbız da bizni sabiylikden okuna
alay üyretgendile. Mında, zavodda va, nek ese da köple
da, keslerini üylerinde işlegença, köl salıp, igi
işlerge küreşmeydile, – dey edi kız. – Alay caramaydı. Zavod a, kıral a – bizni üyübüz tüyülmüdüle, bu biz işlegen zatla va bizni tüyülmüdüle?
Biznidile. Alay ese va, tıñılı, tap işlerge kerekdi,
ariv, bökem zatla eterge kerekdi, menden ketsin – iyesine cetsin dep barmay. Ansı kalay boladı – bir zatnı
satıp alasa da, anı va körümdüsü aman, kesi da karıvsuz. Kıyın da, ırıshı da, zıraf, ahçañ da».
İşden sora kinoğa da barıvçuma, nöger kızlarım
bla oltuturğa da süyeme, universitetge kirirge da umut
eteme dep, hapar aythanında va, külgen da etgen edi.
Berivnü ahırına deri tıñılap, konakla aña
ırazı bolğanların aytdıla.
– Ma alay, kim ese birevlen cazğannı okumay, kesi
söleşgeni – ol bek igidi, – dedi konakladan biri. –
Bütünda va produktsiyanı igiligini-amanlığını
üsünden kayğırıp söleşgeni, kesi da kullukçu
uğay, stanok artında süyelgen işçi bola turğanlay.
Kullukçula, naçalnikle aythan – ol bir, işçi adam
aythan a – ol başhadı. Külgeni da, söleşe turup, sa259
ğış ete, bir kesek tıñılağançıkları da – ala
barı da tapdıla, radioğa tıñılağanla bu berivde
caşav kertiligi aldavsuz, közbavsuz körgüztülgenin
eslerikdile. Alay men bir zat sorluk edim, – dep, meni
taba karadı. – Siz anı bla igi kesek zamannı – üç minutdan az tüyüldü – söleşgensiz, berivnü kağıtlarında va sizni uşağığız calanda eki-üç tizginni
aladı. Kağıt bla plönkanı arasında nek bolğandı
allay ullu başhalık? Sizni uşağığız kağıtda
bir betden da artık bolurğa kerek edi.
– Bayam, aşıkğan ete bolur edim, cazıp boşap,
terkirek zarfha urdururğa, – dedim men, boluşun aytıp, bu işge andan sora sıltav tabarğa oñ cok edi
da. – Plönkada tap bolsun har ne da ansı, kağıt bir
carı da barmaydı, ol, boş, kesibizge, buhgalteriyağa
kerekdi ansı.
– Uğay, bu işge alay karağa caramaydı, coldaşla, – dedi konak, – Kağıtla arhivde kaladıla, alağa karap, tuvduklarıbız bizni caşavubuznu,
işibizni üsünden oyum eterikdile. Añılaymısız?
Plönka va ne? Bügün siz anı burduğuz, tambla va ol,
cok boldu da ketdi. Andan zat da kalmaydı. Men neni
üsünden aytama – añıladığız da?
– Añılağanma, – dedim men, tersligine ceñdirgen okuvçu kibik.
Sora barıbız da neni üsünden da söleşdik – işge
ne çırmav boladı, proğrammala kalay caraşdırıladıla, zaman kalay beriledi degença zatlanı üslerinden.
Men, uzakdan keltirip, bir zat sordum:
– Bizde radio üç tilde söleşedi. Proğrammabızğa
karaçığız – orus tilde beriv, sora kabartı tilde,
sora muzıka, andan sora malkar tilde, dağıda cañı-
dan orus tilde, kabartı tilde, orus tilde kontsert, sora
malkar tilde beriv. Kün sayın da ma alay – bolğan
kara katış. Orus tilde berivleni kim da añılaydı,
alağa barıbız da tıñılaybız deyik. Alay ne kabartı, ne malkar tilni respublikanı halkı savlay
añılamaydı da. Bılay bolurğa bollukdu: Prohladna
canında bir kazak elde adam, işin boşap, üyüne
keledi. Radionu saladı – malkar tilde söleşe turadıla. Tilni añılamasa ne eterikdi adam? Radionu
tıyadı da koyadı. Radio va eki-üç minutdan, malkarça söleşgenin boşap, orusça söleşip başlarık edi,
kesi da ol elni adamlarını üslerinden hapar aytıp.
Alay ol adam a, radionu tıyıp koyayğanı sebepli,
17*
260
kesi elini üsünden haparnı eşitalmay kalğandı.
Ekinçi kün a nögerleri: «Semön, tünene sen a kesibizni
üsübüzden radio aythanña tıñılağanmı ediñ?» –
desele, ne aytsın Semön, üyünde proğramması bolmasa.
Üyleni aslamında va proğramma bolmaydı. Ne bizni,
radioda işlegenleni, üsübüzden, ne malkarlılanı
üslerinden – alanı hatalarından tıyğan edi da ol
radionu! – ariv aytırık tüyüldü. «Kalay añılay
bolmazla ol sılhırla bizni üsübüzden! – orus tilde
berivle barısı da birden, malkar tilden berivle da
alay barsala, tap bolğanın?» – dep, anı soruvna ne
cuvap eterge bollukdu? Men köp kere da, türlü-türlü cerlede da aytıp küreşgenme – berivleni bu kara
katışlıkları halknı radioğa tap tıñılarına
çırmav boladı, orus tilde, kabartı tilde, malkar
tilde berivle ma bu zamanda, bu zamanda boladıla dep,
bayam eterça, işibizni alay kurayık dep.
– Bek tüz okuna aytasız. Sora kimdi da işigizni
alay kurarğa unamağan. Onovçularığız a bu işge
ne deydile?
– Onovçularıbız a meni milletçige sanaydıla, sen
kesi milletiñi ençi çüyeltirge süyese, halklanı aralarında şuöhluknu buzarğa küreşese deydile. Men
aythanda bir hata cokdu, radioğa tıñılağan halkğa tap bollukdu ansı – ol berivleni ne tilde, kaçan
barlıkların billikdi dep küreşeme – bolmaydı!
Halklanı şuöhlukların buzarğa koyarık tüyülbüz dep tohtaydıla. Bizni radiobuz kesini işin tabırak kurağanlıkğa, soyuz respublikaladan biri da
kölkaldı bolmazın, SSSR-den çığarğa küreşmezligin, bolallık esegiz, bizni tamatalarıbızğa bir
añılatıp körsegiz edi.
Men teli, kızıp, biyağı hatdan atlap, asırı örgemi çüyelip ketgen bolurma – konaklanı tamatarakları, ol közlükleri bolğan, tüzda Zamankulov
kibik, közlüklerini başı bla maña karap tohtadı,
alay caşırağı va, ışarğan da etip:
– Körürbüz añılatıp, – dedi. – Kerti okuna da,
alay tap da, igi da bollukdu. Dağıda sorluk zatığız barmıdı?
Kişi zat sorurğa ullu tartınmadı da, bizni boş
etdile.
– Siz a, Misirov, bir kesekçikge mıçığız, marca, – dedi ol caşırak. Sora, biznikile barı da ketgenden
sora: – Bügünñe köpmüdü işigiz? Tüşden sora biz
sizni bla söleşgen eterik edik – boş bolallıkmısız?
261
– Bolmay a.
– Ahşı. Sora sağat ekide diktorlanı otovlarına
kelirsiz. Anda iñirge deri kişi da bolmay uşaydı
da – biz da başhalağa çırmav bolmabız, başhala da
bizge çırmavluk etmezça.
– Bek ahşı, – dedim da, ketdim.
Ma endi har ne da añılaşına keledi – Ara Komitet meni kağıtımı, bayam, SSSR-ni Teleradiokomitetine cibergendi da, bıla va andan kelgendile. Ho,
söleşeyik ese – söleşeyik.
Tüzda sağat eki bolğanlay, diktorlanı otovlarına kireme. Olturabız, ala bir canında, men alanı
allarında.
– Siz malkar tilde propağanda berivleni tamata
redaktoru Mağomet İsmailoviç Misirovsuz da? – dep
sordu konaklanı caşırağı, alay a kulluğu bla
tamatarağı Yegor İvanoviç, allında turğan men cazğan kığıtnı tübüne karap.
– Alaydı, menme.
– Bu kağıtnı siz cazğansız da?
– Men cazğanma.
– Andan beri bir zat iş türlenñenmidi – Komitetde, ol siz sağınñan işlede?
– Uğay. İgi canına zat da türlenmegendi. Alğınça, bügün da men alay sanayma – Temircanov kılıksız adamdı, ol bir kişini da oyumuna es burmaydı,
kollektivni birikdirgen uğay da, buzğan, çaçhan
etedi – alay ese va, curnalist kollektivge onov eterge
tiyişli adam tüyüldü. Bizde hal alğınça tapsızdı
dep, meni akılım alaydı bügün da.
– Alğa siz obkomğa cazğan edigiz. Siz kesigiz
kalay añılaysız – siz cazğan kağıtda aytılğan
kemçilikleni tüzetir üçün, obkom bir zat da etmey
nek koyğan bolur?
– Anı haparı asırı uzun bollukdu.
– Biz bir carı da aşıkmaybız – kesibiz da beri
bu işni tıñılı añılar üçün kelgenbiz. Alaydı
da – aytığız.
– Ahşı. Har ne da bir işni hatasından bolup keledi – respublikanı onovu bir rayonnu – Ak-Suv rayonnu – adamlarını kollarına tüşgendi da, andan. Biz
alağa «akla» deybiz. «Akla», respublikağa han-biy
bolup, bu cerge, kerti okuna da, ata mülklerineça
karap tohtağandıla. Añılaymısız? Söz üçün,
Bashan, Urvan, Çegem rayonla respublikanı bek ullu
rayonlarıdıla – adam sanın alıp karasak da, mülk
262
canın alıp karasak da. Respublikanı onovçularını arasında va bu rayonladan hazna adam cokdu. Bar
ese da, anı «akla» salğandıla, saylap. Ala aythandan
çıkmazlık adamlanı. Kesin kerti da bir ullu kullukçu sunup, ala aythannı etmey tebiresele va – işden keteredile da koyadıla. Añılaysız da? Alaydı
da, bügünñü onovçulanı köbüsünü, partiya, kıral
nizamğa, coruklağa ullu es burmay, har neni da
süygenlerinley etip barğan kılıksızlıklarını tamırı – cuvukluk, cerleşlik degenden başlanadı. Söz üçün, bu işge karağız – bizde obkomnu beş da sekretarı bardı. Alanı üçüsü – Ak-Suv
rayondandıla: obkomnu birinçi sekretarı, niyet işle
canı bla sekretarı, adamlanı işge kalay tohtağanlarına karağan sekretar. Obkomnu ekinçi sekretarı – «Moskvanı adamıdı», kişi canlı da tüyüldü
dep okuna aytayık, kertisi bla va – ol da «aklağa»
karşçı ne hazna süyelsin. Alaydı da, obkomnu beş
da sekretarından bizni respublikanı adamı bolup,
kesi da Ak-Suvdan bolmay, calanda birdi. Atı-sanı
bolsun ansı degen mağanada, çerkes, orus, malkar ese
da, başha tüyüldü, «tış» adamın ullu kullukğa
sala turup, bek tıñılı saylaydıla – söz aytmazlık,
tınç adamlanı.
Alaydı da, «akla» onovda bolğan kadarda, Temircanovha kişi da zat etallık tüyüldü. Bütünda
ol alay boş «ak» tüyüldü – ol obkomnu alğınñı
sekretarı, alay şöndü da «aklanı» niyet başçıları
bolğanlay kalğan Şihaçevni egeçinden tuvğan
haparı bardı, obkomnu birinçi sekretarı da anı bek
süyedi deydile. Ma alaydı hal. Kıyındı. Boluşalsağız – sav boluğuz, boluşurğa koluğuzdan kelmese
da – kölkaldı eterik tüyülme. Bıllay kıyın, ullu
işleni onovuları Ara Komitetde etilirge keregin men
da añılayma da – andan. Obkomnu birinçi sekretarını
kadarı – ol Generalnıy sekretarnı onovundadı. Kabartı-Malkar degen bir kıyır etekde, ne ese da bir
orğanizatsiyada bir davur kibik bolğandı dep, kim kirlikdi Leonid İliç Brecnevge? Kimge kerekdi ol?
Bu işni hazna türlendiralmazlığımı men kesim
da bek igi añılayma, alay dağıda tözalmayma ansı,
kolumdan kelgenni etmey, koyup koyarğa. Kerti da
kommunist esem da, tüyül esem da, hurcunumda va partbiletni cürüteme. Alay ese va, zat körmegença, bir
zat da añılamağança etip caşarğa vyalğan eteme.
Añılaymısız?
263
Konakla mudah bolup oltura edile. Körüp tura
edim – ala beri kelgenlerine ullu kuvanmay edile,
alay endi, bir kelgenden arı, kesleri da eslemey, «bellerine deri suğulup kalğan bathakdan» çığarğa
kerek edile.
– Allay işleden, anı kesigiz da añılay bolursuz,
Mağomet İsmailoviç, bizge cetgen cokdu, – dep, Yegor
İvanoviç «bathakdan» çığar umut etip küreşdi. – Biz
beri kelgenbiz bir iş bla – siz cazğança, Temircanov
sizni respublikanı Teleradiokomitetini predsedatelini kulluğuna tiyişlimidi, tiyişli tüyülmüdü dep, anı bilirge. Biz mında sav ıyık turduk, ol
işni üsünden endi bizni da bardı oyumubuz. Ol oyumubuznu biz sizni obkomğa da, SSSR-ni Kıral teleradiokomitetini onovçularına da bildirlikbiz. Andan
sora biz etallık cokdu. Añılaysız da alayın?
– Añılamay a – añılayma.
– Alay ese – igidi. Anı bla boşayık. Baş kün biz
sizni letuçkağızda da, televideniyada da bollukbuz,
bayam. Ol kün okuna iñirde keterik bolurbuz. Arı
deri bizge bir zat aytırğa süysegiz – vyalmağız, keligiz. Biz «Nalçik» konak üydebiz. Haydağız – letuçkada coluğurbuz.
– Sav boluğuz! Kim biledi, colukmay kalsak
da – ahşı colğa barığız!
– Sav boluğuz, sav kalığız!
Baş kün SSSR-ni Kıraltereradiosundan kelgenle bizni radiobuznu, televideniyebizni da berivlerin,
tük-tük etip, sögüp söleşdile, tüşden sora, artda
eşitgen edim, eki sağatdan da aslam obkomnu sekretarı Amankulov bla uşak etip, iñirde «Nalçik–
Moskva» poyezd bla ketgen edile.
Ol cazıkla kalay kuvanñan bolur edile,
kıyın, alay zat da türlendirmezlik, bir türlü
hayır da bermezlik haparladan alanı, eki kün da ozğunçu, tınç-ırahat caşav eter cerlerine – Moskvağa cetdirlik poyezdge minip tohtağanlarında.
Artdarak, ay çaklı bir zaman da ozup, zat da türlenmegenden sora, men da tolu añılağan edim – ol Moskvadan kelgenle ne hayt degen cigitle, ne osal adamla
tüyül edile, ala da, aña-mıña uşaş, kişige hata
süymegen, alay keslerine cetgen işni etgen bolmasa,
duniya buzula tura ese da, aña ullu kayğırmağan
bir oğurlu canla bolğanların. Bir zat eterça, ullu
kullukçula tüyül edile ala. Karap körgenlerini,
eslegenlerini üsünden oğarığa bildirivçüle edile
264
da, etgen bolur edile alay. Oğarı ne bildirdile, anda
ne oyum etdile, anı va keslerinden bla bir Allahdan
sora kişi da bilmey edi. Men da uğay.
Caşav da, türlenmey, alğınça bara edi. Miñinçi
kere okuna bolur edi – men dağıda bir kere sordum
kesi kesime: «Da kerekmidi da sora, coldaş Misirov,
ayıv bla kertme aşap küreşgen?» – dep.
37
Men har zamanda da alay sunup turğanma – öhtem
tavlu kişime, alay ese va, ne kıyınlıkğa da kesimi alay terk horlatıp, kollarımı boşlap, koyarık
tüyülme, tüzda kesim süygença bolalmasam okuna da,
cığılıb’ a kallık tüyülme dep.
Alay bügün a, işden üyge kele, Dolinskde Hasaniyağa barğan avtobusla tohtağan cerde suvukdan,
açdan da kata süyelip turğan zamanımda, tolu tüşünñen edim – men alay sunñanlıkğa, alay tüyül edi.
Da ne – kimme men, ne zat etalğanma caşavumda? Sağatdan artık okuna bolur, cavun ese, kar ese da,
kökden bir suv zat tögüle, cel da ura, ötgen maşinala
da üsüme, betime da kir suv çaçdıra, men bılayda
süyelgenli. Katım bla, şuv dep, «moskviçle», «cigulile», «volğala» ötedile. Ma aladıla, ol maşinala
bla aylanñanla, kerti da tavlu kişile, tavça sağış
etgenle, tavça caşağanla. Alanı içlerinde biyik
bilimleri bolğanla hazna cokdula – aslamı tehnikumlanı, işçi ustalıklağa üyretgen okuv üyleni,
buhgalter neda azık eterge üyretgen kurslanı boşap,
«tük tüşürürge» bolluk, tabırak cerlede işlegen adamladıla. Ala prorabladıla, televizorlanı,
holodilnikleni cañırtadıla; tükenlede, skladlada, arakı-çağır cürügen cerlede işleydile;
militsionerledile, şoförladıla… Alanı birini da
iş hakı men alğandan ullu tüyüldü – alay a men,
suvukdan kata, bılayda süyelip turama, üyüm da
alay hoça tüyül, bıla va kesi maşinaları bla uçup
aylanadıla, üyleri da – carağan, üylerini içleri
da – tüken, har neleri bar, ne kereklerin da tabıp, oh
dep caşaydıla. Bek kerek bolup kalsa, ullu sağış
ete da turmay, on miñ som deseñ da, cıyırma miñ
som deseñ da, tabıp koyarıkdıla. Kim ne da aytsın,
Misirov da, kış suvuğunda çorbat çıpçık kibik,
dördençigin köpdürüp, süyelip tursun, halknı es265
liligini, macarıvluğunu da özegi bolğan a ma ol
kişiledile – kıral, zaman, kadar degen emegenle
oñların alıp turğanlay da, amal tabıp, caşay da,
işley da bilgenle. Allay, hayt degen tavlu kişile
bolğan kadarda, Allah aytsa, az-azdan halk da ayağı
üsüne tura barır. Misirov kibik, kölleri kökde kesleri va külde bolğanla, kollarından hazna zat kelmey,
boş dop-dop etip aylanñanla va tursunla alay – suvukdan kata, avtobus saklay, üyürü da bir tatıvlu
aş körmey, kesi da üsüne, adamıça, bir tap bıstır
kiymey. Dağıda: «Men universitetni boşağanma! Men
curnalistme!» – degen kıçırığın a tıymay.
İtle siysinle sen amannı ol kişige da kerek bolmağan işiñe, bilimiñe da! Başıñda mıshalla-zarra
teñli bir akıl kiri bolmağan eşek – kartlığıñda okuna añılayalmay kaldıñ da boş zatnı – adam
miñ kere uğay, kuruda bir kere caşaydı bu duniyada,
alay ese va, suvukdan, açdan da kata, şaynı – şayğa,
somnu – somğa calğap, işge, bayramğa da beş-altı
cılnı içinde bir kostüm kiyip cürügen – ol aperimlik uğay, bedişlikdi! Kimge kerekdi seni fakıra
öhtemligiñ – kesiñe, sabiyleriñe, anaña, üydeginge? YA Ullu Allah, neçik teli edim men, satıv-alıv
tehnikumnu neda buhgalter kurslanı boşap, tükençi,
neda sklad tamatası bolup, har ne keregimi da tabıp,
oh dep caşar orununa, kara kün başıma kelip, universitetni boşap, endi va blaknot bla kalamdan sora
zatım bolmay! Teli, başsız eşek! Bılaylay, akıldan
şaşhan fakıralay, ölüpmü keterik bolurma? Töppe turğanımdan sora, adetinde basdırırğa okuna
üynü kolayı bolmasa, ne aytırla artda sabiylerim
maña? Ol akıl başıma kelgenley okuna, içimi bir
türlü korkuv aldı – kerti okuna da, ma bügün meni
maşina urup öltürse, ne eterikdile artımda kalğanla? Allah saklasın ansı, kıyınlı künñe kerek
bolur dep, bir canına salınñan kara somum okuna
cokdu da! Bizni adetleribizni va bilmeymisiz – ölgen
adamlanı asırarğa da, tüzda toyğa çaklı bir koranç eterge kerek bolup kaladı. «Toba, toba! Şöndü
ölgenden Allah saklasın!» – dep, men col kıyırından artharak turdum – birda bilmezse, az tüyüldüle
teli da, esirgen da şoförla. Dağıda «korkğanıña
colukğun!» degença bolup kalmayım.
Hasaniyağa avtobusnu saklağanla köpden-köp bola
barabız – şahardan, işlerin boşap, üylerine cıyılırğa küreşgenle koşula-koşula keledile, bılaydan elge barırğa va oñ cok – avtobusla körünmeydile.
Açıvların kimden alırğa bilmey, adamla kullukçulanı ataların, anaların da «mahtaydıla» – avtobus
mülknü tamatasından başlap, OON-ña deri okuna.
Bir zat aytıb’a bir kör alağa – tüzda teligeça karap:
«Men kesime cetgen işni tıñılı etip keleme – ala va
nek etmeydile keslerine cetgen işni? Karınlarımı
avruydu kararğa ne bola turadı dep?» Alanı ol soruvlarına cuvap etib’a bir kör, etallık eseñ. Etallık
tüyülse. Anı sebepli va men da, başhalaça, tıñılavnu
bashanlay turama, tütün içip, anı bla cılınırğa
küreşeme.
– Bu curnalistle da kişige kerek bolmağan ötürükleni cazarğa bek ustadıla, ma bıllay osal işleni
üsünden, halknı kıynalğanını üsünden a cazarğa bazınmaydıla! – dedi men turğan kavumğa
koşula kelgen bir caş, kesi da tartarak edi da, meni
kağıp söleşgenin tersligin ışarğan kibik etip
culurğa küreşe. Alay igi tanımasam da, men da tanıy edim anı – ol cük taşıvçu maşanada işleydi,
rastvor, üzmez, kirpiç sata aylanıvçudu.
– Seni va bizni ötürükleribizge tıñılağandan
sora, işiñ cokmudu da? – dep, söznü oyunña bururğa
küreşdim men da. Alay caş men sunñandan ese «cigitirek» köre edim.
– Kesigizni kullukçula sunup, dördençiklerigizni köpdürüp aylanasız, halkğa va sizden ne mağana – korkaklasız! Okuvlula, bilimlile!
– Seni va menmi tıyğanma okuvdan? Sen da okuğan eter ediñ, sen da bolur ediñ okuvlu.
– Başıma ura bolurma seni okuvluğuñu! Sen,
ne köp ala eseñ da, 120–150 som ala bolursa, meni iş
hakım 300–350 somdu. Sen çay bla ötmek aşay eseñ,
meni va üyümde et da, ayran da bardı.
– Sora cokdu hatañ. Et aşa da, ayran iç da tur – nege
ırazı tüyülse?
– Sen, fakıralık cıyarğa cetip turğanlay
da, kesiñi kullukçu sunup aylanñanıña ırazı
tüyülme! Kullukçula, bilirge süye eseñ, – başhaladıla, siz a – alanı şapaları! Duniya bla bir bolğandıla da bu kullukçula bla okuvlula – keslerinden a
bir türlü fayda bolmay. Nek cokdu Hasaniyağa avtobus – aytçı bir beri, sen kullukçu eseñ?
– Men kullukçu tüyülme, curnalistme – unuthanmı etgense?
– Curnalist! Etden, sütden plannı tolturğanbız!
267
Kaydadı da ol et da, ol süt da? Ol ötürükle bla küreşgenden ese, bu kururuk avtobusnu üsünden cazsañ a.
– Ahşı, Hakim, uğay demeyme, sen – baysa, men – fakırama. Tütün içerge süyemise? – dep, men aña «Kosmos» sigaret berirge hazırlandım.
– A, kullukçu sigaretle – ber! – dep, ol, küreşe
ketip, bir sigaretni aldı da, men sirnek urdum, kabındırdı. – Sen a, karındaşım, maña kölkaldı
etme – men boş – işçi adamma. Alay siz a… kalay ese
da… Añılaysa da? – dep, tişlerin bir erişi kıcırıklatdı.
Keldi bir zamanda avtobus da, dağıda sav sağatnı
bılayda süyelirge kişi da süymey edi da, halk anı
eşiklerine basındı. Kuturğan suv bir coñurçhaçıknı alıp ketgença, halk da meni, arı-beri türte, ayaklarımı maltay, birgesine elte barıp, avtobus
içine sukğan edi. Şoför, bıllay hayıvanlanı kim
körgendi dep, açıvlanıp, cerinden tüşüp, barıp,
avtobus içine sıyınalmay, tağılıp turğanlanı tüşürüp, kalğanların arı türtüp, eşikleni etdi
da, tebiredik…
Ma ol kün, avtobusnu saklay, Dolinskde süyelip
turğan zamanımda ant etgen edim men kesi kesime, dağıda bir kere Uralğa barmay kalmam dep. Ne da bolsun, ol meni işim tüyüldü, alay men a, üyür tamatası
esem, üyürnü aş bla, suv bla, kiyim bla calçıtırğa
borçluma. Ol adamlağa işlemegiz, tap caşarğa küreşmegiz degen ne zakon ese da – ol zakonnu üsüne da,
ol zakonnu çığarğanlanı üslerine da itim siysin!
Tüzün aythanda va – barmıdı da allay zakon? Allay
zakon bolmay, hıylaçı «akla» va bardı dep, keslerine
tap tüşürür üçün, öhçege hapar cayıp küreşe esele va? Da ne, bizni kıralda toppa-toludula da allay
onovçula – halknı kıynamasala, aşları içlerine
caraşmağanla. Nek erkin bolmay kaldıla egeçim
da, gım-ğım kart tüyül, Ammaka da, Kişiv da, cete
kelgen kız kibik da, cün satıp alıp, iyirirge, eşerge,
eşgen zatların a satarğa? Ol ne hılikkya zakondu – adamlağa işlemegiz degen?
Cer başında ne zamanda, kayda bolğandı allay
teli zakon?..
Mart aynı ortasında solurğa çıkdım da, üydegileni barını da kuru kesiñ a kayrı barlıksa dep,
iyerge süymegenlerine da karamay, col köllü boldum.
Bu art cıllada Nalçikni temir col vokzalında mi268
litsalanı eşilgen zatla alıp barğan adamlanı tutup,
aladan ahça cıyğandan ullu işleri cok edi da, ala
ol işge alay usta bolğandıla alay da – bılaytın tutulmay ıçhınırma dep, ne bir bek ötgür akıllı, ne
bir teli umut eterik edi ansı, tüz akıllı adamnı
başına ol zat kelgen da eterik tüyül edi. Haparğa
köre, 100–150 som berseñ, kutulurğa bollukdu.
Alay andan ne fayda – men ol ahçanı bek ırazı bolup
okuna berlik edim, bere bilmey edim ansı!
– Kara bu telige?! – dep açıvlana edi Dalhat men
alay aythannı eşitgende. – Alğadan okuna pasportuñu içine sal da koy kızıl ontümenlikni, ol saña
dokumentleriñi ber dese, sen a uzat da koy – boldu,
andan sora sen eterik cokdu, teli!
– Men alay etallık tüyülme! Kalay añılamaysa – etallık tüyülme! – dep kıçıra edim men a.
– Sora, kuyruğuñu kıs da, üyüñde tur!
– Turmayma! Men sabiylerimi aşların-suvların
tapdırırğa kerekme! Añılaymısa anı?
– Ahşı. Alay, ayıp etme, seni Uralğa eltip atarça, meni vertolötum cokdu! – dedi Dalhat.
– Maşinañ bardı, Narsanağa, Beştavğa elt.
– Avuzuñu açıp tur – anda va seni saklap turadıla deydile. Bilirge süye eseñ, andağı militsala biznikileden ese katırakdıla. Karaçaylıla bizden
azmı eşgen sunasa? Alay ese va, korkma sen, andağı
militsala da bek igi üyrenñen bolurla «tük tüşürürge».
– Eşitemise, Prohladnıy a? Anda tögerek kazak
elle, kimni esine kellikdi anda bizni ızıbızdan tüşerge?
Dalhat bir avuk zamannı maña karap turdu da,
sora, sekirip, örge turup:
– Kara! Biz telile bek alğa nek tüşürgen bolmaz
edik anı esibizge?
Üç künden, bir çemodanña bla bir kol artmakğa
cüz börk bla eki cıyırma cavluk salıp, üyden
çıkdım da, Prohladnada bir türlü kayğısız Bakudan Moskvağa barğan poyezdge minip ketdim.
Şabat erttenlikde okuna Krasnoyarskge cetgen
edim. Çemodanımı, artmağımı da saklağan cerge
berip, şaharğa atlandım. Künnü suvuk bolmağanına – beş-altı gradusdan suvuk tüyül edi – seyir
da etip, vokzal allı parkçıknı ötgenley, avtobusla,
trolleybusla tohtavçu cerge çığıp kaldım. Süyelip,
ne eterge bilmey, tögerekge-başha karay turğanlay,
269
közlerim bir eski avtobusnu mañılayına, seyir etip,
tirelip tohtadıla. Ne etesiz bıllay bir dep, es burup karasam, añıladım: astobusnu «mañılayında»
«Vokzal–Çerömuşki» dep cazılıp edi da, ol cazıv a
Krasnoyarskni Moskvağa: «Men da senden osal tüyülme tüyül – menden da bardıla Çerömuşkala!» – degenligi edi da, ma ol edi seyirlik. Teyri, Krasnoyarskni
Çerömuşkaların da körmey kalmam dep, men avtobusha
mindim. Barabız, bir kesekden ullu bırğılarından
tılpıvları çığa turğan zavodnu katı bla ötebiz da,
sora har şahardaça, üyle körüne tebiredile – adamla
caşağan üyle, kızıl miyala, bağır kañala üslerinde cazıvları bla orğanizatsiyalanı, uçrecdeniyalanı mekyamları. İgi kesek barğandan sora, sol
canında, coldan arlakda, ullu üy köründü, allında
mermer taş bla tışlanñan çigincileri, atlavuçları
bla da. Üyünü tiyresi erkin edi, taza edi. Kraykom ese
da, şaharkom ese da – alay bolur. Oğese kultura üymü
bolur? Alda va demeñili çerek körünedi. Krasnoyarsk
kaysı çerekni cağasında edi? Yeniseyni bolurğa
kerekdi. Tüzü va Yene saynı, Ana çerekni cağasında. Kesi caşağan kadarıñda, sen da nença türlü
halknı körgen bolursa, sıylı Ana çeregi, nença miñ
adamnı kuvançın etgense da, nençasını cilyamukların alıp ketgense Buz teñizge? Allahçü, ayıp etme
bügün sen maña, saña ol sıylı atnı atağan batırlanı kayda ese da Kavkaz tavlarını içinde, acaşıp
kalğan uçhunlarından birine, kalıv-baladan beri
da ata-babalarıbıznı sıylı cerlerinde, seni arivluğuña kararğa dep uğay, boş, kesini bir uvak
işçiklerin eterge kelgen bir harip savdügerçi kişiçik bolup kelgenime, tambla va, işim oñarılsa, ol macaralğan somçuklarımı da hurcunlarıma suğup,
aşığıp, terk okuna artha ketip kalsam da. Sen bu
col meni körmegença, eslemegença et da koy, tırman da
etme, ayıp da etme, artda va, Teyrini küçü ulludu – kim
biledi, men dağıda kelirge bolurma saña – bu col a,
başha türlü adam bolup, vyalmay, seni körgenime kuuana, sora ol zamanda, sen tıñılarğa süyseñ, hapar
da aytırma bizni üsübüzden. Ne arı-beri desek da,
caşav bizni bir birden ayırdı ese da, biz dağıda ana
bla bala bolğanlay kalabız da – sen – bizni Sıylı
Anabız, biz a – türk halkla – seni balalarıñ… Yene
say çerekni üsü bla ötüp barğanıbızda va, kölüm bir
türlü okuna boldu – kuvanırığım, cilyarığım
da birden kelgença. Meni körüp koyadı da, ayıp etedi
270
dep korkğança, kesim a, buz basıp, üsün kar alıp
turğan Ana çerekni kar özenñe uşaş, demeñili
sanına-çarhına caşırtın karayma, tansıklap…
Tüzda köpürden ötgenibizley, oñ canında bir bazar kibikçik eslenñenley okuna, ol savdüger kişiçik, şöndüge deri ırbınña kısılıp, Yene say bla
uşağıma, kınk etmey, tıñılap turğan emegen kibik, bir karıvlu bolup kaldı da, çuvunumdan tutup,
meni, tebirey turğan avtobusdan süyrep çığarıp,
tışına atdı. Üç-tört uzun kaña stol boş edile dep
koysañ da, bollukdu – beş-altı kart katın bar
edile da, alanı sathan zatları – miyala bankala bla tuzlanñan pomidorla, hobusta, alma kibikçikle, dağıda
kaynatılğan nanık degença, allay uvak-tüyekle,
birge cıysañ bir stolnu cartısın okuna allık
tüyül edile. Alay meni ol savdügerçi şuöhum avtobus
içinde okuna eslegen köre edim dağıda bir kart katınnı allında eşilgen börkçügü bolğanın. Meni da
andan tartıp çığarğan köre edim avtobusdan. Bılay
karağanda, – orta boyludan biraz biyigirek okuna,
carağan paltosu, börkü, kızğıl cılı şarfı –
ol kullukçu adamğa okuna uşay edi da, katınla
katları bla nek ese da, aşıkmay, arı-beri barğan
kibik etdi. Ol kart katınçıkla va karaydıla,
seyir da, umut da etip – bir zat a allık bolur, katıbızğa keldi ese dep. Aylana ketip, boş alay sorama
ansı, men a munu başımamı urlukma degença:
– Neden satasa, anabız? – dep sordum ol börk sathan
katınçıkdan.
– Cıyırma bla segiz deyme, caşım, – dedi katınçık. – Al, üy biyçeñ bek kuvanırıkdı, – dep,
allında börknü alıp, kağıp, tüklerin çığarırğa küreşdi.
«Kişivnü va ullu kuvandırırsa, aña Krasnoyarskden cıyırma bla segiz somğa kesi on somğa da satalmağan börklerinden bek osalın alıp kelseñ a!» – dep
küldüm men içimden.
Ol kart katınçık kesi da aşarıkla sathanladan bir canlırakda edi – başha stolda, alay bla,
bayam, sanitar coruklanı saklayma da dep aytırça,
birevlen kelip iş kalsa da.
Bılayda ol savdüger kişiçik, meni şuöhum, kullukçuğa uşağanın da unutup, saña da, maña da bu
teli kıral caşav bermeydi, biz bir birge boluşurğa
kerekbiz degen avaz bla, ol kart katınña:
– Mende ma bıllay satıllık zatla bardıla. Allık
271
adam tabarğa boluşsağız edi, kıyınığıznı unutmaz edim. Men kesim kelgenme, birgeme tişirıv kelmegendi da, satıv eterge oñum cokdu. Soluğan zamanım
a boşala baradı – üyge kaytarıp barırğa va süymey
edim. Kesigiz allık esegiz da, allık adam tabarğa
bolluk esegiz da – tileyme, boluşuğuz maña! – dep
tohtadı.
Kalay terk iynanıp kaladıla bizni kartlarıbız kimge da, nege da!
– Ho birda, caşım, – kayda maña allay bir ahça? – dedi. – Bıla da meni börklerim tüyüldüle, bir
tanış adamım beredi da, alay satama. Men aña cıyırma bla beş som bereme, artıkçığı va – kesime.
– Ol sizni tanışığız a almazmı edi, uzakdamı
caşaydı?
– Ov künüm, men bir zat da bilmeyme! – dep tohtadı
kart katınçık. Anı köz allına, bayam, bıllay iş
körünñen edi – ol tanış adamı kuvanıp alır zatları bolğan adamnı elteme dep, meni alıp baradı da,
men a börkle orununa OBHSS-ni adamını kitapçığın
körgüzteme! – Uğay, uğay, caşım! Men ertteden beri
da körmegenme anı, kayda caşağanın da bilmeyme.
Bu börkleni va endi kesimi kelinim eşedi, üyrenñendi da, işden kelgenden sora. Sathan a men eteme.
Savdügerçi şuöhumu cilyarığı okuna keldi – ol
şöndü bu kart katınçıknı OBHSS-den, militsadan bolmağanına, boş, işni ebine alıka da tıñılı tüşünalmay, palahlağa kala aylanñan savdügerçi kişiçik bolğanına iynandıralmasa, işi kak
bolup kallığın biledi da. Ekinçi col bıllay oñ
kaçan bolur – bar da sor. Anı esge alıp, ol tülkü
şuöhum kart katınçıknı oñun alıp tohtadı –
calınıp, tilep, bir kesini pasportun körgüzte, bir
hurcunlarından sabiylerini tuvğanlarını şağat kağıtların çığara: kara, iynanmay eseñ,
men uzakdan kelgenme, militsiya tüyülme, boş, bir
fakır canma dep.
Bayam, naças, etaldı alay – ol kart katınçık
aña erirça.
– Közlüklerim bolmay, men zat da köralmayma, caşım, – dedi ahırında ol katınçık. – Men bir kesek satıv ete turayım, sen a iñir alağa kel, sağat
törtlege.
– Siz künnü uzunu süyelsegiz da, eki tümenden köp
fayda tüşürallık tüyülsüz. Alığız, men bereyim
ol eki tümenni. Artda va beş börk da berirme, kesigiz
272
saylap. Maña terkirek boluşurğa küreşsegiz. Men
bir bek aşığama artha.
– Kalay eteyim men, anı allığın-kallığın
da bilmey? Boluşalsam, artda eterse nohtabavun da,
şöndü va ahçañı hurcunuña sal da koy – ne aytırla
adamla, körsele?
Ol savdügerçi kişiçik, kınk etmey, ol kart
katınçık aythanña boy salıp, ahçasın hurcununa
sukdu, alay «cilyağanın» a tıymay edi.
– Ahşı, siz aythan bolsun. Alay, tileyme, şöndü
okuna barığız da, biligiz.
– Üyünde va bolurmu da, kesi da alay cuvukda
tüyüldü, – dep, katınçık da, amalsız bolup, boy
sala başladı.
– Men taksi tutayım, ahşımı? – dep, ol kişiçik,
günyahsız, mölek közlerin araltıp, calındı.
Kart katınçık andan arı tözalmadı, börklerin
bir artmakğa cıydı da, bu palah da başıma kaydan
çıkdı ese da dey, tüzda Nalçikdeça, betondan etilgen
beş katlı üyle taba örlep tebiredi, sora ızından
sebelep barğan savdügerçige ırazı bolmay karadı
da:
– Saña arı barırğa kerek tüyüldü, bılayda
tur, – dedi.
Ol kişiçik ne eterik edi, kaldı alayda, kart ka-
tınçık barğan canında, ullu töşlev betde, suvukdan korkğança, bir birlerine kısılıp süyelgen
beton üylege bla kıñır tığırıkçık bla örlep
barğan kart katınçıknı ızından karay.
Nellay bir zaman ötgen bolur, kim bilsin, meni şuöhum da bir toğuz-on kere va barğandı ol tığırık
bla arı-beri, aşıkmay atlay, köz allında va birde
işi kalay tap bolğanını, birde va, bir zat da madaralmay, keltirgenlerin da üyge sozup barğanını
suratları körüne. Bitev ol zamannı içinde va anda,
uzakda, Kavkazda ol kar tavlaça, muthuz körüne, sabiylerini, üydegilerini sıfatları tizilip, aña mudah karap turğança körüne edile. «Ket, ket, bir zat da
kerek tüyüldü bizge, bılay uzakğa ketme, terkirek
üyge kayt ansı!» – dey edi alanı karamları… Bir
zamanda örgede, tığırık başında, nögeri bla da ol
kart katınçık köründü da, savdügerçi kişiçikge
can kirdi, men tıymasam, allarına okuna çabarık
edi. Ol kart katınçık birgesine kelgen tişirıvnu
arlakda koydu da, şuöhumu katına kesi kelip:
– Bar, caşım, kesiñ söleşip kör, – dedi.
273
Savdügerçi şuöhum bir kesek es cıyğan kibik
körüne edi, alay a kıyınlıkla tübünden ıçhınñanña va uşamay edi.
– Kün ahşı bolsun! – dedi ol calınñan avaz bla,
ol OBHSS-den uğay, militsadan uğay, kaydan ese da
kelgen, savdüyerçilik işge endi üyrene başlağan bir
carlı bolğanına ol tişirıvnu iynandırırğa küreşe.
– Ahşılık kör! Arı-beri barğan kibik eteyik,
söleşe-söleşe, – dedi da ol tişirıv, şuöhum kesin
anı katına caraşdırdı…
38
Ma endi, kolumda calanda artmağım kalğandan sora, men da, başhalaça, erkin adam bolğanımı
esime tüşürdüm da, ne az da apçımay-abızıramay,
elte barıp, artmağımı saklağan cerge saldım,
sora endi va ne eteyim, teyri, kinoğa barsam okuna
bollukdu, dedim kesi kesime. Alay, bayam, ol savdügerçi şuöhum da ıspassız bolup kalırın süye bolmaz edi – tutup, dav bla meni vokzal içinde ağaçdan
işlenñen keñ da, uzun da divanña olturtdu da: «Bir
madar eterge kerekdi – üyge kaytarıp barlık tüyülse da bu cavluklanı, – dedi. – Bilemise, alanı satalsak – dağıda allay bir ahça tüşerigin?»
Ne aytır kereklisi bardı, ayhayda, cavluklanı
da satarğa kerek edi. Andan sora iynek da alırğa bolluk edi. Alay anı da bir palahı bardı ansı – Hasaniyanı el malını ne kütüv ceri cokdu, ne çallıkla
cetişmeydile. İynekle caz uzunu Nartiya-suvnu bla
Cığır kolnu tiyreçiklerine urulğanlay turadıla, kün sayın da har iynekge bir maşok kırdık
macarırğa tüşedi. Maşinasız, mototsiklsiz a ol
işni tamamlarğa kıyındı. Velosiped bla taşısa
ua, caramazmı? Teyri, kesi sütüñ bolsa va, igidi,
ne deseñ da 50 kapek bir litr sütge – ol bir kesek bağarakdı. Tüken süt a, uçuzurak ese da, tabılğan
da etmeydi, köp kere va açığan da boladı. Tavlu va,
ayransız kalay bolsun? Boşmu aythandıla ayranña
«malkar halknı savutlanñan küçleri» dep.
– Konak üyge barayık, andan a – bazarğa, allık adam tabar esek da? – dedi savdügerçi şuöhum,
börkle bla işde aperimli bolğandan sora, kesin maña
teñ etip.
18 Huçinalanı Muhammet
274
– Uğay, – dedim men aña, alay ullu ıspas ete da turmay. – Krasnoyarskni bir kere tonağanıbız da boladı.
– Ahşı, sora, Novosibirskge bara-bara, Barnavlğa
kaytsak da, boladı, a?
– Barnavl?
– Ne edi da?
– Bir zat da uğay. Barnavl ese – bolsun Barnavl.
Carım sağatdan sora – hayda, sav kal, Krasnoyarsk – Krasnıy Yar – Kızıl Car, sav bol, sav kal
sen da, Yene-say – Ana çeregibiz! Men poyezdge mineme
da, tebireybiz.
Ma-a, men biyağı Novosibirskni duniya seyirlik
vokzalına tüşdüm – şöndü aña, erttegili tanışımaça, alay tübedim – bu col bla men beri üçünçü kere
keleme da. Men bu vokzalğa birinçi kere 1958 cılnı
küz artında kelgen edim. Başkiriyada, Sterlitamak
şaharda asker aviatsiyağa mehanikle hazırlağan uçiliщeni boşap, andan arı kulluk eterge, Yaponnu katında İturup ayrıkamğa ciberilgende. Eki cıldan
sora va, asker kulluğumu boşap, üyge tebiregenimde,
bizni aerodromdan Novosibirskge cük taşığan asker
samolöt İl-2 kele edi da, aña biz da – 6 «dembel» da
«cüklenñen» edik. Ol zamanda Novosibirskni vokzalında men, Moskvağa barlık poyezdni saklay, sav
altı sağat turğan edim. Ol zamannı içinde bu duniya seyirlik ullu vokzalnı kesin da, anı tiyresin
da bek igi bilgen edim. Andan beri nença cıl ötgendi,
cıyırma çaklı bir? Vokzal a turadı alaylay, türlenmey – ullu da, omak da üy.
Barnavlğa poyezd keçe ortası tabalada kete edi.
Caşav-duniya degen zatlanı üslerinden, beri
okuna ızımdan sozulup kelgen Temircanov-naçasnı
üsünden da sağış etgenden, boş turğandan da erigip,
ırmah da bolup, keçe ortasında poyezdge mindim da, Barnavlğa cetginçi okuna, cuklap bardım.
Mında da, tüzda Novosibirskdeça, suvuk edi, alay
kün a tiyip edida, kün tuvuşlada kar erirge okuna
küreşe edi. Novosibirskni demeñili vokzalını katında Barnavlnu vokzalı va boş, bir halcarğa uşay
edi – bizni Nalçikde vokzalıbızdan okuna gitçe.
Men vokzal allı maydanña çıkdım da, arlakğa
barğanlay, bir halcar kibikni üsünde «Barnavlnu
avtovokzalı» degen cazıvlanı kördüm da, seyirge
kaldım – bumudu atı aytılğan Altay kraynı avtovokzalı dep. Bizni Bashanda avtovokzal okuna ulludu
mından, kerti aytama.
275
Vokzaldan uzak bolmay, «Barnavl» degen konak
üynü kördüm. Bu va kerti da alamat üy edi – ullu,
ariv mermer taşları, taza miyalaları cıltıray. Alay
konakbaylığ’a eterge unamadı – bir ullu kray keñeş bara edi da, konak üy «keñeşgenleden» tıkma
tolu edi. Ol tiyrede oramda aylana, bir mudah asker
makam eşiteme. Tögerekde zat eslenmeydi, bu makam
cer tübünden kelmey ese, üyü kurusun bilgen. Teyri,
bilmey koymam bu ne seyir zat ese da dep, sağayıp,
makam tavuş çıkğan canına bara keteme da, keleme – bir duppurnu carımı keterilip, ol kalğan
carımını kabırğalarına va altın cazıvları
bla aksıl mermer taşdan kañala cabışdırılıp,
ortada va ömürlük ot cana. Men şoş barıp, ozğan
uruşda, Ata curtların faşistleden koruvlay, can
bergen cigitleni atların okudum. Kim biledi, bıladan da birleri meni tamata karındaşım bla birge
ol kıyama 41-çi cılnı iyul aynı issi künlerinde
Smolensk tiyresinde okuna sermeşgen bolurla. Kalay seyirdi caşav degeniñ da – bu cigitle catadıla
kesleri kayda ese da uzak cerlede, mında va, tuvğan
cerlerinde, alanı cüreklerini ömürlük otu cana,
sabiylerin, tuvdukların Ata curtnu süyerge, aña
kertiçi bolurğa, aña amanlık eterge kişige da erkinlik bermezge çakırğanlay turadı!..
Alay, uzak da barmay, «Altay» degen atı bla bir
gitçe konak üyçüknü tapdım da, küreşe ketip, arı
suğuldum. Cerime tohtaşhandan sora, alıka ertte
edi da, şaharğa çıkdım. Aylana ketip, şaharnı
ara oramına – Lenin atlı prospektge tüşüp kaldım.
Oram bla künçığış taba bara, bara ketdim da, bayam,
şaharnı etegine kelip kaldım – oram tar da, kir da
bola başladı, alay nek ese da halk a – köpden-köp.
«Teyri, bılayda, karayma da, bazar bardı!» – dedi,
kuvanıp, ol savdügerçi kişiçik. Cöbelep, meni da
ızından sozup, bardı arı, suv boyunu taba enişgerek
tüşe. Kerti okuna da, köp da barmay, bazarğa cetip kalabız. İgi kesek aylandık bazarda, başları
cabılğan suvuk pavilonlağa da kirdik, karadık – eşilgen zat satıp kişini da körmedik. Meni
bu tar da, kir da cerge sozup kelgen şuöhuma kutura,
men alaydan çığa başladım. Bir zamanda şuöhum:
«Arı karaçı!», – dep kıçırdı. Karayma ol aralıp turğan cerge da, «Komissionnıy mağazin» degen
cazıvlanı okuyma. Barabız, kirebiz da… kesibizni,
tavlulanı, duniya seyirlik eşilgen börklerin, ol ala18*
276
mat cavlukların körebiz! Kalay zalimdi da meni
şuöhumu sezimi – tüzda ol partizanlanı kuvup aylanıvçu nemis itleni kibik!
Men tükenni eşilgen zatla sathan kıyırına bardım da, tüzda tok urğan kibik, avuzum açılıp, süyelip
kaldım – ya Ullu da, Sıylı da Allah, calanda bir
insanña nek bere bolursa sen bıllay bir arivluknu,
miñle bla başha cazıklanı va, tüzda bizni çuruk
tikgen fabrikabız kibik, hıştı-mıştı cabışdırıp barğan zamanıñda? – meni allımda, arivluğu
bla sav duniyanı carıta, bir kız süyele edi. Cer başında halklada ne türlü arivluk bar ese da, ala
barı da bu kıznı üsünde edile: köm-kök orus közle,
bir gitçe guppurçuğu bla gitçe rim burunçuk, az-maz
eslenñen aziyalı ızlıkla, tavlu kıznı vyalçaklığı, iñilizli adeplik, afrikalı açıklık,
yaponlulanı karmaşıvları, kalğan halklanı
barını da adamlıkları emda süydümlülükleri.
Tiyre elleden kelgen katınla da, şahar biyçele da
türlü-türlü eşilgen börkleni kiyip köre edile, ala
halıdan uğay, temir çıbıkdan etilgen kibik, birle
ua sozup küreşedile, birle karap boşağan zatların,
hıştı-mıştı atıp kete – kıshası, bazar içinde bir
tüken. Ol a, ol seyirlik ariv kız, mölek kibik, ışara-ışara, adamla atıp ketgen börkleni, kağıp-soğup, cerlerine sala edi, cavluklanı da tap saylay
edi, kişige da hını, tırman etmey. Tögerekge-başha
ol kallay bir carıklık, adamlık, adeplik, adetlik da caya edi ese, carıtıp-cılıtıp, kesi da allay
bir ariv da, süydümlü da bola bara edi. Bayam, Ullu da,
Sıylı da Allah anı katına ençi bir mölekni okuna salğan bolur – bu kız kallay bir ahşılıkla
ete ese da adamlağa, sen a, karap, kesine eki katlap
kaytarıp tur alanı dep, ansı birda türlenmey kalay
carıtıp turadı ol kesi tiyresin oğurluluk bla,
ariv söz bla, ariv kılık bla da.
«Ma kızdı bizge boluşuruk!» – dep kıçırdı,
kuvanıp, savdügerçi şuöhum da, sora, maña sorğan-
orğan da etmey, tap kezivnü marap, ol kızğa söleşdi:
– Kızı, mende cavlukla bardıla, almazmı edigiz?
– Siz alanı tükenñe salırğamı süyesiz?
– Hava.
– Busağat, men tamata tükençini çakırayım, –
dep, ol mölek kız art otovğa kirip ketdi da, olsağat
okuna tüken içi karañı da, mudah da boldu – üy tü277
bünde tışından kelgen kir da köründü, börkle muthuz
betli, cavlukla va sarğıl boldula.
Tört-beş minutdan ol kız kaytdı da, biyağı har
ne da cerine keldi – tüken içi carık da, tap da boldu, börkle da cañırdıla, cavlukla da, kar kibik,
çımmak boldula.
Savdügerçi şuöhumu va artmağı bla birge bir tişirıv arı, tükenni art otovuna, alıp ketdi, men a
bılayda, ol kız katında, cavun cavğanlay, üsüme
arivluk, carıklık, süydümlük da tögüle, süyelgenley kaldım. Azmı, köpmü turğan edim men alay,
cannetge batılıp, bilmeyme, bir zamanda şuöhum tüken içinden çığıp keldi da: «Ma endi süygeniñley
aylan, coldaş Misirov, – işibiz kuralğandı!» – dep,
kıçırıp iydi. Alay men, ol kıznı avazın dağıda
bir kere eşitmey, kalay ketip kalır edim:
– Kızı, ol men koyğan cavlukla köpmü turluk bolurla satılmay? – dep sordum.
– Ol zat menden kallık tüyüldü da, – dedi ol,
ışarıp.
– Anı va birda bilmezse! – dedim men. – Sen alanı,
közge urunurça, tap caysañ…
– Har neni da tap eterge küreşirme, carsımağız.
Üç künden bir kelip körügüz. Sizni cavluklarığız alamatladıla, terk satılırğa kerekdile.
Men keterge süymey edim, cavluklanı sıltavları bla mında keçe, kün tursam da, uğay derik tüyül
edim, alay kayrı koya edi meni şuöhum, çuvunumdan
tutup, tışına sozup ketdi.
Üç künñe turist boldum – men Gorno-Altayskde,
Barnavlda, Aleyskde da boldum, kıshası – Altaynı
kördüm. Bir zat da aytallık tüyülse – har ne da alamat, ariv. Say tavlanı, tüzü va – ullu duppurlanı
canlarında tögereklerin çımmak kayın terekle
alğan erkin talala tamaşalık edile. Ol biçenliklege ıçhınsıla edile bizni tavlula! Bir-birde va ol
kayın terekle kerti da ösgen terekle bolmazla, işlenñen iş etgen bolurla derigiñ keledi, avtobusdan tüşüp, barıp, kol ayazıñ bla kaksañ, miyala tavuş
eterik bolurla dep… Küz artında, bayam, Altay savlay
da, terek çapırakla sarğalıp, altın bet ala bolur
da, anı üçün okuna aytılğan bolur Altın Altay
dep kesine da. Oğese tuvğan ceribiz, sen bizni altın
haznabızsa dep, halk süygendenmi aythan bolur. Altaynı kesinde da, Barnavlda da, süygenimça aylanıp,
köpnü körüp, üç künden sora tükenñe keldim.
278
– Kün ahşı bolsun! – dedim men ol mölekni allına
barıp. – Ne tukumdula bizni işleribiz? – dep koşdu
bizni savdügerçi şuöhubuz da.
– Ahşılık körügüz! İşni barıvu da aman tüyüldü, – dep, ol ekibizge da birden cuvap etdi. – Cartısı çaklı biri satılğandı. Üç-tört künden boşap
koyarğa da bollukbuz. Satılğan cavlukla üçün
ahça alırğa bolluksuz.
– Artda, barısı da satılğandan sora, alırma, satılsala-satılmasala da, üç-tört künden men keterge
kerekme da, ol zamanda alırma, – dedim men, alay bla
okuna, ahçağa es burmay, ol kesi kibik, duniya arivluğu allında süyelip turğanlay, adam ırıshını
üsünden kalay sağış eter degen mağanada.
«Teli!» – dep kıçırdı şuöhum.
– Uğay, andan ese bügün alığız da koyuğuz bolğanın, ol siz alır zamanda, artda, allay bir ahça tabılmay kalırğa da bollukdu, – dedi kız.
Savdügerçi şuöhum meni kassa allına süyrep eltdi da, kassir tişirıv satılğan cavluklanı kağıtların tapdı, alağa köre bizge maşok bla bir – beş
cüz somdan da artık ahça uzatdı. Savdügerçi şuöhum
alanı hurcununa urup, andan arı mıçıy turmay, meni
tışına sozup ketdi.
Ol iñirde okuna men Aeroflotnu üyüne bardım
da, ol a şaharnı ortasında edi, Lenin oramdan uzak
bolmay, törtünçü künñe bilet aldım. Alğa tañ ata
Barnavlnu aeroportuna ceterge kerek bollukdu, andan
bir gitçe samolötçuk bizni, Minvodha barlıklanı,
Novosibirskni aeroportuna tapdırlıkdı, anda va
«Tu»-ğa minebiz da, üyge uçabız. Allah aytsa deyim
ansı, Nasra-hocalay bolurma da.
Bu eki-üç künnü içinde savdügerçi şuöhum, meni
tükenle sayın sozup, canımdan etdi, ahırısı. Ol
almağan kalmadı: Kişivge bla İndirağa Yaponda
etilgen bıstırla, eki ayaknı da suğup, tok bla cılınñan bir seyirlik vyukla – Ammakağa, Aminatha – kumaç, Hızırğa da duniya bla bir bıstırçıkla.
Ol haraket kadarnı konak üyge cıyğandan sora,
maña tırman da etdi – seni hatañdan çemodanıbızdan
kuru kaldık da dep. Bek seyiri va – anı meni hatamdan degenligi edi.
Har ne da tapdı, tambla, Allah aytsa, ketebiz. Barabız tüşden sora biyağı tükenñe. Men ol mölek kızğa
aralıp turğunçu, şuöhum har ne işni da macardı – kassadan bizge ceterik ahçanı hurcununa urdu,
279
beş cüz som bolur edi deyme, satılmay turğan üç
cavluknu da aldı da, meni tışına sozup başladı.
«Kaçdık, Misirov! Har ne da okeydi!» – dey edi ol.
Men a kaç-han uğay eseñ, cerimden da tebalmay turama. Tohta sora – men harip ömürümde da köralmaymı
kallıkma endi bu arivnu?
Tüzmüdü da bu iş – kesini nür carığı bla miñle bla adamlanı köllendirirge, tavkellendirirge,
cüreklerin tazalarğa, umutların uçundururğa bolluk bu duniya seyirlik Arivkanı kayda ese da cer
eteginde, bir tar tükençikde beklep turğan? Ol duniya
kırılğan Mona Liza keseni ol türlü ışarıvu bla
bu Arivkanı katında biyçe allında boş, karavaş
katın kibik okunadı.
Uğay, ol bizge etgen ahşılıknı unutup, ahçanı
hurcunuña urup, kaçıp ketgen ayıp bolluk edi.
Savdügerçi şuöhumu kolundan bir cavluknu sıyırdım da, gazetge çörgep, Arivkanı katına bardım.
– Kızı, – dedim da, sora, ol meni taba atlağan da
etip, soruvlu karap tohtağan vahtısında, başhala
eşitmesinle dep: – Allahçü menden bu savğaçıknı
al, sen maña allay bir igilik etgense, – dep şıbırdadım.
– Uğay, uğay! Alay caramaydı, – dedi ol. – Men satıvçuma da, sathanma, – ol meni işimdi. Ol ariv cavluklanı eşgenñe etigiz, ne savğa eterge süye esegiz da.
– Ho, al, men allay bir tiley esem! Kesiñ kısmasañ da, anaña berirse.
– Uğay, uğay! Kerti aytama – caramaydı! Men komsomolkama sora va!
YA Allah, komsomolnu va endi mında ne işi bolur?..
Men teli tap söleşalğan bolmazma da, ol a men bergen
savğaçıknı ulutha neda iş hak degen zatlağa uşata bolur. Boluş Ullu da, Sıylı da Allah maña ol kız
men aythanña iynanırça – ol cavluknu men boş – anı
kesin, adamlığın süyüp savğa etgenime, oğese seni
küçüñ beri – Altayğa cetmeymi kaladı?
– Sen menden bu savğaçıknı alğanlıkğa, anı
ne tersligi bardı? Men endi beri, bayam, ömürde da kellik bolmam, alaydı da bu – kerti da süyüp etilgen sauğaçıkdı. Al da koy, tileyme!
– Uğay, uğay! Allık tüyülme. Koyuğuz, adamla karap başlağandıla. Dağıda keligiz, keltirigiz – biz bek süyerikbiz!
– Sav bol! Nasıplı bol! – dep, ne eterik edim da,
ketdim.
280
Erttenbla va, tañ belgi bere başlağanlay okuna,
men aeroportnu üyüne kuvldum – andan aerodromğa
avtobus keterge kerekdi. Barnavlnu oramlarında can
da körünmey edi da, ma endi, cer eteginde kuru kesim
karañı oramda kalğanımda, savdügerçi şuöhumu
aythanın etip, ahçanı üyge cibermegenime açıv etdim – şöndü allımı bir sürüv huligan alıp tohtasa,
meni Sibirge cortuvlum alay ullu mahtanırça boşalmazlığı bayam edi. İş alayğa cetmez, üyüñe dep,
meni ışandırğan calanda bılayı Barnavlnu arası
bolğanı, tögerekde duniya seyirlik konak üy, kinoteatr, ullu tüken, kıral, camavat orğanizatsiyalanı
üyleri süyelgenleri edi – bıllay cerleni huliganla
alay bek süymey uşaydıla da. Bir kesek barğandan
sora, aeroportha atlanñanlanı kavumun körüp, batırşaçık bolup, korkak, korkak dep, kesi
kesime ayıp okuna etdim…
Avtobus bizni şahardan igida kesek tışına eltgen
edi, anda biz bir samolötçukğa mindik da, bir sağatdan Novosibirskge cetdik. Köp da barmay, ullu da, ariv
da samolöt – «Tu-134» bizni kökge kötürdü da, biz Sibirni tamaşalığına kuşla biyikliginden süyüp
karay edik. Ol kar özenle, ağaç bashan karaldım
cerle, miyala kibik, cıltırağan kölle, stantsiyala,
şaharla – sora tumanla, tumanla, bir bolğannı caba,
bir a bizge ho, ho, karağız degença, arı-beri kete…
Minvodha cete kelebiz – tübübüzde kıralğa mahtav bla aytılğan stavropol sabanlanı ariv caşil,
kara törtgülleri, kazak elleni bla şaharlanı üylerini kızıl koşun başları, alamat terk cortup
barğan maşinaları bla keñ colla körünedile. Ol,
kerti okuna da, neçik alamat işdi – bügün erttenlikde men Barnavlnu oramlarında aylana edim, korka-korka, ma endi va, iñir da bolğunçu, cılı
kün tuvuşunda, hıçıvuvnlukğa batılıp turğan
Hasaniyanı içi bla üyge bara turama! Ma-a, endi va üyge
okuna kirip barama, anda va, kayda ese da uzakda,
caşavumu sav ömürge çaklı sozulğan bir kesegi
kalğandı, bılayda va, köz allımda, meni körüp,
Ammaka turup keledi, eteginde bolğan bir zatlanı
cerge töge, Kişiv da iç otovnu eşiginde süyelgenley
kalğandı, Mariyam a, tanıyalmay, maña karap turadı. YA Ullu Allah, neçik hıçıvundu üyde bolğan,
boş alay – kesi üyüñde bolğan!..
Sibirge bla Altayğa «cortuvullarımdan» sora
igida kesek zamannı men es cıyalmay tuğan edim –
dayım da kesimi, nasıbım tutup, militsalanı kollarına tüşmey ıçhınñan, alay a alıka boş mahtanıp aylanñan bir amanlıkçı sunup turğanımdan
kutulalmay edim. Ol ay çaklı bir zamannı içinde
«zakonsuz» işle etip aylanñanımı hatası edi. Ho,
kayğırmaz, endi caz da keldi, men da bir kesek es
taphanma, kün sayın da işden kele-kele, cavunlu kün
bolmasa, Hasaniya köpürnü katına, suv boyununa, kaytıp, sağat çaklı bir cuvunsam, ceñil bolup, üyge
alay barsam a – alamat igi boluşadı kereksiz zatlanı
unuturğa.
Ne da bolsun, biz endi şaynı şayğa calğap küreşmeybiz. «Cortuvuldan» keltirgen ahçamı «kıral» tamatağa – Ammakağa bere turup, men, halkğa
da eşitdirip, alay aythan edim: «Halknı aşı tap
bolsun, tatıvlu bolsun ansı, kalğanı boşdu. Nek
degende duniyada adamğa bek kerek zat – savlukdu, savluknu tamırı va – aşdı. Mağanasız zatlağa köp
ahça koratmazğa küreşigiz, alay, ahçanı ayap, aşnı
ua tatıvsuz etmegiz. Kiyimibiz – suvuk bolmayık,
halk ayıp etmezça, bek calanñaç bolmayık ansı,
omak kiyinebiz dep, kazavat eterge az da kerek tüyüldü. Bizge birinçi kerek zatla ma bıladıla – sav-salamat
bolurğa, igi okurğa, erinmey işlerge, kalğanı
ua – barı da boşdu. Añıladığız da?»
«Añıladık», – dedile Hızır bla İndira, teren
küçsünüp, ullula da meni tüzge sanadıla, bir bek ırazı bolmasala da – barısı da bizde ahça endi maşok bla
bir suna edile. Alay men bek usta bile edim da – bek az
edi bizde ahça, caşav a kıyın edi.
Har ne da tap kibik edi. Alay uzak «cortuvulnu»
«avurluğundan» sav bola, men da başhaladan aman adam
tüyülme, tolu erkinlikleri bolğan gracdaninme, ol
uğay eseñ a, curnalist okunama degen sezimim küçlene barğanı kadar, sabiyligimden beri da maña
tınçlık bermey kelgen akıl – tüz adam eseñ, kerti
da gracdanin eseñ, sora aña köre va borçuñ da bardı
degen akıl, biyağı meni, elte barıp, tüzda Temircanovnu gimhotuna tirep tohtay edi. «Karaçı, amanlık
törde aylanadı, ol horlay baradı – sen a kayda aylanasa, gracdanin eseñ da, curnalist eseñ da?» – allay avaz
eşitile edi örgeden. Ayhayda, men, cuvap ete: «Sen a
282
kuruda maña ilinip nek turasa da? Az tutuşmağanma
da men – başhala da bir küreşgenlikge ne bollukdu?
Men a artık temir terekmi bolğanma?» – dep kıçırırğa bolluk edim. Alay men bile edim, bek usta bile
edim da: allay cuvap eterge calanda korkak erkin
bolğanın, allay sözleni aytırğa ne kerti da gracdaninñe, ne hayt degen curnalistge uşamağanın.
Ayhayda, men alay kıçırsam-cilyasam, kim ese da
ol örgedegi bilir edi meni kim bolğanımı da, koyar
edi andan sora zat aytmay, uzak cortuvulnu allında
asker başçıla korkaklanı bla karıvsuzlanı,
birgelerine almay, curtda koyayğanları kibik. Alay
men, Misirov Muhammed, başha cerde ösgen ese da, alay
artda va Tuvğan cerin sarnathanları üçün, moñolladan dertin alğan Biybars batırnı tuvduğu esem
okuna, kim biledi, kalay bolayım ne korkak, ne
karıvsuz? Bütünda va bizni kıralda – bizde amanlık zakonsuzluk işge sanalırğa kerek uşaydı da.
Uğay, caramaz maña ne korkak, ne karıvsuz bolurğa – tukumubuzğa bediş etdirirge. Bütünda va
ol naças, bizni respublikanı üsünden ne telefilm
etilse da, kesin da stsenarist, ne konsultant, ne soavtor
etip, arı sukmay koymaydı. Mından alğarakda
ua ol uluthalağa cıyğan ahçasına Kılıçbiy-kabakda işlegen eki katlı üyünde, ol bizni «Volğa» maşinabıznı buzğan caşını toyun etgende, sav
ıyıknı içinde televideniyanı operatorları anda
işlep turğandıla. Temircanov-biyni caşını toyu
ömürlege suratlanıp kalsın dep! Sora kalay caşasın adam bir zat «ne körmey, ne eşitmey?» Körmeyme,
eşitmeyme dey eseñ a, sora sen korkak eşekse, alay
tüyülmüdü da? Korkak eşeg’a kıralnı adamına,
curnalistge sanalırğa bollukmudu da? Andan ese
elt da, pasportuñu ber da koy: «Men SSSR-ni adamı
tüyülme, men eşekme, eşekge va bıllay pasport nege
kerekdi?» – de da. Sen dağıda kommunist eseñ a, sora
şahar komitetge bar da, partbiletiñi ber da: «Men
korkak eşekme, korkak eşekni va partiyada işi
cokdu», – de. Da ne – alay tüz tüyülmüdü da? Alay
tüz bollukdu – ollahiy da, billyahiy da alay.
Men bir carı da barlık tüyülme, ne pasportumu,
ne partbiletimi da berlik tüyülme. Men SSSR-ni adamı bolğanlay da, kommunist bolğanlay da kallıkma! Amanlık ne bet da alsın, ol, süye ese, ministr da,
işçi da bolsun, maña başha tüyüldü – men anı bla
tutuşmay keterik tüyülme!..
283
İñir keç, halk cathandan sora, men biyağı stol
artına olturdum da, M. V. Zimyaniñe, partiyanı Ara
Komitetini sekretarına, ekinçi kere cazdım. Bizde
bir zat da türlenmegenin bildirip, men endi tilep küreşmey, dav ete edim – nek tıñılap turasız, nek tüzetmeysiz bizde halnı dep. Caş a caşmıdı deysiz – Ara
Komitetge dav etip tohtağan! Da ne, ahırısı, onovçula
esele – etsinle onov, ansı alay a, har neni da kesi allına boşlap, kim da bolur onovçu…
Ekinçi kün okuna aviapoçta bla, cetgenin da
bildirisiz dep, kağıtımı Moskvağa iyeme. Tolu
bir ıyık okuna ozğunçu, meni biyağı Amankulovha
çakırğanlarında, seyir okuna eteme – AK-dan adam
kelgen bolur dep. Bu col Amankulov, allınça, közbavluk
etip, ışarğan kibikçik etip ullu küreşmedi – ol suuvk edi, mermer taş kibik. Süymey salamlaşıp, ol
maña şintikleden birin körgüztdü – ol anı oltur
degenligi edi.
– Ara Komitetden coldaşla tilegendile da, men
seni anı üçün çakırğanma söleşirge, – dedi ol,
kanı buzulup turğanın sezdirmez üçün küreşe.
– Ahşı, tıñılayma sizge, – dedim men da, aña bir
kesek «suvurğa» oñ bere.
Ol stol katında, şoş-şoş atlay, arı-beri bardı, bir kesekden tüyüşürge çığarık boksörça, oñ
kolunu cumduruğu bla sol kolunu ayazına ura, sora
allıma kelip, karamın maña tirep tohtadı.
– Men anı birda añılayalmayma, – dedi ol, – sen,
kommunist da, curnalist da bola turğanlay, kesiñ
alay teren da añılamağan zatlanı üslerinden bılay,
at başından, ullu sağış ete turmay, har neni da nek
aytıp bara bolursa? Anı da bılay, kesgin, ol işleni başha amal bla eterge oñ bolmağança, adamlanı
terslep. Kalay añılamaysa – tüzünley urup barıp,
açık aytıp küreşgenden hayır bolmazlığın, hata
bolmasa? Sen kerti okuna da alaymı sunasa – ma, Amankulov cumuşak şintikge olturğandı da, karını
tok, üsü cılı, alay ese va, halknı carsıvları anı
ne az da kayğı etdirmeydile dep? Men halkımı, bilirge süye eseñ, senden kem süymeyme, alay men bolumnu
senden ese igi bileme da, tüzünley urup barmayma, başha
amal izleyme. Kesiñ kara, respublikada biz, tavlula,
azbız, kabartılıla, oruslula da bir nença kere köpdüle bizden ese. Ol zatnı esge alğanda, bizge alaysız
da bet etilgeni körünüp turadı. Sen a, ol azdı dep,
asırı köpge açık dav etese. Ol nege uşağan işdi?
284
– Ne bla artık bet etiledi bizge? Nebiz bardı bizni, men alaynı añılayalmayma?
– Respublikanı Baş Sovetini Prezidivmunu predsedateli tavludu, obkomnu beş sekretarından biri tavludu, halk carıklavnu ministri tavludu, halknı
cumuşların calçıthan ministerstvosunu tamatası
tavludu – ne kerekdi andan sora saña? Seni ol malkar halk degeniñi bir cerge cıysak, ol bir gitçe
şaharçık bolup kallığın unutma, adam sanı cüz
miññe da cetmey! Anı unuturğa kerek tüyüldü da,
v kontse kontsov!
– Az esek, köp esek da, biz respublikanı kurağan
bu cerli eki halkdan biribiz. Birikgen KabartıMalkar oblast kurala turup da aytılğanı alay
edi – oblastha onov etiv eki canından da teñ bollukdu dep, – dedim men. – Şöndü va biz ne haldabız?
Respublikağa onov etgen kavum olturğan stolnu
kıyırçığında muğurayıp turğan bir öksüz caşçıkğa uşap turabız! Kabartı-Malkar obkom deyse – anda va 12 adamnı içinde, bölümnü tamatası bolup, bir tavlu da cokdu! Respublikanı Baş Sovetini
Prezidivmunu predsedateline onov uğay eseñ, anı
burhusu da cetmegenin, sabiyle okuna bek igi biledile, ol boş, sıylı atı bolğan kullukdu ansı, Sıylı
ğramotala bergen, uvğa barıvnu başlarğa, tıyarğa
zaman boldu degenden sora aña ne cetedi?
– Respublikada sovet vlastnı bek ullu kullukçusunu üsünden alay aytırğa kim bergendi saña erkinlik? Sora men da, Nalçikni oramlarında plakatla
tağıp aylanñandan sora, zatha caramaymamı? Alaydı da, sen akıl etgenden?
– Ahşı, sora men bir zatnı sorayım da, aña cuvap
etigiz – siz kerti okuna da obkomnu sekretarı esegiz,
tavlu esegiz: nek cokdu obkomda bölümnü tamatası
bolğan şo bir tavlu okuna? Tüzmüdü ol?
Bu kezivde eşik açıldı da, obkomnu propağanda
bölümünü tamatası Şardanov köründü.
– Keligiz, Vladimir Hazretoviç, Misirov bla
söleşe turabız da, siz da bılayda bolsağız, tiyişlidi, – dedi, bir kesek şoşayıp, Amankulov.
Şardanov kabırğa katında tizilip turğan
şintikleden birine çökdü – meni köz allımda. Ol orta
boyludan biyigirek okuna bolğanına da karamay,
men nek ese da aña içimden Topçuk devçüme – bazık
süyekli, tok etli caş edi da, anı üçün bolur. Bılay
alıp karağan zamanda, ol aman adam da tüyül edi,
285
bayam, bir-birle sunñandan ese kayda akıllı da,
bilimli da, esli da bolur edi. Alaysız bıllay ullu
kullukğa ol, Bashan rayondan caş, ne hazna örler edi. Ertteden beri da ol kesin «aklağa» kerti
da «tanaçık» sundurup kele bolur edi da, ma endi va,
Amankulov sekretar bolğanlay, anı cerine okuna
salınñandı. Alay, endi va, teyri, dep, ol alıka da,
bayam, kesin ullu kullukçuça cürüte bolmaz. Ol allay teli tüyüldü – tıñılı tutuşurça tap kezivnü
marap tura bolur.
– Alay sora eseñ, cuvap eteyim, – dedi Amankulov,
meni taba karap, – bollukdu obkomda bölümnü tamatasını kulluğunda da tavlu adam, Misirov dav etgendi da, anı üçün dep uğay, örgeden coldaşla aythanña
köre ansı. Ol zamanda va, konferentsiya bolğan zamanda,
kurav plenumnu kezivyunde allay kullukğa salırça tiyişli adam cok edi…
– Seyir-alamat! – dedim men, külümsürep. – Carım
cıl mından alda allay adam cok edi, endi va tabıldı!
Kimdi da ol, bek seyirdi, tuvğan da etip, comakdaça,
bir künñe da ceti cılğa ösüp barğan. Ahırısı,
bu da nekdi kuruda birçik, ekevlen bolsala da, nek
caramaydı? Avtonom respublikağa onov etiv – ol
halkğa ötmek üleşgen tüyüldü da, ahırısı: siz
köpsüz da – sizge köp, siz azsız da – sizge va az dep. Alay
etillik ese – sora nege kerekdi avtonomiya?
– Sora sen a kalay süye ediñ da?! – dep kerti okuna
seyirge kaldı Amankulov.
– Men a kalay bolurğa kerek ese da, alay bolsa süeme – bir halk da, kesin gitçe halkçıkğa sanap,
müyüşge kısılıp, muğurayıp turmasa, ol da kesin
başha halkla bla teñ halkğa sanap, erkin solusa,
işlese! Nek etilgen sunasız alay – gitçe KabartıMalkar respublikaçık SSSR-ni Baş Sovetine sav
kıral çaklı bir cerni alğan Tümen oblastdan ese
köp adam ciberirça? Tümen oblastnı cerinde bizni
Kabartı-Malkar kibik cıyırmadan da köp respublika sıyınırığın bilemisiz?
– Ol artallıda başha işdi! – dedi Amankulov.
– Uğay! Ol da ol işdi! Ol da ne işdi desegiz a – SSSR-de
halkla, barı da birça, tap köllü bolsunla, birleri,
biz ullu halkbız dep, keslerin han-biy sunup, başhalanı ırkıflamasınla, adamları az halkla da, biz
azbız, karıvsuzbuz dep, kölsüzlük etmesinle, ala da
başha halkla bla teñ, kuvanıp caşasınla degen
işdi ansı, ol siz aythança – az esegiz, sora ol sizge ber286
ligibizge da ırazı bolup, avuzuğuznu kısıp turğuz
degen tüyüldü. Tınç turmasağız a, andan da kurulay
kalırsız dep, cunçutup!
– Bir seyir-alamat söleşese sen, Misirov! Sora seni
aytıvuña köre, kıralğa eki-üç cıyırma miñ adamı bolğan malkar halk da, cüz bla, ne bileyim,
eki-üç cıyırma million adamı bolğan orus halk
da bir kibik mağanalıdıla. Alaymıdı?
– Ayhayda, alaydı! Alay bolmay a, kalay bollukdu da? – dedim da men, Amankulov, avuzun açıp, cerinde
sın katıp kaldı. – Kıralğa bir kibik mağanalı işledile ekisi da – orus halknı, carık köllü
bolup, caşap, işlep, tepsep, cırlap aylanñanı da,
tüzda ol halda malkar halknı da caşavu kereklisiça tap, kuvançlı boluru da.
– Da kimdi da koymağan bizni, malkarlılanı,
igi işlerge, kuvanırğa, cırlarğa, tepserge, kulturabıznı ösdürürge koymağan? Kimdi ol işge çırmav bolğan – ayt?
– Menden ese kesigiz bek igi bilesiz anı va – kim
çırmav bolğanın. Kalay kuvançlı işleyim, cırlayım, tepseyim men, siz, keltire kelip, maña tamatağa urlakanı, uluthaçını, milletçini da sukğan
esegiz? Hı, iş aña cetdi ese, aytığız bir beri – Kabartı-Malkarnı kıral tepsev ansambline «Kabardinka» dep atalğandı, Kabartı-Malkarnı birikgen
drama teatrına kabartılı poet Şogentsukov Aliyni
atı atalğandı, çerkesli carıklandırıvçu Noğmov
Şoranı atı şaharnı bek ariv oramlarından birine
berilgendi, kabartı literaturanı murdorun salğan
Paçev Bekmurzanı atın da oram da, biblioteka da cürütedile – da sora Şimal Kavkaznı halklarını
içinden çıkğan birinçi professional muzıkant,
skripkada duniya seyirlik usta soğa bilgen Abaylanı Soltanbekni atı nek unutulup kalğandı, muzıka
teatrğa anı atın atarğa nek caramaydı? Abaylanı
İsmailnı va nek unutup koyğanbız, oğese ol tüyülmüdü Kabartı-Malkarnı birinçi «kızıl» vraçı? Bizde toppa-toludula da bolmaçı atlanı cürütgen
oramla – Yamnaya, Gazovaya, Übileynaya, Kavaleriyskaya!
Ansa va ol hılikkyalık tüyülmüdü – biz, möleklege da
teñ eterge unamay, aladan da sıylı körgen Kyazimibizni atı bla kayda ese da bir tığırıkçık bolğanı?
Nekdi ol alay? Ol az halknı ulanıdı da – andan, kesi
ne ullu da bolsun. Başha igi adamlarıbıznı, atları
savlay Kavkazğa, kıralğa da belgili adamları287
bıznı üsünden da nek söleşmeybiz öhtemlik bla, nek
unutup koyğanbız alanı atların? Nek? Sora, bitev
ol zatlanı köre turğanlay, men kalay cırlayım da,
kalay tepseyim?
– Seyirdi iş: sen uşaysa da curnalist – unutma,
söleş öhtem, kimdi uğay degen?! Maña va ne davuñ
bardı?
– Radio bla toğuzminutluk beriv bla neda gazetde
bir statyaçık bla iş bolmaydı, tıñılı, kerek zatnı eterge va meni kolumdan kelmeydi – men alanı atların oramlağa, teatrlağa, okuv üylege atayallık
tüyülme, alanı atları bla studentlege stipendiyala
berallık tüyülme, okuv kitaplanı da men hazırlamayma, kerek cerlede, tiyişli cazıvları bla, mermer kañala ornathan da – meni kolumdan kellik iş
tüyüldü. Ol işleni barın da kıral eterge kerekdi.
Kıral degenibiz a obkom bla pravitelstvodu. Etigiz,
nek turasız?
– Ol alay tınç tüyüldü, bilirge süye eseñ, meni
kolumdan da kelmeydi. Anı onovun ençi kuralğan
pravitelstvo komissiyala etedile.
– Ol tınç iş bolsa edi, anı üsünden men mında,
obkomda, söleşe da turmaz edim.
– Sen sözlege ilinip turma. Men ol işleni onovların başhala etedile deyme.
– Bek seyirdi, teyri, – kimledile da sora ol işleni
onovların etgenle? Partiyanı obkomunu niyet işlege,
üyretivge, okuvğa, ilmuğa, kulturağa da karağan sekretarı da etalmay ese ol işleni onovların.
Menmi eterikme da sora?
– Sen da, men da uğay. Ol işleni onovların başha
adamla etedile…
– Ol tüyülmüdü da palah – biz etalmaybız da allay işleni onovların! – derge aşıkdım men, tap kezivçüknü ıçhındırırğa süymey. Enttadamı añılamaz men anı obkomnu sekretarına sanamağanımı,
anı boş, kolundan bir zat da kelmegen «tanaçık»
bolğanın bilgenimi?
– Seyirdi seni añılavuñ – obkomnu sekretarı har
ne işni da kesi süygença etip barırğa bollukdu dep!
Kim bilmese da, sen a bek igi bilirge kerekse da – bizde
bir adam kesi bir zat da etmeydi, har ne da kollegialno
etiledi.
– Men barın da bek igi bileme – kim ne eterge bolluğun da, kalay eterge kereklisin da! Nek bilmeyme
da – meni biyik bilimim bardı, men kommunistme, men
288
har zatnı da bilirge süyeme! – bir kesek ozdurğanmı
etdim, alay kayğırmaz, «tanaçıkla» bla alay söleşirge da boladı. Bilsinle, birda bolmay ese da, savlay
halk da tüzda kesleriça, bir zat da bilirge, eşitirge
da süymegen toklula bolmağanların…
– Da alay ese, sen har zatnı da bile eseñ – sora kel
da onov et, biz a keteyik! – dedi, tözalmay, sekretar.
– Sav boluğuz, men kulluk izlep aylanñan adam
tüyülme, men curnalistme – maña ol kulluk da boladı, – dedim men da.
– Bizge va bolmaydı. Bolmaydı, iş alay barsa – respublikanı radiosunu tamata redaktoru, kesi da alay
boş redaktor uğay, propağanda redaktsiyanı tamatası,
ne Kıral Komitetni onovçularına boy salmay, ne partiyanı obkomunu aythanın kulağına almay tohtasa!
– Kulluğuma köre, maña cetgen işleni men bek
tıñılı eterge küreşeme. Boy salıv degenni siz kalay añılay esegiz, men bilmeyme, alay men aytırık
alaydı – men soldat tüyülme, Temircanov a – diviziyanı komandiri, men anı kölüne kelgen ne zatnı da etip
aylanırık tüyülme. Beri kelgenim a – kim biledi,
siz, obkomda işlegen esli adamla, bir akılğa üyretir
esegiz a dep, alay edi da, karayma da, sizden da hazna zat
eşitirik bolmam. Oğese endimi aytırıksız, mından arı men, tap işlep, caşap tururğa köllenirça
bir sözle?
– Bek ahşı, alay dey eseñ, aytayım: seni işiñ
kıyın da kıyındı, cuvaplı da cuvaplıdı – kesi
işiñ bla küreş, başhalanı da, alağa cetgen işni,
kereksiz davlaşlağa bölünmey, tıñılı etme koy.
Onov etgen partiya, sovet orğanla bardıla – ol sen kesi
alınña eterge küreşgen işleni onovları alanı kollarındadıla da, etsinle onov. Alanı da, kesiñ da bek
igi bilese, halk kesi, kommunistle, ayırğandıla.
Ma aladıla erkin partiya, halk işleni da onovların
eterge. Biz a, ençi-ençi adamla, bizge berilgen işleni
eterge kerekbiz. Tüz aytamamı?
– Tüz aytasa, alay…
– Tüz ayta esem, sora kelişdik. Hayda, hayt de, et
işiñi! – dep, kesini suvuk ak kolçuğun meni koluma sukdu.
Men da, közbavluk halda okuna ne az da ullu hurmet
ete turmay, sansız:
– Sav kalığız, – dedim da, kabinetden çığıp
ketdim.
Üç künden a men Moskvağa iygen pismoma ol kesim
289
koşhan kağıtçıknı aldım – anda meni pismom
KPSS-ni Ara Komitetine ma bu kün, bu zamanda tapdırılğandı dep bildirile edi. Ne kün, ne zamanda eken
dep karasam – Amankulov meni bla söleşgen künnü
iñirinde!
Oy naçasla va – körmeysiz alanı etgenlerin, ne
korkmay, ne vyalmay! Meni pismomu mında sav ıyıknı tuthandıla! Anda cazılğanın a Amankulov kaydan, kalay bla biledi? Bir-bir kerek kağıtlanı
mından alay boş iyip koymaydıla, bir avukğa
tıyıp, karağan etedile degenleri kerti köre edim.
Da ol a, şuöhum, SSSR-ni Konstitutsiyasına tüzünley
buzukluk etivdü da! Ollahiy, aperim, «aklağa»
endi seni Konstitutsiyañ da iş tüyüldü!
Kanım kartıkğa sıyınmay, açıvlanñanım
bir kesek seleygenden sora, urup, tüzünley Amankulovha barama. Obkomnu sekretarı, bayam, kesini sekretarına uruşhan etgen bolur edi, men kesim çakırmağan uşay edim da, da sora havlesine aylana turğan
adamlanı üslerinden ne hapar aytıp aylanasa da maña
dep, – kesini kabinetinden çığa kelip, maña ters
karap:
– Kirigiz, – degenni sansız bırğap iydi. – Ne
bolğandı endi va? – dep suhu sordu Amankulov, ne salamlaşhan etmey, ne stolnu artından beri çıkmay,
süyelgenley.
– Ol col meni bla söleşirge dep kim tilegen edi
sizden – anı bilirge süyüp kelgenme men, – dedim,
kesimi küçden tıya.
– Sora anı ne mağanası bardı da? Ne bolğandı?
– Bolub’a ne bolğandı – Ara Komitetde işlegen
adamnı tilegi bla siz meni bla söleşgen zamanda meni
pismom a alıka arı okuna cetmey tura edi da, siz a
ol pismoda aytılğan zatlanı kaydan bilgensiz dep
sorurğa süye edim, oldu bolğanı va.
– Seni pismoñda aytılğan bir zatnı üsünden da
men bilgen cokdu. Ne pismonu üsünden hapar aytasa
sen? Sen kesiñ da bilese, seni pismoñu üsü bla SSSRni Kıral teleradiosundan kelgen edile coldaşla, ala
berip okuthan edile seni pismoñu maña. Sora anı
ne seyirligi bardı da?
– Men ne pismonu üsünden söleşgenimi kesigiz bek
igi bilesiz – coldaş Zimyaninñe ekinçi kere cazğan
pismomu üsünden baradı söz!
– Tohta, tohta, sora sen dağıdamı cazğansa? Ma
saña va iş! Kalay boladı da alay? Seni pismolarıñ
19 Huçinalanı Muhammet
290
bla küreşgenden sora, Ara Komitetni işi bolmaymı
kaldı? Ol etgeniñ sabiylikdi da, Mağomet. Kel,
bılay kelişeyik – sen bizni, obkomda işlegenleni,
allay bir aşıkdırma, seni aythanlarıña bılay, es
burup, tıñılı kararğa oñ ber. Karap, ters adamlanı da tüzetirbiz, eterge kerek işleni da eterbiz.
Seni fatar bla kıynalğan haparıñı da eşitgenme. Sen, kim biledi, anı üçün açıvlanıp aylana bolurmusa?
– Hav, anı üçün da açıvlanama, nek açıvlanmayma
da, ol eki-üç cıl da işlemegenlege fatarla berip, ol
süymegenle va, on cıl işley esele da, fatarları bolmay tursala. Alay, siz meni pismomu okuğan esegiz,
bek igi bilesiz meni ne üçün küreşgenimi. Fatar – ol
boş, gitçe işçikdi. Ullu iş – başhadı.
– Başladıñ biyağı sen! Sen ne pismonu üsünden
ayta eseñ da – men bilmeyme. Kel, ol men aythança, alay
kelişeyik – aşıkmay, biz, obkomda işlegenle, har
ne işni üsünden da tıñılı onov eteyik, sağış etip.
Fatar bla da boluşurbuz, har ne da tap bolur. Tüzün aythanda, seni ne izlegeniñi men añılayalmayma – nege
kerekdi saña sav da duniyanı işlerini üslerinden
kayğı etip aylanñan? Caşa, işle tınç-ırahat – andan sora ne kerekdi saña? Aytama da, fatar bla da boluşurbuz, söz bereme. Oho da? – dep, ol biyağı suvuk
ak kolçuğun meni koluma sukdu.
Ne eterikse? Aña bir zatnı añılathan da kıyındı, añılathanıñı da mağanası cokdu – ol «tanaçıkdı», anı kolundan bir zat da kelmeydi da.
– Ho, köreyik, – dep, çığıp ketdim.
Ak mermer taşdan etilgen atlavuçlanı üslerine
cayılğan kızıl küyüznü üsü bla tavuşsuz atlay
bara, men «aklanı» neçik teren akıllı, politika
canı bla hıyla işlege da neçik usta bolğanlarına
seyir ete edim – köresiz da kalay, tınç-ırahat, hanbiy bolup turadıla ala, bıllay omak kalada keslerini tögereklerine, Amankulov kibik, kertiçi da, sak
da kalavurlanı salıp. Kerti okuna da, endi ömürde
da iş bılaylaymı kallık bolur? Tabılmazmı bu
naçaslanı horlar küç? Bılanı mından kuvup çığarğan künnü körmeymi kallık bolurma men? Teyri,
ol a işden tüyüldü. Ol a tüz bolluk tüyüldü…
291
40
Men cazğan kağıt Mihail Vasileviç Zimyaninñe cetdimi-kaldımı, anı blamı baylamlı,
uğaymı, alay köp da barmay, partiyanı obkomunu el
mülk bölümünü tamatasın başha işge köçürdüle.
Anı orununa partiyanı Dolinsk raykomunu birinçi
sekretarı Tanayev salınırıkdı degen hapar top atılğança cayıldı.
Kerek zamanda ullurak kullukğa salır üçün
dep, «akla» köp cılladan beri da saylap-sıylap,
ösdürüp kelgen tavlu «tanaçıkladan» biri edi Tanayev. 1960 cılda, men askerden kaytıp, «Sevkavelektropribor» zavodda işlep başlağanımda, Tanayev
anda profkomnu predsedateli edi. Rastovda VPŞ-nı
bıltır boşap kelgendi dep, anı üsünden aythanları alay edi. Şöndü da esimdedi, ol zamanda okuna
işçile aña: «Ket, ket arı – ol tanaçıkğa süyseñ
bar, süyseñ koy!» – devçüleri, nek degende ne gitçe
işçikni da ol kesi allına etalmavçu edi. Men zavodda
işlegen zamanda okuna anı Nalçik şahar ispolkomğa alğan edile – promışlennost bölümnü tamatasına, bir kesekden a partiyanı şahar komitetine
ötdürgen edile – niyet işle canı bla sekretar etip.
Allay «tanaçıkla» – tamatalanı allarında kullukçu bolğanların artallıda unutup koyuvçula,
calçıla, şapala bolğanların a bir takıykanı
da eslerinden ketermegenle – bizni respublikada bek
kerek adamladıla. 1975 cılda va Tanayev partiyanı
Dolinsk raykomnu birinçi sekretarını kulluğuna
okuna salınñan edi. Kesi allına zat eterge üyrenmegen Tanayevni «akla», birda korkmay, ne ullu
kullukğa salsala da, seyir tüyül edi. Alay, bayam,
raykomnu birinçi sekretarına, bir gitçe işçikni
üsünden okuna ese da, bir-birde kesine onov eterge tüşüp kala bolur edi, ol a Tanayevni kolundan
kellik zat tüyül edi da, bayam, anı hatasından külkülük işle bola bolur edile da, Tanayevni obkomğa
andan köçüre bolur edile. Obkomnu el mülk bölümünü
tamatasını kulluğu va aña bek tap bollukdu – el
mülk canı bla obkomnu sekretarı da bardı – onov
eterge kerek ese, ministr da bardı – partiya etgen ono-
unu toltururğa kerek ese. Tanayev artallıda işge kelmey okuna tursa da – hata bolluk tüyüldü. Aña bek
tabı, alamatı va – kesi allına onov eterge tüşerik
tüyüldü, kesi, telilik etip, suğulup küreşmese.
19*
292
Tanayev a allay bir teli tüyüldü, anı kullukğa
salğanlanı allarına çabarça, ahşılıknı unuturça. Ol da, köp da başhalaça, allına kelgen kağıtlağa kol salır, arı-beri barır, karar, anda
mahtar, mında, işden bir zat añılasa, bılay etsegiz
tap bolmazmı der.
Alay bla, ol tamatalağa da igi caş – adet-namıs
biledi, bet etedi, karşçı süyelmeydi; kolunda işlegenle da ırazı – oğurlu tamatadı, kişige hata etmeydi, kıçırıp, adamnı canına tiymeydi.
Har ne da tap edi. Ma-a, Tanayevni da sekretarlıkdan keterdile, obkomğa köçürebiz dep. Alay, kişi da
sunmay turğanlay, iş tohtap kaldı. Bayam, kim ese
da, bu işlege köz-kulak bolğan birevlen: «Ol etgenigiz a nedi, coldaşla – adam kesi ömüründe sabanda
bolğan da etmegendi, siz a anı obkomnu el mülk bölümüne salasız! El mülk canı bla ol kallay komissar
bollukdu?!» – degen bolur. Birda korkma, aña komissarlık eterge tüşerik tüyüldü, boş alay salabız anı ansı, har neni da kesibiz eterikbiz, ol a, kabinetinde olturup, kağıtlağa kol salıp turlukdu
dep, Moskvanı adamına va kim aytsın? Ol adamnı bu
kullukğa ma bu hıysapdan salabız dep aytırğa,
başha sıltav tabarğa va oñ cokdu da.
Bu işni hatasından sav eki aynı içinde tamatalanı başları kullukçulanı arı-beri köçürgenden
sora işleri bolmay kaldı. Birinçiden, ol atılıp
kalğan duniya seyirlik «tanaçıkğa» Tanayevge tap
iş tabarğa kerek edi, artda, kerek zamanda, anı bek
ullu kullukladan birine okuna salırça. Tanayevge
cer boşata turup, alaydan keterillikge da iş tabarğa
tüşerikdi, andan sora va obkomnu el mülk bölümüne
tamatağa tiyişli cañı adam tabarğa kerek edi. El
mülk bölümge tamata saylağan, ne aytır kereklisi
bardı, – ma ol edi bek kıyın iş. Essizlik etilip,
arı da şöndüge deri kesin tokluçuk sundurup turğan bir «kaplan» ıçhınıp ketgenden, Allah saklasın. Ol iymansız Kaşirokovha, obkomnu el mülk canı
bla sekretarına, uşaş. Alay bolsa, el mülküñ savlay
da, ol a respublikanı carımıdı de da koy, «aklanı» kollarından ıçhınıp, başhalanı kollarına
tüşüp kallıkdı da! Ne da etip, obkomda bu mağanalı kullukğa «tış adam» ötüp ketmezça eterge
kerekdi. Ne da etip! Harip Tanayevni unutup koyup,
kullukda bolğan «akla» barı da keçe-kün da ol
adamnı izley edile.
293
Tabıldı ol da, Allahha şukur! «Aklanı» ışañılı adamları barı da bir avuzdan bildiredile – Çegem
rayonda «Elmülktehnika» birigivnü tamatası Adilbiy Biyaslanoviç Kumukov – duniya seyirlik «tanaçıkdı», kesi da «ak» tavludu, üy biyçesi Lüsena Tambieva va namıslı kabartı tukumdandı. Adilbiyni bla
Lüsenanı tört sabiyleri bardı, aladan ekisi – cigitledile, alaydı da, Adilbiyni üyüründe «tanaçıkla»
dağıda ösdürürge bollukdu. Ol a igidi!
Obkomnu aşığışlı cıyılğan plenumunda Kumukov el mülk bölümnü tamatasına salınadı. Kalaşnikovnu orununa administravtiv işlege karağan
bölümnü tamatasına partiyanı Oktyabr raykomunu
sekretarı Kovalenko salınadı. Alğaraklada ol
«akladan» birini – himiya zavodnu direktorunu – işini davuru savlay respublikağa eşitilmez üçün, az
küreşmegendi, ol zavodda urlanñan ırıshını bağası million somğa cete kete edi da! Kovalenko ol
zamanda alğarakdan okuna direktornu işinden keterip, partiyadan kıstayma dep, ahın da alıp iygen
edi, tutmakğa va bir skladnı tamatası bla eki tükençi tüşgen edile. İş anı bla boşalğan edi. Alay
bla, direktor, tüzda Temircanov kibik, kesi işlegen
cerde uruçu cıyın han-biy bolup tohtağanın bilyalmay kalğan, kesini boluşlukçularına asırı bek
ışanñan mölkge sanalğan edi. Alay, Temircanov bla
teñleşdirgende, ol asırı gitçe adamçık edi da, işden da kıstalıp, cañı kullukğa da salınmay
kalğan edi. Tanayev a biyağı sekretar boldu – bu col
Oktyabr raykomuna.
Ol ullu işni tamamlağandan sora – obkomnu el
mülk bölümüne tamatağa carağan «tanaçıknı»
taphandan sora – «akla» dağıda bir kavum madar
etdile, mından arı da ol teli Misirov kibikle alağa miletçile dep aytmazça – «Nalçik» kurortnu tamatasını orunbasarına tavlunu, universitetni bir
mağanasız fakultetine – fizkultura fakultetge da – tavlunu, peduçiliщede bir bölümge da tavlu
tişirıvnu saldıla. Bu kullukçukla mağanasız
kullukla edile da, ol cerlege «tanala» izlep ullu
kıynalmadıla – taphanların salıp bardıla. Şo ala
barı da «kaplanla» bolup kalsala okuna da, ne etallıkdıla «aklağa»? Cuk da uğay.
Bu dığalaslık iş barğan kezivnü içinde men a – sora obkomda tavlu «tanaçıklağa» dağıda biri koşulsun, neda bir kavum uvak kullukçuklağa
294
men tanığan da etmegen eki-üç adam salınsala depmi
kürşe edim da? – dep sora edim kesi kesime.
Türlendimi da bir zat andan sora? Bir zat da uğay.
Anı bla birge va «tiyişli madarla etildile» da, obkom kesini işinde partiya caşavnu corukların alcavsuz saklağanın dağıda bir kere «körgüztdü».
Amankulov da cerinde tıñılı begindi – bir körsünle
endi ol teli curnalistçik kibikle aña sen «aklanı»
milletçilik işlerine cak basasa, obkomda kuru
kesiñ çüyelip turasa, korkaksa, söz aytalmaysa
dep, tırman etip. Bütünda bir kesekden, Salima Hazretovna Taşuyeva pensiyağa ketgenley, anı orununa da
kinofikatsiya canı bla Kıral komitetni tamatasına
tavlu salınsın da – Elmesov kesi aythandı, alayğa
bir tiyişli tavlu adam tabarğa kerekdi dep. Ol da,
ne deseñ da, pravitelstvonu çleni, ministrdi de da
koy.
Taşuyeva pensiyağa kete turğanın da, anı orununa
obkomnu lektoru Tamara Salihovna Sabırkulovanı,
Elmırzanı eki karındaşdan tuvğan egeçin, sallıklarını üsünden haparnı kuru Amankulov uğay da,
biz, boş curnalistle okuna, bile edik alğarakdan.
Kimden eşitgen esek da ol haparnı – bilmeyme. Bir
kesekden ol hapar kerti bolup çıkdı – Tamara Salihovna Sabırkulova Kabartı-Malkar ASSR-ni kinofikatsiya canı bla Kıral komitetini tamatasını
kulluğuna salındı.
Alay bla, milletçi ıznı tuthanla, ullu kıynalmay, sovet kıralnı adamlarına tiyişli internatsionalist colğa tüşdüle. Sora sen: «Ne etgenleri da
boşdu, közbavlukdu, tuthan ızların türlendirirge
ne az da akıl etmeydile, ala, alğınça, respublikada
onovnu kollarından ıçhındırmaz üçün, neden da
artha turluk tüyüldüle, ala, alğınça, han-biy bolup tururğa süyedile, başha rayonladan adamla kulluklağa atı-sanı bolsun dep salırğa tüşgende da,
har zamandaça, «tanaçıklanı» saylaydıla», – degenlikge, kimni iynandırallıksa, ilinir sıltavlanı
azdan-az koya barsala?
Canı bolğan har zat da, adam degeniñ a bütünda,
har ne keregin da tabıp, tınç-ırahat caşasa süyedi,
ullu kıynalmay, terlegenleri barmay. Adamla kesleri
bek suklanñan caşav bolğan cerge cannet degendile. Ol umutha cetgen tınç bolmağanın kara halkğa
bildirir üçün, din ahlula Cannet ol duniyadadı dep,
alay aythandıla. Bu duniyada kesigiz süygença caşav
295
eterge oñ cokdu, boş küreşmegiz dep. Alay a, kim
bilmeydi, köple da, kesleri süygenleriça, bek igi caşağanların. Kıshası – cannetde caşağanların.
«Aklanı» tamata kavumları süygenleriça caşay
edile – tüzda cannetdeça. Alaşarak kullukdağılarını da ullu kayğıları cok edi – ala da taba
edile kereklerin, atları savlay halkğa aytılmasa
da. Cannetde caşağan a, kolundan kelse, cahanimge (tutmakğa deyik) uğay eseñ, Arasat maydanña
(halk bolğan cerge) okuna barlık tüyüldü. Ol
hakdı. «Akla» da, kollarından kelgeni kadar,
onovda han-biy bolğanlay turlukdula. Aña söz da
cokdu…
Bir-bir közivde, «aklanı» dığalasha kalğanlarına karay, köl keñdire, men: «Aha, naçasla, halobotha kaldığızmı? Süymeysiz da, korkmay, birevlen
betigizge açık aytsa, it kılıklarığıznı üslerinden?!» – degenlikge, bek usta añılay edim – «aklanı» kalaları bek edi, men kuru kesim alağa bir zat
da etallık tüyül edim. Alay halk savlay okuna va
kaçan, ne zamanda bir madar etalır – kim bilsin? Asırı bek edile, karıvlu edile ala. Biz, bu işge ırazı
bolmağanla, ne köp esek da, bir biribizni tanımaybız, küreşge da bir-bir süyelebiz. Ala va, tüklerine
da körmey, atıp-atıp, bizni kaplap baradıla. Biz a
catabız – birleribiz ölüp, birleribiz – caralı bolup,
birleribiz a, sarıvubuz kaynay, sekirirge tavkel bolup. Alay bizni küreşivyubüzden hazna hayır cokdu.
Toğuz-on cılnı küreşe ketip, bir naçasnı ketertip,
anı orununa başhasın salsala, – biz hariple anı okuna
bir ullu cetişimibizge sanaybız. «Toñuznu alası,
karasımı bardı da?» – dep, halk aythannı unutup.
Da sora ne eteyim da endi men – «kesini Ata curtun,
köz ciltiniça, sıylı körgen adam», «namısı-sıyı
bolğan kommunist», «malkar halknı da aythılı
curnalisti?» «Kağıñ bolmağan cerge kalağıñı
sukma!», «Kesiñe cetmegen iş bla küreşme!» – bileme, esli adamlanı aytırıkları oldu. Bek tüz aytadıla kesleri da. Alay ne medet, biz, boş caşla, har
zamanda da akıllı da, esli da halkıbıznı aythanın etalırça tözümlü da, esli da bolalmaybız sora
ua! Tözalmay da ne etgin? OON-ñamı barlıksa? Ol,
ayhayda, carsırça işdi, alay OON kırallanı iç
işlerine onov etmeydi, kesi zakonlarığıznı okuna
saklağız, birda bolmay ese! – dep da aytalmaydı.
Ne Ullu Allahha, ne İssa fayğambarğa, Allahnı
cerleri şart belgili tüyüldü, cazğan kağıtıñ
ne hazna cetsin. Ala har kaydadadıla, har neni da
körüp, eslep, bilip turadıla deydile, da sora «tiyişli madarla» nek etmeydile, nek tüzetmeydile ters
işleni? Ey, teli Misirov, bilmeymise da kayda tap
da, igi da bolğanın? Sen teli bilmegenlikge, halk
ertteden beri da biledi – biz bolmağan cerde! Esiñde
ese, ermen radio va andan da tüz cuvap etgendi. «Marsda caşav barmıdı?» – dep sorğanlarında: «Anda da
cokdu caşav», – degendi. Alıka da añılamağanmısa – cokdu caşav, tüz caşav, tap caşav Kökde,
Cerde da! Añıladıñmı, teli?
Seyir-alamat, nekse sen bıllay teli, Misirov? Kesiñ da bek igi bile turasa da, seni kibikle miñ bolsağız okuna da, başığıznı kabırğağa tüyüp turğanlıkğa, ol kabırğanı oyallık tüyülsüz, ol
uğay eseñ, ol kabırğada teşik da etallık tüyülsüz, bir taşçık okuna tepdirallık tüyülsüz cerinden! Dağıda tohtamay, başlarığıznı kabırğağa tüygenni koymaysız, bir zat türlendirallıkça!
Başhalaça, tınç-ırahat caşay nek bilmeysiz siz? Ayt,
iymanıñ hakına! Nek caşamaysız tınç-ırahat?
Üç kün bla üç keçeni sağış ete ketdim da, ne aytırğa biyağı bilalmadım. Mından arı ne eterge da,
kalay işlerge da, kalay caşarğa da bilmey edim
men. Tüzlük, teñlik degen zatla, bayam, bolğan da etgen bolmazla bu duniyada, bolluk da bolmazla. Bar esele
da – bar da sor kaydadıla.
Bolmasala – bolmasınla, başıma urluk bolurma
men seni tüzlügüñü da, teñligiñi da. Men adamma,
men kesim okuna – sav duniyama, ol uğay eseñ, men –
alam okunama, meni kesimi bardıla tüzlüklerim da,
teñliklerim da. Men da, Cer kibik, kesim ençi planetama – kesimi kögüm, cerim da, caşavum, kadarım da
bardı. Arı va, birda bolmay ese, kişini da koymazğa
kolumdan kellikdi.
41
Alay Misirov, kesini kögü, ceri da bolğan, sav
planetadı dep, bayam, Temircanovnu kölüne da kele
bolmaz edi. Ol, ayhayda, meni ol dördençiklerin köpdürürge küreşgen, artda va, cayaklarına bir şapalak cetgenley, ov-şav etip, kaçıp ketivçüleden
297
biri sunñan bolur edi da, endi va, bir kızdırğanlay, gap-ğapın tıyar, har neden da tüñülüp, mıkkıl
bolur, men a anı da, köp başhalanıça, coldan – Kıralradiokomitetden! – biyarı çartlatırma dep, akıl
ete bolur edi.
Bu kış administratsiyası, partkomu, profkomu da,
urunuv nizamnı küçleybiz dep, bıllay bir ne üçün
kan-kazavat etedile dep, men teli nek sağış etgen
bolmaz edim? Bir-bir erttenliklede va «koşak» komissiyağa Zamankulov kesi okuna tamatalık ete edi,
ol zamanda va Taymazov Boris komissiyanı sekretarını
işin, kerti da bir ullu, kıral mağanası işni tolturğança, süyüp ete edi – keç kalğanlanı atların
kağıtha tüşüre edi.
10-çu martda 1982 cılda, bir aman buzkavdan
kün, erttenlikde avtobusla okuna cürümey edile,
men işge beş minutha keç kalıp kelgenimde, «nizamlıknı har künden da bir kibik katı surağan» ol
komissiya menden da, nek keç kalğanımı añılatıp,
kağıt cazıp beririmi izledi. Bu mağanısız zatha
komissiya bıllay ullu es burğanına seyir da etip, men,
küle-küle, bılay-bılay, buzkavdan edi da, avtobusla
cürümey edile, ma anı hatasından kalğanma keç
dep, cazıp bergen edim. Bir ıyıkdan a, 16-çı martda,
«Ğoryanka» fabrikanı partiya orğanizatsiyasını sekretarı Tatyana Gavrilovna Kudryaşovağa söleşeme,
sağat ekini carımında işde turasız da, kelişgenibizça dep. Cerimdeme deydi. Busağat ceteyim men
da, deyme.
– Oy li, – deydi ol, külgençik da etip, – biz başha
cerge köçgenibizni eşitgenmisiz?
Fabrikağa cañı mekyam işlene turğanın men
bile edim.
– Sora erkin caşavğa çıkğansız – alğışlayma! Kalay barırğa kerekdi da endi sizge?
– Altınçı avtobus bla, «İskoc», CBİ.
– Ahşı, çıkdım.
Bizde alıka tüş azıknı zamanı boşalmağan
edi da, Elmırza cerinde cok edi, anı sebepli va,
bılay-bılay barama dep, aña bildiralmağan edim.
Fabrikadan keç kaythan edim, ol zamanda sağat cetige ketip bara edi. «Reportörumu» stolğa salıp, üyge
ketgen edim.
Ekinçi kün erttenlikde va Elmırza meni çakıradı da, soradı:
– Tünene tüşden sora sen kayda ediñ?
298
– «Ğoryanka» fabrikada, ne edi?
– Kallay bir aytırğa bollukdu, Mağomet? Men a
bir bekmi süygen sunasa tamatalanı allarında, ne
aytırğa bilmey, kınk-mınk ete süyelirge? Tünene
komissiya bitev kabinetlege karap çıkğandı – sen a
cok. «Kaydadı koluñda işlegen adam?» – dep soradıla, men a, teli kibik, zat aytalmay süyeleme. Kayda
ediñ – añılatma kağıt caz.
– Da men beriv hazırlay edim da?
– Da men a seni bla davlaşhanmı eteme? Ma alay
caz da ber – mında edim, bıllay beriv hazırlay edim
dep. Ol kağıtnı közlerine suğup tohtatmasam, ala
maña ilinñenlerin koyarık tüyüldüle da: ma-a,
ol beriv hazırlay edi ol zamanda, derme. Anıladıñmı?
Ne eterik edim – cazdım.
Kim tutadı allay mağanasız zatnı esinde – biz
caşağan tuthuçsuz duniyada allay bolmaçı işçikle
az bolmaydıla, alanı barısını üsünden da sağış
etip tursañ, teyri…
Kesibiz a SSSR kuralğanlı 60 cıl tolluğunu
kuvançına hazırlana tura edik da. Hı, bayramğa
deri alıka zaman köp edi, alay anı bla baylamlı
işle etile başlağan edile. Biz da, curnalistle, ol
ullu bayramğa bet carıklı tüber murat bla, duniya
seyirlik planla caraşdırğanbız, har kim da ol işge
atap, radio bla bolmağança bir tıñılı, igi hapar
hazırlarğa kereşe edi.
Savlay kıralda da, kışhıda bolluk ol bayramğa atalıp, köp işle şöndü okuna etile edile:
ilmu konferentsiyala kurala edile, lektsiyala okula
edile, toy-oyun kavumlanı festivalları başlana
edi.
Ma ol halda caşay, işley turğanıbızlay, künleni birinde işge kelgenimde, bıllay ullu, omak cazılğan bildirivnü köreme: «31 martda 1982 cılda 16
sağatda Radionu üyünü Ullu studiyasında KMASSRni Kıralteleradiosunu kommunistlerini «SSSR-ni
60 cıllığı – ol karındaşlıknı em internatsionalizmni coludu» degen işge atalıp, bitevlü cıyılıvları bolukdu. Dokladçı – Kıralteleradionu
Predsedateli col. V. Z. Temircanovdu».
Uluthaçı, urlaka, tüzelmezlik milletçi da, kılıksız da naças eki sağat çaklı bir zamannı
içinde maña karındaşlıknı bla halkla arasında şuöhluknu üsünden, kesin da partiya ıznı katı
299
tuthan kommunistça körgüztüp, hapar aytıp turluğu
allay bir açıv tiydi, allay birda – olsağatdan başım okuna avrup başladı. Teyri, ol cıyılıvğa
men barmam, ne bolsa da! «Tüz eterikse, aperim!» – dep
kıçırdı kara cinim. «Teyri, alay okuna tüz bolur», – dedi mudah avaz bla ak cinim da. YA Allah,
sora men ne eteyim da? Ak cinim da, kara cinim da
birni aytadıla – kim körgendi bıllay işni va?! Ne
etsin adam?
Alay kesimden da, eki da cinimden da akıllı birevlen barça alay edim, ol kesi da, kalay ese da eki
da akılmanña – Kyazimge bla Tağorğa – birça uşay
edi.
«Başha col izle, caşım, – dey edi karşçılıknı caratmağan, har ne davnu da arivluk bla tohtatırğa süygen Tağor. – Tüzlük colnu sen kesiñi cüregiñi tazalığı bla, adamlığıñ bla tabarıksa».
«Korkma sen, egeçden tuvğan, bar da – tutuş! – dey
edi zalimlikni ne türlüsü bla da sermeşge arsarsız
süyelivçü zavallı Kyazim. – Sen tüzse, sen horlarğa ke-
rekse! Tavlarıbızğa kara da, aladan ülgü al – alaça
öhtem da, biyik da bol, tavlu caş eseñ!»
Ayhayda, men nek ese da ekisi da birça üyretip tebiregen cinlerimi aythanlarına karamadım, duniya
akılmanla aythança eterge köllendim. Ak cinim,
harip, kara cinimça, sınavlu bolmaz edi da, maña
ne aytırğa bilmey, abızırağan iş etgen bolur edi.
Birda bolmağandan arı, ol kara cin aythanña uğay
dep, bar dep koysa da, bolluk edi. Alay, bayam, ol okuna ılıksınñan etgendi meni bla birge ol Temircanov naçasnı közbav-aldav dop-dobuna tıñılarğa!
Kalay alay da bolsun, eki da akılmannı aythanların tüzge sanap, barama cıyılıvğa. Beş-altı
metr biyikligi bolğan Ullu studiya (bu studiya cırçını-hornu cazdıra turur üçün işlenñendi) capcarıkdı. Tamatala olturuvçu uzun stolğa kızıl
kumaç cayılıpdı. Stol ortasında ullu, uzunburun
miyala orunda gülle. Kara, kara – obkomnu sekretarı
Amankulov kesi da mındadı da! Amankulov, Temircanov, Zamankulov, Kançukoyev, Laşinova, alağa koşulğan bir kavum ullayğan curnalist – cıyılıv
başlanñınçı, carık köllü uşak ete turadıla.
Men kesi cerime – teren müyüş tiyrelerine – barıp
olturdum. Al tizginñe, bir bek kamamağanla bolmasala, kişi olturmaydı – ol tamatalağa bla konaklağa koyulğandı.
300
Ihı, «sıylı kavum» olturur cerine tebiredi – alda,
kerti kölü bla okuna ışara, adamlanı salamların ala,
Amankulov keledi. Kele keledi da, … tart-soz boldu!
Zamankulov da, Temircanov da, Kançukoyev da alğa
Amankulovnu olturturğa küreşedile – ol konakdı, obkomnu sekretarıdı. Amankulov a – adet-namıs
bilmegenmidi? – uğay, alğa tamatala oltursunla dep,
ordenleri, maydalları bolğanlanı – Zamankulovnu –
olturturğa küreşedi. Ne eterik edile, olturadıla.
Andan sora, kesi kesine ırazı da bolup, halk da aña
ırazı bolup, kavşala, Amankulov da olturdu.
Laşinova va, ol kezivde aña stol artında süyelirge tüşgen edi da – partorğanizatsiyanı sekretarı kadarında cıyılıvnu ol başlarğa kerek edi, – «Ho,
oltur, oltur!» – degen at bla ariv kılıknı eki-üç
minutnu içinde barğan bu festivalına koşulalmay
kalğanına açıv ete, alaydağılağa suklana, alay
betinde va kuvançlı ışarıvun tutarğa unutmay,
karay edi. Ah, ol alayçıkda bolsa edi, alanı barına
da körgüztür edi adet-namıs degenni kim igi bilgenin!
Aña, tişirıvsa dep, namıs etip, sen oltur dep kıssala edi, ol, ayhayda, kün tiygença, carık ışarıp,
sav boluğuz maña namıs etgenigiz üçün degen mağa-
nada, kesi va, alay ullu da kıynalmay iynandırır
edi alanı alğa oltururğa, namıslık Amankulovha
etilirge kereklisin – biz anı betinde bizni süygen
Kommunist partiyabızğa, partiyanı obkomuna namıs
etebiz, aladan tamata va kişi da tüyüldü dep, andan
sora da Amankulov bügün bizde sıylı konakdı…
– Başlayık coldaşla! – dedi kuvançlı avaz bla
Laşinova, har kim da cerin tabıp, şoşluk tohtaşhandan sora. – Bizni partorğanizatsiyada, partiyada bolğanla, kandidatla da, 85 adam bardı. Solurğa ketip
turğanla, avruğanla 15 boladıla, kalğanla mındadıla. Ne deysiz – cıyılıvubuznu başlaybızmı,
oğese?..
Cıyılğanla barı da, bir kibik, başlarğa ırazı
edile.
– Sora törge adamla ayırayık. Nença adam bolsun
törde? Kim ne aytırğa süyedi? – Ol söleşip da boşağınçı, zalda, kolunda kağıtı bla da birevlen süyelip tohtağan edi.
– Coldaş Tsapayev? Ayt.
Hav, ol Tsapayev edi, televideniyada eki baş redaktordan biri, cukğa caramağan zat, «prezidentibizni»
kiyevyu.
301
– Men törge ceti adamnı ayırayık deyme – coldaş Amankulovnu…
– Bir kesek mıçığız, coldaş Tsapayev, – dep, Laşinova anı tıydı. – Törge ceti adam ayırsak bollukdu
degenle, kol kötürügüz.
Barı da, bir kibik, aña ırazı bolup, kol kötürdüle.
– Endi aytığız, coldaş Tsapayev.
– Men törge bu coldaşlanı ayırayık deyme:
coldaş Amankulov Boris Barasbiyeviçni, partiyanı
obkomunu sekretarın; coldaş Temircanov Vladimir
Zamahoviçni, Kıralteleradionu predsedatelin; coldaş Zamankulov Zeytun Tamukoviçni, predsedatelni
orunbasarın; coldaş Kançukoyev Üriy Naziroviçni,
televideniyanı direktorun, coldaş Laşinova Raisa
Tatuyevnanı, Kıralteleradiokomitetni partiya orğanizatsiyasını sekretarın; coldaş Levitinanı, radionu redaktorun emda Oleynikovnu, teleradio kerekleni
cañırthan ustanı.
– Bir zat aytırık barmıdı? Cokdu. Bu atları aytılğan adamla törde oltursunla degenle kol
kötürügüz.
Barı da kol kötüredile. OON-nu Korkuvsuzluk
Sovetinde küçlü kıralla dayım da cer alıp tohtağanları kibik, bizde da har cıyılıvda da törde olturuvçu kullukçula bla bügün kara halknı atından
arı ciberilgen Oleynikov bla, cıyılıvlanı aslamında sekretarlık işni eterge üyrenip kalğan
Levitina törge çığa turğunçu, men, törnü tamatasına atap, kığıt cazıp tebiredim. Tağornu aythanın
etip, men, halkdan ayırılmay, cıyılıvğa kelgenme, endi va terslikge töze bilmegen Kyazimni aythanın
ete, tutuşha kirişeme – bu kağıtnı cazama: «Doklad eterik adamnı öz niyeti dokladda aytıllık zatla
bla kelişmegeni bla baylamlı doklad eterge başha
adamğa buyuruğuğuznu tileyme. M. Misirov». Meni
bu kağıtım, col kıdıra barıp, cıyılıvda tamata
bolup tohtağan Zamankulovnu koluna tüşedi. Endi
ua ne eterik bolur dep, karap turama. Ne bolluğun
bilmeyme, alay bir seyirlik iş bolluğun a bileme.
Zamankulov, betinde bu ullu kuvanç işni başlanıvuna atalğan carık ışarıvu alıka öçülmegen
edi, men iygen kağıtnı açıp, okuydu. Söz da aytmay,
kağıtnı, katlap, stolğa salıp, basdı, ışarğanı
olsağatdan dump boldu, beti türlendi. Anı katında
olturup turğan Amankulov, Zamankulovnu türlenñe302
nin alıka eslegen da etmegen edi, boş, ne kağıtdı
bu dep, kağıtha uzaldı. Obkomnu sekretarını kolundan, halk karap turğanlay, kağıtnı artha
alırğa Zamankulov da bazınmadı da, kağıt Amankulovnu koluna tüşdü. Tüz da okup başlağanlay,
betini carığanı da ketdi, kesi da, mermer taş kibik,
cansız, suvuk bolup kaldı. Kağıtnı hurcununa
salıp, Zamankulovha bir zatla aytdı. Ol, örge turdu da:
– «SSSR-ni 60-cıllığı – ol karındaşlıknı,
internatsionalizmni coludu» degen dokladnı eterge söz
KPSS-ni obkomunu çleni, televideniye em radio canı
bla Kabartı-Malkar ASSR-ni Kıral komitetini
predsedateli Vladimir Zamahoviç Temircanovha beriledi, – dedi.
Temircanovnu partiya, kıral da kulluklarını
atların tolusunlay Zamankulov, ayhayda, meni üçün,
basıp-basıp, aytıp küreşe edi – esiñi cıy, teli miskin, körmeymise kim bla tutuşurğa bazınñanıñı
degenligi edi.
Ay, harib’ a – kim, kaçan, kayda körgendi allay
telini – esli adamlanı aythanlarına karağan?
Men a kalğan telileden başhamamı da? Uğay, başha tüyülme, alay ese va, men da kişini aythanına da
kararık tüyülme!
Alaydı da, Temircanov, har zamandaça, tribuna taba
ciger atlap bara turğan uvahtıda, men örge turama da,
har kim da eşitirça:
– Coldaş Zamankulov, men törge kağıt cibergen
edim. Aña kararığıznı tileyme, – deyme.
Cıyılğanla sağayıp tohtadıla, studiyada çibinle cok edile ansı, çibin uçsa da eşitilirça, şoş
boldu. Temircanov, kesin tribunağa tıñılı caraşdırıp, ne eterge bilmey, süyeledi.
– Ceriñe oltur, Misirov! Cuvabıñı artda alırsa, – dep, Zamankulov kolu bla bulğap, maña: «Oltur,
harip sen! Oltur! Avuzuñu da kıs!» – dep bildire edi.
Sora, tribuna taba burulup: – Başlağız, Vladimir
Zamahoviç! – dedi.
– Coldaşla!.. – dep, Temircanov sözün tavkel başladı, alay men biyağı, har kim da eşitirça:
– Alay ese, ayıp etmegiz, men bu cıyılıvda olturallık tüyülme, – dep, çığıp başladım.
Zalda cıyılğanla davurğa kaldıla – ne bola
turğanın kişi añılamay edi. Ol, kim ese da, nek
ketip baradı? Kimdi? Misirov? Radiodamı işleydi?
Ne deydi? Nek ketedi cıyılıvdan a?
303
– Misirov, tohta! Ceriñe oltur! Cıyılıv seni
cibermegendi! – dep, kıçırırğa cete, küreşe edi
Zamankulov, men a, kesi ırbınımdan çığıp, törde
olturğanlanı alları bla ketip bara, Amankulovnu:
«Tıyma. Ketme koy!» – degenin eşitdim.
Çığıp ketdim. Endi ne eteriklerin bilmey edim:
partiyadanmı kıstarık bolurla, işdenmi çartlatırla – bilmey edim, alay ne bolsa da, men etgenime
sokuranmay edim. Men kesim süygença etgenme – ol edi
işni başı, kalğanı boş edi. Ne aytır kereklisi
bardı, sen kuru kesiñ bir canında, kalğan halk a başha canında bolsa – ol kıyın da kıyındı,
açıv da bek açıv tiyedi. Alay, bir zatha da karamay,
adam kesi kalay tüz köre ese da, alay eterge kerekdi
da. Alay tüyülmüdü da? Kimni kalay akıl etgenin
bilmeyme, men a adam alay ete tururğa kerekdi deyme.
Alay sunama men dağıda – adamla, kesleri tüz körgença uğay, «zaman izlegença», «kalay kerek ese», «camavatha kalay tüz kele ese» degen közbav sıltula bla
keslerini niyetleri süymegen zatlanı etgen kadarda,
bu duniyada ne türlü osal işle da bolup turlukdula.
«Zaman izlegenni» hatasından küçlenmegenmidi bizde
Stalinni zulmuluğu, küç-karıv alğandan sora va,
kallay kıyınlıkla sınatıp ketdi ol bizni harip
halkıbızğa, neda Germaniyada faşizmni va «halkğa
alay kerekdi» degen közbavluk ösdürüp, «sılap-sıypap» küreşmegenmidi? Har esli adamnı kesini niyeti, akılı, köz karamı bolurğa kerekdi, ne zatha
da. Alay ese va, ilmu aythança, har adam da – Esli Adam
bolurğa kerekdi. Ol sanda men da. Ne da bolsun – men
kolğa üyrenñen toklu bolurğa süymeyme, men Esli
Adamlay kalırğa süyeme.
42
Ekinçi kün okuna Zamankulovnu kabinetinde
partbüronu aşığışlı cıyılıvu boldu, arı men
«cuvapha tartılır» üçün çakırıldım. Men «namısın sındırğan» Temircanov cok edi, Zamankulov,
Laşinova, Levitina, Mazanov bar edile. Ala barı da,
seyirden kata, ah, oh etgenley tura edile, ala añılayalmay edile: kalay etedi kommunist alay – kalay
ketedi, savlay partorğanizatsiyanı üsüne tükürüp
ketgença, cıyılıvdan, obkomnu sekretarına okuna
hurmet etmey, kalay boşlap koyadı kesin alay sovet
curnalist, partiyanı niyet küreşçisi?!
304
Ayhayda, ala barı da meni kökbaş eşekden akıllığa sanamay edile da, sanap da kalay sanasınla,
tüzda eşek kibik, cerimden tepmey, Temircanov milletçidi, tüzellik da tüyüldü, alay ese va, halklanı şuöhluklarını üsünden da dop-dop eterge erkin
tüyüldü, Kıral komitetni kesini cuvuklarından,
cerleşlerinden tolturğandı, tögeregine közbavlanı,
bilmeçileni cıyğandı, şöndüge deri da mahtavlu
işle etmegendi, mından arı da bizni ullu kuvandırlık tüyüldü dep tursam.
– Açık aytıp koyçu – sen ol işni kavğa kötüreyim dep etgense da? – dep küreşe edi Laşinova. –
Ansı, sen kerti okuna da alay akıl ete ediñ ese,
alğadan okuna kelip, nek aytmağansa anı üsünden
partiya komitetge bir zat, nek suramağansa bizden,
meni bıllay oyumum bardı, karağız, süzügüz dep?
Sen a, kişi da bilmey turğanlay, cıyılıvda sekirip
turğansa!
– Partiyada bolğan har adam da süygen zamanında
kayda da kölünde bolğannı aytırğa erkindi. Kommunistni ol erkinligi Ustavda cazılıp turadı. Men
kesi oyumumu bizni partorğanizatsiyanı baş onov etgen
cerinde – cıyılıvda – aytırğa süygenme. Siz men
aythan zatha es burmay, anı sezmey koyğanığız a
Ustavha çüyre keledi. Alaydı da, bılayda men ters
tüyülme, sizsiz ters, cıyılıvnu töründe olturğanla! – dep, cuvapların berdim.
– Tohta, tohta, cıyılıvdan a sen nek ketgense, cıyılıv saña allay erkinlik bermegen uşay edi da? – dep,
kamamay edi Laşinova.
– Cıyılıv men aythanña karamay ese, meni kesini teñ erkinli adamına sanamay ese, sora men da ol
cıyılıvğa boysunurğa borçlu tüyülme.
– Seyir-alamat! Sen kesiñi partiya cıyılıvğa
boysunurğa borçluğa sanamay eseñ, ol a partiyağa da
boysunmayma degenden başha tüyüldü, sora va partiya
orğanizatsiyada, partiyada da nek turasa?
– Ol a, ne bek açıv etsegiz da, Raisa Tatuyevna, sizni
işigiz tüyüldü. Siz almağansız meni partiyağa,
kıstağan da siz eterik tüyülsüz.
– Bılayçıkda va cañılğan iş ete bolurmusuz? Biz, kommunistle, alğanbız sizni partiyağa,
kıstarğa da bollukbuz partiyadan, coldaş Misirov,
partiyadan allay bir ıylıksına esegiz, aña boysunurğa da unamay esegiz! – dedi, andan arı tözalmay
Laşinova da.
305
Carlı Nina İosifovna! Ne da eterik köreme sen da,
kesiñe tap bolurun bilseñ. Bek igi bileme da men – sen
Temircanovnu körüp bolmağanıñı, kallay bir kere
aythansa sen kesiñ anı üsünden maña. Bileme, sen
pensiyağa çığarğa hazırlana turasa, birda bolmağandan arı, «Kabartı-Malkar ASSR-ni kulturasını sıylı kullukçusu» degen atnı alır üçün, kankazavat etip aylanasa. Ma bügün a, «meni cayağıma
cetdirip», sen, tüzün aythanda, Temircanovha aylanıp: «Körmeymise, kalay tüyeme men seni kanlı
cavuñu?! Seni koluñdan kelmezlik cokdu – ber
maña, naças, bir sıylı at!» – dep kıçırasa da.
– Alay ese, Nina İosifovna, siz barığız da mölekkommunistle esegiz, men a cuk añılamağan teli
abirek esem, kıstağız meni partiyadan. Alay bilip
koyuğuz – siz sunñança, men da alay bolmaçı teliçik
tüyülme, siz meni – kıynalmay! – cığıp koyarça.
Siz şöndü, Temircanov canlı bolup, kadama kayalaça süyelesiz. Ol Temircanov a şaharnı cartısın
satıp ketgenin da, Kıralteleradiokomitetni kesini
cerleşi, ahlusu bolmağanladan tazalay barğanın da,
erinñenden, ne eterge bilmey aylanñan Atabekovha ne
üçün orden bergenin da bek usta bile turğanlay. Ho-ho,
mölek-kommunistle, küreşigiz! Etigiz kan-kazavt,
kim biledi, küçü-karıvu da ullu Temircanovdan sizge da ceter ese va bir burhuçukla! Bügünden tap zaman
tabarık tüyülsüz! Hayt degiz!..
– Ne tukum söleşesiz siz?.. Kim bergendi sizge erkinlik alay söleşirge?! – dep kıçırdı Nina İosifovna. – Bıllay kılıksızlanı sözlerine tıñılap,
men mında olturalmayma! – dep, sekirip örge turdu,
bayam, eşikni urup, keter umut etip. Alay Zamankulov
bla Laşinova, küreşe ketip, añılatdıla aña «südge» men alanı uğay, ala meni «berip» turğanların
da, capsarıp, ariv aytıp, cerine olturtdula. Olturdu
Nina İosifovna cerine, alay endi va ol, kerti da südü
kibik, başın öhtem kötürüp, alay oltura edi.
– Men ne aytırğa da bilmeyme! – dedi kerti da teren
kayğı etgen Zamankulov, bayam, söleşivleni andan
arı sozuvnu kereksizge sanap. – Bu bolup ketgen işle
bir sılhır tüşde uğay, kerti da bolğanlarına iynanñan okuna kıyındı. Ne aytırğa da bilmeyme!
Kim biledi, üyde seni bir kayğıñ bolup, açıvlanıp, aytırıñı-kaytırıñı bilmey iş tura bolurmusa, ı? Ansı kalay iynansın da adam sen bitev bu
işleni tolu esiñ bla etgense dep?
20 Huçinalanı Muhammet
306
– Bir kayğısı da cokdu! Ol har zamanda da allaydı! – dedi biyağı Nina İosifovna, tözalmay. – Men
alay etsek, tüz bollukdu deyme – Misirovnu KPSS-ni
satırlarından çığarırğa, biz etgen onovnu partiyanı şahar komiteti kabıl etsin dep tilerge. Administratsiya va karasın da, onov etsin – Misirov mından
arı da niyet iş bla küreşgen cerde, allay cuvaplı
kullukda işlerge caraymıdı, caramaymıdı dep.
– Ne aytasa, Mağomet? – dep, Zamankulov, tüzda doktor avruğanña sorğança, alay sordu.
– Nina İosifovna tüppe-tüz aytadı – men har zamanda da allayma, üyde da, Allahnı ahşılığından,
bir kayğım cokdu, akıldan da şaşmağanma.
– Şaşhan a alay şaşhansa da! – dep kıçırdı carlı Nina İosifovna.
– Nina İosifovna! – dep, tırman ete karadı aña
Laşinova – akıl tokmak.
– Bılay eteyik deyme men, – dedi da Zamankulov,
barı da tıñıladıla. – Partiya cıyılıvdan kesi allına ketip kalğanı üçün, kommunist coldaş Misirovha tırman eterge.
Men añıladım – ayhayda, Amankulov bek tıñılı
üyretgendi Zamankulovnu hahay-tuhay bolmasın, «boş
zatçıknı üsünden» davur bolmasın dep. Ol kıçırıkçı Misirovha va, kesin alay tınç kutulup ketgen sunmaz üçün, partiya canından tırman etigiz da,
barma koyuğuz dep. Artda va administratsiya canı bla
dağıda bir madar eterge bollukdu…
– Men artallıda ırazı tüyülme! – dep, sekirip
turdu cerinden Nina İosifovna. – Kalay boladı
da alay – obkomnu sekretarı da bola turğanlay, sav
partorğanizatsiyanı tükge da sanamay, çığıp, ketip
kaladı – sora aña kuruda tırman?! Ol partiyadan
kıstalırğa kerekdi – alaydı meni oyumum. Allay
bılhımsızlağa, ne partiyağa hurmet etmegenlege, ne
namıs-sıy degenni bilmegenlege, bizni partiyanı satırlarında cer bolmazğa kerekdi!
Men aña, açıvundan ne aythanın tolu da añılamay, alay a meni partiyadan kıstap, kesine sıylı at
alır üçün, kan-kazavat etgen tişirıvğa, canım
okuna avrudu. Ol, harip, kalay ese añılayalmaydı
partiyadan kıstağan degen zat – ol asırı da ullu,
kayğılı iş bolup ketip, Ara Komitetge deri da ceterigin. Ol cazık Tırnıavuzda kombinatda işlegen
incener caşnı haparın eşitmegenmidi, birda bolmay ese? Anı da, tüzda şöndü meniça terslep, partiya307
dan da, işinden da kıstağan edile, ol a, ne homuh,
ne korkak bolmay, Ara Komitetge deri cetip, kesin cañıdan partiyağa da, işine da kaytarthandı.
Temircanov bla anı kibikle süygença, har kimni da
partiyadan kıstap barsañ, sora kim kallıkdı da
partiyada?
Laşinova, ayhayda, allay bir bilimsiz tüyüldü,
Zamankulov tırmannı üsünden sağınñanı bla okuna añılağandı, bayam, işni boluşun, neda, kim biledi, Zamankulov anı bla bu zatnı üsünden alğarakdan
söleşgen okuna bolur.
Kıshası, maña tırman «cabışdırdıla» da, iydile. Carım sağatdan a men Laşinovağa kireme da,
bir boş, anı bla ullu işim da bolmağan zatçıknı
üsünden söleşgença, bek sabır avaz bla:
– Raisa Tatuyevna, bayam, maña tırman etilip boşalğan bolur – men ol zatha erkin esem, partbüronu bu
işini üsünden etgen onovunu avmasın maña bersegiz
süyerik edim, – dedim.
– Tüzün aytallık tüyülme, – deydi ol da, har
zamandaça, sabır söleşe, kim biledi, büronu onovun,
bayam, alıka partiya cıyılıv kabıl eterge kerek
bolur. Ne etese da sen anı?
– Kim bilsin – etgen onovları tüz tüyüldü dep,
oğarı barıp, tarığırğa esime tüşüp kalsa da.
Apellyatsiya etergemi deydile aña?
– Alay okuna bolur, – deydi ol biyağıça, ne az da
türlenmey. – Men bilirme da, aytırma saña, ohomu?
– Oho.
Alay bla çıkdım da ketdim.
Eki künden a bildirivle kañada Temircanovnu
buyruğu tağılıp tura edi da, anda bıllay tizginle
da bar edile:
«… radionu tamata redaktoru M. İ. Misirov 16 fevralda 17 sağatdan sora, 16 martda 13 sağat 30 minutdan sora, 24 martda 17 sağatdan sora, 31 martda 16
sağatdan sora işde bolmağandı, 16 fevralda bla 10
martda va işge keç bolup kelgendi.
Buyruk eteme: köp kere da urunuv nizamnı buzğanı
üçün – işge keç kalıp, işden ertte ketip turğanı
üçün, col. Misirovha katı tırman eterge em mından arı da ol halda urunuv nizamğa buzukluk salıp
tursa, KZOT-da aytılğança, bütünda katı cuvapha
tartıllığın aña esgertirge.
Komitetni predsedateli V. Temircanov».
Ne aytır kereklisi bardı – teli tüyüldü, ol uğay
20*
308
eseñ, bek akıllı okunadı: men kuru kesim tüyül
edim bu buyrukda, urunuv nizamnı buzup, arı tüşgenle bir ullu kalav bola edik. Kerti da, aladan calanda birine etilgen edi tırman, kalğanlağa va
boş, endi bılay ete turmağız dep, esgertilgen ete edi.
Alay, ne da bolsun, cuvapha köple tartılğan edile, ol
sanda Misirov da. Alay ese va, har ne da tapdı. Cuvapha Misirov kuru kesi tartılsa edi – sora ol biyağı
kıçırık eterge bolluk edi, bılay a – süygen cerine barsın!
Men sezip turama – Temircanov meni kısadankısa bara edi ırbınña, ne az da bir abınñanımlay,
ğorf dep, arkamdan sallıkdı. Ne etsin adam? Men
şöndüge deri ete kelgen hılikkya madar – keç kalmay, ertte ketmey, har ne işimi da tıñılı tamamlap, ilinirge sıltav bermezge küreşgenim – mından
arı Temircanovha çırmav bolallık tüyül edi. Nek
degende, endi meni har atlamımı ızlap aylanırık
esele – alay eteriklerine va söz da cokdu – men, tutulmay, uzak barlık tüyülme: ne birevnü aşıra,
ne tütün tartırğa tışına çığarma. Andan sora da
meni artallıda kölüm barmay edi «kabinet tutmağı»
bolup, arı-beri çığarğa da oñum alınıp tururğa.
Allay bedişlikge men tözallık tüyülme. Alay ese
ua, südge barğandan sora madar cokdu. Alğa rayon,
andan sora şahar südge, artda va Kabartı-Malkarnı Baş südüne, sora… Bolmasın fayda – andan ne az
da hayır bolmazın men bek igi bileme! – birda bolmay
ese, meni alay boş, bir sildegenley, cığıp koyalmazlıkların añılasınla. Ol südleni har birine
da men, tüzlük horlarına, Temircanov a, terslikni
açıklarğa çırmav bolğanı üçün, cuvapha tartılırına arsarsız iynanñança, tavkel bolup, alay kirirge kerekme. Da ne – tüzü alay bolurğa kerekdi da,
zakonña köre da, partiyanı ustavına köre da!
Kabartı-Malkarnı Baş südünde işley edi
Kurman Tavluyev, men anı radio bla söleşivlerin hazırlavçu edim, aman caş tüyül edi, anı bla keñeşeme da, bileme – işge keç kelgendi, ertte ketgendi
degen zatla üçün administratsiya adamnı cuvapha tartırğa bollukdu, urunuv nizamğa ol buzuklukla
etilgenli bir aydan köp zaman ozmağan ese dep, zakon
alay aythanın.
Men kadrla bölümge barıp, tıñılı karatama da,
bileme – men, buyrukda aytılğança, 24 martda uğay,
24 fevralda ertterek ketgen köre edim işden. Alaydı
309
da, buyrukda aytılğan beş şartdan ekisi, asırı
ertte bolğanları üçün, «caravsuzğa» çığadıla. 10
martda 5 minutha, kerti okuna da, keç kalğanma – anı
üsünden davlaşır keregi cokdu. 16 martda tüşden
sora men «Ğoryanka» fabrikada edim, iynanmasala, şağatha fabrikanı partorğanizatsiyasını sekretarın
çakırsınla. Ol da kertidi. 31 mart, 16 sağatdan
sora – ol zamanda men partiya cıyılıvda edim da, andan
ketgenme ansı, işden a ketmegenme. Alaydı da, ahırında 10 martda 5 minutha keçikgenim kaladı! Bizni
keçe-kün da tüzlüknü saklap küreşgen sudyalarıbız, bu zatha artallıda es burmay, Temircanovnu kalay bla tüzge sanarla? Süd maña tırman ters etilgendi
dese va, alayda okuna Temircanovnu cañıdan südge
bereme. Endi va, zakonña köre, terslikni açıklarğa
çırmav salğanı üçün, aña va südnü onovu şağat!
Men alay akıl ete edim. Bek tüz, zakonña köre. Bir
zat da bolmazın, har ne da alaylay kallığın bile
da turğanlay. Nek kaladı alaylaymı deysiz? Alaylay kallıkdı da – andan. Ho sora, aytığız – bizni
kıralda barmıdıla terslikleni açıklarğa çırmav
bolğan, kemçilikni ketereyik degenleni ızlarından
tüşüp aylanñan onovçula? Bırdıla, kesleri da ol
terslikleni açıklağan, ketereyik degenleni alay
kısadıla da alay – ol haripleni süyeklerin vatıpmı
koyadıla derse. Caz tilni koyup, açık aytsañ a – cüzle bla, miñle bla adamlanı, basınçaklap, oñların
alıp, işden kıstap, tutmakğa okuna atıp, kara
künlerin berip! Bir zamanda eşitgen iş a etgenmisiz allay hatdan, zakondan da ozğan partiyanı, Sovet
vlastnı, kıralnı da betlerin coyğan ol kılıksız onovçuladan biri okuna cuvapha tartılğandı,
partiyadan, işinden da kıstalğandı, tutulğandı
dep? Eşitmegensiz, men da eşitmegenme. Temircanov a
kalğanladan başhamıdı-kaşhamıdı? Başha da,
kaşha da tüyüldü, aña da bir zat bolluk tüyüldü.
Tüzün aythanda va, bir-bir onovçulanı katlarında
Temircanov adam okunadı – kişini tüymegendi, öltürmegendi, allay kullukçula da bardıla! Kesi da
«siz» demey, hazna söleşmeydi! Andan sora da südüle
ua allay bir çiy telilemi bolğandıla, kimge süd etgenlerine karamay, kuruda zakonla aythanın etip
barırça? Birda korkmağız – bek igi biledile! Aytdırmay koymay esegiz a, ahırısı – kim berlikdi alağa allay erkinlik – ministrge süd eterge? Keçginlik,
demeymidile südüle va, biz ministrlege süd etmevçü310
büz. Ministrleni keslerini südleri bardı da – obkom.
İşibiz bolmağan cerge kalağıbıznı suğarğa biz
süymevçübüz. Bizge oramlada tüyüşe aylanñan kı-
lıksızlanı, üyleni tonap aylanñan urlakalanı bere
turuğuz! Birda korkmağız – ala zakonnu tayağından
kutulmazla!
Başıñ südlük bolsa, zakonlanı da igi bilip
başlaysa – südge barırdan alğa, men profsoyuzdan
boluşluk tilerge kerek köre edim, ol boluşmasa,
südge va andan sora barırğa bollukdu. Bizde atıçuvu da eşitilmegen davlaş Komissiyağa kağıt
cazama – bılay-bılay, Temircanov maña ters tırman
etgendi, kemçilikleni ketereyik degenim üçün ırkıflağan etedi, boluşuğuz dep. Komissiyanı kuraydıla, bizni, işlegen adamlanı, can-canlarından
koruvlap turur üçün kuralğan profsoyuzubüznu
komissiyası: Temircanov tüzdü, kollektivni birligine katılma dep, meni tersge sanaydı.
Südge barama. Süd boladı. Süd: «Col. Misirovha
tırman zakonña köre tüz etilgendi», – deydi. Oktyabr
rayon südü 1982 cılda, 24 iyunda etgen onovğa tersdi dep, tarığıp, Kabartı-Malkarnı Baş südüne
barama. Prokuror, bir oruslu tişirıvçuk, işni artha kaytarayık, cañıdan karasınla deydi. Ol a,
halk til bla aythanda, süd ters onov etgendi, tersligin kesi tüzetsin degenlikdi. Seyir-alamat – allay
prokurorladamı boladıla?! Alay süd a, meni tanışım
da içinde bolup, prokurornu aythanına da karamay,
rayonnu halk südünü onovun türlendirmey koyarğa
deydi.
«Men prokurornu aythanın eteyik dep küreşgen
edim, alay predsedatel, davuru asırı ullu bollukdu
dep, korkup, unamağan edi ansı», – degen edi artda
maña Tavluyev Kurman.
Men Kurmanña kölkaldı tüyül edim – küreşgendi bir zat eterge, kolundan kelgeniça, meni üçün
ne ölüv, ne kalıv dep süyelirge va ol da borçlu tüyül
edi.
Men dağıda Kabartı-Malkar ASSR-ni Baş südünü onovu tersdi dep, Kabartı-Malkar ASSR-ni
Baş südünü Prezidivmuna kağıt cazama – bizde
Baş südnü işin tersge sanarğa bolluk cer bardı
Baş südnü kesinde deb’a kimni esinde bar edi! Prezidivm da kereklisiça onov etedi – har ne da tüzdü,
Temircanov tüzdü dep.
Har ne da bolurğa kereklisiça boldu, har ne da
tüzdü. Caşav degeniñ, duniya degeniñ alaydı – karıvlu karıvsuznu horlaydı, maltaydı, cutadı. Bılay bolluğun bile da turup, sora atañı başınamı
küreşe ediñ da derikle bolurla. Aytayım nek küreşgenimi da – Temircanov meni, kesi umut etgença,
terk okuna horlap, cığıp, maltap, cutup iymesin
dep. Men alay küreşmesem edi, ol meni işden da ertte
kıstarık edi, caz başında okuna. Şöndü va küz
artı bolğandı – oktyabr ayı kelgendi, men a alıka
işdeme. Keter akılım da cokdu. «Südle zamanı»
alıka boşalmağandı – men endi RSFSR-ni Baş südüne cazama. Kim biledi, Moskvada tüz onov okuna
eterle dep, bir az-maz ışanırğa da bollukdu. Da ne –
kayda ese da Kavkaz tavla içinde Temircanov kibik
bir kullukçuçukdan alanı ahlarımı keterikdi?
Birda bolmay ese, arıdamı cayılmaz bizni haparıbız. Ol da kerek işdi. Amanlık bla, ne madar da
etip, ahırğa deri küreşirge kerek…
43
Misirov, hahay etip, südleni birinden çığa da
başhasına kire aylanñanlıkğa, bolurğa kereklisinden başha ne bolluk edi, har künden da aña,
sen kesiñ tersse dep, şart ayta edile. Alay andan
ne fayda – ol, har cerde da teli-melile canşay, Temircanovnu namısın da buza, aşay bara edi da, cavun
ırhıla töş cerde sabannı buzğanlay, aşağanlay.
Endi dağıda aña uşaş iş partiya canı bla da başlansa va, ne bolur? Akılımı tıyıp kallıkdı
– tutup, KPSS-ni Ara Komitetine cazıp okuna iyer!
Radionu partiya orğanizatsiyasını cıyılıvunda, ol
eşekni işine karalğan zamanda, anı Temircanovnu
üsünden biyağını aytmağanı kalmağandı. Ol katın, Nina İosifovna Levitina, – bayam, ol kesi tilegen
sıylı atnı aña berdirirge kerek bolur – Misirovnu
partiyadan kıstarğa kerekdi dep, ne bek katı süyeldi
ese da, anı canlı bolup, calanda beş adam kötürgen
edi kol. Kimle edile ala? Laşinova, Sabırkulov,
Çartokov, Yelkanov, Boris Kaloyev. Ol kesi, Temircanov, Misirovnu öltürürge dep okuna kol kötürür
edi, alay, «betin coyarğa süymey», tırman etilsin
degenle canlı bolup, kol kötürgen edi. Kalğanla,
har zamandaça, koyla kibik, anı ızından kuyuldula
da ketdile!
312
Andan ese partiyadan kıstap iysek, igi bolmazmı
edi? Allah alay körgü edi sizni, iş anı bla boşalıp
kalsa va! Carsıvğa, ol işni boşalğanı uğay da,
başlanñanı bollukdu. Uğay, uğay, ne deseñ da,
ol, Temircanov, bek akıllı etgendi har neni da. Bu
işni tıyıp koyarğa kerekdi, bitev Komitetni partiya orğanizatsiyasını cıyılıvuna cetdirmey. Allay
bir halk cıyılıp turğanlay, ol teli dağıda bir
canşap başlasa. Avruğan koynu ıstavat içine ururğa caramaydı…
Radionu partorğanizatsiyasını cıyılıvundan sora
men biyağı Laşinovağa barama:
– Boldumu endi? Tırman etilip boşaldımı?
– Partiya caşavnu üsünden berivleni redaktoru
bolup turğanlay da, allay zatçıklanı va alıka
bilmeyse, Mağomet, radionu partiya orğanizatsiyasını
onovu komitetni partiya orğanizatsiyasını cıyılıuvnda kabıl etginçi, ol biz etgen tırman tırmanña
sanalmaydı. Ol boş, tseh partorğanizatsiyanı aythanıdı ansı, zat da uğay. Partiya canından alıka saña
tırman etilmegendi. Añıladıñmı?
– Komitetni partiya cıyılıvu va kaçan bollukdu?
– Şöndü anı üsünden zat da aytallık tüyülme.
Cıyılıv cuvuk zamanda bolğan okuna etse da, busağatda seni işiñe biz ne hazna kararbız – kesiñ
körmeymise zamannı halın? Ullu işle köpdüle.
Ketdim, zat aytmay. Aytıb’ a ne aytırıksa korkaklağa? Kerti da korkakla – ahları ketedi
da, Misirov, cüzge cuvuk kommunist cıyılıp turğanlay, Temircanovnu tapsız işlerini üslerinden
biyağı aytır dep. Teyri, korkğan a etesiz halkdan, carıkdan!..
Alay Temircanovnu, Laşinovanı, Zamankulovnu
bu col korkğanları meni ullu kuvandırmay edi,
nek degende bizde bola turğan tapsız işleni üslerinden bir carı cazarğa alamat sıltavdan kurulay
kalğan edim. Ho, kayğırmaz, kemçilikleni üslerinden sıltav izley aylanmay da boladı aytırğa.
Alay okuna igidi, biz tırman etgenbiz da, ol a açıvundan dert cetdirirge küreşedi demezle. Ne da bolsun,
bir madar a eterge kerekdi. Bıyıl meni Temircanov
bla «oyunubuz» boşalırğa kerekdi – asırı köpge sozulup baradı bizni «partiyabız», ne ol maña, ne men
aña «mat» salırğa kerekbiz.
Men kalay «çığayım»? Brecnevni kesinemi ca313
zayım? Andan fayda bolurmu da? Anı atı bla, bayam,
miñle bla kağıtla bara bolurla. Aladan anı kesine cüzden, miñden birini üsünden okuna ne hazna
bildire bolurla. Alaydı da, meni kağıtım Ara Komitetni ne propağanda, ne kurav-partiya işlege karağan bölümüne tüşerikdi. Andan a – bizge köz-kulak
bolğan adamnı koluna. Ol a, ayhayda, Elmesovnu igi
tanışıdı.
Sora bizde bitev Yevropa suklanñan Miñi tav, anı
tiyresinde va uvğa barırça duniya seyirlik cerle,
konaklağa kökden tüşgen möleklegeça karağan
bir oğurlu adamları bla, sanatoriyle, turbazala bolğanların da, ol zatla va alıka bir kişini da, ol sanda Moskvadan kelivçü konaklanı da karınların
avrutmağanların da esge alırğa kerekdi. Alaydı da,
teyri, ol canından katılıb’a Elmesovnu ne hazna
korkuthun, coldaş Misirov. Da sora kaysı canından? Anı tanışları bolmağan, karıvçuğu da
cetişmegen cer kaydan tapsın adam? Alan, akılım,
tohtamay, Tırnıavuz taba nek uçunup tura bolur, ahırısı, tüz da bal çibin kesin gokka hansha urğanlay?
A-a-a, kara men telini – andan beri esime tüşüralmay turama ol incener caşnı, partiyadan, işden da
kıstağanlarından sora da, cığılmay, küreşip,
duşmanların horlap, partiyağa, işine da kaythan!
KPSS-ni Ara Komitetini partiya canından köz-kulak boluvnu Komiteti! Ma arı tartınıp küreşe köre
edim meni akılım. Eşite, okuy da turğanma AK-nı
partiya-kontrol komitetini predsedateli Pelşeni
katılığını üsünden da, anı tayağı ters atlağan
köpleni arkaların kazdırğandı dep. Ol tırnıavuzçu caş da, haparğa köre, anı kesi bla tübeşgendi.
Ihı, Elmesov caşnı partiyadan, işinden da kıstaydı, Pelşe va caşnı partiyağa, işine da kaytaradı. Ol a ne deydi? Ol a KPSS-ni Ara Komitetini
partiya canından köz-kulak boluvnu Komitetinde
Elmesovnu ışanñılı adamı cokdu deydi! Da ol a
alamatdı da, şuöhum! Ma arı cazıp köreyik, coldaş
Misirov.
Bir ıyıkdan, Pyatigorsk şaharğa barıp, andan
Ara Komitetge Pelşeni atı bla kağıt iydim. Bizni
poçtabızğa ışanıv cok edi. Kağıtda, bir zatnı
da caşırmay, bizni Komitetde da, savlay respublikada
da boluşnu üsünden açık cazğan edim. Bek tilegenim alay edi: bizni respublikada ne hata-palah da
ullu onovçula, keslerini cuvuklarına, şuöhları314
na, cerleşlerine cak basıp, alanı bek mağanalı
kulluklağa salıp, sora, barı da bir bolup, bir birlerin saklay, kuthara, ne süysele anı etip baradıla
da – andan çığadı; bizde halnı tüzetirge süye esegiz,
respublikanı başçısına – KPSS-ni obkomunu birinçi sekretarını kulluğuna – tışından adamnı
salığız – ol oruslu, kazahlı, gruzinli da bolsun,
kesibizden bolmasın ansı, ol biyağı cuvukların,
şuöhların, cerleşlerin tögeregine cıyıp, har ne
tapsız işin da cañıdan başlarça bolmasın dep.
Ahırında va, boluşsağız, kesigiz boluşuğuz ansı,
«madarla etigiz» dep, kağıtnı beri iyip kıynalmağız – andan fayda bolluk tüyüldü dep koşhan
edim.
Anı üsünden aythan ayıp okunadı, alay az-azdan
ol korkuv degen hılikkyalık zat maña da katıla
başladı. Uğay, ol siz sunñança uğay – boş, kağıtımı, meni tilegime da karamay, beri ciberip
koyarla dep. Siz biyağı ters akıl etgensiz – meni ke-
sime bir hata eterle dep korkmay edim. Tavlu aythanlay, bir tuvğanbız, bir öllükbüz. İş mende tüyül
edi, sizni da Allah sıylasın, sabiylede edi. Maña
«bir zat» bolup kalsa, ala kalay bolurla? Allay iş
akıllarına kelmesin ansı, meni bla «bir zat» uğay
eseñ, köp zat okuna bolurğa bollukdu. Kesim da eslemey, «esirip turğanlanı» kavumuna tübep, ala bla
söz bolup, neda avtobusda «tüyüşgenlege» koşulup,
militsiyağa tüşüp kalırğa bollukma. Anda va ne
da boladı: adamlanı «sunmay turğanlay», cürekleri
tohtap da kaladı, neda, tüyüp, içiñi buzsala, aylan,
ömürüñ ölmey-kalmay. Künle, ıyıkla oza, meni ol
korkuvm da çaçıla bara, eki aydan a unutulup okuna
kaldı.
RFSSR-ni Baş südüne cazğan kağıtıma da cuuap keldi – nek ese da bizni Baş südübüzden. Anda
bılay aytıla edi:
«Nalçik şaharnı Oktyabr rayonunu Halk südünü 24 oktyabrde 1982 cılda emda Kabartı-Malkar
ASSR-ni Baş südünü 13 iyulda 1982 cılda etgen
onovların tersge sanap, RSFSR-ni Baş südüne cazğan tarığıv kağıtığızğa karalğandı.
Südde tohtaşdırılğan şartlağa köre, Siz 10 martda 1982 cılda işge keç kalıp kelgensiz. 16.03.1982 c.
13 s. 30 minutdan sora Siz, tamatalarığızğa bildirmey, işden ketgenigizni kesigiz da aythansız. 31 martda 1982 c. Siz biyağı, suramay, işden ketgensiz…
315
İş bılay bola turğanlay, Sizni televideniye em
radio canı bla Kıral Komitetni predsedateli cuuapha ters tarthandı derge oñ cokdu.
Süd onovlanı tersge sanarğa madar tabılmağandı.
16.12.1982 c.»
Alaydı da, Temircanov bla meni sav cıl çaklı
bir zamannı içinde tart-soz etip küreşgenibizden
fayda bolmadı – ne ol, ne men horlayalmadık. Şahmatçılanı tilleri bla aythanda, biz «oyunubuznu alıka
boşamağanbız», kelir cılğa koyarık bolurbuz,
bayam.
«Akla» – Temircanov – oñlurakmı bolurla derça, hal alaydı, – der edi Mark Taymanov,1 aña bizni
«partiyabıznı» üsünden aytırğa tüşse.
44
Bıltırdan kalğan «partiyabıznı» ahırına deri
cetdire turmay, Temircanov bla men, bir biribizni
horlayalmazlığıbıznı añılap, tıñılavnu bashanlay, «kişi da kıtmağandı» degenñe ırazı bolup
kalğanbız. Ne eterikse da – anı «askerleri» cancanından ne bek çabıp küreşdile ese da, bolalmadı-
la, artda va südle bla meni tohtavsuz «şah!», «şah!»
dep turğanımdan kutulalmay, maña «mat» eterden
tüñülüp kalğan edi. Alaydı da – kişi da horlamadı. Cañı «partiyanı» başlarğa – soluğan da etmey, cañıdan tutuşup başlarğa – artallıda kölüm
barmay edi da, kesi kesimi «kabinet tutmakdan» erkin etdim. KPSS-ni Ara Komitetini partiya canından
köz-kulak bolğan Komitetinden da bir türlü hapar
cokdu, kağıt arı berilgendi degenden başha. Kim
ese da, akılından şaşhan birevlen cazğandı munu
dep, arhivge salıp koyğan bolurla, bayam, meni kağıtımı. Bir kesekden a, Arvid Yanoviç Pelşe ölgenini üsünden bildirdile da, men da añıladım – ol,
kıyın avrup edi ese, meniça telileni kağıtlarına
karar künü bolmaz edi.
Halknı «Ayıv bla kertme aşama» dep nek aythanını mağanasına men endi tüşüne başladım. Alğın
meni akılım halk söznü teren mağanasın añı1Mark Taymanov – şahmat oyunlanı üsünden hapar aytıvçu belgili grossmeyster.
316
larğa cetalmay edi. Ma endi añılay başlağanma.
Bu söznü kerti da mağanası: «Kesiñden köp da karıvlunu horlayma dep, boş, kereksizge, zamanıñı,
küçüñü da koratma», – dep, alay köre edim. Men a
anı, kim ese da bir korkak aythan bolur bek alğa
dep turuvçu edim, ol sözge korkakla kulak sala
tursunla, men a aña nek es burama degença. Ol a, endi
añıladım, alay tüyül edi. Bu söznü bir korkak
uğay, köp ömürleni caşavnu kıyın sınavlarından
öte kelgen, köpnü körgen, köpnü bilgen esli da, akıllı da halk aythandı – kesini miñle bla sanalğan
kızıvcürek caşlarını hanla-biyle bla, karıvlula-küçlüle bla, tüzlük bolsun dep küreşe, horlayalmay, coyulup barğanların köre kelgenden sora. Bek igi
caşlarını, halnı türlendiralmay, caşavların ol
kereksiz küreşge berip barğanlarına cüregi kıynala. Ol kesi da boş söz tüyüldü, bek katı tilekdi – koyuğuz, caşla, koluğuzdan kelmezlik iş bla
küreşmegiz, coymağız kesigizni, andan ese bu ariv
duniyada caşağan da, aşağan da etigiz! – dep.
Mından arı da Sıylı Kökden kelgen ol sıylı
avazğa kulak salmay caşağan telilik bolluk
edi. Halknı avazı Sıylı Köknü avazından başha
tüyüldü da.
Alay ese, Halk aythanña, Sıylı Kök aythanña
kulak sala esem, mından arı ayıv kertme aşay turğan terekni tübüne men barlık tüyülme. Başha
kertme terek izlerge küreşirme, tapsam, kalsam da.
Halk alay ayta ese, men a allay bir telimi bolğanma,
halk aythannı etmezça?
Sora ne eteyik, ne bla küreşeyik deyse? Açık aytsam – arığan da etgenme, erikgen da etgenme curnalist
işden. Bizni, bayam, kişige da ullu kerek bolmağan
tuzsuz-mıstısız berivleribizni hazırlağan tınç
iş tüyül edi. Nek degende, halknı kıyın caşavun
köre da turğanlay, kıralıbızda, duniyada da bola turğan işleni bile da turğanlay, biz bek igi caşaybız,
cer başında bizden nasıplı halk cokdu, kıralıbız a – adamlıknı, tüzlüknü, karındaşlıknı duniya seyirlik kalasıdı, bar halkla da bizge
suklanıp karaydıla degen coruklanı keplerinden
çıkmay, cazıv etgen esli adamnı cürek cavuvn aşay
edi da, anı üçün. Men ol kepleni kısıvlarından
bek açımay kutuluvnu madarın ertte taphan edim da,
maña bir kesek tınçırak edi – men aslamında kerti da ahşı adamlanı – vraçlanı, ustazlanı, işçi317
leni, koyçulanı, sabançılanı üslerinden haparla
hazırlavçu edim. Alay ordenle bla savğalanñanlanı,
deputatlanı, türlü-türlü sezdlege barlık adamlanı üslerinden da tüşüvçüdü cazarğa – alanı
aralarında va ol savğalağa, ol sıylağa tiyişli
bolmağanla da bek köp tübevçüdüle. Ol bizni Atabekov kibikle. Alaydı da, curnalistle cürügen tar
colçukda okuna közbav, aldav, ötürük degença zatla,
zığır bolup, tögülüp turadıla. Kıyındı zığır
col bla barğan. Men arığanma, erikgenme. Men cazıvçulanı colçuklarına burulup ketalsam – bek igi
bolluk edi.
Alay har kim da, süyse, cazıvçu bolup barallıkmıdı da? Uğay, uğay, alay bolmaydı, deydile bir
avazdan cazıvçula kesleri da, alimle da. Cazıvçu, kompozitor, suratçı, alim, ol uğay eseñ, muzıkanı usta
soğuvçu bolur üçün da, erikmey-talmay küreşgenden
sora da, Ullu Allah kesi bergen fahmuñ da bolurğa
kerekdi. Fahmunu va, dep koşadıla, Ullu Allah har
kimge da birça berip barmaydı. Kimge berdi Ullu Allah
fahmunu, kimge bermedi, azmı berdi, köpmü berdi – anı
ua kim bilsin? Fahmu degeniñ – ol kesi da ne zatdı?
Fahmu degeniñ a – ol erikmey, arımay-talmay işlevdü
dep, arsarsız aytadıla da köp da belgili akılmanla,
fahmulu adamlağa sanalğanla!
Teyri, bılayda, ne ese da, tolu añılaşınmağan
bir zat a bardı. Ullu ilmu har zamanda da aytadı –
adamnı adamlığı anı ösgen, caşağan cerine köre
boladı dep. Kerti okuna da, kullanı kıyını bla
caşağan ne buruñulu Grekde, ne halknı aslamı
kulla bla alağa berilgen cerçikden ayırılırğa
erkinlikleri, añları da bolmağan ellile bolğan
Rim imperiyada, ma bıllay seyirlik işleri bla belgilidi dep aytırça, men «kara halkdan çıkğan» bir
cazıvçunu, alimni, arhiterktornu, suratçını atın
bilmeyme. Orusda da, kul bla biy ayrılğınçı, ilmu,
literatura, muzıka, surat, teatr degen zatla bla biyle
bla bayla küreşe edile ansı, kara halknı ol zatlağa es bururğa oñu, zamanı da cok edi. Bügün okuna
da, zakonña köre, adamlanı barını da erkinlikleri
teñ bolğan zamanda da, atları duniyağa, halklağa
belgili cazıvçula, alimle, muzıkantla, suratçıla
da sabiylikden okuna da literatura, ilmu, iskusstvo
degen zatla bla şağırey bola kelgenle, neda, kimni
aythanına da karamay, süygen işlerine arsarsız
berilgenle boladıla ansı, allay ullu cetişim har
kimni da kolundan kelmeydi.
318
Andan a ne oyum eterge bollukdu? Andan a – bir kauvm alimle, cazıvçula aythança, Ullu Allah birlege
beredi, birlege va bermeydi fahmu degenleri alay tüz
hapar tüyüldü derge bollukdu. Men akıl etgenden,
Ullu Allah da, Tabiyğat da adamlanı barına da bergendile fahmu, alay alanı caşav halları türlü-türlü
boladı da, birleni fahmuları açıklanadı, belgili
boladı, birleni va – uğay. Kadarğa köre. Söz üçün,
sen Afrikanı carlı kırallarını birinde, kesiñ
da bir carlı adamnı üyünde tuvğan eseñ, anı üsüne da kıralda eki halk, bir biri bla caraşalmay,
uruşa-cırtışa esele – sora sen literatura, muzıka,
arhitektura, ilmu degen zatla bla ne hazna küreşgin.
Nek degende, bek alğa seni kesiñi da, seni üyürüñü da kalay bla sav kalayık, açdan ölmey, kalay
keçineyik dep, ol zatlanı üslerinden bollukdu kayğığız. Alay sen Amerikada, Nü-York ştatda, ullu
kitap basması bolğan, literaturanı, iskusstvonu da
süygen, añılağan da etgen bay adamnı üyüründe tuvğan eseñ a, deyik, ayhayda, sen, bayam, ne cazıvçu, ne
muzıkant, ne ürist, ne curnalist, ne alim bolluksa.
Nek degende sabiylikden okuna literatura, iskusstvo,
ilmu degen zatla seni nögerleriñ bolup kaladıla, sen
alanı süyese, teren bilirge, igi añılarğa küreşese.
Andan sora va ol akılmanla aythannı etalsañ – erikmey, arımay-talmay küreşseñ – duniyağa, halkğa
atıñ aytılğan cazıvçunu, neda pianist, neda alim
bolasa da kalasa. Kaysı zatnı artığırak süygeniñe köre, fahmuña köre.
Añılataldımmı sizge akılımı? Kıshası, men
alay sunama: kim ese da, ol Caşav degen kişi oñ bersin ansı – har adam da fahmuludu. Ol zamanda kalsa
da – kesinden kallıkdı, erinçek, tözümsüz bolsañ.
Alğaraklada men Armeniyada bir üyürnü sabiyleri-
ni üslerinden seyirlik hapar okuğanma – ol üyürnü
12–15-cıllık sabiyleri universitetde okuydula,
kerti da alimle kibik, ilmu işle bla küreşedile,
ilmu va ilmumudu – matematika! Seyirdi da? Seyirdi. Alay men a alay ullu seyir tüyüldü deyme. Nek?
Alanı ataları, anaları da matematikanı okuthan
alamat ustazladıla da – andan. Ala gitçelikden okuna
sabiyle matematikanı süyerça, anı alamat duniyasında
kuvanıp caşarça üyretgendile da – andan. Ala sabiyleni matematika canı bla fahmularına keñ col
arivlağandıla.
Atı aytılğan kompozitor, gitçelikden okuna da
319
sabiyine es burup, muzıkağa anı süymekligin saklayalsa, küçleyalsa biz onekicıllığında okuna
sav simfoniyala cazğan alamat fahmulu caşçıknı üsünden hapar eşitirikbiz. Men a, söz üçün, eki
cıyırma cıl okuna caşap, alıka notalanı – muzıkanı «tilin» okuna – bilmeyme. Alaydı iş, alaydı
caşav. Ne aytır kereklisi bardı, har cetişim da
– tavğa örlegen kibikdi. Bu işni ebine tüşünmegen, tavğa kalay çığarğa kereklisin igi bilmegen, kıyınlıklanı horlarğa üyrenmegen adam ne
Miñi tavğa, ne Everestge çığalmazlığı kibik,
tiyişli bilimi, añılavu bolmağan, işin süyüp,
aña bitev cürek otun bermegen adam da ne ilmunu, ne
literaturanı, ne iskusstvonu biyigine uğay eseñ,
duppurçuğuna okuna ne hazna örlesin. Anı, bayam, aytır kereklisi bolmaz. Bolsada, biz arsarsız aytırğa
bollukbuz – har adam da eslidi, akıllıdı, fahmuludu, tabiyğat anı alay carathandı. Adamlanı bir birge uşamağanları va ol Sovet vlast körüp bolmağan
(asırı gitçeçikle edile da, köralmay, anı üçün körüp
bola bolmaz edi!) genleni hatasındandı. Tavça aythanda
ua – adamnı kanındandı. Genle (adamnı kanı) anı
fahmusun, akılın, esliligin da türlü-türlü etedile, anı hayırından a ma alay baydı, seyirlikdi adam
ulu. Aladıla, genle, adamlanı ne sabır sağışlı (Tolstoy), ne oyunçu, carık köllü (Ştravs), neda har kim da
suklanırça, adepli (Tsveyg), ne ciger da, batır da (Şolohov), ne duniya kadarını üsünden sağışlanñan
akılman (Kyazim), ne da «açıvundan küle» turğanlay
da, mudahlay kalğan (O’ Genri) da etgen…
Sora, coldaş Misirov, sen da fahmulusa da? Ayhayda – men da adam uşayma da! Ho, alay okuna bolsun,
kel sora, karayık seni ol duniya seyirlik fahmuñu kaysı canından çığarıp berirge bolluk ese
da carlı halkıbızğa. Muzıka canından? Ne hazna,
men kesim muzıkanı süygen etgenlikge, andan asırı
keñde kalğanma. Allay bir keñde – men simfoniya-
lağa tıñılay da bilmeyme, alanı añılağan da etalmayma. Ol ayıplı işdi, alay men ne eteyim da kadarğa? Ol bizge, uruş allında tuvğan tavlu sabiylege,
allay bir oğursuz bolğan ese?
Skulptura, surat işlev canı bla va? Biyağı har
neni da başından başlarğa kerekdi, zaman a cok. İstoriya va? İstoriya degeniñ – ol alamat duniyadı derge
okuna bollukdu. Men ol duniyada bek süyüp okuna
işler, caşar edim, alay, sen alimge sanalmay eseñ,
320
arı koymaydıla. Alimge sanalır üçün a, aspiranturanı boşarğa kerekdi, arı va «cibergen» etedile.
Bizni va, coldaş Misirov, «ciberirça» da, «alırça»
da adamıbız cokdu. Alay etip aylanırğa da, ne deseñ da, bir kesek keçirek kalğan bolurbuzmu? Tabiyğat bla baylamlı ilmulanı va sağınmay okuna
koyayık, ala şöndü allay bir keñ, teren bolğandıla, kuturğan çerekle kibik, meni kibik kartçık
uğay eseñ, caş adamla okuna alay bek bazınmaydıla
alanı tolkunlarına suğulurğa. Alaydı da, ne arı-beri
bursañ da, bizge, coldaş Misirov, curnalistikadan
ketmey bolmay eseñ, calanda bir col kalğandı – ol
da sen bir kesek bilgen cazıv iş. Cazıv iş bla igi
küreşseñ, «Miñi tavğa» çığalmasañ da, «Nartiya»
başına va örlerge bolluksa.
Literaturada, ilmudaça, «başhalanı» koymaybız degen töre cokdu da, men da, «tavlağa» örlerge aşıkğan
cazıvçulanı bla cazıvçula bolurğa küreşgenleni
bir kavumuna koşulup, colğa atlanırğa bollukma. Alay cazıv işge urunñanla boş kuvanadıla ertte-keçden mında biyiklege örlerge, ilmudaça, kişige
da tıyğıç cokdu dep. Hı, ol kertidi, mında sen
cazıvçu tüyülse, anı sebepli va nazmula cazarğa,
romanla cazarğa da erkin tüyülse degen töre cokdu.
Alay literatura «tavlağa» uğay eseñ, «duppurla»
başlarına çıkğan okuna alay tınç tüyüldü.
Nek degende ertteden beri da literatura «tavlanı»,
«duppurlanı» da başların, caz tilni koyup, açık
aythanda va – literatura bla baylamlı tap kullukçuklanı – «atları aytılğan», «fahmulu», «zakiy»
cazıvçula alıp, tamırlanıp, caşap turadıla da,
andan.
Kıshası, caşavdaça, literaturada da «cılı cerçikle» üçün küreş seleymeydi.
Alaydı da, coldaş Misirov, cazıvçulanı collarına tüşgenlikge, kesiñi literatura canı bla
fahmuluğuñu eşiklerin ne bek keññe açarğa küreşgenligiñe, mında da işiñ ne hazna hoça bolsun.
Toğuz-on cılnı içinde kesine deri «halkğa atları
aytılğanlanı», ayavsuzdan mahtay, alağa calına-cu-
luna aylanñan Emenov da, arımay-talmay, örley ketip,
«fahmululağa» koşulğan professor Gitçevlanov
da, OĞPU-nu alğıñı kullukçusu, endi va belgili alim, nazmularında aytılğanıça, «halk üçün
canın berirge hazır» Murdarov da, başha «zakiyle»
da bügün literatura tavnu töppesine kişini da koya321
rık tüyüldüle. Süye eseñ, allay bir literaturanı,
ma anda, tav eteklerinde, duppurla tiyrelerinde küt
da aylan, örge va barma – gazetlede, almanahda, andasanda degenley, nazmuçuklarıñ, haparçıklarıñ,
ho, kitap basmada bir povest kibikçigiñ okuna basmalansınla, uğay demeybiz. Andan köpge va kerilme.
Caşav degen duniyanı literatura colunda tüberik ol kıyınlıkladan bar edi meni da haparım,
alay, ne bolsa da bolsun dep, curnalistikadan arı burulurğa tavkel boldum. Alay bek igi bile edim: kara söz bla küreşgen cazıvçularıbıznı içinde «bek
fahmuluğa», «bizni bla birge caşav etgen zakiyge»
sanalğan Emenov meni kesi biylik etgen proza tiyresinde «tav başına» uğay eseñ, «duppur başına»
da koyarık tüyüldü. Men, örley barıp, igi kesek
kötürülsem okuna da, ol, başında süyelgen, kesamat
sözleden soğulğan bıstırğa çörgelgen kazık bla
başıma cetdirip, enişge töñeretip iyerikdi. Başhala bla, «caş cazıvçula» bla birge anda, «duppur»
eteginde, keçinirge küreş, tohtamay eseñ dep. Maña
ua, eki cıyırma cıldan ozup barğan «tüyege», «toklulağa» – caş cazıvçulağa – koşulup, toğuz-on cılnı, cazğan zatıñı basmalarğa da kişi küsemey,
aylanñan uşamaydı da…
Kayğırmaz! Adamnı caşav colunda az emenovla,
temircanovla, elmırzala bolmaydıla, sora, alağa colukğanıbız sayın, korkup, ahıbız ketip, alğa
barmay tursak, caramaydı da. Barırğa kerekdi,
tutuşurğa kerekdi, alaysız ala kişige da col berlik tüyüldüle. Ansa va, tüzlük üçün, igilik üçün,
terslik bla amanlık bla küreşe caşamasañ, ol nege
uşağan caşav bollukdu – tuzsuz şorpa kibik. Oynamayma, kerti kölüm bla aytama, ollahiy! Kim biledi, köp ömürle da ötüp, adam ulusu da şöndüden ese
akıllı-esli da bolup, terslik, amanlık az bolup,
közge urunmay başlansala – ol başhadı. Alay bügün a,
terslik, amanlık da cayılıp, köp bolup, umutları
duniyağa biylik eterge bolğanın caşırmay, açık
sermeşge kirişgen zamanlarında, cırda aytılğança – bizge tınçlık degen kayda!
45
Birinçi künleden okuna da bu 1983 cıl köp da
seyirlik işleni cılı bolluğu bilinip kalğan
edi. Cañı calnı bayram künlerinden sora, biz da
21 Huçinalanı Muhammet
322
işge çıkğanlay, Zamankulovnu pensiyağa ketgenin, anı orununa va Elmırza Sabırkulov salınñanın bildik. Alaydı da, endi Elmırza boş Elmırza
tüyüldü – Elmırza Tokalayeviç Sabırkulovdu, Kabartı-Malkar ASSR-ni televideniye em radio canı
bla Kıral komitetini predsedatelini orunbasarı.
Başha türlü, halk añılarça, aytsağ’a – KabartıMalkar radionu tamatası. Kıshası, ol hayt degen
kullukdu, ministrni ekinçisi degenñe teñ.
Elmırzanı cerine va bizni baş redaktorubuz bolup – öçeşeme bilalsağaz! – biyik da, ariv da caş
Asker Calavçuyev kelgendi! Tavça ol malkar tilni
bilgen orusluça, çalıp söleşgenini da, bir-bir sözleni şöndüge deri eşitgen okuna etmegeni da – ala
boş zatladıla, tap söleşirge da üyrenir, sözle bla
da şağırey bolur. Allın şahar ispolkomnu tamatasını orunbasarını, artda va ministrni üyüründe
ösgen caşdan ne izleysiz da – allay ullu kullukçunu
üyünde, tavça söleşgen ullu töre tüyül ese, ana tilni
ahırı bla unutup koymağanına okuna sav bol degiz
da koyuğuz! İşni başı anda tüyüldü, işni başı
ol «tap kılıklı» caşdı da, andadı. Andan da bek
«başı» va – Temircanovnu katını da endi cañı
kullukdadı – ol respublikanı halkını cumuşların calçıthan ministerstvonu eşiv iş bla küreşgen
predpriyatiyalarını birigivlerini tamatası bolğandı. Kulluğunu atı – generalnıy direktor dep, alaydı, kesi da ministrni «oñ koluna» sanaladı. Tavlu
uşaydı da Calavçiyev-ministr – bergen sözüne kertiçi
bolğandı. Temircanov da anı ol ahşılığın kuru
koymağandı…
Artdarak, caz başı tabalada, oblast partkonferentsiya boldu, anda da «akla» har neni da kesleri süygença etdile. Konferentsiya bolurnu allında, obkomnu
el mülkge karağan sekretarı Kaşirokovnu, mülk
kurav canı bla ustalığı, fahmusu da duniya seyirlikdi dep, mahtay ketip, sen kuru el mülkge uğay,
respublikanı mülküne savlay da onov eterge tiyişlise dep, ariv aytıp, anı Kabartı-Malkar ASSR-ni
Ministrlerini Sovetini predsedatelini biyik da,
omak da şintigine olturthan edile. Ol, bayam, alğa
kesi da añılağan bolmaz edi, işni «telini eşigin mahtav cabar» degenñe uşaş bolup kalğanın.
Obkomnu partkonferentsiyada ayırılğan kavumunu
kurav işlege karağan birinçi plenumunda okuna el mülk canı bla obkomnu sekretarına Ak-Suv
323
rayonnu birinçi sekretarı Marşenov salınadı da,
olsağat okuna respublikanı carımı anı koluna
tüşüp kaladı. Endi, anı ırazılığı bolmay, respublikanı el mülk bla baylamlı caşavunda bir zat
türlendirip bir kör! Allın el raykomlanı birinçi
sekretarların Elmesov, Kaşirokov bla hazna keñeşe
da turmay, kesi salıp barıvçu edi, endi va ol işni da
Marşenovha ışanıp koyarığına söz cokdu. Ekiüç ay ozğandan sora, anı, asırı biyikde olturğan
ullu kullukçunu, «boş zatçıkla bla kıynamaz
üçün», aña hazna zat cetdirmey, har neni da «akla»
kesleri etip tebiresele – ma ol zamanda añılarıkdı, bayam, Kaşirokov, aldanıp, «kıralnı» cartısın
kolundan ıçhındırıp koyğanın.
Endi, tüzün aythanda, respublikanı Ministrlerini Sovetini predsedateli degeniñ, ayhayda, bek ullu
kullukdu. Obkomnu birinçi sekretarından sora oldu
da bek ullu kulluk. Respublika işi, caşavu da tap,
zakonña köre kuralğan respublika bolsa. Alay bizde
ua, obkom da, mağanalı, «namıslı» ministerstvola da
savlay «aklanı» kollarında, kalğan ullu kullukçula va barı da – «akla» köp da cıllanı saylap,
ösdürüp küreşgen «tanaçıkla» bolğanları kadar,
Kaşirokov, ne bek kazavat etip küreşse da, hazna bir
zatnı da türlendirallık tüyüldü. «Prezidentge» – Kabartı-Malkar ASSR-ni Baş Sovetini Prezidivmunu
predsedateline uşap kallıkdı – «namısı-sıyı
cürügen» premer-ministr bollukdu, ansı kerti da
onov etip ullu kıynallık tüyüldü.
Bitev ol zatlanı ayta kelgenim – Elmesov sav
kadarda Temircanov da ullu kullukda bollukdu.
Alaydı da, coldaş Misirov, süyseñ – sekir, süyseñ – koy, alay Temircanovha sen eterik cokdu.
«Aklanı» respublikanı başında bütünda beginip
tohtağanları dağıda bir zatnı üsünden sağış etdire edi – ay alanı oğarıda küşçügü-karıvçuğu
da bolğan bir ışañılı adamları bar köreme dep.
Alay ese va, sora Temircanov bla tutuşhan, ol, ne arıberi burup küreşseñ da, Moskva-pelivannı kesi bla
tutuşhan bolluk edi. Ol a, siz ne desegiz da, oyun iş
tüyüldü – men, bayam, Moskvanı cığallık bolmam!
Da, Napoleonmu bolğanma men?..
Alay ese va, şuöhum, Misirov, ayıv bla kertme aşağan faydasız işni koyayık da, literaturağa köl
salayık. «Klassikleribiz» duniya çigincisi – Everestni başına minñenme dep, bizni nartüh bla küreş21*
324
gen ullu kullukçularıbıznı aldayalğanlıkğa,
ne bek ullu ese da, ala örlegen tav Nartiya bolur da, anı
başına va men da çığallıkma.
Hav, men literaturanı sabiyligimden beri da süyeme, alay andan ne mağana – kadar maña süygenime
süyeme dep aytırğa – duniya seyirlik nazmula, tavruhla, romanla cazarğa oñ bermey kele ese. Men kadar
degenlikge, meni ol carık muratıma colnu tıyıp
turğan ol tüp bolluk curnalistikadı da! Ol, sora
anı şuöhları – dığalaslık temircanovla, zamankulovla, laşinovala, elmırzala, kesleri da kaydan
çığa esele da bir biri ızlarından? Ömürüm ketip
baradı, ala bla tutuşa-cığışa.
Boldu, endi men ala bla tart-soz boluk tüyülme – cokdu zamanım. Endi men ömürümü kalğanın,
bir kesek keçirek esem da – Rasul Gamzatov aythanlay,
asırı keçge kalmayım ansı, – süygenime – literaturağa berlikme. Ol mağanasız anekdotnu eşitgensiz
da? Birevlen halknı, men kesi kesimi öltürmey koymam dep, korkutup bolğandı. Künleni birinde va
ol, kerti okuna, bara barıp, relsalağa cathandı.
«Ne etese?» – dep sorğandıla. «Kesimi poyezd tübüne
atama!» – degendi. «Da poyezd şöndüçükde ozdu da – sen
keç bolğansa», – degendile. Ol a: «Aythanıñı artallıda etmey koyğandan ese, keç etgen okuna igidi», – degendi.
Allayın men da, asırı keç kalğan esem da, ne
eteyim da, endi süygenimi ızından çapmay bolalmayma.
Alan, bu keç bolğandı degen ne hapardı, ahırısı? Literatura saña sport tüyül uşaydı da – aña
küç-karıv uğay, başha zat kerekdi. Ol «başha zat»
degeniñ a caşav sınav, bilim, sora, tap tizip, hapar
ayta biliv tüyülmüdüle? Fahmumu deysiz? Biyağı,
ol ne bolğanın kişi da bilmegen fahmu? Cok ese
ua ol mende? Bar ese, cok ese da – anı bla meni işim
cokdu! Men literaturanı süyeme, seyirlik cırlada
aytılğança, kuçağım tolu gülle – ol güllege boş
halk poemala, romanla deydi – keltireme da bereme.
Ol a tiyişli körgeninley etsin: ol da meni carata
ese – alsın, uğay ese va – cerge atsın, maltasın, meni
da katından kıstasın.
Alay ol işleni barın da anı atından Emenovla,
Gitçevlanovla ne başhala etmesinle ansı. Ala, «atları aytılğanla», omak sözle – aldav sözle ayta,
tögeregin alıp, başın hayran etip, bizni Literatu325
ra-biyçege hazna söz cetdirmey, har nege da anı atından onov etip aylanırğa üyrenñendile da, iş maña
cetgen-de da, ol kılıkların eterik bolurla. Men a
alay bolurun süymeyme. İş alaylay barıp tursa, bizni Literatura-biyçebiz, ösmey, esli bolmay, sabiyley
kallıkdı, cıl sanı cetse da. «Atları aytılğanlağa» kereklisi da oldu – Literatura-biyçe ösmey, sabiyley tursun, ala va anı atından mülküne, haznasına
onov etip tursunla!
Da sen, teli, sabiylikden okuna Literaturanı
süyüp-küyüp caşağan eseñ, sora bir zat eterge küreşmeymi turğansa da? – dep sorluğuğuznu bileme.
Bılayda, siz seyir eterça, dağıda bir cürek sırımı bildirirge tüşdü da kaldı. Tüzda Literaturanı
süygença, men dağıda bir arivkanı süyeme – anı atı
ua İstoriyadı. Külgenden katar edigiz – men, ol Buridannı eşegi kibik, kaysı süygenimi allına – Literaturanımı, İstoriyanımı – barırğa bilmey, nença
cıl süyelip turğanımı bilsegiz – ekisini arasında,
sın taş kibik!
Calanda eki-üç cıl mından alda taphanma amal – ekisin da birden süyerge. Ma endi va ol amalnı hayırından
«Alanla tavruhu» degen poemanı cazıp boşay turama.
Şöndü istoriya bizni halknı kuralıvuna alanla canından alay ullu koşumçuluk bolmağandı
dey ese da, alanla bizni da ata-babalarıbız bolğanlarına uğay dep aytalmaydı. Bolsun alay okuna,
başha tüyüldü, ol şart da beredi maña erkinlik,
men alanlanı üslerinden malkarlılanı ata-babalarını üslerindença cazarğa erkinlik. Bütünda
ua men cazğan zat har zatnı da bolup ketgeniça şart,
kesgin körgüztürge borçlu taza da istoriya tüyüldü
da, literatura çığarmadı, istoriyağa atalğan. İstoriyağa atalğan literatura çığarmanı va, arsarsız,
kepge ururğa caramaydı. Anı üsünden Düma bek tap
aythandı: «İstoriya degeniñ – ol men romanlarımı
takğan tot çüydü!» – dep koyğandı. Ol kızıv
cürekli frantsuz, bügün bizde caşağan bolsa edi,
ayhayda, artına-allına karamay, boş romanlarım
degen bla çeklenip kalmay, «kesimi alamat romanlarımı» derik edi. Nek degende, şöndü bizde çığarmalağa bağa biçgenle okuvçula uğay, cazıvçula, tüzü
ua – avtorla kesleridile. Da ne, köple bir birlerin,
ol uğay eseñ, kesleri keslerin okuna mahtay ketip,
«fahmulula» da bolğandıla, «belgilile» da, «halk
cazıvçula» da.
Alaydı da, «kimni arbasına minseñ – anı cırın
cırla» deydi da halk, men da «belgileni», «halk
cazıvçulanı» cırların ayta başlayım – kesi kesimi mahtap tebireyim: poemam, kerti okuna da, alanlanı üslerinden bek alamat tavruh bollukdu! Anda
Tuvğan cerine kelgen kıyınlıknı, cilyamay-sarnamay kötüre bilgen halknı kişiligi da; cav keledi
degen korkuv cetgenley okuna, davlaşnı koyup,
birigirge akılları cetgen biyleni eslilikleri da;
alanla bla sermeşde asırı köp askeri kırılğan Subudaynı Çiñiz-hannı közüne körünñen sıfatından
ahı ketgeni da; bıllay ahırzaman uvahtıda da süymekliklerin saklayalğan caşla bla kızla da; cav
ketgenden sora, halknı kölün kötürüp, anı caşavun
tiriltirge küreşgen biyleni, asker başçılanı küreşleri da; ahırında va, halk a ölmegendi, caşaydı
degen mağanada biyni üyünde caşçık tuvğanı
da – ol zatla barı da poemada ullu suratlav küç bla
körgüztüledile!
Caz ortasında bolur edi deyme, dağıda bir kere karap, bir-bir cerlerin da tüzetip, poemanı kötürüp,
kitap basmağa barama.
Redaktor, poemanı eki koluna da alıp, nença kilo
tarta bolur degença, avurluğun bilirge küreşdi da:
– Ihı, sora nazmula bla cazılğan romanmı deyse?
Puşkinmemi deyse? Nença tizgin bardı deyse? Tört
miñ bola ketedimi deyse? – dep, meni hılikkya etip
başladı.
– Uğay, men Puşkin tüyülme, Misirovma, – dedim. – Ne, Puşkinden sora endi kişige da nazmula bla
roman cazarğa erkinlik cokmudu?
– Nek cokdu – bardı. Tolstoydan sora da bardı erkinlik romanla cazarğa. Sen a, kim biledi, romanla
cazıp iş başlamağınmısa?
– Uğay, – dedim, – başlamağanma. Alay, süye eseñ,
bilip koy – başlarıkma.
– Ol a alamatdı da! Sora bizde Puşkin da, Tolstoy
da bollukdula.
– Boş kuvanma – bizde ne Puşkin, ne Tolstoy bolluk tüyüldüle. Ala bolur cerlerinde bolğandıla
da, ketgendile.
– Sora kim bolluksa da sen, proza bla da, nazmula
bla da romanla cazğan?
– Bolğanım da, bolluğum da menme – Misirov, sen
uğay demey eseñ, – dedim. Kıshası – alamısa, almaymısa poemamı?
327
– Maña ne – koy, süye eseñ. Ma alayda şkafnı aç
da, arı sal, – dedi.
Ol körgüztgen şkafnı açdım da, duniya seyirlik
poemamı anda kalav bolup turğan cazmalanı üslerine atdım.
– Tüplerine sal, – dedi redaktor. – Oçered degenni
ne bolğanın bilese da?
Men, igida kıynalıp, kesimi süygen poemamı andan da avur cazmalanı bek tüplerine sukdum.
– Boldumu? – dep sorama, kesim a ne eterge bilmeyme – koyayımmı, oğese alıpmı keteyim?
– Boldu, – dep, maña, endi va ne kerekdi degença,
seyir etip karadı.
– Hayda, sav kal.
– Ahşı colğa.
Künleni birinde bıllay hapar eşiteme – bizni
«Şuöhluk» degen almanahıbız endi curnal bollukdu, halk, arı suğulurğa küreşip, kırıladı dep.
Cazıvçula da, cazıvçula bolurğa küreşgenle da,
curnalistle da.
Ol zamanda meni ol teli baş tokmağıma allay
akıl keledi – ne eterik bolur, men tüzünley naças
Temircanovha barıp: «Eşitemise, biz ekibiz bir üyde
caraşıp caşayalmazlığıbıznı sen kesiñ da bek
igi bilese, alay ese, kel, arabıznı taplık bla ayırayık – seni koluñdan kelmezlik cokdu – aldır
meni curnalnı redaktsiyasına. Alay etseñ, kesiñe
da, maña da tap bolup kallıkdı, ı?» – dep tohtasam.
Ollahiy, bollukdu – ol naças teli tüyüldü da,
kesine da alay igi bolğanın bilmezça. Kim da işlesin
curnalnı redaktsiyasında, aña başha tüyüldü, men
Komitetden ketsem a, ol kuvanırğa kerekdi da. Bu
işni Temircanov, tügüne da sanamay, etip koyarıkdı, süyse. Obkomda kerek adamğa sağınñanlay.
Ne etebiz, Misirov, – barabızmı, barmaybızmı?
«Tavlu caş kalay eter kesin alay uçuz – cavunu allına calınıp barırça!» – dep, hahay etdi ak cinim.
«Ol calınıp barmaydı, sılhır! – dep kıçırdı
kara cinim. – Bılay etemise, etmeymise dep, söznü
kesgin salğanlıkdı. Bu coldan sora curnalistikanı azabından kutulurça bıllay tap oñ ne hazna
bolur!»
«Uğay, uğay! Kerek tüyüldü bizge ol bedişlik! –
dep, tıyılmaydı ak cinim. – Temircanovnu allına
barma ansı, kayrı da bar!»
328
«Sora meni allıma kelirsiz – men ne işigizni da
tap eterme!» – dep küledi kara cinim a.
«Amankulovha barsam a?» – dep sorama cinimden.
«Bek tüz eterikse!» – dep kuvanadı kara cinim.
«Aña da barma! – dep tohtadı ak cinim. – Sora kesiñ da unuthanmı etgense, anı boş «tanaçık» bolğanın – ol bu gitçe işçikni okuna kesi allına eterge
bazınırık tüyüldü!»
«Şardanovha barsam a?» – dep, cañıdan sorama.
«Aña bollukdu barırğa», – deydi ak cinim.
«Ol a bütünda zat eterik tüyüldü kesi allına, – dedi
kara cinim. – Ol çerkesdi, curnal malkar tilde
çığadı, arı bu adamnı alsağaz edi dep aytırğa
oñum da cokdu, erkinligim da cokdu dep koyarık-
dı, ansı ne eterik sunasa?»
«Şardanovha barayık! – dedi biyağı ak cinim. – Ol Amankulovha barır da, ol, kuvanıp okuna,
ırazı bolup kallıkdı – işni ol başlamaydı da!»
Barama Şardanovha, aytama har neni da boluşunlay – curnalist işni dığalaslığından erikgenimi da, Komitetde kalsam, allay ullu kullukda tururğa da, partiyanı adamına sanalırğa da tiyişli
bolmağan Temircanov bla küreşimi bir künñe da
tohtatmazlığımı da, sora tileyme, curnalğa barırğa boluş dep.
– Curnal literatura curnaldı, Cazıvçulanı soüzunukudu, sora bizge, obkomğa, anı işine suğulurğa uşağıvsuz bolur, – deydi Şardanov. – Literatura curnalda işler üçün, cazıvçu bolurğa kerek
tüylmüdü da?
– Literatura curnallanı barında da kuruda cazıvçula işlegen sunmayma. Curnalla kesleri da kuruda
literatura curnalla tüyüldüle, ala camavat-politika işle bla da küreşedile. Alay ese va, alada oçerkle,
publitsistika bölüm da bolur. Ol iş a curnalist işdi,
anda cazıvçu bolmasa da – hata cokdu.
– Andan sora da, kesiñ añılay bolursa – men çerkesme, malkar tilni bilmeyme. Sora men kalay aytayım
bu adamnı alsağız edi dep? Ne tukum curnalistdi,
igi caza bilemidi dep sorsala – men ne aytırıkma?
– Men aman curnalist bolsam edi, cıyırma cıl
çaklı bir zamannı meni radionu bek cuvaplı – propağanda redaktsiyasını tamata redaktoru etip tutmaz
edile, – dedim men vyalmağanlay, curnalğa işge
barırğa süygenden, başha amal tapmay. – Sora, men
329
añılağandan, meni curnalğa ötdürürge süymeysiz? – dep, tüzünley sordum.
– Kel, bılay eteyik, sen maña tambla iñirge kel.
İynan, saña boluşur üçün, kolumdan kelgenni eterme. Alay bolalmasam a – canıña tiymesin. Ohomu?
– Bek ahşı.
– Ho sora, hayda.
– Sav kal.
Ekinçi kün a iñir da bolğunçu, Şardanov kesi
söleşdi da maña, alay aytdı:
– Busağatlay okuna baş redaktorğa barıp kal,
ol seni işge allıkdı. Kişige çuv etme, arı allay
bir halk çabışhandı, bilsele, hahay eterikdile. Eki
curnalnı da bir – birikgen redaktsiyası bollukdu.
Baş redaktor Şirotlokovdu, kabartı curnalnı redaktorudu. Tüzünley aña bar da, men iygenimi ayt.
– Sav bol, Anatoliy Hakyaşeviç, sav bol! – dep kıçırama, kuvanñanımı tıyalmay, allay ullu kullukçu
bla söleşgenimi unutup koyup.
Teyri, adam köre edim Şardanov a, esli caşdı –
Amankulovnu «tana» başına bılay etsek, tap bollukdu, ansı bu eki da horaznı tüyüşlerine, seyir etip,
Moskvadan okuna karay tebiregendile, ayırayık
bılanı bir birinden degen akılnı salalğan ese.
On minut okuna ne hazna ozğan bolur edi, men a
Şirotlokovnu atı bla meni «Miñi-Tav» curnalnı
bölümüne redaktor etip alığız dep, kağıt caza
oltura edim.
Nasıbımı bılay tuthanına iynanırığım okuna
kelmeydi. Ömürüm kuruda kıyınlıkla bla küreşe kelgen men haripge bu nasıp, sunmay turğanlay,
dop dep, üsüme tüşüp, ezip okuna koyarğa azdan
kaldı da!
İñir alada va, iynanırığı da kelmey, işden erkin etigiz dep, men cazğan kağıtnı eki-üç kere da
okup, Calavçiyev Temircanovha kuvulup ketdi – ol,
bayam, süyünçülük alırğa aşığa bolur edi.
Men Calavçiyevdan alay aytdırthan edim Temircanovha – işden ketgendi dep cazmay, başha işge
köçürüledi dep cazarça etsin dep. Ekinçi kün okuna urunuv kitapçığım kolumda edi. Anda «Oğarı
orğanlanı onovları bla başha işge köçürülgeni bla
baylamlı, Kabartı-Malkar ASSR-ni televideniye em
radio canı bla Kıral komitetini radioda malkar
tilde propağanda berivleni redaktsiyasını tamata redaktorunu kulluğundan erkin etiledi» dep cazılıp
330
tura edi. Ol «Oğarı orğanlanı onovları» bla degenni
okup, küllügüm keldi – meni ministrni kulluğuna
salğan sunar ediñ!
Alay, kerti kölüm bla aytsam, şöndü maña ministr kulluk da kerek tüyül edi, curnalğa barayım
ansı – süygenime, literaturağa cuvuk barayım
ansı.
46
Bizni respublika kibik, kıralnı bir kıyır eteginde rayonda işlegen curnalistni bla literatura
curnalda işlegen adamnı arası kul bla biyni arası
kibik uzakdı. Ma anı sebepli men da cañı işime
alay kuvana edim, alay da – Troyekurovnu1 calçılarından birine, endi sense mında biy dep, beş-altı
elni berseñ da, alay kuvanırık tüyül edi.
Bütünda va curnallada işlegen caşla barı da bir
igi, oğurlu caşla bolup tüşgen edile da. Ne seyiralamat, redaktsiyada «akladan» birevlen okuna cok
edi, ne tavlu, ne çerkes! Anı üsüne nek ese da barı da
maña bir ençirek okuna namıs etgença, alay edi. Söz
üçün, bizge, küreşe ketip, tipografiyanı üyünde beş-
altı otov alğanlarında, meni kesime bir ençi otovçuk bergen edile, kulluğum başhaladan gitçe bolğanına da karamay – cıl sanıma hurmet etip. Bizni
curnaldan dağıda eki caş a, söz üçün, bir otovda
olturğan edile. Kıral işde, har kim da biledi, adamnı kulluğuna köre belgilenedi olturur ceri, ansı
cıl sanına köre uğay. Neçik hıçıvundu ol, caşla,
işde okuna, tamatağa hurmet ete bilsele…
Calanda sav cıl ozğandan sora bilgen edim – ala
maña alay nek etip küreşgenlerin – ol naçasla meni
keslerinden keñirek tutarğa süye edile.
Ala, küle-küle, kesleri aythanña köre, iş a bılay bolğandı: birinçiden, men curnalğa barğanımı bilgenley okuna, arı işge kiralmay kalğanla
menden til etgendile, sak boluğuz, ol bir teli zatdı
dep, ekinçiden a, Şardanov, ol işni aña Elmesov
kesi buyurğan kibik, dav bla meni curnalnı redaktsiyasına sukğanı da seyir edi. Ne arı-beri bursañ
da, Misirov redaktsiyağa duniya seyirlik fahmulu
1Troyekurov – A. S. Puşkinni «Dubrovskiy» degen povestinde bir bek küysüz pomeщikni atı.
331
cazıvçudu dep alınmağanı bayam edi. Sora kimge ese
da bir karıvçuğu-küşçügü bolğan adamğa kerek
edi anı mında bolluğu. Kimge? Obkomğa? Ne hazna,
Temircanov bla söz bolğan haparı bar ese. Müyüşde
üyge?1 Teyri, birda bilmezse – onovçula bla tart-soz
bolup aylanñan adamğa kimni da canı avruydu, anı
bla, süyüp, söz nöger boladıla. Ol üynü adamları va,
haparğa köre, har kayda da bardıla… Kalay alay
da bolsun, kim ese da, ol Misirovdan keñirekde turğandan igisi cokdu, tamatağaça, namıs-sıy bergen
kibik eteyik da, ansı bilgen Allahdı, dep…
Bir birni tañ bilip, ala da meni curnalnı redaktsiyasına kalay bla «suğulğanımı» tüz haparın
meni kesimden eşitgenden sora aythan edile caşla
bek alğa maña artıkda bek nek «namıs» etip küreşgenlerini haparın. Endi va, menden korkmay esele
da, biyağı namıs etmey bolmaydıla – ne deseñ da, biz
tavlula uşaybız da, men a – aladan tamata…
Alay, men curnalda işlep tebiregen birinçi künden okuna başlap, ne bek hıçıvun tiygen ese da, işni
başı caşlanı maña namıs etgenlerinde tüyül edi,
endi men süygenimden – literaturadan – tansığımı alırğa oñ taphanımda edi. Men, kerti okuna
da, literaturanı süyüp, köp cıllanı aña termilip
turğanma, kadar a, eki ayağıma buğov bolup, maña
boluşuruk atamı bla tamata karındaşımı coyup,
kesimi da tuvup ösgen cerimden Sibirge kıstay, andan kaythanlay a, askerge süre, andan ıçhınsañ a,
caşarğa süye eseñ – işlegen et dep, zavodha, ızı bla
ua radioğa suğup, anı katına barırğa oñ bermey
edi.
Da şöndüge deri va avruvuñamı tura ediñ, bir zat
da cazmay – bizni kıralda kaysı cazıvçuğa kadar: «Aşıñı-suvñu, üyürüñü üsünden da kayğı
etme, har ne cumuşuñu da men tıñılı eterme, ma-a
üyüñ, stoluñ, kığıtıñ – cazğan et ansı! – degendi. – Ayt», – derikle da çığarla. Teyri, ala tüz
okuna bolurla. Alay men nek ese da literatura da,
süygen kızıñ kibik, süymekligiñi, zamanıñı da
savlay kuruda kesine berip koymasañ, unamazlık
sunup, katına calanda ol boş zamançıklarımda bara
tursam süymez dep, iynanıp, alay eterge ullu bazınmay turğanma. Alay tüyülmüdü da? Bek alaydı – sen
1 Müyüşde üy – Nalçikde KĞB-nı üyü, Lenin em Noğmov
atlı oramla koşulğan cerde.
332
kesiñi akılıñı, bilimiñi, zamanıñı savlay da
literaturağa berip koymasañ, aña calanda erikgen
zamanıñda bara tursañ, ol saña ne hazna nöger bolsun.
Literatura da, süymeklik kibik, aldavnu, közbavluknu caratmaydı. Aña omak sözle bla literaturanı aldap, kesleri va hanña şapalık etip aylanñanlanı
kadarları da tolu şağatlık etedi. Han alanı ne
mahtap küreşgen ese da, Literatura va alanı kesini
ömürlük toyuna koyarğa unamağandı. Ol mıyıklı
kazakçıknı – Şolohovnu – va törge okuna çakırıp olturthandı, duniya iynağı arivka bıllay bir
süyerça nesi bardı munu va derça, alay ese da. Literaturanı ol kazaklı caş taza cüregi bla, aldavsuz
süye edi da – andan. Ol taza süymeklikni hayırından
caratılğan caşlanı bla kızlanı va biz kerti da
kesi elibizde, bizni bla birge ösgen caşlanı bla kızlanıça süyebiz, ala nasıplı bolsala – kuvanabız, açısala – açıv etebiz.
Cazıvçu bolama dey eseñ, ma anı kibik cazıvçu
bol ansı… Ayhay, kesi va ol duniya seyirlik zatlanı
cazğan zamanda, cetgen kişi bolsa va – caş edi da!
Bir gitçe haparçığın alsañ okuna da, sav duniyanı üsünden bir seyirlik tavruh kibik! Söz üçün, ol
«Predsedatel revvoyensoveta respubliki» degen haparçığında calanda beş-altı çapırak bardı. Okub’a
bir kör – andan sora ömürde da ketmez köz allıñdan ol
tütünden mıyıkları da sarğalğan «revvoyensovetni
predsedateli». Ne seyir-alamat – ol köp da kezivlede
kesine cetmegen işlege «burunun suğup» tohtaydı.
Bir-birde kesiñ süygença, kölüñ barğança uğay,
«teli batırçık» bolmay, «tabırak», «kereklisiça» eterge umut etseñ bir zatnı – koymaydı, iynana
esegiz! Ho birda, bir zat da aytmaydı, boş, col canında buku, sarğalğan kırdık bashan bir duppurçuk
üsüne olturur da, tütünün bura, karap turur ansı,
bir köreyik seni da adamlığıñı degença, ışarğan
kibikçik da ete. Olturma koy munu, andan saña ne
cetedi der ediñ – bolalmaysa. Bir kör «kereklisiça»,
«tap» etip, ol süygença etmey! Bolalmaysa! Davlaşhanmı eterikse anı bla – söleşirge da küsemeydi, olturup, tütünün da bura, karap turadı ansı!
Men teli biyağı tersine ketip bara uşayma da!
Bilemisiz, men igi kesek zamandan beri da bizni,
şöndügü tölünü, ata-babalarıbıznı allarında ters
bolğanıbıznı sezip, cüregim kıynalıp turama.
Bizni alimleribizni Oktyabr revolütsiyağa deri tav333
lula karañılıkda, cahillikde, carlılıkdan
başların kötürür oñları bolmay caşağandıla dep
başlasala, kozuruğum keledi.
Sora tavlula Oktyabr kaçan keledi da, kaçan beredi
bizge erkinlik süyerge, toy eterge da, üy işlerge, saban
sürürge da, tuvğan caşçıkğa kurmanlık eterge,
igi adamğa alğış, aman adamğa karğış eterge da
dep, saklapmı turğandıla ömürleden beri da? Adam
ulunu caşav colun alay bölürge caramaydı – bılayğa
deri kelgen coluñda biz es bururça, seyir eterça zat da
bolmağandı, ma bılaydan sora başlanadı seni hayt
degen zamanıñ dep. Adam ulunu caşav colunda har ne
da seyirdi, alamatdı – bek allından başlap, bügünñe
deri da. Ol colnu har kalayında da adamla akıllı
da, esli da bolğandıla, anı sebepli va har zamanda da
alğa – carıklıkğa, bilimge, ustalıkğa, tüzlükge itinip turğandıla. Bir zamanda da, bir kişini
da kolundan kellik tüyüldü adam ulunu ol halda alğa
atlay barıvun – ol tabiyğatnı – Köknü, Cerni da izlemidi da andan. Bizni bu kıyınlıkladan kutharır zaman kaçan kellikdi dep, kişi da turmağandı,
kuruda cilyap-sarnap, saklap. Adam ulunu bügünñü
carık da, bilimli da, bay da caşavuna colnu işlerge
cer başını bar da halklarını adamları bir kibik
kıyın salğandıla. Alaydı da, Oktyabr revolütsiyağa deri bizni ata-babalarıbız bir zat da etmegendile
biz öhtemlenirça dep, alanı ıspassız etgen ayıpdı.
Alanı zamanlarında kıyınlıklanı esge alsağ’a,
öhtemlenñen da, seyir da etese – neçik bek süye edile ala
halknı, Ata curtların da, kalay akıllıla, eslile
edile dep, – allay bir alamat işle etip ketgendile ala!
İlmu alay aytadı – Rosseyde revolütsiya kımıldav
üç kezivden ötgendi dep: biy keziv, özden keziv, proletar keziv. Proletariat degeniñ a – carlı-calçı
degenlikdi. Bolsun alay. Bayam, bu zatnı añılamağan
bolmaz – bilim, ilmu bolmağan cerde revolütsiya da
bolmaydı. Alaydı da, caşavnu bügünden ese carık
eteyik, igi eteyik dep da bek alğa bilimli adamla küreşip başlaydıla. Bek alğa ala biyledile, dekabristle – alanı bek ciger kavumudula. Sora bilim degeniñ
özden kavumğa cetedi da, alanı aralarından da ciger
revolütsionerle çığadıla, andan sora ellede, işçile
okuv degen zat bla şağırey boladıla da – ala da koşuladıla caşavnu igi canına terkirek türlendirir
üçün küreşge deyik. Bizni cazıvçularıbız a şkolda
alay ullu bilimleri da bolmağan ustazlanı aythanla334
rından çığalmaydıla: biy ese – ol halknı kanın içgen, revolütsiyanı kanlı duşmanı bolmay kalmaydı.
Carlı ese va, andan da igisi va calçı ese, bek carlı
ese va, elni sadakasına karap turğan – oldu işlegen
da, Oktyabr revolütsiyanı bayrakçısı da, akıllı,
esli da, carık caşavnu kuravçu da. Bizni cazıvçularıbız tavlu biyleni igida kesegi, kul bla biy ayırılğandan sora, mülklerin tap cürütalmay, ırıshı
canı bla kalğan halkğa koşulup kalğanların,
bir-birleri va, igida okup, tavda caşavnu kolaylırak, igirek eter üçün küreşip turğanların esge
alırğa unamaydıla. Biyle barı da halknı kanın
içgen gubula tüyül edile, alanı arasında da az tüyül
edile halknı süygenle, aña oñ berirge küreşgenle
da deseñ a…
Alaydı da, tavda bolum alay edi – XIX ömürnü
ahırlarında halkğa ahşılık küsegenle, aña col
salğanla biyle da, özdenle da, kulla da bolğandıla.
Aman adamla, homuhla, işlemey, «tütünlü üynü türte, kañalı üynü kağa» aylanñanla da bar edile
biyleden, özdenleden, kulladan da.
Ma ol zatnı – eki kavumğa bölüp, bayı – aman,
carlısı va – igi demey, halk birdi, amanı, igisi bayla, carlıla aralarında da bardıla degen oyumnu orta
çigincisine, tüzlüknü basdırığına sanap, alay
cazıp başlağanma men. Hapar a XIX ömürde tavlu
halknı kerti da ullu cigerligini, cigitligini da
üsündendi – tav avuzladan tüzge arba colla cırğanlarını üsünden. Tardan tüzge col işlev – ol, tüzün
aythanda, cañı caşavğa, ullu kıralğa koşulup,
caşavğa col salıv edi. Kerti da caşavdaça, meni
romanımı bek zalim, bek esli, bek batır da cigiti –
halk kesi bollukdu. Allay ullu işge bazınñan, boldurğan da etgen tavlu halk emda anı bek igi caşları
barı da – biyle, özdenle, kulla da, bayla, carlıla da.
Meni romanımda alay bolluk tüyüldü: biy eseñ, bay
eseñ – eşekse, amansa; kul eseñ, carlı eseñ – igise,
alamatsa dep. İgile – ala camavat allında kesleri-
ni borçların ayıpsız tolturğanla, colnu işlerge
halknı tize bilgenle, halal kıyınları bla üyürlerin carsıtmay tuthanladıla. Amanla va – kerti da
amanladıla. Kesini duşmanını caşın süygeni üçün
öz kızın coyğan biy da, asırı malközlükden uruştüyüş eterden okuna artha turmağan özden kişi da,
halk col işlegen caşlağa azıkğa bergen koylanı urlarğa küreşgen carlı kul da.
335
Men işimde taza niyetli, közbavsuz, aldavsuz bolurğa küreşirikme. Nege külesiz? İynaral bolurğa
küreşmegen caş hayt degen askerçi bolallıkmıdı
da?
Ma alay bla, sav eki cılnı içinde, iyne bla kör
kazğanlay, küreşe ketip, men romanımı cazıp boşağan edim. Ol zamanña cazıvçulanı Soyuzunu pravlenini atından Emenov meni poemamı, col bukusuna
bırğap, maltap, ol bir zatha da caramaydı dep, hılikkya etip koyğan edi. Anı aythanını-üyretgenini
mağanası bıllay edi – Misirov caş cazıvçudu da,
sınavu cokdu, poema kalay kuralırğa kereklisin bilmeydi, anı hatasından a cigitleri asırı köp
bolup ketgendile dep. Ahırında va: «Caş avtor, biz
aythanña kulak salıp, poemanı türlendirse, basmağa cararça halğa keltirirge bollukdu», – dep.
Ayhayda, ol bek igi bile edi – men ol aythannı esge
alıp, poemanı türlendirsem, andan cuk da kallık
tüyül edi. Alay anı ol nasiyhatlarına men seyir etmey edim. Meni seyir etdirgen, çamlandırğan başha
zat edi – anı «caş avtornu gipotezaları» bla baylamlı halkıbıznı istoriyasını bla etnografiyasını
üslerinden maña okuna üyretirge küreşgenligi edi.
«Kesi ölecak – kimge ne berecak» degenley, kesi zat
bilmey turğanlay, ol cazık dağıda maña, istoriya
canı bla halkıbıznı üsünden okumay kitapnı da
ıçhındırmağan adamğa, bir zatla üyretirge küreşedi!
Oho, ne eterikse, malkar til – orus til tüyüldü,
Emenov bla anı şuöhları «tüydüle» ese, tarığıp,
bir carı barallık tüyülse – Rostovda, Leniñradda,
Moskvada da tavça okuy bilmeydile, seni cazğanıña bağa biçallık tüyüldüle. Ne eterikse, çığar
poema da bir zamanda – Emenov da, men da barsakelmezge
ketgenibizden sora, arı deri va ne hazna. Harip romanımı da alaymı eterik bolur ol naças – arı-beri degen
kibik etip, sora tükge tiymeydi dep koyup. Etalmaz
alay, üyüñe – kara söz bla cazılğan zat, roman, ne
deseñ da – ol boş hapardı da, gurcaba eşilgença, nazmula tüyüldü da, carağanı-caramağanı körünüp
turadı da. Birda bolmay ese da, romanımı orus tilge
köçürüp, Emenovdan ese bilimliraklağa körgüztürge bollukdu.
336
47
Literaturanı kesine men anı neçik bek süygenimi
üsünden haparımı kalay bereyim dep, men ol zatla
bla küreşe turğan uvahtıda kıralda, bizni respublikada okuna bir seyirlik işle başlanñan edile.
KPSS-ni Ara Komitetini cañı Generalnıy sekretarı Mihail Sergeyeviç Gorbaçöv nek ese da SSSR-ni
Baş Sovetini Prezidivmunu Predsedateli da bolurğa
unamağandı. Seyir-alamat, kim körgendi allaynı
ua – bizni kıraldan adamnı: «Eki da ullu kıral
kulluknu avurlukların men kötürallık tüyülme, andan sora da bir adamğa asırı köp erkinlikle
berirge nege kerekdi?» – dep. Ho, han tahtağa oltura
turup, halkğa ariv körünür üçün, alğa alay okuna
etsin. Endi va igi kesek zaman ozğandı – nek turadı bu,
başhalaça, «bizni zamannı aythılı kıral kullukçusu» bolmay? Nek ese da üyleni kabırğalarında,
kabak eşik başlarında da «Mihail Sergeyeviçni aythanları» eslenmeydile. İgi cetişimle boldurğan
kollektivleni da alğışlamaydı KPSS-ni Ara Komitetini Generalnıy sekretarı kesi, nek ese da ol işni
Ara Komitet bla Sovet pravitelstvo birden etedile.
Oho, sora endi bizde «duniya seyirlik» partiya, kıral
kullukçula bolluk tüyülmüdüle? Kalay bolur da
alay? Sora bizde da, başha kıralladaça, boş kıral
kullukçulamı bolup kallıkdıla, kollarından
kelgeniça, tap işlerge küreşgenle? Andan sora zat da
uğay?! Ho, köreyik – bir cılnı okuna tözalsa, «duniya seyirlik kıral kullukçu» bolup kalmay, ol
zamanda aytırbız. Arı deri da bir töñerey barayık,
caşla aytıvçulay.
Oh-tuh ete, bara edi zaman da, men da bekden-bek seyir
ete, kuvanñan da ete köre edim: kerti okuna da, bizni
cañı kıral kullukçularıbız iş köllü adamlağa uşaydıla – ne «duniya seyirlikle» bolurğa, ne
ordenle alırğa aşıkmay edile.
YA Ullu Allah, kalay iynansın da adam bizni ullu
kıral kullukçularıbız, kele kelip, törege köre,
marşalla bolurğa, bir-birlerine ordenle, maydalla
berirge, keçe-kün da süygen halklarını kayğısın
etip aylanñanları üçün, ahşılıkğa tiyişli bağa biçe bilgen sovet halknı atından sıylı savğala
alırğa süymeydile, küreşmeydile dep?!
Men ol halda, sağışlağa kalıp, aylana turğunçu, bizni Elmes-hannı da keldi zamanı – han tahtadan
337
tüşer zamanı. Boş alay uğay, töñerep – anı ullu
kulluğundan kezivlü partkonferentsiyanı saklay
turmay ketergen edile. KPSS-ni Obkomunu birinçi sekretarına Arkadiy Aleksandroviç Yevseyev ayırılğan
edi, oruslu coldaş, kesi da, bizge kelginçi, kayda ese
da Sibirde işlegen haparı bar edi. Tışından kelgen
adam – ol kalay igidi! Mında bitev ullu kulluklanı alıp tohtarık cuvuğu-teñi cok!
Bu işle, tıhar-tuhur ete, bolup ketgenden sora,
tört-beş ay ozup bolur edi deyme, künleni birinde
meni «kurkama» Petya Yevgacukov bla Azamat Tavmurzayev
kirip kelmeymidile. Men alanı körmegenli, cüz cıl
okuna bolur edi. Azamat maña keldi ese, sora endi
maña kölkaldı tüyüldü. Da ol alamatdı da! Biz, boş
salamlaşıp kalmay, kuçaklaşhan okuna etdik.
– Kelçi, men saña bir mat salayım? – dedim men
Azamatha.
– Biz da saña kel bizni bla, mat salayık derge
kelgenbiz, – dedi Azamat, oyun degen esinde da bolmay. – Temircanov-sabırkulovlağa mat salır zaman
cetgendi. Elmesov tayğan ese, endi bu naçaslanı da
tayançakları cokdu.
– Men, Temircanov bla küreşe, sav on cılımı zıraf
etgenme – ol koranç da boladı menden, – dedim. – Men
endi kişi bla da tutuşurğa süymeyme. Kesim da endi
politika bla küreşmeyme. Zamanım cokdu. Başımamı urama men alanı? Ant aña cetgendi, cüz cılnı
turmasa Komitetni predsedateli bolup Temircanov!
Kimni caşav oñun ala ese da, ol küreşsin anı bla.
Maña va artallıda başha tüyüldü – Temircanovmudu
anda tamata, oğese başha telimidi. Anı bla ne işim
bardı meni?
– Kalay añılamaysa sen, teli baş, – zaman türlenñendi! – dedi, kızıp, Petya. – Üçübüz da, barıp,
Evseyevge har neni da boluşunlay aytıp bersek – boldu,
çartladı da ketdi seni Temircanovuñ. Añılaymısa?
– Kalay terk çartlatıp iyesiz siz, neçik batırçıklasız! – dedim men, külümsürep. – Elmesov ketdi ese,
sora endi har ne da çartlap, türlenip barlıkdı, alaymı sunasız? Avuzuğuznu keññe açıp turuğuz! Obkomnu ekinçi sekretarı va kimdi? Marşenov – «aklanı» adamı, tüyügüz, çartlatığız Temircanovnu dep,
karap tururmu, zat etmey? Amankulov a uzak barğan
bolurmu deysiz, türlenip?.. Uğay, iş, siz sunñança, alay ceñil bolluk tüyüldü. Yevseyev bizde ca22 Huçinalanı Muhammet
338
ñı adamdı, eteme dese da, har zatnı ol, siz aythança,
terk okuna türlendirallık tüyüldü. Bola turğan
işleden ol kesi da bir zat añılarğa kerekdi. Siz a
alay sunasız: biz barabız da aytabız aña – bılay-bılay, Temircanov da, Sabırkulov da aman adamladıla,
işni tap kuray bilmeydile dep, ol a tambla okuna
ekisin da çartlatdı da iydi! Alay bolmaydı! Ol biz
aña aythanıbıznı tüzlügüne-tersligine va kimle
kararıkdıla – bilemisiz? Amankulov, Şardanov
kararıkdıla. Alanı va ne aytırıkların bilesiz
da?
– Men korkğan eteme de da koy, köp söleşe turma
da, – dedi Azamat. – Sensiz da barallıkbız!
– Men korkak tüyülme, korkğan a eteme, –
dedim. – Boş kereksizge zamanımı da zıraf eterme,
kanımı da buzarma dep korkama. Kıyınmıdı
anı añılağan? Cokdu zamanım – men aşıkğan
eteme!
– Kayrı? – dedile ekisi da birden.
– Kalay kayrı? Bir kesekden töppe tururğa kerekdi da!
– Ne dey eseñ da, adamıça aytıp, añılatırğa bollukmusa? – dedi Petuşok, açıvlanıp.
– Maña eki cıyırma bla on cıl tola turadı,
kalğan ese, on cıl, ne bek ayak tirep küreşseñ da –
cıyırma cıl kalğandı caşarğa. Meni va, bilemise, kallay planım bardı?
– Kallay?
– Allay. Men beş-altı roman cazarğa kerekme. Bir
tav elni tavruhu, tatar-moñolla kelgenden bügünñe
deri. Har romanña eki-üç cıl keterikdi da? Añıladığızmı – meni zamanım cokdu. Azrail, kelip, anı
mırtazakları, celkemden tutup, süyrep başlasala,
men: «Tohtağız, tohta! Men ol teli Temircanov bla
küreşe, tüzlük üçün küreşe kallay bir cılımı
bergenme – koyuğuz meni mında entta da bir beş-altı
cılğa, birda bolmay esegiz da!» – degenligime, koyarık tüyüldüle da. Bir cılçıkğa, bir künçükge
da uğay. Añıladığız da?
Ala maña akıldan şaşa turğanñaça karap
kaldıla.
– Sen… kim biledi… sen telimise? Akılıñdanmı
şaşhansa?
– Uğay, şaşmağanma. Boş – bağuş kazıp aylanñandan ese, romanla cazğan hıçıvun işdi.
– Taphanma Tolstoynu va!
339
– Tolstoynu va nek? Misirovnu taphansa. Tolstoynu
romanla cazğandan sora ne işi bar edi? Bir işi da
uğay. Erikgenden, ne eterge bilmegenden, romanla caza
edi da tura edi. Meni va duniya bla bir işim bardı,
kullarım, calçılarım da maña cumuş calçıtmaydıla, alay men a dağıda romanla cazama. Alaydı da,
men Tolstoydan ese ciger cazıvçuma.
Ma endi ala, kerti okuna da, kayğığa kaldıla – şöndü ala bla söleşe turğan adam alayırak edi.
Maña erigenden, ala türlenñen okuna etdile – canıma tiyerge korkğandan, adepli da, sak da boldula.
– Ho sora, – dedi Petro. – Ayıp etme, biz kete barayık. Kel, Azamat.
– Kim biledi, tapsız söleşgen esek da, ayıp etme, – derge küreşdi Azamat da.
– Sora siz revolütsionerle-narodniklesiz da? – dep
sorğanıma ala, bir kesek abızırap, ne eterge bilmey
kaldıla – kim biledi, munu dohturlağa eltirge kerek
bolup, ahluları va işin macaralmay tura esele va?
– Üyde kalaysız, kesiñ a neçikse, Mağomet? Ayıp
etme, sözge kalıp, bir zat da soralmadık, – dedi Azamat, bayam, kalıp, kolundan kellik ese, maña boluşurğa tavkel bolup.
– Bu art kezivlede nek ese da başım terk-terk avrurğa kalğandı, ansı cokdu hatam, Allah aytsa, – dedim. – Sora bu culduzla da allından ese enişgeden-enişge tüşe keledile, siz a eslegenmisiz anı?
Kesleri da ulludan ullu bola. Teyri, ala bizni taba
uçup kele bolurla deyme. Ertte, duniya caratılğan
kezivde, galaktikala, ürkgen koyla kibik, arı-beri
kaçıp barıvçu edile. Endi va, bayam, cañıdan koşha cıyıla başlağan bolurla. Kele kelip, üsübüzge
kuyulup kalmağı edile dep, korkğan okuna eteme. Siz a ne deysiz?
– Arığandandıla ala barı da. Dohturlağa barıp,
bir körünseñ, bolluk edi, – dedi Azamat, ne kadar
adepli söleşirge küreşe.
– Barğanma, barğan. Kesim da süymegenley eltgen
edile.
– Sora ne degen edile da? – dep, mudah bolup, tıñılap turğan Petuşok da koşuldu sözge.
– Ala da meni Tolstoy sunñan bolur edile – cıl
sayın teñizge bara tur, işleme, kıynalma, arı-beri
bara tur, tabiyğat kuduretine karap, kuvanıp, aylanıp tur dedile. Meni üyürümü keregin a ala tapdırlıkça, ol zatlanı barın da maña kim ese da haksız
eterikça.
22*
340
– Üyür bolub’a, – dedi, tirilip, Azamat, –açdan,
calanñançdan kim öledi bügün? Dohturla aythan
esele, alay eterge kerekdi. Kel, biz saña sanatoriyge
haksız putövka tabayık. Ne deyse, Mağomet?
Ne etsin adam bu eki telige? Kerti da akıldan taya
barğança bolup, sakkel-sakkel bolğunçu, cüreklerin
tarapmı turayım, oğese külüpmü iyeyim?
– Sen a maña, Azamat, bir… eki cüz som iş beralmazmı ediñ? Bilemise, sabiyle… ala alıka alay gitçeçikledile… Aşarğa kerek – kursah tolu bolsa kerek.
Sora, putövka tapsağız, barır edim. A?
– Tapmay a – tabarbız, Mağomet, – dedi Azamat, maña
kuru sözle bla uğay da, hak da boluşurğa tavkelligine kuvana. – Körürse, har zat da tap bolur.
Men, stol artına olturup, eki kolum bla da başımı tutup, söz aytmay turama. Bir zamanda ekisi da:
– Ne – başıñmı avruydu?
– Ne etese, Mağomet? – dep süyeldile.
Kesleri da, alay bla maña bir ullu boluşuruk kibik, kolların inbaşlarıma salıp, betime kararğa
küreşedile. Men andan arı tözalmay:
– Gav! – dep, «ürüp», külüp iydim da, ala ekisi da
can-canımdan çartladıla.
Men külgenden kata turama, ala va, kerti okuna
da ne eterge bilmey, abızırap turadıla – bu telige dohturlanımı çakırsın adam, oğese ne etsin dep.
– Olturuğuz – sizden teli tüyülme men da! – dedim
men, alağa canım avrup, haripleni andan arı kıynarğa bolmay.
– Teli! Ollahiy, çiy telise sen! – dedi Azamat, alğa
esin ol cıyğan edi da.
– Teli esem da, beş minutnu içinde putövka da, eki
cüz som kollu da boldum, sen a tur alay! – dedim men,
külgenimi tıyalmay.
– Ne zamanda da teli ediñ da, alaylay kalğansa, –
dedi, es tabıp, Azamat.
– Ho, ho, ne boladı da anı üçün? Teli esem – telime, – dedim men. – Sora Yevseyevge barayık deysiz. Ne
zamanda?
– Ne zamanda da bolsun – ne başhası bardı? – dedi
Petuşok. – Alay, barıp, anı cumuşçusu bla keñeşirge kerekdi da – kaçan zaman taballıkdı Arkadiy
Aleksandroviç bizni bla söleşirge dep.
– Da sora siz alğa, barıp, ol işni tıñılı etgenden sora kelsegiz edi va maña… Sora, Misirov unamasa,
barlık tüyülmü edigiz?
– Barlık edik, alay üçevlen bolsak, igidi da,
bütünda sen…
– Bütünda men – Temircanovnu kanlı cavuv,
alaymıdı? Sizni va şuöhuğuzmudu? Kena va siz, revolütsioner-narodnikleni! Keligiz!
– Kayrı? – endi va bu teli ne etedi dep, sağaydı
Azamat.
– Obkomğa, Yevseyevni cumuşçusuna, tamata bla söleşirigibiz bardı deyik!
Tüzün aythan kıyın edi – hayt degen cazıvçuladan bla curnalistleden sav sürüv bolup barğanı-
bıznımı, oğese, tavuk erkekle kibik, tüyüşürge
tavkelligibiznimi hayırı boldu – kim bilsin, alay
tamatanı cumuşçusu bizni bla bek adepli söleşdi.
Ay, ol bizni «kikirikleribizni kızarıp turğanlarından» okuna korkğan bolur – şöndü allay,
tüyüşürge happa-hazır adamla «modadıla» da.
– Ne bügün, bolalmasam a – tambla erttenlikge Arkadiy Aleksandroviçge sizni üsügüzden bildirirme, – dedi tamatanı boluşlukçusu. – Kertidi, şöndü
anı işi duniya bla birdi – cuvuk zamanda partkonferentsiya bolukdu da – alay, bayam, sizni bla söleşirge
zaman tabar. Tambla tüşden sora söleşigiz da, ol zamanda boluşun aytırma. Ohomu?
Ekinçi kün tüşden sora biyağı meni «kurkamda»
cıyılabız. Petya telefon bla söleşedi. Andağını
aythanına tıñılay keledi da, bizge karap:
– Bügün barabızmı? – dep soradı.
– Barmay a! Nek barmay edik da?
– Ahşı, ahşı. Sav kalığız, – Petuşok telefonnu çolpusun salıp, asker caşavubuznu esibizge sala:
– Çuruklarığıznı cıltıratığız! Generalğa
barabız! – dep kıçırdı.
Beş minutdan beş boladı dep, biz üçübüz da Obkomnu birinçi sekretarını kabinetini allında otovğa
cıyılğan edik.
– Tileyme, cıyırma minutdan köp turmağız. Sağat altıda keñeş başlanırıkdı, arı deri va ol
alıka bir kavum kağıt bla şağırey bolurğa
kerekdi, – dedi cumuşçu caş, bizni tamatanı kabinetine koya.
Arkadiy Aleksandroviç ne generalğa, ne bir ullu
kullukçuğa uşamay edi. Aladan ese ol geoloğlanı tamatalarına bek uşay edi – orta boylu, künñe
küygença, kara şinli kibik, alay közleri va kökle
edile. Amankulovça teli közbav ışarğanı da cok,
342
boş, tiyişlisiça, konaklağa bet carıklı tübedi – keziv-keziv kollarıbıznı tutup, salamlaşdı,
olturtdu. Sora kesi da olturdu.
Alğa Azamat başladı. Ant cetmesin aña – sav beş
minutubuznu kereksizge koratdı: açıklıknı, aprel Plenumnu, zakonluknu, tizginlikni, halknı
cañı caşavğa itinmekligini üslerinden haparğa ketip. Maña uşaş «geoloğ» da, Azamatnı asırı
keñden başlap, biz süzerik işni katına kelalmy
küreşgenine ullu ırazı bolmağanın eslep turama,
alay ol da ne etsin? «Boldu kereksiz dop-dop etgeniñ,
işibizni üsünden başla söznü, ol teli berivleriñden biri bla küreşmey uşaysa da şöndü?» – dep, bek
süyüp kıçırlık edim…
Oh, oh, oh – bir zamanda Azamat ne iş bla kelgenibizni üsünden aytıp başladı da, «geoloğ» olsağat
okuna türlendi – endi ol es burup tıñılay edi, andasanda bloknotuna da bir zatla caza. Sora sekretar,
sunmay turğanlay, Azamatnı tohtatdı da, stolunda
knopkanı basdı, kağıtçı kız kirip keldi.
– Cerinde ese, Födor Nikolayeviç, mıçımay, beri
kötürülsün, – dedi da, sora Azamatha: – Aytığız,
tıñılayma, – dedi.
Beş minutmu ozğan bolur edi, kabinetge tınşçık
Födor Nikolayeviç Marçenko kirdi, Obkomnu partkomissiyanı predsedateli.
Tohtap, tamatağa bir zat aytırğa oñ berirge Azamatnı akılı cetgenin hayırlap, Obkomnu sekretarı
Marçenkoğa:
– Bıla kim cazğanı da belgisiz kağıt tüyüldüle – sav-salamat caşap, işlep turğan adamladıla,
kommunistle. Bılanı haparlarına siz da tıñılasağız igi bolur deyme, Temircanovnu işine bir zatla
koşarğa bolluksuz, – dedi.
Marçenko «ayhayda» degenni belgisine baş bulğdı
da, kabırğa katında tizilip turğan şintikleden
birine olturdu. Andan sora Azamat da haparın andan
arı bardırdı. Men a: «Aha, sora ol eşekni ızından
tüşüp başlağandıla! Seyir-alamat – ala va kimle
bolurla, atların aytmay, obkomğa cazğanla?»
Azamatdan sora men da, Petya da söleşdik, bir zatla
koşduk. Biz boşağandan sora, Yevseyev bılay aytdı:
– Sav boluğuz, kelip, ma bılay – kölügüzde bolğannı açık aythanığız üçün. Ol igidi. Men bir
bek aşığıp turama, keñeşibiz bollukdu da, ansı
343
tıñılırak söleşsek da, bolluk edi. Alay, koşar zatığız bar ese, Födor Nikolayeviçni kabinetine
barığız da, aytığız, aşıkmay, cik-cigi bla.
Aytıp koyayım – Temircanovnu partiyanı adamına
tiyişli bolmağan işlerini üslerinden bizge bir
kavum kağıt kelgendi, alay cazğan adamla keslerini atların salmağandıla. Bolsada men Födor
Nikolayeviçge karap bir kör degen edim. Endi va siz
da kelgensiz – bek tap bolğandı sizni kelgenigiz.
Alay añılay bolursuz kesigiz da, bu bek kıyın
işdi, terk okuna har neni da tüzün-tersin bilip
koyar oñ cokdu, konferentsiyağa deri bir zat etalırbız dep, sizni ışandırallık tüyülme. Konferentsiyadan sora va, bayam, kararbız bu işge, köpge soza
turmay. Tüz aytamamı, bılay etsek – ırazımısız?
Irazı bolmay a, bek okuna da ırazı edik. Anı sebepli Arkadiy Aleksandroviçge bolğannı alğışın
etip, ekinçi etacğa tüşüp, Födor Nikolayeviç bla
da sav sağat söleşdik Temircanovnu köp da tapsız
işlerini üsünden.
– Ol kağıtlanı cazğanla va kimle bolurla –
alağa seyir etmeymisiz? – dep sordum men, tışına
çıkğanıbızdan sora.
– Ant eteme – aladan biri Nagoyevdi! – dedi Petya. – Temircanov, anı kıstap, orununa va Havpşevni salırğa umut etedi dep eşite turğanma.
– Nagoyev a endi ne hata etgendi Temircanovha, har
zamanda da anı canlı boluvçu edi da?
– Ne bileyim da. Men bilgen – nek ese da bu art kezivde ortaları tapsızdı.
– Kurdciyan a bolurmu aladan biri? – dedi Azamat. – Ol
birda süymey edi pensiyağa keterge, Temircanov koymağandı ansı degen haparla cürügen edile.
Kurdciyan televideniyanı baş recissöru edi. Sınavlu, namısı cürügen, işin da usta bilgen adamğa
sanalıp kelgendi ne zamanda da, bir kezivde va Komitetni partiya orğanizatsiyasını sekretarı bolup da turğan edi, Laşinovanı allında. Har zamanda da Temircanov aythandan çıkmağan, kerek bolsa va, arsarsız,
anı canlı süyelip tohtağan, allay bir kavğasız
can edi. Endi şo ol okunamı turdu Temircanovha
kacav?
Bir kesekden biz allay hapar eşitebiz da, allay
hapar – aña iynanñan okuna kıyın edi: Födor Nikolayeviç, işni tinte turup, kesine çakırıp söleşgeninde, Temircanovnu terslep, Nagoyev bla, Kurdciyan
344
bla birge – öçeşeme bilsegiz! – Raya Laşinova da süyelmeymidi deyse!
Laşinovanı aythanı zarfha urulup, on çapırak
bolğan edi, anda kultura, literatura canı bla da
Temircanovnu cahilligini üsünden, tıñılı açıklanıp, duniya bla bir ülgüle keltirile edile. Kördüñ
da Rayanı – ol revolütsioner-narodnik bolurğa süyedi,
Vera Zasuliç kibik! Da ne edi da? Duniyanı koz kapda
tuthan Elmesov gunç boldu ese, cok boldu ese, Temircanovnu va endi ne karıvu bardı, bügün-tambla bolsa
da ol da cığıllık ese, sora «sarıvu kıynağan
halknı» alçısı bolup, anı üsüne sekirirge nek caramaydı, atıñ da demokratiya üçün, tüzlük üçün,
halk üçün bügülmezlik küreşçige-revolütsionerge
çığıp? Horlağandan sora va, revolütsionerle ne zamanda da aman caşamağandıla, namısları cürügendi. Alay tüyülmüdü da? Alaydı. Alay ese va, sora Laşinova saña telimi bolğandı? Uğay, teli tüyüldü,
kerek ese bügün revolütsioner bolurğa – ol bollukdu!
Kim biledi, Temircanovnu ketersele…
Alay telige sanalırğa süymegenle, başlarına
igilik izlegenle Laşinovadan sora da bar köre edim.
Anı hayırından a Fedor Nikolayeviçni stoluna Temircanovnu tapsız işlerini üsünden hapar aythan
igi kesek adamnı şağatlık etgenlerin körgüztgen
kağıt salınñan edi. Alada, söz üçün, bıllay zatlanı üslerinden da aytıla edi: televideniyanı bek igi
curnalistine uçuz bağası bla satılğan «Volğanı»
ol curnalist, Arşinov, körgen da etmegenini üsünden;
Temircanov televideniya bla berilgen bir kavum pesada dav bla kesin ekinçi avtorğa sanathandı; hazna
kalmay, bitev da dokumentli filmleni redaktoruna da kesin saldırğandı; caşırın halda urlağan
ırıshısına Kılıçbiy kabakda eki katlı üy
işlegendi; Komitetge cuvukların, cerleşlerin
cıyğandı. Kıshası, köp da adamla endi açık ayta
edile – Temircanov taza niyetli adam tüyüldü, ol partiyada da, allay ullu kıral kullukda da tururğa
tiyişli tüyüldü dep.
Alay obkomnu partiya komissiyasını soruvna obkomnu propağanda bölümünü tamatası Şurdanov da,
Kabartı-Malkar Respublikanı Ministrlerini Sovetini Predsedatelini kultura em bilim canı bla
orunbasarı Timova da temircanov «şöndügü zamannı
bitev da izlemlerine tiyişli ciger da, sınavlu da
onovçudu» dep, mahtap, ma ol halda cuvap etgen edile.
345
Eki otnu ortasına tüşgen Marçenko – bir canından biz, Temircanov aman adamdı dep, birsi canından a – ullu onovçula, Temircanov alamat kullukçudu dep – bek tap amal tapdı: ol, avruğan eteme dep,
bolnitsağa catdı. Temircanovnu işi bla partkomissiyanı tamata instruktoru Zamankulov Aslanbiy küreşip başladı. Teyri, bu a bizni Zamankulovha uşamaydı, ne deseñ da, adamnı atını da bir mağanası
bolur dep, alğa meni kölüme alay kelgen edi – allay
bir tiri küreşgença körünñen edi maña ol. Söz üçün
ol, Temircanov Kılıçbiy kabakda bir üy uğay
eseñ, eki üy okuna işlep boşay turğanın tohtaşdırğan edi. Kertidi, eki üy da katınını anasını
kart egeçlerini atları bla işlene edile. Askerbiy
Temircanovnu işi bla birge dağıda bir işge karay
edi – respublikanı profsoyuzlarını Sovetini tamatası Raisa Kanşavbiyevna Halalovanı işine. Bizni
Temircanov a anı katında boş köre edim, harip. Söz
üçün, profsoyuzlanı kollarında bolğan konak
üyleni bla sanatoriyleni bek igilerinde, ol, «kerek
bolup kalsa da» dep, bek alamat casalğan otovla tutup bolğandı. Ol otovlada «kara halkğa» atları
belgisiz, alay Raisa Kanşavbiyevna kesi da bek igi ta-
nığan, respublikağa, kesine da kerek «konaklanı» sıylap bolğandıla. Dolinskde sanatoriyleni
birinde va bir avuk cılnı içinde sav üynü okuna
tuthandı. Kesine caratıp. Kalay eşitgen ese da, kim
bilsin, alay obkomnu partkomissiyası anı üsünden
«til etgenleni» haparların cıyıp aylanñanların
bilip, Raisa Kanşavbiyevna, asırı açıvlanñanından,
kesin tıyalmay, tüzünley obkomnu birinçi sekretarına kirip barğandı.
«Men obkomnu bürosunu adamı uşayma da, – kim
bergendi erkinlik partkomissiyanı instruktorçuğuna meni üsümden oramda cürügen «tilleni» cıyıp
aylanırğa? – dep süyelgendi ol sekretarnı allında
deydile. – Karağız da, ne meni üsümden kir haparla
cıyıp aylanñanlanı cuvapha tartığız, men ters
esem a – meni!» Respublikanı «biyçesini» bilmey turğanlay, ol halda allanñanından abızırap, Yevseyev:
«Karamay a, Raisa Kanşavbiyevna, karağan da eterbiz, terslikleri bolğanlanı cuvapha da tartırbız», – degença bir zatla aythan edi deydile. «Biyçe» ketgenden
sora, es cıyıp, Yevseyev, bayam, parkomissiyağa söleşgen
bolur edi. Bir avuk zamandan sora, Temircanovnu işi
ne halda bolur, bir bileyik dep Zamankulovha barsak,
346
anı va, ahı ketip, adırğığa kalıp turğanın körebiz.
Ah, oh ete, ol, tüzda zooparkda bars kibik, kabinet
içinde arı-beri aylana edi. Ariv aytıp, küreşe ketip, bir kesek tınçaytabız da, sorabız ne bolğandı
dep.
– Maña ne – biyağı zavodha barırma, Födor Nikolaeviç kalay bolur ansı, harip, – savluğu da osal, pensiyağa çığarğa va alıka ertterekdi. Eh-eh-eh! – dey
edi ol, biyağı arı-beri bara. – Ne bolluk bolur? Ne
etsin adam?
Ahırında, bir kesek es taphandan sora, aytadı hapar: bılay-bılay, Yevseyev söleşegendi da, açıvlanıp
sorğandı, nedi bu dep – partkomissiya bir işni tinte
tura ese, anı üsünden a şahar savlay da hapar etip nek
aylanadı dep.
– Sora ne edi da? – dedim men. – Allay bir kıyınmıdı da: «Biz ol işni üsünden adamla bla söleşmey
bolmaybız, alanı barını da avuzlarına paşot salıp
barırğa va oñubuz cokdu» – derge?
– Da ol obkomnu bürüsunu adamıdı da! – dep kıçırdı, cilyarığı kele, Zamankulov. – Kalay añılamaysa?!
– Sora ne edi da? Sen a tüzünley sor da koy – partkomissiya Obkomnu bürüsunda bolğan adamnı işine kararğa erkinmidi, tüyülmüdü de da. Erkin tüyüldü
dese – biz bilmegen edik, keçginlik de da koy. Erkin
ese va – iş ma bılaydı, kerek ese, tolu hapar bileyik
de. Ne zatha korkasa da allay bir? Ne kullukda
bolğan kommunistni da işine kararğa erkindi, men
añılağandan, parkomissiya. Boş korkasa. Kaçan
da har neni da tap eterge kerekdi, Ustavha köre. Bügünlede – bütünda, sen korkurça zat cokdu.
Sen kökdenmi tüşgense bizni ceribizge degença,
ol alay karadı maña. Kesi işibizden zat da sormay
ketdik – carlı instruktornu kayğısı şöndü biz
tüyül edik. Bir aydan a allay işle boldula – biz barıbız da – Petya, Azamat, men da – seyirge kaldık.
Halalova bla anı nögerleri Marçenkonu, pensiyağa
çığarıp, işinden kıstadıla. Alay dağıda bir
aydan a Halalova kesi da çartladı işinden. «Akla»
horlanıp kalmaz üçün, kan-kazavat etip küreşgenleri bayam edi.
Temircanovnu işin Kıralteleradio komitetni
partiya orğanizatsiyasına berdile – şöndü, haparğa
köre, allay töre bardı: ne kommunistni da işine alğa
347
birinçi partiya orğanizatsiyada kararğa kerekdi dep.
Komitetni partiya orğanizatsiyasını Temircanovnu
işine karağan cıyılıvuna Obkomnu partkomissiyasından eki adam, propoğanda bölümnden a televideniyanı, radionu, basmanı işlerine köz-kulak
bolğan kavumnu tamatası Kavrov, – anı kesin da
bu işge Temircanov sukğan edi – barğan edile da,
cıyılıv bir kibik ırazılıkda alay onov etgen edi:
Temircanov kommunist degen sıylı atnı daracasın
biyikde tutadı em Kabartı-Malkar Respublikanı
Kıralteleradio komitetini predsedatelini kulluğuna tiyişlidi dep.
Laşinova bla anı nögerleri bek terk kıshan edile
kuyrukların – ala sunñança, karıvsuz tüyül köre
edim Temircanov, bir sildegenley cığıp koyarça.
Bu halda işni tapsız bola turğanın körüp, biz «üç
da batır», cañıdan tutuşha çığabız. Parkomissiyanı cañı tamatasına Temircanovnu işi bılay
«ıspassız» etile barğanına artallıda ırazı bolmağanıbıznı bildirip, andan a tüzünley Yevseyevni
boluşlukçusuna kötürülebiz da, obkomnu birinçi
sekretarı bla söleşirge kerekbiz, iş aşığışlıdı
deybiz. Asırı kızğanıbızdan, ol bizni bla söleşirge zaman tapmasa, Moskvağa atlanırğa hazırbız
degença bir zatla da aythan bolur edik deyme. Sekretarnı boluşlukçusu, bayam, biz sunñandan ese eslirek caş bolur edi – tap-tap söleşip, alğa bizni
bir kesek «suvtdu» da, sora alay aytdı: «Men aña har
zatnı tıñılı aytıp körürme da, bügün-tambla degen-
ley, eki-üç künden a bildirirme işni boluşun. Ol
ne sizni kesigiz bla söleşir, ne bir başha onov eter.
Keligiz, kereksiz kızğan da etmeyik, aşıkğan da
etmeyik», – dedi.
Üç künden a ol bizge bılay bildirdi – Yevseyevni
buyruğu bla Temircanovnu işine kelir baraz kün
partiyanı Oktyabr raykomunda karallıkdı, süye
esek, anda biz da erkinbiz bolurğa.
Partiyanı raykomunu bürüsunu cıyılıvunda teleradiokomitetni partorğanizatsiyasını sekretarı
Havpşev, komitetni partorğanizatsiyasını cıyılıuvnda etgeniça, Temircanov esli da, sınavlu da kıral
kullukçudu dep mahtap tebiregenley, anı avuzun terk
tıyğan edile – biz beri anı tapsız işlerine kararğa cıyılğanbız, sen a nele canşaysa dep. Raykomnu
bürüsu bir kibik ırazılıkda alay onov etdi: kesin
partiyanı adamına tiyişlisiça cürütmegeni üçün,
348
Kılıçbiy kabak elde Çegem rayonnu südü sıyırıp, kıralğa ötdürgen üynü erkinliksiz işlerge katışhanı üçün, kesini kullukda bolğanın
hayırlanıp, ters işle etgeni üçün, Kabartı-Malkar ASSR-ni Teleradiokomitetini predsedateli kommunist Temircanovha katı tırman eterge. Partiyanı
oblast komitetinden Temircanovnu mından arı da
allay ullu kıral kullukda tutarğa bolluğuna
bla kallığına kararın tilerge».
Temircanovnu işine karalğan zamanda, tersinden tutup tohtağanı üçün, Teleradiokomitetni partiya orğanizatsiyasını sekretarı Havpşevge da katı
tırman etilgen edi. Raykomnu bürosu bizni işibizni
boşağandan sora, Temircanov bla Havpşev, sabiyle
kozuthan kokuşla kibik, kıp-kızılla da bolup,
çartlap, tışına çığıp, dump bolup ketdile.
Biz a, «üç da batır», kerti da batırlaça, dördençikleribizni köpdürüp, Nalçikni oramlarında öhtem bara edik – iynanırığıbız okuna kelmey edi
«Temir Cannı» horlap, «canın alğanıbızğa».
48
Alay biz boş kuvana köre edim – Temircanovnu
cıkğan sunup, bir biri ızlarından künle, ıyıkla ötüp bara edile, ol a, har zamandaça, cerinde edi. Ol
uğay eseñ, televideniyada letuçkada şöndü kıralda
bara turğan cañırıv işleni üsünden söleşe, ma bılay okuna aythan haparı cayılğan edi: «Perestroyka degeniñ – ol bizge zaman kesi buyurğan işdi. Zaman
kesi bizge: «Teke kalkıv etip turğanığız boladı!
Turuğuz, işni, ciger, kolğa alığız!» – deydi. Bügün bizni berivleribizge bir kişi da es burup, kuvanıp karamaydı, nek degende biz alanı on cıl, onbeş
cıl mından aldaça, tüz alay hazırlaybız. Şöndü va
açıklık kerekdi, tüzlük, cañı söz! Ma bu izlemlege köre işlerge süymegen neda alay işlerge, bügünñü
curnalistni sıylı borçun tamamlarğa kolundan
kelmegen kim bar ese da, ol kesine cañı iş izlesin!
Nek degende curnalist kullukda, partiyanı col da
carıtıvçusunu kulluğunda biz ne mıtırnı, ne bola
turğan alamat işlege kesi ülüşün koşmağan adamnı tutarğa oñubuz da, erkinligibiz da cokdu!» Zalim aythandı da? Temircanov da, başha «akla» barı
da ma alaydıla – ne da bolsun, kalay da bolsun, ala va
349
zaman bla birge atlaydıla, ol uğay eseñ, çabıp, anı
allına okuna tüşerge küreşedile. Keslerine kerek
canına bururça! Temircanov zamannı cañı izlemlerini üsünden bılay tavkel da, tıñılı da söleşgen ese, biledi – ol izlemleni toluvların Komitetde,
alğınça, ol calçıtırıkdı. Ol alay tavkel, arsarsız söleşip başladı ese, bir zat bolğanı bayamdı, anı
bılay batırçık eterça. Ne bolğan bolur?
Köp türlü haparla cürüy edile. Birle alay ayta
edile: Elmesov Temircanovnu işi bla Moskvağa barğandı da, andan ullu kullukda bolğan birevlen
tüzünley Yevseyevge söleşgendi, Temircanovha uruşhan
kibik etsegiz da, işinden a kıstamağız dep. Bir-birle va alay ayta edile – Temircanov az mahtanmağandı
allın, ala ekisi da komsomolda işlegen zamanlarında
da, ol şöndü har kim da tanığın ullu kullukçunu
men, koluna ahçaçık da tutdurup, artına da taban
cetdirip, terk okuna bir tartırık macarıp kelirge iyip turuvçu edim dep. Alay ullu sağış eterge
kerek tüyül edi, ol ullu kullukçu kim bolğanın
añılar üçün…
«Üç da batır» cıyılabız da, keñeşebiz – bir zat
etmey esek, bu naças biyağı kutulup ketedi, bu col da
kutulsa va, sora anı tutup küreşgenden, bayam, fayda
çığarık bolmaz dep.
«Politika uvahtını borçlarını üsünden» «doklad»
bla men söleşdim.
– Allahha şukur, partiyanı obkomunu birinçi sekretarı «akladan» tüyüldü, Halalova da cığılğandı. Alay, biz bilmegenlikge, bayam, «akla» – çerkesi,
orusu, tavlusu da – caşırın halda keslerini «sezdlerin» ötdürgen bolurla da, ma anı hayırından a ala
alğından da katı birikgendile. Ne arı-beri desek
da, bügün da respublikada aladan karıvlu kişi da
cokdu. Partiyanı Nalçik şahar komiteti savlay
da alanı kolundadı de da koy: birinçi sekretar
Şeluhin Andrey Nikolayeviç – Ak-Suv rayondandı,
ekinçi sekretar Timacev Üriy Maşeviç – «akla-
dan» bolğanı bla kalmay, Temircanovnu karşı
cuvğu okunadı, üçünçü sekretar – Çağarova Nina
Safarovna, kertidi, Elbrus rayondandı, alay ol da,
«akla» ertteden saylap, ösdürüp küreşgen «tanaçıkdı», ol, harip, kesin allay bir ullu kullukçu,
«kulturna» sunadı, tavça söleşirge ıylıksınñan
okuna etedi. Nalçik degeniñ a – ol bitev da respublika orğanizatsiyala, hazna kalmay bitev da zavodla,
350
fabrikala, – halkıbıznı törtden biridi. Moskvada
Elmesovnu, Şihaçevni da ullu kulluklada tanışlarını üslerinden haparla da alay boşundan cürüy
bolmazla. Ne eterikse – caşav alaydı. Alay ese va,
Oktyabr raykomnu onovuna partiyanı Nalçik şahar
komiteti kalay karar – ol da belgisiz.
– Birda! – dep, Azamat, hını söleşip, «dokladçını» tohtatdı. – Yevseyev kesi alay etigiz demese edi,
raykom saña ullu bazınır edi Temircanovnu işinden kıstarğa! Alaydı da, içinde canı bar ese, bir
körsün seni Şeluhiniñ Yevseyevni aythanın etmey! Ma
körürsüz – har ne da tap bollukdu.
– Sen bir zatnı esge almay koyğansa, Azamat. –
Üsübüzde 1976 cıl tüyüldü, 1986 cıldı. «Akla»
da senden, ne menden teli bolmağanların da unutma,
andan sora da alanı kollarında vlast da, oñ da bardı. Alaydı da, ala da bek igi biledile – demokratiya har
kimge da demokratiyadı, sen sunñança, igilege beriledi erkinlik, amanlağa va – uğay dep, alay tüyüldü.
Kimdi igi, aman a kimdi? Alaydı da, har kim da, demokratiya dey esek, kesi süygenley etedi. Ala va şöndü, bir
birlerin katı tutup, onovnu koldan ıçhındırmazğa süyedile. Añılaymısa? Seni tüzlük-tersligiñ
alağa artallıda kerek tüyüldü, alağa keregi – tuthan kullukların saklarğa, sıyırtmazğadı. Sen
şöndü küreşe tura eseñ türlenirge, cañırırğa,
ala ertte okuna türlenip, cañırıp boşağandıla,
endi va, cañırıvnu komissarları bolup, respublikanı şaharlarında, rayonlarında aylanadıla, obkomnu,
pravitelstvonu adamlarıça. Kim aytırıkdı ala tüz
niyetli adamla tüyüldüle dep? Sen aladan birini tersligin açıklağınçı, ala seni cüz kere terslerle,
şöndü erkinlik berilgendi da, aylanadı alay dop-dop
ete dep. Alaydı da, tüzda alaça, biz da kazavat eterge
kerekbiz. Alağa soluv aldırmazça. Biz Temircanovnu
cığalsak, ol, anı koruvlamağanları üçün, keslerinikilege dert cetdirip başlarğa bollukdu. Andan
igisi va ne bardı – «akla» bir birlerin cırtıp başlağandan? Alay ese, keligiz, Yevseyevge, Şiluhinñe
da bir kibik kağıt cazayık, partiyanı Oktyabr
raykomunu onovuna nek es burulmay kaldı dep. Anı
bla birge va, Temircanovnu üsünden biz endi bilgen
zatlanı da koşup. Bu kağıtnı biz obkomğa, şaharkomğa da tambla ne birsi kün cetdirirge kerekbiz.
Men aythanda tohtadık da, mıçıy turmay, alayda
okuna bıllay kağıt caraşdırdık.
351
Ekinçi kün okuna bu kağıtnı obkomğa, şahar
komitetge da eltdik. Bir ıyıkdan KPSS-ni Nalçik
şahar komitetinde Temircanovnu işine karadıla
da, ol men korkğan boldu – partiya canından Temircanovha etilgen tırman tüzge sanaldı, kulluğunu
üsünden a söz da bolmadı. Alaydı da, Temircanov dağıda bir kere bildirdi kerti da Temir Can bolğanın.
Elmesov cığılğanlıkğa, «akla» alay bek
abızıramağanları ma endi belgili boldu. Bayam, bek
igi birikgen bolurla, obkomnu birinçi sekretarı va
bu işni üsünden ne akıl etedi dep, ullu sağışha
kalmağan esele. Azamat aythanlay, Oktyabr raykomnu bürosu va Temircanovnu üsünden onovun Obkomnu
birinçi sekretarı kesi bilmey etmezligi bayam edi.
Biz, «üç da batır», biyağı cıyıldık. Ne eteyik
endi va dep, sağışha kaldık. «Ministr s vığovorom» – dep, feleton cazıp, «Literaturnaya gazetağa»
cibereyik dedi biribiz. «Pravdağa» iysek da, bollukdu dedi ekinçibiz. Ne Ara Komitetge cazayık,
ne Yevseyevge barayık degen da boldu. Keligiz alğa feletonnu «Kabardino-Balkarskaya pravda» gazetibizge
berip köreyik, – dedim men, kesim a bek igi bileme bu
işni bolmazlığın.
Söleşedi Petya. Redaktor aytadı – obkomnu erkinligi bolmay, biz obkomnu adamını üsünden feleton
berirge erkin tüyülbüz dep.
Cañıdan Yevseyevge barayık degenni men unamadım.
– Ol Temircanovnu işinden keterirge ırazı edi,
alay «akla» terk okuna birigip koymadıla ansı, –
dedim men. – Bayam, ol kuru kesi, buyruk etip, işden
keterirge erkin okuna bolmaz, Kıralteleradiokomitetni predsedateli degença, ullu kullukda adamnı.
Kim biledi, Moskvadan da birevlen söleşgen ese va. Ol
zatlanı esge alsak, biz anı, cañı adamnı, boğurdağına ilinip, tapsız halğa salsak, tüz bolmaz deyme
men. Biz andan ese ne Ara Komitetge, neda Moskvada
çıkğan gazetleden birine cazsak, tüz bolmazmı?
– Ara Komitetge kerek tüyüldü, – dedi Petya. – Ol
beri söleşgen adam anda ese, ol bizni kağıtıbızğa
col berlik tüyüldü.
– Birleni aythanlarına köre, ol adam pravitelstvodadı, Ara Komitetde tüyüldü – ol bizni kağı-
tıbıznı üsünden bilmey kalırğa da bollukdu.
– Birle va ol Politbüroğa okuna kiredi deydile,
352
kandidat ese, çlen ese da. Ne da bolsun, bizni kağıtıbıznı tıyarğa ol oñ tabarıkdı, işin etse.
– Ay, ol adamnı üsünden haparla boş haparla va bolurlamı? «Akla» kesleri cayıp aylana bolurlamı ol
haparlanı, bizni kibikleni korkutur üçün? – dep,
teñlerime karadım.
– Kerti haparla esele va? – dedi Petya. – Ol zamanda,
bizni kağıtıbız anı koluna tüşse, Temircanovha
mından arı kişi da katıla turmazça eterge bollukdu.
– Şöndü kişi da alay etallık tüyüldü – allay zamanla, Petya, ozup ketgendile. Başında akılı
bolğan ullu kullukçu bügün kalay süyelir bir
eşekni koruvlay? Telimi bolğandı? Ol ne bek etse
da, telefon bla söleşir, hapar aythan kibik eter, sora
Temircanovnu sağınıp, salam aytır, igi caşdı der
da. Hı, endi ol da boladı. Alay gazetleden biri biz
cazğan statyanı basmalasa, ol adam, kim da bolsun,
kınk eterge da bazınırık tüyüldü. Aña tolu iynan da kal!
Biz anda tohtadık – gazetleden birine cazayık
dep. Carlını eşigin mahtav cabar degenley, Petuşok
bla Azamat, sen orus tilni barıbızdan da igi bilese
dep, mahtap, hayda caz, artda barıbız da kararbız
dep, işni avurluğun men haripni boyunuma cüklep
ketgen edile. Ma bügün a, eki künden sora, men, başımı kötürmey, ol biz Moskvağa ciberlik statya bla
küreşe turğanımlay, talak soluv etip, Petya bla
Azamat kirip keledile da:
– Koy cazğannı! – deydile.
– Ne bolğandı? – dep sorama.
– Respublikağa Ara Komitetden komissiya kele turadı. Ala bla tübeybiz da, işni etebiz da koyabız.
– Ne komissiyadı ol? Kaçan keledi? Kim koyarıkdı bizni alağa?
– Koyarla – zamanla türlenñendile. Yevseyev uğay
derik tüyüldü, anı boluşlukçusunu üsü bla eterge
bollukdu ol işni. Şöndü ol komissiya Osetiyadadı,
eki-üç künden bizge kellikdi. Cuvuk zamanda. Ara
Komitet kulluklada kallay adamla olturadıla degen işge kararıkdı da, cer-cerlede ol canı bla bolum a kalaydı dep, komissiya karay aylanadı. Bizni
işibiz da alağa bek tap carap kallıkdı.
Men süyüp okuna koydum başlağan işimi – Temircanov bla tutuşup kelgen köp cıllanı içinde, ol
naçasnı osal işlerini üslerinden cazğandan, başımı suvğa atarık bolğanma.
353
Kerti okuna da, ıyık da ozmağan edi, Petuşok
bla Azamat a, komissiya bizge kelgenin bilip, anı tamatası bla okuna tübeşirge erkinlik alıp, alay kelgen
edile maña. Biz Ullu üyde tambla sağat törtde bolurğa kerekbiz. Ekinçi kün tört da bolğunçu, biz Ullu
üynü törtünçü etacına – obkomnu birinçi sekretarı
işlegen cerge cıyıldık. Sekretarnı boluşlukçusu bizni bir boş otovğa aşırdı da:
– Ol şöndü Yevseyev bla söleşe turadı. Boşağanlay,
sizge kellikdi. Kesi da bu otovda işleydi, – dedi.
Biz alay köp da saklamağan edik – kabinetge uzun
boylu bir süydümlü caş kirip keldi da, biz barıbız
da, bir şkolda okuğan kibik, carık salamlaşdı,
sora, barıp, cerine olturup, arı-beri dep, keñden
keltire küreşmey, tüzünley işni üsünden söleşip
başladı. Alğa ol kesi kim bolğanın, komissiya ne
iş bla aylanñanın bizge kısha bildirdi da, sora
üçübüznü da atlarıbıznı, kayda işlegenleribizni
da kesini defterine cazıp:
– Endi va tıñılayma, – dep, bizge karap tohtadı.
Azamat, teyri, on minutdan da köp söleşgen bolur
edi, Petuşok da andan ullu artha kalmağan edi, ekisi da işni üsünden tolu hapar aythan edile.
– Siz a bir zat koşarıkmısız? – dep, meni taba
karadı.
– Meni nögerlerim har neni üsünden da bek tıñılı aythandıla. Alay men da bir-eki söz koşayım,
andan sora da meni bir tilegim bardı.
– Ahşı, tıñılayma.
– Nögerlerim aythanña men koşarık – Temircanov kibik adamnı allay ullu kıral kullukda
turğanı kün sayın da adamlanı ekili etip turadı – partiya da, kıral da, aythanlarıça, kerti okuna da caşav halıbıznı cañırtırğamı süye bolurla, oğese,
şöndüge deriçi da köp kere bola kelgeniça, har neni da
boş alay – közbavğa, tüzlük, zakonluk üçün küreşebiz dep, caşavda va zat da türlenmeymi kallık
bolur dep. Temircanov kibikleni kulluklada turğanları «Sovet vlast», «Partiya» degen sıylı sözleni daracaların tüşüredile. Adamla Sovet vlastha
bla partiyağa alanı işlerine köre etedile hurmet,
ansı kallay zakonla çığaradıla, ne tukum onovla
etedile dep, ol zatha alay ullu es burmaydıla. Bizde va
ol canı bla iş kalaydı? Respublikanı camavatı Temircanov uluthaçı, urlaka, milletçi da bolğanı bla
kalmay, kılıksız adam bolğanın da bek igi bile23 Huçinalanı Muhammet
354
di, ol a, boluşun aythanda – halknı taza niyetlikge
bla ariv kılıkğa üyretiv canı bla ministrdi!
Respublikada halnı bılay bolğanın esge alıp,
partiyanı Ara Komitetini bizni obkomnu birinçi sekretarına bılay – sezimli boluşluk etse edi. Meni bla
birge bılay bek köp kommunist da tiler edile, bayam,
ol tileklerin aytır adam tapsala edile. Men kesim,
söz üçün, Ara Komitetde bizni respublikanı işinecaşavuna köz-kulak bolğan coldaşlanı işlerine
ırazı tüyülme. Otuz cılnı içinde bizde bir rayondan – Ak-Suv rayondan, çıkğan adamla respublikada
köp ters işle etip turğandıla: cerleşlik, kıralnı ırıshısın urlav, uluthaçılık – başha milletni ırkıflarğa küreşiv töre bolup turğandıla.
Respublikada şöndü da onov etgenle kulluklağa ol
zamanda kelgendile. Calanda obkomnu birinçi sekretarı cañı adamdı ansı – coldaş Yevseyev. Ol kuru kesi
ne etsin? Kayrı burulsa da – tögerekde Elmesov salıp
ketgen adamla, Temircanov kibikle. Alaydı da, Ara
Komitet bizni respublikada caşavnu cañırtıvğa
bügünden ese kayda ullu es bururğa kerekdi, coldaş
Evseyevge va igida boluşluk etmey, iş oñuna barlık
tüyüldü.
Biz da añılaybız, Ara Komitetni şöndü kayğısı az tüyldü, bu Çernobıl da kaydan hata bolup
çıkdı ese da başıbızğa, alay bizge boluşluknu
partiyanı, kıralnı da bek baş kullukçuları bolmasala okuna, etallıkla bardıla. Sekretarladan
biri degença, bölümleni tamataları degença. Allay
işden men bir zat añılay esem. Ol edi meni tilegim.
– Andan sora aytırığığız barmıdı?
– Uğay, – dedik üçübüz da.
– Birinçiden, sav boluğuz açık söleşgenigiz
üçün. İşni üsünden men aytırık: kesigiz da añılay
bolursuz – men kesi allıma sizni respublikada kişini ne işden keterallık tüyülme, ne işge salallık
tüyülme. Cokdu allay erkinligim. Anı sebepli va
sizge aytırığım oldu: siz maña aythan zatlanı üslerinden sizni obkomnu birinçi sekretarı Arkadiy
Aleksandroviç Yevseyevge da, Ara Komitetde işlegen bir
kavum cuvuaplı adamğa da tolu hapar bildirirge söz
bereme. Ayhayda, ol zamanda men kesim da bu zatlanı
üslerinden etgen oyumumu aytırma. Andan sora ma munu
eterme dep, zat da aytallık tüyülme. Tüz añılağız – men sizge alay eterme, bılay eterme dep, bolğannı aythandan mağana cokdu. Añılaymısız?
355
Ol Moskvadan kelgen adam, birda korkmağız,
men har neni da tap eterme dep, bizge alay mahtanmağanlıkğa, biz, anı sözüne ırazı bolup, Ullu üyden
alay çıkğan edik. Ol caş bir zat etallığın a seze
edik.
Kerti okuna da, eki ıyıkdan sora bir hapar şaharnı seyirge kaldırdı – Temircanovnu obkomğa
çakırğandıla da, ol a anda arığandan da öleme, savluğum da osaldı, bu kıyın işden meni erkin etigiz
dep, tilep, kağıt cazğandı dep.
Temir Can alay bla boş can, boş adam bolup
kalğan edi. Anı bla birge, haparğa köre, «arıp»,
ministr şintikden «akladan» dağıda biri turup
ketgen edi. Dağıda birine va tırman etilgen edi – ol
kesiñ ketseñ igi bolurmu degenni belgisi edi…
Bir kün a, karasam, Azamat meni kabinetime suhu
kirip keldi da, üsüme alınıp tohtamaymıdı – Temircanov kitaplanı süygenleni birigivlerini predsedatelini kulluğuna salınñan köre edim, Azamat a,
harip, art tört-beş cılnı içinde ol cerni marap tura
köre edim, tüzda allın radioda Bekmırzanı cerin
marağança!
Men külgenden katdım – harip Azamat, ol bağuşnu
kaza ketip, boyununa biçak taphan tavukğa neçik
uşay edi!
– Sen teli on cıl mından alda tutuşup başlamasañ edi anı bla, kim bazınırık edi şöndü aña
tiyerge?! – dey edi Azamat. – Eşek – har ne da seni hatañdan!
– Da siz tüyülmü edigiz da men haripni, romanla
caza, tınç-ırahat caşap turğan cerimde, koymay,
dav bla tüyüşge eltgen? Kelip, çuvunumdan tutup, dav
bla kesiñ alıp ketip, ters a dağıda men bolayım!
– Tüz a bek tüz etgenbiz, ollahiy, ol Temircanoveşekni tüygenibizni! – dedi bir kesekden, şoşayıp,
Azamat, kökürekçigin köpdürüp. – Kelçi, seni da bir
tüyeyim.
Biz üç kere oynadık, üç kere da Azamat kıtdırdı.
– Men saña Temircanovmu bolğanma – meni tüygen
alay tınç tüyüldü! – dep, Azamatnı kakdım.
– Teyri, anı da alay beg’a tüyalmağanbız, kutulğandı, naças. Partiyadan da kıstalıp, südge berilirge kerek edi da.
– Sora süyerik ediñ! Anı Temir Can bolğanın boş
unutasa.
– Ollahiy, kerti okuna, Temir Can köre edim.
23*
Kalay seyirlikdi caşav degeniñ – tüzda tünene
bolup kalğança, köz allımda turadı: 1957 cılda
askerge ketgenim, Sterlitamakda asker samolötla üsü
bla mehanikge okuğanım, anda Ak suda cuvunñanıbız, Buranşin da, men da, meni bla birge bir nença cüz
soldat üsünde bolğan keme, Vladivostokdan çığıp,
bir kesek barğandan sora, kaya kibik süyelip turğan
karaldım tumannı içine kirip ketgeni da; Kuril
ayrıkamlanı ullularından biri İturup, ayrıkamnı
basıp ösgen bambuk, bizni komandiribiz tamata leytenant Aleksandr Şubin, alamat caş; üyge tansıkdan,
endi bu ağaç kazarmaladan, tumanladan, cavunladan,
bayam, ömürge da kutulluk bolmam dep, kölsüzlük
etgen kezivle da; ma endi va men kesi caşımı aşırama askerge. Ol zamanda, meni askerge aşıra turup,
sabiy caşha sanap, şöndü tüzda men kayğı etgença, alaymı kayğı ete bolur edile meni üsümden
da karşı adamlarım? Bılay karağanda, Hızır,
ösümlü, körümdüsü bla da cetgen caşha uşağanlıkğa, kerti aytama, sabiy caşdı da. Şkoldan sora
ol üyleni sürtgen, plitkala salğan ustalıkğa
üyrenip, eki-üç ay işlegenley, ma-a – askerge alıp
baradıla.
Men har neni da eslep turama: ol kesin bizge hayt
degen esli caş sundururğa küreşgenin da, alay ese
ua, men hayt degen caş esem, sora nesine mudah bolasız,
terk okuna – kış-caz, kış-caz dep – kulluk
etip boşayma da, kaytama derge küreşgenin da; birbir kezivlede va kayrı ese da arı, halk cıyılğan
canına, tıñısız köz cetdire turğanın da – bizge
sezdirmegenlikge, bayam, süygen kızı bılaylada okuna bolur; ne batırçık bolurğa küreşse da, kesi da
üyden, bizden da ayırılıp, artallıda tanımağan
adamlarını ortalarına bırğalıp kallığına bir
kesek kayğı etgenin da. Men a karayma tüye balaçığıma, öhtemlenñen da, kayğı da ete – şöndü duniyada, kıralda da hallanı men caratmayma. «Uruş
bolmasın, Afğanistanña, Çernobılğa tüşmesin
ansı Allah aytsa, har ne da tap bolur», – dep men kesi
kesimi capsarırğa küreşeme. İçimi va korkuv
alıpdı – ol kayğılı, hatalı cerlege iyip koymağı edile dep. Maña ne da aytığız: korkak da
degiz, eşek da degiz, Ata curtuñu kereklisiça, bek
357
süymeyse dep da aytığız, alay tüye balaçığıma bir
hata bolmasın ansı.
Men bir kesek caşağan da etgenme, bir kere uğay
eseñ, miñ kere okuna ölsem da, ırazıma, bu seyirlik
duniyağa közü endi açıla kelgen kara kozuçukğa
bir hata bolmasın ansı. Ullu Allah urğu edi cer
başında halklanı tınç-ırahat caşarğa koymağanlanı da, atom içine suğulup, anda buğup turğan
İbilisni bu duniyağa boşlağan alimleni da, alanı
hatalarından endi Atom İbilis cer başın, küydürüp, kül etip iyerge bollukdu. Neçik igi bolluk
edi – adam uluğa hayır bermezlik canına suğulup
başlağan alimleni barın da kırıp barğan töre
bolsa edi, alğadan okuna! Kimge kerekdi bu kuru-
ruk atom? Ne igilik etgendi ol halkğa? Etmegendi,
eterik da tüyüldü, ansız da caşayallık edik. Kuru
Çernobıl kesi okuna bıllay bir hata etdi ese, atom
uruş başlansa va, ne bollukdu?.. Bu kosmos degenleri da kaydan çıkdı başıbızğa palah bolup? Cer
üsünde millionla bla adamla açdan öledile, biz a ol
hucu kallık kosmosha allanıp küreşebiz! Ertte
okuna bayam bolğandı da ol iş – bizge cuvukda bizni Cerge uşaş bir zat da cokdu, mında hal tapsız
bolğanlay, halk arı kaçıp kutulurça. Aña da
karamay, «kosmos, kosmos, kosmos!» deybiz da turabız.
Kosmosdan cerge lazer savutlanı burup, bir biribizni,
salamnı küydürgença, küydürüp başlasak – körürme sora ol zamanda kosmos dep kıçırğanığıznı!
Körüb’a, iş alayğa bir cetse – sora kör da tur. Adam
ulu, cazık, kaçan cıyarık bolur başına akılın. Bayam, kesi kesini caşav tamırın kuruthandan
sora – işni barıvuna köre alay bolur, teyri. Bolsun,
terkirek okuna – erikgenbiz, korka-ürke caşağandan da!..
– Askerge atlanñan caşla voyenkomatnı arbazına
kirigiz! – degen buyruk boldu.
Men, es cıyıp, tögeregime karasam – Hızırnı
katımda körmedim. Uh, Allahha şukur keldi kaydan
ese da.
– Hayda, papa! – dedi ol, kolun uzatıp.
Men, ışarıp, anı katı kuçakladım da:
– Hayt de, homuh bolma. Asker degeniñ – ol askerdi – tap kulluk et, tamatala bla davlaşma, aythanların etip tur. Kereksizge dördençigiñi kötürüp turma. Ol zamanda kesiñe da tınç bollukdu. Hayda – ahşı
colğa bar da, sav-salamat kayt!
358
Hızır Kişiv bla da, Murat bla da, Mariyam bla da,
Leylya bla da kuçaklaşıp ayırıldı da, sora nögerleri bla da salamlaşıp, barıbızğa da kol bulğap,
voyenkomatnı arbazına kirip ketdi.
Biz a, alanı ataları, anaları, egeçleri, tamata
karındaşları, har kim üyüne atlana, kölübüzden
Ullu Allahha aylanıp, bir kibik tiley edik: «Sen
alanı Afğanistandan, Çernobıldan da keri et, Ullu
Allah!» – dep.
Endi zaman da, ne da maña calanda Hızır bla baylamlı edi – kayrı tüşedi, kaçan keledi belgisi dep.
Künle birda bolmağança sozula edile. Eki ıyıkdan kelgen edi kağıtı Moskva katında bir şaharçıkdan.
Olsağat okuna cüregim ırahat boldu. Caz başında
ua «okup boşağanbız, endi arı-beri ciberlikdile
da, men kesim cazğınçı, beri cazmağız» degen kağıtı keldi.
Biyağı tıñısız künle sozula baradıla – kayrı
tüşerik bolur? Keldi bir zamanda kağıt. Ukrainada
Uman degen bir şaharçıkdan. Barıbız da, dıbırdap, kartağa çapdık – Allahha şukur, Çernobıldan
igida uzak edi! Oh-oh-oh! Endi tınç-ırahat solurğa,
işlerge, caşarğa da bollukdu.
Muratnı işi va kalay bolur?
– Murat, keltirçi beri dnevnigiñi! – dep buyurama.
Keltiredi, alay bek da süymey. Ayhayda, süymez,
dnevnigini bu ıyığın körgüztgen eki da beti kıpkızıl cazıvladan tolu! Derslede kesin kılıksız
cürütgeni üçün, üç «eki» emda klass tamatanı Lidiya
İvanovnanı: «Col. ata-anala! Mıçımay, şkolğa keligiz – sizni caşığız derslede kesin bek kılıksız cürütedi!» – degen cazıvu. Kesin kılıksız
cürütgeni üçün salınñan «ekile» katlarında va
bilimi üçün salınñan «beşle», anda-sanda «törtle»,
«üçle» cokdula. Bılayda da bizni, Misirlanı, aman
kanları körünüp tura edi: biz, Misirlanı adamları,
akıllıla, telile da, bilimlile, bilimsizle da, adeplile, adepsizle da bolurğa bollukbuz, alay alıka
ua caratılmağandı bizni tukumda, tavlula aytıvçulay, toklu kibik, tınç, adamla aythanña kulak
salğan.
Atamı atası – ma ol edi, tolusunlay Misir kannı
aythanına berilip, kerti da caşav etgen! Alay men
ol haripni, «cañı biyleni», bir-birlerin aşay,
kalğanların da Allah ura, gunç bolup kalğanla359
rın köralmay ketgenine bek carsıyma.
Kesimi üsümden aytsam a, bizni zamanıbız da alay
hıçıvun zaman tüyüldü, alay, ne deseñ da, Allahha
şukur, endi kullukçula kesleri süymegen adamlanı, allınça, ullu kıynalmay, öltürüp neda Sibirge
iyip barmaydıla. Men şöndü «tıpırdağanımça» tıpırdağan bolsam edi, ol eşek Stalinni zamanında –
teyri, Mağadanña da cetdirmey, NKVD-ni podvalında
bek terk kaplap iyer edile! Alay, ne desek da, bizge da
tınç tüyüldü bu duniyada caşav etgen. Bir kesek erkinirek soluy esek da. Şaharda fatar alalmağanım da
oñ bermeydi tap caşarğa, kuru maña uğay – barıbızğa da. Da ne eterikse – tüyüşgen-tutuşhan kezivde
açımay kutulğan kim bardı?
50
Ol fırğavun misir kannı meni kesime tınçlık
bermegeni boş edi, endi ol naças, Muratnı da ızından
tüşüp, koymay başlağandı. Buruñu cıl da, bıltır da, ol törtünçü, beşinçi klasslada okuğan zamanında, alanı klasslarını tamatası orus tilge bla li-
teraturağa okuthan caş ustaz Sofiya Teñizovna edi.
Ata-analanı cıyılıvlarında anı söleşgenine tıñılay, biz barıbız da bek seyir-alamat etivçü edik:
bu bizni hıştı-mıştı zamanda kaydan çıkğandı
bu dep, kesini işin bılay süygen, akıllı da, bilimli da, adepli da tişirıvçuk dep. Ol bizni uruşdan
sora kıyın cıllada okuthan ustazlağa uşaş, söz
üçün, Dcambul şaharnı katında biz turğan Turkestan-Sibir temir colnu 106-çı col ayırılğan
cerinde Anna İliniçna kibik.
Ol zamanda klassda kuruda beşlege Murat bla dağıda bir oruslu caşçık, Seröca Lopatin, okuy edile,
kalğan sabiyleni carımından aslamı va «törtlege»
bla «beşlege» okuy edile. Bir zatha tartınmağan
klassda kişi da cok edi – birle igi okuğanlanı
ceterge, başhaları sport bla, üçünçüleri – pioner
işle bla küreşe edile. Ayhayda, hıli da ete bolur
edile, oynağan-külgen da ete bolur edile – ansız şkol
bolmaydı da. Alay, ne bolsa da, sabiyleni sındırğan,
alağa kılıksız uruşhan, korkutup, katı nizam
salırğa küreşiv degen zatla artallıda cok edile.
Ma ol halda, har ne da alamat, tap bara turğanlay,
künleni birinde Sofiya Teñizovna şkolğa kelmey
360
kaldı – ol, caşçık tabıp, bir avukğa işinden
erkin bolup, üyünde edi, sabiyine karay. Anı orununa, klass tamata bolup, Lidiya İvanovna tohtaydı,
geografiyağa okuthan ustaz. Cılnı al kezivyunde
sabiyle kalay okuğanlarına atalğan cıyılıvubuzda okuna men añılağan edim – 6-çı «V» klassnı
sabiylerine endi tınç bolluk tüyüldü: Lidiya İvanovna, Sofiya Teñizovna kibik, sabiyleni ustazları
da, tamata nögerleri da bolurğa uşamay edi, ol, bir
türlü işeksiz, katı söleşgenine köre, ustaz-naçalnik bollukdu, har ne işde da, kayda da men aythandan
kişi çıkmasın degen. Allay ustazla sabiyleni har
zamanda da ete turuvçu hıliçiklerin, sirkivlüklerin okuna duniyağa bir ullu korkuvluk salğan
bek aman işlege sanap, aña köre va, mıçımay, madar
eterge kerekdi dep tohtavçudula. Klassnı üsünden anı
haparına tıñılay, biz abızırağan okuna etdik – da
anı aythanına köre, 6-çı «V» klass – ol alay boş klass
tüyül edi, savlay da alıka cıl sanları cetmegen
başkesleni cıyını edi: dersde tap olturğan birevlen okuna cokdu, ustazla bir zat aytsala va, alanı
üslerine alınadıla, surat işlerge üyretgen ustaznı
ua, cazık, cilyathan okuna etgendile. Kıshası,
mıçımağanlay, biz barıbız da – şkol da, ata-anala
da, militsa da – bir bolup, alanı ırbınña kısmasak,
horlamasak, ne bolluğun aythan da etmegiz! Lidiya
İvanovna nek ese da bu cıyılıvnu, sabiyleni da, bizni
bla birge olturtup, alay bardıra edi da, bir tapsız iş
okuna bolğan edi. Okuvçulanı bir birlerini ızlarından söge kelip, keziv Seröca Lopatinñe cetgende,
Lidiya İvanovna anı üsünden da bir ariv söz aytmadı
– Seröca va Murat bla bizge kele-kele turuvçudu da,
bileme, bek tap caşçıkdı. Dersde tınç turmağan
da – ol, ustazğa kayırılğan da – ol, dersden sora
kılıksız da – ol. İgi okuğan caşımı üsünden
mahtav sözle eşiteme dep, ahşı umutla etip kelgen ata,
sunmay turğanlay, caşını üsünden ustaz aythannı
eşitip, tözalmay, turup, caşçığını tüzda közlerine karap turğanlay: «Seni tamata karındaşıñ har
zamanda da ayırmalı edi, nizamı da igi edi, ol askerge
ketgenli, üç ay da bolmay ese da, sercant bolğandı,
sen a… Sen meni caşımsa dep aytırğa men vyalğan
eteme!» – demeymidi!
Seröcanı köm-kök közçüklerini cilyamukladan
tolup turğanların köre, meni: «Tohtağız! Ne tukumla söleşesiz siz?!» – dep kıçırığım kele edi, alay
361
bizde cokdu da allay töre – başha üyürnü iç işlerine suğulğan. Har ata da, har ana da erkindi sabiyni kesi añılağança, kesi süygença üyretirge da, ol
işge tışından suğulğanın kim da ullu süymeydi.
Ol cıyılıvdan sora, bayam, başha atala ne analaça,
meni da eki-üç kere da çakırğan edile şkolğa. Birinçi kere Murat bırğıçık bla ata turğanlay tutulğanında. Kağıtnı avuzuñda çaynap, «ok» etip,
miyala bırğıçıknı avuzuña alıp, üfgür-señ – ol
kağıt «ok» bla saña artallıda es bururğa küsemegen kıznı celkesine cetdirirge bolluğun kim da biledi şkolda! Murat da bile edi. Ekinçi kere va – Murat
suv çaçdıra turğanlay tutulğan edi. Üçünçü kere
ua ol duniyada cürügen kılıksızlık üçün – bir
kızçıknı eşmesinden tarthanı üçün. Har coldan
da men Lidiya İvanovnanı nasiyhatlarına, mudah bet
alıp, «da ne eteyim da men harip, ne bek küreşsem da,
ol başkes bolmay kallık tüyüldü dep, tüñülüp
tohtağanımı, alay şöndü va anı, Lidiya İvanovnanı
allında vyalğandan, cerge kirlik bolup turğanımı»
bildire, tıñılay edim. Biz ahır kere uşak etgen
zamanıbızda men, «ol tüzelmezlik naçasha ne eterge
bilmegenden, cilyap iyerge azdan kala, kim biledi, ol
ğılıvçuknu adam eterge bir amal bar ese va degen karıvsuz umut bla»: «Lidiya İvanovna, ol iş a, kerti okuna
da, allay bir korkuvlumudu?» – dep sorğanımda, ol,
meni bu işge, kereklisiça, mağana bermey, dağıda
işekli bola turğanıma asırı seyir da, açıvlanñan
da etgenden, sekirip turup, meni katımdan okuna
ketgen edi. «Aha! Endi men añıladım meni bitev küreşgenimden tük teñli da bir fayda nek bolmağanın!
Kayrı bollukdu fayda – atakası kesi cak basıp
tursa!» – dedi ol, uğay, açıvlanñan uğay – kuvanıp, kerti okuna da bir duniya seyirlik ullu işni
ebine ol birinçi bolup tüşünñença, top dep, başına
alma tüşgende, tüzda Nüton kuvanñança. Calanda
bir carım sağatdan sora, curnalist fahmuluğumu
da, kereklisiça, tap dop-dop etivde cıyırmacıllık
sınavumu da tolu hayırlanıp, küreşe ketip, men ne
caşırtın, ne açık, ne anı kesine kacav, ne şkolğa, neda bitev da okutuv-üyretiv işge hata bolurça
bir zat da etmegenime, keçe-kün da Muratnı kılıksızlıkğa, erkinlikge, hılilikge üyretip turmağanıma bir kesek iynandıralğan edim.
Ma endi va biyağı. Men, ayhayda, seze edim, 6-çı «V»
klassnı sabiyleri, kesleri añılamay okuna, dersle362
ge, nizamğa da bir kesek ullu köllürek bolğanları bla
klass tamata bla araları keññe ketip kalğanına
ırazı bolmağanların bildirgenlerin. Sezgen etgenlikge, halnı tüzetirça, bir zat eterge meni kolumdan
kelmey edi – bılaydı dep, men ol işge ne sabiyleni
keslerin, ne Lidiya İvanovnanı, ne ata-analanı iynandırallık tüyülme. Meni kolumdan kellik, ol
da kellik ese: Muratha aytıp añılatırğa – okurğa
süygen sabiy, ustazla aythannı etip, kesin tap cürütürge kereklisin. Ma şöndü men ol kıyın işni
kolğa alırğa küreşirikme.
– Endi va ne bolğandı, Murat?
Süyeledi allımda, çırpı başın kötürüp, bir
ayağından birsi ayağına tayana.
– Da ne!.. – dedi ol bir zamanda. – Kişige da zat bolluk tüyüldü dep, kesi aytıp, endi va…
– Ne zat üçün zat da bolluk tüyül edi? Ne etgensiz?
Ol, başın kötürüp, maña karadı da biyağı baştöben boldu.
– Bir zat da uğay… boş, davur etgen edik.
– Boluşun ayt, men bir zat añılarça.
– Biz sportzalğa kirgen edik… Kim ese da, kıçırğan etgen edi.
– Fizkulturamı bola edi?
– Bolluk edi… biz alğarak kelgen edik.
– Sora va?
– Bir zat da uğay… davur edi.
– Kıçırıkmı ete edigiz?
– Hı…
– Sen a?
– Hı…
– Sora va?
– Sora Tatyana Vasilevna keldi da, kimdi kıçırğan dep sordu, biz a tıñılap tura edik… Sora ol Lidiya İvanovnanı çakırdı. Lidiya İvanovna keldi da:
«Kim kıçırğan ese da – aytığız. Kişige da bir zat
bolluk tüyüldü, kesigiz aytığız ansı», – deydi.
Sora aytdık, ma endi va ata-analanı çakırıp aylanadıla… Tüzmüdü da ol?
– Ters ese, tüz ese da, Murat, men bir zat da aytallık tüyülme – men anda bolmağanma da – andan. Lidiya İvanovnanı kerti okuna da alay aythanın da men
eşitmegenme. Men kaydan bileyim – ol alay aytmağan ese va?
– Aythandı alay deyme da men. Sora men aldağanmı
eteme da?
363
– Ho. Men Lidiya İvanovna bla söleşirme, andan
sora belgili bolur har ne da. Geografiya dersde kılıksızlığıñ üçün «eki» va nedi?
– Ol a andan sora… Biyağı anı üsünden başladı
da…
– Neni?
– Sportzalnı.
– Sora va?
– Maña: «Seni orunuñda bolsam edi, asırı vyalğandan, men parta tübüne kirir edim», – degen edi…
– Sora ne edi da?
– Sora… ne, parta tübüne kirdim. Ol a maña «eki»
saldı da iydi.
Men külüp iyerge azdan kaldım, alay Lidiya İvanovnanı okutuv-üyretiv işge kacav küreşese dep
davlağanı esime tüşüp, kesimi tıydım, ol uğay
eseñ, «teren sağışha okuna kaldım».
– Ders bara turğanlay, sen a klassda tsirk oyunla
körgüztüp başlasañ – sora ne eterik edi da ustaz,
eki salmay? – dedim men, «açıvlanıp». – Bu va ne «ekidi» – biologiya dersde kılıksızlığıñ üçün?
– Da ne… – dep sozdu Murat. – Biz klassha kelgenibizde, partala kir edile. Birle olturdula, birle va – uğay.
Men da olturmağan edim. Ustaz keledi. Olturuğuz deydi. Olturğanla olturadıla, olturmağanla turadıla
süyelgenley.
– Ders başlanñınçı, partalanı sıyparğa bolmaymı edi da?
– Ne bla? Bir buştuk bardı da, ol da çımmakdı
melden. Kızla anı barıp, cuvup kelginçi… birle cetişaldıla… Men artda olturama da. Bizge artda cetgen
edi ol buştuk.
– Da aytalmaymı ediñ da anı ustazğa?
– Aythan edim, ol a oltur dedi da koydu. Men a kayrı olturluk edim ariv bıstırlarım bla kir partağa?
Ne – ol a tüzmüdü? Açıvlandı da, keltir dnevnigiñi
dedi. Eltdim, «eki» saldı da iydi. Ne eteyim da men?
– Oho, anı koyayık da, kel başha zatnı üsünden
söleşeyik, Murat, – dedim men, bazınñan işlerin
alay tıñılı etalmağan ustazlanı kutharğandan
erigip, alay a şöndü başha amal da bolmağanın añılay. – Siz, okuvğan sabiyle, alay sunasız – ustazla
ne zamanda da tüppe-tüz, teren bilimli, ebsiz bek tözümlü adamla bolurğa kerekdile dep. Ne aytır kereklisi bardı, alay bolsa edi – ol bek igi bolluk edi.
Alay, Murat, har zamanda da esiñde bolsun – ustazla
364
da adamladıla, ma anı sebepli va ala barı da bir kibik
akıllıla, bilimlile, adeplile, tözümlüle tüyüldüle, kökden tüşgen mölekleça. Añılaymısa? Bizni
okuna al da kara – anañ, men, sen, Mariyam, Leyla,
Hızır, İndira: biz ne bek cuvuk adamla esek da, barıbız da türlü-türlülebiz. Allah alanı başhaladan
ençi, siz ustazla bolluksuz dep caratmağandı. Ma
anı sebepli va ala da türlü-türlü adamladıla: birleri tözümlüle, birsileri va – uğay, birleri köp biledile, derslerin alamat seyirlik bardıradıla, birleri va alay bolalmaydıla, üçünçüleri – bir kesek
oğursuzla okuna boladıla, sizni hıliliklerigizge
tözalmağanla. Alay, bilip koy – duniya başında bir
ustaz da cokdu ol üyretgen sabiyle igi okurların,
keslerin tap cürütürlerin süymegen. Ala barı da,
bilimleri, hunerleri cetişgeni kadar, sizni igi
okuturğa, hunerli eterge küreşedile.
Sen, Murat, iynanırık da bolmazsa, alay aythan a
eteyim – men segizinçi, toğuzunçu, onunçu klasslada
okuğan zamanlarımda, men a, kündüz işlep, iñirde barıvçu edim şkolğa, meni bla birge okuğanla barısı da ullu, işlegen adamla esele, ustaz kirse,
sabiyle kibik, şum bolup, süyelip tohtavçu edik. Ma
allay bir hurmet ete edik biz ustazlarıbızğa. Bir
çiy teli tüyül ese, adam kesini ustazın kalay sıylı
körmez? Siz ustazlanı bir-birleri oğursuzdula, ters
okuna boladıla dep, alay suna bolursuz. Bilmeyme,
alay okuna bolur. Alay ese da, ala ustazladıla, ala
sizge igi bolsun, tap bolsun dep küreşedile. Ustaz, cañılıp neda kanı buzulup turğan zamanda seni, neda
başhanı canına tiydi ese da, ol anı bilip etgendi
derge kerek tüyüldü da. Cañıldı ese da, ters boldu
ese da, ustaz sizge amanlık eteme dep küreşmeydi da.
Har cañılğan adamnı asmakğa asıp barsak, cer
başında kişi da kalmaz edi! Seni üsüñde ustaznı
cañılğanın, ters bolğanın okuna eslediñ ese
da – davlaşma anı bla, andan ese igi okurğa, kesingi tap cürütürge küreş, ol seni igi caş bolğanı-
ñı, seyir da etip, körürça. Sen meni añıladıñmı,
Murat?
– Añılayma… Añılamay a, anı nesi bardı da añılamazça?..
– Lidiya İvanovna klassda nizam, kereklisiça, igi
tüyüldü deydi, siz kesigizni derslede tap cürütsegiz
süyedi – nesi tersdi anı? Tüz tüyülmüdü ol? Men añılayma, kim biledi, ol anda-sanda asırı katırak
365
okuna söleşe bolur – alay, entta da aytama, ol sizge
aman bolsun dep küreşmeydi da. Ol klassda nizam bolsun deydi – andan sora zat da uğay. Siz a, seni kibik,
esli da, ullu da caşla, aña boluşur orununa, bek alğa
kesigiz bolasız kılıksızla.
– Da biz ne etebiz da allay bir, birda…
– Ayhayda, siz şkolğa ot salmağansız, üy başın
da, sıdırıp, atmağansız, alay dersde, davur etip,
ustazğa çırmav bolğanığız – ma oldu «aman iş»
degen zat, ustaznı aythanına tıñılamay, anı kanın buzğan, dersle arasında koridorda, klasslada da,
bolğannı hahayğa aldırıp, çabıp aylanñan. Sen
aytıvdan ala barı da «birdalamıdıla?» Ol işle «birdile» esele, sora nedi da «birda» bolmağan? Bir ullu
tayaknı alıp, şkol içinde, kim allıña tübese da,
anı tüyüp aylanñanmı? Murat, sen törtünçüde da,
beşinçide da bek igi okup kelgense – aperim. Şöndü
da aman okumaysa. Alaydı da, sen bek ullu borçuñu
bir kişi da tırman etmezça tolturasa. Alay kesiñi
tap cürütmegeniñ, adepsizligiñ, kılıksızlığıñ – ol bek osal işdi. Kesiñi cürütgeniñi va
igida türlendirmey, tüzetmey koyarğa caramaydı.
Mından arı meni şkolğa çakırmazça. Men ustazlanı tırmanların eşitirge süymeyme, vyalğan eteme dep
uğay, sen kesiñ hayt degen, tap caş bol dep ansı.
Sen, biz ekibiz allay kelişim etebiz desek, kol
salırğa hazırmısa, Murat-can? – «cannı» va mudah bolup süyelip turğan tüye balaçığımı bir kesek
kölün kötürür üçün koşarğa küreşgenligim edi,
aña canım avrup.
– Hazırma, – dedi Murat, bu hata-palahla, sopaklanıv bla uğay, ma bılay – şöndügü zamanña tiyişli
diplomatiya col bla boşalğanına ırazı bolup.
51
Har zamandaça, bıyıl da caz başı bizde, suvuk,
cavunlu da bolup, iyun ayğa deri sozuldu. Andan sora
ua, tüzda kün ayazğanlay, allay kızıvla başlandıla, adam başın suğar cer tapmazça. Tünene keçe va,
17-çi iyunda, kök da tohtavsuz kükürep, allay cavun
cavdu, allay da, duniya kara katış boladı da dep, men
okuna korkğan edim. Kök küküregen zamanada biz,
tavlula, oynap – Ullu Teyri atın sağınıp, oynarğa
caramağanın bile da turğanlay – ma-a, Teyri biyağı
366
eski tonun kağıp başlağandı devçübüz. Alay tünene va, men añılağandan, Ullu Teyri kuru kesi uğay
da, Sıylı Kökde mölekle da kağa bolur edile, bayam,
eski tonların – tüzda kıyamat kün kelip kalğança,
ne köknü küküregeni tohtamay edi, ne eliya urğanı, ne
cavun cavğanı. Erttenlikde va, işge bara, oramğa
çıkğanımda, kördüm – Ullu Allah da, Sıylı Kökde anı nögerleri da tünene keçe biz haripleni, har
biribizni maşok bla bir günyahıbız bar ese da, ol biz
üsüne basınıp turğan Cerni da kül etip koyarğa
küreşmey edile, izev kurap, tazalap, sılap-sıypap,
ariv ete edile ansı. Nartiya da, Nalçikni tögereginde ağaç bashan başha tavla da, üslerin buku bashan
kibik, karalıp turuvçudula ne zamanda da, bügün a,
Ullu Teyri alanı bügeçe carathança, cap-caşil bolup cıltıray edile. Anda, uzakda va biyik tavlanı
köksül körümdüleri köm-kök kökden küçden eslene
edile, alanı karlı başları va bulutçukla kibik.
Kökde caşağan Sıylıbız bügün da köl salıp, kök
degen miyala tabaknı sılap-sıypap küreşgen bolur
edi – ol allay bir ariv edi, kuvandıra edi adamnı
cüregin, cırlarığıñ okuna kele edi.
50-cıllığı bla baylamlı bizni bitev da gazetleribizni Emenovnu üsünden ullu statyala basmalağanları da, anı kesini da professorğa uşaş suratından
ışarmiş etip karağanı da, keçegi sak cavundan
sora tabiyğat kesi bergen kuvanç sezimni buzalmay
edile. Savğalanı, ordenleni da bizni gazetleni statya-larında aytılğanına köre bergen bolsala edi,
Emenov ertte okuna allık edi Lenin, Nobel atlı
savğalanı da, öşününde va Sotsialist Urunuvnu Cigitini eki-üç da maydalı cıltırar edile. Alay, professor Gitçevlanov ne bek küreşe ese da, anı Şolohov
bla Aytmatov bla, Balzak bla da teñleşdirip, ol da
aladan allay bir keñdedi, men fayğambarladança…
Kabinetçigime kirgenley okuna, telefon zıñırdadı. Kitap basmadan söleşe edi, redaktor.
– Coldaş Tolstoy? – dep sordu ol, bayam, külgençik
da ete.
– Tolstoy, bilirge süye eseñ, graf edi, men a boş
özden kişime – Misirovma. Saña Tolstoymu kerek
edi?
– Ho, Tolstoy bolurğa süymey eseñ – Misirov okuna bol. Beri kelseñ edi, bizge seni romanıñı üsünden
cazıvçulanı Soyuzundan kağıt kelgendi.
– Sora ne deydile da? – dep ilindim men.
367
– Ol telefon hapar tüyüldü. Beri kel da, söleşirbiz.
Barama.
– Ma, oku da kör, – dep, meni allıma birge tüyrelgen eki kağıtnı saladı.
Okuyma. Romanım, çaç tük etilip, biyarı bırğalıp tura edi. Retsenziyada aytılğanña köre, caş avtor
(ol menme – eki cıyırma bla on cılım bola kelgen
tüye!) kesini halkını ne istoriyasın, ne adet-töresin,
ne niyet-akıl baylığın bilmey, kolundan kelmezlik avur işge uzalğandı, anı sebepli va bu cazılğan kağıtlanı suratlav literaturağa koşarğa
artallıda caramaydı. Andan sora roman cazama degen adamnı, bütünda va ol istoriyağa atalğan roman
cazarğa umut ete ese, kallay bir bilimi, akılı,
huneri, fahmusu, tavkelligi da bolurğa kereklisini
üsünden tıñılı aytıla edi. Sora arsarsız: «Col.
Misirovda va, carsıvğa, ol bek kerek zatla cokdula» dep begitile edi. Üldür-büldürleni koyup,
ramannı kesini üsünden a ne aytadıla degende, ma bu
edi: «Romanda asırı köp işle boladıla, cigitleri
da köpdüle, başından ahırına deri barğan urunñan
halknı betin körgüztgen cigit cokdu. Anı hatasından a roman ne zatnı üsünden barğanı da şart
körünmeydi. Romanda burun zamanlada halknı kanın içip turğan klasslanı keleçileri – bayla bla
özdenle mahtalıp körgüztüledile, halknı kerti da
igi adamları hazna kalmay barı da aladan bolğança. Ol a istoriya tüzlükge artallıda kelişmeydi».
Retsenziyanı ahırı va bılay edi: «Col. Misirovnu
bu cazğanın basmalarğa bollukdu dep, aytallık
tüyülbüz. Biz aythan zatlanı tüzetip, roman degenin
Misirov cañıdan cazıp çıksa, bizni köpnü bilgen
okuvçularıbız anı işine ol zamanda es bururğa bollukdula. Kabartı-Malkar ASSR-ni cazıvçularını predsedatelini sekretarı A. Emenov».
– Sen kesiñ a okuğanmısa? – dep sorama redaktorğa.
– Okumağanma. Bizde alaydı töre – caş avtorlanı kitaplarına bağanı cazıvçulanı Soyuzu beredi,
ansı ala har zamanda da tırman etedile bizge – mağanasız zatlanı çığarasız dep.
– Sora bizni bitev da literaturabıznı hanı, biyi
da Emenov kuru kesimidi?
– Hanı, biyi ese da – bilmeyme, alay cazıvçulanı
Soyuzunu sekretarı bolğanın a bileme. Cazıçulanı
368
Soyuzunu ırazılığı bolmay a, biz bir kişini da birinçi kitabın çığarmaybız.
– Da sora, Emenov süymese, kişini da kitabı çığa-
rık tüyüldü. Alaymıdı?
– Kereksiz seleşip turğandan ne mağana? Cazıvçulanı Soyuzu seni cazmañı basmalarğa ırazı
tüyüldü – anı bla söz boşaldı!
– Kitap basmanı redaktoru Emenov uğay, sen uşaysa
da – nek okumaysa sen kesiñ bek alğa?
– Nek koratırğa kalğanma da men zamanımı
boş kereksizge? Cazıvçulanı Soyuzu ırazılık bermeydi – iş boşaldı.
– Bu igi roman bolup, Emenov zarlanñandan etgen
ese va alay – kaydan bilese sen?
– Seni romanıñ «Tihiy Don» okuna bolsun, men
bir zat da etallık tüyülme.
– Bu, ahırısı, Emenovnu kitap basması tüyül
uşaydı da, kıralnıkıdı da. Siz, kıral orğanizatsiya, nek boysunurğa kalğansız camavat orğanizatsiyağa? Oğese cazıvçulanı Soyuzu camavat orğanizatsiya tüyülmüdü?
– Men bir zat da bilmeyme. Sen cazıvçulanı Soyuzunda eseñ – anda iş başhadı, seni cazmaña ne biz
kesibiz, ne tışından bir başha adam kararğa bollukdu. Alay tüyül ese va – keçginlik…
Ne eterik edim – aldım da ketdim ol nasıpsız romanımı. Alan, ne etsin adam, ahırısı – kayrı barsañ
da – temircanovla, emenovla, zamankulovla? Ol tünene
kök küküregença, kayda ese da anda – uzakda, biyikde davur ete, hıbırdap aylanadı Perestroyka, bizde
ua – tübünde hazna zat türlenmey, har ne da, har kim
da kesi cerinde, har ne da, – alğınça. Cavundan sora,
kök küküregenden sora, birda bolmay ese da, tabiyğat
ariv boladı, hava taza boladı, politika canında «kök
küküregenlikge» va, nek ese da bir zat da türlen-meydi – har neni da buku basıp, muthuz, mırtıskı iyis
ete. Oğese politika kök endimi başlay bolur kükürep? Ol Perestroyka degenleri da anı birinçi davuru
bolup? Bayam, alay okuna bolur…
Çaç-tük etilgen ramanımı cilyavun ete, bıllay
sağaşlağa kalıp turğanımlay, telefon zıñırdadı. Cazıvçulanı Soyuzunu partiya orğanizatsiyasını
sekretarı edi söleşgen, biz, literatura curnallada
işlegen kommunistle da ol orğanizatsiyada edik.
– Mağomet?
– Menme.
369
– Unutma – tambla, bayrım kün, 16 sağatda partiya
cıyılıvubuz bollukdu.
– Unutmam. Neni üsünden?
– «Bügün bizni literaturabıznı bolumu emda perestroyka bla baylamlı cazıv işle bla küreşgen kommunistleni borçları» – ma ol işni üsünden. Söleşirge
süye eseñ – hazırlan.
– Men cazıvçu tüyülme sora va – kağım bolmağan
cerge kalağımı kayrı suğayım…
– Söleşme kereksiz! Sen kommunistse, cazıv iş bla
küreşese. Oğese bizni literaturabız kalay bolsa
da, saña başha tüyülmüdü? Bu partiya cıyılıvdu,
pravlenni plenumu tüyüldü, alaydı da, seni da tolu
erkinligiñ bardı söleşirge. Sağış et kesiñ. Hayda!
– Hayda!
Da ne – tüzdü sekretar. Men kommunist esem – sora
meni halkımı, kıralımı cazıvlarına hayır, hata
eterik zatla bladada bardı işim. Literatura degeniñ a, fırğavun eseñ, ne eseñ da, bilip koy – ol bek
mağanalı da, karıvlu-küçlü da zatdı, ol, bilirge
süye eseñ – bizni zamannı suratıdı, kesi da boş alay
surat uğay – köp türsünlü, duniya seyirlik suratı!
Alay bılayda – bolsada! – dep koşarğa kerekdi ansı.
Alay ese va, cararmı da bizni zamannı suratın Emenov, Gitçevlanov, Zamankulov, Murdarov kibik kolaysız da, korkak da, tersboyun da közbavçula işlep
ketsele. Alay bolup kalsa, eki cüz cıldan deyik,
iş kalay bolur. Karar da tuvduğubuz ol bügünñü
«zakiyleribiz» işlep ketgen «suratlağa», ışarır
– neçik cahil, bilimsiz, akılsız, fahmusuz da edile
bizni ol XX ömürde caşağan ata-babalarıbız dep.
Ala adamıça ne işley, ne süye, ne körüp bolmay da bilmegendile, cazıkla dep – ol zamanda duniya tüp-baş
bola turğança, alay edi hal, Cer üsünde milionla bla
adamla, sabiyle okuna da otdan, okdan, açdan da öle
edile, ala va, alayırakla bolur edile ansı, ötmek bla
şorpaçık taphanlarına kuvana, oynay-küle, işge
bara da, üylerine-kurkalarına kayta, alay caşap
turğandıla dep.
Emenovlanı «suratlarına» karağan tuvduğubuz
bir zamanda da bilallık tüyüldü bizni kallay
kıyınlık bla caşağanıbıznı, Stalin-eşekni
zamanında, bolğannı maltap, küydürüp barğan zulmuluknu kezivyunde, uruşda, sürgünde da halkıbıznı caşav tamırı üzülmez üçün, caşlarıbız, nart24 Huçinalanı Muhammet
370
la kibik, neçik küreşgenlerin bilallık tüyüldü.
Sürgünden kaythandan sora da, ömür boşala turğan
zamanda okuna da, biz alıka, tolu teñlik, erkinlik
tabalmay, ol işge cüregibiz kalay carsığanınküygenin da bilallık tüyüldü ol. Uğay, ol zatlanı
birini üsünden da bir zat da bilallık tüyüldüle
bizni cüz cıldan-eki cüz cıldan sora caşarık
tuvduklarıbız, kuruda Emenovnu «suratlarına»
karap kalsala.
Alaydı da, bizni zamannı caşavun tüz da, kerti
da körgüztgen köp «suratla» kerekdile, keslerin da bügünñü vlastnı kullukçularını şapaları uğay,
taza niyetli, açık cürekli, fahmulukları, ustalıkları da bolğan, kişige da calınmağan batır
suratçıla işlep. Tüşürsünle allay caşla, kızla
da bizni «suratlağa» – oynay-küle turğan zamanıbıznı da; açıvubuz-kıyınlığıbız, boğurdağıbızğa ilinip, oñubuznu alıp turğan zamanıbıznı
da; öse kelgen tüye balaçıklarıbızğa karap, bılanı caşavları va kalay bolur dep, sağışha kalıp
turğan zamanıbıznı da; işge barğanıbıznı, kelgenibizni da.
Ma alay bolsa, bizni kelir ömürlede caşarık tuvduğubuz ma ol halda usta da, taza niyetli da suratçıla
etgen «suratlağa» karay ketse: «İgisağan, men da ol
zamanda caşasam edi! Ma ol zamanda edi caşav – kalay tutuşa edile teñlik, tüzlük üçün da, süygen a
kalay ete edile! Olloh! Şöndü va süyseñ – caşa, süymeseñ – koy, erikgenden ne eterge bilmeyse!» – derça.
Biz bügün alay aytabız, suklanabız da nart tavruhlanı neda Şolohovnu «Tihiy Don», Avezovnu «Abay», Kalaşnikovnu «Cestokiy vek», Dü Garnı «Semya Tibo»,
Tsveygni «Magellan», Dümanı «Tri muşketöra» degen
romanların, kazah, kırğız halklanı «Koplandı-batır», «Manas» tavruhların okusak.
Bizni ata-babalarıbız, asla bla alanla, bizni üsübüzden artallıda «sağış etmegenleri», keslerini
üslerinden bizge hapar aytırık suratla koymağanları kalay osal iş edi.
Ihı. Da sora men harip toğuz-on cılnı içinde,
bir künnü tınçayıp caşarğa-işlerge oñ tapmay,
Temircanov-naças bla tutuşdan kutulğandan sora,
bir kesek soluğan da etmey, endi Emenov blamı sermeşip başlayım?
Koyarmeñ endi, Misirov-şuöhum, tavuk erkekçik
kibik, allıña tübegen har kimge da boyunçuğuñu so371
zup, dördençigiñi köpdürüp tebiregeniñi? Ne arıberi deseñ da, biz da temirden işlenmegen uşaybız
da, endi bir kesek sabırırak bolsak da, ayıp tüyül
uşaydı da? Sora, Emenov kesi da alay karıvsuz tüyül
uşaydı da – Tolstoy bolurğa bir azçık kalıp turadı. Sen a kimse? Kalay bla suğulğan eseñ da literatura curnalğa suğulğan bir harip curnalist
kibikçik. Ol suğulğan cerçigiñden kıstamay tura
esele da – sav bol de da koy. Emenov, süyse, söznü bılay salırğa bolukdu: şöndü, halkıbız caşavnu
har canı bla da cañırtırğa küreşgen zamanında,
biz, cazıvçula, bir canında süyelip, karap tururğa
erkin tüyülbüz; bek alğa va biz literatura curnallırıbıznı işlerin cañırtırğa kerekbiz – bizni ülüşübüz bitevhalk küreşge alanı üsleri bla
koşuladı da – alay ese va, dağıda bir kere karap
çığarğa kerekdi – kimle işleydile curnallanı redaktsiyalarında, ala barısı da bügünñü ullu borçlanı toltururğa kollarından kelgen adamlamıdıla,
tüyülmüdüle dep. Ol zamanda sen, coldaş Misirov,
bek alğa sanalmazmısa «tüyülmüdülege»? Alay bla,
sen, appanı canı, ol bağuş kaza ketip, boyununa biçak taphan tavukğa uşap kalmazmısa? Bolurmu
ayıvla bla kertme aşap aylanñanıñ da? Ne batırçık bolurğa küreşe eseñ da, ol alay hıçıvun iş
tüyüldü – aladan biri baş teriñi sıdırıp iyse – turursa sora. Ne eterikse ayıvğa – ol canıvardı da!
Sora tambla boladımı deyse cazıvçulanı cıyılıvları? Emenov-ayıv anda kertmele aşarıkdımı
deyse? Ho, körürbüz tambla. Ayıv, ayhayda, karıvlu
canıvardı, alay ol bardı dep, korkup, bal da kapmay, tatlı ağaç kertmeleni da katları bla ozup ketgen alay tınç tüyüldü. Ho, Allah aytsa, körürbüz.
Nalçik, 1987
24*
Literaturno-hudocestvennoye izdaniye
Kuçinayev Mağomet Üsupoviç
STOİT S MEDVEDEM GRUŞİ YEST?
Roman
Na balkarskom yazıke
Redaktor
M. H. Tabaksoyev
Hudocnik-redaktor
Ü. M. Aliyev
Tehniçeskiy redaktor
N. M. Mokayeva
Korrektor
C. H. Zanukoveva
Kompüternaya verstka
A. H. Olmezovoy
373
Podpisano k peçati 30. 09. 08. Format 84h1081/32. Bumağa
ofsetnaya №1. Garnitura şkolnaya. Peçat ofsetnaya. Usl.
peç. l. 19,74. Uç.-izd.l. 21,3. Tirac 500 ekz. Zakaz №179
ĞP KBR «İzdatelstvo «Elbrus»
Nalçik, ul. Admirala Golovko, 6
ĞP KBR «Respublikanskiy poligrafkombinat
im. Revolütsii 1905 goda»
Ministerstva kulturı
i informatsionnıh kommunikatsiy KBR
Nalçik, prospekt Lenina, 33
374
Kuçinayev M. Ü.
Stoit li s medvedem gruşi yest?: Roman. – Nalçik: Elbrus, 2008. – 376 s.
ISBN 978-5-7680-2194-8
Deystviye novoğo romana M. Kuçinayeva proishodit
v godı «zastoya». Glavnıy geroy, curnalist, iщet otvetı na neprostıye voprosı okrucayuщey yego deystvitelnosti.
UDK 821.512.142-3
BBK 84(2r-Balk)
K 959
375
Bağalı okuvçula!
Bu kitapnı üsünden oyumuzğunu cazıp,
bizge kerigizni tileybiz.
Adresibiz:
360000 Nalçik ş., Golovko oramı, 6
«Elbrus» kitap basma.
376
9 785768 021948
ISBN-978-5-7680-2194-8