Model Kartei

Oligopol
Piyasası
2
1. Cournot Duopol Modeli
Bilinen en eski duopol modeli, 1838 yılında Augustin Cournot tarafından
geliştirilmiştir. Burada konu Cournot’un orijinal çalışmasına dayanılarak
anlatılmaktadır. Ancak maliyetler modele katılarak, kolayca genişletilebilir.
İnceleyeceğimiz piyasada firmalar (n=2) sıfır maliyetle çalışmaktadırlar.
Talep
fonksiyonu
değiştirmeyeceğini
çalışmaktadır.
doğrusaldır.
Her
düşünerek,
kendi
bir
firma,
kârını
rakibin
maksimize
üretimini
etmeye
3
İlk olarak birinci firmanın piyasaya giriş yaptığını varsayalım. Bu durumda
birinci firma kârını maksimize edecek şekilde q0 kadar üretim (tüm
piyasanın yarısı) yapacak ve P0 fiyatından satacaktır.
İkinci firma piyasaya girdiğinde, piyasanın geri kalan yarısının yarısını
üretecek (kârını maksimize ediyor), toplam piyasa ürün artışı nedeniyle de
fiyat P1 ’e düşecektir. Bu durumda birinci firmanın kâr maksimizasyonu
bozulduğundan,
ayarlayacaktır.
kârı
maksimize
edecek
şekilde
üretimini
yeniden
4
Bu süreç, aynı anda her iki firmanın da kârını maksimize eden üretim
düzeylerine ulaşılıncaya kadar yaşanır. Her iki firmanın kârının maksimize
edildiği üretim düzeyleri, Cournot duopol piyasa modelinin denge üretim
düzeyidir. Hiçbir firma bu noktada yeni bir değişikliği gerekli görmez. Bu
süreç, Şekil 1’de gösterilmiştir. Toplam maliyetlerin sıfır varsayılması
nedeniyle, yatay eksenin hem marjinal hem de ortalama maliyet olduğuna
dikkat edelim.
Şekil 5.1. Cournot Duopol Modelinde Dengeye Geliş
P
P0
•
E0
•
P1
MC = AC = 0
•
E1
D
•
q2
q1
MR1
q
MR2
5
6
Şimdi de yukarıdaki dengeye geliş sürecine dönem dönem bakalım.
1. Firmanın Denge Üretim Sürecinin Gelişimi:
1
1. Dönem :
2
1⎛
1⎞ 3 1 1
3. Dönem :
1− ⎟ = = −
⎜
2⎝
4⎠ 8 2 8
1⎛
5 ⎞ 11 1 1 1
= − −
5. Dönem :
1− ⎟ =
⎜
2⎝
16 ⎠ 32 2 8 32
1⎛
42 ⎞ 43 1 1 1
1
7. Dönem :
1−
=
= − −
−
⎜
⎟
2⎝
128 ⎠ 128 2 8 32 128
2. Firmanın Denge Üretim Sürecinin Gelişimi:
1⎛1⎞
2. Dönem :
⎜
⎟
2⎝ 2⎠
1⎛
3⎞ 5 1 1
= +
4. Dönem :
1− ⎟ =
⎜
2⎝
8 ⎠ 16 4 16
1⎛
11 ⎞ 21 1 1
1
= − −
6. Dönem :
1− ⎟ =
⎜
2⎝
32 ⎠ 64 4 16 64
1⎛
43 ⎞ 85 1 1
1
1
=
= − −
−
8. Dönem :
1−
⎜
⎟
2⎝
128 ⎠ 256 4 16 64 256
7
8
1 1
1
1
= − −
−
− ""
2 8 32 128
2
3
4
⎞
1 1⎛1 ⎛1⎞
1
1
⎛ ⎞
⎛ ⎞
= − ⎜ + ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ + "" ⎟
⎟
2 8 ⎜⎝ 4 ⎝ 4 ⎠
⎝4⎠
⎝4⎠
⎠
S
2
3
4
1 ⎛1⎞
⎛1⎞
⎛1⎞
S = + ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ + ""
4 ⎝4⎠
⎝4⎠
⎝4⎠
2
3
4
⎞
1
1⎛
1 ⎛1⎞
⎛1⎞
⎛1⎞
− S = − ⎜ 1 + + ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ + "" ⎟
⎟
4
4 ⎜⎝
4 ⎝4⎠
⎝4⎠
⎝4⎠
⎠
1
4
S =
=
1
3
1−
4
a
G enel O larak : S =
1− r
1 1
= − (S)
2 8
1 1⎛ 4⎞ 1
= − ⎜ ⎟=
2 8⎝ 3⎠ 3
1
3
9
Sonuç olarak her bir firma piyasanın 1 ’ü kadar üretim yapacak, üretile-
3
meyen 1 ’lük kısım kalacaktır. Bu anlamda, Cournot duopol modeli
3
istikrarlıdır.
Ancak denge durumunda P > MC ’dir. Yani kaynaklar, Pareto optimal
olmayan bir şekilde kullanılmaktadır.
Şekil 5.2a, 5.2b, 5.3a, 5.3b tepki eğrileri yoluyla modeli anlatmaktadır. İlk
olarak tepki eğrisi ve eş-kâr eğrisi kavramlarını tanıtıyoruz.
10
Tepki eğrileri yaklaşımı, firmaların özdeş maliyet ve talep varsayımlarını
yumuşatmaktadır. Birinci firmaya ait eş-kâr eğrisi, birinci firmaya belirli bir
kâr sağlayan her iki firma üretim düzeyi bileşimlerinden oluşur. Birinci
firmanın eş-kâr eğrisi yatay eksene göre içbükeydir. Eş-kâr eğrisi, aynı kâr
düzeyinde kalabilmek için, birinci firmanın rakibinin (ikinci firmanın)
kararlarına nasıl tepki verdiğini göstermektedir.
Şekil 5.2a. Cournot Duopol Modelinde Tepki Eğrileri
q2
1. Firmanın tepki eğrisi
•
Eş-kâr eğrisi
•
•
π3
π2
π1
0
q1
11
Şekil 5.2b. Cournot Duopol Modelinde Tepki Eğrileri
q2
π1
π2
π3
Eş-kâr eğrisi
•
0
•
•
2. Firmanın tepki eğrisi
q1
12
13
Şimdi Şekil 5.3a’ya bakalım. İkinci firma B1 üretim düzeyini tercih etmiş
olsun. Bu durumda birinci firma Ah ya da Ag üretim düzeylerini tercih
edebilecektir (her iki seçimde aynı kâr düzeyini sağlıyor). Örneğin Ag ’yi
tercih etmiş olsun. Bu durumda ikinci firma üretimini artırarak tepki
verirse, birinci firmanın aynı kâr düzeyinde kalabilmesi için, üretimini
düşürmesi gerekir. Aksi halde fiyatlar düşer, kârlar azalır. Bu süreç, e
denge noktasına kadar devam eder.
14
Birinci firma üretimini azalttıkça, firma kârı π1 ’de kalır, ancak maliyetleri
değişir. Bunun nedeni, piyasa esnekliği ya da firmanın kapasitesini daha
iyi kullanmaktan kaynaklanan maliyet azalmalarıdır.
Şekil 5.3a. Cournot Duopol Modelinde Tepki Eğrileri
q2
•
e
B3
B2
B1
f
•
•h
0 Ah
Ae
•
• g′
g
•
Af
Ag
q1
15
16
İkinci firma üretim düzeyini B4 ’e çıkarırsa, birinci firma şunları yapabilir:
1. Üretimini artırabilir: Böyle bir durumda talep esnekliğinin katı olması ya
da maliyet artışları nedeniyle kârı azalır.
2. Üretimini sabit tutabilir: Bu durumda fiyat düşüşleri nedeniyle kârı azalır.
3. Üretimini azaltabilir: Bu durumda maliyet artışları ve talebin daha esnek
olması kârın azalmasına yol açar.
Her üç durumda da birinci firmanın kârı azalmaktadır: π1 > π2
17
Şekil 5.3b. Cournot Duopol Modelinde Tepki Eğrileri
q2
B4
B3
•
e
π2
π1
0
Ae
q1
18
Yukarıdaki olasılıklara göre, her iki firma için kararlı denge kendilerine ait
eş-kâr eğrilerinin maksimum noktalarıdır. Bu noktaların birleştirilmesiyle,
tepki eğrilerini elde ederiz. Cournot-Nash dengesi, her iki firmanın tepki
eğrilerinin kesiştiği noktada oluşur. Bu noktada aynı anda her iki firmanın
kârı maksimum olmakla birlikte, endüstri kârı maksimum değildir. Birinci
firmanın tepki eğrisi, ikinci firmanın tepki eğrisinden dik olduğu sürece
denge istikrarlıdır.
19
Şekil 5.4. Cournot-Nash Dengesi
q2
1. Firmanın tepki eğrisi
q2*
0
•
E
Cournot-Nash Dengesi
2. Firmanın tepki eğrisi
q1*
q1
20
Örnek 1:
1
P = 100 − Q
2
TC1 = 5q1 ,
→
TC 2 = 0.5q
1
P = 100 − ( q1 + q2 )
2
2
2
1
⎡
⎤
π1 = TR1 − TC1 = Pq1 − TC1 = ⎢100 − ( q1 + q2 ) ⎥ q1 − 5q1
2
⎣
⎦
d π1
= 95 − q1 − 0.5q2 = 0
dq1
→
q1 = 95 − 0.5q2
21
1
⎡
⎤
π 2 = TR2 − TC 2 = Pq2 − TC 2 = ⎢100 − ( q1 + q2 ) ⎥ q2 − 0.5q22
2
⎣
⎦
d π2
= 100 − 0.5q1 − 2q2 = 0
dq2
→
q2 = 50 − 0.25q1
Her iki denklemi (tepki fonksiyonlarını) q1 ve q2 için çözelim.
q = 80 , q = 30 , Q = q + q = 110
*
1
*
2
*
*
1
*
2
P = 45 , π = 3200 , π = 900
*
*
1
*
2
Şekil 5.5. Cournot-Nash Dengesi (Örnek 1)
q2
1. Firmanın tepki eğrisi
q1 = 95 − 0.5q2
Cournot-Nash Dengesi
30
0
•
E
80
2. Firmanın tepki eğrisi
q2 = 50 − 0.25q1
q1
22
23
2. Bertrand Duopol Modeli
Joseph Bertrand, duopol modelini 1883 yılında oluşturmuştur. Bertrand
duopol modeli, rakip firmanın fiyatını sabit tutacağını varsayıyor. Firmanın
amacı, rakibi fiyatını sabit tutarken, kendi kârını maksimize edecek olan
üretim düzeyini belirlemektir. Cournot duopol modelinden farklı olarak, bu
modelde
denge
miktar
rekabetiyle
değil,
fiyat
rekabetiyle
gerçekleşmektedir. Modelin incelemesini, Cournot duopol modeline benzer
biçimde eş-kâr ve tepki eğrileriyle yapabiliriz.
24
Şekil 5.6a ve 5.6b, Bertrand modeline göre, eş-kâr eğrilerinden hareketle
birinci
ve
ikinci
firmaların
tepki
eğrilerinin
nasıl
oluştuğunu
göstermektedir.
Birinci firmaya ait eş-kâr eğrisi, rakip firmaların farklı fiyatlarına karşılık,
birinci firmanın elde edebileceği eş kâr düzeylerini tanımlar. Bu eğriler
yatay eksene göre dışbükeydirler.
İkinci firmanın uyguladığı her fiyat için, birinci firmanın kârını maksimize
eden tek fiyat vardır. Bu fiyat, ulaşılabilecek en yüksek eş-kâr eğrisinin
minimum noktasıdır. Bu noktaların birleştirilmesiyle, tepki eğrisi elde edilir.
Şekil 5.6a. Bertrand Duopol Modelinde Tepki Eğrileri
P2
1. Firmanın tepki eğrisi
π4
π3
P2b
P2 c
P2 e
P2 e′
0
•
π2
b
•e
•e′
P1e
•
a
•
c
π1
P1c P1a
P1
25
Şekil 5.6b. Bertrand Duopol Modelinde Tepki Eğrileri
26
P2
2. Firmanın tepki eğrisi
π4
π3
π1
0
π2
P1
27
Eş-kâr eğrilerinin bu şekli, aynı kâr düzeyinde kalabilmek için, rakip
firmanın fiyatını düşürmesi karşısında, kendi fiyatını belirli bir düzeye (e
noktası) düşürmesi gerektiğini ifade eder. Bertrand duopol modelinde
denge, iki tepki eğrisinin kesişim noktasında oluşur. Şekil 5.7’de e noktası,
istikrarlı bir denge noktasıdır. Aynı anda her iki firmanın kârı bu fiyat
düzeylerinde
maksimize
olmakta,
ancak
endüstri
kârı
maksimize
olmamaktadır. Bunun nedeni, firmaların her zaman rakiplerinin fiyatlarını
sabit tutacaklarını varsaymaları ve geçmiş deneyimlerinden hiçbir şey
öğrenmemeleridir.
Şekil 5.7. Bertrand Duopol Modelinde Denge
P2
P2e
0
28
1. Firmanın tepki eğrisi
•
E
P1e
2. Firmanın tepki eğrisi
P1
29
Bertrand duopol modeline ilişkin şu eleştiriler yöneltilebilir:
1. Rakip firmaların safça davranış içinde bulunmaları.
2. Endüstriye girişlerin incelenmemiş olması.
3. Satış etkinlikleri, ürün farklılaştırması gibi konulara yer verilmemiş
olması.
4. Dengeye geliş sürecinin uzunluğunun belirsizliği.
5. Statik bir yapıya sahip olması.
6. Piyasa talebinin tam olarak bilindiğinin varsayılmış olması.
3. Chamberlin Oligopol Modeli (Küçük Grup Modeli)
Bu
model,
endüstrideki
firmaların
birbirlerinin
farkında
30
olduklarını
varsaymaktadır. Bu karşılıklı farkındalık, dolaylı ve dolaysız iki etkiye yol
açar.
Dolaysız etkiler,
etkiler rakiplerin pasif kalacaklarının varsayılması durumunda
ortaya çıkan etkilerdir.
Dolaylı etkiler,
etkiler firmaların fiyatlama ve üretim ile ilgili kararlarında ortaya
çıkan değişiklikler karşısında, rakiplerinin aktif hale gelmesiyle oluşan
etkilerdir.
31
Dolaylı ve dolaysız tüm etkenlerin bilinmesi, tekel fiyatı ve miktarının
geçerli olduğu bir dengenin oluşmasına yol açar. Bu oluşum, firmalararası
bir anlaşmayla ya da anlaşma olmaksızın gerçekleşebilir.
Şekil 5.8 Chamberlin oligopol modelindeki denge oluşumunu göstermektedir.
Başlangıçta
benzemektedir.
Chamberlin
modeli,
Cournot
duopol
modeline
32
Birinci firma QM kadar üretim yapacak şekilde piyasaya girer. İkinci firma,
birinci firmanın (Cournot modelindeki gibi) tepki vermeyeceğini düşünürse,
QMB aralığı kadar üretim yapar. Ancak rakibinin tepki vereceğinin
farkındaysa, birinci firma üretimini 0A aralığı olarak ayarlayacaktır. Bu,
ikinci firma üretim miktarının (QMB) yarısı kadardır. Bu durumda endüstri
üretim miktarı QM , fiyatı da PM’dir. İkinci firma bu davranışın en iyi
olduğunu
çözümüdür.
bildiğinden,
üretimini
değiştirmeyecektir.
Bu,
bir
tekel
Şekil 5.8. Chamberlin Oligopol Modelinde Denge
P
PM
A′
•
•
E
ε=1
B′
•
P
0
A
•
QM
•
B
MR1
MR2
Q
33
34
Bu şekilde, yani karşılıklı bağımlılığın farkında olma, firmaların piyasa talep
eğrisini bildikleri varsayımını da örtük biçimde içermektedir. Ayrıca
firmaların birbirlerinin maliyet yapılarından haberdar oldukları varsayımı da
geçerlidir.
Anlaşmanın olmadığı durumlarda kâr maksimizasyonu, ancak ve ancak
tüm firmaların aynı maliyet ve talep eğrilerine sahip olduğu durumda
gerçekleşebilir. Bu modelde endüstriye giriş dikkate alınmamıştır. Böyle bir
durumda, istikrarlı bir dengenin oluşup oluşamayacağı açıkça söylenemez.
35
4. Dirsekli Talep Modeli: Sweezy İstikrarlı Anlaşmasız Oligopol
Modeli
Bu model 1939’da Paul Sweezy tarafından geliştirilmiştir. Modelin işleyişi
şu iki temel varsayım üzerine kuruludur:
1. Firmalardan biri fiyatını azaltırsa, rakip firmalarda fiyatlarını azaltarak
tepki veririler.
2. Firmalardan biri fiyatını artırırsa, rakip firmalar fiyatlarını sabit tutarak
tepki verirler.
36
Birinci varsayım nedeniyle d eğrisinin üst tarafı; ikinci varsayım nedeniyle
D eğrisinin alt tarafı geçerlidir. Bu nedenle, bir dirsekli talep eğrisi, E
noktasında dirsek yapacak şekilde oluşmaktadır. Ayrıca talep eğrisinin
dirsekli oluşu nedeniyle MR eğrisi de AB aralığında süreksizdir (Şekil 9a).
Firma Q* kadar ürünü, P* fiyatından satacaktır. Sweezy modelinde bu
fiyatın nasıl oluştuğu belirsiz olduğundan, bir fiyat teorisi modeli olarak
kabul görmemektedir.
Şekil 5.9a. Sweezy Dirsekli Talep Modelinde Denge
P
MC 2
P
*
MC1
•
A•
E
d
•
B
0
q*
D
MR
q
37
38
MC eğrisini yukarıya çekecek olan çeşitli maliyet artışları, AB aralığı geniş
olduğu ölçüde, denge fiyatını ve miktarını etkilemeyecektir. Dolayısıyla bu
durum,
oligopolistik
piyasalarda
fiyatların
neden
katı
olduğunu
açıklamaktadır.
Ancak maliyet artışları her firmayı aynı ölçüde etkileyen türdeyse (örneğin
satış vergisi), bir firma rakiplerinin de kendisini izleyeceklerini düşünerek
fiyatını artırır. Dirsek E ’den E′ ’ye kayar. Denge fiyatı artar, denge miktarı
azalır. Benzer şekilde talep kaymaları da, MC eğrisi AB aralığında kaldığı
sürece dengeyi etkilemeyecektir.
Şekil 5.9b. Sweezy Dirsekli Talep Modelinde Fiyat Katılığı
P
E′
P*
0
• E
•A′•
A
•
B′•
•B
q2* q1*
MC 2
MC1
SAC 2
SAC1
D
MR
q
39
40
Örnek 2 :
Mal farklılaştırmasına gitmiş bir duopol piyasasında firmaların toplam
maliyet ve piyasa talep fonksiyonları ile firmaların başlangıçtaki denge
satış miktarları aşağıda verilmiştir. Birinci firma, 130 olan satış fiyatını
145’e yükseltmek istemektedir. Bu kararı, Sweezy dirsekli talep modeli
açısından değerlendirelim.
P1 = 180 − 4q1 − q2
TC1 = 4.5q12 ,
q1 = 10 ,
,
P2 = 150 − 2q1 − 2q2
TC 2 = 3q22
q2 = 10
İkinci firmanın başlangıç durumundaki fiyatı P = 110
*
2
110 = 150 − 2q1 − 2q2
→
’dur.
q2 = 20 − q1
Bunu, birinci firmanın talep fonksiyonundaki yerine yazalım.
P1 = 180 − 4q1 − ( 20 − q1 )
P1 = 145 olursa;
→
P1 = 160 − 3q1
145 = 160 − 3q1 →
Bu durumda ikinci firmanın üretim miktarı:
q2 = 20 − q1
→
q2 = 15
q1 = 5
41
42
Birinci firmanın kârına bakalım:
π1 = P1q1 − TC1
π1 = ( 145 )( 5 ) − 4.5 ( 5 ) → π1 = 612.5
2
Birinci firma fiyatını artırmasaydı, şu kârı elde ederdi:
π1 = ( 130 )( 10 ) − 4.5 ( 10 ) → π1 = 850
2
∆π = ( 612.5 ) − ( 850 ) = −237.5
43
İkinci firmanın kârını, birinci firmanın fiyat değişiminin öncesi ve sonrası
için sırasıyla bulalım:
π 2 = ( 110 )( 10 ) − 3 ( 10 ) → π 2 = 800
2
π 2 = ( 110 )( 15 ) − 3 ( 15 ) → π 2 = 975
2
∆π 2 = 175
Yukarıda elde ettiğimiz sonuçlara göre, birinci firmanın fiyat yükseltme
kararı yanlıştır.
44
Örnek 3 :
Mal farklılaştırmasına gitmiş bir duopol piyasasında firmaların toplam
maliyet ve piyasa talep fonksiyonları ile firmaların başlangıçtaki denge
satış fiyatları ve miktarları aşağıda verilmiştir. Bu piyasayı Sweezy dirsekli
talep modeli açısından inceleyelim.
P1 = 100 − 2q1 − q2
TC1 = 2.5q
2
1
P1 = 70 ,
,
,
P2 = 95 − q1 − 3q2
TC 2 = 25q2
q1 = 10 ,
P2 = 55 ,
q2 = 10
45
Şimdi dirsekli talep fonksiyonunu belirlemek için, Sweezy dirsekli talep
modelinin temel varsayımlarını kullanalım.
Birinci firma fiyatını artırırsa, ikinci firma fiyatını sabit tutacaktır. P2=55
değerini ikinci firmanın talep fonksiyonundaki yerine yazalım ve q2 için
çözelim ve dirseğin üst bölümünü belirleyelim.
55 = 95 − q1 − 3q2 →
40 − q1
q2 =
3
260 − 5q1
⎛ 40 − q1 ⎞
P1 = 100 − 2q1 − ⎜
→ P1 =
⎟
3
⎝ 3 ⎠
Dirseğin
üst
bölümü
46
İkinci varsayımı kullanarak, benzer yöntemle dirseğin alt bölümünü de
belirleyebiliriz.
Birinci firma fiyatını düşürürse, ikinci firma da piyasa payını koruyacak
şekilde fiyatını azaltacaktır:
dq1 = dq2
→
q1 = q2
Bu bilgiyi, birinci firmanın talep fonksiyonuna yazalım:
P1 = 100 − 2q1 − q2
→
P1 = 100 − 2q1 − q1
P1 = 100 − 3q1
Dirseğin alt
bölümü
47
İkinci firma piyasa payını koruduğu sürece, birinci firmanın fiyatı yalnızca
q1’in fonksiyonudur. Bu fonksiyon, P1<70 ve q1>10 değerleri için
geçerlidir.
Dirseğin alt ve üst bölümlerine karşılık gelen MR eğrilerini de belirleyelim.
260 − 10q1
⎛ 260 − 5q1 ⎞
TR1 = P1q1 = ⎜
q1 → MR1 =
⎟
3
3
⎝
⎠
Dirseğin
üst
bölümü
TR1 = P1q1 = ( 100 − 3q1 ) q1 → MR1 = 100 − 6q1
Dirseğin
alt
bölümü
48
q1 = 10 →
MR = 40 , MR = 53.3 , MC1 = 5q1 = 50
Buna göre, birinci firmanın MC ’si, MR ’nin alt noktası (B) ve üst noktası
(A) arasından geçmektedir. MR, MC ’den büyük olduğundan, birinci
firmanın fiyatını artırarak kârı artırması mümkün değildir. Fiyat arttıkça,
MR, MC ’den daha büyük değer alacaktır. Dolayısıyla MC, AB aralığında
kaldığı sürece, firma fiyatını değiştirmeyecektir. Ancak maliyeti 3.3
birimden daha yukarı çekecek etmenler oluşursa, firma fiyatını yükseltmek
isteyecektir.
49
Şekil 5.9c. Sweezy Dirsekli Talep Modelinde Denge (Örnek 3)
P
MC1 = 5q1
MR = 53.3
MC = 50
•
A
••
MR = 40
•
P = 70
*
1
E
B
0
q1* = 10
D
MR
q
50
5. Stackelberg Duopol Modeli
Heinrich von Stackelberg (1934) tarafından geliştirilen bu model, Cournot
duopol modelinin eleştirel bir uzantısıdır.
Stackelberg, duopolist firmalardan birinin, rakibinin Cournot varsayımına
göre hareket ettiğini (izleyen) fark edebilecek kadar gelişmiş (lider)
olduğunu varsaymıştır. Bu nedenle, bu firma rakibinin tepki fonksiyonunu
belirleme ve kendi kâr fonksiyonunda dikkate alarak kârını maksimize etme
avantajını yakalamaktadır.
51
Birinci firmayı gelişmiş (lider) oligopolist olarak kabul edersek, ikinci
firmanın
(izleyen)
kendi
tepki
eğrisine
göre
hareket
edeceğini
varsayacaktır. Birinci firmanın kârını maksimize eden üretim miktarı, ikinci
firmanın tepki fonksiyonu veriyken, birinci firmanın elde edebileceği
maksimum kârı gösteren ve birinci firmaya ait en düşük eş-kâr eğrisi
üzerinde yer alan A noktasına karşılık gelmektedir.
Şekil 5.10. Stackelberg Duopol Modelinde Denge
q2
Birinci Firmanın Tepki Eğrisi
Cournot-Nash Dengesi
q
*
2
0
•
Gelişmiş Lider Birinci Firma
ile Stackelberg Dengesi
E
•
q1*
•
A
q1
52
53
Birinci firma, ikinci firmanın tepki eğrisini dikkate alarak, bir tekelci firma
gibi kendi kârını maksimize etmeye çalışır. İkinci firma ise, kendi talep
*
fonksiyonuna göre üretimini q2 ’da ayarlar. Böyle bir durumda birinci firma
lider, ikinci firma izleyen olarak hareket etmişlerdir. Bunun sonucunda
birinci firma Cournot modeline göre daha iyi, ikinci firma daha kötü
durumdadır.
54
Piyasanın ulaştığı denge istikrarlıdır. Her iki firmanın gelişmiş (lider) olarak
hareket etmesi durumunda, piyasa istikrarsız hale dönüşür. Bu durum,
Stackelberg Dengesizliği olarak bilinir. Böyle bir durum, firmalardan birinin
izleyiciliği kabulleneceği bir fiyat savaşına ya da kendi tepki eğrilerini
bırakarak anlaşmaya vardıkları (yani her iki firmanın daha yüksek kâr elde
edeceği) bir noktaya gider. Sonuç olarak Stackelberg modeli, pazarlığın ve
anlaşmanın her iki firma için de yararlı olacağını göstermektedir.
55
Örnek 4:
Bir duopol piyasasına ilişkin piyasa talep fonksiyonu ve firma maliyet
fonksiyonları aşağıda verilmiştir. Piyasa ve firma dengesini inceleyelim.
P = 100 − 0.5 ( q1 + q2 )
TC1 = 5q1 ,
TC 2 = 0.5q22
56
Piyasa talep fonksiyonu ve firma maliyet fonksiyonlarını kullanarak, kâr
maksimizasyonunu ve tepki fonksiyonlarını belirleyelim.
π1 = Pq1 − TC1 = ⎡⎣100 − 0.5 ( q1 + q2 ) ⎤⎦ q1 − 5q1
π1 = 95q1 − 0.5q12 − 0.5q1q2
π 2 = Pq2 − TC 2 = ⎡⎣100 − 0.5 ( q1 + q2 ) ⎤⎦ q2 − 0.5q22
π 2 = 100q2 − q − 0.5q1q2
2
2
57
∂π1
= 95 − q1 − 0.5q2 = 0
∂q1
→
∂π 2
= 100 − 2q2 − 0.5q1 = 0 →
∂ q2
q1 = 95 − 0.5q2
Birinci
Firmanın
Tepki
Fonksiyonu
q2 = 50 − 0.25q1
İkinci
Firmanın
Tepki
Fonksiyonu
Birinci firmayı lider varsayalım. Bu durumda birinci firma, ikinci firmanın
tepki fonksiyonunu, kendi kâr fonksiyonundaki yerine yazarak çözecek.
58
π1 = 95q1 − 0.5q − 0.5q1 ( 50 − 0.25q1 )
2
1
π1 = 70q1 − 0.375q
2
1
∂π1
= 70 − 0.75q1 = 0
∂q1
→
q = 93.3 ,
π = 3267.4
q2* = 26.7 ,
π*2 = 711.6
*
1
*
1
π 2 = 100q2 − q − 0.5(93.3)q2
2
2
∂π 2
= 53.4 − 2q2 = 0
∂q2
→
59
Şimdi de ikinci firmayı lider, birinci firmayı izleyen kabul ederek çözüm
yapalım.
π 2 = 100q2 − q − 0.5q2 ( 95 − 0.5q2 )
2
2
π 2 = 52.5q2 − 0.75q
2
2
∂π1
= 52.5 − 1.5q2 = 0
∂q1
q1* = 77.5 ,
→
π1* = 3003.1
q2* = 35 ,
π*2 = 918.8
60
Her iki firma aynı anda lider gibi hareket etseler, şu sonuçları elde ederiz.
q = 93.3 ,
*
1
q = 35 ,
*
2
π = 2878.3
*
1
π = 642.3
*
2
Şekil 5.11a. Duopolde Statik Bir Oyun
İkinci Firma
İzleyen
(i)
Birinci
Firma
Lider
(L)
İzleyen (i)
Lider (L)
π1 i
π1 i
π 2i
π2L
π1 L
π1 L
π 2i
π2L
61
Şekil 5.11b. Duopolde Statik Bir Oyun
İkinci Firma
İzleyen (i)
Lider (L)
İzleyen
(i)
3200
900
3003.1
918.8
Lider
(L)
3267.4
711.6
2878.3
642.3
Birinci
Firma
62
63
Anlaşmalı Oligopol
Oligopolist
bağımlılığın
neden
olduğu
belirsizliklerin
ortadan
kaldırılmasının bir yolu, firmaların kendi aralarında anlaşma yapmalarıdır.
Burada, kartel ve fiyat liderliği biçimindeki anlaşmalar incelenmektedir.
64
1. Karteller
A. Ortak Kârı Maksimize Etmeyi Amaçlayan Karteller
Bu şekilde firmalar bir araya gelerek ortak kârlarını (endüstri kârını)
maksimize etmeye çalışırlar. Bu durum, birden fazla fabrikaya sahip tekelci
firmayla aynıdır. Karteli oluşturan firmaların homojen mal ürettiklerini
varsayalım.
65
Firmalar bir kartel merkezi kurarak, bu birime kârı maksimize eden üretim
düzeyinin belirlenmesi ve elde edilen kârın üyeler arasında dağıtılması
yetkisini verirler. Kartel merkezi, üyelerine ait maliyet fonksiyonlarını ve
piyasa talep fonksiyonunu bilmektedir.
Piyasa
MC
eğrisi,
üyelerin
MC
eğrilerinin
yatay
toplamıyla
belirlenmektedir. kârı maksimize eden üretim düzeyi, piyasa MC ve MR
eğrilerinin kesişim noktasıdır.
66
Şekil 5.13’de en sağdaki şekil, piyasada MC = MR ’ye göre denge üretim
miktarı ve denge fiyatının belirlenişini göstermektedir. Karteli oluşturan her
bir firma, kendi maliyet yapısına göre (kartel anlamasına göre), toplam
kartel kârından payına düşeni alacaktır. Bunu matematiksel olarak görelim.
67
Şekil 5.13. Birden Fazla Fabrikaya Sahip Tekel
P
P
MC1
MC2
AC1
P*
AC1
P
P*
AC2
•E
1
0
q1*
AC2
P*
•E
2
q
0
MC
MC = MR
q
q2*
0
•E
D
Q*
Q
MR
1. Firma
2. Firma
Toplam Kartel
68
π = ( TR1 + TR2 ) − ( TC1 + TC 2 )
d π dTR dTC1 dTC 2
=
−
−
=0
dq1 dq1
dq1
dq1
→
MR = MR1 = MC1
d π dTR dTC1 dTC 2
=
−
−
=0
dq2 dq2
dq2
dq2
→
MR = MR2 = MC 2
H = H2 =
π11
π12
π 21
π 22
>0 ,
H 1 = π11 < 0
69
Örnek 5:
Bir duopol piyasada firmalar kartel anlaşması yapmışlardır. Aşağıda verilen
firmaların toplam maliyet fonksiyonları ile piyasa talep fonksiyonunu kartel
merkezinin bildiği varsayılmaktadır. Bu bilgilere göre kartel denge
çözümünü bulalım.
P = 100 − 0.5 ( q1 + q2 )
TC1 = 5q1 ,
TC 2 = 0.5q
2
2
70
2
⎡
⎡
⎤
π = ⎣100 − 0.5 ( q1 + q2 ) ⎦ ( q1 + q2 ) − ⎣ 5q1 + 0.5q2 ⎤⎦
∂π
= 95 − q1 − q2 = 0
∂q1
∂π
= 100 − q1 − 2q2 = 0
∂ q2
q = 90 , q = 5 , P = 52.5 , π = 4525
*
1
*
2
*
*
71
İkinci sıra koşullar:
H = H2 =
π11
π12
π 21
π 22
>0 ,
H 1 = π11 < 0
∂π1
∂π 2
π11 =
= −1 , π 22 =
= −2
∂q1
∂ q2
∂π1
∂π 2
π12 =
= π 21 =
= −1
∂ q2
∂q1
H = H2 =
−1 −1
−1 −2
=1> 0 ,
H 1 = −1 < 0
72
Burada olduğu gibi, teorik anlamda tekelci çözüm kolay olmakla birlikte,
gerçek yaşamda nadiren endüstri kârı maksimize edilebilmektedir. Bunun
olası nedenleri şöyledir:
¾ Piyasa
talebinin
yanlış tahmin
edilmesi:
Genelde
piyasa
olduğundan küçük tahmin edilir.
¾ Marjinal maliyet fonksiyonunun tahmininde yapılan hatalar.
talebi,
73
¾Kartel pazarlık sürecinin yavaş ilerlemesi: Zaman içinde piyasa talep
yapısı ve firma maliyetlerinde değişiklikler olabilir.
¾Piyasa koşullarındaki değişmelere rağmen, kartel fiyatının katı olması.
¾ Bazı kartel üyelerinin pazarlık sürecinde blöf yapmaları: Bazı firmalar
anlaşma öncesi fiyat düşürebilirler.
¾Yüksek maliyetli firmaların bulunması, bu firmaların endüstri kârının
maksimizasyonu için üretimden vazgeçmemelerine neden olabilir.
74
¾Devletin müdahalesi.
¾ Kamuoyunda iyi bir izlenim bırakma isteği.
¾ Piyasaya yeni firmaların girmesi endişesi.
¾ Firmaların üretim planlaması ve satış etkinlikleri açısından serbest
olmaları.
75
B. Piyasa Paylaşan Karteller
Fiyat Dışı Rekabet Anlaşmaları
Bu kartel türünde firmalar, ortak bir fiyat üzerinde anlaşmaya varırlar.
Ancak firmalar, satış etkinlikleri konusunda serbesttirler. Yani kartele
katılan firmalar arasında fiyat dışı bir rekabet vardır. Bu kartel, kâr
maksimize edici kartele göre gevşektir. Düşük maliyetli firmalar, fiyat
anlaşmasını bozabilecek uygulamalar yapabilir. Örneğin, yüksek maliyetli
firmaları, fiyat değiştirerek piyasayı terk etmeye zorlayabilir. Maliyet
yapıları çok benzer olsa dahi, üyelerden biri kartel dışına çıkarak fiyat
rekabetini başlatabilir.
76
Piyasanın Kota Anlaşmalarıyla Paylaşılması
Bu kartel yöntemine göre, firmalar belirlenen fiyat düzeyinde, her bir firma
tarafından satılacak olan miktar üzerinde anlaşmaya varırlar. Maliyetler
özdeşse, tekel çözümü oluşur. Maliyetler farklıysa, kota payları pazarlıkla
belirlenir. Ya firmaların geçmiş dönemlerdeki satış düzeyleri ya da üretim
kapasiteleri pazarlık sürecinde referans alınır.
Piyasa paylaşımı, coğrafi esasa göre de yapılabilir.
77
2. Fiyat Liderliği Modelleri
Oligopolistler arasında bir firma fiyatı belirler, diğer firmalar da bu fiyatı
uygular.
İzleyen
rağmen,
firmalar
rakiplerinin
kaldırmaktadırlar.
Bu
kâr
maksimizasyonundan
davranışlarındaki
şekildeki
anlaşmalı
uzaklaşmalarına
belirsizliği
oligopolde
ortadan
firmalar
satış
etkinlikleri açısından serbest olduklarından, kartele göre daha çok tercih
edilmektedir.
78
2.1. Düşük Maliyetli Firmanın Fiyat Liderliği Modeli
Homojen mal üreten, farklı maliyetlere sahip iki firmanın bulunduğunu
varsayalım. Firmalar aralarında piyasayı eşit ya da farklı oranlarda
paylaşacak şekilde anlaşabilirler. Düşük maliyetli firma, daha düşük bir
fiyat (P1) uygulayacak, daha yüksek maliyetli firma bu fiyatı kendisine veri
alacaktır.
79
Lider firma kendi kârını maksimize etmekte, ancak izleyen firma P1
fiyatından kendi kârını maksimize edememektedir. Bir fiyat savaşı, ikinci
firmanın endüstriyi terk etmesine neden olabilir. Ancak izleyen firma, özel
bir
anlaşma
(piyasa
paylaşımı)
yapılmadığında,
lider
firmayı
kâr
maksimizasyonundan uzaklaştırabilir. Şekil 5.14 ve Şekil 5.15, her iki
firmanın piyasa payı anlaşmasına vardıklarında, fiyat liderliği modelinin
kararlı bir dengeye ulaşacağını göstermektedir.
Şekil 5.14. Düşük Maliyetli Firmanın Fiyat Liderliği:
Aynı Piyasa Payı
P
MC 2
MC1
P2
P1
AC 2
AC1
•
•
0
D
•E
•
q′ q = q
2
1
2
d
MR1 = MR2
Q
80
Şekil 5.15. Düşük Maliyetli Firmanın Fiyat Liderliği:
Farklı Piyasa Payı
P
MC 2
MC1
P2
P1
0
AC1
•
•
•E
•
•
′
q2 q2 q1
MR2
AC 2
d2
MR1
d1
Q
81
82
2.2. Egemen Firmanın Fiyat Liderliği Modeli
Bu modelde bir firmanın, piyasanın önemli bölümünü elinde tuttuğu, diğer
firmaların da küçük paylara sahip olduğu varsayılmaktadır. Piyasa talep
eğrisi, egemen firma tarafından bilinmektedir. Ayrıca egemen firma, küçük
firmaların marjinal maliyetlerini de bilmektedir. Egemen firma, rakip
firmaların marjinal maliyetlerinin yatay toplamıyla, rakiplerinin toplam arz
miktarını belirleyebilir.
83
Egemen firma her bir fiyat düzeyinde, piyasa talebinin küçük firmalar
tarafından karşılanamayan bölümünü karşılayacaktır. Örneğin Şekil 16’da
P1 fiyatından tüm piyasa talebini izleyen firma(lar); P2 fiyatından BE2
kadarını egemen firma, P*B kadarını izleyen firma(lar) karşılar. Fiyat P1’in
altına düştükçe, egemen firmanın malına olan talep artar.
84
Şekil 5.16. Egemen Firmanın Fiyat Liderliği
Modelinde Denge
P
P
S1
Küçük Firma Arzı
D
P1
P*
P3
0
•
B
•
A
P2
•
MC
E1
•
E2
Liderin Arzı
•
E3
P
AC
*
•E
•
E4
dL
Q
0
q*
MR
q2
q3
Q
85
Egemen firma bu şekilde, kendisine ait talep eğrisini belirlemiş olur. Bu
talep eğrisi, dL ile gösterilmiştir. Egemen firma MC=MR birinci sıra
koşuluna göre kendi kârını maksimize eden üretim ve fiyat düzeyini
belirlemiş olacaktır (E noktası). İzleyen firma(lar) bu fiyatı veri alırlar.
Ancak, açık bir anlaşma yapılmadıkça, izleyen firma(lar) üretimlerini
kısarak, egemen firmanın maksimum kâr elde etmesini engelleyebilirler.
86
2.3. Barometrik Fiyat Liderliği Modeli
Bu modelde, piyasa yapısını iyi bildiği ve iyi öngörüler yapabildiği
düşünülen bir firma, resmi ya da gayri resmi bir anlaşmayla, fiyat
belirlemeye liderlik yapacağı diğer firmalarca kabul edilmektedir. Farklı
endüstrilerdeki firmalar da barometrik fiyat lideri olarak seçilebilir. İzleyen
firmalar
bu
yolla
doğruya
yakın
bir
fiyat
uygulayabilir,
maliyet
hesaplarından kurtulabilir ve piyasada lider firma belirleme sorunu ortadan
kaldırılmış olur.
87
Fiyat Liderliği Modelleri için Örnekler
1. Düşük Maliyetli Firmanın Liderliği
P = 105 − 2.5Q →
TC1 = 5q1
,
P = 105 − 2.5 ( q1 + q2 )
TC 2 = 15q2
Düşük maliyetli birinci firma lider olacaktır. Ayrıca piyasa paylaşma
anlaşmasının eşit piyasa paylaşımı biçiminde yapıldığını varsayalım.
q1 = q2 →
P = 105 − 2.5 ( 2q1 ) = 105 − 5q1
88
π1 = Pq1 − TC1
π1 = ( 105 − 5q1 ) q1 − 5q1 = 100q1 − 5q
2
1
∂π1
= 100 − 10q1 = 0
∂q1
q = 10 = q
*
1
*
2
, P = 55
*
π = 500 , π = 400
*
1
*
2
89
2. Egemen Firmanın Liderliği
Bu modelde egemen (büyük) firma tekelci, diğer (küçük) firma fiyatı veri
alan tam rekabetçi gibi davranmaktadır. Küçük firma, egemen firma
tarafından belirlenmiş olan piyasa fiyatını veri alıp, kendi kârını maksimize
eden üretim düzeyini belirler. Egemen firmanın, aşağıdaki piyasa talep
fonksiyonunu (D) ve rakip firmaların toplam arz fonksiyonunu bildiğini
varsayalım. Egemen firma (Q=D─S) farkından hareketle, kendi talep
eğrisini belirleyebilir.
D = 50 − 0.3 P ,
S = 0.2 P
90
Egemen
firma,
küçük
rakip
firmaların
marjinal
maliyetlerini
yatay
toplayarak, bu firmaların piyasa arz eğrisini ( S ) elde edebilmektedir.
Q = D − S = ( 50 − 0.3 P ) − ( 0.2 P )
Q = 50 − 0.5 P
P = 100 − 2Q ,
Egemen Firmanın Talep Eğrisi
TC = 2Q
Şimdi egemen firmanın kârını maksimize eden üretim düzeyini ve fiyatı
bulalım.
91
P = 100 − 2Q , TC = 2Q
π = ( 100 − 2Q ) Q − 2Q = 98Q − 2Q
∂π
= 98 − 4Q = 0
∂Q
Q = 24.5 ,
*
P = 51
*
2
92
Egemen firmanın denge üretim miktarı ve buna karşılık belirleyeceği piyasa
fiyatını yukarıda bulduk:
Q * = 24.5 ,
P * = 51
Bu fiyat düzeyinde toplam piyasa talep miktarı:
D = 50 − 0.3 P
*
*
→ D = 34.7
*
Bu miktarın 24.5 birimini egemen firma, geri kalan 10.2 birimini küçük
firmalar karşılamaktadır.
93
3. Piyasa Paylaşan Lider Firma
Bu
modelde
firmalar
piyasayı
sabit
oranlarda
paylaşacak
şekilde
anlaşmışlardır. İki firmalı (duopol) bir piyasa düşünelim. Paylar şöyle
olacaktır:
q1
k1 =
Q
,
q2
k2 =
Q
k1 = 1 − k2 →
→
q1 + q2
=1
k1 + k2 =
Q
k1 q2
,
q1 =
( 1 − k1 )
k2 q1
q2 =
( 1 − k2 )
94
Firmalar, birinci firmayı lider seçmiş olsunlar. Birinci firmanın kendisine ait
talep ve maliyet fonksiyonlarını bildiğini varsayalım:
P1 = 100 − 2q1 − q2
TC1 = 2.5q12
,
Lider firma, kendi kârını maksimize eden üretim düzeyini, dolayısıyla fiyatı
belirleyecektir.
(
π1 = ( 100 − 2q1 − q2 ) q1 − 2.5q
∂π1
= 100 − 10q1 = 0
∂q1
→
2
1
) = 100q
q1* = 10
1
− 5q
2
1
95
Piyasa payı anlaşmasının aşağıdaki şekilde yapılmış olduğunu kabul
edelim ve buna bağlı olarak piyasa denge fiyatını ve lider firma kârını
belirleyelim:
q1 2
,
k1 =
=
Q 3
q2 1
k2 =
=
Q 3
3 *
Q = q1 →
2
Q = 15 ,
*
*
P * = 100 − 2q1* − q2* = 75
π = 100q − 5 ( q
*
1
*
1
*
1
)
2
= 500
q =5
*
2
96
Neoklasik Firma Teorisinin Eleştirisi
1930’lu yıllardan itibaren neoklasik firma teorisine yönelik eleştiriler
giderek yoğunlaşmıştır. Şimdi neoklasik firma teorisinin temel varsayımları
ve bunların eleştirisine bakalım:
97
1.Firma sahibi aynı zamanda girişimcidir.
Girişimci sınırsız bilgiye ve zamana sahip olarak, tüm kararları bir firma
sahibi gibi almaktadır. Ancak çağımız iş dünyasında firma yönetimi
profesyonel ekiplerden oluşmaktadır. Bu durum kâr maksimizasyonu
dışındaki amaçları da gündeme getirmektedir. Ayrıca gerçek dünyada
zaman kısıtı, bilgi kısıtı gibi nedenlerle yöneticiler rasyonel hareket
edemeyebilirler.
98
2. Kâr Maksimizasyonu Amacı
Firmalar talep ve maliyet eğrilerini tam olarak bilemeyeceklerinden,
MC=MR ilkesinin yürütülmesi çok zordur. Bu nedenle firmalar kâr
maksimizasyonu dışında yönetici kesimin faydasının maksimize edilmesi
(satış geliri maksimizasyonu); tatminkâr bir kâra, büyümeye ulaşılması;
uzun dönemde firmanın varlığının sürdürülmesi; piyasaya yeni firmaların
girişinin engellenmesi; piyasa payının korunması gibi çeşitli amaçları
taşıyabilirler.
99
3.Belirsizlik
Geleneksel firma teorisinde firmalar maliyetleri ve piyasa koşullarını tam
olarak
bilmektedirler.
Gerçek
dünyada
maliyet
ve
gelirlerin
hesaplanmasında belirsizlikler vardır. Çağdaş yaklaşımlar, olasılık teorisi
yoluyla bu noktaya açıklama getirmişlerdir. Firma çeşitli olasılıklar altında
kârına bakmaktadır. Belirli bir zaman ufkunda bu hesabı yapan firma, bir
indirgeme ile net kârlılığının bugünkü değerini belirlemektedir. Ancak bu
yaklaşımda girişimcilerin risk düzeyleri veri alındığı için eleştirilmiştir.
Ayrıca çevresel koşullardaki değişimler de dikkate alınmamıştır.
4.Durağanlık
10
0
Geleneksel yaklaşımda zaman ufku (kısa ve uzun dönem) yeterince net
değildir. Dönemler birbirinden ayrı ve bağımsızdır. Oysa yatırımlar birbirine
bağlıdır.
5.Piyasaya Giriş
Piyasaya giriş, fiilidir, uzun döneme özgüdür. Potansiyel girici firmaların
piyasa üzerine olası etkileri dikkate alınmamaktadır.
101
Ortalama Maliyete Göre Fiyatlandırma
Bu modellerin temel özelliği, fiyatın ortalama maliyet ilkesine göre
belirlendiğinin kabul edilmesidir.
P = AVC + GPM
GPM : Brüt kâr marjı (Gross Profit Margin)
102
Ortalama maliyet fiyatlama modellerinde firma amacının uzun dönem
kârının maksimize edileceği varsayımı yer alır. Ancak kısa alt dönemlerde,
dönemlerin birbirinden bağımsız olmaması nedeniyle MC = MR kuralına
göre kısa alt dönem kâr maksimizasyonları gerçekleştirilemez. Bu nedenle
uzun dönem kâr maksimizasyonu, fiyatın ortalama maliyete eşitlenmesiyle
sağlanmaktadır.
103
Piyasa talebinin uzun dönemde değişken olması ve belirsizlikler nedeniyle
OMF yaklaşımı talep fonksiyonunu analize katmaz. Firmaların kısa dönem
maliyet fonksiyonlarını kullanarak karar oluşturdukları varsayılır.
Yedek kapasite nedeniyle firmaların AC eğrileri bir yatay bölüme sahiptir.
Bu, firmalara talepteki değişme, firma içi sorunlar gibi nedenler karşısında
esnekçe hareket edebilme olanağı sağlar.
Fiyatlandırma
kararları,
oluşturulur (Şekil 5.17).
SAVC eğrisinin yatay bölümü kullanarak
104
SAVC eğrisinin artan bölümü hammadde israfı, tamirat giderleri gibi
nedenlere
dayanır.
Azalan
bölümde
üretim
faktörlerinin
daha
iyi
kullanımının etkisi vardır.
Fiyatın belirlenmesi iki aşamadan oluşur:
¾ Birinci aşamada firma optimum kapasitede çalışırken, fiyatını, belirli bir
kâr düzeyini içerecek şekilde ortalama maliyetine eşitleyecektir.
¾ İkinci aşamada, endüstriye girişi engelleyecek fiyatı uygular.
105
Şekil 5.17. Firmalarda Yedek Kapasite ve
Farklılaşan Maliyet Eğrileri
P
SMC
0
SAC
SAVC
Q
106
Firmanın mark-up (kâr marjı) kuralı şöyledir:
P = AVC + GPM
ve
GPM = AFC + NPM
Firmanın amacı uzun dönem kâr maksimizasyonu olsa da, uzun dönem
belirsizlikleri nedeniyle, fiyatlama kararı için kısa dönem AVC ’yi kullanır.
Firmalar net kâr marjını (NPM) geçmiş deneyimlerine dayandırırlar. NPM,
sermaye üzerinden “ADİL” bir gelir sağlayacak ve riskleri karşılayacak bir
değere sahip olmalıdır.
107
Piyasada ilk fiyat oluşumunda ise NPM, piyasaya girişi özendirmeyecek
bir değerde olmalıdır.
P = AFC + AVC + NPM
ya da
P = AC + NPM
Bu fiyat (P), işletmenin normal kapasite kullanımında gerçekleşmektedir.
Piyasada yerleşik firmalar arasındaki rekabet anlaşma ya da fiyat liderliği
ile engellenmiştir.
108
Firmalar fiyat belirlemenin ikinci aşamasında, P = AC + NPM fiyatını
referans alarak, girişi caydırıcı asıl fiyatı belirlerler. Ancak yerleşik firmalar
arasında maliyet uçurumları varsa, istikrarsızlık oluşacağından, fiyat
liderliği yoluyla bu fiyat belirlenmeye çalışılır. Fiyat lideri,
¾ Potansiyel rekabet
¾ Genel iktisadi durum
gibi faktörlere göre fiyatı belirler.
109
Girişin engellenmiş olduğu durumlarda P* fiyatı uygulanır (Şekil 5.18).
5.18 SAC
eğrisi, NPM ’yi içermektedir. Fiyat lideri P=AC ’yi uygulayacaktır. Giriş
tehdidi ne kadar kuvvetliyse, fiyat o ölçüde düşük uygulanacaktır.
Piyasada ürün homojense uzun dönemde tek fiyat; ürün farklılaştırılmış ise
çok sayıda fiyat oluşur. P fiyat düzeyi, yedek kapasite, risk unsuru, giriş
tehdidi gibi nedenlerle tam rekabetçi fiyat düzeyinden yüksektir.
110
Şekil 5.18. Piyasaya Girişin Engellenmesi
P
P*
P
P **
0
•
b
•
d
•
•a
c
Q*
SMC
SAC
SAVC
ab : NPM ’yi
içeren
başlangıç
fiyat düzeyi
Q* : Planlanmış
üretim düzeyi
Q