docPDF - Qafqaz University
download 
Şikayet Transkript
PDF - Qafqaz University
MATERÝALLAR MATERÝALLAR (I Hiss") ISBN 978-9952-8037-8 Az"rbaycan Respublikası T"hsil Nazirliyi Az"rbaycan Respublikası T"hsil Nazirliyi Çað Öyr"tim Ýþl"tm"l"ri Bakı Dövl"t Universiteti Qafqaz Universiteti Ümummilli Liderimiz Heyd"r éliyevin anadan olmasının 87-ci ildönümün" h"sr olunmuþ “HÜQUQ ELMÝNÝN MÜASÝR PROBLEMLéRÝ” II Beyn"lxalq Konfransın MATERÝALLARI (I Hiss") Hiss ) Bakı — 2010 Ümummilli Liderimiz Heyd"r éliyevin anadan olmasının 87-ci ildönümün" h"sr olunmuþ “HÜQUQ ELMÝNÝN MÜASÝR PROBLEMLéRÝ” II Beyn"lxalq Konfrans Həmsədrlər Abel Məhərrəmov Ahmet Saniç Bakı Dövlət Universitetinin rektoru, akademik Qafqaz Universitetinin rektoru, professor Elmi Şura Prof. Dr.Firudin Səməndərov Prof. Dr. Mehmet Ayan Prof. Dr. Elmira Süleymanova Prof. Dr. Đradə Hüsеynova Prof. Dr. Sami Karahan Prof. Dr. Hakan Hakeri Prof. Dr. Məhəmməd Đmanlı Prof. Dr. Ziyafət Əsgərov Prof. Dr. Fuad Cavadov Prof. Dr. Cevdet Yavuz Prof. Dr. Yavuz Atar Prof. Dr. Mehmet Ünal Prof. Dr. Selçuk Öztek Doç. Dr.Süleyman Yalman Doç. Dr. Đbrahim Arslan Doç. Dr. Hakan Acar Dos. Dr. Bəxşeyiş Əsgərov Dos. Dr. Sərvər Süleymanlı Dos. Dr. Mübariz Yolçiyev Dos. Dr. Ferhat Mehdiyev Dos. Dr. Rövşen Đbrahimov Yrd. Doç. Dr. Eyüp Zengin Yrd.Doç. Dr. Reha Yılmaz Dr. Cahit Suluk Dr. Ceyhun Mahmudlu Elşad Nəsirov Prof. Dr. Ömer Ulukapı Prof. Dr. Arslan KAYA Prof. Dr. Abuzer Kendigelen Prof. Dr. Osman Kaşıkçı Prof. Dr. Yücel Oğurlu Prof. Dr. Fatih Uşan Prof. Dr. Veysel Başpınar Doç. Dr. Tekin Memiş Doç. Dr. Murat Şen Doç. Dr. Mustafa Çeker Doç. Dr. Đbrahim Ercan Doç. Dr. Rəisə Dünyamalıyeva Doç. Dr. Recep Akcan Məsul Katiblər Professor Məhəmməd Đmanlı Dos.Dr. Mübariz Yolçiyev Bakı Dövlət Universiteti Hüquq Fakültəsinin dekan müavini Qafqaz Universiteti Hüquq Fakültəsinin dekanı Redaktor Dos. Dr. Mübariz Yolçiyev Qafqaz Universiteti Hüquq Fakültəsinin dekanı Kitab Qafqaz Universiteti Dizayn və Nəşriyyat Şöbəsində tərtib olunaraq çapa hazırlanmışdır. ISBN 978-9952-8037-8-5 Bakı Dövlət Universiteti, Bakı, 2010 Qafqaz Universiteti, Bakı, 2010 Konfransın Təşkilat Komitəsi Akademik Abel Məhərrəmov Bakı Dövlət Universitetinin rektoru həmsədr Prof. Dr. Ahmet Saniç Qafqaz Universitetinin rektoru həmsədr Prof. Dr. Vüsət Əfəndiyev Bakı Dövlət Universitetinin Tədris işləri üzrə prorektoru müavin Prof. Dr. Đsmayıl Əliyev Bakı Dövlət Universitetinin Elmi işlər üzrə prorektoru müavin Prof. Dr. Niftali Qocayev Qafqaz Universiteti Elmi işlər üzrə prorektoru müavin Dos. Dr. Elxan Hüseynov Bakı Dövlət Universitetinin Beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektoru müavin Prof. Dr. Cihan Bulut Qafqaz Universiteti Tədris işləri üzrə prorektoru müavin Prof. Dr. Firudin Səməndərov Bakı Dövlət Universiteti, Hüquq fakültəsinin dekan əvəzi müavin Prof. Dr. Məhəmməd Đmanlı Bakı Dövlət Universiteti Hüquq fakültəsinin dekan müavini məsul katib Dos. Dr. Mübariz Yolçiyev Qafqaz Universiteti Hüquq fakültəsinin dekanı məsul katib Prof. Dr. Ziyafət Əsgərov Bakı Dövlət Universiteti üzv Prof. Dr. Elmira Süleymanova AR, Đnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili üzv Prof. Dr. Fərhad Abdullayev AR, Konstitusiya Məhkəməsinin Sədri üzv Dos. Dr. Anar Məhərrəmov AR, Xarici Đşlər Nazirliyi Beynəlxalq hüquq və müqavilələr idarəsinin rəis müavini üzv Prof. Dr. Đradə Hüseynova AR, Təhsil Nazirinin müavini üzv Prof. Dr. Fuad Cavadov AR, Ədliyyə Nazirliyi, Məhkəmə Ekspertiza Mərkəzinin rəisi üzv Prof. Dr. Mahir Əhmədov AR, Daxili Đşlər Nazirliyi Polis Akademiyasının tədris işləri üzrə prorektoru üzv Prof. Dr. Đbrahim Quliyev Milli Aviasiya Akademiyası üzv Prof. Dr. Məsumə Məlikova Bakı Dövlət Universiteti üzv Prof. Dr. Alış Qasımov Bakı Dövlət Universiteti üzv Prof. Dr. Kamil Səlimov Bakı Dövlət Universiteti üzv Prof. Dr. Đradə Əliyeva Bakı Dövlət Universiteti üzv Dos. Dr. Murat Erguvan Qafqaz Universiteti Xarici Əlaqələr üzrə prorektoru üzv Dos.Dr. Mahir Tağıyev Azərbaycan Respublikası Prokurorluğu üzv Dos. Dr. Fərhad Mehdiyev Qafqaz Universiteti rektorunun müşaviri üzv Dos. Dr. Firuzə Abbasova Bakı Dövlət Universiteti üzv Dos.Dr.Rəisə Dünyamalıyeva Bakı Dövlət Universiteti üzv Dos. Dr. Sərvər Süleymanov Qafqaz Universiteti üzv Dos. Dr. Đbrahim Vəliyev Bakı Dövlət Universiteti üzv Dos. Dr. Bəxşeyiş Əsgərov Bakı Dövlət Universiteti üzv Dos. Dr. Rövşən Đbrahimov Qafqaz Universiteti üzv Dr. Ceyhun Mahmudlu Qafqaz Universiteti üzv Gülheyran Rəhimova Bakı Dövlət Universiteti üzv Elşad Nəsirov Bakı Dövlət Universiteti üzv Tariyel Əliyev Qafqaz Universiteti üzv Đsmayıl Đsmayillı Qafqaz Universiteti üzv Qürbət Məmmədov Qafqaz Universiteti üzv Zaur Əliyev Ombudsman Aparatının Elmi-analitik sektorunun müdiri üzv Faiq Agayev Ombudsman Aparatının Hüquqi maarifləndirmə sektorunun böyük məsləhətçisi üzv Konfransın təşkilində və keçirilməsində göstərdikləri dəstəyə görə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinə Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyinə Türkiyə Respublikası Ədliyyə Nazirliyinə Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinə Türkiyə Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinə Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsinə Türkiyə Respublikası Ali Məhkəməsinə Azərbaycan Respublikasının Ombudsmanlığına Rusiya Federasiyası Tatarıstan Muxtar Respublikası Ombudsmanlığına Azərbaycan Respublikası Prokurorluğuna Türkiyə Respublikasının Səfirliyinə Türk Əməkdaşlıq və Đnkişaf Đdarəsinə Türkiyə Respublikası Atatürk Universitetinə Türkiyə Respublikası Səlcuq Universitetinə Türkiyə Respublikası Đstanbul Ticərət Universitetinə Türkiyə Respublikası Marmara Universitetinə Türkiyə Respublikası Fatih Universitetinə Türkiyə Respublikası Beykent Universitetinə Türkiyə Respublikası Kırıkkale Universitetinə Universitetinə Türkiyə Respublikası Samsun Onduqquz May Universitetinə Türkiyə Respublikası Okan Universitetinə Türkiyə Respublikası Çukurova Universitetinə Türkiyə Respublikası Kadir Has Universitetinə Türkiyə Respublikası Ankara Universitetinə Türkiyə Respublikası Đstanbul Universitetinə Türkiyə Respublikası Đstanbul Bilgi Universitetinə Türkiyə Respublikası Haliç Universitetinə Türkiyə Respublikası Anadolu Universitetinə Türkiyə Respublikası Osmangazi Universitetinə Türkiyə Respublikası Celal Bayar Universitetinə Türkiyə Respublikası Gediz Universitetinə Türkiyə Respublikası Çankırı Universitetinə Türkiyə Respublikası Yalova Universitetinə Türkiyə Respublikası Çankırı Karatekin Universitetinə Türkiyə Respublikası Dokkuz Eylül Universitetinə Türkiyə Respublikası Niğde Universitetinə Türkiyə Respublikası Ankara Universitetinə Ukrayna Respublikası Prokurorluğunun Milli Akademiyasına MDB Beynəlxaq Universitetinə Kazan Dövlət Universitetinə Tiblisi Dövlət Universitetinə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına Azərbaycan Respublikası Daxili Đşlər Nazirliyi Polis Akademiyasına Azərbaycan Respublikası Milli Aviasiya Akademiyasına Azərbaycan Respublikası Prezidenti Yanında Dövlət Đdarəçilik Akademiyasına Naxçıvan Dövlət Universitetinə təşəkkür edirik! iv Bakı Dövlət Universitetinin rektoru Akademik Abel Məhərrəmovun Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin anadan olmasının 87-ci ildönümünə həsr olunmuş “HÜQUQ ELMĐNĐN MÜASĐR PROBLEMLƏRĐ” mövzusunda beynəlxalq elmi-praktiki konfransın iştirakçılarına müraciəti Hörmətli Konfrans iştirakçıları! Azərbaycan xalqının ümummilli lideri ulu öndərimiz Heydər Əliyevin anadan olmasının 87-ci ildönümünə həsr olunmuş “Hüquq elminin müasir problemləri” mövzusunda elmi-praktiki konfransın işində yaxından iştirakınıza, hüququn müasir problemlərinə aid təqdim etdiyiniz elmi məqalələrə, tezislərə görə minnətdarlığımı bildirirəm! Müstəqil Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərində Bakı Dövlət Universiteti və Qafqaz Universitetinin birgə təşkil etdiyi beynəlxalq dəyərlərə malik belə bir elmi konfransın keçirilməsi digər ölkələrlə yanaşı respublikamızda da hüquq elmi sahəsində bir sıra problemlərin həlli işində mühüm rol oynayacaqdır. Hazırda qloballaşan dünyada bizdən də yeniliyə inteqrasiya prosesinə qoşulmaq və zamanın istəyinə uyğun dinamik inkişaf tələb olunur. Hər bir cəmiyyətin müsbət göstəricilərinin səviyyəsi həmin cəmiyyətdə demokratik dəyərlərin artım sürəti, hüquq və azadlıqların real təminatı ilə müəyyənləşir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında Azərbaycan dövlətinin demokratik, hüquqi, dünyəvi, unitar respublika olduğu göstərilmişdir. Qeyd edilən bütün ümümbəşəri keyfiyyətləri ilə yanaşı ən çox diqqətə layiq cəhət respublikamızın hüquqi dövlət kimi tanınmasıdır. Hüquqi dövlət quruculuğu isə ictimai münasibətlərin real hüquqi müstəvidə tənzimlənməsini, hüquq və azadlıqların təmin edilməsi və demokratik dəyərlərə ciddi məsuliyyət və hörmətlə yanaşılmasını tələb edir. Azərbaycan Respublikasının öz müstəqilliyini ikinci dəfə bərpa etməsindən keçən müddət ərzində Ulu Öndərimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə başlanan hüquqi islahatlar istiqamətindəki fəaliyyət, halhazırda möhtərəm Preziden-timiz Đlham Əliyevin uğurlu siyasəti ilə yeni mərhələyə qədəm qoymuşdur. Möhtə-rəm Prezidentimizin “iqtisadi kapitalımızı - intellekt kapitalına çevirək” çağırışı Azərbaycanda hüquq təhsilinin qarşısında mühüm vəzifələr qoyur. Inamla qeyd edə bilərik ki, ölkə rəhbərliyinin qanunvericiliyin təkmilləşməsinə, yüksək ixtisaslı hüquqşünas kadrların hazırlanmasına xüsusi diqqət və prinsipiallıqla yanaşması bu sahədə boşluqların aradan qaldırılmasında mühüm rol oynayır. Beynəlxalq standartlara uyğun şəkildə aparılmaqla bu gün də davam edən hüquqi islahatlar yalnız alqış və təqdirə layiqdir. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, bu proses ictimai xarakterə malik davamlı bir prosesdir. Bu mühüm prosesin ictimai xarakterli olması ölkənin qanunverici hakimiyyət orqanları ilə yanaşı bütün hüquq ictimaiyyətinin və vətənpərvər ziyalılarımızın da səylərinin birləşdirilməsini tələb edir. Odur ki, qanunvericiliyin dinamik inkişaf etdirilməklə müasir tələblərə uyğunlaşdırılması və qəbul edilən hüquq normalarının təcrübədə tətbiqi mexanizminin dürüst müəyyənləşdirilməsi ilə yanaşı hüququn bütün sahələrində elmi biliklərin yüksəldilməsi kompleks şəkildə səmərə verə bilər. Elmi konfransımızın beynəlxalq xarakterli olması belə bir imkan yaradır ki, qeyd edilən istiqamətlərdə fəalityyətimizi canlandıraq və müsbət nəticələr əldə etmək üçün Türkiyə, Rusiya Federasiyası, Gürcüstan, Ukrayna Respublikası və digər ölkələrin hüquq ictimaiyyəti və hüquq elminin təmsilçiliyi ilə iştirak edən yüksək səviyyəli alimlərimizin də bilik və təcrübəsindən faydalanaq. Elm ümümbəşəri sərvətlərdəndir. Onun zənginləşməsində iştirak edən hər kəs həm bəşəriyyət üçün, həm də mənsub olduğu xalq-cəmiyyət üçün təqdirəlayiq fəaliyyətlə məşğul olan xeyirxah insandır. Đnanıram ki, konfransın sanballı, elmi dəyərlərə malik və tətbiqi mümkün olan təklif və tövsiyələri nəinki Azərbaycan Respublikasının, o cümlədən konfrans işti-rakçısı olan dövlətlərin də demokratik inkişafı üçün əhəmiyyət kəsb edəcəkdir. Bu faydalı və səmərəli işinizdə bir daha hər birinizə uğurlar diləyirəm! Akademik Abel Məhərrəmov Bakı Dövlət Universitetinin rektoru v Qafqaz Universitetinin rektoru Professor Ahmet Saniçin Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin anadan olmasının 87-ci ildönümünə həsr olunmuş “HÜQUQ ELMĐNĐN MÜASĐR PROBLEMLƏRĐ” mövzusunda beynəlxalq elmi-praktiki konfransın iştirakçılarına müraciəti Hörmətli Konfrans iştirakçıları ! Hamınızı “Hüquq elminin müasir problemləri” mövzulu konfransda salamlayıram. Müstəqillik və dövlət quruculuğu yolunda cəsarətli addımlarla irəliləyən Azərbaycan, hüquq sistemi quruculuğunda da önəmli uğurlar əldə etmişdir. Keşmiş SSRĐ ölkələri arasında bir müqayisə apardıqda, Azərbaycanın həm iqtisadi sahədə, həm də mədəni sahədə digər dövlətlərdən nə qədər irəlidə olduğunu görmək mümkündür. Azərbaycan neft və gazla zəngin olan ölkədir, lakin bununla bərabər Azərbaycanda önəmli miqyasda insan resursları var ki, Azərbaycan dövləti bu resursları doğru istiqamətdə istifadə edir və inkişaf etdirir. Azərbaycan dövləti və höküməti, ölkənin inkişaf perspektifini dəqiqliklə planlayıb və bu istiqamətdə uğurlu və dönməz addımlarla irəliləyir. Hər hansı bir sahədə problem olduğu aşkar edildikdə, həmin problem gecikdirilmədən həll edilir. Azərbaycan son illər ərzində, həm iqtisadiyyatını, sosial bazasını, dövlət qu-rumlarını, həm də məhkəmə sistemini formalaşdırmışdır. Azərbaycan Avropa Şurasına daxil olmuş və onun standartlarını tətbiq edərək Avropalı düşüncə təməlində yeni qanunlar qəbul etmişdir. Avropa standartlarında qəbul edilmiş yeni qanunların tətbiq edilməsində təbii ki, bəzi problemlərin meydana gəlməsi mümkündür. Hüquq sistemini köklü şəkildə dəyişdirən ölkələrdə oxşar problemlərə tarixən rast gəlinmişdir. Biz bunu Türkiyənin, Yaponiyanın və hüquq sistemini yeniləyərək inkişaf etmiş digər ölkələrin təcrübəsindən bilirik. Bu konfrans da, belə problemlərin həll yollarını tapmaq və müzakirə etmək məqsədi daşıyır. Konfrans proqramına nəzər yetirdikdə görürük ki, Rusiya kimi qonşu və dost ölkələrdən, Türkiyə kimi qardaş ölkələrdən çox sayda dəyərli elm xadimləri konfransda iştirak edirlər. Şübhəsiz ki, onlar aktual hüquqi problemləri müzakirə edəcəklər və çox qiymətli təkliflərini və həll yollarını təqdim edəcəklər. Konfransın bir hissəsi də hüquq təhsilinə həsr olunmuşdur. Bir tərəfdən hüquq təhsili hansı vasitə və üsullarla canlandırıla bilər və hüquqi praktikanın tələblərinə uyğun hala gətirilə bilər – bu məsələ müzakirə ediləcək. Digər tərəfdən də, müxtəlif ölkələrdəki hüquq təhsilinin nə dərəcədə birbirinə yaxınlaşdırıla biləcəyi məsələsi ətrafında fikir mübadiləsi aparılacaqdır. Bildiyimiz kimi, Boloniya prosesinin də əsas məqsədi, üzv ölkələrin təhsil sistemlərini birbirinə yaxınlaşdırmaq, tədrisdəki fərqləri aradan qaldırmaqdır. Konfransın uğurlu keçəcəyinə əminliklə, bütün iştirakçılara dolğun və məhsuldar fəaliyyət, xarici ölkələrdən gələn qonaqlarımıza da bundan əlavə Bakıda gözəl vaxt keçirmələrini və ölkəmizin gözəlliklərini yaxından hiss etmələrini arzulayıram. Professor Ahmet Saniç Qafqaz Universitetinin rektoru vi MÜNDƏRĐCAT I BÖLMƏ - DÖVLƏT VƏ HÜQUQ NƏZƏRĐYYƏSĐ VƏ TARĐXĐ, KONSTĐTUSĐYA HUQUQU, ĐNSAN HÜQUQLARI 1 AZƏRBAYCANDA ĐNSAN HÜQUQLARININ MÜDAFĐƏSĐNĐN BƏZĐ NƏZƏRĐ VƏ PRAKTĐKĐ ASPEKTLƏRĐ: MÜASĐR MƏHKƏMƏDƏN KƏNAR HÜQUQ MÜDAFĐƏ MEXANĐZMLƏRĐ - OMBUDSMAN TƏSĐSATI Prof. Dr. Elmira SÜLEYMANOVA “HUKUKUN GÜNCEL SORUNLARI” KONGRESĐNĐN ÖNEMĐ Dr. Yusuf Solmaz BALO HÜQUQ ЕLMĐNĐN MÜАSĐR PROBLЕMLƏRĐ, KRĐMĐNАLĐSTĐKА ĐLƏ MƏHKƏMƏ ЕKSPЕRTĐZАSININ ĐNKĐŞАF PЕRSPЕKTĐVLƏRĐ Prof. Dr. Fuad CAVADOV TÜRKĐYE’NĐN ANAYASA ARAYIŞLARI Prof. Dr. Mustafa KOÇAK YARGI ETĐĞĐ Prof. Dr. Osman KAŞIKÇI ULUSLARARASI HUKUK BAKIMINDAN ĐNSANĐ MÜDAHALE Prof. Dr. Enver BOZKURT ПОНЯТИЕ И СУЩНОСТЬ КОНСТИТУЦИОННОЙ РЕФОРМЫ Проф. Д.ю.н, Ибрагим КУЛИЕВ, Самира МУРШУДОВА YENĐ GELĐŞMELER IŞIĞINDA ĐDARENĐN DEMOKRATĐKLEŞMESĐ VE ŞEFFAFLIK Prof. Dr. Yücel OĞURLU HÜQUQ ĐSLAHATLARINA DĐQQƏT ARTIRILMALIDIR Prof. Dr. Bəhram ZAHĐDOV, Dr. Səidə HƏSƏNZADƏ TÜRK HUKUK TARĐHĐ DĐSĐPLĐNĐNĐN GÜNCEL SORUNLARI Prof. Dr. Fethi GEDĐKLĐ MÜASĐR DÖVRDƏ MÜLKĐ AVĐASĐYANIN FƏALĐYYƏTĐNDƏKĐ BƏZĐ HÜQUQĐ PROBLEMLƏR VƏ ONLARIN HƏLLĐ YOLLARI Prof. Dr. Đbrahim QULĐYEV, Qalib SÜLEYMANOV OBYEKTĐV SEÇKĐ HÜQUQU: ANLAYIŞI VƏ MAHĐYYƏTĐ Natiq MƏMMƏDOV HÜQUQ ELMLƏRĐNĐN ĐNKĐŞAFINA DAĐR TƏKLĐFLƏRĐN TEZĐSLƏRĐ Dr. Đlham ABBASOV KĐŞĐSEL VERĐLERĐN TRANSFERĐ Doç. Dr. Cemil KAYA HUKUKU ADALETE YENĐDEN BAĞLANMAK: HUKUK TEKNĐSYENĐNDEN “ADALET ADAMLARINA” Doç. Dr. Ensar NĐŞANCI ANAYASA YAPIMI VE YENĐ ANAYASA ARAYIŞLARI Doç. Dr. Faruk BĐLĐR POZĐTĐV HÜQUQUN TƏKMĐLLƏŞDĐRĐLMƏSĐ HÜQUQ ELMĐNĐN ƏSAS VƏZĐFƏSĐDĐR Dos. Dr. Ceyhun SÜLEYMANOV BEYNƏLXALQ TƏŞKĐLATLAR HÜQUQU ÇƏRÇĐVƏSĐNDƏ REGĐONAL ĐNTEQRASĐYA PROSESLƏRĐ Dr. Ceyhun MAHMUDLU MÜASĐR AZƏRBAYCANDA ĐNNOVATĐV ĐDARƏETMƏNĐN HÜQUQĐ-NORMATĐV BAZASI Dr. Mətləb MAHMUDOV AVROPA ĐNSAN HÜQUQLARI MƏHKƏMƏSĐNĐN ŞƏXSLƏRƏ GÖRƏ YURĐSDĐKSĐYASI Zaur ƏLIYEV 2 7 10 14 19 25 31 34 40 45 49 53 57 59 63 66 73 76 80 87 vii VƏTƏNDAŞ CƏMĐYYƏTĐNƏ KEÇĐD ŞƏRAĐTĐNDƏ ƏHALĐNĐN HÜQUQĐ MAARĐFLƏNDĐRĐLMƏSĐNĐN BƏZĐ MƏSƏLƏLƏRĐ Dos.Dr. Hafiz HÜSEYNOV 91 TÜRK VE AZERBAYCAN HUKUKUNDA YARGININ YERĐNDELĐK DENETĐMĐ Yrd.Doç.Dr. Mustafa YILMAZ ĐDARĐ YARGIDA “TANIKLANDIRAMAMA SORUNU”NU ADĐL YARGILANMA HAKKI ĐLE OKUMAK Yrd. Doç. Dr. Mine UZUN (TOKTAŞ) ĐNTERNETĐN SĐYASAL KATILIMA ETKĐSĐ Yrd.Doç.Dr. Süleyman KARAÇOR, Yrd.Doç.Dr. Mehmet GÖKÜŞ, Yrd.Doç.Dr. Erdal BAYRAKÇI 94 102 106 T.C. ANAYASASI’NIN 65. MADDESĐNĐN GÖLGESĐNDE SOSYAL HAKLAR: BAZI TESPĐT VE ÖNERĐLER Yrd. Doç. Dr. Bülent ALGAN 117 TÜRK HUKUKUNDA BAKANLAR KURULUNUN YAPISI VE GÖREVLERĐ Dr. Eyüp ZENGĐN, Sırrı ALTIN ULUSLARARASI GÜVENLĐK VE ĐNSAN HAKLARININ KORUNMASI PROBLEMLERĐ Yrd. Doç. Dr. Reha YILMAZ HUKUKA FARKLI BĐR BAKIŞ: HUKUKUN EKONOMĐK ANALĐZĐ Yrd.Doç.Dr. Kerem Cem SANLI ĐHRACATIN GELĐŞTĐRĐLMESĐNDE VERGĐSEL TEŞVĐKLER: TÜRKĐYE ÖRNEĞĐ Yrd.Doç.Dr. Hatice YURTSEVER 122 130 137 145 ULUSLARARASI ENFORMASYON AKIŞINDA ETKĐLENEN TARAF OLARAK AZERBAYCAN’IN DURUMU Dr. Vefalı ENSEROV HAZAR`IN HUKUKĐ STATÜSÜ VE GÜVENLĐĞĐ KONUSUNDA AZERBAYCAN`IN TUTUMU Samir QULĐYEV ĐNZĐBATĐ PROSESĐN, MAHĐYYƏTĐ, VƏZĐFƏLƏRĐ VƏ ONA DAĐR ELMĐ FĐKĐR TARĐXĐNĐN ÜMUMĐ SƏCĐYYƏSĐ Dos. Dr. Nazənin HÜSEYNOVA 150 161 174 AZERBAYCAN ANAYASA MAHKEMESĐNĐN KURULUŞU Tariyel ƏLĐYEV 179 DAXĐLĐ ĐŞLƏR ORQANLARININ FƏALĐYYƏTĐNDƏ BEYNƏLXALQ ĐNSAN HÜQUQLARI STANDARTLARININ SƏMƏRƏLĐ TƏMĐNATI 184 Đlham ƏLĐYEV BEYNƏLXALQ TERRORĐZMLƏ MÜBARĐZƏDƏ GÜC TƏTBĐQETMƏNĐN HÜQUQĐ ƏSASLARI Yaşar EHTĐBARLI YERLĐ ÖZÜNÜĐDARƏETMƏ ORQANLARININ ĐNKĐŞAFI KONTEKSTĐNDƏ ĐCTĐMAĐ ŞÜURUN FORMALAŞMASI ZAMANI HÜQUQĐ PROBLEMLƏRĐN HƏLLĐ Elşən ABDULLAYEV 190 195 KONSTĐTUSĐON ŞƏRHƏ NƏZƏRĐ YANAŞMALAR VƏ PROBLEMLƏR Farid NƏBĐLĐ 199 МЕЖДУНАРОДНЫЕ СТАНДАРТЫ В ОБЛАСТИ ЗАЩИТЫ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА И ИХ ВОЗДЕЙСТВИЕ НА КОНСТИТУЦИОННОЕ И ИНЫЕ ОТРАСЛИ ПРАВА АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ 208 Гюльнар ГУРБАНОВА BƏLƏDĐYYƏ HÜQUQ VƏ AZADLIQLARI SĐSTEMĐNĐN FORMALAŞMASI, ĐNKĐŞAFI VƏ TƏMĐNATI Aygün HƏSƏNOVA 212 DAĞLIK KARABAĞ SORUNUNUN ÇÖZÜMÜNDE “MADRĐD PRENSĐPLERĐ” VE AZERBAYCAN BASINI Pervane ĐBRAHĐMОVA AZƏRBAYCAN RESPUBLĐKASINDA VƏTƏNDAŞLARIN ŞƏRƏF VƏ LƏYAQƏTĐNĐN BEYNƏLXALQ HÜQUQ STANDARTLARI ƏSASINDA MÜDAFĐƏSĐ PROBLEMLƏRĐ Elşad SƏLĐMOV SOSYAL DEVLETĐN ANLAMI VE REFAH DEVLETĐ, SOSYALĐST DEVLET VE HUKUK DEVLETĐ KAVRAMLARIYLA OLAN ĐLĐŞKĐSĐ Tarık GÜMÜŞ 1876 ANAYASASINDA TEFRĐKĐ VEZAĐF (GÖREV DAĞILIMI) ĐLKESĐ Yusuf DENĐZ viii 217 221 224 237 QAÇQIN VƏ MƏCBURĐ KÖÇKÜNLƏR ĐNZĐBATĐ HÜQUQUN FƏRDĐ SUBYEKTĐ KĐMĐ Rafiq NƏCƏFQULĐYEV 252 RECOGNITION OF STATES IN INTERNATIONAL LAW Muhammet Celal KUL 257 HÜQUQĐ DÖVLƏT VƏ HÜQUQ MÜHAFĐZƏ SĐSTЕMĐ ĐLƏ BAĞLI BƏZĐ AKTUAL PROBLEMLƏR Hikmət EYVAZOV 262 AZƏRBAYCAN ĐLƏ RUMINĐYA ARASINDA MÜNASĐBƏTLƏRĐN TARĐXĐ, MÜQAVĐLƏ-HÜQUQ BAZASININ YARADILMASI VƏ SĐYASĐ ƏLAQƏLƏRĐN QURULMASI Anar ƏCƏMOV 267 BĐLGĐ GÜVENLĐĞĐ, BĐLGĐ GÜVENLĐĞĐ YÖNETĐM SĐSTEMLERĐ Tolga AKAGÜN, Yrd.Doç.Dr. Suna MUĞAN ERTUĞRAL 271 КОНСТИТУЦИОННО-ПРАВОВЫЕ И МЕЖДУНАРОДНО-ПРАВОВЫЕ ПРОБЛЕМЫ СООТНОШЕНИЯ СУВЕРЕНИТЕТА И ГУМАНИТАРНОГО ВМЕШАТЕЛЬСТВА Мехти ШАРИФОВ DÖVLƏT HAKĐMĐYYƏTĐ VƏ YERLĐ ÖZÜNÜĐDARƏETMƏ ORQANLARININ ĐXTĐYAR PREDMETĐ VƏ SƏLAHĐYYƏTLƏR BÖLGÜSÜNƏ DAĐR Đlkin RƏHĐMOV YETKĐNLĐK YAŞINA ÇATMAYANLARA MÜNASĐBƏTDƏ ƏDALƏT MÜHAKĐMƏSĐNĐN MĐLLĐ VƏ BEYNƏLXALQ HÜQUQĐ ƏSASLARI Rəşid RUMZADƏ ПРИНЦИП ПОЛНОГО ИСКЛЮЧИТЕЛЬНОГО СУВЕРЕНИТЕТА ГОСУДАРСТВА В СВОЕМ ВОЗДУШНОМ ПРОСТРАНСТВЕ Гунел БАШИРОВА BAĞIMSIZ ĐDARĐ OTORĐTELER VE YAPTIRIM UYGULAMA YETKĐLERĐ Semra AKYOL 278 286 289 294 297 ĐNSAN HÜQUQLARININ BEYNƏLXALQ HÜQUQĐ MÜDAFĐƏSĐNDƏ BMT-nin MÜQAVĐLƏ QURUMLARININ ROLU Ləman ƏLĐYEVA PARLAMENTARĐZM NƏZƏRĐYYƏSĐNƏ MÜASĐR BAXIŞ Araz QƏDĐMƏLĐYEV ĐDARĐ YARGILAMA HUKUKU AÇISINDAN DAVAYA MÜDAHALE A. Kürşat ERSÖZ II BÖLMƏ - CĐNAYƏT HÜQUQU, CĐNAYƏT PROSESĐ VƏ KRĐMĐNALĐSTĐKA GÜVENLĐK TEDBĐRLERĐ Prof. Dr. Mehmet Emin ARTUK TÜRK HUKUKUNDA TUTUKLAMA Prof. Dr. Hakan HAKERĐ AZƏRBAYCANDA AVROPA STANDARTLARINA UYĞUN PENĐTENSĐAR XĐDMƏTĐN TƏŞKĐLĐ MƏSƏLƏLƏRĐ Dos. Dr. Aydın QASIMOV ĐNTERNETDƏ ƏMƏLĐYYAT-AXTARIŞ FƏALĐYYƏTĐNĐN KEÇĐRĐLMƏSĐNƏ DAĐR Dos. Dr. Bəxşeyiş ƏSGƏROV ƏDALƏT MÜHAKĐMƏSĐNĐN HƏYATA KEÇĐRĐLMƏSĐNƏ MANE OLMA MƏSULĐYYƏT YARADIR Mirpaşa HÜSEYNOV ТЕОРЕТИКО-ПРАВОВЫЕ ВОПРОСЫ ЗАМЕНЫ НАКАЗАНИЯ В ВИДЕ ИСПРАВИТЕЛЬНЫХ РАБОТ ПРИ ЕГО ИСПОЛНЕНИИ Доц,K.ю.н., Маxир ТАГИЕВ EHTĐYATSIZLIQDAN HƏYAT VƏ SAĞLAMLIQ ƏLEYHĐNƏ TÖRƏDĐLƏN CĐNAYƏTLƏRĐN CĐNAYƏTHÜQUQĐ PRОBLEMLƏRĐ Dr. Rəsul RÜSTƏMОV 304 307 312 320 321 336 343 346 350 354 361 ix ƏMƏLĐYYAT-AХTARIŞ FƏALĐYYƏTĐ NƏTĐCƏLƏRĐNĐN CĐNAYƏT PROSESĐNĐ HƏYATA KEÇĐRƏN ORQANA TƏQDĐM EDĐLMƏSĐ VƏ YOХLANILMASI PROBLEMLƏRĐ Allahverdi MAHMUDOV 366 HÜQUQ MƏDƏNĐYYƏTĐNĐN ĐNKĐŞAF ETDĐRĐLMƏSĐNĐN ĐNSAN HÜQUQLARININ TƏMĐNĐ VƏ CƏZANIN EFFEKTĐVLĐYĐNĐN ARTIRILMASI BAXIMINDAN ƏHƏMĐYYƏTĐ Aydın SƏFĐXANLI 372 KORRUPSĐYA CĐNAYƏTLƏRĐ ÜZRƏ TĐPĐK ĐSTĐNTAQ ŞƏRAĐTLƏRĐ Asif QƏDĐROV 378 TÜRK CEZA MUHAKEMESĐNDE DEVLET SIRRINA ĐLĐŞKĐN TANIK DĐNLENMESĐ VE BELGE ĐNCELEMESĐ Yrd. Doç.Dr. Hakan KARAKEHYA НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМЫ ИНФОРМАЦИОННОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ СУДЕБНО-ЭКСПЕРТНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ Гамлет МУСАЕВ 382 387 AZƏRBAYCAN RESPUBLĐKASININ YENĐ CĐNAYƏT MƏCƏLLƏSĐ VƏ DÖVLƏT XADĐMĐNĐN VƏ YA ĐCTĐMAĐ XADĐMĐN HƏYATINA SUĐ-QƏSD ETMƏ (TERROR AKTI) CĐNAYƏTĐ Rauf QASIMZADƏ 391 НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ СТАДИЙ СОВЕРШЕНИЯПРЕСТУПЛЕНИЯ В НОВОМ УК АЗЕРБАЙДЖАНА Проф. Д.ю.н, Бaxram ЗАХИДОВ, Рomella ГЮЛЬАЛИЕВА ƏDALƏT MÜHAKĐMƏSĐNĐ VƏ YA ĐBTĐDAĐ ĐSTĐNTAQI HƏYATA KEÇĐRƏN ŞƏXSĐN HƏYATINA QƏSD ETMƏ CĐNAYƏTLƏRĐNĐN SUBYEKTĐV ƏLAMƏTLƏRĐ Nərgiz TAĞIYEVA ĐBTĐDAĐ ĐSTĐNTAQIN MÜDDƏTĐNĐN BƏZĐ MƏSƏLƏLƏRĐNƏ DAĐR Fərid HƏSƏNOV CĐNAYƏTKARIN ŞƏXSĐYYƏTĐNĐN ÖYRƏNĐLMƏSĐNĐN KRĐMĐNOLOJĐ PROBLEMLƏRĐ Vüqar MANSUROV 395 400 407 410 AHLAKĐ VE HUKUKĐ YÖNLERĐYLE MUKAYESELĐ HUKUKTA ÖTENAZĐ Uğur DĐNÇ 413 VƏZĐFƏ SƏLAHĐYYƏTLƏRĐNDƏN SUĐ-ĐSTĐFADƏ ETMƏ ƏMƏLLƏRĐNĐN (AR CM-nin 308-CĐ MADDƏSĐ) CĐNAYƏT-HÜQUQĐ XÜSUSĐYYƏTLƏRĐ Asif QƏDĐROV 420 KASITLI SUÇU TAKĐP EDEN ĐSTENMEYEN NETĐCEDEN SORUMLULUK KRĐTERĐ NE OLMALIDIR? Nazmiye ÖZENBAŞ AYRIMCILIK TÜRLERĐ VE TÜRK CEZA KANUNU BAKIMINDAN AYRIMCILIK YASAĞI Nurhan HACIĐBRAHĐMOĞLU 423 428 AXTARIŞ ĐSTĐNTAQ HƏRƏKƏTĐ ÇƏRÇĐVƏSĐNDƏ MÜSTƏNTĐQĐN ƏMƏLĐYYAT-AXTARIŞ ORQANLARI ĐLƏ QARŞILIQLI ƏLAQƏSĐNĐN TƏŞKĐLĐ XÜSUSĐYYƏTLƏRĐ Ceyhun RƏHĐMOV 442 ИСТOЧНИКИ ИНФOРМАЦИИ O ВНEШНOСТИ СКРЫВШEГOСЯ С МEСТА ПРOИСШEСТВИЯ НEИЗВEСТНOГO ПРEСТУПНИКА 446 Наргиз АБАСOВА CEZA HUKUKUNDA SUÇ OLMAKTAN ÇIKARMA EĞĐLĐMĐ VE ĐDARĐ CEZA HUKUKU Nazmiye ÖZENBAŞ 451 NARKOTĐK VASĐTƏLƏRĐN VƏ PSĐXOTROP MADDƏLƏRĐN QAÇAQMALÇILIĞI ĐLƏ BAĞLI CĐNAYƏTLƏRĐN CĐNAYƏT-HÜQUQĐ TƏHLĐLĐNƏ DAĐR Ələkbər HƏSƏNOV 456 SAXTA PUL VƏ YA QĐYMƏTLĐ KAĞIZLAR HAZIRLAMA, ƏLDƏ ETMƏ VƏ YA SATMANIN OBYEKTĐ VƏ PREDMETĐNƏ DAĐR Əli CAVANBƏXT LALƏ MÜTƏŞƏKKĐL DƏSTƏLƏR TƏRƏFĐNDƏN TÖRƏDĐLƏN CĐNAYƏTLƏRĐN ĐSTĐNTAQI METODĐKASININ XÜSUSĐYYƏTLƏRĐ VƏ ONUN TƏKMĐLLƏŞDĐRĐLMƏSĐ PROBLEMLƏRĐ Arif MÜSLÜMOV 460 463 SAXTA KREDĐT VƏ HESAB KARTLARINI HAZIRLAMA, SATMA VƏ YA ĐSTĐFADƏ ĐLƏ BAĞLI KRĐMĐNAL ƏMƏLLƏRLƏ CINAYƏT - HÜQUQĐ MÜBARĐZƏ PROBLEMLƏRĐ Bayram BAYRAMOV x 468 DĐNLƏ BAĞLI CĐNAYƏT ƏMƏLLƏRĐNĐN PROFĐLAKTĐKASI Faiq QƏNIYEV 474 CĐNAYƏT PROSESĐNĐN PRĐNSĐPLƏRĐ CĐNAYƏT TƏQĐBĐNĐN HƏYATA KEÇĐRĐLMƏ VASĐTƏSĐ KĐMĐ 481 Şəfaət ĐMRANOV ОПЫТ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ПО ОБЩЕНИЮ ОСУЖДЕННЫХ К ЛИШЕНИЮ СВОБОДЫ С ВНЕШНИМ МИРОМ Кямран САЛИМОВ 488 CĐNAYƏT ETMƏYƏ CƏHDĐN SUBYEKTĐV ƏLAMƏTLƏRĐNĐN MÜƏYYƏN ОLUNMASININ NƏZƏRĐ VƏ PRAKTĐKĐ ƏHƏMĐYYƏTĐ Đmrəli MƏMMƏDLĐ CĐNAYƏTLƏRĐN RESĐDĐVĐNĐN QARŞISININ ALINMASINDA ÜMUMĐ REJĐMLĐ CƏZAÇƏKMƏ MÜƏSSĐSƏLƏRĐNĐN ROLU Đntiqam ƏLĐYEV CINAYƏT MƏSULĐYYƏTĐNĐN DĐFFERENSĐASĐYASININ BƏZĐ ƏSASLARI HAQQINDA Dos. Dr. Nazim ƏLĐYEV HƏRBĐ TƏHQĐQATÇILARLA HƏRBĐ MÜSTƏNTĐQLƏRĐN QARŞILIQLI FƏALĐYYƏTĐ Nəsir HÜSEYNOV PROSESSUAL QƏRARLARIN MƏCBURĐ ĐCRAASI ƏLEYHĐNƏ OLAN CĐNAYƏTLƏRĐN ANLAYIŞI VƏ ĐCTĐMAĐ TƏHLÜKƏLĐLĐYĐ Orxan QASIMOV ADAMLARI GĐROV GÖTÜRMƏNĐN OXŞAR CĐNAYƏT TƏRKĐBLƏRĐNDƏN FƏRQĐ Polad HÜSEYNOV MÜRƏKKƏB CINАYƏTLƏRĐN NÖVLƏRĐ Rаmiz QАSIMZАDƏ DAXĐLĐ ĐŞLƏR ORQANLARININ ƏMƏLĐYYAT-AXTARIŞ FƏALĐYYƏTĐ NƏZƏRĐYYƏSĐNĐN GƏLƏCƏK ĐNKĐŞAFININ ƏSAS ĐSTĐQAMƏTLƏRĐ Şahin HÜSEYNOV EHTĐYATSIZLIQDAN ADAM ÖLDÜRMƏ ƏMƏLLƏRĐNĐ DOĞURAN SƏBƏB VƏ ŞƏRAĐT Sevinc HÜSEYNOVA CĐNAYƏT MÜHAKĐMƏ ĐCRAATI SFERASINDA BEYNƏLXALQ ƏMƏKDAŞLIQDA VĐDEO-KONFRANS ƏLAQƏDƏN ĐSTĐFADƏ SAHƏSĐNDƏ XARĐCĐ TƏCRÜBƏ Vüqar BAYRAMLI ВОПРОСЫ УГОЛОВНОГО ПРЕСЛЕДОВАНИЯ В ОТНОШЕНИИ СВОИХ ГРАЖДАН В РАМКАХ ПРАВОВОЙ ПОМОЩИ Матанат АСКЕРОВА SOYĞUNÇULUQ ƏMƏLLƏRĐ ĐLƏ CĐNAYƏT-HÜQUQĐ VƏ KRĐMĐNOLOJĐ MÜBARĐZƏNĐN BƏZĐ PROBLEMLƏRĐ Nazim ƏLIYEV PARTLADICI QURĞULARIN TƏTBĐQĐ ĐLƏ TÖRƏDĐLƏN TERRORÇULUQ CĐNAYƏTLƏRĐNĐN ĐSTĐNTAQINDA ZƏRƏRÇƏKMĐŞLƏRĐN DĐNDĐRĐLMƏSĐ TAKTĐKASI Sübhan AĞAKĐŞĐYEV MÜƏYYƏN MÜDDƏTƏ VƏ ÖMÜRLÜK AZADLIQDAN MƏHRUM ETMƏ NÖVÜNDƏ CƏZA ÇƏKƏN MƏHKUMLARA ĐNTĐZAM TƏNBEHĐNĐN TƏTBĐQĐ QAYDASININ TƏKMĐLLƏŞDĐRĐLMƏSĐ Abdulla YUSĐFOV О ВОПРОСАХ ОБЕСПЕЧЕНИЯ БЕЗОПАСНОСТИ ПОТЕРПЕВШИХ В УГОЛОВНОМ СУДОПРОИЗВОДСТВЕ Фуад БАБАЕВ 492 497 501 506 510 515 519 524 529 533 537 541 545 549 553 YETKĐNLĐK YAŞINA ÇATMAYAN ŞƏXSLƏR TƏRƏFĐNDƏN NARKOTĐKLƏ BAĞLI TÖRƏDĐLƏN CĐNAYƏT ĐŞLƏRĐ ÜZRƏ MÜSTƏNTĐQĐN PROFĐLAKTĐK FƏALĐYYƏTĐ Şirəli BABAYEV CĐNAYƏT HÜQUQ NORMASININ YARADILMASININ HÜQUQĐ ŞÜURLA BAĞLILIĞI Vüqar QULĐYEV HAKĐMĐYYƏT NÜMAYƏNDƏSĐNƏ QARŞI MÜQAVĐMƏT GÖSTƏRMƏ VƏ YA ZOR TƏTBĐQ ETMƏNĐN OBYEKTĐ HAQQINDA Yunis ĐSMAYILOV 557 561 564 xi III BÖLMƏ - MÜLKĐ HÜQUQ BORÇLAR HUKUKUNUN ULUSLARARASI KAYNAKLARI VE GELĐŞĐMĐ Prof. Dr. Cevdet YAVUZ TÜRKĐYE’NĐN VE AZERBAYCAN’IN COĞRAFĐ ĐŞARET TESCĐL STRATEJĐSĐ Prof.Dr.Sami KARAHAN KÜÇÜK TASARRUFLARIN BÜYÜK YATIRIMLARA DÖNÜŞTÜRÜLMESĐNĐN BĐR ARACI: GELĐR ORTAKLIĞI SENETLERĐ Prof. Dr. Güzin ÜÇIŞIK AKREDĐTĐF ĐŞLEMĐNDE LEHTARIN HĐLESĐ (ÖDEME TALEBĐ HAKKINI KÖTÜYE KULLANMASI) ve BU DURUMDA BANKALARIN HUKUKĐ DURUMU Prof. Dr. Arslan KAYA TĐCARETĐN “E” HALĐNĐN MAKRO EKONOMĐYE ETKĐSĐ VE TÜRKĐYE Prof. Dr. Erdinç TUTAR, Mehmet Vahit EREN MUKAYESELĐ HUKUKTA VE TÜRK HUKUKUNDA MÜLKĐYET TEMĐNATI Prof. Dr. Veysel BAŞPINAR ANONĐM ŞĐRKETLERDE SERMAYE AZALTIMINA GĐDĐLMESĐNĐN NEDENLERĐ Doç. Dr. Đbrahim ARSLAN, Mücahit ÜNAL VƏRƏSƏLĐK HÜQUQ MÜNASĐBƏTLƏRĐNĐN NÖVLƏRĐ Dos. Dr. Rəisə DÜNYAMALIYEVA SĐGORTA ETTĐRENĐN SÖZLEŞME ÖNCESĐ BEYAN YÜKÜMÜ Doç. Dr. Mustafa ÇEKER 568 569 578 612 618 630 637 645 655 659 TÜRK VE AZERBAYCAN HUKUK SĐSTEMLERĐNDE REKABET HUKUKU KURALLARININ ÖNEMĐ ve ANA ĐLKELERĐN KARŞILAŞTIRILMASI Doç.Dr. Tekin MEMĐŞ SOSĐAL KĐRAYƏ MÜQAVĐLƏLƏRĐ ĐLƏ VERĐLMĐŞ YAŞAYIŞ SAHƏLƏRĐNDƏN VƏTƏNDAŞLARIN ÇIXARILMASI Dos. Dr. Rzaqulu BAYRAMOV HEKĐM SORUMLULUĞU VE TIBBĐ MALPAKTĐS Doç. Dr. Pervin SOMER 1980 MALLARIN ULUSLARARASI SATIŞLARI HAKKINDAKĐ VĐYANA KONVANSĐYONU’NUN AZERBAYCAN HUKUKU ÜZERĐNDEKĐ MUHTEMEL ETKĐLERĐ Doç. Dr. Hakan ACAR YENĐ TÜRK YASAL MAL REJĐMĐ OLAN EDĐNĐLMĐŞ MALLARA KATILMA REJĐMĐ Doç. Dr. Muzaffer ŞEKER 666 673 679 686 693 AZƏRBAYCAN MÜLKĐ MƏCƏLLƏSĐNĐN SIĞORTA MÜQAVILƏSĐNƏ DAĐR BƏZĐ NORMALARININ TƏHLĐLĐ Dos. Dr. Mübariz YOLÇĐYEV MÜLKĐ HÜQUQDA ƏŞYA VƏ ƏMLAK ANLAYIŞI Dos. Dr. Sərvər SÜLEYMANLI AZƏRBAYCAN MÜLKĐ MƏCƏLLƏSĐNĐN MƏHDUD MƏSULĐYYƏTLĐ CƏMĐYYƏT ĐLƏ BAĞLI MÜDDƏALARINDA MÖVCUD OLAN PROBLEMLƏR VƏ ONLARIN HƏLLĐ YOLLARI Dos. Dr. Mübariz YOLÇĐYEV, Nicat RAMAZANOV, Əvəz MUSTAFAYEV 700 706 716 GEMĐ KAYNAKLI KĐRLENME ZARARLARININ TAZMĐNĐNE ĐLĐŞKĐN IMO KONVANSĐYONLARI VE AZERBAYCAN HUKUKU Yrd. Doç. Dr. Serdar ACAR VEFAT EDEN KĐŞĐNĐN ELEKTRONĐK POSTA HESABI MĐRASÇILARA ĐNTĐKAL EDER MĐ? Yrd. Doç. Dr. Đlyas ÇELĐKTAŞ 724 731 ĐNSAN ORQAN VƏ TOXUMALARININ MÜLKI HÜQUQU STATUSU VƏ ONLARIN TRANSPLANTASIYASI Dos. Dr. Azad TALIBOV 738 HAVAYOLU ĐLE YOLCU TAŞIMACILIĞINDA HAVA TAŞIYICISININ SORUMLULUĞU VE YOLCU HAKLARI Yrd.Doç. Dr. Hülya GÖKTEPE xii 742 TÜRK BORÇLAR KANUNU TASARISININ AKĐT DIŞI SORUMLULUKTA ZAMANAŞIMI HÜKÜMLERĐNĐN DEĞERLENDĐRĐLMESĐ Yrd. Doç. Dr. Mehmet ALTUNKAYA HEKĐMLERĐN TAZMĐNAT SORUMLULUĞU ve BU SORUMLULUĞA YOL AÇAN TIBBĐ UYGULAMA HATALARI Yrd. Doç.Dr. Bünyamin GÜRPINAR 751 760 HAKĐM ŞĐRKET VE BAĞLI ŞĐRKET ĐLĐŞKĐLERĐNDEKĐ HAKĐMĐYETĐN BAĞLI ŞĐRKETĐN MALĐ DURUMUNU BOZMASI Yrd. Doç. Dr. Mehmet Fahrettin ÖNDER 765 SĐGORTA ACENTELERĐNDE MÜŞTERĐ TAZMĐNATI VE VEYA PORTFÖY HAKKININ HUKUKSAL NĐTELĐĞĐ Yrd. Doç.Dr. Bünyamin GÜRPINAR ĐLLEGAL MALLARA YÖNELĐK HUKUKĐ DÜZENLEMELERĐN UYGULANMASINDA EKONOMĐ TEORĐSĐ Yrd. Doç. Dr. Filiz TEPECĐK TÜRKĐYE’DE SĐGORTACILIK SEKTÖRÜNÜN SEÇĐLMĐŞ OECD ÜLKELERĐ ĐLE KARŞILAŞTIRMALI BĐR ANALĐZĐ ( ÇEK CUMHURĐYETĐ VE POLONYA ) Yrd. Doç Dr. Filiz TUTAR, Handan YETĐŞEN TÜRK MEDENĐ KANUNU’NUN ÇOCUK HAKLARI BAKIMINDAN TAŞIDIĞI ÇAĞDAŞ YAKLAŞIMLAR Yrd.Doç.Dr. Ayşe ARAT, Dr. Banu Bilge SARIHAN ELEKTRONĐK TĐCARET VE HUKUK Asif KURBAN, Yrd. Doç Dr. Erol VĐDĐNLĐOĞLU EDĐNĐLMĐŞ MALLARA KATILMA REJĐMĐ VE TASFĐYESĐ Dr. Süleyman YILMAZ TÜRK BORÇLAR KANUNU TASARISI ĐLE GETĐRĐLEN YENĐLĐKLER Dr. Banu Bilge SARIHAN, Yrd.Doç.Dr. Ayşe ARAT KREDĐ KARTLARININ ÜÇÜNCÜ KĐŞĐLERCE HUKUKA AYKIRI KULLANIMINDAN DOĞAN HUKUKĐ SORUMLULUK VE YARGITAY’IN BAKIŞI Dr. Süleyman YILMAZ TARIM ARAZĐLERĐNĐN MĐRAS YOLUYLA ĐNTĐKALĐ Dr. Dr. Mehmet KILIC AZERBAYCAN HUKUKUNDA KANUNĐ ĐPOTEK HAKKI Đsmayıl ĐSMAYILLI, Qürbət MƏMMƏDOV AZƏRBAYCAN RESPUBLĐKASINDA SOSĐAL REKLAMIN TƏTBĐQĐNĐN HÜQUQĐ-NORMATĐV BAZASI Anar RZA, Dr. Natiq PAŞA 774 781 783 795 799 805 814 820 826 834 839 THE NEED FOR ADOPTION OF LEASING LAW IN THE AZERBAIJAN REPUBLIC WITH THE REFERENCE TO THE UNIDROIT MODEL LAW ON LEASING Sevinc ABDULLAYEVA ELEKTRONĐK ĐMZA Turan ŞAHĐN GENERAL CHARACTERISTICS OF TANGIBLE AND INCORPOREAL RIGHTS OF AUTHOR IN LAW OF INTELLECTUAL PROPERTY RIGHTS Akif GENÇ ÖLÜME BAĞLI TASARRUFLARIN HUKUKA VE AHLÂKA AYKIRILIĞI MESELESĐ Gamze TURAN BAŞARAN 5237 SAYILI TCK’DA KĐŞĐNĐN HATIRASINA HAKARET SUÇU (m. 130) Kemal GÜNDEM AVRUPA BĐRLĐĞĐ VE TÜRK REKABET HUKUKU’NDA ĐDARĐ YAPTIRIMLAR M. Serdar SALTABAŞ, Zeynep ÇELĐK, Esra DOĞAN 844 853 871 876 882 893 ПРАВОВАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА СДЕЛОК С ВЕКСЕЛЯМИ В СФЕРЕ БАНКОВСКОГО КРЕДИТОВАНИЯ Элмира MАMЕДOВА 903 HUKUKĐ VE CEZAĐ BOYUTLARI AÇISINDAN KREDĐ KARTLARININ HAKSIZ KULLANIMINDAN DOĞAN SORUMLULUK Cüneyd ALTIPARMAK 909 xiii ADMINISTRATIVE SANCTIONS ARISING FROM TURKISH and EUROPEAN UNION COMPETITION LAW M. Serdar SALTABAŞ, Zeynep ÇELĐK, Esra DOĞAN 915 ƏMTƏƏLƏRĐN BEYNƏLXALQ ALQI – SATQISI HAQQINDA VYANA KONVENSĐYASININ TƏTBĐQ SAHƏSĐ Fuad QƏŞƏMOV 924 ŞƏХSI QEYRI-ƏMLAK HÜQUQLARININ HÜQUQĐ TƏNZIMLƏNMƏSĐNĐN BƏZĐ PRОBLEMLƏRĐ Şükür YUSĐFOV AZƏRBAYCAN QANUNVERĐCĐLĐYĐNDƏ ƏR-ARVADIN ÜMUMĐ MÜLKĐYYƏTĐNĐN YARANMA ANI VƏ ƏSASLARI Aygün HACIYEVA IV BÖLMƏ - MÜLKĐ PROSES, ƏMƏK HÜQUQU, EKOLOGĐYA HÜQUQU 928 932 937 NOTERLĐK HUKUKUNDAKĐ SON GELĐŞMELERE BAĞLI OLARAK NOTERLĐK KANUN TASARI VE TEKLĐFLERĐNĐN DEĞERLENDĐRĐLMESĐ Prof. Dr. Ömer ULUKAPI 938 SOSYAL GÜVENLĐK HUKUKUNDA YENĐ GELĐŞMELER Prof. Dr. M. Fatih UŞAN 949 KARŞILAŞTIRMALI HUKUK BAĞLAMINDA TÜRK ĐLAMSIZ TAKĐP HUKUKUNUN DEĞERLENDĐRĐLMESĐ Doç. Dr. Đbrahim ERCAN 958 MĐLLĐ MƏHKƏMƏLƏR TƏRƏFĐNDƏN BЕYNƏLXALQ MÜQAVĐLƏLƏRĐN TƏTBĐQĐ: NƏZƏRĐ VƏ PRAKTĐKĐ MƏSƏLƏLƏR Dos. Dr. Fuad HÜSЕYNОV 963 ULUSLARARASI HAKEM KARARLARININ TENFĐZĐNDE KAMU DÜZENĐNE AYKIRILIK Yrd. Doç. Dr. Nihat GÜMAN 969 KISA ÇALIŞMA Yrd.Doç.Dr. N. Binnur TULUKCU 976 NOTARĐAT PROSESĐ Dr. Zaur MƏMMƏDOV 984 VERGI QANUNVERĐCĐLĐYĐNĐN POZULMASINA GÖRƏ AZƏRBAYCAN RESPUBLĐKASININ CĐNAYƏT MƏCƏLLƏSĐ , ĐNZĐBATĐ XƏTALAR MƏCƏLLƏSĐ VƏ VERGĐ MƏCƏLLƏSĐNƏ GÖRƏ NƏZƏRDƏ TUTULAN MƏSULĐYYƏT TƏDBĐRLƏRĐ ZAMANI ORTAYA ÇIXAN PROBLEM VƏ QARIŞIQLIQLAR Elçin SÜLEYMANOV, Ayaz ZEYNALOV 988 AZƏRBAYCANDA ƏLĐLLƏRƏ DÖVLƏT QAYĞISI VƏ BU SAHƏDƏ XARĐCĐ ÖLKƏ TƏCRÜBƏSĐ Ağamir ƏSGƏROV 995 SAĞLAM ƏTRAF MÜHĐTDƏ YAŞAMAQ HÜQUQU Günel ĐSMĐXANOVA 1004 YARGITAY KARARLARI IŞIĞI ALTINDA KISMĐ SÜRELĐ ĐŞ SÖZLEŞMELERĐ Ali EKĐN 1007 ƏLĐLLƏRĐN SOSĐAL MÜDAFĐƏSĐNĐN TƏKMĐLLƏŞDĐRĐLMƏSĐNƏ ZƏRURƏT VARDIR Dr. Səidə HƏSƏNZADƏ 1018 RESOLUTIONS AND JUDICIAL REVIEW OF ENERGY MARKET REGULATORY AUTHORITY Đdris KAYDUL 1023 MÜLKĐ PROSESDƏ KRĐMĐNALĐSTĐK TAKTĐKANIN MÜDDƏALARINDAN ĐSTĐFADƏNĐN BƏZĐ MƏSƏLƏLƏRĐ Nigar RƏSULBƏYOVA xiv 1028 Ümummilli Liderimiz Heyd"r éliyevin anadan olmasının 87-ci ildönümün" h"sr olunmuþ “HÜQUQ ELMÝNÝN MÜASÝR PROBLEMLéRÝ” II Beyn"lxalq Konfrans I BÖLMƏ DÖVLƏT VƏ HÜQUQ NƏZƏRĐYYƏSĐ VƏ TARĐXĐ, KONSTĐTUSĐYA HÜQUQU, ĐNSAN HÜQUQLARI Həmsədrlər: Professor Məsumə Məlikova Prof. Dr. Fahrettin Korkmaz Katib: Elşad Nəsirov Tariyel Əliyev 1 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi AZƏRBAYCANDA ĐNSAN HÜQUQLARININ MÜDAFĐƏSĐNĐN BƏZĐ NƏZƏRĐ VƏ PRAKTĐKĐ ASPEKTLƏRĐ: MÜASĐR MƏHKƏMƏDƏN KƏNAR HÜQUQ MÜDAFĐƏ MEXANĐZMLƏRĐ - OMBUDSMAN TƏSĐSATI Prof.Dr. Elmira SÜLEYMANOVA Azərbaycan Respublikasının Đnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili (Ombudsman) XÜLASƏ Demokratikləşmə prosesi zamanın tələbi olmaqla insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsini də önə çəkir. Đnsan hüquqları sahəsində ən səmərəli qurumlardan olan, iki yüz illik tarixə malik Ombudsman institutunun Đsveçdən başlandığı hesab olunsa da, son onilliklərdə bu məhkəmədən kənar hüquq müdafiə mexanizminin köklərinin araşdırılması nəticəsində alimlər onun türkmənşəli olduğunu sübut etmişlər ki, artıq bu demək olar bütün dünya tərəfindən qəbul edilir. Ombudsman təsisatının Şərqi Avropada təşəkkülü isə sovet imperiyasının dağılması ilə bağlıdır. Şərqi Avropada ilk Ombudsman institutu hələ sovet dövründə Polşada yaranmışdır. Hazırda ombudsman təsisatı müxtəlif adlar altında mütəşəkkil institut şəklində dünyanın əksər ölkəsində fəaliyyət göstərir. Bu təsisat keçmiş sovet dövlətinin dağıntıları üzərində qurulmuş “yeni demokratiya” adlandırılan ölkələrdə də özünə yer tapmışdır. Demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət quruculuğu, davamlı inkişaf yolunu seçmiş, qanunun aliliyi, insan hüquqlarına hörmət prinsipini rəhbər tutan Azərbaycan dövlətinin yeni müstəqillik tarixində müxtəlif sahələri əhatə edən köklü islahatlar insan hüquqlarından da yan keçməmiş, bu sahədə məqsədyönlü iş aparılmışdır. Qısa müddətdə yeni müstəqillik dövrü hələ 20 ilə çatmamış ölkəmizin 250-dən çox qoşulduğu beynəlxalq müqavilələrin yarısından çoxu birbaşa və ya dolayısı ilə insan hüquqları ilə bağlıdır. Bu dövr həmin beynəlxalq hüquqi aktların əsas prinsiplərini özündə ehtiva edən həm milli qanunvericiliyimizin formalaşması, həm də bunların həyata keçirilməsi üçün zəruri institutlaşması baxımından zəngin olmuşdur. Belə zərurətdən doğan institutlardan biri olan Ombudsman təsisatının Azərbaycanda özülünün qoyulması və inkişafı bilavasitə dünya şöhrətli siyasi xadim, Ulu Öndərimiz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Respublikamızda həyata keçirilən hüquqi islahatların müəllifi, müstəqil Azərbaycan dövlətinin memarı Heydər Əliyev tərəfindən imzalanmış və mühüm əhəmiyyət daşıyan Fərman və Sərəncamlar insan hüquq müdafiə mexanizmlərinin yaradılması və inkişafında müstəsna rol oynamışdır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin «Đnsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi sahəsində tədbirlər haqqında» 1998-ci il 22 fevral tarixli Fərmanı və bu Fərmandan irəli gələn məqsəd və vəzifələri nəzərə alaraq, Azərbaycanın konkret inkişaf mərhələsinə uyğun olaraq insan hüquq-larının müdafiəsi sahəsində həyata keçirilən tədbirlərin səmərəliliyini artırmaq məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1998-ci il 18 iyun tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş «Đnsan hüquqlarının müdafiəsinə dair Dövlət Proqramı» insan hüquq və azadlıqlarının təmini və müdafiəsi baxımından mühüm, keyfiyyətcə yeni mərhələnin özülünü qoymuşdur. Bu mühüm sənədlərdə Đnsan hüquqları üzrə Azərbaycan Respublikasının səlahiyyətli müvəkkili təsisatının yaradılması, Azərbaycan Respublikasının insan hüquqları haqqında beynəlxalq sazişlərə qoşulması, elmi-tədqiqat institutunun yaradılması, normativ hüquqi aktların insan hüquqlarına dair beynəlxalq standartlara tam uyğunluğunun təmin edilməsi, hüquqi mexanizmlərin təkmilləşdirilməsi, insan hüquqları sahəsində fəaliyyət göstərən beynəlxalq qurumlarla əməkdaşlığın daha da inkişaf etdirilməsi, bu sahədə fəaliyyət göstərən beynəlxalq institut və mərkəzlərdə tədqiqat və təhsil proqramları üzrə mütəxəssislərin hazırlanması, insan hüquqları haqqında öhdəliklərə riayət edilməsi və digər mühüm məsələlər nəzərdə tutulmuşdur. Bu gün artıq qətiyyətlə demək olar ki, aparılmış uzaqgörən siyasət nəticəsində qarşıda qoyulmuş bütün məsələlər öz uğurlu həllini tapmışdır. Açar sözlər: Azərbaycan, insan hüquqları məhkəmədən kənar hüquq müdafiə mexanizmləri, ombudsman təsisatı THEORETICAL AND PRACTICAL ASPECTS OF HUMAN RIGHTS PROTECTION IN AZERBAIJAN: MODERN UNJUDICIAL MECHANISMS OF HUMAN RIGHTS PROTECTION – OMBUDSMAN INSTITUTE ABSTRACT Ombudsman Institute is functioning as an organized institute under different titles (Commissioner for Human Rights, Public Defender, etc) in many countries. By adoption of the Constitutional Law “On the Commissioner for Human Rights (Ombudsman) of the Republic of Azerbaijan” legal foundation, duties and competences of the Ombudsman in our country were defined. Ombudsman examines complaints on violation of human rights from citizens of the Republic of Azerbaijan, foreigners, stateless persons, every person under the jurisdiction of the country, by the governmental, municipal bodies and officials. She doesn’t confine herself only to restoration of violated rights, but also takes measures for provision of the rights and prevention of their violation. Ombudsman works in close cooperation with the state bodies, civil society, mass-media and communities, as well as with international organizations –UN and its departments, (Development Program, High Commissioner for Refugees, 2 High Commissioner for Human Rights, Population Fund, UNESCO, UNICEF, etc), as well as with the European Union, the Council of Europe, OSCE and other organizations in compliance with their mandates. Child Rights Unit is functioning at the Ombudsman Office. The Commissioner was elected to the membership of European Network of Ombudspersons for Children, as well as of European, Asian and International Ombudsman Institutions. The Azerbaijani Ombudsman brought her innovations and initiatives to the activity of the classic Ombudsman Institute. Creation of the Council of Independent Experts at the Ombudsman Office represented by the members of leading NGOs, Resource Centers for protection of the rights of the elderly and children, network of legal clinics covering different universities, appointment of the specialized advisors for more efficient protection of the rights of different groups of population (women, children, the elderly, persons with disabilities, refugees and IDPs, inmates, servicemen, etc), growing up of the new generation of professional lawyers in the sphere of human rights protection, formation and development of mediation institute, fulfillment of the function of National Preventive Mechanism against torture by the Commissioner are some of those initiatives. For the first time hierarchic child rights education system at the secondary schools and human rights education at the Law faculty of Baku State University were started this year. Approval of the first National Action Plan on promotion and protection of human rights and proclamation of the National Human Rights Day by the relevant Decrees of the President of the Republic of Azerbaijan also assume special importance among the Commissioner’s initiatives. Keywords: Azerbaijan, human rights, unjudicial mechanisms, ombudsman institute Hörmətli konfrans iştirakçıları! Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin anadan olmasının 87-ci ildönümünə həsr olunmuş «Hüquq elminin müasir problemləri» mövzusunda II Beynəlxalq Konfransın hər bir iştirakçısını ürəkdən salamlayır, konfransın işinə uğurlar arzulayıram. Đnanıram ki, konfrans özünün məhsuldar işi ilə müasir hüquq elminin qarşısında duran aktual problemlərin həllinə öz töhfəsini verəcəkdir.Mən xarici ölkələrdən gələn bütün iştirakçıları salamlayıram, və bu konfransın hüquq, o cümlədən insan hüquqları sahəsində ölkələrimiz arasında qarşılıqlı əməkdaşlığın daha da inkişaf etməsinə və möhkəmlənməsinə mühüm töhfə verəcəyinə ümidvar olduğumu bildirirəm. Demokratikləşmə prosesi zamanın tələbi olmaqla insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsini də önə çəkir. Đnsan hüquqları sahəsində ən səmərəli qurumlardan olan, iki yüz illik tarixə malik Ombudsman institutunun Đsveçdən başlandığı hesab olunsa da, son onilliklərdə bu məhkəmədənkənar hüquq müdafiə mexanizminin köklərinin araşdırılması nəticəsində alimlər onun türkmənşəli olduğunu sübut etmişlər ki, artıq bu demək olar bütün dünya tərəfindən qəbul edilir. Ombudsman təsisatının Şərqi Avropada təşəkkülü isə sovet imperiyasının dağılması ilə bağlıdır. Hazırda ombudsman təsisatı müxtəlif adlar altında mütəşəkkil institut şəklində dünyanın əksər ölkəsində fəaliyyət göstərir. Bu təsisat keçmiş sovet dövlətinin dağıntıları üzərində qurulmuş “yeni demokratiya” adlandırılan ölkələrdə də özünə yer tapmışdır. Demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət quruculuğu, davamlı inkişaf yolunu seçmiş, qanunun aliliyi, insan hüquqlarına hörmət prinsipini rəhbər tutan Azərbaycan dövlətinin yeni müstəqillik tarixində müxtəlif sahələri əhatə edən köklü islahatlar insan hüquqlarından da yan keçməmiş, bu sahədə məqsədyönlü iş aparılmışdır. Qısa müddətdə yeni müstəqillik dövrü hələ 20 ilə çatmamış ölkəmizin 250-dən çox qoşulduğu beynəlxalq müqavilələrin yarısından çoxu birbaşa və ya dolayısı ilə insan hüquqları ilə bağlıdır. Bu dövr həmin beynəlxalq hüquqi aktların əsas prinsiplərini özündə ehtiva edən həm milli qanunvericiliyimizin formalaşması, həm də bunların həyata keçirilməsi üçün zəruri institutlaşması baxımından zəngin olmuşdur. Belə zərurətdən doğan institutlardan biri olan Ombudsman təsisatının Azərbaycanda özülünün qoyulması və inkişafı bilavasitə dünya şöhrətli siyasi xadim, Ulu Öndərimiz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Respublikamızda həyata keçirilən hüquqi islahatların banisi, müstəqil Azərbaycan dövlətinin memarı Heydər Əliyev tərəfindən imzalanmış və mühüm əhəmiyyət daşıyan Fərman və Sərəncamlar hüquq müdafiə mexanizmlərinin yaradılması və inkişafında müstəsna rol oynamışdır. Sevindirici haldır ki, əsası Ümummilli liderimiz tərəfindən qoyulan islahatlar bu gün ölkə prezidenti cənab Đlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir və bu da insan hüquqlarının daha etibarlı təminatına şərait yaradır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin «Đnsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi sahəsində tədbirlər haqqında» 1998-ci il 22 fevral tarixli Fərmanı və bu Fərmandan irəli gələn məqsəd və vəzifələri nəzərə alaraq, Azərbaycanın konkret inkişaf mərhələsinə uyğun olaraq insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində həyata keçirilən tədbirlərin səmərəliliyini artırmaq məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1998-ci il 18 iyun tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş «Đnsan hüquqlarının müdafiəsinə dair Dövlət Proqramı» insan hüquq və azadlıqlarının təmini və müdafiəsi baxımından mühüm, keyfiyyətcə yeni mərhələnin özülünü qoymuşdur. 3 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Bu mühüm sənədlərdə Đnsan hüquqları üzrə Azərbaycan Respublikasının səlahiyyətli müvəkkili təsisatının yaradılması, Azərbaycan Respublikasının insan hüquqları haqqında beynəlxalq sazişlərə qoşulması, elmi-tədqiqat institutunun yaradılması, normativ hüquqi aktların insan hüquqlarına dair beynəlxalq standartlara tam uyğunluğunun təmin edilməsi, hüquqi mexanizmlərin təkmilləşdirilməsi, insan hüquqları sahəsində fəaliyyət göstərən beynəlxalq qurumlarla əməkdaşlığın daha da inkişaf etdirilməsi, bu sahədə fəaliyyət göstərən beynəlxalq qurumlarda tədqiqat və təhsil proqramları üzrə mütəxəssislərin hazırlanması, insan hüquqları haqqında öhdəliklərə riayət edilməsi və digər mühüm məsələlər nəzərdə tutulmuşdur. Bu gün artıq qətiyyətlə demək olar ki, aparılmış uzaqgörən siyasət nəticəsində qarşıda qoyulmuş bütün məsələlər öz uğurlu həllini tapmışdır. 28 dekabr 2001-ci il tarixdə «Azərbaycan Respublikasının Đnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili (Ombudsman) haqqında» Konstitusiya Qanununun qəbul edilməsi ilə ölkəmizdə ilk Ombudsman təsisatının hüquqi əsasları, vəzifə və səlahiyyətləri müəyyənləşdi. Qanun Ombudsmanın seçilməsi prosedurasını da olduqca demokratik tərzdə müəyyən edir. Bəzi ölkələrdə Ombudsman ölkə Prezidenti və ya Parlament tərəfindən təyin olunsa da, Azərbaycanda ölkə Prezidentinin təqdim etdiyi üç namizəddən Milli Məclis tərəfindən seçilir. Bu zaman dünya təcrübəsində mövcud modellərdən (icraedici, parlament və müstəqil) ən mütərəqqisi olan müstəqil Ombudsman təsisatı seçildi ki, bu da bilavasitə qanunda öz əksini tapmışdır. Belə ki, Müvəkkil yalnız Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına tabedir, hər hansı dövlət və ya yerli özünüidarə orqanı, vəzifəli şəxs tərəfindən Müvəkkilin fəaliyyətinə müdaxilə edilməsi yolverilməzdir. Azərbaycan Ombudsmanının fəaliyyəti müstəqillik, aşkarlıq, şəffaflıq, qanunçuluq, ədalət, qərəzsizlik prinsipləri əsasında qurulmuşdur. Qanun eyni zamanda onun dövlətdə statusunu müəyyən etdi ki, hakimiyyətin hər hansı bir qoluna (qanunvericilik, icra, məhkəmə) aid olmadan və heç birinə tabe olmadan müstəqil fəaliyyət göstərir. Yalnız cari il bitdikdən sonra iki aydan gec olmayaraq Müvəkkil ölkədə insan hüquqlarının qorunması haqqında ötən il üzrə illik məruzəsini ölkə Prezidentinə təqdim edir, Parlament qarşısında çıxış edir və məruzəni Nazirlər Kabinetinə, Konstitusiya Məhkəməsinə, Ali Məhkəməyə və Baş prokurora göndərir. Ölkədə insan hüquqlarının təmin edilməsi ilə əlaqədar ümumi fikir, rəy və tövsiyələrin əks olunduğu illik məruzə Parlamentdə dinlənilir, lakin heç bir qərar və göstərişlər verilmir, yalnız nəzərə alınır. Azərbaycanda Ombudsmanın mandatı, strateji və konseptual yanaşma da bir qədər fərqli olmuşdur. Ombudsman yalnız Azərbaycan vətəndaşlarının deyil, həmçinin də əcnəbilərin, vətəndaşlığı olmayan şəxslərin, bir sözlə dövlətin yurisdiksiyası altında olan hər kəsin dövlət və ya yerli özünüidarə orqanları, vəzifəli şəxslər tərəfindən pozulan hüquqları ilə bağlı müraciətlərə baxır. O, yalnız pozulmuş hüquqların bərpası ilə kifayətlənməyərək, həm də bu hüquqların təmin olunması və pozuntu hallarının qarşısının alınması məqsədilə preventiv fəaliyyətlə də məşğul olur. Ombudsman dövlət qurumları, vətəndaş cəmiyyəti, KĐV və icmalarla, həmçinin beynəlxalq təşkilatlarla - BMT və onun bölmələri (Đnkişaf Proqramı, Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı, Đnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarlığı, Əhali Fondu, UNESCO, UNĐCEF və b.), Avropa Birliyi, Avropa Şurası, ATƏT və digər təşkilatlarla onların mandatına uyğun olaraq səmərəli əməkdaşlıq əlaqələri qurmuşdur. Ombudsman Aparatının nəzdində Uşaq hüquqları mərkəzi fəaliyyət göstərir. Müvəkkil Uşaq hüquqları üzrə ombudsmanların Avropa şəbəkəsinə, həmçinin Avropa, Asiya və Beynəlxalq ombudsmanlar institutlarına üzv seçilmiş və bu qurumlarla səmərəli əməkdaşlıq əlaqələri qurmuşdur. Müvəkkil tərəfindən Azərbaycanda Đnsan Hüquqları üzrə ilk Milli Fəaliyyət Planının qəbul edilməsi təklif edildi və mütərəqqi haldır ki, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 28 dekabr 2006-cı il tarixli Sərəncamı ilə bu plan təsdiq olundu. Đnsan hüquqlarının inkişafı və təmini baxımından olduqca mühüm əhəmiyyətə malik olan milli fəaliyyət planı özündə normativ-hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsi, insan hüquqları sahəsində fəaliyyət göstərən beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq, əhalinin müxtəlif qruplarının hüquqlarının müdafiəsinin gücləndirilməsi, dövlət orqanlarının fəaliyyətinin insan hüquqlarının təmini baxımından təkmilləşdirilməsi, insan hüquqları sahəsində tədris, maarifləndirmə, elmi-analitik və əməkdaşlıq tədbirləri kimi vacib sahələri ehtiva edir. Azərbaycan Ombudsmanı klassik təsisat kimi tanınmış Ombudsmanın fəaliyyətinə öz təşəbbüslərini də gətirmişdir. Bunların sırasında Ombudsman yanında aparıcı qeyri-hökumət təşkilatları üzvlərinin təmsil olunduğu müstəqil Ekspertlər Şurasının, ahıllar və uşaqların hüquqlarının müdafiəsi üzrə resurs mərkəzlərinin, ali təhsil müəssisələrini əhatə edən hüquq klinikaları şəbəkəsinin yaradılması, əhalinin müxtəlif təbəqələrinin hüquqlarının daha etibarlı təmin edilməsi məqsədilə ayrı-ayrı sahələr (qadın, uşaq, ahıl, əlil, qaçqın və məcburi köçkünlər, məhkumlar, hərbi qulluqçular və b.) üzrə ixtisaslaşdırılmış müşavirlərin təyini, insan hüquqlarının müasir tələblər səviyyəsində müdafiəsi sahəsində yeni peşəkar hüquqşünaslar nəslinin yetişdirilməsi, vasitəçilik institutunun formalaşması və inkişafı, Müvəkkilin işgəncələr əleyhinə milli preventiv mexanizm funksiyalarını yerinə yetirməsi və digərlərini qeyd etmək olar. Bu tədbirlər 4 çərçivəsində cari ildə ilk dəfə olaraq orta məktəblərdə pilləli uşaq hüquqları və BDU-nun Hüquq fakültəsində insan hüquqlarının tədrisinə başlanılmışdır. Ombudsmanın təşəbbüsləri sırasında Azərbaycan Respublikasında ölkə Prezidentinin sərəncamı ilə yeganə ölkə olaraq milli insan hüquqları gününün təsis olunması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Müvəkkil təsisatının əməkdaşları bir sıra beynəlxalq qurumlarda, məsələn BMT-də, Avropa Şurasında aidiyyəti bölmələrdə (işgəncələr əleyhinə milli preventiv mexanizmlərin əlaqələndirilməsi üzrə bölmədə, həmçinin milli insan hüquqları təsisatlarının işinin əlaqələndirilməsi üzrə bölmədə) əlaqələndirici nümayəndələr kimi fəaliyyət göstərirlər. Ümumilikdə, Ombudsmanın Azərbaycana gətirdiyi bir sıra yenilikləri ümumiləşdirərək onları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: • Cəmiyyətdə «insan hüquqları» anlayışına münasibət müsbət baxımdan tamamilə yeniləşmiş, hüquqi tərbiyə və hüquq mədəniyyəti yeni məzmunda formalaşmışdır; • Müvəkkilin fəaliyyəti nəticəsində Azərbaycan Respublikasında insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində bir sıra mühüm islahatlar həyata keçirilmişdir; • Əhalinin müxtəlif təbəqələri (ahıllar, qadınlar, uşaqlar, gənclər, əlillər, qaçqın və məcburi köçkünlər, hərbi qulluqçular, məhkumlar və s.) əhatə olunmaqla silsilə maarifləndirmə tədbirləri keçirilmiş və bunun da nəticəsində ölkədə həyata keçirilən hüquqi islahatlar, eyni zamanda əsas insan hüquq və azadlıqları barəsində əhali daha geniş məlumatlandırılmışdır; • Ombudsman təsisatı vətəndaşla dövlət arasında vasitəçilik missiyasını həyata keçirən bir qurum kimi özünü təsdiq etmiş, bu hər bir fərd, ümumilikdə isə cəmiyyət tərəfindən qəbul olunmuşdur; • Müvəkkil fəaliyyətə başladıqdan sonra bir çox dövlət qurumlarının strukturunda insan hüquqları bölməsi yaradılmışdır; • Đnsan hüquqlarının müdafiəsi baxımından əhəmiyyətli olan müxtəlif Dövlət Proqramlarının, Milli Fəaliyyət Planlarının, Strategiyaların qəbul olunması təklif olunmuş, həmin sənədlərin hazırlanması prosesində iştirak olunmuş və həyata keçirilməsinə dəstək verilmişdir; • Müvəkkilin gətirdiyi yeniliklərdən biri də «ictimai dinləmələr»lə bağlıdır. Belə ki, Milli Fəaliyyət Planının icrasının monitorinqi məqsədilə Müvəkkil tərəfindən ölkənin hər bir şəhər və rayonunda, o cümlədən Bakı şəhərində millət vəkillərinin, yerli icra hakimiyyəti, məhkəmə və digər hüquq-mühafizə orqanlarının, bələdiyyələrin, yerli QHT-lərin, KĐV-lərin, o cümlədən milli azlıqların yerli icmalarının nümayəndələrinin iştirakı ilə ictimai dinləmələr keçirilmişdir. Ölkəmiz üçün yenilik olan ictimai dinləmələr iştirakçıların böyük fəallığı şəraitində keçmiş və böyük marağa səbəb olmuşdur. Məhz ictimai dinləmələr nəticəsində bu Planın səmərəli icrası, həmçinin ictimai dinləmələrdə insanların öz fikir və təkliflərini sərbəst surətdə ifadə etməsi, bütün hüquqların hər bir kəsə heç bir ayrı-seçkiliyə yol verilmədən məxsusluğu fikrinin möhkəmlənməsi, bütövlükdə demokratik, layiqli idarəetmənin təkmilləşməsi ilə nəticələnir. Həmçinin əhalinin bütün qrupları ilə aşkarlıq şəraitində milli prioritetlərə yönələn zəmində əməkdaşlıq və ictimai proseslərdə daha fəal iştirakı təmin edilmişdir; • Đnsan hüquqları sahəsində son dövrlərin ən mühüm yeniliklərindən olan Universal Dövri Đcmal (UDĐ) mexanizminin səmərəli icrasında Müvəkkilin mühüm rolu olmuşdur. Müvəkkilin UDĐ mexanizmi üzrə apardığı hazırlıq işlərinin nəticəsidir ki, Azərbaycanın Đnsan Hüquqları Şurasına təqdim etdiyi hesabat bütövlükdə uğurlu hesab edilmişdir. Sessiyada iştirak edən dövlətlərdən 40-dan çoxu öz çıxışlarında müsbət təcrübə kimi ən çox ombudsman təsisatının yaranması və fəaliyyətini, həmçinin Đnsan hüquqlarının müdafiəsi üzrə Milli fəaliyyət Planının qəbulunu qeyd etmişlər. Müvəkkil tərəfindən həmçinin UDĐ üzrə məruzə hazırlanaraq BMT-nin Đnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarlığına göndərilmiş, eyni zamanda dövlət tərəfindən rəsmi məruzənin hazırlanmasında yaxından iştirak edilmişdir; • Daha bir yenilik kimi Müvəkkilin elmi-analitik sahədə fəaliyyəti və bu kontekstdə parlamentlə əlaqələrini və əməkdaşlığını qeyd etmək olar. Bu əməkdaşlıq bir neçə istiqamətdə inkişaf etdirilir: ən əvvəl, milli qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar parlamentə öz təkliflərini göndərir. Qanunverici orqanla əməkdaşlığın daha bir istiqaməti deputatlar və onların köməkçiləri üçün insan hüquqlarına dair seminarların keçirilməsidir; • Müvəkkil həmçinin bir sıra beynəlxalq konvensiyaların ölkəmiz tərəfindən ratifikasiya edilməsi ilə bağlı təkliflər vermişdir; Müvəkkil YUNESKO-nun Təhsildə ayrı-seçkiliyin qarşısının alınmasına dair Konvensiyası, Avropa Đnsan Hüquqları Konvensiyasının 12 və 14 saylı Protokolları, Əlillərin hüquqları haqqında Konvensiya və onun Əlavə protokolu, Đşgəncələr əleyhinə BMT Konvensiyasının milli preventiv mexanizmin yaradılmasını nəzərdə tutan Fakültativ Protokolunun, Uşaqların cinsi istismar və sui istifadədən müdafiə olunmasına dair Avropa Şurası Konvensiyasının ratifikasiyası təklifi ilə Milli Məclisə müraciət etmişdir. Nəticədə yuxarıda adı çəkilən beynəlxalq hüquqi aktlar 5 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi ratifikasiya edilmiş, 12 saylı protokol və Avropa Şurasının qeyd olunan konvensiyası isə imzalanmışdır. Bununla belə görülən işlər hələ ilk addımlardır. 26 noyabr 2009-cu il tarixli Konstitusiya Qanunu ilə Ombudsman haqqında 28 dekabr 2001-ci il tarixli Konstitusiya Qanununa dəyişiklik edildikdən sonra ölkə Prezidentinin təqdimatı ilə Milli Məclis tərəfindən 2-ci dəfə bu vəzifəyə seçilən Müvəkkil BMT-nin Đnsan Hüquqları üzrə Ali komissarlığı tərəfindən ən yüksək “A” statusu ilə akkreditasiya olunmuş və doqquz nüfuzlu ombudsman təsisatı sırasında fəaliyyəti Ali Komissarlıq tərəfindən «ən yaxşı təcrübə» kimi qiymətləndirilmiş milli insan hüquqları təsisatı qismində bütün potensialından istifadə edərək insan hüquqlarının daha etibarlı təmini, idarəetmənin təkmilləşdirilməsi, ölkədə davamlı sabitlik və inkişafa yönəlmiş, dövlətçiliyin möhkəmlənməsinə, beynəlxalq nüfuzunun artmasına xidmət edən fəaliyyətini davam etdirir. Bu günlərdə Mən həyəcanla Türkiyə Cümhuriyyəti Ana Yasasına müvafiq əlavələr qəbul olunmasını, bununla da dost və qardaş ölkədə də ombudsman təsisatının yaranmasını gözləyirəm. Azərbaycan Respublikasının Đnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili olaraq qısa müddətdə bu prosesə yardımçı olmağı və bütün türksoylu dövlətlərin ombudsmanlar şəbəkəsinin yaradılmasını öz öhdəmə götürürəm. Đnanıram ki, insan hüquqları sahəsində türk dövlətlərinin fəaliyyətinin əlaqələndirilməsinə xidmət edəcək belə bir şəbəkənin yaranması ölkələrimizin beynəlxalq arenada nüfuzunun artmasına, insan hüquqlarının səmərəli təmin edilməsi naminə daha sıx birləşməyimizə və bu sahədə vahid mövqedən çıxış etməyimizə xidmət edəcəkdir. Đnşallah bu şöbənin tezliklə yaranacağına inanıram! Diqqətinizə görə təşəkkür edirəm. Hər birinizə uğurlar arzulayıram! 6 “HUKUKUN GÜNCEL SORUNLARI” KONGRESĐNĐN ÖNEMĐ Dr. Yusuf Solmaz BALO Türkiye Cumhuriyeti Adalet Bakanlığı Kanununlar Genel Müdür Yardımcısı [email protected] ÖZET Kafkas Üniversitesi ve Bakü Devlet Üniversitesi tarafından ikincisi düzenlenen " Hukuk Biliminin Güncel Sorunları’na Đlişkin Uluslararası Kongre " nedeniyle değişik ülkelerden gelen çok değerli hukukçu, akademisyen, uygulayıcı ve seçkin katılımcılarla bir arada bulunmaktan duyduğum memnuniyeti ve onuru ifade ederek sözlerime başlıyor, hepinizi saygıyla selamlıyorum. Bu vesileyle Azerbaycan’dan, Türkiye’den ve diğer ülkelerden Kongre’ye katılan seçkin konuklarımıza hoş geldiniz diyorum. Çünkü biz kendimizi kendi Ülkemizde gibi hissediyoruz. Kongre’nin düzenlenmesinde emeği geçen herkesi gönülden kutluyorum. Bu toplantı bizim için birkaç yönden önemli… Ve aynı şekilde övgüyü hak ediyor. Öncelikle, akademik dünyanın değerli temsilcilerinin hukuk biliminin önemli sorunlarına kayıtsız kalmamaları, yaşanan sorunlara bulunabilecek çözümler hakkında kafa yormaları ve çözümün bir parçası olmaya çalışmaları bizim için çok değerli. Kongre’de uluslararası alanda isim yapmış önemli hukukçulardan seçilen değerli katılımcılar ile ülkemizin değerli hukukçu ve akademisyenleri hukuk biliminin güncel sorunlarına ilişkin konusunda çok değerli sunumlar yapacaklardır. Kongre’de ortaya çıkan sonuçlar, Azerbaycan’ın olduğu kadar Türkiye’nin de mevzuat çalışmalarımızda faydalanacağımız çok önemli kaynaklar arasında yer alacaktır. Bu yüzden bu Kongre’de yapılacak sunumları büyük bir dikkatle takip edeceğiz. Anahtar kelimeler: Kongre, Qafqaz Üniversitesi, Bakü Devlet Üniversitesi, Türkiye, Azerbaycan. THE CURRENT PROBLEMS IN LAW AND THE IMPORTANCE OF THE CONGRESS ABSTRACT I am very happy to be in the same place with the lawyers, academics, practitioners and distinguished participants came from different countries for the second “International Congress on the Current Problems of the Law of Science” organized by Qafqaz University and Baku State University and respectfully I am greeting all of you, and expressing my honor and pleasure I am starting my words. Hereby, I say welcome to our guests participating in the Congress coming from Azerbaijan, Turkey and other countries. Here we feel ourselves in our own country. Most sincerely I congratulate everyone who contributed to the organization of Congress. This meeting is important for us in several ways ... And likewise deserves praise. First, academic world’s esteemed representatives active approaching to the important questions of the law of science, their efforts to be part of the solutions and hard thinking to find the solutions to the existed problems is very important for us. In this Congress, together with our country's precious lawyers and academics very valuable presentations on the current problems of the law of science will be held by the lawyers who made name in the international. As well as Azerbaijan, the results of the Congress will take an important place within the sources in Turkey that we will use them in our legislation work. Therefore, with great caution we will follow the presentations held in this Congress. Keywords: Congress, Qafqaz University, Baku State University, Turkey, Azerbaijan Sayın hukuk ve bilim dünyamızın değerli akademisyenleri, Saygıdeğer katılımcılar, Kafkas Üniversitesi ve Bakü Devlet Üniversitesi tarafından ikincisi düzenlenen "Hukuk Biliminin Güncel Sorunları’na Đlişkin Uluslararası Kongre" nedeniyle değişik ülkelerden gelen çok değerli hukukçu, akademisyen, uygulayıcı ve seçkin katılımcılarla bir arada bulunmaktan duyduğum memnuniyeti ve onuru ifade ederek sözlerime başlıyor, hepinizi saygıyla selamlıyorum. Bu vesileyle Azerbaycan’dan, Türkiye’den ve diğer ülkelerden Kongre’ye katılan seçkin konuklarımıza hoş geldiniz diyorum. Çünkü biz kendimizi kendi Ülkemizde gibi hissediyoruz. Kongre’nin düzenlenmesinde emeği geçen herkesi gönülden kutluyorum. Bu toplantı bizim için birkaç yönden önemli… Ve aynı şekilde övgüyü hak ediyor. Öncelikle, akademik dünyanın değerli temsilcilerinin hukuk biliminin önemli sorunlarına kayıtsız kalmamaları, yaşanan sorunlara bulunabilecek çözümler hakkında kafa yormaları ve çözümün bir parçası olmaya çalışmaları bizim için çok değerli. Kongre’de uluslararası alanda isim yapmış önemli hukukçulardan seçilen değerli katılımcılar ile ülkemizin değerli hukukçu ve akademisyenleri hukuk biliminin güncel sorunlarına ilişkin konusunda çok değerli sunumlar yapacaklardır. 7 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Kongre’de ortaya çıkan sonuçlar, Azerbaycan’ın olduğu kadar Türkiye’nin de mevzuat çalışmalarımızda faydalanacağımız çok önemli kaynaklar arasında yer alacaktır. Bu yüzden bu Kongre’de yapılacak sunumları büyük bir dikkatle takip edeceğiz. Hepsinden önemlisi, sizlerle birada olmak bizi heyecanlandırıyor. Ülkelerimizin refahı ve mutluluğu, her alanda standartlarını yükselterek kalkınması, insan hakları ve hukuk alanında çağdaş demokrasiler arasında hak ettiği yerini alması adına bu tür Kongre’ler bize güç veriyor. Bizi umutlandırıyor ve cesaret veriyor. Değerli katılımcılar, Đçinde bulunduğumuz yüzyıl, 19. yüzyılda başlamış olan ve bugün "küreselleşme" diye adlandırılan eğilimin son derece belirginleştiği bir çağdır. Küreselleşme ve beraberinde getirdiği muazzam boyutlarda gelişen kültürel ve uluslararası ticarî ilişkiler, bilgi teknolojileri ve iletişim alanındaki baş döndürücü gelişmeler, ulusal ve uluslararası alanlarda hukuk hayatını da doğal olarak etkilemektedir. Küreselleşme, iletişim teknolojisindeki inanılmaz ilerleme, artan ve çeşitlenen ekonomik ve sosyal faaliyetler, hukukî uyuşmazlıkların çeşit ve sayısını arttırmış, toplumsal ilişkilere yeni bir boyut kazandırmıştır. Zamanın ilerlemesiyle toplumsal ve ekonomik ilişkiler ve değer yargıları kaçınılmaz bir şekilde değişime uğramaktadır. Bu nedenlerle sürekli olarak sosyal, ekonomik ve teknik gelişmeler ile bu gelişmelerin toplumsal hayatta meydana çıkardığı uygulama sorunları ve mevzuat ihtiyaçlarının izlenmesi, buna bağlı olarak mevzuatın tüm yönleriyle gözden geçirilmesi, gerektiğinde yeni müesseselerin kabul edilmesi veya bazı müesseselerin yeniden düzenlenmesi büyük önem taşımaktadır. Türkiye, çağdaş uygarlık düzeyini yakalama, ekonomik kalkınma ile birlikte tam demokrasi ve Avrupa Birliğine tam üyelik hedefleri doğrultusunda kısa zamanda dünyada yaşanan değişim rüzgârına ayak uydurmuştur. 1999 yılında başlayan Avrupa Birliğine adaylık süreci çerçevesinde insan hakları, demokrasi ve hukukun üstünlüğü konularında reform sayılabilecek birçok değişiklik yapıldı. Anayasamızda, temel kanunlarda ve pek çok kanunda yapılan değişikliklerle demokratikleşme yönünde önemli adımlar atıldı. Tüm bu gelişmelerin ardından “Kopenhag Siyasi Kriterleri”ni yeterince yerine getirdiğimiz kabul edildi ve Avrupa Birliğine üyelik müzakerelerine resmen başladık. Tabiî ki Avrupa Birliği’ne tam üyelik hedefimiz bu süreçte hızlandırıcı bir etki yaratmış ise de, demokratik toplum düzeninin gerektirdiği çağdaş açılımların gerçekleştirilmesi ve vatandaşlarımızın bu konulardaki ihtiyaç ve talepleri, bu değişimlerin arkasındaki en önemli itici güç olmuştur. Saygıdeğer katılımcılar, Adalet duygusunu hissederek, adil bir toplumda hayatını sürdürme isteği, herkes için en temel haklardan biridir. Usta filozof, Kant’ın da ifade ettiği gibi; “Adalet gerçekleşmiyor ise, insanın yeryüzünde yaşamasının bir anlamı yoktur.” Toplumsal düzen ve barış, ancak, adalet sayesinde varlık ve süreklilik kazanabilir. Đnsan hakları, evrensel değerler ve hukukun üstünlüğü ilkelerine dayanan çağdaş bir hukuk devleti olmanın önkoşulu; güven veren ve etkili işleyen bir adalet sistemine sahip olunmasıdır. Öyle ki, vatandaşların adalete güveni devlete güvenle eş anlamlıdır. Bu nedenle Bakanlığımız vizyonunu “Güven veren bir adalet sistemi” olarak belirlemiştir. Bu vizyonu gerçekleştirmeye dönük olarak Bakanlığımızın yürüttüğü önemli çalışmalardan biri de “Yargı Reformu Stratejisi”dir. Yargı Reformu Stratejisi, içeriği itibariyle kapsamlı ve kapsayıcı olup yargının bağımsızlığı, tarafsızlığı, verimliliği ve etkililiğinin artırılması - meslekî yetkinliğin ve yargıya güvenin artırılması - adalete erişimin kolaylaştırılması - hukuki uyuşmazlıklarda alternatif çözüm yollarının getirilmesi ve ceza infaz sisteminin geliştirilmesi ile ilgili hususları ele almaktadır. Yargı Reformu Stratejisinde belirlenen amaçların gerçekleştirilebilmesi için öncelikle Anayasamızda bazı değişiklikler yapılması gerekiyor. Hepinizin bildiği gibi Anayasa’nın bazı maddelerinde değişiklik öngören bir paket TBMM’sine sunuldu. Anayasa’da yapılmasını öngördüğümüz bu değişiklikler Yargı Reformu’nun omurgasını oluşturacaktır. Elbette Anayasa değişikliğine paralel olarak çıkarılacak bir dizi yasal düzenleme ile reform süreci devam edecektir. Saygıdeğer katılımcılar, Konuşmamın başında, hukuk devleti olmanın en önemli özelliğinin güven veren bir adalet sistemi olduğunu ifade etmiştim. 8 Hukuk devletinde yaşayan bireyler canının, malının, özgürlüğünün, demokratik hak ve hürriyetlerinin garanti altında olduğunu bilirler. Bireyler, bir haksızlığa uğradıklarında da devletin bu haksızlığı en kısa sürede, en az masrafla ve zahmetsizce gidermesini beklerler. Doğal olarak, ticaret yapmak isteyen tacir, yatırım yapmak isteyen iş adamı, ülkemizde yatırım yapmak isteyen veya ticari ilişkiler kurmak isteyen yabancı yatırımcı da kendini güvende hissetmek ister. Hukuki bir uyuşmazlıkla karşılaştığında da bunun en hızlı şekilde çözümlenmesini bekler. Çünkü sizler çok iyi biliyorsunuz ki iş hayatında günlerin, saatlerin, hatta dakikaların önemi vardır. Bu itibarla, yargının ağır iş yükü nedeniyle yargılama sürecinde yaşanan gecikmeler, ulusal ve uluslararası alanda sayı ve nicelik olarak artan ticari ilişkiler, uyuşmazlıkların çözümünde klasik yöntemlerin artık yetersiz kalması ülkeleri bu sorunlara çözüm yolları geliştirmeye yöneltmektedir. Türkiye’de bu yaşanan sorunların çözülmesi amacıyla, çağımızın hukuk devleti ve demokrasi anlayışı ile insan hakları ilkeleri doğrultusunda adalet sistemimizin mevzuat alt yapısında reform niteliğinde değişiklikler yapılmıştır. Bu kapsamda, hukukun üstünlüğü ve hukuk devletine bağlılığın gereği olarak, yargının daha verimli ve etkili çalışabilmesini sağlamak amacıyla, temel kanunların pek çoğu değiştirilmiş veya değiştirilmesi yönündeki çalışmalar devam etmektedir. Saygıdeğer katılımcılar, Hukukun güncel sorunlarının ele alınıp incelendiği bu Kongre’nin Azerbaycan hukuk sistemi kadar, Türkiye’nin ve diğer ülkelerin hukuk sistemlerinin gelişmesine de önemli katkı sağlayacağını, bu anlamda örnek bir toplumsal sorumluluk projesi niteliği taşıdığını değerlendiriyorum. Sözlerime son verirken hukuk dünyamıza yepyeni ufuklar açacağına inandığım bu Kongre’nin başarılı geçmesini diliyorum. Kongre’de sunum yapacak değerli hukukçu ve akademisyen katılımcılara teşekkür ediyor, hepinizi tekrar saygı ve sevgiyle selamlıyorum. 9 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi HÜQUQ ЕLMĐNĐN MÜАSĐR PROBLЕMLƏRĐ, ĐNKĐŞАF PЕRSPЕKTĐVLƏRĐ Prof. Dr. Fuad CAVADOV Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Məhkəmə Ekspertizası Mərkəzinin Direktoru XÜLASƏ Ölkəmizin hаzırkı inkişаf mərhələsində hüquq еlminin rolunun аrtmаsı hüquq еlmininin üzərinə dövlət idаrəçiliyinin və ictimаi münаsibətlərin hüquqi tənzimlənməsinin еlmi əsаslаrının işlənilməsi, dеmokrаtik cəmiyyətin inkişаf qаnunаuyğunluqlаrının tədqiq olunmаsı, dеmokrаtiyаnın inkişаf еtdirilməsinə, qаnunçuluğun və hüquq qаydаlаrının möhkəmlənməsinə kömək еtmək kimi mühüm vəzifələr düşür. Indiki dövrdə hüquq еlminin rolunun аrtmаsı, həm də dеmokrаtik dövlət quruculuğu ilə bаğlı olаn bir sırа spеsifik səbəblərlə şərtləndirilir. Birincisi, hüquq еlmi dеmokrаtik cəmiyyət quruculuğundа dövlət və hüquqdаn dаhа səmərəli istifаdə olunmаsı üçün bir vаsitədir. Ikincisi, hüquq еlmi hüquq mədəniyyətinin, dеmokrаtik hüquq düşüncəsinin inkişаf еtdirilməsi vаsitəsidir. Hüquq еlmi ictimаi həyаtа təkcə dövlət və hüquq vаsitəsi ilə yox, həm də ictimаi şüurun spеsifik formаsı – hüquqi şüur və hüquqi mədəniyyət vаsitəsi ilə təsir göstərir. Bu isə öz növbəsində köhnə stеrеotiplərin sındırılmаsındа, insаnlаrın məişətində və şürundа olаn gеriliyin, ətаlətin аrаdаn qаldırılmаsındа, onlаrdа humаnist kеyfiyyətlərin аşılаnmаsındа mühüm rol oynаyır. Açar sözlər: Azərbaycan, dövlət, demokratiya, idarəçilik, kriminаlistikа, məhkəmə еkspеrtizаsı ABSTRACT Current development stage in our country causes increasing of the law and in its turn it imposes some important tasks to law such as the development of scientific bases of the legal Regulation of Public Relations and public administration, study of the regularities of the development of a democratic society, to develop democracy and strengthen legislation. Today, the increasing of science of law is also stipulated both democratic and a number of specific reasons regarding to state-building. Keywords: Azerbaijan, the state, democracy, governance, criminality, judicial examination Hörmətli konfrаns iştirаkçılаrı! Đlk növbədə hüquq еlminin müаsir problеmlərinə həsr olunmuş bеlə bir konfrаnsın təşkilаtçılаrınа konfrаnsın təşkilinə və bu mötəbər tribunаdаn çıxış üçün mənə söz vеrildiyinə görə öz minnətdаrlığımı bildirmək istəyirəm. Bu gün ölkəmizdə bаş vеrən sosiаl-iqtisаdi dəyişikliklər, iqtisаdiyyаtın dinаmik inkişаfı, ölkəmizin dünyаyа intеqrаsiyаsı, cəmiyyətdə yеni dəyərlərin mеydаnа çıxmаsı Аzərbаycаn еlminin qаrşısındа yеni vəzifələr qoyur. Tаrixən hər bir еlm sаhəsinin ictimаi dəyəri, əhəmiyyəti - onun prаktik tətbiq imkаnlаrı, fаydаlılıq əmsаlı ilə ölçülür. Bu mənаdа dövlətin mütərəqqi hüquq normаlаrı ilə idаrə olunmаsındа, cəmiyyətdə ədаlətli hüquq siyаsətinin həyаtа kеçirilməsində, insаnlаrın hüquq düşüncələrinin formаlаşmаsındа, ictimаi münаsibətlərin tənzimlənməsində hüquq еlmi gеniş imkаnlаrа mаlikdir. Ölkəmizin hаzırkı inkişаf mərhələsində hüquq еlminin rolunun аrtmаsı hüquq еlmininin üzərinə dövlət idаrəçiliyinin və ictimаi münаsibətlərin hüquqi tənzimlənməsinin еlmi əsаslаrının işlənilməsi, dеmokrаtik cəmiyyətin inkişаf qаnunаuyğunluqlаrının tədqiq olunmаsı, dеmokrаtiyаnın inkişаf еtdirilməsinə, qаnunçuluğun və hüquq qаydаlаrının möhkəmlənməsinə kömək еtmək kimi mühüm vəzifələr düşür. Đndiki dövrdə hüquq еlminin rolunun аrtmаsı, həm də dеmokrаtik dövlət quruculuğu ilə bаğlı olаn bir sırа spеsifik səbəblərlə şərtləndirilir. Birincisi, hüquq еlmi dеmokrаtik cəmiyyət quruculuğundа dövlət və hüquqdаn dаhа səmərəli istifаdə olunmаsı üçün bir vаsitədir. Son illərin qаnunvеricilik prаktikаsı göstərir ki, normаtiv аktlаrın hаzırlаnmаsındа hüquq еlminin nаiliyyətləri dаhа intеnsiv şəkildə nəzərə аlınır. Bununlа dа hüquq еlmi dövlət idаrəçiliyinin və ictimаi münаsibətlərin hüquqi tənzimlənməsinin rеаl əsаsınа çеvrilir. Đkincisi, hüquq еlmi hüquq mədəniyyətinin, dеmokrаtik hüquq düşüncəsinin inkişаf еtdirilməsi vаsitəsidir. Hüquq еlmi ictimаi həyаtа təkcə dövlət və hüquq vаsitəsi ilə yox, həm də ictimаi şüurun spеsifik formаsı – hüquqi şüur və hüquqi mədəniyyət vаsitəsi ilə təsir göstərir. Bu isə öz növbəsində köhnə stеrеotiplərin sındırılmаsındа, insаnlаrın məişətində və şürundа olаn gеriliyin, ətаlətin аrаdаn qаldırılmаsındа, onlаrdа humаnist kеyfiyyətlərin аşılаnmаsındа mühüm rol oynаyır. Cəmiyyətdə yеni sosiаl-iqtisаdi münаsibətlərin formаlаşmаsı, dеmokrаtik dəyərlərin yаrаnmаsı, insаn hаqlаrının qorunmаsı hüquq еlminin prioritеt istiqаmətlərini müəyyən еdir. Bu istiqаmətlərdən ikisinin üzərində dаyаnmаq istərdim: 1. Ümumnəzəri tədqiqаtlаrın inkişаf еtdirilməsi. Bu gün, hüquqi dеmokrаtik dövlət quruçuluğu dövründə, hüququn inkişаf qаnunаuyğunluqlаrının tədqiqi, hüquqi tənzimləmənin аktiv, əməli rolunun, onun 10 sosiаl səmərəliliynin öyrənilməsi, hüququn dеmokrаtik cəmiyyətin birgəyаşаyış normаlаrınа çеvrilməsi formаlаrının təhlili – müаsir hüquqşünаslığın inkişаfının mаqistrаl, аnа xəttini təşkil еdir. Hüququn bu plаndа аpаrılаcаq ümumnəzəri tədqiqаtlаrı məhz qəbul olunаn Milli Strаtеgiyаnın müddəаlаrının həyаtа kеçirilməsinə xidmət еtməlidir. Təsаdüfi dеyildir ki, həmin Strаtеgiyаnın məqsədlərindən biri kimi «fundаmеntаl еlmlər üzrə tədqiqаtlаrı gеnişləndirilməsi» müəyyən еdilmişdiir. 2. Müаsir hüquq еlminin prаktikа ilə əlаqəsinin möhkəmlənməsi. Müаsir hüquq еlminin ümumnəzəri istiqаmətini qеyd еtməklə, onu hüququn digər, indiki dövr üçün xаrаktеrik olаn, tеndеnsiyаsınа – еlmin prаktikа ilə əlаqəsinin möhkəmlənməsinə diqqəti аrtırmаq lаzımdır. Hüquq еlminin hüquq prаktikаsınа rеаl köməyi dаhа çox hüququn, onun sаhələrinin və institutlаrının, onlаrın cəmiyyətin həyаtındаkı rolunun, inkişаf qаnunаuyğunluqlаrının dərk еdilməsi və hüquq siyаsətinin еlmi əsаslаrının müəyyən еdilməsi yolu ilə bаş vеrməlidir. Hər bir nəzəriyyə, o cümlədən hüquq еlmi o vаxt səmərəli olur ki, o insаnlаrın həyаtındа mеydаnа çıxаn müxtəlif problеmlərin həllində birbаşа və yа dolаyısıylа tətbiq еdilə bilsin. Qеyd еtmək istəyirəm ki, «Аzərbаycаn Rеspublikаsındа 2009-2015-ci illərdə Milli Strаtеgiyаnın həyаtа kеçirilməsi ilə bаğlı Dövlət Proqrаmı»nın məqsədi də «…rеspublikаnın аlim və mütəxəssislərinin təbiət, tеxnikа, humаnitаr və ictimаi еlmlərin аpаrıcı istiqаmətlərində fundаmеntаl və tətbiqi tədqiqаtlаrın inkişifınа yönəlmiş səylərini birləşdirmək, sosiаl-iqtisаdi və mənəvi inkişаfın mühüm problеmləri üzrə pеrspеktiv tədqiqаtlаrı təşkil еtmək, еlm və tеxnikаnın nаiliyyətlərindən prаktikаdа istifаdə еdilməsi üçün tədbirlər görmək, еlmi müаsir cəmiyyətmizin qurulmаsını təmin еdən əsаs аmilə çеvirməkdir». Bu gün hüquq еlminin inkişаfındа müşаhidə еdilən müsbət tеndеnsiyаlаrlа yаnаşı, digər humаnitаr еlmlərlə müqаyisədə bu еlm sаhəsinin inkişаf sürətinin bəzi аspеktlərinə görə gеridə qаlmаsı bаrədə görkəmli rus аlimi, аkаdеmik V.Kudryаvsеvin fikri ilə rаzılаşmаmаq mümkün dеyildir. O, qеyd еdir ki, son 15 ildə təkcə Rusiyаdа dеyil, bütün dünyаdа humаnitаr еlmlər yеni mеtodlаrı tətbiq еtməklə, dаhа modеrn bir şəkil аlmışdır. Bu gün tаrixçilər əvvəllər istifаdə еtmədikləri riyаzi mеtodlаrdаn, psixoloqlаr gеnеtikаnın, tibbin nаiliyyətlərindən istifаdə еdirlər. Lаkin hüquq еlmində bu iş diqqətdən kənаrdа qаlıbdır. Bu sаhədə mövcud olаn dərslikləri vərəqlədikdə, еlmi məlumаt və təhlil əvəzinə ən çox qаnunlаrın, yа dа məcəllələrin təkrаrını görmək mümkündür. Əslində hüquq еlmini mаrаqlаndırаn bu məsələlər yox, cəzаnın səmərəliliyi, onun hаnsı növündən imtinа еdilməsi, bunа hаnsı аmillərin təsir göstərməsi, hüquq еlmində bаşqа еlmlərin nаiliyyətlərindən (məsələn, riyаziyyаtın, ədəbiyyаtın, kibеrnеtikаnın, psixologiyаnın və s.) səmərəli şəkildə istifаdə еdilməsi problеmləri olmаlıdır. Еtirаf еtməliyik ki, hələlik bu tеndеnsiyа yаlnız kriminаlistikа və məhkəmə еkspеrtizаsı sаhəsində аpаrılаn еlmi tədqiqаtlаrdа hiss olunmаqdаdır. Hüquq еlmində mövcud olаn digər nöqsаnlаr аkаdеmik Rаmiz Mеhdiyеvin 8 dеkаbr 2009-cu il tаrixdə «Аzərbаycаn» qəzеtində dərc еdilmiş «Ictimаi və humаnitаr еlmlər: zаmаn kontеkstində bаxış» аdlı məqаləsində kifаyət qədər аçıq və ətrаflı şərh olunmuşdur. Ümüdvаrаm ki, hüquqşünаs аlimlər bundаn ciddi nəticələr çıxаrаcаqlаr. Hörmətli, konfrаns iştirаkçılаrı! Đndi isə ədаlət mühаkimə icrааtındа sübutеtmənin еlmi əsаsını təşkil еdən kriminаlistikа və məhkəmə еkspеrtizаsının müаsir vəziyyəti və inkişаf pеrspеktivləri hаqqındа bəzi məqаmlаrı diqqətinizə çаtdırmаq istərdim. Hüquq еlmləri içərisində kriminаlistikа və məhkəmə еkspеrtizаsı prаktikа ilə ən çox bаğlı olаn, еlmin və tеxnikаnın ən müxtəlif sаhələrini özündə intеqrаsiyа еdən, onlаrın nаiliyyətlərinə dаhа dinаmik cаvаb vеrən еlm sаhəsidir. Odur ki, kriminаlistikа və məhkəmə еkspеrtizаsının inkişаf istiqаmətlərini еlm və prаktikаnın vəhdəti bаxımındаn müəyyən еtmək, fikrimizcə, dаhа məqsədəmüvаfiq olаrdı. Bu mənаdа kriminаlistikа və məhkəmə еkspеrtizаsının аşаğıdаkı inkişаf istiqаmətlərini qеyd еtmək istərdim: 1. Məhkəmə еkspеrtizаsının еlmi-nəzəri və mеtodiki bаzаsının inkişаfı. 2. Məhkəmə еkspеrtizаsı fəаliyyətinin qаnunvеricilik bаzаsının təkmilləşdirilməsi. 3. Məhkəmə еkspеrtizаsı müəssisələrinin müаsir dünyа stаndаrtlаrınа cаvаb vеrən mаddi-tеxniki bаzаsının yаrаdılmаsı. 4. Məhkəmə еkspеrt kаdrlаrın hаzırlаnmаsı. 5. Məhkəmə еkspеrtizаsı sаhəsində bеynəlxаlq əməkdаşlıq. 1-ci istiqаmət üzrə: Ən əvvəl qеyd еdim ki, bu gün Аzərbаycаndа hüquq еlminin bu sаhəsi ilə məşğul olаn ixtisаslаşdırılmış müəssisə mövcuddur. «Məhkəmə еkspеrtizаsı, kriminаlistikа, kriminologiyа və hüququn digər аidiyyəti sаhələrində еlmi-tədqiqаt işlərini аpаrmаq» Аzərbаycаn Rеspublikаsı Ədliyyə Nаzirliyinin Məhkəmə еkspеrtizаsı mərkəzinin Əsаsnаməsi ilə müəyyən еdilmiş vəzifələrindən biridir. Bu vəzifənin yеrinə yеtirilməsi аşаğıdаkı istiqаmətlər üzrə аpаrılır: 11 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi 1.Cinаyət mühаkimə icrааtının hüquqi, təşkilаti və mеtodoloji problеmləri; 2.Cinаyətkаrlıqlа mübаrizənin cinаyət-hüquqi və kriminoloji problеmləri; 3.Məhkəmə еkspеrtizаsının və kriminаlistikаnın nəzəri, hüquqi, təşkilаti və mеtodoloji problеmləri. Qеyd еtmək istərdim ki, Mərkəzdə аpаrılаn еlmi-tədqiqаt işlərinin əksəriyyəti kriminаlistikа və məhkəmə еkspеrtizаsının konkrеt prаktik sаhələrini əhаtə еdir. Onlаrın аrаsındа məhkəmə-xətşünаslıq еkspеrtizаsının, məhkəmə-fonoskopik еkspеrtizаsının, məhkəmə-bаllistik еkspеrtizаsının, kompütеr-tеxniki еkspеrtizаsının, məhkəmə-mühаsibаt еkspеrtizаsının nəzəri və prаktik problеmlərini əhаtə еdən еlmi-tədqiqаt işlərini xüsusi qеyd еtmək istəyirəm. Аpаrılаn bu еlmi-tədqiqаt işləri məhkəmə-istintаq və еkspеrt prаktikаsının bugünkü tələbləri və cəmiyyətdə ictimаi münаsibətlərin hüquqi tənzimlənməsi zərurəti ilə müəyyənləşir. Аzərbаycаn Rеspublikаsı Prеzidеntinin 17 аvqust 2006-cı il tаrixli «Ədliyyə orqаnlаrının inkişаfı hаqqındа» Fərmаnındа digər zəruri tədbirlərlə yаnаşı, еlm və tеxnikаnın son nаiliyyətlərindən istifаdə еtməklə, məhkəmə еkspеrtizаsı növlərinin gеnişləndirilməsi və bu sаhədə еlmi tədqiqаt işlərinin səmərəliliyinin аrtırılmаsı tаpşırılmışdır. Qаrşıyа qoyulmuş vəzifələrin icrаsı ilə əlаqədаr еkspеrtizаnın tədqiqаt dаirəsi gеnişləndirilmiş, yеni еkspеrtizа növləri formаlаşmış, məhkəmə-kompütеr-tеxniki, əqli mülkiyyət obyеktlərinin, məhkəməkontrаfаkt, məhkəmə-linqvistik və digər yеni növ еkspеrtizаlаr təşkil еdilmişdir. Yеni еkspеrtizаlаrın yаrаnmаsı müxtəlif yollаrlа, o cümlədən məhkəmə-еkspеrt tеxnologiyаlаrının inkişаfı, tədqiq еdilən obyеktlərin dаirəsinin gеnişləndirilməsi, onlаr bаrəsində təsəvvür və biliklərin аrtmаsı yolu ilə mümkündür. Lаkin bütün hаllаrdа yаddаn çıxаrmаq lаzım dеyil ki, yеni еkspеrtizаlаrın formаlаşmаsı məhkəmə еkspеrtizаsının ümumi nəzəriyyəsindən kənаrdа mümkün dеyildir. Əksinə, yеni növ еkspеrtizа məhkəmə еkspеrtizаsının ümumi nəzəriyyəsi ilə üzvi şəkildə bаğlı olmаlıdır. 2-ci istiqаmət üzrə: Аzərbаycаn dövlət müstəqilliyini bərpа еtdikdən sonrа ümummilli lidеr Hеydər Əliyеvin rəhbərliyi ilə ictimаi həyаtın bütün sаhələrində əsаslı islаhаtlаr həyаtа kеçirilmişdir. Islаhаtlаrın ən gеniş vüsət аldığı sаhələrdən biri də məhz hüquq sistеmi olmuşdur. Ölkəmizin məhkəmə və hüquq sistеmi dеmokrаtik prinsiplər əsаsındа tаmаmilə yеnidən qurulmuş, Аvropа stаndаrtlаrınа uyğun olаn mütərəqqi qаnun və məcəllələr qəbul еdilmişdir. O cümlədən, məhkəmə еkspеrtizаsının hüquqi-təşkilаti əsаslаrını müəyyən еdən «Dövlət məhkəmə еkspеrtizаsı fəаliyyəti hаqqındа» Qаnun qəbul olunmuş, yеni cinаyət, cinаyət-prosеssuаl və mülki-prosеssuаl qаnunvеriciliyə еkspеrtizа fəаliyyəti ilə bаğlı normаlаr dаxil еdilmişdir. Rеspublikаnın ədliyyə orqаnlаrındа və məhkəmə sistеmində görülən işlərin miqyаsı dа аrtmışdır. Ədliyyə Nаzirliyinin cəmiyyətdə rolunun və xüsusi çəkisinin əhəmiyyətli dərəcədə аrtmаsı ədliyyə fəаliyyətinin müаsir dövrün tələblərinə və bеynəlxаlq stаndаrtlаrа uyğun təşkil еdilməsini, bu sаhədə normаtiv bаzаnın dаhа dа təkmilləşdirilməsini, yеni nəsil hüquqşünаslаrın formаlаşdırılmаsını şərtləndirmişdir. «Ədliyyə orqаnlаrındа qulluq kеçmə hаqqındа» Qаnun qəbul еdilmiş, ədliyyə sаhəsində fəаliyyətin müаsirləşdirilməsi və islаhаtlаrın аpаrılmаsı, ədliyyənin gələcək 5 il ərzində dаvаmlı inkişаfının təmin еdilməsi və sürətləndirilməsi məqsədilə dövlət bаşçısının 06.02.2009-cu il tаrixli Sərəncаmı ilə «Аzərbаycаn ədliyyəsinin inkişаfınа dаir 2009-2013-cü illər üçün Dövlət Proqrаmı» təsdiq olunmuşdur. 3-cü istiqаmət üzrə: Ölkəmizdə ədliyyə sаhəsində həyаtа kеçirilən komplеks tədbirlər çərçivəsində hüquq sistеminin vаcib istiqаmətlərindən olаn məhkəmə еkspеrtizаsının аpаrılmаsındа еlmi-tеxniki tərəqqinin müаsir nаiliyyətlərindən istifаdə еdilməsinə diqqət аrtırılmışdır. Məhkəmə Еkspеrtizаsı Mərkəzinin mаddi-tеxniki bаzаsının möhkəmləndirilməsi məqsədi ilə bu sаhədə qаbаqcıl bеynəlxаlq təcrübə öyrənilmiş, dünyаnın bir çox xаrici ölkələrinin ixtisаslаşmış аpаrıcı şirkətlərinin istеhsаl еtdikləri müаsir kriminаlistik аvаdаnlıqlаr аlınmış və yеni еlmi-tədqiqаt lаborаtoriyаlаrı təşkil еdilmişdir. Əldə olunаn bu müаsir еkspеrt tеxnologiyаlаrı еkspеrt tədqiqаtlаrının аvtomаtlаşdırılmаsınа, еkspеrt subyеktivliyinin minimumа еndirilməsinə, tədqiqаtlаrın opеrаtiv, hərtərəfli və tаm аpаrılаrаq rəylərin mötəbərliliyinin təmin еdilməsinə, müаsir еkspеrt iş yеrinin yаrаdılmаsınа xidmət еdir. Bu gün həmin аvаdаnlıqlаrın vаsitəsi ilə əvvəllər həll olunа bilməyən və yа çətin həll olunаn еkspеrt məsələlərinin həlli mümkün olmuşdur. 4-ci istiqаmət üzrə: Qеyd olunаn prioritеt istiqаmətlərdən biri də kriminаlistikа və məhkəmə еkspеrtizаsı sаhəsində kаdrlаrın hаzırlаnmаsıdır. Bu məsələnin hüquq еlminin inkişаfındа mühüm əhəmiyyət kəsb еtməsi yəqin ki, hеç kimdə şübhə doğurmur. Burаdа ən çox problеm yаrаdаn məsələ ölkəmizdə, digər böyük ölkələrdən fərqli olаrаq, məhkəmə еkspеrt kаdrlаrı hаzırlаyаn xüsusi təhsil müəssisəsinin olmаmаsıdır. Əslində, bеlə bir təhsil müəssisəsinin yаrаdılmаsının özünün də istər səmərəlilik bаxımındаn, istərsə də kаdrlаrın yеrləşdirilməsi bаxımındаn problеmləri mövcuddur. Bеlə bir şərаitdə məhkəmə еkspеrt kаdrlаrı müxtəlif bаzа ixtisаs təhsilinə mаlik olаn kаdrlаr sırаsındаn xüsusi pеşə hаzırlığı kеçməklə hаzırlаnа bilər. Bu gün Məhkəmə еkspеrtizаsı mərkəzində kаdrlаrın hаzırlаnmаsı üçün аyrı-аyrı еkspеrt ixtisаslаrı üzrə nümunəvi hаzırlıq proqrаmlаrı işlənilmişdir. Еkspеrtlərin hаzırlаnmаsı üçün dаhа bir əhəmiyyət kəsb еdən məsələ mötəbərliliyi еkspеrt prаktikаsındа təsdiqini tаpmış tədqiqаt mеtodikаlаrının pаsportlаşdırılmаsıdır. 12 Hаzırdа həmin tədqiqаt mеtodikаlаrının əsаs hissəsi pаsportlаşdırılmış və onlаrın rеyеstri tərtib olunmuşdur. Təbii ki, yеni mеtodikаlаr işlənildikcə, həmin prosеs dаvаm еtdiriləcəkdir. Kаdrlаrın hаzırlığı istiqаmətində аpаrılаn işlər sırаsındа hüquq-mühаfizə orqаnlаrı işçiləri ilə, аli təhsil müəssisələrinin tələbələri ilə Mərkəzdə аpаrılаn sеminаrlаr və prаktik məşğələlər də əhəmiyyətli hеsаb olunmаlıdır. 5-ci istiqаmət üzrə: Аzərbаycаn Rеspublikаsı siyаsi müstəqillik qаzаndıqdаn sonrа dünyа birliyinə sürətlə intеqrаsiyа еdərək, nüfuzlu bеynəlxаlq təşkilаtlаrlа səmərəli əlаqələr yаrаdılmışdır. Dinаmik və sürətli sosiаl-iqtisаdi inkişаfа nаil olаn ölkəmiz bir çox xаrici dövlətlərlə hərtərəfli əməkdаşlıq əlаqələri qurmuşdur. Ədliyyə Nаzirliyi tərəfindən də hüquqi əməkdаşlığın gеnişləndirilməsi məqsədilə əsаslı işlər görülmüş, bеynəlxаlq təsisаtlаr, hаbеlə digər dövlətlərin ədliyyə orqаnlаrı ilə işgüzаr münаsibətlər formаlаşdırılmışdır. Hüquq sistеminin vаcib istiqаmətlərindən olаn məhkəmə еkspеrtizаsı sаhəsində də xаrici ölkələrin аidiyyəti qurumlаrı ilə əməkdаşlıq еtmək, qаbаqcıl təcrübəni öyrənmək məqsədilə müvаfiq sаzişlər imzаlаnmışdır. Bаğlаnılmış əməkdаşlıq müqаvilələrinə uyğun olаrаq bir də еlmi-prаktiki konfrаnslаr kеçirilmiş, qаrşılıqlı təcrübə mübаdilələri аpаrılmış, bu ölkələrdə təşkil olunmuş konfrаns və simpoziumlаrdа iştirаk еdilmişdir. Hаzırdа məhkəmə еkspеrtizаsı sаhəsində bеynəlxаlq təsisаtlаrа üzv olmаq, məhkəmə еkspеrtizаsı mərkəzinin bеynəlxаlq аkkrеditаsiyаdаn kеçməsi üzrə «Аzərbаycаn ədliyyəsinin inkişаfınа dаir 2009-2013cü illər üçün Dövlət Proqrаmı»nа uyğun olаrаq ədliyyə nаziri tərəfindən təsdiq olunmuş tədbirlər çərçivəsində zəruri işlərin görülməsi dаvаm еtdirilir. Sondа bir dаhа konfrаnsın bütün iştirаkçılаrınа öz minnətdаrlığımı bildirir və ümid еdirəm ki, bu konfrаns hüquq еlminin inkişаfındа yеni mərhələnin bаşlаnğıcı olаcаqdır. 13 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi TÜRKĐYE’NĐN ANAYASA ARAYIŞLARI Prof. Dr. Mustafa KOÇAK Okan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi-Dekan ÖZET 1982 Anayasası yürürlüğe girdiğinden beri Türkiye yeni ve sivil bir anayasa arayışı içindedir. Mevcut anayasa 16 kez değişikliğe uğradı, 16’ncısı Anayasa Mahkemesince iptal edildi. Şimdi hükümet yeni bir anayasa değişikliği paketini yasalaştırmak için yola çıktı. Ancak mecliste grubu bulunan CHP ve MHP bu değişiklikleri farklı gerekçelerle desteklemeyeceklerini açıklamış durumda. BDP ise şartlı destek vereceğini duyurdu. STÖ’lerin de bir kısmı pakete tam destek verirken bazıları tamamen ve bazıları ise kısmen değişikliklere karşı olduklarını açıklıyorlar. Özetle anayasa değişiklikleri konusunda geniş bir uzlaşmadan söz etmek mümkün görünmüyor. Ergun Özbudun, Anayasa yapımında Türk tecrübesini, geniş bir oybirliğine dayalı siyasal kurumlar yaratmada kaçan bir dizi fırsatlar olarak değerlendiriyor. Acaba hükümetin kısmi anayasa değişiklikleri teşebbüsü de bu kaçan fırsatlardan birisi mi olacak? Tebliğde 1876’dan bugüne Türkiye’nin Anayasa arayışları ve özellikle son yıllardaki sivil anayasa girişimleri analiz edilirken son anayasa değişikliği paketinin Türk anayasal sistemi üzerindeki etkileri irdelenecektir. Anahtar kelimeler: Anayasa, Anayasa Mahkemesi, Türkiye. ABSTRACT Turkey has been in search of a new and civil constitution since the coming into force of the 1982 Constitution. The present constitution has been amended 16 times, the 16th amendment being annulled by the Constitutional Court. At the moment the government has taken steps to enacting a new constitutional amendment package. However the CHP and MHP which both have constituents in the Assembly have declared that they will not support the amendments for various reasons. Whereas the BDP have declared that they will support the amendments with reservations. While some NGOs give full support to the package, some declare that they are either in part or fully against the amendments. In summary, we cannot speak of a broad consensus in relation to the constitutional amendments. Ergun Ozbudun describes the Turkish experience in making Constitutions as a series of lost opportunities in creating political institutions based on a broad consensus. Will the attempt of the government to partly amend the constitution be one of these lost opportunities? In this paper Turkey’s search for a constitution from 1876 to the present day and especially the attempts to form a civil constitution in recent years will be analyzed and the effects of the recent constitutional amendment package on the Turkish constitutional system will be discussed. Keywords: Constitution, Constitutional Court, Turkey, Sayın Başkan ve değerli katılımcılar; Konuşmama, Azerbaycan Cumhuriyeti Milli lideri rahmetli Haydar Aliyev’in doğumunun 87. Yıldönümü münasebetiyle gerçekleştirilen “Hukuk Đlminin Muasır Problemleri” konulu II. Beynelmilel Konferansın düzenleyicileri olan Bakû Devlet Üniversitesi ve Kafkas Üniversitesi’ne teşekkür ederek başlamak istiyorum. Benim tebliğimin başlığı “Türkiye’nin Anayasa Arayışları”dır. Türkiye Cumhuriyeti Osmanlı Đmparatorluğu’nun bakiyesi üzerinde kurulmuş bir devlettir. Türkiye’de yoğun biçimde tartışılan yeni anayasa arayışları ve son anayasa değişiklik paketi konusuna gelmeden önce Osmanlı-Türk Anayasal gelişmelerini kronolojik bir sıra içinde ve ana başlıklar halinde hatırlamak yararlı olacaktır. Osmanlı-Türk anayasacılık hareketleri içinde 1839 tarihli Gülhane Hattı, Batılı anlamda ilk haklar bildirisi olarak kabul edilir. Ama anayasacılık dendiğinde, biraz daha geriye gitmek ve 1808 tarihli Sened-i Đttifak’ı hatırlamak gerekir. Osmanlı-Türk Anayasal gelişmeleri içinde devlet iktidarının sınırlanabileceği düşüncesi ilk kez Sened-i Đttifak ile tarih sahnesine çıkmıştır. 1839 Gülhane Hattı, tüm vatandaşlara can ve mal güvenliği, mülkiyet hakkı, yargılamada açıklık, vergi adaleti, erkeklere dört yıl zorunlu askerlik, eşitlik, kanun üstünlüğü ve rüşvetin ortadan kaldırılmasını vaat edildi. Tanzimat Fermanı’nı izleyen 1856 Islahat Fermanı da, aynı hakları daha açık biçimde tekrar etmekle birlikte, asıl amacını Müslümanlar ile gayrimüslimler arasında her açıdan tam bir eşitlik sağlamak olarak belirledi. 14 1876 tarihli Kanu-ı Esasi Osmanlı Đmparatorluğu’nun gerek maddi ve gerekse biçimsel anlamda ilk modern anayasasıdır. Bu anayasa ile Osmanlı mutlak monarşisi meşruti bir monarşiye dönüştürüldü. 1876 KE, Đngiltere benzeri, ama büyük ölçüde padişaha bağımlı iki kanatlı bir yasama meclisi, gene büyük ölçüde padişaha bağımlı bir Bakanlar Kuruluna yer verdi. Öte yandan bu anayasa, yasama ve yürütmeden farklı olarak, bir yargı organı kurdu ve yargı fonksiyonunu bağımsız mahkemelere bıraktı. 1909 yılında Kanun-ı Esasi köklü değişiklikler geçirdi ve bu değişikliklerle tam anlamıyla meşruti bir monarşik rejim yaratıldı. Kurulan bu monarşik rejim demokratikti; yasama yetkisi halkın temsilcilerinden oluşan Meclis-i Mebusan, yürütme yetkisi ise, yasamanın güvenine dayanan hükümet tarafından kullanılıyordu. Artık padişahın yetkileri gerek yasama ve gerekse yürütme alanında sembolik hale geldi. Cumhuriyet döneminin ilk anayasası 1921 tarihli Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’dur. Bu anayasa ile ilk kez egemenliğin kaynağında bir değişme oldu ve milli egemenlik ilkesi anayasalarımıza girdi. 1921 Anayasası, Cumhuriyet anayasaları içinde ilk ve tek yumuşak anayasa örneğidir. Ayrıca Osmanlı-Türk anayasacılığının 1 en demokratik ve belki de tek demokratik anayasası olma özelliğini taşır . Liberal anayasaların en temel, ortak ve genel fonksiyonu olan iktidarın sınırlandırılması, 1921 Anayasası için düşünülemez. Kurtuluş Savaşı’nın olağanüstü şartları içinde hazırlanan bu belgede temel hak ve özgürlükler de yer almadı. 1924 Teşkilatı Esasiye Kanunu 1923 seçimleriyle oluşan TBMM tarafından hazırlandı ve kabul edildi. Anayasa tartışmaları görece bir özgürlük ortamı içinde geçti ve 1924 anayasası, “demokratik ruhu ağır basan” bir anayasa olarak ortaya çıktı2. Meclis, bir kurucu meclis olarak toplanmamış olmakla birlikte, millet adına egemenliği kullanmaya tek yetkili böyle bir meclisin asli kuruculuk yetkilerini kullanmasına kimsenin bir itirazı da olmadı. 1924 Anayasası, 1876 Kanun-ı Esasi’yi yürürlükten kaldırdı ve Meclis hükümeti ile parlamenter rejim arasında bir sistem kurdu. Bu anayasa, hem tek partili dönemde ve hem de çok partili dönemde uygulandı. 1961 Anayasası 1960 Đhtilali ve buna sebep olan olayların ortaya çıkardığı bir belgedir ve bir askeri rejim ürünüdür. Prof. Dr. Orhan Aldıkaçtı’nın da dediği gibi, “1960 ihtilalinden sonra Anayasa Hukukumuz Silahlı Kuvvetler himayesinde tek parti düzeni yerine, silahlı kuvvetler denetiminde çok parti düzeni” içine girdi3. Türkiye’de ilk kurucu meclis uygulaması da 1960–1961 sürecinde görüldü. Temsilciler Meclisi, Devlet Başkanı ve MBK tarafından atanan temsilciler, illerden gelen 75 temsilci, siyasi parti temsilcileri ve nihayet diğer teşekküller ve kurumların temsilcilerinden oluşturuldu. Siyasi parti temsilcileri arasında ihtilalle iktidardan uzaklaştırılan D.P.’liler yoktu. Bu nedenle 1961 Anayasası çoğunluğun mutabakatına dayanan bir toplum sözleşmesi olarak ortaya çıkamadı. 1961 Anayasasının oluşturduğu özgürlükçü ortam içinde fikir tartışmaları ile başlayan ve sonrasında siyasal şiddet olayları ile devam eden mücadeleler 1960 sonlarında silahlı teröre dönüştü. Arkasından 12 Mart 1971 tarihinde Türk Silahlı Kuvvetleri bir muhtıra ile demokrasiye ikinci kez müdahale etti. 1961 Anayasası bu olağanüstü dönemde 1971 ve 1973 yıllarında iki kez değişiklik geçirdi4. Yapılan değişikliklerin mimarı gene ordu oldu. Bu değişiklikler, yürütmeyi güçlendirici, temel hak ve özgürlükler alanını daraltıcı hükümler getirdi5 ve 1982 Anayasası bakımından da bir işaret fişeği oldu. 12 Eylül 1980 tarihinde asker, “emir ve komuta zinciri içinde ve emirle” yönetime el koyarak demokratik rejimi askıya aldı. Konsey, Milli Güvenlik Konseyi ve Danışama Meclisinden oluşan bir Kurucu Meclis kurdu ve 1982 Anayasası bu meclis tarafından hazırlandı. 1982 Anayasası da, 1961 Anayasası gibi, demokratik anayasacılık modeline uygun biçimde hazırlanmadı. Anayasa, baskı altında, partilerin yasaklandığı ve feshedildiği bir ortamda yapıldı. 1982 Anayasası serbest, demokratik temsil esasına göre seçilmiş meclisler tarafından değil, atanmış danışmanlar ve askeri otorite tarafından yapıldı. Anayasanın kabulü ise önce askeri otorite ve ardından da anti demokratik halkoylaması ile gerçekleştirildi. 1 2 3 4 5 Bk. Ergun Özbudun, 1921 Anayasası, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 1992, s. 47-49; Bülent Tanör 1998, s. 250. Ergun Özbudun, Demokrasiye Geçiş Sürecinde Anayasa Yapımı, Bilgi Yay., Ankara 1993, s.53.Özbudun, Çağdaş Türk Politikası, s. 52. Bk. Aldıkaçtı 1978, s. 365. 1971 tarih ve 1488 sayılı kanun ile anayasanın 35 maddesi değiştirildi ve dokuz geçici hüküm eklendi. Đkinci değişiklik ise 20 Mart 1973 tarih ve 1699 sayılı kanunla gerçekleştirildi. Yürütmenin güçlendirilmesi için yapılan anayasa değişiklikleri, Vergi, resim ve harçların muafiyet ve istisnaları ile nispet ve hadlerine ilişkin hükümlerde değişiklik yapmaya Bakanlar Kurulunun yetkili kılınması (m. 61), Bakanlar Kuruluna Kanun Hükmünde Kararname çıkarma yetkisi tanınması (m.64), üniversite özerkliğinin zayıflatılması (m. 120) ve TRT’nin özerkliğinin kaldırılması olarak ifade edilebilir. Temel haklar açısından ise Anayasanın 11. maddesinde değişiklik yapılarak bütün temel haklara uygulanacak genel bir sınırlama hükmünün getirilmesi; anayasada yer alan hak ve özgürlüklerin birçoğu ile ilgili anayasal sınırların ve yasal sınırlama nedenlerinin çoğaltılması; “tabii yargı yolu” ilkesinin yerine “kanuni yargı yolu” ilkesinin getirilmesi (m. 32). Son olarak yargı denetimine getirilen sınırlamalar ise, Anayasa Mahkemesine iptal davası açma yetkisine sahip olanların sayısının sınırlandırılması (m. 149), Anayasa Mahkemesinin Anayasa değişiklerini ancak şekil yönünden denetleyebileceği hükmünün getirilmesi (m. 147), Devlet Güvenlik Mahkemelerinin kurulması (m. 136), Askeri Yüksek Đdare mahkemesi’nin kurulması ((m.140). 15 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi 6 1960–61 ve 1980–83 deneyimleri arasında birtakım benzerlik ve farkların bulunması 1961 ve 1982 Anayasalarının yapım süreçlerinin temel özelliklerini değiştirmez: Her iki anayasa da serbest seçimlerle belirlenmemiş, temsili bir nitelik taşımayan ve büyük oranda askeri rejimlerin kontrolünde çalışan heyetler veya meclisler tarafından yapılmıştır. 1982 Anayasasının bu niteliği, yürürlüğe girdiği tarihten günümüze ciddi eleştirilere ve değişiklik taleplerine neden oldu. Đlki 1987 tarihinde olmak üzere 1982 Anayasası 16 kez değişiklik gördü ve bunlardan sonuncusu Anayasa Mahkemesi’nin 5 Haziran 2008 tarihli kararı ile iptal edildi. Son günlerde Türkiye’de 17 nci değişiklik kanunu tartışılmaktadır ve bu kanun, tamamı muhalefet partilerinden ve bağımsızlardan oluşan 111 milletvekili tarafından Anayasa Mahkemesi’ne götürülmüştür. Belki de bu yazı yayınlanmadan önce Anayasa mahkemesi davayı sonuçlandıracak ve iptal talebini reddedecek veya talebi kabul edip değişiklik kanununun tamamı veya bazı maddelerini iptal edecektir. Bu sonuca göre de Anayasa Değişiklik Kanunu halkoylamasına gidecek/gitmeyecektir. Değerli katılımcılar, 7.5.2010 tarih ve 5982 sayılı “Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun”un getirdiği değişiklikler ve Anayasa Mahkemesi sürecinde tartışılan başlıca sorunlara geçmeden önce, kısa da olsa, 1982 Anayasası döneminde yeni anayasa arayışlarının yoğunluk kazandığı zaman dilimlerini hatırlamakta yarar vardır. Bu konuda ilk ciddi girişimler 1990’lı yılların başlangıcına denk düşer. 1991 seçimleri yeni anayasa tartışmalarına şahit oldu. Seçimler sonrasında oluşan meclis, yeni bir anayasa hazırlayarak yürürlüğe koyma iradesini gösteremedi veya koşullar buna imkân vermedi. 1995 yılında yapılan kapsamlı anayasa değişiklikleri, toplumda 1982 Anayasasının zaman içinde yavaş yavaş değişebileceği yolunda bir kanaat uyandırdı. Gerçekten bu değişiklikler sonrasında da anayasada önemli yeni değişikliklerin yapılabilmiş olması bu kanaatin pekişmesine yardım etti. 2007 seçimlerine gelindiğinde iktidardaki AKP “sivil anayasa” sloganı ile seçimlere katıldı ve yeni anayasa konusu tekrar Türkiye’nin gündemine taşındı. Ancak yeni bir anayasa vaadi ile yola çıkıldığı halde 2008 yılında kamuoyunda “türban kararı” olarak da adlandırılan Anayasanın 10. ve 42. madde değişiklikleri ile yetinildi. Anılan değişiklikler Anayasa Mahkemesi’nce iptal edildi7 ve iktidar partisi kapatma davası ile karşılaştı. Özetlemek gerekirse 1982 Anayasası 1987 yılından bu yana 16 kez değiştirildi ve 16. değişiklik Anayasa mahkemesince iptal edildi. Bugün Türkiye’de gündemi, büyük ölçüde gene yeni değişiklik paketi ve buna ilişkin anayasal sorunlar işgal ediyor. Başka bir deyişle Türkiye’nin hala Anayasa arayışlarına devam ettiği söylenebilir. Şimdi de 7.5.2010 tarih ve 5982 sayılı “Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun”un getirdiği yeniliklere göz atmak gerekiyor. Öncelikle “Genel Gerekçe”de, “150 yıllık anayasa geleneği içinde, halkın katılımı ve demokratik yöntemlerle Anayasa yapılamamış olması”na dikkat çekiliyor. Gerekçede ayrıca “anayasanın tamamen değiştirilmesi” gerektiği söyleniyor ve bu değişikliklere gelene dek Anayasanın 85 maddesiyle Başlangıç metnindeki kısmi değişiklikler yapıldığı hatırlatılıyor. Anayasa değişikliği yasası 26 madde ve iki geçici maddeden oluşuyor. Anayasa değişikliklerinin tartışmalı iki maddesi olan Anayasa Mahkemesi ve Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunun yapısına ilişkin düzenlemeler bir yana bırakılacak olursa, kalan diğer maddeler üzerinde siyasal partiler arasında bir mutabakatın var olduğu söylenebilir. Siyasal partilerin karşı çıkmadığı düzenlemeler neler getiriyor? Getirilen bu düzenlemelerle; kadın-erkek eşitliğinin sağlanması amacıyla alınacak önlemlerin eşitlik ilkesine aykırı olarak yorumlanamaması(Any. Md.10/2); Toplumun çocuklar, yaşlılar, özürlüler gibi bazı kesimlerinin sosyal devlet ilkesinin bir gereği olarak daha iyi korunması ve gözetilmesi (Any. Md. 10/2); Herkesin kendisiyle ilgili kişisel verilerin korunmasını isteme hakkı (Any. Md. 20); Vatandaşların yurt dışına çıkma özgürlüğüne getirilen sınırlamaların daraltılması Any. Md. 23/5); Çocuk haklarının anayasal temele kavuşturulması ve çocukların her türlü istismara karşı korunması (Any. Md. 41/son); Sendikal haklarla grev hakkında öngörülen bazı sınırlamaların kaldırılması, memurlara ve diğer kamu görevlilerine toplu sözleşme hakkının tanınması (Any. Md. 53/3,4; 54/3,7); 6 7 Đki anayasa arasındaki benzerlik ve farklar için bkz. Ergun Özbudun, Demokrasiye Geçiş Sürecinde Anayasa Yapımı, s.58-70; Bülent Tanör-Necmi Yüzbaşıoğlu, Ergun Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, 9. Baskı, Yetkin yay., Ankara 2008, s. 56-59. Anayasa Mahkemesi’nin 9.2.2008 tarih ve 5735 sayılı Anayasanın 10 ve 42’nci maddelerinin değiştirilmesi hakkındaki kanunun iptal kararı için bk. AYM, E. 2008/16, K. 2008/116, Kt. 5.6.2008, R.G. 22.10.2008–27032. 16 Bilgi edinme ve kamu denetçisine başvurma hakkının düzenlenmesi (Any. Md. 74); Bir siyasi partinin kapatılmasına sebep olan milletvekilinin milletvekilliğinin düşmesine son verilmesi (Any. Md. 84/son); Yüksek Askeri Şura kararlarının yargı denetimine açılması (Any. Md. 125/2); Memur ve kamu görevlilerine disiplin cezası olarak verilen uyarma ve kınama cezalarının da yargı denetimine açılması (Any. Md. 129); Askeri yargının görev alanının daraltılması ve sivillerin askeri mahkemelerde yargılanmasının tamamen önlenmesi (Any. Md. 145); Ekonomik ve Sosyal Konseyin anayasal bir kurum olarak düzenlenmesi (Any. Md. 166); Anayasanın Geçici 15. maddesinin ilgasıyla 12 Eylül Darbesinde görev alanlara cezai, mali ve hukuki sorumluluk yollarının açılması, başlıkları altında sıralanabilir. Anılan değişikliklerin demokratikleşme, insan hakları ve hukukun üstünlüğünün Türkiye’de daha da derinleşmesine olanak sağlayacak düzenlemeler olduğu söylenebilir. Bunlardan önemli bir kısmı AB’nin, Avrupa Konseyinin ve Türk kamuoyunun sorunlu alanlar olarak işaret ettikleri konulara ilişkin düzenlemelerdir. Değişiklik yasasında yer alan tartışmalı düzenlemeler ise iki konuda ortaya çıkıyor: Bunlardan birincisi Anayasa Mahkemesine üye seçimi, ikincisi ise Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunun yapısı ve oluşumunu düzenleyen maddelerdir. Önce 1982 Anayasasının Anayasa Mahkemesinin oluşumuna ilişkin mevcut düzenlemesine bir göz atılmasında yarar vardır: Anayasa Mahkemesi on bir asıl ve dört yedek üyeden oluşuyor. Đki asıl ve iki yedek üyeyi Yargıtay, iki asıl ve bir yedek üyeyi Danıştay, birer asıl üyeyi Askeri Yargıtay, Askeri Yüksek Đdare Mahkemesi ve Sayıştay genel kurullarınca kendi başkan ve üyeleri arasından üye tam sayılarının salt çoğunluğu ile her boş yer için gösterilecek üçer aday arasından Cumhurbaşkanı atıyor. Yeni düzenlemede ise Anayasa Mahkemesinin üye sayısı on birden on yediye çıkarılıyor. Yedek üyelik kaldırılırken Cumhurbaşkanınca atanacak üye sayısı da on birden on dörde çıkarılıyor. Cumhurbaşkanınca atanacak üyelerin dağılımı ve seçilme yöntemleri de şöyle: Cumhurbaşkanı üç üyeyi Yargıtay, iki üyeyi Danıştay, bir üyeyi Askeri Yargıtay, bir üyeyi Askeri Yüksek Đdare Mahkemesi genel kurullarınca kendi başkan ve üyeleri arasından her boş yer için gösterecekleri üçer aday içinden; en az ikisi hukukçu olmak üzere üç üyeyi Yüksek Öğretim Kurulunun kendi üyesi olmayan yüksek öğretim kurumlarının hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarında görev yapan öğretim üyeleri arasından gösterecekleri üçer aday arasından; dört üyeyi ise üst kademe yöneticileri, serbest avukatlar, birinci sınıf hâkim ve savcılar ile en az beş yıl raportörlük yapmış Anayasa Mahkemesi Raportörleri arasından seçecektir. Tali kurucu iktidar, Yüksek Mahkemeye demokratik bir meşruiyet de kazandırmak istemiş ve üç üyenin yasama organınca seçilmesini öngörmüştür. Buna göre, Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) iki üyeyi Sayıştay Genel Kurulunun kendi başkan ve üyeleri arasından, her boş yer için gösterecekleri üçer aday içinden, bir üyeyi de baro başkanlarının serbest avukatlar arasından gösterecekleri üç aday içinden gizli oylamayla seçecektir. Yeni düzenlemeyle 1982 Anayasasının çok eleştirilen Cumhurbaşkanına tanınan üye atama yetkisine bir kısıtlama getirilmediği gibi, atayacağı üye sayısı daha da arttırılmıştır. Başka bir eleştiri konusu ise TBMM’nce seçilecek üyelerin seçim yöntemine ilişkindir. TBMM’de yapılacak bu seçimde, her boş üyelik için ilk oylamada Meclis üye tam sayısının üçte iki, ikinci oylamada salt çoğunluk aranacaktır. Đkinci oylamada salt çoğunluğun sağlanamaması durumunda en çok oy alan iki aday için üçüncü bir oylama yapılacak ve bu son oylamada en fazla oy alan aday Anayasa Mahkemesi üyeliğine seçilmiş olacaktır. Görüldüğü gibi seçim usulünde Meclisi uzlaşmaya zorlayıcı bir hüküm yer almamaktadır. Mecliste çoğunluğu bulunan parti, birinci oylamada bir uzlaşma arama yerine, ikinci ve üçüncü oylamalarda, sahip olduğu sandalye sayısına güvenerek, kendi adayını seçtirme yolunu tercih edebilecektir. Cumhurbaşkanının da çoğunluk partisinden seçildiği durumlarda Anayasa Mahkemesi üyelerinin büyük çoğunluğu bir parti tarafından belirlenebilecektir. Anayasa Mahkemesi üyelerinin seçimine getirilen bu eleştiride haklılık payı büyüktür. Đkinci tartışmalı konu, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nun (HSYK) yapısına ilişkindir. 1982 Anayasasına göre HSYK yedi asıl ve beş yedek üyeden oluşmaktadır. Adalet Bakanı Kurulun doğal başkanı ve Adalet Bakanlığı Müsteşarı da doğal üyesidir. Kalan beş asıl ve beş yedek üyeden üç asıl ve üç yedek üye Yargıtay, iki asıl ve iki yedek üye de Danıştay Genel Kurullarının kendi üyeleri arasından her üyelik için gösterecekleri üçer aday arasından Cumhurbaşkanınca atanmaktadır. 17 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Mevcut yapısı ile HSYK’nın oluşumu demokratik olmadığı gibi karar alma süreçleri de şeffaf değildir. HSYK, haklarında karar verdiği adli ve idari hâkimleri temsil etmekten uzaktır. Asıl önemlisi de bu kurulun hesap verebilirlikten uzak olması ve Kurul kararlarının yargı denetimine kapalı olmasıdır. Yeni düzenlemenin gerekçesinde “Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunun demokratik, şeffaf ve geniş tabanlı bir yapıya kavuşturulması, hâkim ve savcıların da, haklarında kararlar alan Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunda temsili”ne imkân tanındığı belirtilmektedir. Yeni Anayasa değişikliğine göre HSYK’nın üye sayısı yirmiiki asıl ve oniki yedek üye olarak belirlenmektedir. Şimdi olduğu gibi, yeni düzenlemede de Adalet Bakanı Kurulun başkanı ve Adalet Bakanlığı Müsteşarı Kurulun doğal üyesidir. Kurulun dört üyesi yükseköğretim kurumlarının hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarında görev yapan öğretim üyeleri, üst kademe yöneticileriyle avukatlar arasından Cumhurbaşkanınca, üç asıl ve üç yedek üyesi Yargıtay üyeleri arasından Yargıtay Genel Kurulunca, iki asıl ve iki yedek üyesi Danıştay üyeleri arasından Danıştay Genel Kurulunca, bir asıl ve bir yedek üyesi Türkiye Adalet Akademisi Genel Kurulunca kendi üyeleri arasından, yedi asıl ve dört yedek üyesi birinci sınıf adli yargı hâkim ve savcıları arasından adli yargı hâkim ve savcılarınca, üç asıl ve iki yedek üyesi birinci sınıf idari yargı hâkim ve savcıları arasından idari yargı hâkim ve savcılarınca seçilecektir. Gerek adli yargı hâkim ve savcılarının ve gerekse idari yargı hakim ve savcılarının tamamının oy kullanacağı bir seçimin şekli konusunda Belki de düzenlemenin en önemli yanı Kurulun, meslekten çıkarma cezalarına karşı yargı yolunun açılmasıdır. Yukarıda ana hatlarıyla Özetlenen anayasa değişikliklerinin şekil yönünden anayasaya uygunlukları konusunda henüz Anayasa Mahkemesi bir karar vermemiştir. Yüksek Mahkeme bir anayasaya aykırılık bulmazsa Türkiye 12 Eylül 2010 tarihinde halkoylamasına gidecektir. Anılan değişiklikler halkoylamasında kabul edildikten sonra yürürlüğe girecektir. Đkinci bir ihtimal, değişiklik kanununun tamamının anayasaya aykırılığı nedeniyle Yüksek Mahkemece iptal edilmesidir. Bu durumda halen sürmekte olan halkoylaması süreci sona erecektir. Kısmi iptal durumunda ise, iptal edilen maddeler dışında kalan hükümler için referandum süreci devam edecektir. Đster anayasa değişiklikleri kabul edilerek yürürlüğe girsin, isterse kısmen veya tamamen iptal edilsin, Türkiye’nin yeni anayasa arayışlarının sona ermeyeceğini söylemeliyiz. Gelişmelere bakıldığında, yaklaşan genel seçimlerde siyasal partilerin seçim vaatleri arasında yeni bir anayasanın yer alacağını söylemek kehanet olmayacaktır. Özetle Türkiye yeni ve sivil anayasa arayışlarına devam edecektir. Sabrınıza ve ilginize teşekkür ederim. 18 YARGI ETĐĞĐ Prof. Dr. Osman KAŞIKÇI Fatih Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi - Dekan ÖZET Đnsanlar dünyada var olduğu andan bu yana iyi ya da kötü şeklinde değerlendirilebilen bir değere yani ahlaki esasalara sahip olmuşlardır. Devletsiz ve hukuksuz toplumların var olduğu söylenebilir ama ahlaki değersiz toplumun olduğu söylenemez. Yani ahlaki değerler insanlıkla yaşıt ender olgulardan biridir. Etik, ahlak felsefesi demektir. Uygulamaya yönelik olarak ise etik meslek ahlakı demektir. Belirtmek gerekir ki, hiç bir bilim etiksiz olamaz. Dolayısıyla hukukun da bir etiği vardır. Gerçi hukuk “asgari ahlaktır” şeklinde bir prensip vardır. Ancak doğrusu hukuk, asgari değil, azami ahlak prensiplerini içermelidir. Çünkü ahlak kuralları hayatın içinden, insanların özünden çıkmıştır. Ne var ki bu prensiplere aykırı davranışların her zaman hukuk tarafından düzenlenmesi mümkün olmayabilir. Bunun için hukuktan ayrı olarak etik ilkelerinin de olması gerekir. Hatta etiğin hukuktan önce geldiğini söylemek gerekir. Uluslararası alanda yargı etiği ile ilgili olarak BM Bangalor Yargı Etiği Đlkeleri, Avrupa Konseyi Hâkimlerin Rolü ve Bağımsızlığı Tavsiye Kararından söz etmek mümkündür. Đç hukukumuzda konu ile ilgili bir düzenleme bulunmamaktadır. Oysa eski medeni kanunumuz olan Mecellede neredeyse Bangolar ilkelerinin tamamını içerecek şekilde bir düzenleme vardı. Bu düzenlemede hâkimin mümkün olduğu kadar bağımsız ve tarafsız bir karar verebilmesi için taraflarla ilişkileri dahi düzenlenmişti. Anahtar kelimeler: yargı etiği, tarih, ahlak kuralları, hakim, BM Bangalor Yargı Etiği Đlkeleri. LAW ETHIC ABSTRACT Human being has always had moral values that good or bad since they had started to live on the world. It may be said that human and the society may live without the need of the state and law, however human and the society may not live without moral, so the moral values are one of the rare fact that is coeval with human being. In the philosophical aspect the ethic can be defined as moral philosophy. On the other hand in the practical sense it can be defined as the professional ethic. Indicate that there is no science without the ethic, therefore law has ethic as well. In fact, there is a stereotype that law is a minimum moral, but law must include maximum moral principles not the minimum, because moral values reveals from society and human nature. However, there may not be the opportunity to arrange all moral values as a code, so apart from the law ethic rules have to be existed. Moreover it can be claim that ethic has the priority over law. We may mention regarding with jurisdiction ethic in the international area, namely UN Bangas Jurisdiction's Ethics Principles, Recommendations of European Counsel on the Rule and the Independence of the Judges. There is no arrangement about that subject in our domestic law. Whereas, there was a regulation very similar to Bangos principles in Mecelle and now it is our old civil code. In that regulation, even the judges` relationship with the parties was arranged. With this arrangement judge has the opportunity to give as possible as independent and unbiased decision. Key ords: law ethic, hıstory, law ethic rules, Judge, UN Bangas Jurisdiction's Ethics Principles. Giriş Etik, eski Yunancadaki Ethos (karakter-terbiye) kelimesinden gelmekte olup, her türlü eylemde, iyiyi, doğruyu, gerçeği, düşünme, uygulama ve kullanma anlamlarına gelmektedir. Hukuki kavram olarak etik ise, yazılı ya da sözlü olarak hukuk sistemi içerisinde yer alan ve olması gereken ifade eden kurallardır. Zaman zaman etik ile ahlak aynı anlamda kullanılmaktadır. Ancak aralarında önemli farklılıklar vardır. Her şeyden önce ahlak, sadece vicdani duygulara hitap eden değer yargısıdır. Etik ise onu da içine alacak şekilde daha genel olarak olması gerekendir. Hukuk, Yargı ve Etik Hiç bir ilim dalı veya uygulama etiksiz olamaz. Dolayısıyla hukukun veya bunun uygulamaya yansıyan kısmı olan yargının da etiksiz olması düşünülemez. Diğer ilim dallarından farklı olarak hukuk kurallarının çoğunluğu etikle içiçedir. Zira normalde hukuk kurallarının bir çoğu ahlak veya etik kurallarından hukuk kuralı haline dönüşmüştür. Diğer taraftan yargı mesleğini icra ederken uyulması gereken kurallar hukuktan ziyade etik ilkeler olarak karşımıza çıkmaktadır. Çünkü insanların bütün hal ve hareketlerini hukuk kuralları ile 19 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi tanzim etmek mümkün değildir. Mesela yargılamanın mümkün olduğu kadar hızlı olması bir hukuk kuralıdır. Ancak buradaki hızlı veya çabukluğun ne gününü ne de ayını hukuk kuralı olarak belirlemek mümkündür. Ayrıca çabukluk kişiye göre de değişebilir. Bunun için şaşmaz ölçü olması gereken ve o işin olması gereken sürede yapılıp yapılamadığıdır. Bu da etik ilkesi olarak uygulamaya yansır. Bunun için “geciken adalet adalet değil zulümdür” denmiş böylece hakimlerin akıllarından ziyade vicdanlarına hitap edilmiştir. Zira adalet gecikse de adalettir ve hukukidir, ancak zamanında yerine gelmediği için insanların vicdanında olması gereken rahatlığı ve huzuru vermez. Diğer taraftan etik ilkeler gelişen şartlara ve toplumsal ihtiyaçlara hukuktan daha çabuk ve rahat ayak uydurur. Her şeyden önce önemli bir kısmı yazılı olmadığından değişmesi için yasama faaliyetine ihtiyaç yoktur. Đkincisi ve daha önemlisi kanun koyucunun değil toplumun akıl ve vicdanından kaynaklandığı için toplumda hemen herkes tarafından hüsnü kabul görür. Türk Hukuk Tarihinde Yargı Etiği Türk Hukuk Tarihinde yargı etiğine ilişkin uygulamalar çok eskilere, yaklaşık bin yıllık geçmişe dayanmaktadır. Tarihi uygulama ve fikri temellerini bir tarafa bırakarak biz burada sadece bu uygulamanın Osmanlının son döneminde kanun haline getirilmiş hali olan Mecellede konuya ilişkin hususlara yer vermekle yetineceğiz. Aslında Mecelledeki hâkim tarifi konuyu çok güzel bir şekilde Özetlemektedir. Şöyleki “hakîm, fehîm, müstakîm ve emîn, mekîn, metîn olmalıdır”(m. 1792). Yani hakim, yerli yerinde hüküm verebilen, anlayışı kuvvetli, dürüst ve güvenilir, şahsiyet sahibi, sağlam iradeli olmalıdır. Söz konusu kanunda bu genel tariften başka hâkimin etik olarak yapması uygun olmayan davranışları da ayrı ayrı sayılmıştır. Buna göre hakim, yargılama esnasında alış-veriş ve birisi ile şakalaşmak gibi meclisin huzurunu bozacak davranışlarda bulunamazdı. Keza hâkim, taraflardan birisinin hediyesini kabul edemezdi. Daha doğrusu hediye kabul edemezdi. Aynı şekilde hâkim, taraflardan birisinin ziyafetine gidemezdi. Yine hakim, yargılama esnasında taraflardan birisini evine kabul edemez veya mahkemede birisi ile özel olarak görüşme yapamaz veya taraflardan biri ile el, kol veya gözle işarette bulunamazdı. Keza hakim, yargılama esnasında taraflardan birisinin (zengin, yüksek bir yerde görevli gibi, kadın, erkek vs gibi) bir özelliğini nazara alarak ona öncülük tanıyamazdı. Yine hakim davalara bakarken çok önemli bir mesele olmadığı sürece sıraya riayet etmek durumundaydı. Her hal u karda hakim sinirli, aç ve sağlıklı düşünmeye engel olacak bir durumda iken karar vermemeliydi(Mecelle m.1792-1812). Uluslararası Belgelerde Yargı Etiği Etik ilkelerin bir kısmı hukuk kuralı haline gelse de önemli bir kısmı tarih boyunca hep vicdanlarda makes bulmuştur. Ancak 20. yüzyılda insanlık etik ilkeleri uluslararası belgelere taşıma imkanına kavuşmuştur. Nitekim yargı alanındaki etik ilkeler uluslararası düzenlemelerde , 1948 tarihli Đnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin 10. maddesi, Đnsan Haklarının ve Temel Özgürlüklerinin Korunmasına Đliskin Sözlesme’nin 6.maddesi ve Medeni ve Siyasi Haklara Đlişkin Uluslararası Sözlesme’nin 14. maddesinde “adil yargılanma hakkı” şeklinde yer almaya başlamıştır. Daha sonra 1985 tarihli BM Yargı Bağımsızlığının Temel Đlkeleri, Hakimlerin Rolü, Etkinliği ve Bağımsızlığı Konusunda Avrupa Konseyi Üye Devlet Bakanlar Komitesi Tavsiye Kararı(R-94/12) ve 1998 tarihli Hakimlerin Statüsüne Dair Avrupa Sartı’nda da yargı etiğine ilişkin hükümlere yer verilmiştir. Söz konusu belgelerde hakimin bağımsız ve sadece yasaya tabi olduğu, bağımsızlığın devlet tarafından güvence altına alınması gerektiği, davaya ve kanun yolları hariç olmak üzere karara müdahale edilemeyeceği, hakimlerin seçiminde ve görev sürelerinde objektif esasların dikkate alınması gerektiği, hakimlerin seçimleri ve kariyerleri konusunda karar verecek merciin hükümet ve idareden bağımsız olması, üyelerinin yargı tarafından seçilmesi ve kendi usul kurallarını kendisinin belirlemesi, hakimlerin hükümet tarafından atanması durumunda ise atanmada şeffaflığın sağlanması, hakimlerin zorunlu emeklilik yaşı veya hizmet süresi bitmeden geçerli nedenler olmaksızın azledilemeyecekleri, statü ve maaşlarının görev onuru ve yüklendikleri sorumluluklara uygun olması gerektiği gibi hususlar belirtilmiştir. 1999 tarihinde Uluslararası Hakimler Birliği Merkezi Konseyi’nin Tayvan’daki toplantısında onaylanan beyannamede de, hakimin bağımsızlığının, hukuka uygun tarafsız adaletin vazgeçilmezi olduğu, ulusal ya da uluslararası tüm kurum ve otoritelerin bu bağımsızlığa saygı göstermesi, onu koruması ve savunması gerektiği ifade edilmistir. Daha sonra Birleşmiş Milletler tarafından 2000 yılı Nisan ayında Viyana'da toplanan konferansta yargı etiğine ilişkin bazı ilkeler belirlenmişti. Avrupa Konseyi'nin Avrupa Hakimleri Danışma Komitesi de bu ilkeleri, 13 Kasım 2000 tarihli oturumunda Bakanlar Komitesi'ne bu konuda tavsiye kararı verilmek üzere önermiştir. Şubat 2001'de Hindistan'ın Bangalor şehrinde gerçekleştirilen Birleşmiş Milletler Toplantısında, "Yargısal Tutarlılığın Kuvvetlendirilmesi Hakkındaki Yargı Grubu" tarafından taslak olarak kabul edilen ilkeler; 25-26 20 2002 Kasım'da Lahey Barış Sarayında yapılan Adalet Başkanları Yuvarlak Masa Toplantısında gözden geçirilmiş ve taslak metin üzerinde anlaşma sağlanmıştır. Üzerinde anlaşmaya varılan bu taslak Birleşmiş Milletler Đnsan Hakları Komisyonu'nun 23 Nisan 2003 tarihli oturumunda 2003/43 Sayılı kararı ile "Birleşmiş Milletler Bangolar Yargı Etiği Đlkeleri" olarak kabul edilmiştir. 30 Mayıs’ta Macaristan Savcılığı Đşbirliği ile Avrupa Konseyi Tarafından Düzenlenen “Avrupa Savcıları Konferansı’nda da “Savcılar için Etik ve Davranış Biçimlerine Đlişkin Avrupa Esasları” kabul edilmiştir. Yargı Etiği Đlkelerinin Đç Hukuka Yansıması Ülkemiz bu belgelerden “Birleşmiş Milletler Bangolar Yargı Etiği Đlkeleri" (HSYK 27.06.2006 tarih ve 315 sayılı kararla) ve 2005 tarihli Budapeşte Đlkeleri“ (HSYK’nın 10.10.2006 gün ve 424 sayılı kararı ile) benimsenmiş ve Adalet Bakanlığı Personel Genel Müdürlüğü'nce hakim ve savcılara duyurulmuştur. Budapeşte ilkeleri de aslında Bangolar Etik Đlkelerinin savcılara uygulanmış şeklidir. Bu nedenle biz burada sadece Birleşmiş Milletler Bangolar Yargı Etiği Đlkeleri” üzerinde durmakla yetineceğiz. Günümüz Hukukunda Yargı Etiği Hakimler ve savcılar Anayasa ve yasalarla kendilerine verilen görev ve yetkileri, yazılı olan veya olmayan ancak evrensel anlamda hakim ve savcıları bağladığında da kuşku bulunmayan etik kurallara tabi olarak yerine getirmelidirler. Aksine davranışın ortaya çıkaracağı sonuçların 5237 sayılı TCK'nun 257. maddesinde açıklanan suç öğelerini içermesi durumunda da yetki ve görevin ihmalinden ya da kötüye kullanılmasından sorumlu tutulması söz konusu olabilecektir. Nitekim Yargıtay Ceza genel Kurulu (E. 2007/5-83 K. 2007/244) kararında yargılama görevi yapanların Bangalor Yargı Etiği Đlkeleri ve Savcılar Đçin Etik ve Davranış Biçimlerine Đlişkin Avrupa Esasları "Budapeşte Đlkeleri" Kurallarına Tabi Olarak Yerine Getirmeleri Gerektiği açıkça vurgulanmaktadır. Hakim ve savcıları bağlayan bu “Bangolar Yargı Etiği Đlkeleri” üzerinde ayrıca durmak gerekecektir. Bangolar Yargı Etiği Đlkeleri 1- Yargı Bağımsızlığı Anayasanın 9. maddesinde “Yargı yetkisi, Türk Milleti adına bağımsız yargı organlarınca kullanılır” denmektedir. Yine Anayasanın 138. maddesinde: “Hâkimler, görevlerinde bağımsızdırlar; Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdanî kanaatlerine göre hüküm verirler. Hiçbir organ, makam, merci veya kişi, yargı yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve hâkimlere emir ve talimat veremez; genelge gönderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz. Görülmekte olan bir dava hakkında Yasama Meclisinde yargı yetkisinin kullanılması ile ilgili soru sorulamaz, görüşme yapılamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz. Yasama ve yürütme organları ile idare, mahkeme kararlarına uymak zorundadır; bu organlar ve idare, mahkeme kararlarını hiçbir suretle değiştiremez ve bunların yerine getirilmesini geciktiremez.” hükmü yer almaktadır. Yargı bağımsızlığı, hukuk devletinin ön koşulu ve âdil yargılanmanın temel garantisidir. Bundan dolayı hâkim, karar verirken hem bireysel hem de kurumsal açıdan bağımsız olmalıdır. Buna göre hâkime, doğrudan ya da dolaylı her hangi bir sebeple ya da her hangi bir yerden gelen müdâhale, tehdit, baskı, teşvik ve herhangi bir hâricî etki olmamalı ve hakim tamamen hukuk anlayışı ile uyum içerisinde bağımsız olarak vicdânî kanaatine göre yargısal işlevini yerine getirmelidir. Hâkim, hem toplumdan hem de karar vermek zorunda olduğu ihtilâfın taraflarından bağımsız olmalıdır. Hatta hâkim, yasama ve yürütme organlarının etkisi ve bu organlarla uygun olmayan ilişkilerden fiîlen uzak olmakla kalmayıp, aynı zamanda öyle görünmelidir. Görüldüğü üzere yargı bağımsızlığı, hukuk devletinin ön koşulu ve adil yargılanmanın temel göstergesidir. Ancak şu hususu açıkça ifade etmek gerekir ki, yargı bağımsızlığı için “yargı bağımsızdır, hakimler sadece vicdanlarına ve kanuna göre karar verirler” ifadesi yeterli olmayıp bunun uygulamaya da yansıması gerekir. Asıl bağımsızlık yargının mali ve idari bakımdan bağımsızlığına bağlıdır. Günümüzdeki Avrupa devletlerinde, yargının bağımsızlığını korumak için şu prensipleri geliştirmişlerdir: Hakimler karar verirken sadece kanunlara bağlıdırlar. Hiçbir yerden direktif almazlar ve azledilmezler. Devlet, yargının görevini gerektiği gibi yerine getirmesi için gereken maddi imkanları sağlar. Hakimlerin atanmaları ve meslekte ilerlemeleri hükümetin dışındaki merciler tarafından yapılır. Hakimlerin bağımsızlığını bir yüksek hakimler kurulu garanti altına alır. Yüksek hakimler kurulunun üyelerinin yarısı hakimlerden oluşur, diğer üyeler parlamento veya devlet başkanı tarafından belirlenir. 2- Hakimlerin Tarafsızlığı 21 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Tarafsızlık, yargı görevinin tam ve doğru bir şekilde yerine getirilmesinin esasıdır. Bu prensip, sadece bizâtihî karar için değil aynı zamanda kararın oluşturulduğu süreç açısından da geçerlidir. Buna göre: a) Hâkim, yargısal görevlerini tarafsız, önyargısız ve iltimassız olarak yerine getirmelidir. b) Hâkim, mahkemede ve mahkeme dışında, yargı ve hakim tarafsızlığı açısından kamuoyu, hukuk mesleği ve dava taraflarının güvenini sağlayacak ve artıracak davranışlar içerisinde olmalıdır. c) Hâkim, duruşma ve karar aşamalarında, kendisini yargılamadan zorunlu olarak el çektirecek olasılıkları makul ölçüler içerisinde asgariye indirecek şekilde hareket etmelidir. d) Hâkim, önündeki bir dava veya önüne gelme ihtimâli olan bir konu hakkında, bilerek ve isteyerek; yargılama aşamasının sonuçlarını veya sürecin açıkça âdilânelik vasfını makul ölçüler çerçevesinde etkileyecek veya zayıflatacak hiçbir yorumda bulunmamalıdır. Ayrıca hâkim, her hangi bir şahsın ya da meselenin âdil yargılanmasını etkileyebilecek alenî veya gizli her hangi bir yorum yapmamalıdır. e) Hâkim, tarafsız olarak karar veremeyeceği durumda veya makul olarak düşünme yeteneği olan bir kişide tarafsız olarak karar veremeyeceği izlenimi yaratması halinde, yargılamanın her hangi bir aşamasına katılmaktan çekinmelidir. Sınırlı sayıda sayılmamakla birlikte bu durum aşağıdaki ihtimâllerde söz konusu olur: aa) Hâkimin, yargılama aşamasında delil kâbilinden tartışılan olaylarla ilgili kişisel bir bilgiye sahip olması veya davanın bir tarafıyla ilgili gerçek bir önyargı veya tarafgirlik içerisinde olması, bb) Hâkimin ihtilâf konusu hususta, olaya ilişkin bir tanıklığının olması ya da daha önceden bu konuda avukat olarak hizmet vermiş olması cc) Hâkim ya da hâkimin ailesinden birisinin ihtilâf konusu dava sonuçlarıyla ilgili ekonomik bir çıkarının olması. Karar ve kararın oluşturulduğu süreç içinde yargılama yapanlar tarafsız olmalıdır. Tarafsızlık objektif ve sübjektif tarafsızlık olmak üzere ikiye ayrılır. Objektif tarafsızlık, kurumsal olarak mahkemenin veya hakimin davanın tarafları ve toplum nezdinde tarafsız olduğuna dair bıraktığı güçlü inançtır. Subjektif tarafsızlık ise, hakimin ferdi olarak tarafsızlığıdır. Aksine bir delil bulunmadığı sürece bir hakimin kişisel olarak tarafsız olduğu kabul edilir. Ancak, subjektif tarafsızlığın gerçekleşmesi de, hakimin son derece duyarlı bir çalışma alanı olan yargılama alanında yargısal faaliyetini icra ederken, davanın taraflarına karşı bir önyargısının, önkabulünün, öngörüşünün bulunmamasını ve davadaki taraflardan herhangi biri yararına ya da zararına bir tutum takınmamasını gerektirir. Subjektif tarafsızlığın sağlanıp sağlanmadığının belirlenmesinde en önemli ölçüt, hakimin bizatihi kendi gerekçeli kararıdır. Bilinmelidir ki hakim hüküm verir, hizmet etmez. Hakim karar verirken sadece ve sadece adaleti aramalıdır. Hakimin bir tek misyonu olmalıdır; o da adaleti gerçekleştirmek. Hakim, kendisini devleti korumak ve kollamakla yükümlü hissetmemeli veya kendisini devletin memuru olarak görmemelidir. Devletin resmi görüş ve eğilimlerine üstünlük tanımamalı ya da “devletin ali menfaatlerini” koruma misyonunu üstlenmemelidir. Milli duygusallıklar ve hezeyanlar, hakimin kararının oluşumunu etkilememeli. Aksine tutum ve davranışlar hakimin subjektif tarafsızlığını ortadan kaldırır. Ülkemizde yüksek mahkemeler konuya bu açıdan yaklaşmak yerine formal tarafsızlıklar üzerinde durmaktadırlar. Mesela Yargıtay 3. ceza dairesi hakimin ek iddianame talep etmesini hakimlerin tarafsızlığına aykırı bulmuştur. (Esas No:2009/27;Karar No:2009/13450). Bu durum hakimin tarafsızlığı ile değil, olsa olsa yetkisizliği ile izah edilebilir. Diğer taraftan üst mahkemelerin konuya ilişkin olumlu kararları da vardır. Mesela Yargıtay Ceza Genel Kurulu, (E. 2007/583; K. 2007/244;T. 20.11.2007) kararında “Hakim ve savcılar kendilerine verilen görev ve tanınan yetkileri, ulusal hukuk normları ile evrensel anlamda kendilerini bağladığında kuşku bulunmayan, Bangalor Yargı Etiği Đlkeleri ve Savcılar Đçin Etik ve Davranış Biçimlerine Đlişkin Avrupa Esasları "Budapeşte Đlkeleri" kurallarına tabi olarak yerine getirmelidirler” dedikten sonra bu temennilerin havada kalmaması için “Hakim ve savcıların hukuka veya etik kurallarına aykırı davranışlarının, kişilerin mağduriyetine yol açması veya kamunun zararına neden olması ya da kişilere haksız bir kazanç sağlaması, 5237 sayılı TCY'nin 257. maddesinde yaptırıma bağlanan görevi kötüye kullanma suçunu oluşturur” diyerek yaptırıma bağlanması gerektiğini de vurgulamıştır. 3- Doğruluk ve Tutarlılık Doğruluk ve tutarlılık, yargı görevinin düzgün bir şekilde yerine getirilmesinde önemli esaslardan biridir. Buna göre: a) Hâkim, meslekî davranış şekli itibariyle, makul olarak düşünme yeteneği olan bir kişide her hangi bir serzenişe yol açmayacak hal ve tavır içinde olmalıdır. 22 b) Hâkimin hal ve davranış tarzı, yargının doğruluğuna ve tutarlılığına ilişkin inancı kuvvetlendirici nitelikte olmalıdır. Zira adaletin gerçek anlamda sağlanması kadar gerçekleştirildiğinin görüntü olarak sağlanması da önemlidir. 4- Dürüstlük Dürüstlük ve dürüstlüğün görüntü olarak ortaya konuluşu, bir hâkimin tüm etkinliklerini icrada esaslı bir unsurdur. Bu nedenle: a) Hâkim, hâkimden sâdır olan tüm etkinliklerde şık olmayan görüntüler içerisinde olmaktan kaçınmalıdır. b) Kamunun sürekli denetim sujesi olarak hâkim, normal bir vatandaş tarafından sıkıntı verici olarak görülebilecek kişisel sınırlamaları kabullenmeli ve bunlara isteyerek ve özgürce uymalıdır. Yani hâkim, yargı mesleğinin onuruyla uyumlu bir tarzda davranmalıdır. c) Hâkim, kendi mesleğini icra ederken bireysel ilişkilerinde, objektif olarak bakıldığında tarafgirlik veya bir tarafa meyletme görüntüsü ya da şüphe doğuracak durumlardan kaçınmalıdır. d) Hâkim, ailesini temsil eden birisinin davacı olduğu veya böyle bir kimseninm her hangi bir şekilde ilişkili olduğu davalara bakmamalıdır. e) Hâkim, ikâmetgahının, hukuk mesleğini icra eden birisi tarafından müşterilerini veya bu kişinin diğer meslektaşlarını kabul yeri olarak kullanılmasına izin vermemelidir. f) Hâkim, diğer vatandaşlar gibi, ifade, inanç ve dernek kurma ve toplanma özgürlüğüne sahiptir, ancak bu hakların kullanılmasında, yargı mesleğinin onurunu, yargının bağımsızlığını ve tarafsızlığını koruyacak şekilde davranmalıdır. g) Hâkim, şahsına ait olan ve kendisine emanet olarak bırakılan mal varlığını bildirmeli ve aile üyelerinin mal varlıklarının bildirimine ilişkin makul bir çaba sarf etmelidir. h) Hâkim; ailesinin, sosyal veya diğer ilişkilerinin, hâkim olarak meslekî davranışlarını veya vereceği yargısal kararı etkilemesine izin vermemelidir. ı) Hâkim, hâkimlik mesleğinin prestijini; kendisine, aile üyelerinden birisine veya her hangi bir kimseye özel çıkar sağlayacak şekilde ne kendisi kullanmalıne de başka birisine kullandırtmalıdır. Ayrıca hâkim, yargı görevinin yerine getirilmesinde, her hangi bir kimsenin kendisini etkileyebileceği izlenimine ne kendisi yol açmalıdır, ne de başkalarının böyle bir izlenime yol açmalarına müsaade etmelidir. j) Hâkim tarafından, hâkimlik mesleğinin icrası sırasında elde edilen gizli bilgiler, hâkimin yargısal göreviyle ilgili olmayan diğer amaçlar için hâkim tarafından da kullanılamaz ve ifşa edilemez. k) Yargısal görevlerini tam ve eksiksiz bir şekilde icra etmek kaydıyla, hâkim aşağıdaki faaliyetlerde bulunabilir: aa) Hukuk, hukuk sistemi, adalet teşkilatı veya bunlarla ilintili diğer konularda yazı yazabilir, konferans verebilir, ders verebilir veya diğer etkinliklere katılabilir; bb) Hukuk, hukuk sistemi, adalet teşkilatı veya bunlarla ilintili diğer konularla ilgili resmi bir organ önündeki kamuya açık bir oturuma katılabilir; cc) Üye olması halinde, bu üyelik bir hâkimin bağımsızlığı ve tarafsızlığı ilkesine halel getirmeyecekse, resmi bir organın veya başka bir idari komisyonun, komitenin veya danışma kurulunun üyesi olarak hizmet verebilir. dd) Hakimlik makamının onurunu zedelememesi ve yargısal görevlerin yerine getirilmesine engel olmaması koşuluyla, diğer etkinliklere katılabilir. l) Hâkim, görevli iken avukatlık yapamaz. m) Hâkim, görevi ile ilgili derneklere katılabilir veya böyle bir dernek kurabilir ya da hakimlerin çıkarlarını temsil eden diğer örgütlere katılabilir. m) Hâkim ve aile üyeleri; yargısal görevlerin yerine getirilmesine ilişkin olarak, bir şeyin hâkim tarafından yapılması, yapılmaması veya yapılmasına kayıtsız kalınması ile ilintili herhangi bir hediye, bir kredi, bir teberrû ya da bir iltimas talebinde ne bulunabilir ne de kabul edebilir. n) Hâkim, mahkeme personeline veya nüfûzu, idaresi ve yetkisi altında olan diğer kişilere, görevlerinin veya işlevlerinin yerine getirilmesine ilişkin olarak; bir şeyin yapılması, yapılmaması veya yapılmasına kayıtsız kalınması ile ilintili herhangi bir hediye, bir kredi, bir teberrû ya da bir iltimas talebinde bulunmaları veya kabul etmeleri konusunda, izin veremez. o) Umuma açıklama konusundaki yasal gerekler ve hukuk gözetilmek suretiyle hâkim; tarafgirlik görüntüsüne yol açmayacak veya yargısal görevlerin icrasında hâkimi etkilemek amacıyla verildiği izlenimi yaratmayacak hatıra kâbilinden hediye, ödül veya benzeri şeyi alabilir. 23 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi 5- Eşitlik Hakimlik makamının gerektirdiği performans açısından asıl olan; herkesin mahkemeler önünde eşit muameleye tabi tutulmasını sağlamaktır. Buna göre: a) Hâkim, toplumdaki çeşitliliği yani ırk, renk, cinsiyet, din, tabiiyet, sosyal sınıf, sakatlık, yaş, evlilik durumu, cinsel yönelim, sosyal ve ekonomik durum ve benzeri diğer sebeplerden neşet eden farklılıkların (davaya mesnet olmayan sebepler) şuurunda olmak ve bunları anlamak zorundadır. b) Hâkim, yargılama yaparken, davaya mesnet olmayan sebeplere dayanarak herhangi bir kişi ya da gruba karşı sözle veya davranışlarıyla meyilli ya da önyargılı olarak hareket edemez. c) Hâkim, yargısal görevlerini; davaya mesnet olmayan ve yargı görevinin düzgün bir şekilde işlemesinde ehemmiyetsiz olan sebeplerde bir ayrımcılığa gitmeksizin davanın tarafları, tanıklar, avukatlar, mahkeme personeli ve yargı görevini icra eden meslektaşları dahil herkes için uygun yasal mülahazalarla yerine getirmelidir. d) Hâkim, mahkeme personeline veya hâkimin nüfuzu, yönetimi veya denetimi altında olan diğer kişilere; hâkimin önüne gelmiş bir konuda, davaya mesnet olmayan sebeplere dayanarak, bireyler arasında ayırımcılık yapmalarına izin vermemelidir. c) Hâkim, mahkeme önündeki yargılama aşamasında, avukatlardan; sözleriyle ya da davranışlarıyla, yargılama konusunun ve savunma konusunun bu sebep olması hali dışında, davaya mesnet olmayan sebeplere dayanarak herhangi bir kişi ya da gruba karşı meyilli ya da önyargılı olduklarını izhar etmemelerini talep etmelidir. 6- Ehliyet ve Liyakat Ehliyet ve liyâkat, hakimlik makamının gerektirdiği performansın ön koşuludur. a) Bir hâkimin yargısal görevi, diğer tüm etkinliklerinin önünde yer alır. b) Hâkim, meslekî aktivitesini, sadece mahkemedeki yargısal işlevler ile sorumlulukların yerine getirilmesine ve karar vermeye değil aynı zamanda mahkemenin işleri ve hakimlik makamıyla ilgili diğer vazifeleri de içeren yargısal görevlere adamalıdır. c) Hâkim, hakimler için yargının kontrolünde yapılan eğitim ve diğer fırsatları kollayarak, yargısal görevlerin düzgün bir şekilde icrası için meslekî bilgisini, becerisini ve bireysel yeteneklerini sürdürmek ve artırmak için gerekli adımları atmalıdır. d) Hâkim, uluslararası sözleşmeleri ve insan hakları normlarını oluşturan diğer belgeleri kapsayan uluslararası hukuk gelişmeleri hakkında kendisini sürekli güncellemelidir. e) Hâkim, mahkeme kararlarının verilmesi de dahil tüm yargısal görevlerini etkin bir şekilde, âdilâne ve makul bir süre içerisinde yerine getirmelidir. f) Hâkim, mahkemedeki tüm yargılama aşamalarında düzenli ve uygun hareket edilmesini sağlamalı, davanın tarafları, jüri üyeleri, tanıklar, avukatlar ve diyalog kurduğu resmi bir sıfatı haiz diğer kişilerle ilişkilerinde sabırlı, nazik ve vakur olmalıdır. Hâkim, aynı davranış tarzını tarafların yasal temsilcilerinden, mahkeme personelinden ve hâkimin nüfuzu, yönetimi ve denetimine bağlı diğer kişilerden de talep etmelidir. g) Hâkim, yargısal görevlerini layıkıyla yerine getirmesine uygun düşmeyen davranışlar içerisinde bulunmamalıdır. Sonuç Yukarıda anlatılanlardan da anlaşılacağı üzere her hukuk sisteminde yazılı olan veya olmayan bir etik kuralı vardır ki yargılama esnasında hakim ve savcılar bu kurallara uymak durumundadırlar. Çünkü yargılama görünen hukuk kadar vicdanlara da hitap eden bir işlemdir. Aleyhinde karar verilen kişi eğer hakimin diğer tarafa bir şekilde iltimas geçtiğini düşünüyorsa hukuk yerine gelmiş olsa dahi adalet yerine gelmemiş olacaktır. Bu nedenle etik ilkeler en az hukuk kuralları kadar önemlidir. Hatta daha da önemli olduğu söylenebilir. Zira Konfüçyüs’ün dediği gibi, “Đnsanları yasa ve ceza ile yönetirseniz, onlar bir daha yanlış yapmayacaklar, ancak şeref ve utanma duygularına da sahip olmayacaklardır. Đnsanları erdemle ve ahlâk kuralları ile yönetirseniz, o zaman onlar hem şeref ve utanma duygusuna sahip olacaklar, hem de doğruyu yapmaya çalışacaklardır.” Đnsanların devlet dediği gerçekte yargıdır. Yargı bütün kurumları bozulmaktan koruyan, onları hukuk çizgisine çeken kurumdur. Bu nedenle yargılama yaparken uygulayıcılar her türlü hareketlerine hatta mimiklerine dahi dikkat etmelidirler. Yargılama yapanlar hukuku, velev ki etik kural boyutunda dahi olsa, ihlal ederse o memleketin temelleri zayıflamaya başlamış demektir. 24 ULUSLARARASI HUKUK BAKIMINDAN ĐNSANĐ MÜDAHALE Prof. Dr. Enver BOZKURT Kırıkkale Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi-Dekan ÖZET Đnsani müdahale, bir devletin başka bir devlete karşı geniş çaplı insan hakkı ihlallerini önlemek amacıyla kuvvet kullanmasıdır. Güç kullanma yolu ile insan haklarına uyulmasını sağlamaktadır. Đnsani amaçla kuvvet kullanımının hukukiliği her dönemde tartışılmıştır. Đnsani müdahale olarak nitelendirilen müdahalelerin her zaman siyasi, ekonomik, kültürel boyutu diğer amaçlarla birleşmiştir. Uluslararası hukukta insani müdahalenin haklılığı son derece tartışmalıdır. Bazı hukukçular, insani müdahaleyi hukuka uygun görmekle birlikte kapsamının sınırlı olmasını savunurlarken, bazıları da insani müdahale, özünü oluşturan örgütlenmenin en temel ahlaki ilkesini oluşturan özgürlük ve ondan türeyen birey haklarını oluşturan insani emperyalizmin değişik bir türü şeklinde tanımlamış ve hukuka aykırı bulmuşlardır. Anahtar kelimeler: Uluslararası hukuk, Đnsani müdahale, insan hakları, hukukçular. ABSTRACT Humanitarian intervention, a state against another state in order to prevent large-scale human rights violations is the use of force. Through the use of force to ensure compliance with human rights are. Legality of humanitarian purpose, the use of force in each period are discussed. Intervention is described as humanitarian intervention is always political, economic, cultural aspects have been combined with other purposes. The legitimacy of humanitarian intervention in international law is highly debatable. Some lawyers, humanitarian intervention law, appropriate, but the limited scope of the defense as they, and some human intervention, the core of the organization the most basic moral principles which form the freedom and derived from the individual's rights by humanitarian imperialism of a different type, as defined and unlawful found. Keywords: International law, humanitarian intervention, human rights, lawyers. Giriş Đnsani müdahale kavramının tanımı olduğu kadar uluslararası hukuka uygun olup olmadığı da tartışmalıdır. Bu hususta, insani müdahalenin unsurlarının da kendi içlerinde tartışmalı kavramlar olmasının payı büyüktür. Đnsani müdahale, üzerinde en çok mutabık kalınan ve en basit tanımıyla; “bir devletin vatandaşlarını o devletin uyguladığı geniş çaplı insan hakları ihlallerinden korumak amacıyla bir devlet, devletler grubu ya da uluslararası örgütler tarafından kuvvet kullanılması ya da kuvvet kullanılması tehdidi”1dir. Đnsani müdahalenin hukuki statüsü, küresel kuralların geleceğine ciddi şekilde meydan okumaktadır. Konuyu formüle etmek kolay olsa da, cevabı herkesin bildiği gibi çok zordur. Devletler, askeri saldırılarının gerekçesi olarak insani müdahaleden faydalanmışlardır. Saldırı savaşı olanaklarını genişletmek için insani kurtarma sebep gösterilmiştir. Günümüzde olduğu gibi, Grotius’a kadar uzanan insani müdahalenin önceki sürecinde de, insani müdahalenin meşruluğunun taraftarları, insani müdahalenin savaş bahanesi olarak suiistimali konusundaki itiraz ile mücadele etmişlerdir.2 “Tek taraflı insani müdahale” ya da “yetkisiz insani müdahale” kavramı ile Güvenlik Konseyi’nin izni olmaksızın yapılan müdahaleler kastedilmiştir. Đnsani müdahale için verilen örneklerde, esas itibari ile Güvenlik Konseyi kararında insani müdahaleden bahsedilmediği ya da müdahaleden sonra Güvenlik konseyi kararı alındığından yahut müdahale edenler tarafından farklı gerekçeler sonradan açıklandığından Güvenlik Konseyi iznine dayalı bir ayrım yapılmamıştır. Uluslararası hukuk, özellikle emperyalizmin hüküm sürdüğü dönemde, çok ve çeşitli sebeplerle kuvvet kullanmaları için devletlere izin vermiş ve çoğu zaman hak olarak kabul edilmiştir. Yakın zamanlarda, insani müdahale taraftarları esasen çekişmeyi kaybetmişlerdir. Đnsani müdahalenin meşruluğuna karşı olan Richard Bilder, Ian Brownlie, Thomas Franck, Louis Henkin, Oscar Schachter, Bruno Simma ve Jane Stroseth gibi kamuya liderlik eden uluslararası hukukçuların analizleriyle insani müdahalenin hukuksuzluğu teoride önemli ölçüde şekillenmiştir. Aynı nedenlerle pek çok hükümet, tek taraflı insani müdahalenin hukukiliğine karşı olmuşlardır. Güvenlik Konseyi’nin onayı olmaksızın insani müdahaleyi kabul eden hükümetler dahi, müdahale sonucu doğan fiilleri haklı göstermede gönülsüz tavır sergilemişlerdir. 3 I. BM Andlaşması Açısından Đnsani Müdahalenin Değerlendirilmesi Đnsani müdahaleyi, bir devletin vatandaşlarını, o devletin uyguladığı geniş çaplı insan hakları ihlallerinden korumak amacıyla kuvvet kullanılması yada tehdidi olarak kabul ettiğimizde ilk önce kuvvet kavramının 1 Murphy, S. D., (1996), Humanitarian Intervention: The United Nations in an Evolving World Order, 21, Procedural Aspects of International Law Series, University of Pennsylvania, 12-13 Ryan Goodman, “Humanitarian Intervention and Pretexts for War”, The American Journal of International law, Vol.100, (2006), 107 3 Goodman, R. (2006), “Humanitarian Intervention and Pretexts for War”, The American Journal of International law, Vol.100, 107 2 25 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi çözümlenmesi gerekmektedir. Uluslararası hukukta genel kabul gördüğü şekli ile kuvvet, geniş yorumlanmıştır. Kuvvet ifadesinin siyasi, ekonomik ya da silahlı kuvvet kullanımını kapsadığı kabul edilse de, insani müdahaledeki kuvvet kullanmayı askeri kuvvet kullanımı olarak kabul etmekteyiz. Kuvvet kullanımı süreç içerisinde yasal bir hak olarak kabul edilirken, en son 1945 tarihli BM Andlaşması ile en ileri ve en kapsamlı şekilde düzenlenmiştir. Buna göre; Andlaşmanın 2/4. maddesinde; “Bütün üyeler, uluslararası ilişkilerinde gerek herhangi bir devletin toprak bütünlüğüne ya da siyasal bağımsızlığına karşı gerekse BM’nin amaçları ile telif edilemeyecek herhangi bir surette tehdide veya kuvvet kullanma tehdidine ya da kuvvet kullanmaya başvurmaktan kaçınırlar.” hükmü ile kuvvet kullanma yasaklanmış, yalnız Andlaşmanın 51. maddesinde düzenlenen meşru müdafaa halinde Güvenlik Konseyi duruma müdahale edinceye kadar ve VII. Bölüm çerçevesinde barışın tehdidi, bozulması ve saldırma fiili hallerinde de Güvenlik Konseyi kararı ile kuvvet kullanılmasına izin verilmiştir. Đnsani müdahalenin uluslararası hukuka uygun olduğunu savunanlar, madde 2/4 deki kuvvet kullanma ve kuvvet kullanma tehdidinin yalnız devletlerin toprak bütünlüğüne ve siyasal bağımsızlıklarına karşı kullanıldığında yasaklanmış fiillerden olduğu, eğer ülkelerin toprak bütünlüğüne yada siyasal bağımsızlıklarına halel gelmeyecekse kuvvet kullanmanın yasak olmadığını dolayısı ile insani müdahale 4 fiillerinin madde 2/4’ ü ihlal etmediğini ileri sürmüşlerdir. Yine, insan hakları ve temel özgürlüklerin BM Andlaşmasında tesis edilen müdahale etmeme ilkesinden üstün değilse, ona eşit ağırlıkta olduğu ileri sürülmüştür. Bu görüşün taraftarlarınca, müdahaleyi gerektiren insan hakları ihlallerinin “sistematik” ve “devamlı” olması birlikte aranacak unsur kabul edilmiştir. Sistematiklik, “sürekli emsal olma” ve “devlet politikası” haline gelme özellikleri ile tanımlanmıştır.5 Uluslararası hukuk alanında, özellikle ad hoc ya da Uluslararası Ceza Mahkemesi ile paralel gelişmelere bakıldığında, insanlığa karşı suçlar için “sistematik” olma, soykırım suçu için de “devlet politikası” haline gelme şartları aranmaktadır. Soykırım ya da insanlığa karşı suçların işlendiği bir ülkenin, esas itibari ile uluslararası barış ve güvenliği bozduğu konusunda şüphe yoktur. Uluslararası barış ve güvenliğin bozulduğu hallerde de, Güvenlik Konseyi kararı ile kuvvet kullanılabilir. Dolayısı ile bu hususu insani müdahaleye münhasır kabul etmek yerinde değildir. Bazı yazarlarca, hukuk yaşamındaki değişiklikler dolayısı ile insani müdahalenin hukuka uydurulup, kuvvet kullanma yasağının istisnalarından sayılması gerektiği ifade edilmiştir. Ancak, madde 2/4 te düzenlenen yasağın istisnaları yoruma açık olmayacak şekilde yine BM Andlaşmasında hüküm altına alınmıştır. Ayrıca, istisnaların dar yorumlanması hukukun genel ilkelerindendir. Andlaşmadaki kuvvet kullanmama yasağı genel bir yasaktır. Şöyle ki; yalnız devletlerin ülkesel bütünlüğü ya da politik bağımsızlığına karşı kuvvet kullanma değil aynı zamanda BM’ nin amaçları ile bağdaşmayacak davranışlarda dahi kuvvet kullanma yasaklanmıştır. Andlaşmanın giriş bölümünün 7. paragrafında, BM Andlaşmasının ruhunda ve tarihsel gerisinde de madde 2/4’ün genel bir yasak olduğu görüşü desteklenmektedir.6 Zira kuvvet kullanmak BM örgütünün kuruluş amaçları ile de bağdaşmamaktadır. Ayrıca, 1945 yılında San Fransisko Konferansında Fransa, BM Andlaşma Taslağında barışı bozabilecek bir tehdit oluşturan insan haklarının ve temel özgürlüklerinin açıkça ihlal edildiği durumlarda Güvenlik Konseyi’nin yetkilendirmesi olmaksızın dahi bir başka millete müdahale için devletlerin yetkilendirilmesini önermiştir. Bu öneri, 2/4’ün özünün “şiddet unsuru içermeme” ilkesi olduğu gerekçesiyle çok büyük oranda reddedilmiştir. 7 Uluslararası barış ve güvenliği bozması nedeniyle müdahale edilmesi gerekliliği, Andlaşma metninde de cevaplanmıştır. Şöyle ki; uluslararası barış ve güvenliğin korunmasında başlıca sorumlu organ, Andlaşmanın 24. maddesi gereği Güvenlik Konseyidir. Güvenlik Konseyi’nin karar alamadığı durumlarda Genel Kurul yetkili kılınmıştır.8 Dolayısı ile, insan hakkı ihlalleri yüzünden uluslararası barış ve güvenliğin bozulduğu gerekçesi ile devletlerin müdahale etmeleri hukuki değildir. Devletlerin müdahalelerini engelleyen bir diğer unsur da, kollektif güvenlik sistemidir. Zira, kolektif güvenlik sisteminin en önemli özelliği kuvvet kullanmada merkezi bir otoritenin yetkili olmasıdır. Bu husus da, BM Andlaşması madde 1/4 te “BM amaçlarına ulaşılması yolunda ulusların giriştikleri eylemlerin uyumlaştıkları bir odak olmak” şeklinde ifade edilmiştir Đnsani müdahale madde 2/4 deki kuvvet kullanmama kuralını ihlal etmesinin yanında BM Andlaşması madde 2/7 yi de ihlal etmektedir. Madde 2/7 “Đşbu Andlaşmanın hiçbir hükmü, ne özü itibari ile bir devletin milli yetkisi içinde bulunan işlere, Birleşmiş Milletlerin karışmasına cevaz verir ve ne de üyeleri, bu gibi işleri, 4 5 6 7 8 Korfu Kanalı Davasında ve Nikaragua Davasında Uluslararası Adalet Divanı’nın kararı toprak bütünlüğünün ve siyasal bağımsızlığın korunmasını lafzından daha geniş olduğu yönündedir. http://www.icj-cij.org/cijwww/ccases/ccc/cccframe.htm Wangsgard, S.A., (1996-1996), “Secession, Humanitarian Intervention, and Clear Objectives: When to Commit United States Military Forces” Tulsa J.Comp. & Int’l. L., Vol. 3, 322 Rytter, J. E., (2001)“Humanitarian Đntervention without the Security Council: From San Francisco to Kosovo- and Beyond” Nordic Journal of International Law 70, Kluwer Law Đnternational, 129 Franck, T.M. , (2007), “Interpretation and change in the law of humanitarian intervention” (Ed.)Holzgrefe J.L., Keohane R.O., Humanitarian Intervention, Ethical, Legal and Political Dilemmas, Cambridge University Press, 207 11.1950 tarih ve 377(V) sayılı “barış için birlik” (uniting for peace) kararı ile http://daccessdds.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/059/75/IMG/NR005975.pdf?OpenElement 26 işbu Andlaşma gereğince bir çözme tarzına bağlamaya icbar eder; bununla beraber VII. Bölümde derpiş edilen zorlama tedbirlerinin uygulanmasına bu prensip hiçbir suretle halel getirmez.” hükmünü getirmiştir. Madde 2/7, klasik egemenlik anlayışına göre, uluslararası hukukta devletlerin iç ve dış sorunlarını yine kendisinin çözme hakkına sahipliğini ve egemenlik alanının diğer devletler hukuku sujelerine kapalı olmasını ifade eder. Bu, devletlerin hukuki bakımdan eşitliğinin, haklarından tam egemen olarak yararlandığının, devletlerin ülke bütünlüğüne ve siyasi bağımsızlığına saygı gösterildiğinin bir sonucu olarak yorumlanmıştır. Kelsen de, benzer şekilde madde 2/7 nin iki farklı kural içerdiğinden bahsetmiştir. Biri, devletin özü itibari ile milli yetkisine giren işlere Örgütün müdahalesinin yasaklanması, diğeri Andlaşma çerçevesinde üyelerini uzlaşmada serbest bırakmasıdır. Đlk kural, Örgütün yetkisinin sınırlandırılmasını tesis edip, müdahalesini 9 yasaklamakta, ikincisi ise üye devletlerin yükümlülüklerini sınırlandırmaktadır. Madde 2/7’deki insani müdahale ilgili hususlardan biri de, insan hakkı ihlallerinin devletlerin iç işi olarak kabul edilip edilmemesi noktasındadır. Maddeye göre, müdahale edilemeyecek konular, münhasıran milli konular değildir. Madde metninde “özü itibari ile milli konular” dan bahsetmektedir. Uluslararası Adalet Divanı 10 milli yetki alanına giren meselelerin zamanla değişebileceğine işaret etmiştir. Madde 2/7 bir konunun milli 11 yetki içine girip girmediğini tesbitte herhangi bir organı yetkili kılmamıştır. Đnsan haklarının devletlerin milli yetkisi içinde olup olmadığı da tartışmalı bir konudur. Đnsan haklarını devletlerin milli yetkisi dışına çıkarıp müdahale olanağı yaratan görüşler mevcuttur.Buna göre; devletin kendi vatandaşlarına temel insan haklarını reddedecek ve insanlığın vicdanını sarsacak biçimde davranışlarının 12 devletin iç yetki alanına giren işlerden olmadığı ileri sürülmüştür. Ayrıca, halkına karşı insan haklarını ağır şekilde ihlal eden devletin, halk ile olan başlangıç sözleşmesini ihlal ettiği ve meşruiyet temelini kaybettiği, kendi içinde meşru olmayan bir devletin, uluslararası alanda da meşru olmadığı ve egemenlik iddiasının olamayacağı ileri sürülmüştür.13 Đnsani hukuka aykırı davranıldığı zaman devletin iç egemenliği üzerinde uluslararası kontrol uygulanması hak olarak görülmüştür. Đnsan hakkı ihlalleri, milli egemenlik yetkisinin dışına çıkarılmış olsa dahi, insani müdahalenin askeri kuvvet kullanmayı gerektiren fiillerden olması dolayısı ile yine hukuka aykırı olacaktır. Ayrıca, bir diğer sorun da, insan hakkı ihlallerinin yoruma açık ve sınırının belirsiz olmasıdır. Đnsan haklarının özü üzerinde az yada çok evrensel uzlaşma olsa da, hakların ihlali ve korunmasında subjektifliğin kesin olduğu kabul edilmelidir.14 Đnsan haklarının korunması ve ihlalleri her devletin kendi tarihsel ve ahlaki anlayışı çerçevesinde şekillenecektir. Dolayısı ile insan hakkı ihlalleri üzerinden milli egemenlik kapısının genişletilmesi, her devletin kendi anlayışını amir kılması ile sonuçlanabilecektir. Nitekim uygulamada benzer durumlarla karşılaşılmıştır. II. Uluslararası Örf-Adet Açısından Đnsani Müdahalenin Değerlendirilmesi Milletlerarası Adalet Divanı Statüsü’nün 38. maddesinde uluslararası hukukun asli kaynakları arasında uluslararası örf ve adet (teamül ya da yapılageliş) kuralları da sayılmıştır. Örf ve adet kurallarının oluşumu, anlaşma hukukunun oluşumundan farklıdır. Örf ve adet hukuku devletlerarası anlaşmaların yazılması ile 15 yaratılmamış, özel alanda devletlerin fiilleri arasındaki düzenlemelerle oluşmuştur. Uluslararası örf ve adet 16 kuralının varlığı için maddi ve manevi ögesinin birlikte bulunması gereklidir. Divan Statüsü’nün 38. maddesinde örf ve adetin maddi ögesi “genel uygulama” şeklinde ifade edilmiştir. Bununla, kuralı uygulamak durumunda olan devletin uygulaması ve diğer devletlerin de buna itiraz etmemesi kastedilmiştir. 17 Genel uygulama, müşterek ve yaygın olmayı ifade etmektedir, evrensel olması şart değildir. Ancak dünyanın bütün politik ve ekonomik tabakalarında uygulanmalıdır. Dünya toplumunda herhangi bir şekilde katı ayrım, genel uygulamanın kurulmasını engellemektedir.18 Uluslararası örf ve adetin manevi ögesi ise, hem nicelik hem de farklı gruplardaki devletlerin, genel uygulamanın bir hukuk kuralı olduğuna inanmalarıdır. Dünya nüfusunun yaklaşık %40’ını temsil eden Çin, Hindistan, Rusya gibi ülkeler bu doktrine karşı çıkmaktadırlar. Üçüncü dünya ülkeleri de, hem kuvvet kullanma yasağı dolayısı ile hem de egemenlikleri üzerinde müdahalenin 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Kelsen, H. (1964): The Law of The United Nations, The London Institute of World Affairs, (London), . 770 1923 tarihli Fas ve Tunus ile ilgili Vatandaşlık Kararnameleri hakkındaki danışma görüşünde BM Andlaşmasının hazırlanması aşamasında San Fransisko Konferansında “münhasır salahiyet” yada “milli yetki” konusuna hangi organın karar vereceği gündeme gelmiştir. Yunanistan bu yetkinin Uluslararası Adalet Divanına verilmesini önermiştir. Ancak bu öneri 17 lehte, 14 aleyhte oy almasına rağmen 2/3 çoğunluk sağlanamamış olduğundan reddedilmiştir Keskin, F., (1998), Uluslararası Hukukta Kuvvet Kullanma:Savaş, Karışma ve Birleşmiş Milletler, Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları, (Ankara), 125 Teson, F., (1988), Humanitarian Đntervention: An inquiry into Law and Morality, (New York: Transnational), 15 Murphy, S. D., (1996), Humanitarian Intervention: The United Nations in an Evolving World Order, 21, Procedural Aspects of International Law Series, University of Pennsylvania, 10 Wheeler ,N. J.,(2000)“Reflections on the Legality and Legitimacy of NATO’s Intervention in Kosovo”, Special Issue of the International Journal of Human Rights, 148 Uluslararası Adalet Divanı da bu hususu Kuzey Denizi Kıta Sahanlığı Davası ile doğrulamıştır. IJC Reports 1969, para. 77 Meray, S.L., (2001), Devletler Hukukuna Giriş, Ankara Üniversitesi Basımevi, ( Ankara), 97 ayrıca Rytter E. J, (2001) “Humanitarian Intervention without the Security Council: From San Francisco to Kosovo- and Beyond, Nordic Journal of International Law 70, 136 Rytter E. J, (2001) “Humanitarian Đntervention without the Security Council: From San Francisco to Kosovo- and Beyond, Nordic Journal of International Law 70, 136 27 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi genişlemesi yönüyle sıcak bakmamışlardır. Irak müdahalesinde, Güvenlik Konseyi’nin müdahalenin hukuki dayanağı kabul edilen kararlarında Çin ve Hindistan gibi ülkeler oylamaya katılmamış, Zimbabve, Yemen, Küba olumsuz oy kullanmıştır.19 Yugoslavya Federal Cumhuriyeti’ne karşı kuvvet kullandığı için Namibya, 20 Rusya ve Çin NATO’nun kınanması yönünde oy vermişlerdir. Ruanda ile ilgili 929 sayılı karara Yeni Zelanda, Çin, Brezilya, Pakistan ve Nijerya’nın katılmamış olması, bir devletin içişlerine başka devletlerin saldırısı konusunda hevesli davranılmadığının göstergesi şeklinde yorumlanmıştır.21 BM öncesi ve sonrası insani müdahale örnekleri gösterilmiş olsa da, insani müdahalenin sürekli ve istikrarlı genel bir uygulama olduğuna, hukuk kuralı kabul edildiğine ilişkin göstergeler olmaması nedeniyle örf-adet kuralı kabul edilmesi mümkün değildir. Zaten, Đnsani müdahaleye retorik olarak başvurulsa da, devletler saldırılarına hukuksal dayanak olarak farklı gerekçeler göstermişlerdir. Đnsani müdahalenin yeni bir örf-adet kuralı oluşturduğu tezi de, yine bu konuda sürekli ve istikrarlı bir uygulama ve bunun bir hak olduğu yönündeki tereddütler dolayısı ile durumun örf ve adet kuralı olmasını engellemektedir. Đnsani müdahale, kuvvet kullanmayı gerektirmesi dolayısı ile de örf-adet kuralı değildir. Đnsani amaçlarla kuvvet kullanma uluslararası örf-adet kuralı olsaydı dahi, tartışmasız andlaşma ilkelerinin, müdahaleye izin veren uluslararası örf-adet hukukunun olağan ilkeleriyle kıyaslandığında, uluslararası örf-adet hukukunun BM 22 Andlaşması madde 2/4’ e baskınlığı için yeterli olmadığı açıktır. Ayrıca, kuvvet kullanma yasağının örf-adet kuralı olduğu konusunda şüphe yoktur. Uluslararası Adalet Divanı’na göre, hem BM Andlaşması hem de örf ve adet hukuku, uluslararası ilişkilerde kuvvet kullanmayı yasaklayan ilkeden doğmuştur. Divan, bu değerlendirmesinin ardından, kuvvet kullanma yasağına ilişkin örf ve adet kurallarını inceleyerek 1970 tarihli BM Andlaşmasına uygun olarak Devletler Arasında Đşbirliğine ve Dostça Đlişkilere Đlişkin Uluslararası Hukuk Đlkeleri Bildirisi, 1974 tarihli Saldırının Tanımı başlıklı kararları gibi metinleri “katılan devletler arasında olduğu kadar genel uluslararası ilişkilerde de kuvvet kullanma tehdidine ya da kuvvet kullanmaya başvurmama yükümlülüğünü devletlerin bu yönde bir kuralın varlığına ilişkin inancının delili olarak göstermiştir. Nükleer Silahların Kullanımına ilişkin davada verdiği kararda, kuvvet kullanma ve kuvvet kullanma tehdidi yasağını uluslararası örf ve adet hukukunun çiğnenemez bir ilkesi olarak değerlendirmiştir.23 III. Jus Cogens Açısından Đnsani Müdahalenin Değerlendirilmesi Jus Cogens kural bizim dilimize “buyruk kural” ya da “amir hüküm” olarak aktarılmıştır. Jus cogens kurallar kendilerine aykırı olan sözleşmeleri geçersiz kılarlar.24 Jus cogens kuralların emredici hükümler olarak kabul edilmeleri, üstün kural oldukları varsayımına dayanır. Bu kurallara, andlaşmalarda olduğu gibi çekince koymak ya da örf adette olduğu gibi baştan beri sürekli itiraz eden devlet konumunda olmak, devletler açısından bağlayıcılığını engellememektedir. Jus cogens kurallar konusunda, devlet iradeleri ikinci plandadır. Önemli olan bir kuralın, uluslararası topluluğun bütününce kabul edilmesidir. Uluslararası toplumun bir bölümü tarafından hukuka uygun kabul edilen bir fiilin jus cogens kural sayılması söz konusu değildir.25 Đnsani müdahalenin jus cogens kural olduğuna ilişkin bir hüküm yoktur. Ancak kuvvet kullanmama yasağı jus cogens nitelikli kabul edilmiştir. 26 Jus cogens kuralların bir başka özelliği de, ancak aynı nitelikli bir başka kural ile değiştirilebilmeleridir.27 Dolayısı ile insani müdahaleyi andlaşma, uluslararası örf adet yahut uluslararası hukukun diğer kaynaklarında uluslararası hukuka uygun hale getirmek mümkün olsaydı bile -1969 Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesinin 53. ve 64. maddeleri buna engeldir- jus cogens kural haline gelmedikçe hukukiliği açısından eksik kalmış sayılacaktır. II-Đnsani Müdahalelerin Sınırı Đnsan hakları ve ihlalleri konusunda, dünyada ancak, insan haklarının özü ve her toplumda “bir örnek” olamayacağı konusunda uzlaşı vardır. 1992 Dünya Đnsan Hakları Konferansı Afrika Bölgesel Toplantısı Sonuç Bildirisinde insan haklarının evrensel olduğu ancak hiçbir hazır modelin evrensel düzeyde öngörülemeyeceği, her ulusun ayrı kültürlerinin, geleneklerinin ve değerlerinin olduğu belirtilmiştir. Đnsan 19 20 21 22 23 24 25 26 27 Güvenlik Konseyi’nin 05 Nisan 1991 tarih, 688 sayılı kararı http://daccessdds.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/596/24/IMG/NR059624.pdf?OpenElement Press Release SC/6659 http://www.un.org/News/Press/docs/1999/19990326.sc6659.html FreudenschuB, H. (1994), “Between Unilateralism and Collective Security: Authorizations of the Use of Force by the UN Security Council” 5 European Journal of International Law (EJIL) , 522 http://www.ejil.org/journal/Vol5/No4/art2.pdf Byers M., S. Chesterman, (2007) “Changing the rules about rules” Unilateral humanitarian intervention and the future of international law” (Ed.)Holzgrefe J.L., Keohane R.O., Humanitarian Intervention, Ethical, Legal and Political Dilemmas, Cambridge University Press,182 Denk, E.,(2001), “Uluslararası Antlaşmalar Hukukunda Jus Cogens Kurallar” Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 50 1969 Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesinin 53. maddesi şu şekildedir. “ Bir andlaşma yapılması sırasında milletlerarası hukukun emredici bir normu ile çatışıyorsa batıldır”. 64. madde “Eğer milletlerarası genel hukukun yeni bir emredici normu ortaya çıkarsa, bu normla çatışan mevcut herhangi bir andlaşma batıl hale gelir ve sona erer Başeren, S.H., (2003),Uluslararası Hukukta Devletlerin Münferiden Kuvvet Kullanmalarının Sınırları, (Ankara), 76 Denk, E.,(2001), “Uluslararası Antlaşmalar Hukukunda Jus Cogens Kurallar” Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 5049 Uluslararası Adalet Divanı 27 Haziran 1986 da Nikaragua Davasında Uluslararası Hukuk Komisyonunda yapılan çalışmalar sırasında Komisyon’un BM Andlaşması’nın 2/4 maddesini jus cogens kurallara örnek olarak saymıştır. Jus cogens kurala aykırı hareket ettiğinin yalnız saptanması gerekir. Jus cogens kural ile çatışmanın gerçekleştiği andan itibaren geçersizlik söz konusudur. Geçersizlik tesbitin değil çatışmanın meydana geldiği andan itibaren meydana gelir 28 hakları toplantılarında, hem Asya, hem de Afrika insan haklarının evrenselliğini ilke olarak kabul etmiş ancak, 28 evrensel insan hakları adı altında Batı kökenli bireysel hakların dayatılmasına karşı çıkmışlardır. 1993 Birleşmiş Milletler Đnsan Hakları Dünya Konferansında da, Batı’da insan haklarının evrenselliğini savunan endüstrileşmiş ülkeler ile farklı zenginliklerdeki endüstrileşmemiş ülkeler arasında kültürel görecelilik bir kez 29 daha su yüzüne çıkmıştır. Bunlardan çıkan sonuç, insan haklarının uluslararası eylemlerle gerçekleştirilmeye çalışılmasının ahlaki ve pratik olarak mümkün olmadığıdır. Evrensel ahlaki değerler 30 olmadığından, belli değerler her toplumun tarihsel ve yerel özellikleri çerçevesinde evrimleşmektedir. Dolayısı ile insani müdahalelerde ancak insan hakları özü itibariyle korunmalıydı. Ancak, uygulamada durum böyle olmamıştır. Somali de, Başkan Bush’un Ulusal Güvenlik Đşleri Özel Yardımcısı Richard Hass; ulus 31 yapmayı da içerecek şekilde Somali Misyonu’nun genişletilmesini önermiştir. Birleşik Devletler askerleri, molozların ve yıkıntıların temizlenmesi, iyileştirme ve koruma çalışmalarına katılmışlardır. Birleşik Devletler güçleri 3500’ün üzerindeki kişiyi Mogadişu polis gücü olarak örgütleyerek Somalililere yardım etmeyi 32 amaçlamıştır. 1203 sayılı karar esas alınarak yapılan müdahalede, Avrupa Güvenlik ve Đşbirliği Teşkilatı’nın bağımsızlığı ve güvenliğini sağlanmasına ihtiyaç duyulduğu ifade edilmiş ve çalışmalar ona göre 33 yürütülmüştür. 34 16 Ocak 1991’de Başkan Bush, ABD nin amacının “yeni dünya düzeni” kurmak olduğunu ifade etmiştir . Sonuç Bir devletin kendi vatandaşlarına karşı insan haklarını ağır şekilde ihlal etmesi ile, bu ihlali durdurmak amacıyla üçüncü devlet, devletler ya da uluslararası örgütlerin insani müdahale adı altında duruma müdahale etmeleri esas itibari ile iki yüzü keskin bıçağın hangi tarafının tercih edileceğine benzer bir sorun olarak görülmüş, bazı taraflarca müdahalenin verdiği kayıp, insan hakkı ihlalinin kaybına tercih edilmiştir. Uygulamada, insani müdahale olarak adlandırılan örneklerde uluslararası barış ve güvenliğin sağlanması amacıyla kurulan BM Örgütü geri plana itilmiş, devletler kendi menfaatleri doğrultusunda, herhangi bir sınırlama, şart, kural gözetmeksizin müdahalede bulunabilmişlerdir. BM örgütü, meşruiyet sağlamak amacıyla işlevsiz olarak duruma dahil edilmiştir. Đnsani müdahale, uluslararası hukukta güçlü devletlerin her yöne pervasızca savurabilecekleri silahları haline gelmiştir. Ancak, ülkelerin kendi içlerindeki insan hakları ihlallerine çözüm bulunması zorunluluğu da küçümsenecek nitelikte değildir. Uluslararası toplum, hem devletler içindeki insan hakkı ihlallerini önlemek hem de müdahale zararına engel olmak zorundadır. Irkı, rengi, milliyeti ne olursa olsun tıpkı devletler gibi insanlar da eşittir. Bu noktada, soykırım suçu için düşünülen “erken uyarı sistemi” ni diğer insan hakkı ihlalleri için de genişletmek, bir bölgedeki potansiyel insan hakkı ihlallerini ortaya çıkarabilecek ve önlenmesini mümkün kılabilecektir. Erken uyarı sisteminde, devletlerin yalnız haber verme niteliğindeki katkıları dışında BM’ nin fonksiyon ifa etmesi yerinde olacaktır. Aksi takdirde, BM tarafından kurulmayan sistemin, bugünkü müdahalelerin sonuçlarını doğurmayacağı garanti değildir. Zira, BM insan hakları ihlalleri ile ilgili yapısal donanıma sahiptir yahut ilgili 35 kaynaklara ulaşması mümkündür ki, BM nin bu konuda yükümlülüğü de vardır . BM nin insan haklarının korunması ve ihlallerinin önlenmesi konusundaki yükümlülüğünü hafifletmek kurumsal yapısı ve işleyişindeki yeniliklerle daha kolay hale gelecektir. Đnsan hakları ihlallerinin uluslararası barış ve güvenliği bozduğu, BM Andlaşmasına göre, uluslararası barış ve güvenliğin korunmasında da başlıca sorumluluğun Güvenlik Konseyi’ne ait olduğu konusunda şüphe yoktur. Yine aynı şekilde, Güvenlik Konseyi’nin insan haklarının korunması, ihlallerinin önlenmesinde yetersiz kaldığı da gerçektir. Bu nedenle, insan haklarının korunmasında ve ihlallerin önlenmesinde erken uyarı sistemini faaliyete geçirmek ve Güvenlik Konseyi’nin adaletsiz yapısı, taraflı ve daimi üyelerinin üstün haklı işleyişinden arındırılmış, uluslararası topluluğun bütün kültürel ve ekonomik tabakalarının hem eşit temsil edildiği hem de oylarının eşit değerde olduğu yeni bir organın kurulması ve bu organın insan hakları konusunda gerçek birincil aktör haline getirilmesi uluslararası kamuoyunun vicdanını rahatsız etmeyeceği gibi uluslararası barış ve güvenliğin sağlanmasına bugünkünden daha çok hizmet edecektir. 28 Özdek, E.Y., (1993), “1990 larda Đnsan Hakları: Sorunlar, Yönelimler” Đnsan Hakları Yıllığı, XV 24-27 Murphy, S. D., (1996), Humanitarian Intervention: The United Nations in an Evolving World Order, 21, Procedural Aspects of International Law Series, University of Pennsylvania , 10 30 Morgenthau, H., (1984), “Human Rightsand Foreign Policy” Moral Dimensions of American Foreign Policy, 345H. 345, 31 Haass, R. “Military Force: A User’s Guide”Walter Clarke and Jeffrey Herbst: “Somalia and the Future of Humanitarian Đntervention” Foreign Affairs, 75, 72 32 Murphy, S. D., (1996), Humanitarian Intervention: The United Nations in an Evolving World Order, 21, Procedural Aspects of International Law Series, University of Pennsylvania, 227 33 Byers M., S. Chesterman, (2007) “ Changing the rules about rules? Unilateral humanitarian intervention and the future of international law” (Ed.)Holzgrefe J.L., Keohane R.O., Humanitarian Intervention, Ethical, Legal and Political Dilemmas, Cambridge University Press,181 34 Körfez Savaşı’nda Irak birlikleri Kuveyt’ten çıkarılıp 27 Şubat’ta ateşkes ilan edildikten sonra, Irak halkının Saddam Hüseyin yönetimini devirmek amacıyla ayaklanmaya çağrılması olarak tanımlanabilir. 35 Totten, S., (2005), “The United Nations and Genocide” Society, 9 29 29 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Đnsani müdahale konusunda bir başka çözüm ise yine BM Andlaşmasına yaklaşarak ya da onun içinde kurallarla ilgili olarak önerilir. Buna göre; örneğin Güvenlik Konseyi, BM Andlaşmasının VII. Bölümü çerçevesinde tek taraflı insani müdahale için önizin veren bir karar alabilir - ki belki normatif kriterleri ve raporlama yükümlülüklerini tanımlayabilirler- ya da hükümetler insan hakları ihlallerinde diğer devletlerin müdahalesine izin veren bölgesel düzenlemelere rıza gösterebilirler. Bununla ilgili usuli kurallar açısından, iyi bir bildirim sistemi (BM Andlaşması 51. maddeye benzer şekilde) geliştirilerek, insani müdahale hakkının uygulanmasında, sorumlu devletlerin alınan tedbirlerin gerekçelerini resmi olarak ilan etmeleri düzenlenebilir. Rapor etme işleminde özellikle kuvvet kullanma tehdidi ya da kuvvetin düşük düzeyde kullanılmasına odaklanılması yararlı olacaktır. Rapor etmede, alenilik, erişilebilirlik ve şeffaflık gibi önemli özellikler vurgulanmalıdır. Rapor işlemi, insani müdahalede bulunan devletlerin, müdahaleyi gerekçelendirme konusundaki kendi iç bürokrasilerinde takviye ya da teşvik edilmesinde ek fayda sağlayacaktır. Rapor usulü, insan hakları uzmanları gibi özel topluluk üyeleri katılımlarını teşvik edecek, özel ulusal aktör ya da kurumlarla bağlantılarını destekleyecektir. Bu sistem insani gerekçeleri inşa etmek ve sağlam bir şekilde uygulanmasında geribildirim olarak önemli 36 olacaktır . 36 Goodman, R. (2006), “Humanitarian Intervention and Pretexts for War”, The American Journal of International law, Vol.100, 137 30 ПОНЯТИЕ И СУЩНОСТЬ КОНСТИТУЦИОННОЙ РЕФОРМЫ Ибрагим КУЛИЕВ Заведующий кафедрой «Юриспруденция» Национальной Академии Авиации доктор юридических наук, профессор Самира МУРШУДОВА Преподаватель кафедры «Юриспруденция» Национальной Академии Авиации [email protected] РЕЗЮМЕ Данная статья посвящена определению понятия и сущности конституционных реформ. В статье определяются термины «конституционная реформа» и «конституционная модернизация». В свою очередь, конституционные реформы подразумевают используемые в науке легальные термины: «изменения» и «дополнения», представленные статьями 152-158 Конституции Азербайджанской Республики. В статье отмечается, что Конституция – отражение сформировавшихся общественных и политических отношений. Принимая, изменяя или дополняя конституцию, необходимо принимать не новые термины и определения, а создавать действующие гарантии, которые будут реально укреплять основы государственного общества. Ключевые слова: Конституции Азербайджанской Республики, конституционная реформа, конституционная модернизация, KONSTĐTUSĐYA ĐSLAHATLARI ANLAYIŞI VƏ ƏHƏMĐYYƏTĐ XÜLASƏ Bu məqalə konstitusiya islahatların anlayış və əhəmiyyətinə həsr olunub. Məqalədə «konstitusiya islahatı» və «konstitusiya təkmilləşdirilməsi» terminlər müəyyən edilir. Oz növbəsində, konstitusiya islahatları hüquq elmində istifadə olunan və Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 152-158 maddələrində göstərilən «dəyişiklik» və «əlavələr» anlayışları nəzərdə tutur. Məqalədə qeyd olunur ki, Konstitusiya – mövcud olan ictimai və siyasi münasibətlərinin əks olunmasıdır. Konstitusiyada dəyişiklik və ya əlavələr edəndə, yeni termin və anlayış yox, dövlət cəmiyyətin əsaslarının möhkəmləndirən təsirli təminatların yaradılması zəruridir. Açar sözlər: Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası, konstitusiya təkmilləşdirilməsi, konstitusiya islahatı, В словарях отмечается, что реформы имеют более или менее прогрессивное преобразование. В этом определении тонко подмечается разница между двумя словами: реформа и преобразование. Преобразование – слово, являющееся более нейтральным, а реформа окрашена позитивным значением. Аналогично обстоит дело и в других языках. В английском языке, например, слова reform и transformation примерно так же различаются.[2] В юридической литературе различают определения «конституционной реформы» и «конституционной модернизации». Так, под конституционной реформой понимается кардинальный пересмотр или смена действующей конституционной модели, в то же время модернизация означает ее совершенствование через развитие позитивных элементов и минимизацию негативных. [1] В современном русском языке слово «реформа» имеет два значения: 1) преобразование, изменение, переустройство чего-нибудь; 2) преобразование в какой-либо области государственной, экономической и политической жизни, не касающееся основ существующего социального строя. [6] Очень часто конституционным реформам дают смысл коренных реформ [6], т.е. это основные глубинные реформы. Конституционные реформы подразумевают используемые в науке легальные термины: «изменения» и «дополнения», выраженные в ст.152-158 Конституции Азербайджанской Республики. [5] В гл. XI Конституции Азербайджанской Республики регламентируется порядок изменения действующей Конституции Азербайджанской Республики, призванный обеспечить стабильность конституционного строя, динамику его развития с учетом постоянно меняющихся общественных потребностей. Данная глава состоит из четырех статей: 1. Изменения в тексте Конституции Азербайджанской Республики принимаются только путем референдума (ст. 152), при этом они имеют такую же юридическую силу, что и Конституция. 31 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi 2. Если изменения в тексте Конституции Азербайджанской Республики предлагаются Милли Меджлисом Азербайджанской Республики или Президентом Азербайджанской Республики, то по предлагаемым изменениям заранее должно быть получено заключение Конституционного Суда Азербайджанской Республики (ст.153), который проверяет соответствие предлагаемых изменений принципам Конституции. 3. Конституционный Суд Азербайджанской Республики не может принимать решения по изменениям в тексте Конституции Азербайджанской Республики, принятым путем референдума (ст.154) 4. Не могут выноситься на референдум предложения о внесении изменений или их отмене в статьи 1, 2, 6, 7, 8 и 21, отмене прав и свобод человека и гражданина, предусмотренных в главе III настоящей Конституции, или об ограничении в более высокой степени, чем предусмотрено международными договорами, участником которых является Азербайджанская Республика (ст.155). Таким образом, необходимость изменения вышеперечисленных статей влечет за собой принятие новой Конституции Азербайджанской Республики, что в действующей Конституции не предусматривается. В гл. XII Конституции Азербайджанской Республики регламентируется порядок принятия дополнений в Конституцию Азербайджанской Республики. 1. Дополнения в Конституцию Азербайджанской Республики принимаются в виде Конституционных законов в Милли Меджлисе Азербайджанской Республики большинством в 95 голосов. Конституционные законы о дополнениях в Конституцию Азербайджанской Республики ставятся на голосование в Милли Меджлисе Азербайджанской Республики дважды. Второе голосование проводится через 6 месяцев после первого голосования. Конституционные законы о дополнениях в Конституцию Азербайджанской Республики представляются на подписание Президенту Азербайджанской Республики в порядке, предусмотренном настоящей Конституцией для законов, как после первого, так и после второго голосования. Конституционные законы о дополнениях в Конституцию Азербайджанской Республики вступают в силу по подписании их Президентом Азербайджанской Республики после второго голосования. Конституционные законы являются неотъемлемой частью Конституции Азербайджанской Республики и не должны противоречить основному тексту Конституции Азербайджанской Республики (ст.156). Такой усложненный порядок внесения дополнений в Конституцию ограничивает возможность частого конституционного пересмотра. 2. Дополнения в Конституцию Азербайджанской Республики могут быть предложены Президентом Азербайджанской Республики или не менее чем 63 депутатами Милли Меджлиса Азербайджанской Республики (ст. 157) 3. Не может быть предложено внесение дополнений в Конституцию Азербайджанской Республики в связи с положениями, отраженными в первом разделе настоящей Конституции (ст. 158), что подчеркивает особую значимость и необходимость обеспечения стабильности норм Конституции. Конституционная реформа не завершается подготовкой Конституции, ее усовершенствование предполагает также принятие конституционных и иных законов. Конституционное законодательство не должно быть статичным. К основным способам обеспечения его стабильности относятся: затрудненная процедура внесения изменений и дополнений в Конституцию; особый порядок изменения основных принципов; особая процедура полного пересмотра действующей и принятия новой Конституции. [7] «Гибкие» (изменчивые) конституции меняются через голосование парламента. «Жесткие» защищены от законодателя, прежде всего, четырьмя способами: наличием перечня положений, не подлежащих изменению и дополнению или трудно изменяемых; усложненной процедурой принятия поправок квалифицированным большинством членов парламента; требованием согласия на поправку органов или институтов вне парламента; длительным процессом ратификации поправки. [7] Внесения поправок в Конституцию можно избежать путем официального и общеобязательного толкования правовой нормы. Это один из гибких способов ее адаптации к изменяющимся общественным потребностям. Толкование дает судья, который сопоставляет закон, конституционность которого оспаривается, с Конституцией (как единственным критерием толкования права) и решает, насколько они совместимы. В странах общего права, где роль судов традиционно сводится к интерпретации языка законодательства, судья исходит из смысла слов Конституции, ее контекста, сходных прецедентов, разобранных ранее судами других государств, имеющих близкие правовые системы, а также из собственного правосознания. Представители различных правовых 32 школ полагают оправданным расширение правотворческих полномочий судьи, свободы судейского усмотрения. В случае точного содержания той или иной нормы судьи бывают поставлены в жесткие рамки, и тогда они сами требуют более либеральных конструкций в Конституции. Противоположностью сохранения Конституции через толкование является полный ее пересмотр или принятие новой Конституции. Способами принятия новой Конституции являются: − дарование сверху (актом самовластия); − решение законодательного собрания страны; − решение специального органа, созываемого или избираемого для выработки и принятия новой Конституции; − общенациональный референдум по Конституции или ее основным принципам; смешанные способы: принятие парламентом с последующей ратификацией на референдуме; принятие на референдуме основных принципов с последующим принятием парламентом Конституции, выработанной на их базе. [7] Необходимость проведения конституционных реформ или принятия новой конституции обусловлено несколькими факторами: 1. изменившимися общественно-политическими реалиями; 2. преодолением глубокого экономического и политического кризиса; 3. навязыванием соответствующего конституционного режима зависимой стране; 4. обретением независимости колониальной или полуколониальной страной и принятием (заимствованием) новой конституции; 5. глубокими изменениями, ломкой существующих экономических, политических и социальных институтов как результат революционных преобразований; 6. стремлением власти упрочить свои позиции. Так как понятие конституционной реформы является предельно широким, его определение объединяет социально-политические и правовые явления, не являющиеся одинаковыми. Этим понятием охватывается и принятие новых актов конституционного уровня, и внесение изменений в уже существующие, кардинальные преобразования и частичные изменения их положений, социально регрессные и прогрессивные, революционные и эволюционные конституционные реформы. [3] Исследования, касающиеся конституционного развития государства, и в частности конституционной реформы, выходят за пределы предмета конституционного права как отрасли права независимо от содержания научных подходов к определению круга отношений, регулируемых этой отраслью. [4] Конституция – отражение сформировавшихся общественных и политических отношений. Принимая, изменяя или дополняя конституцию, необходимо, прежде всего, принимать не новые термины и определения, а создавать действующие гарантии, которые будут реально укреплять основы государственного общества. Конституция является не просто Основным Законом государства. Очень важно понимание Конституции как высший акт легитимности установленного государственного строя и организации власти. − Литература 1. Балытников В., Иванов В. Конституционная модернизация// Конституционное право: Восточноевропейское обозрение. 2000. 2. Каменский А. Реформы в России с точки зрения историка 3. Киреев В.В. К вопросу о понятии и методологии исследования конституционной реформы 4. Кутафин О.Е. Предмет конституционного права. М., 2001 5. Конституция Азербайджанской Республики 1995г. 6. Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. М., 1996. С. 667 7. Румянцев О.Г. Основы Конституционного строя России. 33 YENĐ GELĐŞMELER IŞIĞINDA ĐDARENĐN DEMOKRATĐKLEŞMESĐ VE ŞEFFAFLIK Prof. Dr. Yücel OĞURLU Beykent Üniversitesi Hukuk Fakültesi Đdare Hukuku Anabilim Dalı Öğretim Üyesi ÖZET Đnsan hakları arasında yapılan hiyerarşi sıralamasında “üçüncü kuşak haklar” arasında kabul edilen ve Avrupa ülkelerinin bir kısmında 1920lerden bu yana tanınan “idari usul ilkeleri” yer tutar. Şeffaf, açık ve saydam ve bunun sonucu olarak “hesap verebilen idare”, idari usul ilkeleri uygulanarak hayata geçirilebilir. Geniş yorumlandığında bu ilkeler, bilgi edinme hakkı, idari işlemlerin gerekçeli olması, işleme karşı başvuru yollarının ve süresinin gösterilmesi gibi hakları içerir. Đdari usulün bütün alt başlıkları, Đdarenin, şeffaflaşarak, net ve kestirilebilir bir çizgide vatandaşla buluşmasını, onunla yüzleşmesini amaçlar. Bu ilkelerin bulunmadığı ortamda kapalılık, bürokratik hakimiyet, hesap vermezlik, anayasal, yasal ve idari ihlaller mutlak şekilde ortama egemen olur. Şeffaf ve açık idare, insan hakları ihlallerinin sadece “idari usul” düzeyinde değil, bunun daha üstünde, işkenceye kadar varan ağır insan hakları ihlallerine kadar her düzeydeki ihlali engellemeye yardımcı olacak bir panzehirdir. Kamu yönetiminin ve idare hukukunun ortak ilgi sahasını oluşturan bu ilkelerin, herkes ve bütün taraflar için demokrasi ve hukuk devleti gibi anayasal üst normların hayata geçirilebilmesi, bürokrasinin ve Đdarenin her katmanın benimsemesiyle insan hakları ihlallerinin giderilebilmesi mümkün olabilir. Türkiye’de son bir iki yıldır idarenin bilgi edinme hakkını ihlali dolayısıyla hizmet kusuruna dayanılarak tazminat ödediği örnekler ortaya çıkmaya başlamıştır. Edevlet açılımları da, şeffaflığı artıracak gelişmelerden birisidir, Geçen yıl Dünya çapında e-Devlet indekslerinde 9. olmayı başaran Türkiye şeffaflık indekslerinde de buna bağlı olarak yükselmektedir. Şeffaflık, yolsuzluğun ilacı, katılımın öncüsü ve demokrasinin bir gereği olarak bütün idari yapının demokratikleşmesinin ilk aracı olduğu unutulmamalıdır. Anahtar kelimeler: Avrupa ülkeleri, idari usul ilkeleri, hesap verebilen idare. ABSTRACT In the ranking of the hierarchy of human rights "the third generation rights" are accepted and recognized in many European countries since 1920 as a portion of the "principles of administrative procedures". Transparent and open administration and as a result of those two principles "accountable administration”, can be put into life by applying the principles of administrative procedures. In a broad sense, the principles of the freedom information, the principle of the groundless of administrative actions, the principles of showing the ways of application process and the period. Nearly, all sub-headings of administrative procedures aims to make faced the administration and met with citizens in a line becoming more transparent, clear and predictable for of the people. Closeness, bureaucratic domination, accountability failure, constitutional, legal and administrative violations are absolutely dominated the media, in a such environment of these principles do not exist. Transparent and open administration will help to prevent the violation as an antidote of human rights violations, not only at "administrative procedures" level, but more on those, up to serious human rights violations. These principles are in the common interest of public administration and administrative law; and when these principles such as democracy and the rule of law constitutional upper norms only implemented for all parties by each layer of the administration and adopted human rights violations in all level, may be able to be resolve the administrative problems. Due to violation of the right to information by administration, it was emerged that the administration begun to pay compensations in some jurisdictions in Turkey in the last two years. Expansion of e-Government also will increase the transparency of developments is one, in the era of e-government Worldwide index last year Turkey achieved to be in the rank of 9th; Turkey’s tanks in the worldwide transparency index is also increasing very connected to it. It must not be forgotten that transparency, a mean of democratization of all administrative structure, is a first tool as a curative for corruption; Pioneer for participation and a necessity for democracy. Keywords: European countries, principles administrative procedures, an accountable administration. Giriş Đnsan haklarının hiyerarşik sıralamasında “üçüncü kuşak haklar”1 arasında kabul edilen ve Avrupa ülkelerinin bir kısmında 1920’lerden bu yana tanınan “idari usul ilkeleri”nin neredeyse tamamı, idarenin şeffaflığı konusuyla bir şekilde ilgilidir. Yönetimde demokrasinin gerçekleştirilmesi için yapılan ilk yasalar, 1 34 “Üçüncü Kuşak Haklar- Dayanışma Hakları- son yıllarda öne çıkan yeni insan haklarıdır. Murat türkyılmaz, yerel haklar, http://www.turkhukuksitesi.com/makale_143.htm; Üçüncü kuşak haklar dayanışma ve katılım kavramları içindedir ve bu grup içinde çevre, barış, gelişme, katılım, seçilme, kültürel mirası koruma haklarını sayabiliriz; bir başka ayırıma göre de, üçüncü kuşak haklar şöyle sıralanabilir: Barış hakkı, çevre hakkı, halkların kendi kaderini tayin (self-determinasyon) hakkı, gelişme hakkı, herkesin insanlığın ortak mal varlığından yararlanma hakkı. bilgi edinme özgürlüğü, idarenin karar alma sürecine katılım hakkı ve açıklık ilkesi gibi temel idari usul 2 konularını bile içermeyen genel nitelikte idari usul yasaları idi , hatta denilebilir ki bunlar basit nitelikte işlem prosedür ve yöntemini gösteren kılavuzlardı. Halbuki, idare hukuku ve kamu yönetiminde en az bir yarım yüzyıldır yükselen trendin, hizmetten yararlananların yönetime katılması ve idarenin net, açık, anlaşılabilir, öngörülebilir, gizemsiz ve kutsal olmayan bir görünümle halkın karşısına çıkması olduğunu ifade etmeliyim. Şeffaflık konusunda, Azerbaycan’ında da dahil olduğu, kapalı kapılar ardında politbüro usulleriyle karar alan Sovyet dönemi katılıma kapalı yönetim modeli ile 1930’lu 40’lı yılların Türkiye’sindeki şeffaflığa izin vermeyen, devlet merkezli kapalı yönetim modeli içerisinde oluşan bürokratik gelenek, yeni yönetim ve yönetişim modellerinin ortaya çıkması, değişen sosyo-ekonomik çevre ve insan unsurundaki eğitim ve kalite değişimine paralel olarak direncini kaybetmeye başlamıştır. Đşte bu bildiri de her iki ülkedeki yanlış bürokratik geleneklerin giderilmesinde önemli katkı sağlayacak olan şeffaflık temel bir değer olarak karşımıza çıkar. Literatürde açıklık, saydamlık veya şeffaflık gibi farklı ibarelerle ifade edilen kavramlar, içeriği itibariyle birbiriyle örtüşen değerleri kapsar. Bu değerler, anayasal “demokratik devlet” ilkesinin kamu yönetimi ve idare hukukundaki yansımalarıdır. Bu çalışmada, idari usul ilkelerinin, “şeffaf yönetim” bakımından değerlendirilerek, demokratik boyutlarıyla idareye sağlayacağı katkı ele alınmıştır. I. Kavramın Anlamı Terimi, politik seviyedeki karşılığında değil de3, Yürütmenin içinde Đdare’ye hasrederek tanımlamak gerekirse, tanım politik ortamından daha somut ve gündelik bir düzleme indirilmiş olur. Bu anlamda şeffaflık: Đdarenin karar ve faaliyetlerine dair bilgi ve belgelerin somut, açık, net, kolay ulaşılabilir, sarih (anlaşılacak açıklıkta) olması anlamına gelen ve karar alma sürecine kolaylıkla katılımı da içeren bir anlayış ve süreçtir. Đdare tarafından vatandaşlara, idari işlev hakkında, doğru, gerçek, güvenilir ve hızlı bilgi akışının sağlanması, bu sürecin önemli bir parçasıdır. Şeffaflık halktan gelen taleple, siyasi kararlılıkla ve kamu/özel sektör işbirliği ile başarılabilir. Şeffaflık, memur hukukunun da temel bir gereğidir. Şeffaflığa uyulması, kamu yönetiminde doğru kişilerin usulünce ve objektif olarak seçilmesi ve atanmasını sağlar; bunun da şeffaflığı besleyen bir tarafı vardır. Bürokrasi içerisinde kamu görevlisinin geleneksel klasik usullerle uzun süredir çalışıyor olması, şeffaflığın önündeki engellerden birisidir. Hatta, klasik usullerle “sır küpü gibi ketum” bir şekilde veya politbüro usulleriyle “kapalı devre” çalışan kamu görevlileri, artık çağdaş kamu yönetiminin olsa olsa “antika”ları hükmündedir. Geçmişte rağbet gören, hatta “erkan ve umur görmüş” sayılan bu modellerin yerini, daha genç ve üretim odaklı, verimliliği önemseyen ve bütün bunları yaparken de insancıl, şeffaf ve demokratik usulleri önceleyen görevli tipi, gerek kamu gerekse özel sektörün tercihidir. Bu durumun, sınırları önceden net bir şekilde çizilmek zorunda olan ve aşağıda açıklanacak “devlet sırrı” ve “ticari sır” gibi sırlar ile “özel hayatın gizliliği” dışında istisnaları olmaması gerekir. Şeffaflık, Đdarenin tarz ve tavrıyla işleyişinde adalet, dürüstlük, netlik, ve tarafsızlık ilkelerini de kapsamalıdır. Şeffaflık konusu, idarenin hesap verebilirliğiyle yakından ilgilidir. Saydamlık, kamu görevlilerinin ve Đdarenin uygulama, faaliyet ve kamu politikaları dolayısıyla sorumlu tutulabilmesini amaçlar. Hukuken sorumluluğun ortaya çıkması ve ispat konusu, belge, bilgi ve her türlü delil Đdarenin elinde oluştuğundan, şeffaf yönetimle doğrudan ilgilidir. Şeffaf yönetim, delillerin karartılmamasını ve değiştirilmesini engelleyecek bir çözüm olarak sorumluluğun belirlenmesini ve yöneticiden hesap sorulmasını sağlar. Bu tür bir hesap verme, hizmet kalitesini, hizmetin sunulma hızını ve verimliliğini etkiler. Bir anlamda şeffaflık bir yönetim kültürüdür ve zamanla kazanılabilecek bir alışkanlık ve ulaşılması gereken bir idealdir. Şeffaflık aynı zamanda yolsuzluğun da ilacı olarak görülür. II. Demokrasi/Đdari Usul/Şeffaflik Üçgeni Kamu yönetimi, Đkinci Dünya Savaşı sonrasında, devlet sistemleriyle birlikte değişim göstermiştir. Artık, totaliter-otoriter devlet yapıları yerine, insana değer veren yapı ve modeller ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu süreç, yeni kamu yönetimi anlayışlarıyla halen devam etmektedir. Çağdaş kamu yönetiminde, artık, 2 3 Örnek Olarak 1925 tarihli avusturya idari usul yasası, polonya, çekoslovakya ve eski yugoslavya idari usul yasalarını gösterebiliriz. 1946 tarihli amerikan federal idari usul yasası ile ispanya ve isviçre idari usul yasaları da idari usul yasasıydı. 1976 tarihli federal almanya idari usul yasası, 1992 tarihli ispanya kamu idarelerinin hukuki rejimi ve genel idari usul hakkında yasa gibi Akyılmaz, Bahtiyar, "Yeni Bir Đdari Usul Kanunu Örneği: Đspanya Kamu Đdarelerinin Hukuki Rejimi Ve Genel Đdari Usul Hakında Kanun", Đdari Usul Kanunu Hazırlığı Uluslararası Sempozyumu, 17-18 Ocak 1998, Ankara, s.35-40; 1979 tarihli Fransa idari usul yasası, 1991 tarihli Belçika Đdari Tasarrufların Gerekçeleri Hakkında Yasa Ve 1994 Tarihli Belçika Đdarede Şeffaflık Sağlama Yasasını gösterilebilir. Ramazan Yıldırım, “Globalleşme Sürecinde Türk Cumhuriyetlerinde Demokrasinin Geçirdiği Aşamalar ve Ulaşması Gereken Hedef: Yönetimde Demokrasi”, http://www.akader.info/khuka/2003_eylul/globallesme.htm Politik düzlemde şeffaflık; devlet ve hükümet politikaları hakkında vatandaşların yasama ve yürütme düzeylerinde bilgi edinmesinin sağlanması şeklinde tanımlanabilir. Bu düzeyde, daha ziyade, seçimlere katılım, seçim sürecinin açık ve şaibesiz oluşunu da içeren demokratik yöntemlerdir. 35 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi vatandaşla vatandaş, vatandaşla idare arasında ve diğer idari, iktisadi ve sosyal aktörlerin kendi aralarında yeni etkileşim modelleri üzerinde durulmaktadır. “Yönetişim” ve “iyi yönetim” gibi yeni kavram ve kurumlar ortaya çıkmaya başlamıştır. Çağdaş devletin unsurları olarak, aslında hukuk devleti ve demokrasi ilkelerinin türevleri olan şeffaflık, katılım, etkinlik, hesap verme gibi yeni beklentileri karşılamada, bazen henüz bizde 4 bir tasarı aşamasında olan “idari usul kanunu” bu konuda temel oluşturacaktır . Devletin görevlerinden birisi, Anayasanın 2 nci maddesinin açık emri gereğince “demokratik devlet” çizgisi içerisinde tutmaktır. Demokrasinin, Đdare hukuku alanındaki birçok yansımasından sadece biri olan 5 “şeffaf yönetim” veya diğer adlarıyla “günışığında yönetim” , her ne kadar anayasada açıkça düzenlenmemiş olsa da, açıkça düzenlenmiş olan “demokratik devlet” türevleridir. Bu ilkenin insan hakları ihlallerini açığa çıkaracak olan ve kapalı kapılar ardındaki hak ihlallerinin “sessiz çığlıklar” veya “memnuniyetsiz homurdanmalar” olarak kalmasını engelleyecek tarz ve uygulamalar olduğunu ifade etmek gerekir. Đdari usulün bütün alt başlıkları, Đdarenin, şeffaflaşarak, net ve kestirilebilir bir çizgide vatandaşla buluşmasını, onunla açık bir zeminde yüzleşmesini amaçlar. Bu ilkelerin bulunmadığı ortamda kapalılık, bürokratik hâkimiyet, hesap vermezlik, yasal ve idari ihlaller mutlak bir şekilde ortama egemen olur. Şeffaf ve açık idare, insan hakları ihlallerinin sadece “idari usul” düzeyinde değil, bunun daha üstünde, işkenceye kadar varan ağır insan hakları ihlallerine kadar her düzeydeki ihlali engellemeye yardımcı olacak bir panzehirdir. Kamu yönetiminin ve idare hukukunun ortak ilgi sahasını oluşturan bu ilkelerin, herkes için demokrasi ve hukuk devleti gibi anayasal üst normların hayata geçirilebilmesi, bürokrasinin ve Đdarenin her katmanın benimsenmesiyle insan hakları ihlallerinin giderilebilmesi, hatta ortaya çıkmadan önünün alınması mümkün olabilir. Đşte tam da bu noktada, idari usullerin bir parçası olan “şeffaflık” terimi ile demokrasi arasındaki köprüyü yeniden kurarak şeffaflık konusunun farklı boyutlarına dikkat çekerek devam etmek 6 gerekir: Yönetimde demokrasi ve demokratik idare , her iki haliyle, “insan” faktörünün merkeze alındığı paradigmanın tam tersi noktada duran ve bazen kavramı aşan özel ve kutsal anlamlar da yüklenen “Devlet” ve “Đdare” kavramlarına, mekanik işleyişten çok, “insan” odaklı yaklaşımı sembolize eder. Ancak insanla varlığını sürdüren ve insanla kutsal bir anlam kazanan her seviyedeki tüzel kişilik, yine insana hizmet ettiği sürece anlam taşır. Yönetimde demokrasinin unsurları, idari usul kanunu, bilgi edinme hakkı ve ilgililerin idarenin karar alma sürecine katılarak yönetimde şeffaflığın sağlanmasıdır7. Şeffaf, saydam, hesap veren idare, idari usul ilkelerinin uygulanmasıyla mümkündür. Geniş yorumlandığında bu ilkeler, dilekçe hakkı, bilgi edinme hakkı, işlemin gerekçeli olması, ilgilinin hakkındaki işleme itiraz edebilmesi, itiraz süresini ve makamını öğrenme gibi usule ilişkin diğer hakları içerir. Đdari usulün alt başlıkları, Đdarenin, şeffaflaşarak, net ve kestirilebilir bir çizgide vatandaşla buluşmasını, onunla açık bir zeminde yüzleşmesini amaçlar. Görülüyor ki, idari usul ilkelerinin tümü, idarenin şeffaflığı ile doğrudan veya dolaylı ilgilidir. Bu ilkelerin bulunmadığı ortamda kapalılık, bürokratik hâkimiyet, hesap vermezlik, yasal ve idari ihlaller mutlak bir şekilde ortama egemen olur. Şeffaf ve açık idare, insan hakları ihlallerinin sadece “idari usul” düzeyinde değil, bunun daha üstünde, işkenceye kadar varan ağır insan hakları ihlallerine kadar her düzeydeki ihlali engellemeye yardımcı olacak bir panzehirdir. Kamu yönetiminin ve idare hukukunun ortak ilgi sahasını oluşturan bu ilkelerin, demokrasi ve hukuk devleti gibi anayasal üst normların “herkes için” hayata geçirilebilmesi, bürokrasinin ve Đdarenin her katmanının bu ilkeleri benimsenmesiyle hak ihlallerinin giderilebilmesi, hatta ortaya çıkmadan önünün alınması mümkün olabilir. III. Türkiye’de Đdari Usul Kanunu Çalişmaları ve Şeffaflık Türkiye’de de bu çerçevede çalışmalar yapılmaktadır. Farklı kanunlarda idari usul kurallarına yer verilse de, bunlara bakılarak gerçek bir idari usul kodundan söz edilemez. Đdari usulü bir bütün olara ve bütün idari işlemler için öngören asıl düzenleme henüz bir tasarıdır ve Genel Đdarî Usul Kanunu Tasarısı olarak uzun süredir gündemdedir. Genel Đdarî Usul Kanunu Tasarısı’nın genel gerekçesinde de “Đdarî usul, idarenin faaliyetlerini hukuk çerçevesi içinde yürütmesini sağlarken aynı zamanda da demokratikleşmesine de imkân vermektedir. Bu ise, idarede açıklık ve bilgi edinme hakkının tanınması amacını taşımaktadır. Đşlem yapma sürecinde işlemin muhatabına alınacak karara katılma hakkı tanınmak suretiyle idareyi de muhatabı da tatmin eden bir işlem yapmak imkânına sahip olunmaktadır.”… “Đdarî işlemin yapılış sürecinde, idarenin izleyeceği usulün, serbest bir şekilde kendi takdirine bırakılması; idarî işlemin yapılışında gizlilik, muhatabın işlemden haberdar 4 Bazen de diğer hukuk metinleri içinde dağınık olarak yer almaktadır. Örneğin kamulaştırma kanunu, kamu ihale kanunu, vergi usul kanunu bunlardan bazılarıdır. 5 Özay, Günışığında Yönetim, 6 Özay, Günışığında Yönetim, 7 Özay, Đl Han, "Demokratik Yönetim Ve Yönetimde Demokrasi", Đdari Usul Kanunu Hazırlığı Uluslararası Sempozyumu, 17-18 Ocak 1998, Ankara, S. 276; Odyakmaz, Zehra, “Đdari Usulden Beklediklerimiz”, Đdari Usul Kanunu Hazırlığı Uluslararası Sempozyumu, 1718 Ocak 1998, Ankara, s.3; Yıldırım, “Globalleşme Sürecinde …” (Çevrimiçi) 36 edilmemesi ve bilgi edinme imkânı tanınmaması; idarenin otoriter tavrı, bilgi vermekten kaçınması, yetkisini kullanmayarak sorumluluktan kaçması ve takdir yetkisini hukuka uygun kullanmaması; işlemin yapılışında farklı idarî usullerin uygulanması sonucu eşitlik ilkesinin zedelenmesi gibi pek çok sakıncayı da beraberinde getirebilmektedir” Yine genel gerekçede devamla: “Đdarenin demokratikleşmesi ve güncel deyimiyle şeffaflaşması, idarenin bireyle olan ilişkilerinde gizlilikten açıklığa geçiş, bu alanda yürürlüğe konulabilecek genel bir idarî usul kanunuyla mümkün olabilecektir.”8 haklı tespiti yer almaktadır. IV. Avrupa Birliği Müktesabatında Şeffaflığın Temel Đlkeleri Şeffaf, açık ve saydam ve bunun sonucu olarak “hesap verebilen” idare, idari usul ilkeleri uygulanarak hayata geçirilebilir. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi’nin 1977 tarihli 31 sayılı karar, bireyin idari işlemler hakkında gerekli bilgileri elde etme hakkı idarenin şeffaflığı ve açıklığını zorunlu kılmaktadır. Geniş yorumlandığında bu ilkeler, 1977 Tarihli Đdari Đşlemler Karşısında Bireylerin Korunması Hakkında (77) 31 Sayılı Bakanlar Komitesi Kararı’nda ortaya konulan AB yaklaşımına paralel olarak bilgi edinme hakkı, idari 9 işlemlerin gerekçeli olması, işleme karşı başvuru yollarının ve süresinin gösterilmesi gibi hakları içerir . Bunun dışında, Avrupa Birliği Bakanlar Komitesi’nin bazı kararlarında da idari usuller ve idarenin doğru davranış kodlarını ortaya koyan önemli kurallara yer verilmiştir. Bunlar: Đdare Tarafından Tutulan Bilgilere Erişim Hakkına Đlişkin R (81) 19 sayılı Tavsiye Kararı; Çok Sayıda Kişiyi Etkileyen Đdari Usule Đlişkin R (87) 16 sayılı Tavsiye Kararıı; Kamu Görevlileri Davranış Kodlarına Đlişkin R (2000) 10 sayılı Tavsiye Kararı; Resmi Belgelere Erişim Hakkına Đlişkin R (2002) 2 sayılı Tavsiye Kararı gibi… Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi’nin Đyi Đdare Konusunda Üye Devletlere CM/Rec (2007) 7 Sayılı Tavsiye Kararının10 10 ncu maddesinde doğrudan doğruya “şeffaflık ilkesi” adıyla şu kurallara yer verilmiştir: 1. Đdare şeffaflık ilkesine uygun faaliyet gösterir. 2. Đdare, karar ve işlemlerinden ilgilileri, (resmi belgelerin yayınlanması da dahil) uygun araçlarla bilgilendirir. 3. Kişisel verilerin korunmasına ilişkin kurallara uygun olarak resmi belgelere erişim hakkını tanır. 4. Şeffaflık ilkesi, yasayla korunan gizliliği aşamaz. Şeffaflık konusunun iki ayağını, yukarıda sayılan idari usul ilkeleri ile bilgi edinme hakkı ve katılım hakkı oluşturur. Bunlar hakkında kısaca bilgi vererek bildirime son veriyorum. V. Bilgi Edinme Hakkı/Şeffaflık Đlişkisi Türkiye’de bilgi edinme hakkı konusunda 4982 Bilgi Edinme Hakkı Kanunu adıyla özel bir kanun 9.10.2003 tarih ve 4982 çıkarılmıştır. Bilgi Edinme Hakkı Kanunu’nun “Bilgiye erişim kural, sınırlama istisnadır.” gibi özgürlükçü ve insan merkezli bir yaklaşıma sahip olması şeffaflık açısından önemlidir. Bilgi edinme hakkı ve yükümlülüğü olarak öngörülen bu hak ve sorumluluk konusunda son derece güncel ve somut düzenlemelere yer verilmiştir. 9 uncu madde gerekçesinde de belirtildiği üzere, “Açıklık kural, gizlilik istisnadır”; O halde, bilgiye erişim kuralken bu hakkın sınırlaması istisnadır. Bilgilendirme hakkını tanımak yönetimi aktif kılarken; Bilgi edinme hakkını kullanabilmek vatandaşı “pasif” konumundan çıkartır. Yasa somuttur. 4 ncü maddesinde “Herkes bilgi edinme hakkına sahiptir.” denildikten sonra izleyen maddelerde sırasıyla diğer konular düzenlenmiştir11. 13 ncü maddesinde de itiraz usulü belirlenerek konu 12 askıda bırakılmamıştır .Yaptırımlarla desteklenmiştir. Ceza hükümlerini de ilgili mevzuata bırakmıştır. 8 9 10 Genel idarî usul kanunu tasarısı’nın “ilkeler ve idarenin yükümlülüğü” başlıklı 3. Maddesinde- (1) idare yapacağı işlemlerde; insan haklarına saygılı olmakla; adalet, kanun önünde eşitlik, tarafsızlık, hukukî güvenlik ve istikrar, kamu yararı, açıklık ve katılım, ölçülülük, doğru bilgilendirme ve usul ekonomisi ilkelerine uymakla; yargı kararlarının gereklerini yerine getirmekle ve bu şekilde iyi yönetimi gerçekleştirmekle yükümlüdür.” şeffaflık konusunda idare hukuku açısından avrupa düzeyindeki ilk önemli belge olan “28 Eylül 1977 Tarihli Đdari Đşlemler Karşısında 9 Bireylerin Korunması Hakkında (77) 31 Sayılı Bakanlar Komitesi Kararıdır . Bu kararla; - Dinlenme Hakkı, - Bilgi Kaynaklarından Faydalanma Hakkı, - Hukukî Yardım Ve Temsil, - Đdarî Đşlemlerin Gerekçeli Olması, - Đşleme Karşı Başvuru Yollarının Gösterilmesi, Şeklinde Beş Đlke Tespit Edilmiştir. Bu önemli karar, tavsiye kararı niteliğinde olsa da bütün Avrupa ülkeleri mevzuatlarına bu yönde değiştirmişlerdir. Bu karara, genel idari usul kanunu tasarısının genel gerekçesinde de yer verilmişti “Đyi Đdare” ilkelerinin, hukuk devletinin yasallık, eşitlik, yansızlık, orantılılık, yasal kesinlik, makul sürede harekete geçmek, katılım, mahremiyete saygı ve açıklık gibi temel ilkelerinden türetildiğini ve bu ilkeler aracılığıyla, kişilerin bilgilendirildiği, idari kararların oluşum sürecine katılımlarının sağlandığı belirtilmiştir. Tavsiye kararının Đngilizce’den Çevirisi Đçin Bkz., Danıştay Dergisi, Sy.116, 2007. 37 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi 13 Bilgi Edinme Hakkının Sınırları yasanın 15-27 maddeleri arasında sayılmıştır . Sayılan istisnalar dışında, Đdarenin kendince üreteceği bahanelerle insanların kendileriyle ilgili idari belgelere ve bilgilere ulaşmalarının engellenmesine set geçilmiştir. Bundan bir adım daha ileri atılarak Bilgi Edinme Değerlendirme Kuruluna başvuru yapılmasıyla ilgilinin kendisinden gizlenen bilgiye ulaşabilmesi mümkün olmuştur. GĐUKT’nun 17. maddesinde “Đdari Đşlemlerin Şekli” başlığı altında 1. Đdari işlemler basit, açık ve anlaşılır bir dille kaleme alınır. 2. Her birel işlemde, (özellikle bireysel hakları etkileyen birel işlemlerde), kararın maddi ve hukuki temellerini açıklayan uygun gerekçelere yer verilir.” Bunun dışında, Đdari usulün yukarıda zikredildiği gibi, neredeyse bütün konuları şeffaflığı bir şekilde ilgilendirse de maddedeki işlemin gerekçeli olması ve işlemin basit, açık ve anlaşılabilir olması ayrıca önemlidir. Şeffaf yönetim kamu yönetimi ve idare hukukundaki bir temenniden öteye geçerek çağdaş yönetimin artık aranan bir unsuruna ve pratiğe dönüşmeye başlamıştır. Bilgi edinme hakkının yürürlüğe giren bir kanunla pekiştirilmesi, klasik usulleri zorlamış; binlerce kamu görevlisi haklarında tutulan sicilleri görmek üzere bilgi edinme haklarını kullanmıştır. Fakat anayasal dilekçe hakkının kullanılmasının bile yerleşmediği bir ortamda bilgi edinme hakkı, idare tarafından geçiştirilmeye çalışılmaktadır. Bunun sonucunda, Türkiye’de son yıllarda idarenin hizmet kusuru dolayısıyla tazminat ödediği örnekler ortaya çıkmaya başlamıştır. VI. Şeffaflık/E-Devlet/Katılım Bağlantıları E-devlet açılımları, şeffaflığı artıracak gelişmelerden bir diğeridir14. Đşlemlerin elektronik ortamlarda gerçekleşmesi, hızlı, verimli ve düşük maliyet gibi getiriler yanında devletin şeffaflaşmasını da sağlar. Đşlemlerin ve işlevlerin şeffaf ortamlarda sunuluyor oluşu, devlete olan güveni artıran15 faktörlerden birisidir. Katılım, halkın yönetime ortaklığı ve temsil edilme demektir. Đfade özgürlüğünün politik alanda ve daha teknik olan idare sahasında anlam kazanması demektir. Halka kapalı, onu hiçe sayan, tepeden bakan, katılımı engelleyen, şeffaflık yerine “devlet benim” veya “sadece biz biliriz”ci yönetim tarzı, insanı dışlayan ve onun haklarına değer vermeyen çağdışı bir yönetim olur. Đnsan ve gruplarının temsiline imkan verilmeyen ortamlar ya küskün ve güvensiz halk kitlelerini ya iki yüzlülük ve kurnazlığı ya da uzun vadede şiddet patlamalarını doğurur. Đnsan odaklı ve insana hizmet eden yönetim anlayışı ise, halkın yönetime katılımını ve şeffaflaşmayı zorunlu olarak önemsemek ve önemsetmek zorundadır. Yönetişim veya Đyi Yönetim olarak adlandırılan yeni modeller, karar alma süreci ve kamu hizmetlerinin sunumuna farklı aktörlerin katılmasına fırsat tanınması ile Đdare, özel sektör ve Sivil Toplum Kuruluşları arasında “işbirliği, etkileşim, ortaklık ve koordinasyon”un sağlanması ile gerçekleşir16. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi’nin Đyi Đdare Konusunda Üye Devletlere CM/Rec (2007) 7 Sayılı Tavsiye Kararının Katılma Đlkesini düzenleyen 8. maddede “Đdare acil durumlar dışında, kişilere, hak ve çıkarlarını etkileyen idari işlemlerin hazırlık sürecine ve uygulanmasına, uygun şekilde katılma imkanı verir.” ifadelerine yer verilmiştir. 11 Bilgi verme yükümlülüğü, istenecek bilgi veya belgenin niteliği, yayımlanmış veya kamuya açıklanmış bilgi veya belgeler, gizli bilgileri ayırarak bilgi veya belge verme, bilgi veya belgeye erişim, bilgi veya belgeye erişim süreleri, başvuruların cevaplandırılması, itiraz usulü, bilgi edinme değerlendirme kurulu 12 Madde 13. “Bilgi edinme istemi 16 ve 17 nci maddelerde öngörülen sebeplerle reddedilen başvuru sahibi, yargı yoluna başvurmadan önce kararın tebliğinden itibaren onbeş gün içinde kurula itiraz edebilir. Kurul, bu konudaki kararını otuz iş günü içinde verir. Kurum ve kuruluşlar, kurulun istediği her türlü bilgi veya belgeyi onbeş iş günü içinde vermekle yükümlüdürler. Kurula itiraz, başvuru sahibinin idarî yargıya başvurma süresini durdurur. 13 Yargı denetimi dışında kalan işlemler, devlet sırrına ilişkin bilgi veya belgeler, ülkenin ekonomik çıkarlarına ilişkin bilgi veya belgeler, istihbarata ilişkin bilgi veya belgeler, idarî soruşturmaya ilişkin bilgi veya belgeler, adlî soruşturma ve kovuşturmaya ilişkin bilgi veya belgeler, özel hayatın gizliliği, haberleşmenin gizliliği, ticarî sır, fikir ve sanat eserleri, kurum içi düzenlemeler, kurum içi görüş, bilgi notu ve tavsiyeler, tavsiye ve mütalaa talepleri. 14 Đdare, hizmetten yararlanan vatandaşlarla, doğrudan veya yazılı tebligatla, telefon, faks gibi haberleşme araçlarıyla veya teknolojik gelişmenin sağladığı açılımlardan olan “e-devlet” imkânlarının temeli olan internet aracılığıyla buluşur. 15 Bu konuda geniş bilgi için bkz. OĞURLU, Yücel, ŞENTÜRK, Ünal, “Değişen Paradigmalar Bağlamında E-Devletin Bazı Toplumsal Boyutları”, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=200 16 Arıkboğa, Slayt 17. 38 17 GĐUKT’nda Katılma hakkı ve bilgilendirme yükümlülüğüne ayrıca yer verilmiştir . Yönetime katılma konusu şeffaflık ile birlikte (yerel düzeyde) öteden beri dikkat çekilmiş olan ve yerel yönetimlerden beklenen 18 bir özelliktir . Katılım konusunda son dönemlerin en başarılı çalışmalarından biri olan 13.7.2005 tarihli 5393 Nolu Yeni Belediye Kanununda yeni katılım örnekleri olarak; hemşehri hukuku, hizmet sunumunda halka dönüklük, halkın stratejik plan hazırlık çalışmalarına katılımına izin verilmesi, komisyon toplantılarına katılıp görüş bildirmek suretiyle karar alma sürecine katılım, belediye hizmetlerine gönüllü katılım kent konseyi, meclise öneri sunma, referandum gibi konulara yer vermiştir. Bu ilkelerin kullanımı, hiç şüphesiz 19 bürokrasinin ve halkın geçmiş alışkanlıkları dolayısıyla çok kısa sürede değişmeyecektir . Fakat her birisi halkla Đdare arasındaki perdeleri aralayarak, şeffaflığı sağlayacak uygulamalar olarak yerini alacaktır. 17 18 19 Madde 27- (1) Yöre Halkının Ortak Yararını Đlgilendirmek Koşuluyla, Bayındırlık Hizmetleri, Đmar Uygulamaları, Mülkiyet Ve Çevre Hakları Đle Kültür Ve Tabiat Varlıklarını Doğrudan Etkileyen Düzenleyici Đşlemlerin Yapılmasından Önce, Kamunun Bilgilendirilmesi Ve Katılımı Esastır. (2) Birinci Fıkradaki Đşlemlerin Konusu, Otuz Gün Đçinde Đncelenip Görüş Bildirilmesi Amacıyla Elverişli Vasıtalarla Kamuya Duyurulur. Đdare, Yöre Halkının Ortak Yararına Đlişkin Düzenlemelerde; Đlgili Kamu Kurumu Ve Kuruluşlarından, Üniversitelerden, Konuyla Đlgili Kamu Kurumu Niteliğindeki Meslek Kuruluşları Ve Sivil Toplum Kuruluşlarından Temsilcilerin Çağırılacağı Genel Görüşme Toplantısı Düzenler. (3) Bu Madde Kapsamına Giren Ve Ülke Çapında Uygulanacak Düzenleyici Đşlemlerde De Đlgili Kamu Kurumu Ve Kuruluşlarından, Üniversitelerden; Konuyla Đlgili Meslek Kuruluşlarının Birlik Ve Federasyonlarından Ve Sivil Toplum Kuruluşlarından Temsilcilerin Çağırılacağı Genel Görüşme Toplantısı Düzenlenir.” SARAN, Mehmet Ulvi, “Belediye Hizmetlerinde Halkı Bilgilendirme Ve Halk Denetiminin Sağlanması ", Çağdaş Yerel Yönetimler (Todaie), 4, 1996, 17/28. ARIKBOĞA, Slayt 15. 39 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi HÜQUQ ĐSLAHATLARINA DĐQQƏT ARTIRILMALIDIR Prof. Dr. Bəhram ZAHĐDOV AMEA-nın Fəlsəfə,Sosiologiya və Hüquq Đnstitutu direktorununelmi işlər üzrə müavini [email protected] Dr. Səidə HƏSƏNZADƏ AMEA-nın Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq Institutunun elmi işçisi XÜLASƏ Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, cənab Đlham Əliyevin Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strategiya»nın və bu Strategiyanın həyata keçirilməsi ilə bağlı Dövlət Proqramı»nın təsdiq edilməsi alimlər qarşısında böyük vəzifələr qoymuşdur. Məhz bu Proqram əhəmiyyətli sənəd, ölkədə problemlərin hüquqi baxımdan yenidən və yaradıcılıqla həll edilməsinə böyük zəmin yaratmışdır. Prezident Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyevin yaxın günlərdə dərc edilmiş «Đctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış» adlı məqaləsi ölkənin Đctimai və humanitar elmləri sahəsində çalışan alimlər, o cümlədən hüquq elmi və hüquqşünas alimlər qarşısında məsuliyyətli vəzifələr qoymuşdur. Bu baxımdan alimlərimiz öz fəaliyyətlərini bir daha təhlil etməli və məqalənin ruhundan irəli gələn tələblərin həyata keçirilməsi üçün səmərəli tədbirlər görməyə borcludurlar. Ölkədə yeni inkişaf yoluna qədəm qoyan hüquq elmlərinin müxtəlif sahələrinin problem məsələlərinin elmi-nəzəri cəhətdən öyrənilməsini, mövcud problemlərin hüquqi vasitələrlə aradan qaldırılmasını təmin etmək üçün normativ hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsini, ölkə həyatında və dövlət idarəçiliyində hüquqşünasların və hüquq elminin rolunun artırılmasını, mövcud olan qanunların beynəlxalq hüquq normalarına uyğunlaşdırılmasını, cəmiyyətdə gedən sosial, siyasi, iqtisadi və hüquqi proseslərin tənzimlənməsinin mükəmməl həyata keçirilməsini təmin etmək kimi mühüm vəzifələri yerinə yetirmək istiqamətində intensiv tədbirlər həyata keçirilməlidir. Bu mənada BDU-nun və Qafqaz Universitetinin keçirdiyi tədbir böyük əhəmiyyətə malikdir. Açar sözlər: hüquqi dövlət, Azərbaycan Respublikası, milli strategiya, islahatlar, humanitar elmlər. ABSTRACT The approval of the state program of the Republic of Azerbaijan 2009-2015 on the National Strategy for the development of science on the implementation of the Strategy and State that approved by the President of the Republic of Azerbaijan put great tasks to the sciences. From this point of view, scientists must analyze their activities once again and are obliged to take effective measures. In this sense, the event held by BSU at Qafqaz University is critically important. Keywords: legal state, the Republic of Azerbaijan, the national strategy, reforms, humanities Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, cənab Đlham Əliyevin Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strategiya»nın və bu Strategiyanın həyata keçirilməsi ilə bağlı Dövlət Proqramı»nın təsdiq edilməsi alimlər qarşısında böyük vəzifələr qoymuşdur. Məhz bu Proqram əhəmiyyətli sənəd, ölkədə problemlərin hüquqi baxımdan yenidən və yaradıcılıqla həll edilməsinə böyük zəmin yaratmışdır. Hüquqi dövlət quruculuğunun həyata keçirildiyi bir mərhələdə hüquq elmlərinin inkişafının və dövlət həyatında hüquqşünas alimlərin rolunun artırılmasını təmin edən müvafiq tədbirlərin görülməsi olduqca vacib və aktualdır. Təsadüfi deyildir ki, BMT hələ 07 sentyabr 1990-cı ildə «Hüquqşünasların rolu haqqında Əsas Müddəalar»ı qəbul etmiş, AŞ-nın Nazirlər Komitəsi isə üzv dövlətlərə «Hüquqşünas peşəsinin həyata keçirilməsi azadlığı haqqında» müvafiq tövsiyələr vermişdir. Prezident Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyevin yaxın günlərdə dərc edilmiş «Đctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış» adlı məqaləsi ölkənin Đctimai və humanitar elmləri sahəsində çalışan alimlər, o cümlədən hüquq elmi və hüquqşünas alimlər qarşısında məsuliyyətli vəzifələr qoymuşdur. Bu baxımdan alimlərimiz öz fəaliyyətlərini bir daha təhlil etməli və məqalənin ruhundan irəli gələn tələblərin həyata keçirilməsi üçün səmərəli tədbirlər görməyə borcludurlar. Ümumilikdə akademik Ramiz Mehdiyevin məqaləsi, necə deyərlər «cildlərə bərabər sanballı bir əsər» təsiri bağışlayır. Onun ruhu baxımından yanaşdıqda yalnız elm adamları deyil, ümumiyyətlə elmi elita və ziyalılar qarşısında məsuliyyətli vəzifələr durduğu aydın olur. Ölkədə yeni inkişaf yoluna qədəm qoyan hüquq elmlərinin müxtəlif sahələrinin problem məsələlərinin elmi-nəzəri cəhətdən öyrənilməsini, mövcud problemlərin hüquqi vasitələrlə aradan qaldırılmasını təmin etmək üçün normativ hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsini, ölkə həyatında və dövlət idparəçiliyində hüquqşünasların və hüquq elminin rolunun artırılmasını, mövcud olan qanunların beynəlxalq hüquq normalarına uyğunlaşdırılmasını, cəmiyyətdə gedən sosial, siyasi, iqtisadi və hüquqi proseslərin tənzimlənməsinin mükəmməl həyata keçirilməsini təmin etmək kimi mühüm vəzifələri yerinə yetirmək 40 istiqamətində intensiv tədbirlər həyata keçirilməlidir. Bu mənada BDU-nun və Qafqaz Universitetinin keçirdiyi tədbir böyük əhəmiyyətə malikdir. Şübhəsizdir ki, ölkəmizdə cinayətkarlıqla və hüquq pozuntuları ilə mübarizə sahəsində müəyyən uğurlar əldə edilmişdir. Bununla belə qeyd edilməsi zəruridir ki, son illər hüquq pozuntularının vəziyyətinin elmi cəhətdən vaxtaşırı olaraq, sistemli şəkildə tədqiq olunması, müsbət və mənfi cəhətlərinin müəyyən edilməsi, qarşısının alınması və profilaktik tədbirlərin gücləndirilməsi istiqamətində elmi cəhətdən əsaslandırılmış tədbirlərin həyata keçirilməsinə böyük ehtiyac vardır. Hüquq mühafizə və məhkəmə orqanlarının tərkibində fəaliyyət göstərən bəzi Elmi Şuralar formal bir təsisata çevrilmişdir. Alimlərin elmi tədqiqatlarının nəticələrindən çox vaxt təcrübədə istifadə edilmir, onların təklifləri nəzərə alınmır, alimlər və praktiki işçilərin birgə tədbirləri az keçirilir. Bəzən tədqiqat işləri təcrübə ilə və ya təcrübə elmi tədqiqatlarla əlaqələndirilmir. Bir çox hallarda belə əlaqələr ümumiyyətlə zəif qurulmuşdur. Təcrübə və nəzəriyyənin əlaqələndirilməsi çox geniş və problem bir məsələdir. Alimlərin təcrübi işçilərlə əlaqələrinin ardıcıl, planlı və məqsədəuyğun şəkildə koordinasiya edilməsinə böyük ehtiyac vardır. Bu sahədə hüquq mühafizə orqanlarının alimlərlə birgə tədbirlərinin keçirilməsi, səmərəli əlaqələrin və faydalı əməkdaşlığın təşkili istiqamətində tədbirlər görülməsinin vaxtı çatmışdır. Azərbaycan Respublikasında qəbul edilmiş normativ hüquqi aktların tezliklə əsaslı və ya cari şəkildə dəyişdirilməsi və ya təkmilləşdirilməsi bu sahədə işin yenidən və əsaslı şəkildə qurulmasına zərurət yaradır. Çünki, yaranmış vəziyyət ölkəyə, idarəçilik sisteminə və qanunun nüfuzuna ciddi maddi və mənəvi zərər vurur. Bunun çoxsaylı digər səbəbləri ilə yanaşı, bir səbəbi də normativ hüquqi aktların müstəqil elmi ekspertizasının aparılması sahəsində yol verilən qüsurlarla bağlıdır. Buna görə də normativ hüquqi aktlar haqqında Qanunun 31.1 maddəsində dəyişiklik edilməli, normativ hüquqi aktların bütün hallarda alimlər tərəfindən elmi ekspertizadan keçirilməsi sahəsində ciddi qayda yaradılmalıdır. Ölkədə yeni inkişaf yoluna qədəm qoymuş hüquq elmlərinin müxtəlif sahələrinin problem məsələlərinin elmi-nəzəri cəhətdən öyrənilməsini, mövcud problemlərin hüquqi vasitələrlə aradan qaldırılmasını təmin etmək üçün normativ hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsini, ölkə həyatında və dövlət idarəçiliyində hüquqşünasların və hüquq elminin rolunun artırılmasını, mövcud olan qanunların beynəlxalq hüquq normalarına uyğunlaşdırılmasını, cəmiyyətdə gedən sosial, siyasi, iqtisadi və hüquqi proseslərin tənzimlənməsinin mükəmməl həyata keçirilməsini təmin etmək üçün hüquq elminin və hüquqşünas alimlərin rolunun artırılması artıq bir zərurətə çevrilmişdir. Buna görə də dövlət tərəfindən müxtəlif elm sahələri üzrə ən görkəmli hüquqşünas alimlərdən ibarət sahələr üzrə Ekspert Şuraları yaradılaraq, ölkənin ən zəruri normativ hüquqi aktları, o cümlədən müxtəlif Məcəllələr nəzərdən keçirilməli, onların təkmilləşdirilməsi və beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması sahəsində tədbirlər davam etdirilməlidir. Bu fəaliyyətə alimlərin cəlb edilməsi işə böyük kömək ola bilər. Ölkədə hüquq elminin ayrı-ayrı sahələri üzrə, yaxud ixtisas şifrləri üzrə yüksək ixtisaslı alimlərin olmamağı doktorluq dissertasiyalarının müdafiəsi zamanı ciddi maddi və mənəvi çətinliklər yaradır. Ölkəmizdə, ümumiyyətlə hüquq sahəsində alimlərin sayının MDB məkanında ən aşağı yerlərdən birini tutmasının bir səbəbi də elə budur. Belə bir vəziyyətdə ixtisas şifrləri nəzərə alınmadan ölkənin hüquq elmləri doktorlarından istifadə edilməklə müxtəlif ixtisaslar üzrə Dissertasiya Şuralarının yaradılmasının mümkünlüyü AAKnın Əsasnaməsində müvafiq dəyişiklik aparılmaq yolu ilə həll edilməli, hüquq ixtisasları üzrə aspiranturaya (hazırda doktorantura) tələbə qəbulunun sayı artırılmalıdır. Hüquq elmləri üzrə Akademiyanın həqiqi və müxbir üzvlərinin sayının artırılması və hüquqşünasların bu vəzifələrə seçilməsi ölkədə hüquq elminin inkişafına mühüm təsir göstərə bilər. Buna görə də ölkədə hüquqi dövlət qurulduğu bir şəraitdə Azərbaycan MEA-nın həqiqi üzvlüyünə və müxbir üzvlüyünə yerlər ayrılarkən hüquq elmlərinə ayrılan yerlərin sayının əhəmiyyətli dərəcədə artırılmasına xüsusi fikir vermək lazımdır. Ölkənin qanunverici, icraedici və məhkəmə hakimiyyəti orqanlarında və digər strukturlarında baş idarə və ya idarə statusunda hüquq departamentlərinin yaradılması və fəaliyyət göstərməsi, onların fəaliyyətində və qəbul etdiyi qərarların qanuni və əsaslılığına müsbət təsir göstərə bilər. Buna görə də ölkənin əsas idarəçilik qurumlarında istisnasız olaraq hüquq departamentinin yaradılması üçün tədbir görülməli, hüquq departamentlərinin vəzifələri, funksiyaları, hüquqları və məsuliyyəti haqqında «Nümunəvi Əsasnamə»nin yaradılması və təsdiqi təmin edilməlidir. Akademik Ramiz Mehdiyev məqaləsində yazır: «Əgər Prezident Administrasiyasına işə qəbul etmək üçün savadlı hüquqşünas tapa bilmiriksə, təkcə bu hazırlığın hansı səviyyədə olmasından xəbər verir». Bu çox ibrətamiz, lakin ədalətli irad ölkədə hüquqşünas kadrların və hüquqşünas alimlərin hazırlanmasına qlobal şəkildə yenidən və ciddi surətdə baxılmasını tələb edir. Azərbaycanda ixtisaslaşmış hüquq sisteminin yaradılması, hüquq elminin inkişafı, hüquqi tədqiqatların genişləndirilməsi, cəmiyyətdə gedən proseslərin hüquqi tədqiqi və qanunvericiliklə tənzimlənməsini təmin etmək üçün Rusiya Federasiyasının, Ukrayna Respublikasının və digər ölkələrin təcrübəsindən istifadə edilərək Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında və ya Milli Məclisin «Qanunvericilik Đnstitutu»nun, 41 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi «Hüquq Akademiyası»nın, AMEA-nın «Dövlət və Hüquq Đnstitutu»nun, Baş prokurorluğun və ya Daxili Đşlər Nazirliyinin «Kriminologiya problemləri Đnstitutu»nun yaradılması məsələsinin həll edilməsi olduqca vacibdir. Ölkədə hüquqşünas kadrların da hazırlanması nəzərdə tutulan 6 akademiya, çox saylı tədris müəssisələri və fakültələr fəaliyyət göstərir. Hüquq ixtisasları üzrə müstəqil elmi tədqiqat institutları isə demək olar ki, yoxdur. Bu məsələnin diqqət mərkəzində saxlanılması və hüquq ixtisasları üzrə müstəqil tədqiqat institutlarının yaradılması əhəmiyyətli olardı. Tarixi faktlar göstərir ki, Azərbaycanın dövlət quruculuğunda və hüquq sisteminin yaradılmasında böyük xidmətləri olan hüquqşünaslar çox olmuş, hətta onların bəziləri öz millətinə fədakar xidmətlərinə görə mühacir həyatı keçirməyə məcbur olmuş və ya ağır cəzalara məhkum edilmişlər. Belə bir vəziyyətdə Azərbaycan Respublikasında hüquqşünaslığın və hüquq elminin tarixinin araşdırılması və bu istiqamətdə sanballı əsərlərin nəşr edilməsi əsaslı surətdə yaxşılaşdırılmalıdır. Hüquqşünaslıq elə bir peşədir ki, o harada olmasından asılı olmayaraq daim qanuna və ədalətə xidmət etməlidir. Buna baxmayaraq sirr deyildir ki, bu gün ölkəmizdə faktiki olaraq hüquqşünaslar iqtidaryönümlü və ya müxalifətyönümlü olmaqla müəyyən legionlara ayrılmışlar. Hətta, hüquqşünasları birləşdirən ayrı-ayrı cəmiyyətlər və Assosiasiyalar da faktiki olaraq parçalanmışlar. Mövcud qanunvericilik hüquqşünasların öz arzularına müvafiq olaraq müxtəlif cəmiyyətlərini yaratmağa icazə versə də, hesab edirəm ki, bu gün ölkədə dövlətin dəstəyi ilə hüquqşünas alimləri birləşdirən «Hüquqşünas alimlər Cəmiyyəti»nin yaradılmasına, onun öz mətbu orqanının olmasına böyük ehtiyac vardır. Belə bir qurumun yaradılması hüquq elminin və hüquqşünas alimlərin problemlərinin öyrənilməsinə, həllinə, cəmiyyətdə gedən proseslərə alim gözü ilə obyektiv və bitərəf hüquqi qiymət verilməsinə kömək edə bilər. Ölkədə hüquqi təhsilin müxtəlif istiqamətlərə yönəldilməsi, yeni dərsliklərin və dərs vəsaitlərinin müasir tələblərə cavab verən nümunələrinin yaradılmasına az rast gəlinir. Halbuki, müasir dövrün tələblərinə cavab verən yeni nəsil hüquqşünasların yetişdirilməsi üçün bu olduqca vacibdir. Buna görə də alimlər arasında müxtəlif elm sahələri üzrə ən yaxşı dərslik, dərs vəsaiti, proqram hazırlanması sahəsində müsabiqələr keçirilməli və bu məqsədlə qrantlar ayrılmalıdır. Bu zaman eyni fənlər üzrə bir neçə müxtəlif dərsliklərin və dərs vəsaitlərinin olması tələbələrin alternativ seçim imkanına şərait yaratmış olardı. Ölkənin dinamik inkişafda olan siyasəti, iqtisadiyyatı, elmi, diplomatiyası və digər zəruri sahələri möhkəm nəzəri və təcrübi biliyə malik olan kadrlara həmişə ehtiyac duyur. Dövlətimizin və xalqımızın gələcəyi milli elmi nailiyyətlərimizlə sıx əlaqədardır. Buna görə də ölkədə müstəqil hüquq akademiyasının yaradılması, hüququn müxtəlif sahələri üzrə yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanması zamanı milli ehtiyaclar nəzərə alınmalı və bu problem kompleks şəkildə həll edilməlidir. Bu zaman hüquqşünasların müasir informasiya kommunikasiya texnologiyalarından istifadə etmə qabiliyyəti, xarici dilləri mükəmməl bilməsi ilə yanaşı, onları ilk kurslardan başlayaraq təcrübədə çalışmaları üçün şərait yaradılmalı və ixtisaslaşmalar aparılmalıdır. Hər bir tələbə gələcək iş yeri və ya iş sahəsi haqqında məlumatlı olmalı, əlaqədar qurumlara tələbələr içərisindən öz gələcək əməkdaşını seçmək imkanı verilməlidir. Bütün bunlar tələbənin bacarığı və arzusu nəzərə alınmaqla yanaşı, həm də ən qabiliyyətli tələbələrin seçilib yerləşdirilməsinə imkan verməlidir. Bu məsələlər müvafiq normativ hüquqi aktlarla dəqiq tənzimlənməlidir. Elmin inkişafı və alimlərin maddi həvəsləndirməsini təmin etmək üçün «Azərbaycan Respublikasında elm sahəsində dövlət mükafatları haqqında» Qanun qəbul edilməli və bu mükafatın müxtəlif elm sahələrində, o cümlədən hüquq elmi sahəsində hər il təntənəli şəraitdə verilməsi təmin edilməlidir. Bu mükafat pul, qiymətli hədiyyə, orden, medal və s. formalarda verilə bilər. «Elm sahəsində görkəmli xidmətlərinə görə Heydər Əliyev mükafatı laureatı haqqında» Qanun qəbul edilməli və bu mükafatın hər il Ulu Öndər Heydər Əliyevin doğum günü elmin, o cümlədən hüquq elminin inkişafında müstəsna xidmətlər göstərmiş görkəmli alimlərə verilməsi təmin edilməlidir. Qanunverici, icraedici və məhkəmə hakimiyyəti orqanlarında və digər strukturlarda qulluğa qəbul aparılarkən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının elmi adlar verdiyi alimlərin testdən kənar qəbulu təmin edilməli və bu şərt normativ hüquqi aktlarda öz əksini tapmalıdır. AMEA-nın Rəyasət Heyətinin «Elmi tədqiqatların təşkili və koordinasiyası Departamenti»nin yaradılması təmin edilməlidir. Bu qurum elmi tədqiqatların əsas istiqamətlərini müəyyən etməli, ən aktual hesab edilən mövzuların və problemlərin tədqiqi barədə dövlət sifarişini həyata keçirməlidir. Hüquqi dövlət quruculuğu mərhələsində kadrların hüquqi savadını artırmaq və idarəçilikdə onların imkanlarından istifadəni genişləndirmək məqsədilə ölkənin bütün ali məktəblərində «Hüququn əsasları» fəninin tədrisi üçün tədbirlər görülməlidir. Eləcədə «Hüququn əsasları» fənni magistraturaya və doktoranturaya qəbulda və verilən minimum imtahanların siyahısına daxil edilməlidir. Bu həm də hüququ dövlət quruculuğunun tələbləri baxımından əhəmiyyətli olardı. Hüququn əsaslarını bilmədən hər hansı bir mütəxəssisin və ya kadrın hazırlanmasının hansı nəticələr doğuracağı nəzərə alınmalıdır. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının dövlətin təsis etdiyi ali elmi qurum (Nizamnamənin 1-ci maddəsi) olduğu nəzərə alınaraq, onun idarə olunmasında hüquqi və demokratik prinsiplər təmin olunmalı, 42 bu məqsədlə AMEA-nın və onun sahə Đnstitutlarında dövlət qulluğu prinsipləri əsasında fəaliyyət göstərən «Administrasiya»nın yaradılması üçün tədbirlər görülməlidir. Bu Administrasiyanın tərkibində «Elmi tədqiqatların təşkili, istiqamətləndirilməsi və koordinasiyası Departamenti», «Elmi tədqiqatların nəticələrinin təcrübədə tətbiqinə nəzarət Departamenti», «Kadr hazırlığı Departamenti», «Hüquq Departamenti», «Analitik təhlil, proqnozlaşdırma və qanunların icrasına nəzarət Departamenti», «Maliyyə və təchizat məsələləri üzrə Departament», «Beynəlxalq elmi əlaqələr Departamenti», «Sosial Departament» və s. bu kimi təşkilati strukturların yaradılması üçün tədbirlər görülməlidir. Eyni adlı qurumların sahə Đnstitutlarında yaradılması elmi idarəçiliyin düzgün həyata keçirilməsini təmin edərdi. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının «Elm» televiziyasının yaradılması haqqında tədbir görülməlidir. Elm televiziyası yaradılana qədər belə proqramların təxirə salınmadan müxtəlif televiziya kanallarında «Elm, təhsil və mədəniyyət saatı», «Hüquq dərsi» və ya başqa adlı proqramın fəaliyyətə başlaması üçün əlaqədar qurumlar qarşısında məsələ qaldırılmalıdır. AMEA-nın Rəyasət Heyətinin 6 oktyabr 2004-cü il tarixli 18/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş «Respublika Elmi Tədqiqatların Təşkili və Əlaqələndirilməsi Şurasının Əsasnaməsi»nin qəbulundan 5 il keçmişdir. Son vaxtlar ölkədə müasir tələblərə cavab verən yeni «Təhsil Qanunu» qəbul edilmiş, Azərbaycan Respublikasının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə Dövlət Proqramı, elmin inkişafı üzrə Milli Strategiya və elmin inkişafı üzrə Dövlət Proqramı təsdiq edilmişdir. Bu sənədlərin tələbləri baxımından təhlil etdikdə, özfəaliyyət əsaslarla formalaşdırılmış Elmi Tədqiqatların Təşkili və Əlaqələndirilməsi Şurası istər təşkilinə və istərsə də fəaliyyətinə görə müasir tələblərə tam cavab vermədiyi şübhə doğurmur. Elə buna görə də elm və təhsil sahəsində son vaxtlar qəbul edilən dövlət sənədlərində elmi tədqiqatların təşkili və əlaqələndirilməsi sahəsində qüsurlara yol verildiyi birmənalı şəkildə qeyd edilmişdir. Bütün bunlar belə nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, qurumun təşkilini və fəaliyyətini tənzim edən Əsasnaməyə yenidən baxılmalı, respublikada elmi tədqiqatların istiqamətləndirilməsini, təşkilini, əlaqələndirilməsini və elmi tədqiqatların nəticələrinin təcrübədə tətbiqini təmin edən müstəqil, lakin AMEA-nın Rəyasət Heyətinin nəzdində fəaliyyət göstərən, dövlət statuslu xüsusi qurumun yaradılması üçün tədbirlər görülməlidir. Đstər ali təhsil sistemində və istərsə də akademiyanın elmi tədqiqat institutlarında elmi tədqiqat mövzularının və işlərinin araşdırılmasının dövlət və ya özəl qurumların sifarişləri əsasında aparılması genişləndirilməlidir. Eləcə də ölkədə qrantların müsabiqə yolu ilə ayrılması və onların ən aktual problemlərin elmi tədqiqinə sərf edilməsinin hüquqi mexanizminin yaradılması üçün tədbirlər görülməlidir. Tədris prosesində informasiya texnologiyalarının, elmi texniki nailiyyətlərin tətbiqinin normativ hüquqi tənzimlənməsi təmin edilməlidir. Ali təhsil müəssisələri konkret dövr ərzində elmin inkişafı sahəsində gördükləri işlər barədə dövlətin təsis etdiyi ali elmi qurum olan Akademiyaya hesabat verməlidirlər. Bu məsələni tənzim edən normativ hüquqi sənədlər hazırlanmalıdır. Ali təhsil müəssisələrində aparılan elmi tədqiqat işlərinin monitorinqinin AMEA-nın qurumları tərəfindən həyata keçirilməsi, elmi tədqiqat işlərinin nəticələrinin tədris prosesində və təcrübədə tətbiqinin qiymətləndirilməsi, kommersiyalaşdırılması mexanizmlərinin yaradılması, elmi tədqiqat sahələrinin koordinasiyasının təşkili və təmini üçün tədbir görülməlidir. Dövlətin təsis etdiyi ali elmi qurum olmaq etibarı ilə Milli Akademiyaya və ona tabe olan qurumların fəaliyyəti hüquqi cəhətdən ciddi tənzim edilməli və bu sahədə müvafiq normativ hüquqi aktlar qəbul edilməlidir. Belə ki, «Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası haqqında Qanun», «Elm haqqında Azərbaycan Respublikası Qanunu», «Elmi adların və elmi dərəcələrin verilməsi qaydası haqqında Azərbaycan Respublikası Qanunu», «Akademik adının verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu», «Elmi işçilərin sosial müdafiəsi haqqında Azərbaycan Respublikası Qanunu» və digər bu kimi zəruri normativ hüquqi aktların layihələrinin hazırlanması və qəbul edilməsi üçün tədbirlər görülməlidir. Cəmiyyətdə gedən proseslər zəngin və rəngarəngdir. Onları proqnozlaşdırmaq və nümunəvi idarəçilik təşkil etmək kifayət qədər çətindir. Bununla belə dövlət idarəçiliyinin və hakimiyyət qurumlarının fəaliyyətinin hüquqi dövlət baxımından düzgün və səmərəli həyata keçirilməsi olduqca zəruridir. Bütün bu sahələrdə hüquqi tənzimlənmənin həyata keçirilməsində hüquqşünasların rolu artırılmalıdır. Hesab edirəm ki, irəli sürülən təkliflərin həyata keçirilməsi qarşıda duran böyük problemlərin, Azərbaycan xalqının və Azərbaycan Dövlətinin xoşbəxt gələcəyi uğrunda hüquq müstəvisində aparılan mübarizənin uğurlu həllini təmin edə bilər. Qarşıda duran bütün bu vəzifələrin və problemlərin uğurla həll edilməsi, ölkə Prezidenti, cənab Đlham Əliyevin modernləşmə kursu istiqamətində həyata keçirdiyi, dünyanın qabaqcıl ölkələri və siyasi xadimləri tərəfindən yüksək dəyərləndirilən fədakar və ardıcıl siyasi fəaliyyətinə, Prezident Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyevin «Đctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış» adlı Proqram əhəmiyyətli əsərində irəli sürülən tələblərə ən layiqli alim cavabı olardı. Ədəbiyyat 43 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi 1. 3. 4. 5. 6. «Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strategiya»nın və bu Strategiyanın həyata keçirilməsi ilə bağlı Dövlət Proqramı»nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin sərəncamı. Akademik Ramiz Mehdiyev, «Đctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış», http://www.azerbaijannews.az/index.php?Lng=aze&year=2009&Pid=9977 Normativ hüquqi aktlar haqqında Azərbaycan Respublikası qanunu Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası haqqında Azərbaycan Respublikası qanunu. Elm haqqında Azərbaycan Respublikası qanunu. Elmi adların və elmi dərəcələrin verilməsi qaydası haqqında Azərbaycan Respublikası qanunu. 7. Elmi işçilərin sosial müdafiəsi haqqında Azərbaycan Respublikası qanunu. 2. 44 TÜRK HUKUK TARĐHĐ DĐSĐPLĐNĐNĐN GÜNCEL SORUNLARI Prof. Dr. Fethi GEDĐKLĐ Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi ÖZET Dünyada olsun, ülkemizde olsun genel hukuk tarihi araştırmalarının başlangıcı çok eskilere gitmez. Hukuk tarihi araştırmaları Avrupa’da önceleri Roma Hukukunun araştırılması ve daha sonra XIX. asırda Almanya’da tarihçi hukuk okulunun kurucusu ünlü Alman hukukçusu F. C. von Savigny’den sonra bir disiplin halini alarak hukuk eğitiminin müfredatına dâhil edilmiştir. Đşte biz bu tebliğimizde, ülkemizdeki bir asra yaklaşan ve özellikle 1980’li yıllardan sonra yeni bir ivme kazanan Türk Hukuk Tarihi araştırmalarının güncel sorunlarını tespit etmek ve çözümleri üzerinde düşüncelerimizi aktarmak istiyoruz. Anahtar kelimeler: Türk Hukuk Tarihi, Avrupa, Roma Hukuku, Osmanlı Devleti. CURRENT PROBLEMS OF DISCIPLINE OF THE HISTORY OF THE TURKISH LAW ABSTRACT Either in the world or in our country, the general research of history of law is not so old. The research on history of law has been added to the educational plan of law with the research of Roman law in Europe and then with the contribution of the German historian F.C. von Savigny that as result it became in the disciplined circumstance. So in this work, we want to define actual problems of research on the Turkish law history which have been persistent over nearly a century and specially shaped after 1980s in our state and then work on the solutions of these problems. Keywords: History of the Turkish law, Europe, Roman law, Ottoman Empire Dünyada olsun, ülkemizde olsun genel hukuk tarihi araştırmalarının başlangıcı çok eskilere gitmez. Hukuk tarihi araştırmaları Avrupa’da önceleri Roma Hukukunun araştırılması ve daha sonra XIX. asırda Almanya’da tarihçi hukuk okulunun kurucusu ünlü Alman hukukçusu F. C. von Savigny’den (1779-1861) sonra bir disiplin halini alarak hukuk eğitiminin müfredatına dâhil edilmiştir. Ülkemizde ise Osmanlı Devleti zamanında, Đkinci Meşrutiyet sonrası, Darülfünun Hukuk Mektebi’nde Mahmud Esad Efendi’nin (Seydişehir 1855-Đstanbul 1918) umumi hukuk tarihi dersini okutmaya başlamasıyla bu disiplin, hukuk talebelerinin hukuk ilmine daha derin bir bakış açısı kazandırmayı hedefleyen derslerden biri olarak müfredattaki yerini almıştır. Özel olarak “Türk Hukuk Tarihi” araştırmaları ise önceleri ülkemizde ne yazık ki, hukukçulardan daha çok Türkologların ve tarihçilerin ilgi duyduğu bir saha olagelmiştir. Türklerin Orta Asya’dan Anadolu’ya, Hindistan’dan Afrika’ya kadar çok geniş bir coğrafyada irili ufaklı pek çok devlet kurmaları, bu devletlerin hâkim oldukları topraklarda yürürlükte olan hukuk sistemlerini araştırmak bakımından önemli zorluklar ortaya çıkarmıştır. Ayrıca bu devletlerin yüzyıllara yayılan tarihleri, çeşitli yabancı halklar ve kültürlerle karşılıklı etkileşim içinde olmaları, dolayısıyla ilgili malzemenin birçok yabancı dilde kaleme alınmış olması ve benzeri olgular da Türk Hukuk Tarihine dönük araştırmaların önünde maddi engeller olarak durmaktadır. Ancak bütün bu zorluklar aynı zamanda birer fırsat olarak da görülebilir ve araştırmacılara yeni ufuklar sunabilir. Türk Hukuk Tarihi araştırmaları Türkiye’de önceleri Sadri Maksudi Arsal, Fuat Köprülü ve Ömer Lütfi Barkan ve ardından C. Üçok, H. Đnalcık, H. Cin ve A. Mumcu gibi tarihçi ve hukukçular sayesinde belirli bir aşamaya ulaşmış olsa da önümüzde kat edilmeyi bekleyen uzun bir mesafenin olduğu şüphesizdir. Araştırma zorlukları ve hukuk tarihçiliğinin ülkemizde nispeten yeni oluşu yanında Türk Hukuk Tarihinin eğitim-öğretim bakımından da bazı sorunları mevcuttur. Her şeyden önce Türk Hukuk Tarihi bir ders olarak 1982 yılına kadar ülkemizde mevcut olan iki hukuk fakültesinden Đstanbul Hukuk Fakültesi’nde kendisine müfredatta ancak zaman zaman ve seçmeli, bir nevi “iğreti” bir ders olarak güç bela yer bulabilmiştir1. Ankara Hukuk Fakültesi’nde ise bu ders başından beri önemli bir yer tutmuştur. 1 Mehmet Akman, “Fuad Köprülünün Hukuk Tarihçiliği”, THTAD, Sayı: 4, Yıl: 2007 (Güz), s. 13: “Đkinci Dünya Sava-şından sonra özellikle Alman bilim adamlarının ayrılmalarıyla Đstanbul Hukuk Fakültesi’nde okutulmakta olan hukuk tarihi, Türk hukuk tarihi, hukuk sosyolojisi ve hukuk felsefesi gibi hukuka dışarıdan bakan ve ona bir bilim niteliği kazandıran disiplinler ilga ile aynı anlama gelen iğreti bir hale dönüştürülünce Köprülü bu duruma çok üzülmüş ve duy-gularını her fırsatla arkadaşı Prof. Fındıkoğlu Ziyaeddin Fahri ile paylaşmıştır. Fındıkoğlu durumu “Bir disiplinin hazin sergüzeşti” başlığı altında anlatmaktadır. Böylece hukuki skolastizm 35 yıl sonra tekrar hakimiyetini tesis etmiştir.” 45 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi 1982 yılında YÖK’ün kurulmasıyla birlikte Türk Hukuk Tarihinin araştırılması ve eğitimi yönünden yepyeni 2 ve çığır açan bir evre başlamış oldu . Bu dönemde Türk Hukuk Tarihinin çeşitli alanlarında birçok araştırma yapıldığı gibi, yeni hukuk tarihçileri de yetişti ve yetişmeye devam ediyor. Bu gelişmelerin bir sonucu olarak 2006 yılında Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları adlı altı aylık bir dergi yayımlanmaya başladı. Türk Hukuk Tarihi alanındaki araştırmaların yayın organı olmayı ve ülkemizin bu alandaki potansiyelini ulusal ve uluslar arası platformlara taşımayı hedefleyen dergimiz yakında çıkaracağı beşinci sayısıyla 1930’lu ve 40’lı yıllarda Prof. Fuad Köprülü’nün yarım kalan anlamlı teşebbüsünü sürdürmek gibi bir misyonu da kendiliğinden üstlenmiştir3. Đşte biz bu tebliğimizde, ülkemizdeki bir asra yaklaşan ve özellikle 1980’li yıllardan sonra yeni bir ivme kazanan Türk Hukuk Tarihi araştırmalarının güncel sorunlarını tespit etmek ve çözümleri üzerinde düşüncelerimizi aktarmak istiyoruz. Ayrıca hukuk tarihçileri ile birlikte bu alana katkıları olan tarih ve ilahiyat disiplinlerindeki bilim adamlarının da çalışmalarına kısaca temas edilecektir. Bu çerçevede tebliğimizde, Türk Hukuk Tarihinin genel hukuk tarihi içerisindeki yeri, Türk hukuk tarihçiliğinin hâlihazır durumu ve gelecek beklentileri gibi pek çok konu ve soruna kısaca yer verilecektir. Türk Hukuk Tarihinin Genel Hukuk Tarihi Đçerisindeki Yeri Hukuk tarihi araştırmaları genel olarak umumi (genel) hukuk tarihi ve milli hukuk tarihi diye iki disiplin içinde yürütülür. Umumi hukuk tarihi çok geniş bir araştırma sahası olup buraya insanlığın yeryüzünün her yerinde günümüze kadar uyguladığı muhtelif hukuk sistemleri girer. Bunların Yahudi Hukuku, Roma Hukuku, Đslam Hukuku, vs. gibi bir kısmı ülkemiz veya dünya hukuk fakültelerinde lisans veya lisans-sonrası (yüksek lisans ve doktora) müstakil araştırma veya öğretim disiplinleri/konuları olarak da yerlerini almışlardır. Dikkat edilirse bu hukuk sistemlerinin belirli ölçüde pozitif hukukun kaynağı olduğu da görülecektir. Türk Hukuk Tarihinin araştırma konusu yaptığı Đslamlıktan önceki Türk hukuku ile Đslamlıktan sonraki esas olarak Đslam hukukuna dayanan hukuk sistemleri ise bugün yürürlükte olan hukukumuza göre ancak tarihi bir önem taşımaktadır yargısını vermek yanlış sayılmaz sanırım4. Türk Hukuk Tarihinin Güncel Sorunları Türk hukuk tarihinin güncel sorunları derken kast ettiğimiz bu disiplinin araştırılması ve hukuk fakültelerinde öğretilmesinde karşılaşılan sorunlardır. Elbette bu sorunlar öncelikle Türkiye’deki “akademi”nin karşılaştığı genel sorunlardan tecrit edilemez. O genel sorunlar ise bilim adamlarının maddi ve manevi tatmininin henüz tam anlamıyla sağlanmaktan uzak olmasıdır. Kütüphane imkanlarının yetersiz olması, araştırma fonlarının azlığı, makale ve kitap yayımının maddi olarak teşvik edilmemesi vb. sorunlardır5. Bu genel sorunların bir yansıması olarak Türk Hukuk Tarihi sahasında çalışan ilim adamlarının sayıca azlığı önemli problemdir. Her ne kadar YÖK’ün kurulmasından sonra ülkemizde hukuk tarihçiliğinde bir gelişme olmuşsa da bu yeterli sayılamaz. Neredeyse her gün arttıkları için sayılarını kesin olarak bilemediğimiz ama bugün için 40’ı aşmış olan devlet veya özel hukuk fakülteleri içerisinde Türk Hukuk Tarihi anabilim6 dalında 2 3 4 5 6 “Günümüzde Türk Hukuk Tarihi bütün hukuk fakültelerinin ikinci sınıfında zorunlu ders olarak ders programlarında yeralmaktadır.” (Cin/Akyılmaz, 24) deniliyorsa da bu bazı hukuk fakültelerinde sadece hukuk tarihi?, uygarlık tarihidir. Mesela bir fikir vermesi bakımından Koç Üniversitesi Hukuk Fakültesinin genel ağdaki sitesinden aldığım şu ders tanımı yeterince ilginçtir: “HUKUK TARĐHĐ Bu ders çerçevesinde hukuk ve hak kavramları, bilim ile felsefe arasındaki ilişki, ahlakın hukuk üzerindeki etkisi, yorum yöntemi, hukukun amacı ve adalet idesinin tartışılması gibi hukuk felsefesinin temel sorunlarının yanı sıra; doğal hukuk akımı, tarihçi hukuk okulu ve hukuki pozitivizm gibi değişik akımlar incelenecektir. Ayrıca, post modern hukuk akımlarına da, bu ders içinde yer verilecektir.” Meğer “hukuk tarihi”, “hukuk felsefesi” demekmiş de bizim haberimiz yokmuş! Buna mukabil, Trakya Üniversitesi SBE Tarih Bölümünde Yard. Doç. Dr. Zekai Mete tarafından yüksek lisansta iki yarı yıl haftada 2 saat “Osmanlı Hukuku” ve doktorada yine aynı surette ve iki yarı yıl boyunca haftada 2 saat “Osmanlıda vakıflar ve vakıf hukuku” 2008-2009 öğretim yılından beri okutuluyor. Bu durum, Türk Hukuk Tarihini öğrenme ihtiyacının olduğunu göstermektedir. Burada Köprülü’nün her ikisinden toplam üç sayı çıkarabildiği ve bizim “Fuad Köprülü ve Türk Hukuk ve Đktisat Tarihi Mecmuası ve Türk Hukuk Tarihi Dergisi” (Türkiye Literatür Dergisi (TALĐD), 2003, C. 1, Sayı 1, s. 433-441) makalemizde değerlendirdiğimiz dergilerine göndermede bulunulmuştur. Ancak şu kadarını belirtelim ki, bugün yetkin bir hukuk diline sahip olmamız bize evvelki hukukumuzdan kalan çok değerli bir mirastır. Nitekim Halil Cin/Gül Akyılmaz şu değerlerdirmeyi yapmışlardır: “…Türkiye’de hukuk tarihi çalışmaları her ne kadar son dönemde hız kazansa da henüz yeterli düzeye ulaşamamıştır ve bu açıdan da araştırmacılar için bakir bir alan teşkil etmektedir. Çünkü Türkiye’de halen dahi devletin bilimsel ve kültürel araştırmalar konusunda bir politikası yoktur. (Altını ben çizdim FG) Hukuk tarihi uzun yıllar hukukçular tarafından bile ölü hukukun incelenmesi olarak görülmüş; araştırmaların güncel, pragmatik ve ekonomik getirileri daima ön planda tutulmuştur. Tarihi bilmeden kurulacak geleceğin çürük ve ömrünün kısa olacağı unutulmuştur.” Bk.Cin/Akyılmaz, THT, Konya, 2003, 21. YÖK yakında aldığı bir karar ile Umumi Hukuk Tarihi, Türk Hukuk Tarihi, Roma Hukukunu “Hukuk Tarihi” anabilim dalının “bilim dalları” olarak belirlemiştir. Vatan gazetesinde bu konuda Emre Öztürk’ün yaptığı haber hukukçularca farklı yorumlandı. Yüksek Öğretim Kurulu Genel Kurulu Türkiye’nin yıllardır üyesi olmaya çalıştığı Avrupa Birliği ile ilişkileri etkileyebileceği ileri sürülen bir karara imza attı. YÖK Genel Kurulu’nda 27 Ağustos’ta alınan bir kararla, hukuk fakültelerinin 13 adet anabilim dalı şeklinde 46 öğretim üyesi istihdam eden fakülteler “sayılı”dır. Bunlar kamu üniversiteleri olarak Anadolu, Ankara, Dicle, Dokuz Eylül, Erzincan, Gazi, Đstanbul, Kırıkkale, Marmara, Selçuk; özel üniversiteler olarak Başkent, Beykent ve Ufuk üniversiteleri hukuk fakülteleridir. Buradan çıkarılabilecek ilk sonuç kamu üniversitelerinin Türk Hukuk Tarihçisi bilim dalına özel üniversitelerden daha fazla önem verdiği ve bilim adamı yetiştirdiğidir. Đkinci sonuç ise geri kalan üniversitelerde bu disiplinin ya hiç müfredata dahil edilmediği ya da bazen uzman ve fakat belki çoğunlukla da bilim dalı uzmanı olmayan öğretim üyelerince okutulduğudur. Her iki sonuç da bu bilim dalına gösterilen ehemmiyetin yeterli olmadığına işaret etmektedir. Böyle bir tablonun ortaya çıkmasında kâr amacı güden özel üniversitelerin genel olarak öğretim üyelerini kendi bünyesi dışından temin etmeye çalışmaları, bunu yaparken de az sayıda öğretim üyesiyle çalışmak istemeleridir. Ancak bunu yaparken bilim dalı uzmanlarını istihdam etmemeleri elbette eleştirilecektir. Türk Hukuk Tarihinin bir başka sorunu, bu sahada çalışacak yeterli sayıda öğrencinin yüksek lisansa, doktoraya ve araştırmaya görevliliğine istekli olmamasıdır, çünkü hukukun diğer sahaları kariyer yapana maddi olanaklar sağlarken, Türk Hukuk Tarihi bunu temin etmeden uzak olmak bir yana, bu sahada çalışacak olanlarda ciddi bir birikim ve çaba da istemektedir. Osmanlıca (matbu ve elyazma) bilmekten başka Arapçayı, ayrıca en az bir Batı dilini bilmeyi talep etmektedir. Eğer Đslamlıktan önceki Türk Hukuk Tarihi çalışmak istiyorsanız, Eski Türkçe yanında Çince, Eski Farsça bilmek de lazımdır. Bugün eksiklerimizden birisi de Đslamdan evvelki hukuk tarihimiz hususunda neredeyse hiç çalışılmamasıdır. Bundan başka Türkiye’nin Cumhuriyetle birlikte hukuk sahasında bir devrim gerçekleştirdiğini, her devrimin tabii sonuçlarından olan “devrilen”i kötülemesinin burada da hükmünü icra ettiğini hatırlatmak yerine düşer. Türkiye’de dinin siyasette her zaman etkin bir unsur olarak rol oynamaya çalıştığını ve oynadığını da hatırlarsak dinî bir hukuk olan eski hukukumuza karşı menfi tavrın halen birçok kesimde, o cümleden hukuk fakültelerinde de tamamen kaybolmadığını belirtmeliyiz. Türk Hukuk Tarihi ve Yöntem Türk Hukuk Tarihi disiplinlerarası bir çalışmayı da gerekli kılmaktadır. Aşağıda buna ilahiyatçı ve tarihçilerin bu alana katkılarından söz ederken tekrar dönme fırsatı olacaktır. Bu bilimsel yöntem meselesidir ve üzerinde ciddiyetle durulmasını gerekli kılmaktadır. Fuad Köprülü yöntem meselesi üzerinde haklı olarak önemle durmuştur. Onun bu konudaki uyarıları bugün de önemini ve güncelliğini korumaktadır. Köprülü’den sonra hukuk tarihi araştırmalarında yöntem meselesi üzerinde yeteri kadar düşünülmediği veya bu hususa gereken önem verilmediği ileri sürülebilir. Memnuniyetle kaydedelim ki, bir müddet önce Köprülü’nün hukuk 7 tarihçiliği ve yöntem sorunu üzerindeki görüşleri değerlendirilmiştir. Bu çok önemli fakat üzerinde hak ettiği kadar önemle durulmayan meseleye Köprülü’ye atıfla kısaca temas etmek isteriz. Köprülü’ye göre “Tüm sosyal kurumlar gibi hukuki kurumların araştırılmasında Đslâmlıktan önceki devirlerden başlayarak kronolojik surette çeşitli Türk devletlerinde o kurumların ne gibi aşamalardan geçtiğini anlamak ve her devirde ve her coğrafi bölgede dıştan gelmesi muhtemel etkileri de ihmal etmemek şarttır. Köprülü, ana kaynaklara erişerek, mukayeseli yöntem kullanarak ve devamlılık anlayışını gözden hiç ırak tutmadan bu araştırmaların yapılması gerektiğini ısrarla belirtir. Yöntem endişesi bütün çalışmalarında bilinçli olarak öne çıkarılmıştır. Annales okulunun, ekonomik yapıları ve toplumları, uzun süreli 8 ve bütüncül bir yaklaşımla ele alma yönteminin tipik bir izleyicisidir.” Köprülü “Đslâm hukukunun da diğer benzer hukuk sistemleri gibi tarihî bir oluşum olduğunun düşünülmediğini ileri sürerek bunu muahhar Osmanlı hukukçuluğunun iflası olarak takdim eder (Köprülü, “Ayrı Bir Türk Amme Hukuku Yok mudur?”, s. 16, dn. 31.)9 Köprülü’nün Müslüman Türk Devletlerinin kamu hukukunun, sırf değişmez farz edilen bir Đslam kamu hukukuna dayanmadığı ve onun bir tekrarından ibaret olmadığı, Đslamiyetin kendisinde de sürekli bir hukuki ve kurumsal evrim var olduğu şeklindeki düşüncelerini de dikkatle değerlendirmek lazımdır10. Çözüm Önerileri Çözüm önerileri olarak elbette sihirli formüller ileri sürmek mümkün değildir. Bunlar zamanla ve tedricen çözülebilecek sorunlardır. Yine de yukarıda esas olarak zikrettiğimiz sorunların çözümleri ne olabilir diye düşündüğümüzde genel olarak üniversitenin sorunları çözülürse tabii olarak bundan hukuk tarihi de istifade edecektir. Bu da bütçeden akademiye daha fazla pay ayrılması, çeşitli fonlarla araştırma projelerinin desteklenmesi biçiminde olabilir. Đkinci olarak bilime ve uzmanlaşmaya daha fazla ehemmiyet verilmelidir; bu da genel eğitim sistemiyle ilgilidir denilebilir. 7 8 9 10 örgütlenebileceği karara bağlandı. Uygulamada anabilim dalları arasında Avrupa Birliği Hukuku’nun yanı sıra, Roma Hukuku, Karşılaştırmalı Hukuk, Çevre Hukuku gibi alanların yer almaması dikkat çekti.” Geniş bilgi için bkz. Vatan, 26.09.2009 Cumartesi. Mehmet Akman, “Fuad Köprülünün Hukuk Tarihçiliği”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları Dergisi, Sayı: 4, Yıl: 2007 (Güz), s. 7-14. Akman, agm, s. 8-9. Akman, agm., s. 10. Akman, 14. 47 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Türk Hukuk Tarihi sahasının zorlukları dikkate alınarak burada çalışacak genç bilim adamlarını özendirecek bir anlayışla destek verilmelidir. Diğer yandan, Cumhuriyet’in kuruluşunun üzerinden, hukuk devriminin yerleşmesini sağlayacak kadar uzun bir süre geçtiğini bilerek eski hukuktan, onun araştırılması ve öğretilmesinden çekinilmemesi gerektiğinin kabulü gerekir. Đlahiyat ve Tarih Disiplinlerinin Bu Alana Katkıları Evvelce değindiğimiz üzere Türk Hukuk Tarihinin tarihi ve coğrafi genişliği yanı sıra, hukuk ilminin çok geniş bir sahayı kaplaması dolayısıyla devasa bir çalışma evreni olduğu kuşkusuzdur. Bu sahada hukuk tarihçilerinin görebileceği işler ise sınırlıdır. O sebeple tarihçiler ve ilahiyatçıların çalışmaları bu sahaya önemli katkılar sunmaktadır. Hukuk tarihimizin bin yıllık bir kısmında uygulandığı için Đslam hukukuyla ilgili ilahiyatçıların çalışmaları hukuk tarihçisine önemli yardımda bulunmaktadır. Sözünü ettiğimiz çalışmalar bazen metin neşri, bazen monografiler ve teorik çalışmalar şeklinde kendini göstermektedir. Bu çalışmalarda ara ara genel hukuk öğretiminden yoksun olmak sebebiyle bazı hukuki kavram ve kurumların değerlendirilmesinde hataların gözlendiğini belirtmek gerekir. Bununla birlikte, hukuk tarihçilerinin bu yardımcı disiplinlerin metotlarından ve bu metotlarla ortaya konmuş çalışmalardan istifade ettiği de bir gerçektir. Disiplinlerarası çalışmaların kazandığı önem göz önünde alındığında bu çalışmaların bu üç disiplinin birbirinden yararlanması ve hatta zaman zaman birlikte çalışma yollarını araştırması arzuya şayandır. Türkiye’de özellikle 1980’lere kadar hukuk tarihi alanına en önemli katkıyı bir-iki istisna dışında Köprülü, Barkan, Đnalcık gibi tarihçilerin yaptığını teslim etmek zorundayız. Türk Hukuk Tarihçiliğinin Hâlihazır Durumu ve Gelecek Beklentileri Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisinin (TALĐD), Türk Hukuk Tarihi literatürünün irdelendiği 5. sayısında “Türk hukuk tarihinin önemi, gelişimi, gösterdiği özellikler, kaynakları, hukuk tarihine yönelik olarak 11 ülkemizde [Türkiye’de] ortaya çıkmış yaklaşımlar ve Türk hukuk tarihinin genel meseleleri konu edildi.” Çok sayıda bilimcinin katkıda bulunduğu bu kapsamlı ve değerli çalışma Türkiye’de Türk Hukuk Tarihinin ortaya koyduğu birikimi ve onun mevcut durumunun fotoğrafını çekmeye çalışmıştır. Aradan birkaç yıl geçtikten sonra, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları Dergisi ve Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nin ortaklaşa düzenledikleri 2 Mayıs 2009 Cumartesi günü Đstanbul’da Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi konferans salonunda bir gün süren “Birinci Türk Hukuk Tarihi Çalıştayı” Türkiye’deki bütün hukuk fakültelerine duyurulmuş; Ankara, Beykent, Dokuz Eylül (Đzmir), Erzincan, Đstanbul, Kırıkkale, Selçuk (Konya), Marmara Üniversitesi hukuk fakültelerinden katılan meslektaşlarca verimli bir tartışma yapılmıştır. Anadolu (Eskişehir), Başkent (Ankara), Fatih (Đstanbul), Gazi (Ankara), (Ankara) hukuk fakültelerindeki meslektaşlar mazeretleri sebebiyle çalıştaya katılamamıştır. Belirtmek gerekir ki, birçok hukuk fakültesi bu çalıştaya hiçbir ilgi duymamıştır. Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesinden, Marmara Üniversitesi FenEdebiyat Fakültesi Tarih Bölümünden, Erciyes, Đstanbul, Marmara ve Sakarya Üniversitesi ilahiyat fakültelerinden tarihçi ve ilahiyatçılar da iştirak etmişlerdir. Çalıştaya katılanlar Türk Hukuk Tarihinin güncel sorunlarını tartışarak bilhassa hukuk tarihi çalışmalarının yöntemi üzerinde durmuşlardır. Bu tür çalışmaların gelecekte yapılması benimsenmiş, bir Türk Hukuk Tarihi Merkezi kurulması ve hukuk tarihçileri arasında bir elektronik haberleşme ağı kurulması kararlaştırılmıştır. Çalıştay sağladığı verimli tartışmalar yanında bu sahada çalışan insanları ilk defa bir araya getirerek tanışmasını sağlamış, bu yönleriyle de tarihi bir önem kazanmıştır. Beklentimiz her hukuk fakültesinde bu dersi layıkıyla araştıracak ve okutacak bilim adamlarının istihdam edilmesidir. Bu beklenti/temennimiz gerçekleşirse bu sahada çalışan akademisyenler artacağı için bugüne kadar araştırma konusu yapılmamış yeni konular ele alınabilecek ve bilim alemine sunulabilecektir. Bunlar 12 arasında Đslamlıktan önceki Türk hukuku, Köprülü’nün yaptığı ders programında bilhassa yer erdiği Moğol hukuku ve Selçuklu devri hukuku da umulur ki layıkı vechile yerini alsın. Bu sahada uluslararası işbirliğine de önem verilmelidir; diğerleri yanında, Sovyet-sonrası bağımsızlığını ilan etmiş Müslüman Türk cumhuriyetleri bilim adamlarıyla iletişim ve yardımlaşma içinde olmak beklenir. Bu ülkelerde de Türk Hukuk Tarihine ciddi katkılar getiren çalışmalar yapılmaktadır.13 Belli aralıklarla belli konularda çalıştaylar yapılması ve uluslar arası Türk Hukuk Tarihi kongrelerinin yapılması da beklentiler arasındadır. 11 12 13 Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALĐD), Türk Hukuk Tarihi Sayısı, Bahar 2005, Sayı: 5. “Türk Hukuk Tarihi Hakkında Umumi Bir Plan Taslağı”, Türk Hukuk Tarihi Dergisi, sayı 1(1944) s. 231-235. Mesela Kazakistan’da A. N. Garkavets ve G. Sapargaliyev tarafından yayınlanan Kıpçaksko-Polskaya versiya Armyanskogo sudebnika i armyano-protsessualnıy kodeks, Lvov, Kamenets-Podolskiy 1519-1594, (Armen Töre bitiginin kıpşaq-polyak versiyası jene armen-kıpşaq Is Jürgizu Kodeksi, Lvov, Kamenets-Podolskiy 1519-1594.), Almatı, Deşti Kıpşaq, Baur 2003, 792 s., abidevi bir çalışmadır. Geniş bilgi için bkz. Fethi Gedikli, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, 2007, Yıl. 1, Sayı, 3, s. 59-64. 48 MÜASĐR DÖVRDƏ MÜLKĐ AVĐASĐYANIN FƏALĐYYƏTĐNDƏKĐ BƏZĐ HÜQUQĐ PROBLEMLƏR VƏ ONLARIN HƏLLĐ YOLLARI Prof. Dr. Đbrahim QULIYEV Milli Aviasiya Akademiyasının “Hüquqşünaslıq” kafedrasının müdiri Qalib SÜLEYMANOV Milli Aviasiya Akademiyasının dissertantı [email protected] XÜLASƏ Đnzibati islahatın gedişində hökumət tərəfindən həll edilən mühüm məsələlərdən biri mülki aviasiya sahəsində konkret strateji məqsədlərin reallaşdırılmasına imkan verən idarəetmə sisteminin yaradılması ilə əlaqədardır. Đdarəetmə strategiyası çərçivəsində mülki aviasiyanın inkişafını təmin edən maddi, əmək və maliyyə resurslarının axtarılıb tapılması və onlardan istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsi vəzifələri ön plana çəkilir. Bu vəzifələrin həlli dövlət maliyyəsini və innovasiya proseslərini əhatə edən bütöv idarəçilik texnologiyaları sistemini yaratmadan qeyri-mümkündür. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən hər növbəti büdcə ili və sonrakı üç il üçün büdcə proqnozu və investisiya proqramının hazırlanması qeyd edilən məsələnin həllinə yönəlmişdir. Bu baxımdan mülki aviasiyanın fəaliyyətinin inkişafı üzrə bir sıra mühüm tədbirlərin siyahısını özündə əks etdirən Azərbaycan Respublikasının regionlarının 2004-2008-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı, xüsusilə mühüm əhəmiyyətə malikdir. Açar sözlər: Azərbaycan, inzibati islahat, Dövlət Proqramı, mülki aviasiya. THE PROBLEMS OF CIVIL AIRCRAFT ACTIVITY NOW ANDTHE WAYS OF ITS SANCTI ABSTRACT In submitted clause the questions of codification of the air code are considered by ordering the laws and under laws acts regulating the activity of civil aircraft. In clause expediency of preparation of strategy development of civil aircraft, mobilization of business resources and research of the tax problems and the tariffs application, connected to air transportations and air services also is proved. Keywords: Azerbaijan, administrative reform, State Program, civil aviation. Đqtisadiyyatın dövlətsizləşdirilməsi və nəqliyyat müəssisələrinin əmlakının özəlləşdirilməsi çoxlu sayda xüsusi aviaşirkət statusu almış bazar qurumlarının yaranmasına gətirib çıxardı. Lakin bazarda çoxlu sayda aviadaşıyıcıların fəaliyyət göstərməsi onların istismar etdikləri texnikanın vəziyyəti və uçuş heyətinin ixtisas dərəcəsinin qiymətləndirilməsi üzərində dövlət nəzarətinin həyata keçirilməsi zamanı xeyli çətinliklər yaradır. Müasir Azərbaycan Respublikasında hava məkanından istifadənin dövlət tənzimi, mülki aviasiya sahəsində dövlət əmlakının idarə olunması və dövlət xidmətlərinin göstərilməsi funksiyaları Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mülki Aviasiya Administrasiyası tərəfindən həyata keçirilir. Mülki aviasiyanın fəaliyyətinin normativ-hüquqi tənziminin uzlaşdırılması, nəqliyyat sahələrinin, o cümlədən, mülki aviasiyanın işinə nəzarətin həyata keçirilməsi üzrə dövlət siyasətinin istiqamətlərinin hazırlanması funksiyası Azərbaycan Respublikasının Nəqliyyat Nazirliyinə həvalə edilir. Đnzibati islahatın gedişində hökumət tərəfindən həll edilən mühüm məsələlərdən biri mülki aviasiya sahəsində konkret strateji məqsədlərin reallaşdırılmasına imkan verən idarəetmə sisteminin yaradılması ilə əlaqədardır. Đdarəetmə strategiyası çərçivəsində mülki aviasiyanın inkişafını təmin edən maddi, əmək və maliyyə resurslarının axtarılıb tapılması və onlardan istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsi vəzifələri ön plana çəkilir. Bu vəzifələrin həlli dövlət maliyyəsini və innovasiya proseslərini əhatə edən bütöv idarəçilik texnologiyaları sistemini yaratmadan qeyri-mümkündür. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən hər növbəti büdcə ili və sonrakı üç il üçün büdcə proqnozu və investisiya proqramının hazırlanması qeyd edilən məsələnin həllinə yönəlmişdir. Bu baxımdan mülki aviasiyanın fəaliyyətinin inkişafı üzrə bir sıra mühüm tədbirlərin siyahısını özündə əks etdirən Azərbaycan Respublikasının regionlarının 2004-2008-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı, xüsusilə mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu sənədlərdə mülki aviasiyanın fəaliyyətinin inkişafı və tənzimlənməsi sahəsində dövlət siyasətinin başlıca istiqamətinin əhalinin və iqtisadiyyatın hava nəqliyyatı xidmətlərinə tələbatının təmin edilməsindən ibarət olduğu göstərilir. Mülki aviasiyanın hüquqi cəhətdən həll edilməsi zəruri olan problemlərinə aşağıdakıları aid etmək mümkündür: 49 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi - aviasiya yanacağının qiymətinin sürətli artımı hazırda orta tarifin bir nəfərə düşən gəlirin məbləği ilə müqayisədə 50-80 faizədək yüksəlməsinə səbəb olmuşdur. Bunun nəticəsində mülki aviasiyanın xidmətlərindən əhalinin yalnız 7 faizindən çox olmayan hissəsi istifadə edə bilir və mülki aviasiya kütləvi xidmətlər göstərən nəqliyyatdan elitar nəqliyyat növünə çevrilmişdir; - maddi-texniki bazanın köhnəlməsi problemi aerodromlar və aeroportlar daxil olmaqla bütün infrastrukturanı, hava hərəkətinin təşkilinin vahid-texniki- təchizat sistemini və ilk növbədə mənəvi və fiziki köhnəlməyə məruz qalmış hava gəmiləri parkını əhatə edir. Hüquqi tənzimləmənin təkmilləşdirilməsi üçün mülki aviasiyada fəaliyyətin təşkilinə dair tələblərin və standartların müasir sisteminin yaradılması mühüm şərtdir. Mülki aviasiyada tələblər və standartlarla bağlı məsələni nəzərdən keçirərkən Azərbaycan Respublikasının texniki tənzimləmə haqqında qanununun qəbul edilməsinin zəruriliyini qeyd etmək lazımdır. Bu qanunun tələblərini əsas götürərək və Azərbaycan Respublikasının mülki aviasiya sahəsində beynəlxalq öhdəliklərini nəzərə alaraq tələb və standartların müasir sistemini qurmaq mümkündür. Mülki aviasiyanın fəaliyyətinin inkişafı ilə əlaqədar problemlərdən biri mülki aviasiyanın işinin dövlət tənzimlənməsini tam təmin edən normativ-hüquqi bazanın yaradılmaması ilə əlaqədardır. 1994-cü ildə qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikasının Hava Məcəlləsi aviasiyada dövlət tənzimi sisteminin yeni iqtisadi şəraitə uyğunlaşdırılmasında mühüm rol oynamışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Məcəllə beynəlxalq standartlara və ümumiliklə tanınan praktikaya tam uyğun deyildi, bir sıra hallarda isə onlara zidd idi. Yeni mərhələdə mülki aviasiyanın fəaliyyətinin hüquqi tənzimi mexanizminin təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar problem 1994-cü ildən tətbiq edilən Hava Məcəlləsinin “Aviasiya haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu (30 avqust 2005-ci il) ilə əvəz edilməsi yolu ilə həll edildi. “Aviasiya haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu tənzimetmə məsələlərinin xeyli hissəsini Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin və xüsusi müvəkkil edilmiş orqanların səlahiyyətinə aid edir. Bu orqanlar mülki aviasiyaya aid olan hüquqi aktları qəbul etmək hüququna malik olsalar da, Qanunda birbaşa göstərilən qaydaların bir hissəsini bugünədək işləyib hazırlamamışlar. Digər tərəfdən, mülki aviasiya üçün zəruri olan bəzi qaydaları qəbul etmək qeyri-mümkündür, çünki, “Aviasiya haqqında” Qanunla nəzərdə tutulmamışdır. Bəzi qüvvədə olan aviasiya fəaliyyəti qaydaları mülki aviasiyanın inkişafı üçün şərait yaratmır onlardan bir qismi isə özünün müddəaları ilə buna hətta maneçilik törədir. Buna misal olaraq ümumi təyinatlı aviasiyanın fəaliyyətinin tənzimlənməsi sahəsində yaranmış vəziyyəti göstərmək olar. Dövlət orqanları üçün bu yeni sahədir, çünki, ümumi təyinatlı aviasiya xarakterli aviasiya və onların fəaliyyətini tənzimləyən qaydalar yox idi. Mülki aviasiyanın, “Aviasiya haqqında” Qanunun 5-ci maddəsinə uyğun olaraq iki sahəyə ayrılması hüquqi tənzimetmənin fəaliyyət növləri üzrə fərqləndirilməsini zəruri edir.Hesab edirik ki, Qanunla nəzərdə tutulmuş ümumi təyinatlı aviasiyanın fəaliyyətinin və xüsusi təyinatlı aviasiyanın fəaliyyətinin tənzimlənməsi qaydalarının yenidən işlənib hazırlanması zəruridir. Hazırki dövrdə hüquqi tənzimetmənin səmərəliliyinin yüksəldilməsi məqsədi ilə hava məkanından istifadəni və mülki aviasiya sahəsində fəaliyyəti tənzimləyən qanunların və qanunqüvvəli aktların sistemləşdirilməsi yolu ilə onların hava məcəlləsi formasında kodifikasiya olunması barədə müxtəlif səviyyələrdə irəli sürülən təkliflərlə də razılaşmamaq qeyri-mümkündür. Hava qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi istiqamətində aparıla bilən bu cür dəyişiklik hüquqi bazanın kökündən dağıdılmasına deyil, hava hüququ normalarının müasir standartlar və normalar nəzərə alınmaqla yenidən formulə edilməsinə yönəldilməlidir. Mülki aviasiya sahəsində dövlət əmlakının idarə edilməsi və onun səmərəli istifadəsinə nəzarətin həyata keçirilməsi ilə bağlı həlli zəruri olan hüquqi problemlər mövcuddur. Mülki aviasiyanın fəaliyyəti üçün dövlət əmlakından istifadənin əhəmiyyətliliyini qiymətləndirmək üçün “Azərbaycan Hava Yolları” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin bütün səhmlərinin dövlətə məxsus olmasına dair Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 105 saylı 30 aprel 2008-ci il tarixli Qərarı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Hava Yolları” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin Nizamnaməsinin 1.2-ci bəndində təsbit edilmiş müddəaya nəzər salmaq kifayətdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2005-ci il 16 noyabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Əmlakının Đdarə Edilməsi üzrə Dövlət Komitəsi haqqında Əsasnamə”yə uyğun olaraq dövlət əmlakının idarə olunması, özəlləşdirilməsinin həyata keçirilməsi, dövlət əmlakının və onun barəsində bağlanılan əqdlərin qeydiyyatının və registrinin aparılması Azərbaycan Respublikasının Dövlət Əmlakının Đdarə Edilməsi üzrə Dövlət Komitəsinin səlahiyyətinə aid edilir. Bu müddəanı rəhbər tutaraq qeyd etmək lazımdır ki, dövlət mülkiyyətində olan bütün hava limanlarının və aerodromların, hava gəmilərinin və digər aviasiya əmlakının idarə olunması, dövlət qeydiyyatının və registrinin aparılması üzrə səlahiyyətlərdə həmçinin Dövlət Əmlakının Đdarə Edilməsi üzrə Dövlət Komitəsinə həvalə edilməlidir. Daşınar və daşınmaz əmlaka hüquqların dövlət qeydiyyatına alınması və dövlət reyestrində qeydə alınması ilə əlaqədar məsələlərin dövlət əmlakının idarə edilməsi vəzifələrini həyata keçirən vahid mərkəzi icra hakimiyyəti orqanı (Dövlət Əmlakının Đdarə Edilməsi üzrə Dövlət Komitəsi) tərəfindən həll edilməsi barədə göstəriş Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinin 139-cu və 140-cı maddələrində təsbit edilmişdir. Mülki aviasiya sahəsində dövlət əmlakının qeydiyyatı və dövlət reyestri ilə bağlı məsələlərin tədqiqi göstərir ki, yuxarıda nəzər- 50 dən keçirilən səlahiyyətlər Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 20 aprel 2007-ci il tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mülki Aviasiya Administrasiyası haqqında Əsasnamə”yə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mülki Aviasiya Administrasiyasına həvalə olunmuşdur. Həmin Əsasnamənin 8.17-ci bəndində Administrasiyanın öz səlahiyyətləri daxilində sərəncamında olan dövlət əmlakının səmərəli istifadəsinə nəzarəti həyata keçirmək və müvafiq sahədə dövlət maraqlarının qorunmasını təmin etmək və 8.39-cu bəndində mülki hava gəmilərinin dövlət reyestrini aparmaq, mülki hava gəmilərinin qeydiyyatını həyata keçirmək, qüvvədə olan qaydalara uyğun olaraq, müva-fiq şəhadətnamə və vəsiqələri vermək vəzifələri təsbit olunmuşdur. Eyni səlahiyyətin iki mərkəzi icra hakimiy-yəti orqanının əsasnamələrində təsbit edilməsi fəaliyyətin hüquqi tənziminin əsaslılığını şübhə altına alır. Beləliklə, mülki aviasiya sahəsində dövlət əmlakının qeydiyyatının və reyestrinin aparılmasının hüquqi mexanizminə xas olan qüsurların aradan qaldırılması üçün yuxarıda göstərilən Əsasnamələrdən hansının müddəalarının əsaslı olmasının aydınlaşdırılması zəruridir. Bu baxımdan “Hava gəmilərinə mülkiyyət hüquqlarının dövlət qeydiyyatı və dövlət reyestri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun layihəsinin işlənib hazırlanmasını məqsədəuyğun hesab etmək mümkündür. Azərbaycan Respublikasının hava qanunvericiliyində bu vaxtadək mülki cəmiyyətdə, icra hakimiyyətinin normativ sənədlərində texniki və digər fərdi sənədlərdə geniş istifadə edilən “xüsusi xarakterli aviasiya fəaliyyəti” anlayışı müəyyən edilməyib. Respublikanın icra hakimiyyəti orqanlarının xüsusi təyinatlı aviasiyanın uçuş aparatlarının mülkiyyətçiləri ilə qarşılıqlı fəaliyyət məsələləri tənzimlənmir, xüsusi aviasiyanın uçuş aparatlarının tətbiqi və istismarı üçün şəffaf qaydalar yoxdur. Xüsusi təyinatlı aviasiyanın sahibləri və istismarçıları kağız labirintini (məngənəsini) və məmur maneələrini dəf etmək üçün müxtəlif hiylələrə əl atırlar. Azərbaycan Respublikasının hava qanunvericiliyində ümumi təyinatlı aviasiyanın fəaliyyətini tənzimləyən normalar tam konkretləşdirilməsə də, həmin normalar hava daşımaları ilə bağlı münasibətləri nizama salmağa imkan verir. 1944-cü il Çikaqo konvensiyasında verilmiş tərifə uyğun olaraq “ümumi təyinatlı aviasiya” müəyyən haqq müqabilində və muzdla həyata keçirilən müntəzəm hava əlaqələri və qeyri-müntəzəm avianəqliyyat daşımaları istisna təşkil etməklə, müəyyən, fəaliyyət növlərini yerinə yetirən mülki aviasiyanın tərkib hissəsi hesab edilir. Mülki aviasiyanın ümumi təyinatlı və xüsusi təyinatlı aviasiyaya ayrılması barədə müddəanın “Aviasiya haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda qeyd olunmasına baxmayaraq, xüsusi təyinatlı aviasiya sahəsində fəaliyyətin qeydiyyatı, sertifikatlaşdırılması, lisenziyalaşdırılması məsələləri tənzimlənməmişdir. Hüquqi və fiziki şəxslər kommersiya və qeyri-kommersiya müəssisələri və təşkilatları tərəfindən həyata keçirilən bu fəaliyyət iqtisadi subyektlər və əhali üçün faydalı hava nəqliyyatı xidmətlərinin göstərilməsi ilə bağlı olduğundan, onun hüquqi tənzimləmənin müstəqil obyekti qismində tanınması zəruridir. Mülki aviasiyanın fəaliyyətindəki hüquqi problemlərin və onların həlli yollarının tədqiqini aşağıdakı müddəalarla ümumiləşdirmək olar. 1. Müasir mərhələdə mülki aviasiyanın fəaliyyətinin inkişafı və tənzimlənməsi sahəsində dövlət səyasəti daşıma taariflərinin aviasiya yanacağının qiymətinin səviyyəsi ilə yanaşı və bir nəfərə düşən gəlirin məbləği nəzərə alınmaqla tənzimlənməsinin, maddi-texniki bazanın bərpasının iqtisadi mexanizminin təkmilləşdirilməsi yolu ilə əhalinin və iqtisadiyyatın hava nəqliyyatı xidmətlərinə tələbatının təmin edilməsinə yönəldilməlidir. 2. Mülki aviasiyanın fəaliyyətinin hüquqi tənzimlənməsi mexanizminin təkmilləşdirilməsi probleminin həlli üçün “Aviasiyanın texniki tənzimlənməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun qəbul edilməsi, bu Qanunun tələblərinin, habelə Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq öhdəliklərinin nəzərə alınması şərti ilə mülki aviasiyada fəaliyyətin təşkili üzrə tələblərin və standartların müasir sisteminin yaradılması zəruridir. 3. Mülki aviasiyanın fəaliyyətinin hüquqi tənzimi mexanizminin inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədar problemin 1994-cü ildən tətbiq edilən Hava Məcəlləsinin “Aviasiya haqqında Qanunla” (30 avqust 2005-ci il) əvəz edilməsi yolu ilə həll edilməsinə baxmayaraq, mülki aviasiyanın iki sahəyə (ümumi təyinatlı aviasiya və xüsusi xarakterli aviasiya) ayrılması ilə əlaqədar olaraq hüquqi tənzimetmənin də həmin fəaliyyət növləri üzrə həyata keçirilməsinin zəruriliyi etiraf edilməlidir. 4. Mülki aviasiya sahəsində dövlət əmlakının qeydiyyatının və reyestrinin aparılması üzrə səlahiyyətlərin Azərbaycan Respublikasının Dövlət Əmlakının Đdarə Edilməsi üzrə Dövlət Komitəsinin və Dövlət Mülki Aviasiya Administrasiyasının əsasnamələrində təsbit edilməsi mülki aviasiyanın fəaliyyətinin hüquqi tənzimlənməsində dolaşıqlıq yaradır, çünki, göstərilən səlahiyyətlərin icrası mexanizminə xas olan qüsurların həmin əsasnamələrdən hansının tətbiqi ilə əlaqəli olması məsələsi qanunvericilikdə mübahisəli olaraq qalır. 5. Mülki aviasiyanın inkişafı strategiyasının hazırlanması, biznes resurslarının səfərbərliyə alınması, aviadaşımalar və aviasiya xidmətləri ilə bağlı taarif və yığımların tətbiq edilməsi problemlərinin düzgün həllinə ictimai təşkilatların rəyi nəzərə alınmaqla nail olmaq mümkündür. 6. Xüsusi xarakterli aviasiya fəaliyyətinin hüquqi tənzimlənməsi xüsusi təyinatlı təyyarələrin hava məkanından istifadəsi, hava hərəkətinin təşkili və idarə edilməsi, uçuşların informasiya təminatı, hava nəqliyyatı vasitələrinin sertifikatlaşdırılması və istismarı ilə əlaqədar problemlərin həllinə yönəldilməlidir. 51 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Ədəbiyyat 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 52 Azərbaycan Repsublikasının Konstitusiyası. Bakı, «Qanun», 2008. Azərbaycan Repsublikasının Đnzibati Xətalar Məcəlləsi. Bakı,”Qanun” nəşriyyatı, 2008. Azərbaycan Repsublikasının Mülki Məcəlləsi. Bakı,”Qanun” nəşriyyatı, 2008. «Aviasiya haqqında» Azərbaycan Repsublikasının Qanunu (24 iyun 2005-ci il)- “Azərbaycan” qəzeti, №203 (4122), s.2-4. Əliyev E.Ə. Nəqliyyat hüququnun əsaları.(Dərs vəsaiti),Bakı, “Hüquq ədəbiyyatı” nəşriyyatrı, 2004. Круглова Н.Ю. Хозяйственное право. М.,РДЛ. 2004. Đ.H.Đsmayılov, Ş.O.Đsmayılov “Mülki aviasiya müəssisələrinin təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili” Bakı-2008. OBYEKTIV SEÇKI HÜQUQU: ANLAYIŞI VƏ MAHIYYƏTI Natiq MƏMMƏDOV Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Seçki Komissiyasının katibi BDU-nun dissertantı [email protected] XÜLASƏ Obyektiv seçki hüququ seçkilərin təşkili və keçirilməsi prosesində, həmçinin seçkilərarası dövrdə vətəndaşların dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarə orqanlarına seçmək və seçilmək hüququnun möhkəmləndirilməsi, həyata keçirilməsi və müdafiəsi ilə əlaqədar ictimai münasibətləri tənzimləyir. Açar sözlər: seçki hüququ, seçkilərin keçirilməsi, ictimai münasibətlər, dövlət hakimiyyəti orqanları, yerli özünüidarə orqanları. ELECTION LAW: DEFINITION AND ESSENCE ABSTRACT Election law regulates social relations related to enshrinment, realization and protection of citizens rights of elect and to be elected to the and municipal on processes of organizations and conduct of election conduct of elections, as well as in periods of between elections. Keywords: election law, sosial relations, conduct of elections, state bodies, municipal bodies Konstitusiya hüquq institutu kimi seçkilərin təyinatı və funksiyalarının realizə olunması hər şeydən əvvəl, seçki hüququ və seçki sistemi vasitəsilə həyata keçirilir. Başqa sözlə, seçki hüququ və seçki sistemi seçkilər institutunun əsas konstitusiya-hüquqi təzahür formaları kimi şərh oluna bilər. Seçki hüququ və seçki sistemi ilə əlaqədar məsələlər əsasən qanunvericilik normalarında ifadə olunur. Lakin ingilis-sakson hüquq sisteminə daxil olan və bəzi digər ölkələrdə seçkilərin hazırlanması və keçirilməsi ilə əlaqədar olan məsələlərin müəyyən hissəsi həmçinin formalaşmış adətlər və məhkəmə təcrübəsi (president hüququ) ilə nizama salınır. Belə ölkələrdə seçki hüququ və seçki sisteminə aid məsələlər qanunvericilik normalarında, formalaşmış adətlərdə və məhkəmə təcrübəsində ifadə olunur. Azərbaycan Respublikasında formalaşmış adətlər və məhkəmə təcrübəsi hüququn mənbəyi sayılmır. Ona görə də ölkəmizidə seçki hüququ və seçki sistemi ilə əlaqədar məsələlərin hamısı qanunvericilik normalarında ifadə olunur. Seçki hüququ bir termin kimi son dövrlərdə konstitusiya hüququna dair elmi ədəbiyyatda tez-tez istifadə olunsa da, onun hamılıqla qəbul olunan vahid anlayışı yoxdur. Qeyd etmək lazımdır ki, ümumiyyətlə konstitusiya hüquq elminə dair ədəbiyyatda və konkret seçkilər sahəsinə həsr olunmuş müxtəlif elmi tədqiqatlarda seçki hüququ anlayışı müxtəlif mənalarda – geniş və dar, formal-hüquqi və siyasi-hüquqi, obyektiv və subyektiv mənalarda işlədilir. Geniş mənada seçki hüququ deputatların və seçkili vəzifəli şəxslərin seçilməsi və geri çağırılması ilə əlaqədar münasibətləri tənzimləyən hüquq normalarının məcmusu, kompleks hüquq institutu (konstitusiya hüququnun yarımsahəsi) kimi (12, s. 6) və yaxud seçki prosesini nizama salan normaların və qaydaların məcmusu kimi (2, s.350) şərh olunur. Dar mənada seçki hüququ isə vətəndaşın seçkili dövlət hakimiyyət və yerli özünüidarəetmə orqanlarına seçmək və seçilmək, (12, s. 6) yaxud da vətəndaşların seçmək və seçilmək hüquqlarını təsbit edən, onların həyata keçirilmə və müdafiəsi qaydalarını nizama salan hüquq normalarının məcmusu kimi (2, s. 350) nəzərdən keçirilir. N.V.Xatçenkova seçki hüququnu formal-hüquqi və siyasi-hüquqi mənada təhlil edir. Onun fikrinə görə seçki hüququ formal-hüquqi mənada publik ictimai münasibətlər, yəni əhali ilə hakimiyyət münasibətləri sahəsində vətəndaşların siyasi azadlıqlarının inkişafının təminatlar məcəlləsi, siyasi-hüquqi mənada isə seçicilərin hüquq və vəzifələrinin kataloqudur (14, s.19-26) Seçki hüququnun anlayışına belə yanaşma elmi ədəbiyyatda haqlı olaraq tənqid olunur (4, s.41). Həqiqətən də seçki hüququnu təminatlar məcəlləsi və seçicilərin hüquqlarının kataloqu adlandırmaq mahiyyət etibarilə bu mürəkkəb və kompleks xarakter daşıyan hüquq institutuna düzgün yanaşma hesab oluna bilməz. T.A.Vasilyeva seçki hüququ və seçki sisteminin tədqiqinə «seçkilər institutu» vasitəsilə yanaşaraq hesab edir ki, konstitusiya hüquq institutu olan seçkilər namizədlərin nümayəndəli orqanlara və seçkili vəzifələrə seçilməsi prosesini nizama salan hüquq normalarının məcmusudur. Onun nizamasalma predmetinə seçki hüququnun əsas prinsipləri, seçicilərə və namizədlərə aid tələblər, seçkilərin hazırlanması və keçirilməsini bilavasitə təmin edən orqanların yaradılması və fəaliyyət qaydası, seçki prosesi subyektlərinin- vətəndaşların və onların birliklərinin statusu, seçki kampaniyası və səsvermə prosedurları, seçkilərin nəticələrinin müəyyən 53 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi olunması qaydaları, seçki kampaniyası gedişində yol verilmiş qanun pozuntularından və seçkilərin nəticələrindən şikayət vermə üsulları aiddir (13, s.368). Seçki hüququnun nizamasalma predmetinə belə yanaşma mahiyyət etibarilə daha çox seçki sisteminə aid olan əksər məsələləri əhatə etsə də, burada vətəndaşların seçki hüquqlarının təminatları nəzərdə tutulmamışdır. A.Q.Orlova görə seçki hüququ dedikdə, konstitusiya hüququnun vətəndaşlara seçkilərdə iştirak etmək hüququ verilməsi qaydalarını və nümayəndəli hakimiyyət orqanlarının formalaşması üsullarını nizama salan hüquq normalarından, qanunla sanksiyalaşdırılmış qaydalardan və təcrübədə formalaşmış adətlərdən ibarət olan əsas institutlarından biri başa düşülməlidir (9, s. 235) Göründüyü kimi bu anlayışda yerli özünüidarəetmə orqanlarına keçirilən seçkilərin hüquqi tənzimlənməsi məsələləri nəzərdə tutulmamışdır. Konstitusiya hüququnda «seçki hüququ» termininin obyektiv və subyektiv mənalarda nəzərdən keçirilməsi, tədqiq edilməsi daha geniş yayılmış və ənənə xarakteri almışdır. Obyektiv mənada seçki hüqunun tərifini vermək üçün dəfələrlə müxtəlif cəhdlər göstərilmişdir. Həm keçmiş sovet və həm də hazırkı rus elmi hüquq ədəbiyyatında bununla bağlı müxtəlif tədqiqatlar aparılmış, fikirlər söylənilmiş, anlayışlar verilmişdir. Konstitusiya hüquq elmində obyektiv mənada seçki hüququna verilən ayrı-ayrı anlayışlarda müxtəlif yanaşmalar mövcud olsa da bir sıra ümumi cəhətlər nəzərə çarpır. Belə ki, obyektiv mənada seçki hüququna verilən anlayışların demək olar ki, hamısında bu institut publik hüquq sahəsinə aid edilir, konstitusiya hüququnun mühüm yarımsahələrindən (və ya institutlarından) biri hesab olunur, publik (kütləvi) hakimiyyət orqanlarına seçkilərlə bağlı ictimai münasibətləri nizama salan hüquq normalarının məcmusu kimi şərh olunur, seçki sistemi, vətəndaşların seçmək və seçilmək hüququ ilə (subyektiv seçki hüququ) qarşılıqlı əlaqəsi qeyd olunur. Bu anlayışların bir hissəsində obyektiv mənada seçki hüququnun seçki sistemi ilə qarşılıqlı əlaqəsi ön plana çəkilir. Məsələn, M.A.Baqlay və V.A.Tumanov obyektiv mənada seçki hüququnu seçicilərin statusunu, seçki sistemini, seçki prosesinin gedişində yaranan digər münasibətləri nizama salan qanunvericilik aktlarının və digər hüquq normalarının məcmusu kimi şərh edir və bu zaman «seçki qanunvericiliyi» termini ilə «seçkilər haqqında qanunvericilik termininin» sinionim olduğunu qeyd edirlər (2, s. 350). V.V.Maklakov hesab edir ki, obyektiv mənada seçki hüququ tam həcmdə olmasa da geniş mənada seçki sistemini nizama salır (8, s. 36). Əlbəttə, seçki hüququ ilə geniş mənada seçki sisteminin qarşılıqlı əlaqəsi, sonuncunun əhatə etdiyi məsələlərin xeyli hissəsinin seçki hüquq normaları ilə nizama salınması danılmaz bir faktdır. Lakin bununla belə geniş mənada seçki sisteminə daxil olan məsələlərin bir hissəsi seçki hüququnun təsirindən kənarda qalır. Belə ki, geniş mənada seçki sistemi təkcə hüquq normaları ilə deyil, həm də seçkilərdə iştirak edən birlikləprin korporativ normaları, adət, ənənə, siyasi əxlaq və etika normaları və s. ilə nizama salınır. Hüquq ədəbiyyatında haqlı olaraq qeyd olunduğu kimi, seçkilərlə bağlı sosial əlaqələrin xeyli hissəsi (siyasi koalisiya üçün tərəfdaşlar axtarılması, seçki qərargahlarının yaradılması, təbliğat və təşviqat kampaniyasının gedişində lazımi düzəlişlər edilməsi məqsədilə namizədlər tərəfindən sorğuların keçirilməsi və s. hüquqi tənzimləmə olmadan da həyata keçirilə bilər (7, s.33-35) Əksər tədqiqatlarda obyektiv mənada seçki hüququ vətəndaşların konstitusiya ilə təsbit olunmuş nümayəndəli dövlət hakimiyyət və yerli özünüidarəetmə orqanlarına seçmək və seçilmək hüququnun həyata keçirilməsi ilə əlaqəli şəkildə şərh olunur. A.E.Postnikova görə obyektiv mənada seçki hüququ vətəndaşların subyektiv seçki hüququnu və bu hüququn realizə olunması qaydasını tənzim edən hüquq normalarının məcmusudur. (11, s. 13). A.V.Đvançenko hesab edir ki, seçki hüququ qanunvericilik və digər normativ-hüquqi aktlarda (hüququn mənbələrində) formalaşdırılan, xalq hakimiyyətinin həyata keçirilməsi – dövlət hakimiyyət orqanlarına və seçkili yerli özünüidarəetmə orqanlarına seçkilər sahəsindəki ictimai münasibətləri, subyektlərin fəaliyyətini (prinsipləri və davranış qaydasını) nizama salan, onların hüquq və vəzifələrini müəyyən edən hüquq normalarının sistemidir (5, s.17). M.S.Mateykoviç belə bir mövqedən çıxış edir ki, obyektiv mənada seçki hüququ konstitusiya hüquq sahəsi sisteminin mühüm ünsürü olub vətəndaşların seçki hüquqlarını təsbit edən, habelə onların realizə olunma və müdafiəsi qaydalarını nizama salan hüquq normalarından ibarətdir (10, s. 36). Seçki hüququ və qanunvericiliyini tədqiq edən digər müəlliflər də oxşar nöqteyi-nəzərdən çıxış edirlər. Azərbaycanın hüquq ədəbiyyatında obyektiv mənada seçki hüququ dedikdə, ali hakimiyyət və yerli özünüidarə orqanlarına seçkilərlə bağlı ictimai münasibətləri tənzim edən hüquq normalarının məcmusu başa düşülür (1, s.134). 54 Göründüyü kimi, bu anlayışların hamısında seçki hüququ vətəndaşların nümayəndəli dövlət hakimiyyət və yerli özünüidarəetmə orqanlarına, icra hakimiyyəti sistemindəki seçkili vəzifələrə seçmək və seçilmək hüququnun həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olan ictimai münasibətlərin nizama salınmasını təmin edən normaların sistemi ilə eyniləşdirilir. Bütövlükdə, obyektiv mənada seçki hüququnun belə anlayışı onun əsas məzmununu əks etdirir və seçkilər vasitəsilə publik (kütləvi) hakimiyyətin yenidən siyasi təkrar istehsalı prosesinin hüquqi nizamlanması mexanizmində seçki qanunvericiliyinin tələblərinin funksional təyinatına uyğun gəlir. Obyektiv mənada seçki hüququnun vətəndaşların seçmək və seçilmək hüququnun həyata keçirilməsi ilə qırılmaz qarşılıqlı əlaqəsi inkaredilməz fakt olsa da, fikrimizcə belə yanaşma bu hüquq institutunun mahiyyətini tam dolğunluğu ilə izah etmir. Əlbəttə, nisbi müstəqil hüquq institutu kimi seçki hüququnun ilkin əsasını hüquqi tənzimin spesefik, özünəməxsus obyekti təşkil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, hüquqi tənzimin spesefik obyekti dedikdə adətən sistemli şəkildə hüquqi təminat (nizamasalma) tələb edən ayrıca ictimai münasibətlər kompleksi başa düşülür. Bu nöqteyi nəzərdən obyektiv mənada seçki hüququnun vətəndaşların seçkili dövlət hakimiyyət və yerli özünüidarəetmə orqanlarının formalaşmasında konstitusiya ilə təmin olunmuş subyektiv hüquq və azadlıqlarının realizə olunması vasitəsilə iştirakını tənzim edən hüquqi qaydaların məcmusu kimi səciyyələndirilməsinə müəyyən haqq qazandırmaq olar. Lakin obyektiv mənada seçki hüququnun yalnız bu şəkildə şərh olunması, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, mövcud hüquqi reallığı tam dolğunluğu ilə əks etdirmir, seçki standartları və proseslərinin praktiki həyata keçirilməsi ilə bağlı ictimai münasibətlərin mürəkkəb daxili quruluşunu nəzərə almır, vətəndaşların subyektiv seçki hüquqlarının həyata keçirilməsi ilə bağlı hərəkətləri bütövlükdə seçkilərin təşkili və keçirilməsi ilə əlaqədar olan hərəkətlərdən mücərrəd şəkildə ayırır. Buna görə də obyektiv mənada seçki hüququnun predmeti məsələsinə tənqidi şəkildə yenidən baxılması tamamilə təbiidir. Hesab edirik ki, obyektiv hüquqi tənzimləyici kimi seçki hüququnun predmeti yalnız vətəndaşların subyektiv seçki hüquqlarının həyata keçirilməsinə aid məsələlərlə məhdudlaşa bilməz. Belə yanaşma faktiki olaraq seçki hüququnun rolunu fərdiləşdirilməsinə gətirib çıxarır, seçkilərin və onların nəticələrindən istifadə olunması mexanizminin sosiallaşdırılması prosesinə bu hüquq institutunun təsirini nəzərə almır. Bununla əlaqədar olaraq, obyektiv mənada seçki hüququnun predmetini məzmun etibarilə bütün seçki münasibətlərinin özünəməxsus hüquqi təzahürü kimi nəzərdən keçirilməsi daha optimal variant hesab olunmalıdır. Yəni obyektiv mənada seçki hüququnun predmeti bir tərəfdən, subyektiv seçki hüququnun fərdi qaydada realizə olunmasının müxtəlif aspektlərini, digər tərəfdən siyasi-hüquqi institut kimi seçkilərin nəticələrinin sosiallaşdırılması məsələlərini ehtiva edir. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, obyektiv mənada seçki hüququnun mühüm tərkib hissələrindən birini də vətəndaşların subyektiv seçki hüquqları əldə etməsi və həyata keçirməsinin hüquqi təminatı ilə yanaşı, seçkili demokratiya institutlarının formalaşması və inkişafına onun təsirinin hüquqi aspektləri təşkil edir ki, bu da vətəndaşların publik (kütləvi) siyasi hakimiyyətin təşkili və fəaliyyəti mexanizminə qoşulmasının mühüm şərtidir. Seçki hüququ üzrə tanınmış mütəxəsislər D.A.Vedeneyev və V.Đ.Lısenkoya görə seçkilərin sosial dəyəri bundan ibarətdir ki, onlar vətəndaşların siyasi özünütəsdiqinin, vətəndaş cəmiyyətinin siyasi özünütəşkilinin mühüm məqamlarından biri olmaqla vətəndaşlar və onların siyasi birliklərinin dövlət hakimiyyətinin subyekti olmaq imkanının hüquqi cəhətdən tanınmasını ifadə edir (3, s. 32). Yuxarıda şərh olunan nöqteyi-nəzərdən yanaşdıqda həmin fikri məqbul saymaq olar. Məhz seçkilərə daha geniş yanaşma nəticəsində obyektiv mənada seçki hüququnun predmeti yalnız subyektiv hüquqların məzmunu və həyata keçirilmə prsedurası ilə məhdudlaşdırıla bilməz. Şübhəsiz ki, seçki hüququnun predmeti nümayəndəli dövlət və bələdiyyə hakimiyyətinin təkrar siyasi istehsalı mexanizmini də əhatə edir. Seçkilər yolu ilə nümayəndəli dövlət və bələdiyyə hakimiyyətinin təkrar siyasi istehsalı həmin hakimiyyətin vətəndaş cəmiyyətinin maraqlarına və tələbatına harmonik uyğunluğunu təmin edir, seçkili siyasi institutların formalaşmasında vətəndaşların daha məsuliyyətli iştirakını, habelə seçkili orqanların və vəzifəli şəxslərin seçicilər qarşısında məsuliyyətini şərtləndirir. Bu mənada seçki hüququ seçkilərin hazırlanması və keçirilməsi vasitəsilə publik (kütləvi) hakimiyyətin rotasiyası ilə müşaiyət olunan sosial-siyasi prosesləri vətəndaşlar tərəfindən subyektiv hüquqların fərdi qaydada realizə olunması zamanı yaranan münasibətlər əsasında hüquqi cəhətdən nizama salmağa yönəlmişdir. Məhz buna görə də obyektiv mənada seçki hüququnun predmetinə həm şəxslərarası səviyyədə və həm də müvafiq ölkə (və ya inzibati ərazi) miqyasında seçkili dövlət və ya bələdiyyə hakimiyyəti institutlarının sosiallaşması səviyyəsində yaranan münasibətlər (seçki münasibətləri) prizmasından yanaşmaq lazımdır. Seçki hüququnun predmetini təşkil edən münasibətləri təhlil edərkən, belə bir cəhətə diqqət yetirmək lazımdır ki, vətəndaşların subyektiv seçki hüquqlarının realizəsi prosesində yaranan faktiki münasibətlərin heç də hamısı hüquqi müdaxilə tələb etmir. Tamamilə aydındır ki, sosial-siyasi institut kimi seçkilər və onların keçirilməsini təmin edən hüquq normalarının məcmusu kimi obyektiv mənada seçki hüququ bir-biri ilə qarşılıqlı asılılıqda olan anlayış və hadisələr kimi çıxış edir. Belə ki, seçkilər institutu publik (kütləvi) hakimiyyətin təşkilinin faktiki tərəfinə, yəni siyasi azadlıqların nümayəndəli demokratiyanın təşkili və fəaliyyəti sahəsində həyata keçirilməsi məsələlərinə aiddir. Seçki hüququ isə publik (kütləvi) hakimiyyətin konstitusion-hüquqi 55 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi təzahürləri ilə əlaqədardır ki, bü təzahürlər də seçki hüququnun obyektlərinin və subyektlərinin xarakteristikasını, seçki hüquq münasibətlərinin məzmun və quruluşunu əhatə edir. Seçki hüququnun predmetini təşkil edən münasibətlərlə əlaqədar olaraq bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, vətəndaşların seçki hüquqlarının həyata keçirilməsini təmin etmək baxımından mühüm hüquqi əhəmiyyət kəsb edən bəzi məsələlər zaman etibarilə konkret seçkilərin hazırlanması və keçirilməsi prosesi çərçivəsindən kənara çıxır. Məsələn, daimi fəaliyyət göstərən seçki komissiyalarının yaradılması, seçici siyahılarının hər il dəqiqləşdirilməsi və s. Bütün bu məsələlər seçki hüquq normaları ilə nizama salınır və dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarəetmə orqanlarını keçirilən konkret seçkilər prosesində deyil, seçkilərarası dövrlərdə həll olunur. Beləliklə, obyektiv mənada seçki hüququ konkret seçkilərin (referendumun) təşkili və keçirilməsi prosesində, habelə seçkilər (referendumlar) arası dövrlərdə vətəndaşların dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarəetmə orqanlarına seçmək və seçilmək, referendumda iştirak etmək hüququnun realizə edilməsi və müdafiəsi ilə əlaqədar yaranan ictimai münasibətləri tənzim edən hüquq normalarının məcmusudur. Obyektiv mənada seçki hüququ konstitusiya hüququnun mühüm bir institutudur. Onun əksər normaları konstitusion-hüquqi xarakter daşıyır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, seçkilərin hazırlanması və keçirilməsi, bütövlükdə seçki sistemi ilə bağlı olan bir sıra münasibətlər təkcə seçki hüqüq normaları ilə deyil həmçinin digər hüquq normaları ilə də əlaqəli şəkildə tənzim olunur. Belə ki, seçkilərin hazırlanması və keçirilməsi üçün dövlət büdcəsindən vəsait ayrılması, həmin vəsaitin bölüşdürülməsi və istifadəsi ilə əlaqədar olan məsələlər maliyyə hüququ ilə, qeydə alınmış namizədin təbliğat və təşviqat kampaniyası dövründə işdən (qulluqdan) azad edilməsi ilə əlaqədar münasibətlər əmək hüququ ilə (dövlət qulluqçularına münasibətdə isə inzibati hüquq ilə), seçki qanunvericiliyinin pozulmasına görə məsuliyyət məsələləri inzibati və cinayət hüququ ilə və s. nizama salınır. Obyektiv mənada seçki hüququnun mühüm xüsusiyyəti onun maddi-prosessual təbiətə malik olmasıdır. Yəni seçki hüququ institunu təşkil edən hüquq normalarının bir hissəsi maddi, digər hissəsi ilsə prosessual xarakterlidir. Başqa sözlə, seçki hüququ iki böyük tənzimləyici blokdan ibarətdir: vətəndaşların subyektiv seçki hüquqlarının, seçkilərin əsas prinsiplərinin maddi hüquqi tənzimi və subyektiv seçki hüququnun realizə olunması, dövlət hakimiyyət və yerli özünüidarəetmə orqanlarının formalaşma qaydalarının prosessual-hüquqi tənzimi. Obyektiv mənada seçki hüququnun əsas məzmununu prosessual-hüquq normaları təşkil edir. Prosessual normaların üstünlüyü, onların çoxsaylı və müxtəlif olması hər şeydən əvvəl, obyektiv mənada seçki hüququnun predmetinin xüsusiyyətlərindən və subyektiv seçki hüququnun yalnız mürəkkəb hüquqi mexanizmlər çərçivəsində realizə olunmasının mümkünlüyündən irəli gəlir (6, s. 9). Ədəbiyyat 1. Əsgərov Z., Nəsirov E., Đsmayılov M. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və hüququnun əsasları. Dərslik. Bakı: Qapp-Poliqraf, 2005 2. Баглай М.А., Туманов В.А. Малая энцикплопедия конституционного права. М., 1998 3. Веденеев Д.А., Лысенко В.И. Избирательный процесс в Российской Федерации: политикоправовые и технологические аспекты // Государство и право. 1997, №8 4. Зиновьев А.В., Поляшова И.С. Избирательная система России: теория, практика и перспективы. СПб.: «Юридический центр Пресс», 2003 5. Иванченко А.В. Избирательные комиссии в Российской Федерации: история, теория, практика. М.: Весь мир, 1996 6. Катков Д.Б., Корчиго Е.Б.Избирательное право: Учебное пособие. М., Юриспруденция, 2001 7. Князев С.Д. Предмет современного российского избирательного права // Государство и право. 2000, №5 8. Конституционное (государственное) право зарубежных стран. Т.1-2. Часть общая. М.: БЕК, 1999 9. Конституционное право зарубежных стран / Под общ. ред. М.В.Баглая, Б.И. Лейбо, Л.М.Ентина. М.: Норма, 2009 10. Матейкович М.С. Защита избирательных прав граждан в Российской Федерации. Монография. М., Изд-во МГУ, 2003 11. Постников А.Е. Избирательное право России. М.: ИНФРА-М-НОРМА, 1996 12. Самсонов А.В. Конституционные средства защиты избирательных прав граждан. Автореф. дисс. … канд. юрид. наук. Волгоград, 2000 13. Сравнительное конституционное право. М.: Манускрипт, 1996 14. Хатченкова Н.В. Избирательное право: история и современность. Тверь, 1999 56 HÜQUQ ELMLƏRĐNĐN ĐNKĐŞAFINA DAĐR TƏKLĐFLƏRĐN TEZĐSLƏRĐ Dr. Đlham ABBASOV Ədliyyə Nazirliyi Ədliyyə Akademiyasının prorektoru Baş ədliyyə müşaviri, prokurorluğun fəxri işçisi [email protected] XÜLASƏ «Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Stratеgiya» və «Azərbaycan Rеspublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Stratеgiyanın həyata kеçirilməsi ilə bağlı Dövlət Proqramı»nın icrası və həmçinin, Azərbaycan Rеspublikası Prеzidеnti Administrasiyasının rəhbəri akadеmik Ramiz Mеhdiyеvin bu yaхınlarda mətbuatda dərc еdilmiş «Đctimai və humanitar еlmlər: zaman kontеkstində baхış» məqaləsində göstərilən iradlarla əlaqədar hüquq еlminin daha da inkişaf еtdirilməsi üçün müəyyən təkliflərimiz vardır. Bu məqalədə həmin təkliflər səsləndirilir. Açar sözlər: hüquq elmlərinin inkişafı, elmi-tədqiqat işlərinin genişləndirilməsi, əhalinin hüquqi maarifləndirilməsi. THE THESES OF THE OFFERS ABOUT THE DEVELOPMENT OF THE CURISPRUDENCE ABSTRACT The author makes an offer about the development of the jurisprudence. I. Abbasov scientifically proves 19 offers having theoretical and practical value about the development of the jurisprudence in the Azerbaijan Republic in present period. Keywords: development of the jurisprudence, extension of the research works, legal education of the population. «Azərbaycan Rеspublikasında 2009-2015-ci illərdə еlmin inkişafı üzrə Milli Stratеgiya» və «Azərbaycan Rеspublikasında 2009-2015-ci illərdə еlmin inkişafı üzrə Milli Stratеgiyanın həyata kеçirilməsi ilə bağlı Dövlət Proqramı»nın icrası və həmçinin, Azərbaycan Rеspublikası Prеzidеnti Administrasiyasının rəhbəri akadеmik Ramiz Mеhdiyеvin bu yaхınlarda mətbuatda dərc еdilmiş «Ictimai və humanitar еlmlər: zaman kontеkstində baхış» məqaləsində göstərilən iradlarla əlaqədar hüquq еlminin daha da inkişaf еtdirilməsi üçün aşağıdakı təkliflərimiz vardır: - ictimai еlmlərin, o cümlədən, hüquq еlmlərinin bir çoх hallarda həyatda, cəmiyyətdə baş vеrən ictimai prosеslərdən gеri qalmasını aradan qaldırmaq üçün hüquq еlmləri üzrə yalnız aktual hеsab еdilən, başqa sözlə, həm nəzəri, həm də təcrübi əhəmiyyət kəsb еdən problеmlər üzrə еlmi-tədqiqat işlərini gеnişləndirmək; - hüquq еlmləri üzrə dissеrtantura və doktorantura mövzuları təsdiq еdilərkən mövzunun həm nəzəri, həm də təcrübi əhəmiyyət kəsb еtməsinə хüsusi diqqət yеtirmək, bu yolla еlmin məhsuldar qüvvəyə çеvrilməsi imkanlarının gеnişləndirilməsini təmin еtmək; - hüquq еlmin aktual problеmləri üzrə kеyfiyyətli və iri həcmli monoqrafiya, dərslik, dərs vəsaitləri və digər еlmi nəşrlərin çap olunmasını təmin еtmək; - «Prokurorluq haqqında» Azərbaycan Rеspublikası Qanununda nəzərdə tutulmuş prokurorluq orqanlarının fəaliyyət istiqamətləri üzrə səmərəliliyin yüksəldilməsi üçün еlmi-tədqiqat işlərini gеnişləndirmək və kеyfiyyəti yüksəltmək; - hüquq mühafizə orqanlarının fəaliyyətini təkminləşdirmək və səmərəliliyini yüksəltmək məqsədilə еlmitədqiqat işlərinin gеnişləndirməklə yanaşı, onun kеyfiyyətini də yaхşılaşdırmaq; - yеni qanun və digər normativ hüquqi aktları layihələrinin еlmi əsaslarla hazırlanmasını, bu sahədə bеynəlхalq və həmçinin, yaхın qonşu dövlətlərin təcrübəsini öyrənib, bunun tətbiqi imkanlarını еlmi əsaslarla nəzərdən kеçirilməsini təmin еtmək məqsədilə rеspublikada Qanunvеricilik Institutun yaradılması məsələsinə baхmaq; Bеlə bir Institutun Azərbaycan Rеspublikası Prеzidеnti Administrasiyasının və ya Nazirlər Kabinеtinin yanında yaradılması məqsədəmüvafiqdir. - ölkədə cinayətkarlığın dinamika və strukturunun sistеmli surətdə öyrənilməsi üçün, cinayətkarlığı doğuran, onun baş vеrməsinə kömək еdən səbəb və şəraitin еlmi cəhətdən öyrənilməsi və cinayətkarlığın qarşısını almaq üçün müvafiq tövsiyələrin hazırlanması məqsədilə Kriminologiya Institutunun yaradılması məsələsinə baхmaq; Bеlə bir Đnstitutun Azərbaycan Rеspublikası Baş Prokurorluğunun strukturunda yaradılması məqsədəmüvafiqdir. - hüquq еlmləri sahəsində müdafiə şuralarına, həmçinin, dissеrtant və doktorontlara münasibətdə tələbkarlığı artırmaq; - hüquqşünas kadrlarının hazırlığı işinə diqqət və həmçinin, tələbkarlığı yüksəltmək; 57 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi - hüquq curnallarında еlmi əsərlərin çap еdilməsinə diqqət və tələbkarlığı yüksəltmək; -rеspublikada və ya digər konkrеt ərazidə cinayətkarlığın strukturunda daha gеniş yayılmış cinayətlər üzrə mütamadi olaraq istintaq və məhkəmə təcrübəsinin ümumiləşdirilməsi; -konkrеt dövrdə nigahların pozulması işləri üzrə mütamadi olaraq hüquqi-sosioloci araşdırmanın aparılması; -ümumiyyətlə, hüquqi araşdırmaların komplеks aparılması, başqa sözlə, bu araşdırmaların ictimai еlmlərə, birinci növbədə sosioloqlarla birlikdə aparılmasını təmin еtmək. Hüquqi araşdırmalar zamanı sosiologiya və digər ictimai еlmlərin imkanlarından gеniş istifadə еtmək; -cinayətlərin qarşısının alınması, onun baş vеrməsinə kömək еdən səbəb və şəraitin aradan qaldırılması üçün təqsirləndirilən şəхslərin, həmçinin, məhkumların şəхsiyyətinin öyrənilməsinin müstəsna əhəmiyyəti vardır. Ona görə də təqsirləndirilən şəхslərin və məhkumların şəхsiyyətinin öyrənilməsi, bu zaman hüquq pozanların cinayət əməlinə və onun nəticələrinə münasibətlərini aydınlaşdırmaq üçün xüsusi tərtib olunmuş sorğu anketlərinin nəticələri ilə əlaqədar mütəmadi ümumiləşdirmələr aparmaq. Belə ümumiləşdirmələrin nəticəsindən asılı olaraq, profilaktik tədbirlər hazırlamaq; -konkrеt cinayətlərin baş vеrməsinin qarşısını almaq üçün ibtidai araşdırma aparan müstəntiq və təhqiqatçılara təqsirləndirilən şəxsin oxuduğu və ya işlədiyi idarə, müəssisə və təşkilatlara, həmçinin, cinayətin baş verdiyi idarə, müəssisə və təşkilatlara, göndərdikləri təqdimatların böyük əhəmiyyəti vardır. Ona görə də bu təqdimatların göndərilməsi və müzakirəsi vəziyyətini mütəmadi olaraq ümumiləşdirmək; -məhkəmələrin məhkumun əvvəllər oхuduğu və ya işlədiyi idarə, müəssisə və təşkilatlara (həmçinin, yaşayış yerinin ərazi icra nümayəndəliklərinə), həmçinin, cinayətin baş vеrdiyi idarə, müəssisə və təşkilatlara göndərdikləri xüsusi təqdimatların da böyük əhəmiyyəti vardır. Ona görə də bеlə хüsusi qərardadların çıxarılması, göndərilməsi və müzakirəsi vəziyyətini mütəmadi olaraq ümumiləşdirmək; -hüquq pozuntularının, o cümlədən, cinayətin baş vеrməsinin qarşısının alınması işində əhalini, хüsusilə gənclərin hüquqi maarifləndirilməsi işinin müstəsna əhəmiyyəti vardır. Ona görə də bu sahədə işin daha da gеnişləndirilməsi, səmərəliliyinin yüksəldilməsinə хüsusi diqqət yеtirmək; -əhalinin hüquqi maarifləndirilməsi işinin daha da gеnişləndirilməsi, ona sistеmli хaraktеr vеrilməsi və səmərəliliyinin yüksəldilməsi məqsədilə rеspublikada mövcud tеlеviziya tеlеkanallarında daimi fəaliyyət göstərən «Insan və Qanun» kimi (ad şərtidir, bеlə vеrlişlərə digər adlar da qoyula bilər) tеlеcurnalların da təşkili хüsusilə vacibdir; -hazırda müхtəlif tеlеviziya kanallarında nümayiş еtdirilən məhkəmə prosеsslərinin səviyyəsini yüksəltmək. 58 KĐŞĐSEL VERĐLERĐN TRANSFERĐ Doç. Dr. Cemil KAYA Đstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Đdare Hukuku ABD Öğretim Üyesi ÖZET Kişilerin özel yaşamlarını güvence altına almak amacıyla kişisel verilerin transferi konusu önem arzetmektedir. Avrupa Birliği, özel yaşamı korumak amacıyla 1995 yılında “Kişisel Verilerin Đşlenmesi ve Bu verilerin Transferi Konusunda Bireylerin Korunması” adıyla bağlayıcı bir direktif kabul etmiştir. Bu direktif sadece Avrupa Birliğine üye ülkeleri değil aynı zamanda üçüncü ülkeleri de etkilemektedir. Direktif kişisel verilerin transferi konusunda temel esasları ortaya koymaktadır. Direktife göre kişisel verilerin üçüncü ülkelere transferi, bu ülkelerde yeterli düzeyde koruma bulunup bulunmadığı yoluyla belirlenen özel bir rejime tabidir. Buna karşılık üye ülkelerin yeterli düzeyde koruma sağladıkları kabul edildiği için kişisel verilerin bir üye ülkeden bir diğer üye ülkeye transferi konusunda özel bir rejim bulunmamaktadır. Bu bildirinin amacı kişisel verilerin transferini değerlendirmektir. Anahtar kelimeler: özel yaşam, transfer, kişisel veri, Avrupa Birliği, The Transfer of Personal Data ABSTRACT The issue of the transfer of personal data is important, especially regarding the safeguarding of personal privacy. To secure personal privacy, inter alia, the European Union adopted a binding directive in 1995 known as the “Protection of Individuals with Regard to the Processing of Personal Data and on the Free Movement of Such Data”. Affecting not only all Member States but also third countries, the Directive set the main outlines for transferring personal data. According to the Directive, personal data transfers to a third country are subject to a special regime determined by whether an adequate level of protection exists in this country, bound by certain limited exemptions. In contrast, in the Directive there is no special regime for the transfer of personal data from one Member State to another since Member States are deemed to provide an adequate level of protection. The purpose of this paper is to assess the transfer of personal data. Keywords: personal privacy, transfer, personal data, European Union, Giriş Demokrasilerde kişilerin özel yaşam alanına dokunulmaması ve bu yaşam alanının en başta devlet tarafından korunması esastır. Günümüzde bilim ve teknolojideki hızlı gelişmeler karşısında kişilerin özel yaşam alanının korunması eskisinden daha da önem arz etmektedir. Gerçekten de teknolojinin ulaştığı nokta, kişilerin özel yaşamlarına ilişkin bilgilerin çoğu zaman onların rızası da olmaksızın kayıt altına alındığı, işlendiği ve bir yerden bir diğer yere kolaylıkla transfer edildiği hale gelmiştir1. Bu gelişimi gören Avrupa ülkeleri 1970’li yıllarda etkin yasal önlemler almaya başlamış ve bu önlemlerin ilk meyvesi 7 Ekim 1970 tarihinde Almanya’nın Hesse Eyaletinde, dünyada ilk defa, “Veri Koruma Kanunu”nun (Hessisches Datenschutzgesetz) kabul edilmesi olmuştur2. Başta Avrupa Birliği ülkeleri olmak üzere artık bugün pek çok ülkede veri koruma kanunları bulunmaktadır. Bu kanunlar kişilerin özel yaşam alanlarını korumanın garantörü olmaktadır. Aynı zamanda bu kanunlar hukukta “veri koruma” (data protection) adı ile yeni bir hukuk dalının ortaya çıkmasına da yol açmıştır. Veri koruma konusunda uluslararası alanda3 OECD tarafından 23 Eylül 1980 tarihinde “Özel Yaşamın Korunması ve Kişisel Verilerin Sınırötesi Transferi Hakkında Rehber Đlkeler”, Avrupa Konseyi tarafından 28 Ocak 1981 tarihinde 108 sayılı “Kişisel Nitelikteki Verilerin Otomatik Đşleme Tabi Tutulması Karşısında Bireylerin Korunmasına Dair Sözleşme”4, Avrupa Birliği tarafından ise 23 Kasım 1995 tarihinde 95/46 sayılı “Kişisel Verilerin Đşlenmesi Đle Đlgili Olarak Bireylerin Korunması ve Bu Verilerin Serbest Dolaşımı Direktifi” (Avrupa Birliği Veri Koruma Direktifi)5 göze çarpmaktadır. Türkiye’de ise kişisel veriler konusunda bugün için bir kanun bulunmamakta, sadece Kişisel Verilerin Korunması Kanunu Tasarısı TBMM Komisyonlarında beklemektedir. Zira Avrupa Birliği Müktesebatının Üstlenilmesine Đlişkin Ulusal Program’da, kişisel verilerin işlenmesi ve bu verilerin serbest dolaşımı ile ilgili olarak Avrupa Birliği Veri Koruma Direktifi esas alınmak suretiyle kişisel verilerin korunmasına ilişkin Avrupa 1 Hondius, Frits W., Emerging Data Protection in Europe, North Holland Publishing Co., Amsterdam, Oxford, 1975, s. 241. Bainbridge, David, EC Data Protection Directive, Butterworths, London 1996, s. 21. Bu konuda bkz. Özdemir, Hayrunnisa, Elektronik Haberleşme Alanında Kişisel Verilerin Özel Hukuk Hükümlerine Göre Korunması, Seçkin Yayıncılık, Ankara 2009, s. 17 vd. 4 Sözleşme 28 Ocak 1981 tarihinde imzaya açılmış ve 1 Ekim 1985 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye bu sözleşmeyi 28 Ocak 1981 yılında imzalamasına rağmen bugüne kadar onaylamamıştır. 5 The Directive 95/46/EC on the Protection of Individuals with regard to the Processing of Personal Data and on the Free Movement of such Data. OJ L 281, 23.11.1995, pp. 31-50. 2 3 59 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Birliği mevzuatına uyum sağlamak amacıyla Kişisel Verilerin Korunması Kanunu çıkartılacağı taahhüt edilmektedir. Uluslararası alanda yer alan düzenlemelere de bakıldığında, bu tür kanunlarda, ortak nokta olarak, kişisel verilerle ilgili genel hükümler, kişisel verilerin işlenmesi, veri sahibinin hakları, istisnalar ve sınırlamalar, kişisel verilerin transferi, ulusal veri koruma otoriteleri, yargısal başvuru yolları, sorumluluk ve yaptırımlar gibi konuların yer aldığı görülmektedir. Đşte kişisel veriler ile ilgili önemli olan bir konu da ulusal ekonomiler için hayati öneme sahip bulunan6 kişisel verilerin transferi (the transfer of personal data) konusudur. Kişisel Veri ve Transferi Kavramları Avrupa Birliği Veri Koruma Direktifinde kişisel veri, “belirli veya belirlenebilir bir gerçek kişiyle ilgili her türlü bilgi” şeklinde tanımlanmıştır7. Bu tanımdan da görüleceği üzere bir verinin kişisel veri olarak kabul edilebilmesi için verinin bir “gerçek kişi” ile ilgili olması ve bu gerçek kişiyi belirlemeyi kolaylaştırması gerekmektedir. Genel olarak transfer ise bir şeyi bir yerden bir diğer yere nakletme/iletme/aktarma anlamına gelmektedir. Transferde önemli olan husus transfer edenin transfer edilen şeyin transfer edildiğini ve bunun kime ve nereye transfer edildiğini açıkça bilmesi ya da bilebilecek durumda olmasıdır. Transfer mal ve hizmetler hakkında olabileceği gibi -bu tebliğin konusu olan- kişisel veriler hakkında da olabilir. Üstelik bu transfer masraf ve süre açısından mal ve hizmetlerin transferinden hem daha az maliyetli olup hem de daha kısa bir zaman sürecinde gerçekleşir. Kişisel verilerin transferi, kısaca, verilerin elektronik hareketi olarak tanımlanabilir. Transfer Şartları Maddi Şart: Aktif Girişim Kişisel verilerin transferinin en belirgin özelliği ortada transfer edenin aktif bir hareketinin/ girişiminin / eyleminin / işleminin bulunmasıdır. Bu husus kişisel verilerin transferini kişisel verilere erişimden ayıran en önemli farktır. Gerçekten de kişisel verilerin transferinde ortada aktif bir hareket bulunmasına karşılık kişisel verilere erişimde veri sahibi açısından ya da verileri kontrolü altında bulunduran kişi açısından ortada aktif değil fakat pasif bir hareket bulunmaktadır. Kişisel verilerin transferi ile kişisel verilere erişim ayırımı Avrupa Toplulukları Adalet Divanı’nın (European Court of Justice – ECJ) (ATAD) Bodil Lindqvist kararında8 gündeme gelmiştir. Mahkemenin kararına konu olan olayda Bayan Lindqvist, kendi internet sitesinde meslektaşları ile ilgili bazı kişisel verileri yayımladığı gerekçesiyle Đsveç Veri Koruma Kanunu’nu ihlal etmekle suçlanmıştır. Bayan Lindqvist, meslektaşlarının ad ve soyadlarını ya da sadece adlarını kendi internet sitesine koymuştur. Ayrıca Bayan Lindqvist, meslektaşlarının yaptıkları işleri, onların hobilerini, aile durumlarını, telefon numaralarını da bu internet sitesine koymuştur. Aynı zamanda bir meslektaşının ayağını incittiğini ve bu nedenle de kısmi statüde çalıştığına ilişkin bilgiye de sitesinde yer vermiştir9. Đsveç Makamları, diğerleriyle birlikte, Bayan Lindqvist’i, meslektaşları ile ilgili hassas verileri, onların muvafakatını almadan ve Đsveç Ulusal Veri Koruma Otoritesinden izin almadan işlediği gerekçesiyle suçlamıştır10. Mahkeme, Avrupa Birliği dışındaki kişiler Bayan Lindqvist’in internet sitesine erişse bile internet sitesine kişisel verilerin yüklenmesinin, Avrupa Birliği Veri Koruma Direktifinin 25. maddesi anlamında kişisel verilerin Avrupa Birliğinden üçüncü ülkelere transfer edildiği anlamına gelmeyeceğine, çünkü Avrupa Birliği Veri Koruma Direktifinin kabul edildiği tarih dikkate alındığında, bir kişinin, Direktifi yapanların burada yer alan “kişisel verilerin üçüncü ülkelere transferi” ibaresini, somut örnekte olduğu gibi, kişisel verilerin internet ortamına konulmasını da kapsar şekilde düşündüğünü ileri süremeyeceğine karar vermiştir11. Bu karar da göstermektedir ki kişisel verilerin transferi, bu verileri bir yerden bir diğer yere transfer etmeyi amaçlayan aktif bir hareketi/girişimi gerekli kılmakta ve fakat bunlara pasif olarak erişilmesi anlamına gelmemektedir12. Hukuki Şart: Yasal Düzenleme Kişisel verilerin hukuka uygun olarak transfer edilebilmesi yasal bir düzenlemenin bulunmasına bağlıdır. Çünkü hukuki bir alt yapı olmaksızın yapılan kişisel veri transferi, bireylerin özel yaşamları açısından olumsuz sonuçlar doğurabilme potansiyeline sahiptir. Diğer bir şekilde ifade etmek gerekirse, kişisel verilerin transferinde en önemli husus bu transferin hukuka uygun olarak gerçekleşmesidir. Aksi takdirde verileri transfer edenin ve bu verileri transfer yoluyla elde edenin hukuki sorumlulukları ortaya çıkacaktır. 6 7 8 9 10 11 12 60 Kirby, Michael D, Transborder Data Flows and the “Basic Rules” of Data Privacy, Stanford Journal of International Law, c. 16, 1980, s. 28. Direktif m. 2/a. C-101/01, OJ C 7, 10.01.2004, p. 3. Para. 13. Para. 14. Para. 68. nd Aynı yönde bkz. Kuner, Christopher, European Data Protection Law: Corporate Compliance and Regulation, 2 ed., Oxford University Press, Oxford 2007, s. 82. Kişisel verilerin hukuka aykırı transferine, Avrupa Birliği Veri Koruma Direktifine tabi olarak dünya çapında bir finansal mesajlama servisi olan SWIFT (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunications) Şirketinin, sahip olduğu kişisel verileri Amerika Birleşik Devletleri makamlarına transfer etmesi olayı örnek gösterilebilir13. Bu olayın 2006 yılında ortaya çıkmasıyla Avrupa Birliği’nde büyük bir kaygı yaşanmış ve bunun doğal sonucu olarak olay derhal soruşturulmaya başlanmıştır. Olayı soruşturmakla görevli 29. Madde Çalışma Grubu (Article 29 Working Party), 22 Kasım 2006’da kapsamlı bir Rapor yayım14 lamıştır . Raporda terörizm ve suçla mücadele halinde bile temel hak ve özgürlüklerin güvence altında tutulması ve bu nedenle de -konu bağlamında- global veri koruma ilkelerine saygı duyulması gereğine dikkat çekilmiştir. Raporda, SWIFT Şirketinin başta AB Veri Koruma Direktifi olmak üzere -Belçika hukukuna göre kurulduğu için- Belçika Veri Koruma Kanununu da ihlal ettiği sonucuna varılmıştır. Raporun sonuç bölümünde yer alan şu cümleler, kişisel verilerin transferinin hukuka uygun olarak gerçekleşmesi gerektiğini özel15 likle vurgulaması açısından dikkat çekicidir : “SWIFT ve Avrupa’da finansal kurumlar AB Veri Koruma Direktifinin hükümlerine saygı gösterme konusunda başarısız olmuşlardır. SWIFT hizmeti altında kişisel verilerin işlenmesi ve yansıtılması konusunda, bir veri kontrolörü olarak SWIFT, AB Veri Koruma Direktifi uyarınca yükümlülüklerine uymak zorundadır. Bu yükümlülükler, bilgi verme yükümlülüğü, işlemeyi bildirme zorunluluğu, kişisel verilerin uluslararası transferi için gereklilikleri karşılamak amacıyla yeterli düzeyde koruma sağlama yükümlülüğüdür”. Kişisel verilerin hukuka aykırı transferine bir diğer örnek ise Avrupa Toplulukları Adalet Divanı’nın (ATAD) 30 Mayıs 2006 tarihli ve C-317/04 ve C-318/04 sayılı birleştirilmiş davalarda vermiş olduğu kararı gösterilebilir16. ATAD bu kararı ile, Avrupa Komisyonu’nun 14 Mayıs 2004 tarihli ve 2004/535/EC sayılı “Amerika Birleşik Devletleri Gümrükler ve Sınır Koruma Bürosuna Aktarılan, Hava Yolcularının Yolcu Đsim Kaydında (PNR) Yer Alan Kişisel Verilerin Yeterli Düzeyde Korunduğu Hakkında Kararı”nı17 ve bu kararı onaylayan Avrupa Konseyi’nin 17 Mayıs 2004 tarihli ve 2004/496/EC sayılı “Avrupa Topluluğu ve Amerika Birleşik Devletleri Arasında Hava Taşımacıları Tarafından Yolcu Đsim Kaydı Verilerinin Amerika Birleşik Devletleri Anavatan Güvenlik Bölümü, Gümrükler ve Sınır Koruma Bürosuna Đşlenmesi ve Aktarılması Konusunda Anlaşmaya Varılması Hakkında Kararı”nı18 iptal etmiştir19. Transfer Yeri Kişisel veriler ülke içinde transfere konu olabileceği gibi ülkelerarası transfere de konu olabilir. Hatta kişisel veriler Avrupa Birliği örneğinde olduğu gibi bir uluslararası hukuk süjesinden/uluslararası örgütten üçüncü ülkelere de transfer edilebilir. Tabi bütün bu durumlar çeşitli nedenlerden dolayı pek çok problemi de beraberinde getirir. Kişisel verilerin ülke içinde transferi konusunda en önemli sorun bu alanı düzenleyen bir veri koruma kanununun bulunmaması halinde ortaya çıkar. Aynı sorun kişisel verilerin ülkelerarası transferinde de karşımıza çıkar. Veri koruma kanunu bulunsa bile kişisel verilerin ülkelerarası transferinde ya da Avrupa Birliği örneğinden gidersek, Avrupa Birliğinden üçüncü ülkelere transferinde bu defa bir diğer sorun bu kanunların öngördüğü veri koruma düzeylerinin aynı olmaması halinde ortaya çıkar. Yine bir diğer sorun Amerika Birleşik Devletleri20 ve Kanada örneklerinde olduğu gibi federal düzeyde farklı sektörlere ilişkin veri koruma kanunlarının bulunması ve olayı daha da karmaşık hale getiren federe düzeyde veri koruma kanunlarının bulunması halinde söz konusu olur. Bu durumlar kişisel verileri transfer eden ülkenin bunları transfer yoluyla alan ülke tarafından yeterli hukuki güvence ile koruyup korumadığını kontrol etmesini zorlaştırmaktadır. Bu durumun maliyet gerektiren bir iş olduğu da unutulmamalıdır. Avrupa Birliği Uygulaması Kişisel verilerin transferi konusuna örnek bir model olarak Avrupa Birliği Veri Koruma Direktifini kısaca ele alarak bakmakta fayda vardır. Direktif, Avrupa Birliğine üye ülkeler arasında kişisel verilerin transferini ve Avrupa Birliğine üye ülkelerden üçüncü ülkelere kişisel verilerin transferini düzenlemektedir. Birliğe üye 13 14 15 16 17 18 19 20 Ayrıntılı bilgi için bkz. Kaya, Cemil, Kişisel Verilerin Hukuka Aykırı Transferi: SWIFT Olayı, Türk Hukuk, Temmuz 2009, s. 137, s. 1820. WP 128, Opinion 10/2006 on the processing of personal data by the Society for Worldwide Interbank Financial Tele-communication (SWIFT). WP 128, s. 26. Ayrıntılı bilgi için bkz. Kaya, Cemil, Avrupa Toplulukları Adalet Divanının PNR Kararının Tahlili, Prof. Dr. Hüseyin Hatemi’ye Armağan, Vedat Kitapçılık, c. II, Đstanbul 2009, s. 2027-2039. Commission Decision of 14 May 2004 (2004/535/EC) on the adequate protection of personal data contained in the Passenger Name Record of air passengers transferred to the United States’ Bureau of Customs and Border Protection. OJ L 235, pp. 11-22, 06.07.2004. Council Decision of 17 May 2004 (2004/496/EC) on the conclusion of an Agreement between the European Community and the United States of America on the processing and transfer of PNR data by Air Carriers to the United States Department of Homeland Security, Bureau of Customs and Border Protection – OJ L 183, p. 83, 20.05.2004. OJ C 178, 29.07.2006, pp. 1-2. Bunun içindir ki kişisel verilerin transferi ile ilgili olarak Avrupa Komisyonu ile Amerika Birleşik Devletleri Ticaret Bakanlığı arasında 2000 yılında “Safe Harbor Özel Yaşamın Gizliliği Đlkeleri Anlaşması” imzalanmıştır. 61 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi ülkeler arasında kişisel verilerin transferi, “Birlik” olmanın, “Ortak Pazar” olmanın gereğidir. Bu itibarla Birliğe üye ülkeler arasında kişisel veriler serbestçe dolaşabilmelidir. Bu konuda Birliğe üye ülkelere düşen yükümlülük ise bu amaca ulaşmak için bütün hukuki engelleri kaldırmaktır21. Birliğe üye ülkelerden üçüncü ülkelere kişisel verilerin transferi ise en başta uluslararası ticaret açısından gereklidir. Tabi Avrupa Birliği’nden üçüncü ülkelere kişisel verilerin transferi hiçbir kayda bağlı olmaksızın yapılıyor da değildir. Avrupa Birliğinden üçüncü ülkelere kişisel verilerin transfer edilebilmesi için Direktifte üçüncü ülkelerin “yeterli koruma düzeyi”ne (adequate level of protection) sahip olmaları şartı aranmaktadır22. O halde Avrupa Birliği ülkelerinden üçüncü ülkelere kişisel veriler ancak bu şart altında transfer edilebilir. Bu şartın da mantığı açıktır23: Avrupa Birliği “veri cennetleri”nin (data havens) oluşmasını istememektedir. Ancak Direktifte “yeterli koruma düzeyi” şartına esaslı istisnalar da getirilmiştir. Yeterli koruma düzeyi şartını, Avrupa Komisyonu bir üçüncü ülke ya da onun bir sektörü ile ilgili olarak bir karar almadıkça24, Birlik üyesi her ülke ayrı ayrı değerlendirecektir. Uygulamada Avrupa Birliğine üye ülkelerde bu değerlendirme ya veri koruma otoriteleri tarafından ya da önce veri kontrolörleri ve daha sonra veri koruma otoriteleri tarafından veyahutta doğrudan Adalet Bakanlıkları tarafından yapılmaktadır. Üye ülkelerin bu değerlendirmede neleri esas alacağını Direktif saymakta ancak bunları açıklamamaktadır25. Sonuç Kişisel verilerin transferi konusu veri koruma hukukunun en çetrefilli konularından birisidir. Veri koruma hukukunun zor ve karmaşık bir hukuk dalı olması bu zorluğu kişisel verilerin transferi konusunda da karşımıza çıkarmaktadır. En başta bu zorluk “kişisel”, “veri” ve “transfer” kavramlarının tanımında muhtevasında yatmaktadır. Çünkü bu kavramların ne anlama geldiği konusunda farklı görüş ve düzenlemeler mevcuttur. Ülke uygulamalarında görülen farklılıklar da konunun yeknesak bir hukuki zemine oturtulmasını zorlaştırmaktadır. Avrupa Birliği, üye ülkeler arasındaki farklılıkları ortadan kaldırmak amacıyla bu konuda 1995 yılında bir Direktif kabul etmiştir. Ancak Direktife rağmen Avrupa Birliği ülkelerinde varolan veri koruma kanunlarında ve konu bağlamında kişisel verilerin transferi konusunda farklılıklar da sona ermiş değildir. Diğer taraftan işin kişisel veri transfer eden ülke boyutu kadar kendisine kişisel veri transfer edilen ülke boyutu da bulunmaktadır. Bu noktada kişisel veri transferine en büyük engel kendisine veri transfer edilen ülkede kişisel veri koruma kanunu bulunmamasıdır. Kişisel veri koruma kanunu bulunsa bile bu sefer engel kendisine veri transfer eden ülkenin aradığı standartta olmamasıdır. Bu engellere rağmen, örnek bir model olarak, Avrupa Birliği Veri Koruma Direktifi’nde, kaçınılmaz olarak, kişisel verilerin transfer edilebilmesini sağlayan yollar da mevcuttur. 21 22 23 24 25 62 Direktif m. 1/2. Direktif m. 25/1. Ancak Direktifte “yeterli koruma düzeyi” şartının tanımlanmamış olması önemli bir eksikliktir. Bygrave, Lee A., Data Protection Law: Approaching Its Rationale, Logic and Limits, The Hague: Kluwer Law International, 2002, s. 79-80. Avrupa Komisyonu, bugüne kadar, Đsviçre (2000), Macaristan (2000), Kanada (2001), Arjantin (2003), Guernsey (2003), the Isle of Man (2004) ve Jersey’in (2008) yeterli koruma düzeyine sahip olduklarına karar vermiştir. Ancak Macaristan’ın 2004 yılında Avrupa Birliği üyesi olduğu dikkate alındığında, Avrupa Komisyonunun Macaristan hakkında 2000 yılında aldığı kararının artık bir anlamı kalmamıştır. Direktif m. 25/2. HUKUKU ADALETE YENĐDEN BAĞLANMAK: HUKUK TEKNĐSYENĐNDEN “ADALET ADAMLARINA” Doç. Dr. Ensar NĐŞANCI Haliç Üniversitesi Öğretim Üyesi [email protected] ÖZET Adalet toplumsal varoluşun ve toplumların yeniden kendilerini üreterek geleceğe uzanabilmelerinin en temel koşullarından biri ihkakı hak meselesidir. Hak meselesi siyasal ve sosyal veçheleri olan bir konudur. Siyasallığının iki boyutu var: hukukun teşrinin yasama organlarınca yapılıyor olması ve yürütmenin faaliyetlerinin yasa çerçevesinde gerçekleşmesini ifade eden Anayasal devlet konusu. Hukukun teşriinde adalet ilkesinin biçimlendirici olması ve hukukun maşeri vicdana bağlanması. Siyaset bilminin hukuk devletinden anladığı temelde budur. Kısaca devletin hukukla çerçevelenmesi ve iktidarın toplumun ana sözleşmesini ifade eden anayasayla sınırlandırılması siyaset bilminin ana odağıdır. Oysa ki, günümüzde hukuk ihlalleri söz konusu olduğunda, meselenin siyasal veçhesi kadar sosyal veçhesi bugün daha önplana çıkıyor. Adaletin dışa vurumu olan hukukun asıl varlık alanı siyasaldan sosyal olana doğru kayıyor. Bunun bir başka anlamı yasaların adil olup olmadığı kadar, yasaların yorumunun ne derece adalet ilkesine bağlandığıdır. Yasaların adilliği meselesi onun siyasal boyutunu teşkil ederken yorumlanışının maşeri vicdanı ne ölçüde yansıtabildiği onun sosyal veçhesine işaret eder. Çünkü yasayı yorumlayan hukuk profoyyonelleridir. Bu bildirinin odak noktalarından biri hukukun bizzat içerisinden kuşatılmasını ifade eden hukukun adalet ilkesinden kopuşuna bizzat profosyonel hukukçuların neden oluşunun tespitidir. Diğer odak noktası ise hukukun adalete bağlanmasında hukukçu kimliğini tanımlayan temel öğe olarak hukuk etiğinin altını çizmektir. Bu sorunun aşılabilmesinde hukuk teknisyeni yetiştirmek çerçevesinde şekillenen profosyonel eğitimin hukuk eğitiminin hukuk adamı konseptine uygun biçimde yeniden şekillendirilmesi etkili olacaktır: bu öneri bildirimizin ana argumanıdır. Anahtar kelimeler: hukuk, adalet, hukuk teknisyeni, adalet adamı. RE-BINDING LAW TO JUSTĐCE: FROM THE TECHNICINS OF LAW TO THE “PERSONA OF LAW” ABSTRACT For a society to ensure its societal existence and secure its survival in future via redefining itself, adherence to the principle of justice is of utmost importance for it. The issue of the right in the sense of just has political and societal facets. The political facet has two dimensions: (1) that the legistlation of the law being carried out by legistlative bodies, and rule of law, the operations of executive is being undertaken within legal framework. (2) That in the enactment of law formative principle is justice and that the law be based upon common conscience. That is what politics essentially understands from “rule of law”. The formation of state (power) by law and delimitation of political power by the constitution is one of the most important focal point of politics. Whereas, the major challenge law is subject today is not just coming from political sphere, but also from social dimension. Being embodied form of justice, true existential space of law is leaning towards the “social” from the “political”. Another sense of this is what matters is to what extent the interperetation of law is the reflection principle of justice is as much important as whether laws are based on justice principle. While the question of if the codes of law based upon the principle of law constitutes its political facets, to what extent the interperetation of that canons is reflected upon common conscionce signifies its social facet. Because, Those who interperet canons are judicial professional. One focus of this paper will be law professionals themselves are accountable for cutting the canon off the principle justice. Another focus is centered around the remedy for this ill, namely judiciary identity and ethics of law. In overcoming that problem, this paper considers that reforming law education will be influential: The education will shift from the one centered upon graduating law tecnnicians to “law personas”. Keywords: law, justice, technicians of law, persona of law. Giriş Toplumsal varoluşun ve toplumların kendilerini yeniden üreterek geleceğe uzanabilmelerinin en temel koşullarından biri ihkakı haktır. Sadece hukuki değil, siyasal ve sosyal veçheleri de olan hak meselesinin siyasallığının iki boyutu vardır: hukukun teşriinin yasama organlarınca yapılıyor olması ve yürütmenin faaliyetlerinin yasa çerçevesinde gerçekleşmesini ifade eden Anayasal devlet hususu siyaset ve hukuku birbirine bağlar. Siyaset biliminin hukuk devletinden anladığı temel de budur. Kısaca, devletin hukukla çerçevelenmesi ve iktidarın toplumun ana sözleşmesini ifade eden anayasayla sınırlandırılması siyaset biliminin ana odağıdır. Oysa ki, günümüzde hukuk ihlalleri söz konusu olduğunda, meselenin siyasal veçhesindense sosyal veçhesi bugün daha fazla ön plana çıkıyor. Adaletin dışa vurumu olan hukukun asıl varlık alanı siyasaldan sosyal olana doğru kayıyor. Bunun bir başka anlamı yasaların adil olup olmadığı kadar, yasaların yorumunun ne derece adalet ilkesine bağlandığıdır. Yasaların adilliği meselesi adaletin siyasal boyutunu teşkil ederken, 63 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi yorumlanışının maşeri vicdanı ne ölçüde yansıtabildiği onun sosyal veçhesine işaret eder. Çünkü yasayı yorumlayan hukuk profesyonelleridir. Bu bildirinin odak noktalarından biri, hukukun bizzat içerisinden kuşatılmasını ifade eden hukukun adalet ilkesinden kopuşuna bizzat profosyonel hukukçuların neden oluşunun tespitidir. Diğer odak noktası ise, hukukun adalete bağlanmasında hukukçu kimliğini tanımlayan temel öğe olarak hukuk etiğinin altını çizmektir. Bu sorunun aşılabilmesinde hukuk teknisyeni yetiştirmek çerçevesinde şekillenen profesyonel eğitimin hukuk eğitiminin adalet adamı konseptine uygun biçimde yeniden şekillendirilmesi etkili olacaktır: denilebilir ki, bu öneri bildirimizin ana argümanıdır. Bu anlamda, bu bildiri ihkakı hak konusunda dikkatleri hukuktan hukukçu(lara) çevirmeyi amaçlıyor. Hak kategorisinin neleri içerdiği elbette ki önemlidir; ancak, ihkakı hak konusunda bir o kadar önemli olan diğer bir mesele ise hukukçuların hukukla kurdukları ilişki biçimidir. Bu ilişki biçiminin bugün sorunsallaştırılması ihkakı hakkın en elzem unsurlarındandır. Hak nosyonunun tanımı diğer disiplinlerin yanı sıra ağırlıklı olarak felsefenin bir konusudur; hakların tanınması öncelikle siyasetin alanına girerken, tanınmış hakların muhasebeleştirilmesi ise hukukun sorumluluk alanına girer. Haklar konusunun sistematik incelenmesi felsefenin tarihi kadar eskidir; hakların tanınması ise toplumların örgütlenişleriyle, başka bir ifadeyle siyasallaşmaya başlamalarıyla akrandır. Gerek hak konsepti gerekse bunun mekanizmalarına ilişkin tarih oldukça eski ve bir o kadar da dinamiktir. Bu özelliklerini haiz tarihselliği içinde hakların tanımlanması ve hukukun kodifikasyonu bugün belki de en gelişkin formuna ulaşmıştır. Yazılarak kodlanmış hukuk mevzuatı düzenleyici kapasitesi açısından ne kadar gelişkin ise, farklı siyasal coğrafyalara nüfuzu açısından da o denli yaygınlaşmıştır. Özellikle soğuk savaş sonrası dönemin dünyasında kodifiye olmuş hukuk mevzuatının küreselleşme eğiliminde olduğu görülüyor. Ne var ki, mevzuat olarak hukuk gelişip, kurumsal araçları –mekanizmalar- yaygınlaşırken, paradoksal olarak hukuk sorunu azalmıyor, aksine artıyor. Burada hukuka konu olan sorunların artmasından değil, bu sorunların çözümüne ilişkin mekanizmaların hukuku içeriden kuşatmasından, dolayısıyla hukukun bizzat kendisinin büyük bir meydan okumayla karşılaşmasından söz ediyoruz. Daha açık bir ifadeyle temel sorun hukuki mevzuatın yeterince gelişmemiş olmasında değil, hukukçunun kimliğiyle ve hukukla kurduğu ilişki biçiminde kendini dışavuruyor. Rousseau’nun “şehirlerimiz var, ama şehirlilerimiz yok,” yakınmasına benzer bir şekilde “hukukumuz var, ama hukuçularımız yok,” gibi abartılı bir ifade argümanımızın açıklık kazanmasına yardımcı olabilir. Eğer hukuki mekanizmalar geliştirilmeden önceki dönemin muhtemel erdemlerinden biri formal hukuksuz adalet idiyse, bugünün temel problemi gelişkin hukuk mekanizmaları içinde gizlenebilen, hatta beslenen adaletsizlik ve yok olmaya yüz tutan adalet duygusudur. Bu anlamda, sesi kısılan ve mekanı tahrip edilen maşeri vicdandır. Hal böyleken, hukuk mevzuatları geliştirilip yaygınlaştırıldıkça hukuk sorununun aşıldığına ilişkin bir anlayış bugün hegemonik bir nitelik kazanmıştır. Oysa ki, hukuki mevzuat gelişip giriftleştikçe adalet unutulmaktadır. Bu adaletsizliğin temel nedenlerinden biri adaletin mevzuat içinde boğulması ise, diğeri de profosyonel hukukçuların hukukla kurduğu “hastalıklı ilişkidir”. Bu bildirinin erdemi bu soruna dikkatleri çekebildiği ölçüdedir. Bu sorunun nedenlerine ilişkin entelektüel bir arayış bu bildirinin ilk uğrağı olacaktır. Söz konusu sorunun çözümüne ilişkin taslak kategorisinde değerlendirilebilecek öneriler ise bu bildirinin ileriki bir uğrağını teşkil ediyor. Hukuk ve Hukukçu Siyaset disiplini içinde hukuktan söz edildiğinde akla gelen hukuk devletidir. Hukuk devleti iktidarı sınırlayan bir ilke olduğu kadar, kendi hukukunu oluşturarak devletin kanun devletine dönüşmesini, toplumdan kopmasını, bireyi nesneleştirmesini önleyen temel tedbirlerdendir. Hukukun siyasallaşması ise siyaset kurumunun hukuk alanını kolonileştirmesini ifade eder. Bütün bunlar gücün hukuku yerine hukukun gücünü kaim kılmaya dönük mekanizmalardır. Tarihselliği açısından değerlendirildiğinde siyasal iktidarın dengelenmesi hususunda önemli mekanizmaların geliştirildiği ve çok daha önemlisi buna ilişkin bir duyunun yerleşikleştiğini söylemek mümkündür. Bugün siyasal iktidarı denetlemeye dönük bir ihtiyaç halinde yeterince yerleşik önlemler rahatlıkla bulunabilir. Daha önemlisi, buna yönelik dil de oldukça gelişkin, bu bilinci besleyecek ve gerektiğinde mobilize edecek kavramlar repertuarı zengindir. Kuşkusuz ki burada iktidarın onun gücünü sınırlayan hukukla arasındaki sıcak veya soğuk savaşını bitirdiğini söylemek istemiyoruz. Vurgulamak istediğimiz nokta devletin veya siyasal iktidarın hukuku çiğnediğinde veya onu içinden kuşatarak araçsallaştırdığında, bu durumu teşhis edecek dikkat yoğunluğunu sağlayan bir şuur yerleşikliğidir. Ne var ki hukuki mevzuat ve hukuk mekanizmalarının hukuku içten kuşatmalarına ilişkin aynı ölçüde yoğunlaşan maşeri bir dikkatten söz etmek mümkün görünmüyor. Yeterli dikkat olmayınca da teşhis mümkün olmuyor ve teşhis olmadığında da sorunu tedaviye yönelik tedbirler gelişmiyor. Hukuki mevzuatın derinleşip yaygınlaşmasının hukukun adaleti nasıl yabancılaştırdığına ilişkin tartışma bu bildirinin odaklarından biri değildir. Bu konu üzerinde ayrıca çalışmayı hak eden önemli bir konudur elbet. Burada bizim odağımız hukukçunun hukuki mevzuata aşina olduğu kadar adalet duyusuna aşina ol(a)ma- 64 yışının doğurduğu yabancılaşmadır. Eğer hukuk haklarla yeniden buluşacaksa ve ruhu olan adalete yeniden bağlanacaksa hukukçuların hukuku nasıl araçsallaştırdığı açıklıkla ortaya konulmalıdır. Kabaca bir tanımlamayla hukuk adaletin tecessüm etmiş halidir. Hukukla adalet arasındaki ilişki özle biçim arasındaki ilişki gibidir. Biçim özün dışavurumu olsa da özün bizatihi kendisi değildir. Özün asıllığını sürdürebilmesi özle biçim arasındaki ilişkinin sürekli sorgulanması ve böylelikle adalet duyusunun diri tutulmasına bağlıdır. Daha somut bir anlamda, hukuk, idealinden koparıldığında sadece idealine yabancılaşmakla kalmaz, bir iktidar aracına dönüşerek onu yok edebilir. Tıpkı bekçi köpeğinin sahibini ısırmasında yaşanan paradoksa benzer bir paradokstur bu. Biçim özün yerine geçtiğinde kaybolan sadece adalet değil, aynı zamanda adalet duyusudur. Adalet normatif bir ilkedir; ‘adalet duyusu’ ise moral varlıklar olarak insanlarla ve özellikle de hukuçularla ilgilidir. Bugün, özellikle Türkiye’de yaygın olan pratikler dikkate alındığında hukukun kendisinin bir iktidar alanı olduğu görülüyor. Daha da kötüsü hukuk alanı adaletin beslenip büyütüldüğü bir alan olabilmekten uzaklaşıp bir rant alanına dönüşebiliyor. Bir avukat için dava portföyünün genişliği ve sayısı onun başarısının ve rant pastasından alacağı payın göstergesi olarak algılanabiliyor. Bu yaklaşım hukuk diline de bir şekilde yansıyor. Örneğin, hukuk davaları mahkeme aracılığıyla adaletin tesisine odaklı değil, kazanma ve kaybetme gibi düelloyu hatırlatan ve sanki adalet saraylarında değil de arenalarda gerçekleşen hesaplaşmaları andırmaktadır. Adaletin tecellisine odaklı davaların esasen kazananı da kaybedeni de yoktur. Son analizde davacı da davalı da “kazanmıştır”. Maşeri vicdan zedelenmemiştir. Eskilerin “şeriatın kestiği parmak acımaz,” derken kastettikleri de bu olsa gerektir. Taraflar haksızlığa uğramaktan veya uğratmaktan kurtulmuşlardır. Meselenin toplumsal boyutu açısından düşünüldüğünde ise, kazanan ve kaybeden dili üzerinden anlamlandırılan bir davada tarafların birbirlerinden kopmaları yüksek bir olasılıktır. Kazanan-kaybeden dili üzerine kurulu hukuk davalarının bir teknik meseleye dönüşüyor olması da bu çerçevede şaşırtıcı değildir. Hukuku teşkil eden, bütün müştemilatıyla bir makinaya, hukukçular ise bu makinayı işlettikleri ölçüde kazanç elde eden makinistler konumuna indiğinde, hukukun tekniklerini daha iyi bilmenin daha fazla gelir anlamına geleceği açıktır. Bu anlayış üzerine kurulu hukuk fakültelerinin ise bu tekniklerin öğretildiği bir yer olması anlaşılabilir bir durumdur. Hukuk teknikler bütünü oldukça hukukçular da hukuk teknisyenleri olurlar ve bu ikisi birbirini besler. Zaten hukuk öğrenimi görmek isteyenlerin büyük çoğunluğu da hukuku bu araçsallığı nedeniyle tercih etmektedir. Sonuç Yerine Bu bakımdan, söz konusu sıkıntıları ve bu sıkıntıların yol açabileceği tehditleri öngörmek ve önlemek acil bir görevdir. Üstelik, bu görev sadece hukukçuların değil, siyasal ve sosyal çalışan herkesin ve nihayet tüm kamunun görevidir. Yine de hukukçuların bu anlamda daha fazla sorumluluk üstlenmeleri, hiç olmazsa belli bir ölçüde özeleştiriye açık olmaları beklenir. Bu türden acil bir görevin kabaca entelektüel ve pratik düzeylerde tezahür etmesi gerektiğini belirtmek gerekir. Bu anlamda hukukçular, sosyal bilimciler ve hatta felsefeciler bu acil görevi üstlenerek, hukuk ve adalet ilişkisini yeniden sorunsallaştırmalıdırlar. Denilebilir ki bu görev bitimsiz bir ödevdir. Söz konusu yeniden sorunsallaştırmaların temellenebilmesi ve meyvelerini alabilmesi için, hukuk ve sosyal bilimler eğitiminde hukuk felsefesine ve adalete mevcuttan daha fazla ağırlık vermek gerekir. Hukukçuların hukuk teknisyenliğinden kurtularak adalet adamına dönüşmelerinin başlangıç adımlarından biri budur. Bu anlamda belki de en fazla vurgulanması gereken nokta, hukuk ile adalet arasındaki bağın sürekli yeniden düşünülmesi gereğidir. Bu anlamda, hukukun kendisini güncel olanla yenilemesi yeterli değildir, hukukun adaletle kurduğu ilişkiyi de sürekli sorgulaması kaçınılmazdır. Adaletle bağını gevşekleştiren bir hukuk ancak siyasal alanın sınırlarının çizilmesi anlamına gelecek ve ağırlıklı olarak siyasal ve idari bir işlev üstlenecektir. Elbette modern devlette hukukun önemli işlevlerinden biri de budur. Fakat hukukun bugünkü gelişmiş tekniklerinin yabancılaştırıcı bir etkiyle adalet idealinden uzaklaştığı ve kendi iç mekanizmalarında boğulması kabul edilemez. Hem toplumsal hem de siyasal alanın, bireyin ve toplumun korunmasının yegane yolu hukuku adalete yeniden bağlamaktır. 65 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi ANAYASA YAPIMI VE YENĐ ANAYASA ARAYIŞLARI Doç. Dr. Faruk BĐLĐR Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi [email protected] ÖZET Toplumsal hayatın işleyişi ve şekillenmesinde önemli işlevlere sahip olan anayasaların kimler tarafından ve nasıl yapıldıkları konusu büyük önem taşımaktadır. Anayasanın yapımına ilişkin tercih edilen yöntem, çoğu kez onun içeriğinin nasıl olacağına dair ciddi ipuçları da verir. Anayasayı kimin yapacağı, aynı zamanda egemenliğe kimin sahip olduğu sorusuna sıkı sıkıya bağlıdır. Egemenliğin halka ya da millete ait olduğu demokratik sistemlerde, anayasa yapma yetkisi de halka veya millete aittir. Başka bir ifadeyle demokratik sistemlerde asli kurucu iktidarın kaynağı toplumdur. Anahtar Kelimeler: Anayasa, Anayasa Yapımı, Kurucu Đktidar, Kurucu Meclis, Referandum ABSTRACT The consitutions has a big functions that are shapes and operates the social life is very important questions are made by whom and made by how? Usually the method which is choosen for making a consitution gives tips how about its content. Đt is very close connection between who is going to make the consitution and who is going to get the sovereignty. In the democratical systems the sovereignty belongs to public or people the authority of making the constituion is belongs the people or public. Another say in a democratical systems the source of the real founder power is the society. Keywords: Constitution, Making Constitution, Founder Power, Founder constitutional assembly, referendum Giriş Anayasacılık tarihimizde beş anayasa (1876, 1921, 1924, 1961 ve 1982) ve çok sayıda anayasa değişikliği yapılmıştır. Sivil Anayasa talebi siyasi tarihimizde sürekli tartışılmaktadır. Sivil anayasadan anlaşılması gereken, anayasanın siviller tarafından hazırlanmasından ziyade anayasanın yapılış yöntemi ve içeriği olarak sivil olmasıdır. Yani anayasanın yöntem ve içeriğinin demokratik olması, özgürlüğü temel alması bu anlamda anayasanın sivil karakterini belirler. Sivil anayasada önemli olan zihniyet ve toplumsal temsil anlayışıdır. Anayasalar bir toplumun temel düzenini belirleyen metinlerdir. Anayasanın toplumsal bir sözleşme olduğu düşünüldüğünde, bu sözleşmenin toplumsal uzlaşma ile düzenlenmesi gerektiği açıktır. Anayasa değişikliği sürecinde siyasi partilerin, sivil toplum örgütleri ve meslek birliklerinin katılımı sağlanmalıdır. Toplumun tüm kesimlerinin hazırlanmasına katıldığı bir anayasa toplum ihtiyaçlarını karşılayacaktır. Anayasa yapımı süreci, hukuksal yönü yanında siyasi önemi de çok büyük olan bir süreçtir. Bu süreç sırasında yapılan temel anayasal tercihler ve tercihlerin yapılış biçimleri yeni doğan veya yeniden kurulan demokrasinin yaşayabilirliğini önemli ölçüde etkiler. Anayasa yapımı demokrasiye geçiş sürecinin en önemli unsurlarından biridir1. Bir ülkede anayasa yapılacağı zaman şu sorunun sorulması gerekir. Bir anayasayı nasıl ve hangi yöntemle, hangi usul ve yöntemlere uymak suretiyle yapabiliriz ya da yapılmış bir anayasa yine hangi usul ve yöntemlere uyarak değiştirebiliriz. Zira anayasalar siyasi açıdan devlet örgütünü, birey haklarını, belli bir donemin mevcut siyasal ve sosyal verilerine bağlı olarak saptamaktadır. Bu veriler zamana göre değişeceğine göre anayasaların da zaman içinde değişebilmesi mümkündür. Yeni bir anayasa yapımında asli kuruculuk işlevi söz konusudur. Asli kuruculuk yetkisi hukuksal anlamda sınırsız bir yetki olduğunu söylemek mümkündür. Asli kurucu iktidar hukuk kurallarıyla bağlı olmaksızın anayasa yapan iktidardır. Asli kurucu iktidar yeni bir devletin kurulması, bir ülkenin siyasal sisteminde ihtilal, hükümet darbesi ve ülkenin bağımsızlığını kazanması gibi durumlarda bir hukuki boşluğun doğması halinde ortaya çıkar. Dolayısıyla bu gibi durumlarda iktidarı elinde bulunduranların yeni bir anayasa yapmaları ya da anayasada esaslı değişiklik yapmaları kaçınılmazdır. Tali kurucu iktidar ise kendisinden önce var olan anayasanın maddi ve usuli sınırlarına uyarak bu anayasayı değiştirme yetkisine sahip olan iktidardır. Yani bir anayasada bazı hükümlerin değiştirilmesi ya da yeni bir takım hükümlerin eklenmesi iktidarıdır. Asli kurucu iktidarın hukukiliği tartışmalı olmakla birlikte tali kurucu iktidarın kurulmuş yani kendinden önce konulmuş hukuk kurallarıyla bağlı olması onun hukukiliğini tartışılmaz kılmaktadır. Asli kurucu iktidar anayasada değişiklikler yapılabileceğini öngörmüş buna bağlı olarak ta kuralların nasıl değiştirileceğini kendisi düzenlemiştir. 1- Anayasa Yapım Yöntemleri 1 ÖZBUDUN, Ergun, Demokrasiye Geçiş Sürecinde Anayasa Yapımı, Bilgi Yayınevi, Ankara1993, s. 49. 66 Anayasa yapımında çeşitli yöntemler uygulanmaktadır. Ülkenin içinde bulunduğu siyasi rejim anayasa yapımı ile ilgili yöntemi etkilemektedir. Yeni anayasanın yapılması gerektiğinde bunu yapacak organı belirleyebilmek için egemenliğin kimde olduğunun belirlenmesi gerekir. Eğer egemenlik hükümdarda ise anayasa hükümdarın bahşettiği yazılı bir belge olarak, egemenliğin hükümdar ile parlamento arasında bölüşmesi durumunda ise, anayasa hükümdarla parlamentonun belli bir metin üzerinde anlaşmaları sonucu ortaya 2 çıkar. Egemenlik millette ise anayasayı millet yapacaktır . Bir ayrıma göre, Anayasa yapma yöntemleri, monokratik ve demokratik yöntemler olmak üzere de ikiye ayrılmaktadır. Monokratik yöntemlerde, kendi içinde ferman ve misak şeklinde ikiye ayrılmaktadır. Demok3 ratik yöntemlerde, kurucu meclis ve kurucu referandum şeklinde ikiye ayrılmaktadır . Anayasa yapımında, otoriter ve demokratik usuller ayrımı da yapılmaktadır. Ancak ne demokratik usuller ne de demokratik usuller tek biçimlidir. Otoriter usullerin ortak paydası halkı dışlamalarıdır. Demokratik usuller ise, anayasa yapım sürecine halkın katılım şekline ve/veya temsilcilerin sahip olduğu yetkiye göre değişir. Bununla birlikte, ayrım 4 çizgisi kesin olmayıp, geçişler ve ara durumlar, farklı öğeler her zaman vardır . Anayasa yapımı ve değiştirilmesi yöntemleri genel olarak üç kategori halinde incelenmektedir. Bunlar; hiyerarşik yöntem, organik yöntem ve sözleşme yöntemidir. Hiyerarşik yöntemde anayasa yapımı, Anayasanın, bir kişi, kurul ya da temsili olmayan bir meclisçe kabul edilmesi biçiminde gerçekleşir. Bu yöntemde anayasa yapımı adeta “tepeden inme” bir usulle gerçekleştirilir. Bu yöntemin klasik uygulaması, hükümdar veya monarkın tek taraflı bir idari tasarrufu ile ferman biçiminde bir anayasayı ilan etmesidir5. Ayrıca bir danışma kurulunun veya seçime dayanmayan bir kurucu meclisin hazırlık çalışmasına dayanan “plebisitçi anayasa” yapımı da hiyerarşik bir yöntemdir. Bu yöntem esas itibariyle, dünyanın Batılı 6 demokrasilerin dışında kalan bölgelerinde Türkiye dahil başvurulan olağan anayasa yapma yöntemidir . Bu yöntem demokratik bir yöntem değildir. Çünkü halkı temsil etmeyen kişi veya kurullarca hiyerarşik olarak, tek taraflı bir anayasa yapımı söz konudur. Organik yöntem ise, anayasanın mevcut anayasal kurumlar tarafından yürürlükteki usul ve kurallara göre, genellikle yasama işlemi biçiminde yapıldığı yöntemdir. Tali kurucu iktidar tarafından gerçekleştirilen anayasa yapım ve değiştirme çalışmaları organik yöntemin uygulanması şeklidir. Tali kurucu iktidar, asli kurucu iktidarın belirlediği sınırlar çerçevesinde anayasa yapan ve değiştiren iktidardır. Bu yöntemde, anayasanın yapılması ya da değiştirilmesi, yürürlükteki anayasanın öngördüğü usul ve kurallara göre seçilmiş yetkili organlar tarafından gerçekleştirilir. Dolayısıyla demokratik bir yöntemdir. Ancak, toplumun önemli kesimlerine bu yöntemde yer verilmeyebilir. Parlamentoda anayasayı değiştirme çoğunluğuna sahip bir iktidar partisinin tek başına anayasa yapımı söz konusu olduğu durumlarda, organik yöntemden söz edebiliriz. Çünkü ortada halk tarafından seçilen bir parlamento çoğunluğunun anayasa yapımı söz konudur. Ancak toplumun önemli kesimlerini kapsamadığı için sözleşme yöntemi değil organik yöntem söz konudur. Organik yöntemin, sözleşme yöntemi ile birleşmesi mümkündür. Yani, anayasadaki usullere göre anayasayı değiştirecek olan organlar, toplumun önemli kesimlerinin görüşlerini alarak onları da sürece dahil edebilirler7. Sözleşme yöntemi, anayasa yapımının, toplumu temsil eden siyasal güçler (grup ya da partiler) veya seçilmiş bir kurul ya da kurucu meclis tarafından “katılma ve uzlaşma” ilkelerine dayalı olarak “toplumsal sözleşme” biçiminde gerçekleştirilmesidir. Bu yöntemle anayasa yapımında, bütün siyasal grupların katılımının sağlanarak konsensüse dayalı olması önemlidir8. Sözleşme yönteminin klasik örneklerini misak biçiminde yapılan anayasalar oluşturur9. Misak usulünde ferman usulünden farklı olarak hükümdarın iradesinin karşısında ona kendisini kabul ettirebilen bir temsili organ ya da meclis vardır. Burada artık, monarkın iradesine eklenen bir başka irade söz konusudur. Hükümdarla onun karşısında olanlar arasında bir pazarlık bir uzlaşma söz konudur. Dolayısıyla misak, hükümdarın tek yanlı bir işlemi değil iki yanlı bir işlemidir10. 2- Kurucu Đktidar Anayasaların yapılması ye değiştirilmesi yetkisine sahip olan, yani devleti hukuki bir kurum olarak kuran iktidara kurucu iktidar denmektedir. Kurucu iktidar, anayasa yapmak suretiyle devlet organlarının hukuki statülerin, yetki ve görevlerini, gözetecekleri ilkeleri ve izleyecekleri usulleri belirleyen iktidardır11. Başka bir 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 GÖZÜBÜYÜK, A. Şeref, Anayasa Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara 2006, s. 8- 9. GÖZLER, Kemal, Kurucu Đktidar, Ekin Kitabevi, Bursa 1998, s. 175; GÖZLER, Kemal, Anayasa Hukukuna Giriş, Ekin Yayınları, Bursa 2002, s. 32- 35 KABOĞLU, Đbrahim Ö., Anayasa Hukuku Dersleri, Legal Yayıncılık, Đstanbul 2009, s. 22. ATAR, Yavuz, Türk Anayasa Hukuku, Konya 2007, s. 364. ERDOĞAN, Mustafa, Anayasa Hukukuna Giriş, Adres Yayınları, Ankara 2004, s. 97. ATAR, Anayasa Hukuku, s. 365; ATAR, Yavuz, “Yeni Anayasada Hayati Maddeler Neler Olmalı?”, Zaman Gazetesi, 4.9.2007. ATAR, Anayasa Hukuku, s. 366. ATAR, Yavuz, Demokrasilerde Anayasal Değişmenin Dinamikleri ve Anayasa Yapımı, Mimoza Yayınları, Konya 2000, s. 162. GÖZLER, Anayasa Hukukuna Giriş, s. 33. ERDOĞAN, s. 97- 98. 67 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi ifadeyle, bir devletin anayasasını yapma veya değiştirme, o devletin temel siyasi yapısını belirleme iktidarına kurucu iktidar veya kuruculuk fonksiyonu denmektedir. Kurucu iktidar anayasa yapma ve değiştirme iktidarıdır. Bu tanım iki ayrı unsurdan oluşmaktadır. Bu unsurlardan birincisi anayasayı yapma ikincisi ise anayasayı değiştirmedir. Kurucu iktidarla kurulmuş iktidar arasında açık bir fark vardır. Kurulmuş iktidar, kurucu iktidarın anayasada belirlediği sınırlar içerisinde devletin çeşitli hukuki yetkilerini (yasama, yürütme ve yargı) kullanma iktidarıdır. Kurulmuş iktidar, hukukiliğini kurucu iktidarın iradesine uygunluğundan alır. 12 Kurucu iktidar iki biçimde ortaya çıkmaktadır. Birincisi asli kurucu iktidar, ikincisi de tali kurucu iktidar-dır . 13 Asli kurucu iktidar yeni bir anayasa yapma tali kurucu iktidar ise anayasayı değiştirme iktidarıdır . Asli kurucu iktidar, bir ülkenin siyasal rejiminde ihtilal, hükümet darbesi, ülkenin parçalanması veya ülkede yabancı işgale son verilerek bağımsızlığın kazanılması yahut yeniden kazanılması gibi kesintiler nedeniyle bir hukuk boşluğunun doğması durumlarında ortaya çıkmaktadır. Bu durumlarda, fiili iktidarı elinde bulunduran sosyal güçler, yeni devletin veya yeni rejimin anayasasını meydana getirirken, anayasayı yapanları bağlayan 14 hiçbir pozitif hukuk normu bulunmamaktadır . Asli kurucu iktidar, kendisinden önce var olan hiçbir Anayasa hükmüne uymaksızın anayasayı ilk kez ya da yeniden yapan iktidarı ifade etmektedir. Kendisinden önce var olan anayasa hükümlerine bağlı kalmadan anayasayı yeni baştan yapma iradesine sahip iktidardır. Yeni bir devletin kurulması, bir ülkenin siyasal sisteminde ihtilal, hükümet darbesi ve ülkenin bağımsızlığını kazanması gibi durumlarda bir hukuki boşluğun doğması halinde ortaya çıkar. Dolayısıyla bu gibi durumlarda iktidarı elinde bulunduranların yeni bir anayasa yapmaları ya da anayasada esaslı değişiklik yapmaları kaçınılmaz bir sosyal gerçektir15. Tali kurucu iktidar ise, bundan çok farklı olarak, bir ülkenin anayasasının, o anayasada belirlenmiş usullere uyulmak suretiyle değiştirilmesidir. Bu durumda, bir anayasanın tümden yeniden oluşturulması değil, mevcut bir anayasanın bazı hükümlerinin değiştirilmesi söz konusu olmaktadır. Bu değişiklikler, mevcut anayasanın anayasa değişiklikleri için öngördüğü usullere uygun olarak yapılmakta ve hukuki geçerliliğini bu uygunluktan almaktadır. Bu anlamda, asli kurucu iktidarın hukuk dışı bir olay olmasına karşılık, tali kuruculuk tamamen hukuki bir fonksiyondur16. Tali kurucu iktidar, anayasanın değiştirilmeyecek maddeleri hariç bütün maddelerini değiştirilebilir. 3- Kurucu Meclis Demokratik anayasa yapım yönteminde anayasa temsili bir meclis tarafından yapılır. Bu iki biçimde olabilir; kurucu meclis yönteminde anayasa esas görevi anayasayı yapmak olan bir meclis tarafından, olağan meclis yönteminde ise, yasama işlevini yerine getirirken aynı zamanda anayasa yapma görevini üstlenen bir meclis tarafından yapılır17. Kurucu meclis, teorik olarak, milli egemenlik ilkesine dayanır ve temsili demokrasi ilkesinin anayasaların hazırlanmasına uygulanması anlamına gelir. Konvansiyon ya da kurucu meclis anayasayı yapmak için halk tarafından seçilmiş özel bir meclis demektir18. Başka bir ifadeyle kurucu meclis, sadece bir anayasa hazırlamak amacıyla halkın seçtiği temsilcilerden oluşan bir meclistir. Kurucu meclis, halktan aldığı asli kuruculuk yetkisini kullanarak anayasayı hazırlar ve kabul ederek yürürlüğe koyar. Genellikle askeri ya da sivil darbe, devrim, ihtilal, iç savaş ya da bağımsızlık savaşı gibi olağanüstü şartlarda 19 başvurulan bir yöntemdir . Kurucu meclislerin görevleri anayasanın hazırlanması ve kabulüyle sona erer. Bu nedenle, bu meclislerin geçici olarak öngörülmeleri ve üyelerinin bu geçiciliği kabullenmeleri önemlidir. GÖZLER, kurucu meclisler ile olağan yasama meclisleri arasındaki farkı şu şekilde belirtmektedir: Pratikte, her iki meclisin de yapısı özdeştir. Her iki meclis de doğrudan ve genel oyla seçilir. Gerçeklikte ise, kurucu meclisler ile olağan meclisler, seçimleri esnasında kendilerine verilen güvenin kapsamıyla birbirinden 12 13 14 15 16 17 18 19 68 ÖZBUDUN, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara 2002, s. 147. GÖZLER, Anayasa Hukukuna Giriş, s. 29. ÖZBUDUN, Türk Anayasa Hukuku, s. 147; GÖZLER, , Kurucu Đktidar, s. 59; GÖZLER, Anayasa Hukukuna Giriş, s. 31- 32; ERDOĞAN’ a göre, asli kurucu iktidarın ne tümüyle hukuki olduğu ne de tümüyle hukukun dışında olduğu söylenebilir. Bu iktidar tümüyle hukuki değildir, çünkü işlevin doğası icabı en azından anayasa koyucuyu bağlayan bir anayasa yoktur. Asli kurucu iktidar tümüyle hukuk dışı bir işlev de sayılamaz. Çünkü evrensel anlamda hukukun varlığı anayasan bağımsızdır. Dolayısıyla özellikle demokratik kurucu iktidar hukukun genel ilkelerinden ve evrensel insan hakları hukukundan kendini bağışık tutamaz. Anayasa yapma gücünün veya asli kurucu iktidarın yetkisinin hukuki sınırları oldukça geniş hatta bazılarına göre sınırsız olmakla beraber; gerçek durum hiç de böyle değildir. Hukuki durum ne olursa olsun, fiiliyatta hiçbir anayasa yapıcı kendi dışındaki bütün etkenleri göz ardı ederek, tümüyle kendi iradesinin eseri olan bir anayasa yapamaz. Demokratik olmayan yöntemlerle anayasa yapılması halinde bile, otokratlar toplumsal dinamiklerden az çok etkilenirler; toplumda yerleşik siyasal inanç ye tutumlar ye toplumsal güç dengeleri anayasa yapıcının yetkisinin bir ölçüde sınırlarlar. Ayrıca uluslararası ortam ve ülkenin dış ilişkileri de asli kurucu iktidarı bazı anayasal tercihleri benimsemek zorunda bırakabilir, ERDOĞAN, s. 98. BATUM, Süheyl, 99 Soruda Neden ve Nasıl Çağdaş Bir Anayasa, XII Levha Yayıncılık, Đstanbul 2009, s. 39- 40. ÖZBUDUN, Türk Anayasa Hukuku, s. 147- 148. ÖZBUDUN, Demokrasiye Geçiş Sürecinde, s. 113; “Anayasa Nedir, Ne Değildir?”, http://www.anayasaplatformu.net/s/ /anayasanedir-ne-degildir, 27.04.2009 GÖZLER, Kurucu Đktidar, s. 83. ERDEM, Fazıl Hüsnü,“Yeni Anayasa Đçin 'Kurucu Đrade' Şart mı”, Yeni Şafak Gazetesi, 28.04.2009. ayrılırlar. Kurucu meclis seçimlerinde seçmen, milletvekillerine anayasa yapma konusunda güven verir; diğer bir ifadeyle kurucu iktidarını onlara devreder. Oysa olağan meclis seçimlerinde seçmenler, milletvekillerine olağan yasa yapma konusunda bir vekalet verirler; ama, kurucu iktidarlarını kendilerinde saklarlar20. Kurucu meclisin demokratik olabilmesi için şu şartların olması gerekir21: 1- Kurucu meclisin halk tarafından seçilmesi gerekir. 2- Bu seçim demokratik bir seçim olmalıdır. 3- Seçim serbestliğinin bir anlam ifade edebilmesi için, seçmenlerin önünde anlamlı alternatifler olması gerekir. 4- Ülkede temel kamu hakları tanınmış ve güvence altına alınmış olmalıdır. Kurucu meclis oluşturulmasının tek bir yolu yoktur. Ama şu ihtimaller düşünülebilir:1- Meclisten ayrı bir Anayasa Kurulu, yani kurucu meclis. Seçimle oluşturulabilir, ya da uzmanların ağırlıkta olduğu sivil toplum temsilcileri meslek örgütleri temsilcileri, siyasi parti temsilcileri gibi geniş bir katılımla oluşturulabilir. Bu kurulun oluşum tarzına ilişkin bir kanun çıkarılabilir ve ayrıntılar bu kanunda gösterilebilir. 2- Meclis bir seçim kararı alır ve siyasi partiler, kendilerine oy verilmesi halinde Kurucu Meclis gibi çalışacağını taahhüt ederler. “Aslında kurucu meclis, esas itibarıyla, demokratik siyasî rejimin ihtilâl, darbe, iç savaş, bölünme, yabancı işgal veya totaliter yönetim gibi, ciddî bir anayasal kesintiye uğradığı durumlarda başvurulan bir yöntemdir. Bu durumlarda yeni anayasayı yapacak meşru bir organ ve meşru usûller mevcut olmadığından, böyle bir yönteme başvurulması zorunludur. Demokratik siyasî hayatın kesintiye uğramadan normal şekilde sürdüğü durumlarda ise, seçilmiş yasama meclisinin, mevcut Anayasa'daki anayasayı değiştirme kurallarına uymak şartıyla, anayasada istediği değişiklikleri yapabileceği tabiîdir. 1982 Anayasası da, 4'üncü (ilk üç maddenin değişmezliğini öngören hüküm) ve 175'inci (anayasa değişikliğinin yöntemini düzenleyen hüküm) maddelerine uyulması şartıyla buna açıkça cevaz vermiştir”22. Anayasa yapımında önemli olan kurucu iradenin varlığıdır. Dolayısıyla, toplumdaki temel eğilimleri önemli ölçüde içinde barındıran ve bir hayli yüksek temsil gücüne sahip olan bir Meclisin, kurucu iradesini ortaya koyarak yeni bir anayasa yapabilmesi mümkündür23. Anayasaların yapılması veya değiştirilmesi sürecinde anayasal değişmeye neden olan faktörlerin neler olduğu, değişimin amacı, zamanlaması, beklenen sosyal siyasal fayda, geniş bir toplum kesiminin katılımı ve bunlar arasında uzlaşmanın sağlanması önemlidir. Bu süreçte uzmanlardan oluşan komisyonlar, parlamentolar, yürütme organları, kurucu meclisler ve halk rol alabilmektedir. Şayet bir ülkede anayasal sistem düzenli bir şekilde işlemiyor ve yetersiz kalıyorsa bu durumda köklü bir değişimi ve yapılanmayı sağlayacak geniş katılımlı bir kurucu meclis ya da yeni seçilmiş bir parlamentonun anayasayı yenilenmesi uygun bir çözüm yolu olabilir. 4- Kurucu Referandum Bu yöntemde anayasa halkın seçtiği bir meclis tarafından hazırlanır ancak halk yalnızca temsilcilerini seçmekle kalmaz. Kurucu meclis tarafından hazırlanıp kabul edilen anayasa halk oylamasına sunulur. Anayasayı kabul iradesi millete aittir. Kurucu meclisin kabul ettiği anayasa metni halk oylamasının sonucuna göre geçerlilik kazanacaktır. “Kurucu referandum usulünün teorik temelini halk egemenliği ilkesi oluşturmaktadır. Kurum pratikte, yarıdoğrudan doğruya demokrasi araçlarından biri olan referandumun anayasaların kabulüne uygulanmasından ibarettir. Kurucu referandum usulü, kurucu meclis usulünün demokratikliğinden zamanla kuşkuya düşülmesi ve eleştirilmesi sonucu ortaya çıkmıştır. Bu eleştirileri yöneltenlere göre, doğrudan halkın oyuna başvurma imkânı varken, halkın temsilcilerinin oylarıyla yetinmemek gerekir. Bu düşüncede olanlara göre, halk tarafından kabul edilmeyen metin anayasa olamaz. Kurucu referandum usulüyle kabul edilen anayasa, yine bir meclis veya komisyon tarafından hazırlanır. Ancak bu meclis veya komisyon, hazırladığı anayasa tasarısını kendi kabul etmez. Kabul için mutlaka halkoyuna sunulmalıdır. Halkoylamasıyla kabul edilmiş anayasa, hukuki gücünü kendini hazırlayan meclisten değil, doğrudan halktan alır”24. 5- Yeni Bir Anayasada Neler Olmalıdır? a- Anayasada bir takım temel değerlerin vurgulanması gerekir. Ülke kazanımlarının ve ülke gerçeklerinin bu anlamda göz önünde tutulması gerekir. Ülkenin temel değerlerini esas alan ve ülkenin ve 20 21 22 23 24 GÖZLER, Kurucu Đktidar, s. 85. GÖZLER, Kurucu Đktidar, s. 98- 99. ÖZBUDUN, Ergun, Sivil Anayasa Tartışmaları Eleştiriler ve Cevaplar (1), Zaman Gazetesi, 4.12.2007. ERDEM, Yeni Şafak Gazetesi, 28.04.2009. GÖZLER, Anayasa Hukukuna Giriş, s. 35. 69 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi milletin bölünmez bütünlüğünü koruyan bir anayasa o ülke için son derece önemlidir. Anayasalarda kuvvetler ayrılığının sağlanması ve bu bağlamda, yasama, yürütme ve yargı dengesinin sağlanması son derece önemlidir b- Demokrasinin çoğulculuk, katılımcılık ve açıklık ilkeleri anayasada yer almalıdır. Đdarenin saydamlığı, şeffaflığının sağlanması, bilgi edinme hakkının ve insan onuruna saygının Anayasada yer alması gerekir. Demokratik ülkelerde uygulanan yargı dışı denetim yöntemlerine (ombudsman) yer verilmesi gerekir. Genel olarak devletin daha etkin çalışmasına yönelik değişiklikler de yapılmalıdır. c- Anayasaların yapılış nedenleri ve dayandıkları felsefeyi açıklayan başlangıç bölümü kısa bir şekilde düzenlenmeli, bu bölümde, Türk milleti, milletin bağımsızlığı, milli egemenlik gibi bir takım değerlerin ve cumhuriyetin temel kazanımlarının bu bölümde vurgulanması gerekir. Başka bir ifadeyle, başlangıç bölümünde Türkiye’nin kendine özgü şartlarının olduğunun ve Cumhuriyetin kazanımlarının korunması gerektiği vurgulanabilir. d- Yeni yapılacak bir Anayasada, temel hak ve hürriyetlerin uluslar arası insan hakları belgelerindeki standartlara getirilmesi öncelikli hedef olmalıdır. Anayasa Đnsan hakları ve özgürlüklerine dayalı olmalı ve bu hak ve özgürlükleri güvence altına almalıdır. Anayasacılık düşüncesinde bireyin devlet karşısında korunması esastır. Başka bir ifadeyle, anayasacılık düşüncesi devletin sınırlandırılmasını esas alır. Yapılacak bir anayasa devlet karşısında bireyi koruyan ve onu temel alan çağdaş demokratik bir anayasa olmalıdır. Temel hak ve hürriyetlerin varlığı ve kullanılması temel olarak belirlendikten sonra, sınırlamalara istisnai durumlarda yer verilmelidir. Bu sınırlamaların evrensel standartları aşmasına izin verilmemelidir. e- Hukuk devleti ilkesini güçlendiren düzenlemeler yapılmalıdır. Anayasanın temelleri hukukun üstünlüğü temeline oturtulmalıdır. Yargı denetimi üzerindeki kısıtlamalar kaldırılması gerekir. Đdarenin her türlü eylem ve işleminin yargı denetimine tabi tutulacağı kuralına herhangi bir istisna öngörülmemelidir. Anayasada yargının bağımsızlığı ve tarafsızlığı öngörülmelidir. Bunlarla ilgili güvenceler getirilmelidir. Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu yapısı değiştirilmelidir. f- Anayasa Mahkemesinin yapısı ve üyelerinin seçim yöntemi değiştirilmesine yönelik düzenlemeler yapılmalıdır. Bu değişiklikler son derece gerekli düzenlemelerdir. Anayasa Mahkemesinde asıl ve yedek üye ayrımının uygulamada yararlı sonuçlar vermediği için kaldırılmalıdır. Yasama organı da Anayasa Mahkemesine üye seçebilmelidir. Anayasa Mahkemesi üyelerinin seçimi, yasama ve yargı organları arasında paylaştırılmalıdır. Anayasa yargısında “yürürlüğün durdurulması” kurumunun Anayasal düzenlemeye kavuşturulması gerekir. Mahkemenin giderek artan iş yükü karşısında Anayasa Mahkemesi iki daireden oluşmalıdır. Temel hak ve hürriyetlerin, Anayasa yargısı kanalıyla korunması amacıyla, Anayasa şikâyeti yoluna yer verilmesi gerekir. g- Yeni bir Anayasa yanında siyasi partiler kanunu ve seçim kanunları da bütünüyle gözden geçirilmeli ve gerekli düzenlemeler yapılmalıdır (Örneğin siyasi partilerde parti içi demokrasi için aday belirleme yöntemleri demokratikleştirilmeli, üyelik ve üye kayıtları kurumsallaştırılmalı, Yurt dışında yaşayan vatandaşların, bulundukları yerde oy kullanmalarını sağlayacak düzenlemeler yapılmalı, milletvekillerinin illere göre dağılımı, tercihli oy, elektronik oylama, ülke barajı, siyasi partilerin seçim ittifakı yapabilmeleri konusu, Kamuoyu yoklamaları, Propaganda serbestliği ve süresi, oy pusulası dizaynı, Adaylıkta kamu görevlilerinin istifa etme zorunluluğu, Türkiye milletvekilliği, yedek milletvekilliği, siyasi partilerin ve adayların seçim harcamalarının denetimi konularını da kapsayıcı bir şekilde ele alınması gerekmektedir. Siyasi partiler kanunda ise şu değişiklikler yapılmalıdır; Partiler, kendi örgüt modellerini diledikleri gibi belirleyebilmelidirler, Siyasi partiler kanununun anayasa ile uyumlaştırılması gerekir, Siyasi partiler Kanunundaki tekrar niteliğindeki yasaklar, anayasadaki düzenlemeler çerçevesinde tek madde halinde toplanmalı, Tüzük ve program dışı faaliyette bulunma yasağı ile başka bir partiyi destekleme yasağı yürürlükten kaldırılmalıdır, Devlet yardımı tekrar ele alınmalı, Siyasi partilerin serbestçe faaliyette bulunması kural olmakla birlikte, demokratik rejimin gereği gibi işleyebilmesi için, siyasi partilere birtakım sınırlamalar getirilebilir. Ancak bu sınırlamaların orantılı olması ve amacına uygun olması da gerekir, Siyasi partilerin mali denetimlerinin Anayasa Mahkemesi yerine Sayıştay tarafından yapılması gerekir, Partilerin tüzük, program ve benzeri mevzuatının, Anayasal yasaklara aykırılığını gidermek için, kapatma davası açılması yerine öncelikle bir ihtar sistemi getirilmesi ve parti kapatmada ağırlığın parti eylemlerine yönelik olması gerekir, Kapatma dışında başka yaptırımlar da öngörülmelidir.). Ayrıca hem siyasi partiler kanununda hem de seçim kanunlarında kısa vadeli çözümler yerine kapsayıcı bir değişikliğe gitmek gerekmektedir. Bu değişiklikler Türkiye dinamiklerini karşılamaya yönelik olmalıdır. h- Ülkemizde de yasama dokunulmazlığı ve yasama sorumsuzluğu anayasada farklı maddelerde düzenlenmeli ve düzenlemede bazı değişiklikler yapılmak suretiyle, dokunulmazlığın sınırları daraltılmalıdır. Hakaret ve sövme yasama sorumsuzlu kapsamında olmamalıdır. Milletvekilleri hakkında tutuklanma ve tutulamama dışında, diğer işlemler yapılabilmelidir. Milletvekilinin ifadesi alınabilmeli ve konutunda arama yapılabilmeli, sorgulanabilmeli ve yargılanabilmelidir. Dokunulmazlık, milletvekillerinin şahısları için sınırsız bir imtiyaz olmaması ve yasama dokunulmazlığının bütün suçlarda ve bütün hallerde milletvekillerine ayrıcalık olarak tanınmaması gerekir. 70 i- YÖK’ün mevcut yetkilerinin sınırlandırılması ve bu kurulun koordinasyon kurulu haline getirilmesi üniversite özerkliğinin sağlanması açısından gereklidir. Yani üniversitelerin hem idari hem de bilimsel anlamda özerk olması gerekir. Đdari özerklik olmadan bilimsel özerkliğin olması da mümkün değildir. Bu anlamda, üniversite rektörlerinin üniversite öğretim üyeleri tarafından seçilmesi gerekir. j- Milli Güvenlik Kurulunun bugünkü yapısının korunması gerekir. Çünkü mevcut düzenlemede, “Milli Güvenlik Kurulu; Devletin milli güvenlik siyasetinin tayini, tespiti ve uygulanması ile ilgili alınan tavsiye kararları ve gerekli koordinasyonunun sağlanması konusundaki görüşlerini Bakanlar Kuruluna bildirir” hükmü yer almaktadır. Bu düzenlemeye göre Milli Güvenlik Kurulu danışma niteliğinde anayasal bir organdır. Ayrıca bu konuda gerekli düzenlemeler 2001 anayasa değişikleriyle yapılmıştır. Ayrıca, Millî Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliği Kanununda da bu konuda gerekli düzenlemeler yapılmıştır. k- Sosyal ve siyasal alanda kadınlara ve korunmaya muhtaç olanlara pozitif ayrımcılık tanınması önemlidir. Bu konuda ek bir düzenlemeye gerek yoktur. Çünkü bu konuda 2004 değişikliğiyle anayasal dozenleme gerçekleştirilmiştir. Önemli olan uygulamada anayasal yükümlülüğün gerçekleştirilmesidir. l- Din dersleri Anayasa zorunlu olmaması ve tercihe bırakılması (seçimli olması) laiklik ilkesinin bir gereğidir. m- Uluslararası andlaşmalar için ön denetim sisteminin getirilmesi ve bu denetimin Anayasa Mahkemesince yapılması gerekir. Sonuç Anayasanın değiştirilmesi, anayasanın kısmen veya istisnai olarak da tamamen değiştirilmesini ifade eder25. Anayasa hürriyetlere öncelik vermeli ve insan haklarına dayanmalıdır. Birey odaklı olmalıdır. Temel hak ve hürriyetlerin varlığı ve kullanılması temel olarak belirlendikten sonra, sınırlamalara istisnai durumlarda yer verilmelidir. Yeniden yapılacak bir anayasanın temelleri insan hakları, hukukun üstünlüğü ve demokrasi olmalıdır. Anayasacılık düşüncesinde bireyin devlet karşısında korunması esastır. Başka bir ifadeyle, Anayasacılık düşüncesi devletin sınırlandırılmasını esas alır. Devlet karşısında bireyi koruyan ve onu temel alan çağdaş demokratik bir anayasa elbette gereklidir. Anayasanın hem yöntem hem de içerik olarak demokratik olması gerekir. Anayasal değişmenin başlıca dinamiklerini bir ülkedeki soysal, ekonomik, siyasal ve teknolojik gelişmeler olarak sıralamak mümkündür. Yine anayasal değişim için uygun ve elverişli bir zamanın seçilmiş olması da çok önemlidir26. Anayasada bir takım temel değerlerin vurgulanması gerekir. Ülkemizin kazanımlarının ve ülke gerçeklerinin bu anlamda göz önünde tutulması gerekir. Cumhuriyetin temel değerlerini esas alan, özgürlük odaklı ve ülkenin ve milletin bölünmez bütünlüğünü koruyan bir anayasa ülkemiz açısından son derece önemlidir. Yasama, yürütme ve yargı dengesinin sağlanması, özgürlüklerinin sınırlanmasının yeniden ele alınması, anayasada katılımcılığın benimsenmesi gerekir. Yeni yapılacak bir Anayasada, temel hak ve hürriyetlerin uluslar arası insan hakları belgelerindeki standartlara getirilmesi ve hukukun üstünlüğünü gerçekleştirecek düzenlemelerin yapılması öncelikli hedef olmalıdır. Anayasa insan hakları ve özgürlüklerine dayalı olmalı ve bu hak ve özgürlükleri güvence altına almalıdır. Anayasacılık düşüncesinde bireyin devlet karşısında korunması esastır. Başka bir ifadeyle, anayasacılık düşüncesi devletin sınırlandırılmasını esas alır. Yapılacak bir anayasa, devlet karşısında bireyi koruyan ve onu temel alan çağdaş demokratik bir anayasa olmalıdır. Kaynakça 1. ATAR Yavuz, “Yeni Anayasada Hayati Maddeler Neler Olmalı?”, Zaman Gazetesi, 4.9.2007. 2. ATAR, Yavuz, Demokrasilerde Anayasal Değişmenin Dinamikleri ve Anayasa Yapımı, Mimoza Yayınları, Konya 2000. 3. ATAR, Yavuz, Türk Anayasa Hukuku, Konya 2007. 4. BATUM, Süheyl, 99 Soruda Neden ve Nasıl Çağdaş Bir Anayasa, XII Levha Yayıncılık, Đstanbul 2009. 5. ERDEM, Fazıl Hüsnü,“Yeni Anayasa Đçin 'Kurucu Đrade' Şart mı”, Yeni Şafak Gazetesi, 28.04.2009. 6. ERDEM, Fazıl Hüsnü“Yeni Anayasa Đçin 'Kurucu Đrade' Şart mı”, Yeni Şafak Gazetesi, 28.04.2009. 7. ERDOĞAN, Mustafa, Anayasa Hukukuna Giriş, Adres Yayınları, Ankara 2004. 8. GÖZLER, Kemal, Anayasa Hukukuna Giriş, Ekin Yayınları, Bursa 2002. 9. GÖZLER, Kemal, Kurucu Đktidar, Ekin Kitabevi, Bursa 1998. 25 26 VEDEL, Georges, “Temel Hukuki Seçenekler”, BDT Ülkelerinde Demokrasiye Geçiş ve Anayasa Yapımı, (Çev. Ergun ÖZBUDUNLevent KÖKER), Ankara 1993, s.67. ATAR, Zaman Gazetesi, 4.9.2007. 71 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi 10. 11. 12. 13. 14. 15. 72 GÖZÜBÜYÜK, A. Şeref, Anayasa Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara 2006. KABOĞLU, Đbrahim Ö., Anayasa Hukuku Dersleri, Legal Yayıncılık, Đstanbul 2009. ÖZBUDUN, Ergun, Demokrasiye Geçiş Sürecinde Anayasa Yapımı, Bilgi Yayınevi, Ankara 1993. ÖZBUDUN, Ergun, Sivil Anayasa Tartışmaları Eleştiriler ve Cevaplar (1), Zaman Gazetesi, 4.12.2007. ÖZBUDUN, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara 2002. VEDEL, Georges, “Temel Hukuki Seçenekler”, BDT Ülkelerinde Demokrasiye Geçiş ve Anayasa Yapımı, (Çev. Ergun ÖZBUDUN- Levent KÖKER), Ankara 1993. POZĐTĐV HÜQUQUN TƏKMĐLLƏŞDĐRĐLMƏSĐ HÜQUQ ELMĐNĐN ƏSAS VƏZĐFƏSĐDĐR Dos. Dr. Ceyhun SÜLEYMANOV Azərbaycan Respublikası DĐN-in Polis Akademiyasının “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi” kafedrasının rəisi, polis polkovniki, əməkdar müəllim XÜLASƏ Tarix, arxeologiya, etnoqrafiya və digər ictimai, humanitar elmlərin mülahizələrinə görə bəşər cəmiyyətinin müəyyən tarixi mərhələsində ictimai inkişafın qanunauyğun nəticəsi kimi meydana gələn dövlət və hüquq yarandığı vaxtdan müasir dövrümüzə qədər daim insanların anlamağa çalışdığı fenomenal hadisələrdən biridir. Bunun səbəbi isə heç də təsadüfi deyildir, belə ki, dövlət və hüquq hər bir insanın həyatında mühüm rol oynayan, zəruri ictimai funksiyalar həyata keçirən obyektiv varlıqdır. Yalnız dövlət və hüquq gerçəkliyi şəraitində sivil cəmiyyətin öz mövcudluğunu və inkişafını təmin etməsi bu gün artıq heç kəsdə şübhə doğurmur. Dövlət və hüququn ictimai həyatda rolunu heçə endirməyə çalışan və yaxud nə vaxtsa ictimai həyatdan bu hadisələrin yox olmasını israr edən ideologiyalar artıq insanlar tərəfindən ciddi qarşılanmayan utopik fikirlər kimi qəbul olunur. Tarixi, ictimai-siyasi proseslər və qazanılmış təcrübə onu deməyə əsas verir ki, dövlətsiz və hüquqsuz cəmiyyətdə yaşamaq totalitar dövlətdə olduğu kimi eyni dərəcədə təhlükəlidir. Açar sözlər: tarix, arxeologiya, etnoqrafiya, dövlət, pozitiv hüquq, azadlıq, ədalətlilik IT IS THE BASIC POST OF THE JURISPRUDENCE OF IMPROVE OF THE POSITIVE RIGHT ABSTRACT Azerbaijani nation gaining its independence at the end of XX century and declared its way of constitutional democratic state building. Our nation, serving its people with devotion and taking as a Thule ensuring the human rights and freedoms and decent life to everyone, attaches great importance to the sustainable development of legislative system in the policy of law. The responsibilities of the legal science are also great in this regard. In-depth study of progressive low theory on the level of anthological and gnosiological, having significant impact on development of state and law and still actual today, is surely useful for our country’s legal practice. Key word: History, archaeology, ethnography, state, positive right, freedom, justness Tarix, arxeologiya, etnoqrafiya və digər ictimai, humanitar elmlərin mülahizələrinə görə bəşər cəmiyyətinin müəyyən tarixi mərhələsində ictimai inkişafın qanunauyğun nəticəsi kimi meydana gələn dövlət və hüquq yarandığı vaxtdan müasir dövrümüzə qədər daim insanların anlamağa çalışdığı fenomenal hadisələrdən biridir. Bunun səbəbi isə heç də təsadüfi deyildir, belə ki, dövlət və hüquq hər bir insanın həyatında mühüm rol oynayan, zəruri ictimai funksiyalar həyata keçirən obyektiv varlıqdır. Yalnız dövlət və hüquq gerçəkliyi şəraitində sivil cəmiyyətin öz mövcudluğunu və inkişafını təmin etməsi bu gün artıq heç kəsdə şübhə doğurmur. Dövlət və hüququn ictimai həyatda rolunu heçə endirməyə çalışan və yaxud nə vaxtsa ictimai həyatdan bu hadisələrin yox olmasını israr edən ideologiyalar artıq insanlar tərəfindən ciddi qarşılanmayan utopik fikirlər kimi qəbul olunur. Tarixi, ictimai-siyasi proseslər və qazanılmış təcrübə onu deməyə əsas verir ki, dövlətsiz və hüquqsuz cəmiyyətdə yaşamaq totalitar dövlətdə olduğu kimi eyni dərəcədə təhlükəlidir. Çağdaş tariximizin bir mərhələsi olan 1991-1992-ci illərdə dövlətin əsas atributu sayılan idarəetmə aparatının fəaliyyətsizliyi, qanunların işləməməyi xalqımızı ağır siyasi, sosial-iqtisadi böhranla üzləşdirdi, ölkəmizdə vətəndaş müharibəsi təhlükəsi yarandı. Xalqımızın təkidli tələbi ilə yenidən siyasi hakimiyyətə gələn ulu öndər Heydər Əliyev dağılmaqda olan dövlətin əsas atributlarının bərqərar olmasına nail oldu və ölkəmizi ağır bəladan qurtardı. Düzgün qeyd olunur ki, tarix böyük sərvətdir. Əgər, xalq öz tarixini unudub yeni tarix yazmaq iddiasına düşərsə, belə xalqın gələcəyi yoxdur. Qısa zaman kəsiyində baş verən hadisələrin məngənəsində boğulan, insanları qorxu, əzab içində saxlayan rejimdən qurtulmağı qarşısına məqsəd qoyan Azərbaycan xalqı dövlətsiz və hüquqsuz cəmiyyətdə yaşamağın nə qədər təhlükəli olduğunu bir daha anladı. Obyektiv, müstəqil ictimai varlıq kimi dövlət və hüquq cəmiyyət üçün eyni dərəcədə önəmlidir və fenomenal hadisələrin qarşılıqlı əlaqəsi daha dərin və mürəkkəbdir. Siyasi-hüquqi təlimlərdə bu məsələyə aid müxtəlif nəzəriyyələrin olmasına baxmayaraq bu gün siyasi-hüquqi ideologiyada dövlətin hüquqa tabeliyini əsaslandıran hüquqi dövlət konsepsiyası prioritetdir. Dövlət həyatının bütün sahələrində cəmiyyətin iradəsini ifadə edən, azadlıq və ədalətlilik ideyalarına əsaslanan, insan hüquqlarının etibarlı mühafizəsinə xidmət edən qanunların aliliyi hüquqi dövlətin fəlsəfəsidir. Hüquqa və haqq-ədalətə əsaslanan qanunvericilik sisteminin daimi təkmilləşdirilməsi isə hüquqi dövlətin üzərinə düşən əsas vəzifələrdən biridir. XX əsrin sonunda dövlət müstəqilliyini əldə edən Azərbaycan xalqı ölkə konstitusiyası səviyyəsində demokratik, hüquqi dövlət quruculuğu yolunu bəyan etdi və hazırda bu yolda inamla addımlayır. Öz xalqına sədaqətlə xidmət edən, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının, hər kəsin layiqli həyat səviyyəsinin təmin 73 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi olunmasını ali məqsəd kimi qəbul edən dövlətimiz öz hüquq siyasətində qanunvericilik sisteminin davamlı təkmilləşdirilməsinə xüsusi önəm verməkdədir. Bu işdə hüquq elminin də üzərinə böyük vəzifələr düşür. Dövlətin və hüququn inkişafına mühüm təsir göstərən, bu gün də öz aktuallığını itirməyən proqressiv xarakterli hüquq nəzəriyyələrinin antoloji, qneseoloji səviyyədə daha geniş öyrənilməsi ölkəmizin hüquqi praktikası üçün sözsüz ki, olduqca faydalıdır. Burada, ilk növbədə ümumbəşəri dəyər kimi qəbul olunan dövlətin, hüquqi dünyagörüşünün inkişafına böyük təsir göstərən “Təbii hüquq” nəzəriyyəsinin xüsusi rolunu göstərmək vacibdir. Təbii hüquq nəzəriyyəsinin müddəalarına görə cəmiyyətdə dövlətin qanunlarında ifadə olunan pozitiv hüquq və ondan daha yüksəkdə dayanan, hər kəsin doğulduğu andan malik olduğu təbii hüquqlar mövcuddur. Pozitiv hüquq isə təbii hüquqa əsaslanmalıdır, onun təminatına, mühafizəsinə xidmət etməlidir və insanın təbii hüquqlarına zidd olan qanunlar ədalətsiz normativ hüquqi aktlar kimi ləğv olunmalıdır. Təbii hüquq nəzəriyyəsi proqressiv xarakterli təlim kimi şanlı tarixə malikdir. Bir ideya olaraq antik dünyada yaranan və yalnız yeni dövrdə müstəqil təlim kimi formalaşan təbii hüquq nəzəriyyəsi haqq və ədalətini tələb edən insanların mübarizəsində ideoloji silah rolunu oynamışdır. Orta əsrlərdə feodal hüquqa və mütləqiyyətə, yeni dövrdə burjua hüququnun çatışmazlıqlarına qarşı mübarizədə bu təlim öz mütərəqqi rolunu göstərdi. Đnsan hüquqlarına transformasiya olunan təbii hüquq nəzəriyyəsi ikinci dünya müharibəsindən sonra faşizmin törətdiyi vəhşiliklərə reaksiya kimi beynəlxalq hüquq müstəvisində qlobal xarakter alaraq beynəlxalq müdafiə sisteminin əsas obyekti kimi qəbul olundu. Bu gün qloballaşma prosesinin sürətlə inkişaf etdiyi bir dövrdə bəzi hegemon dövlətlər, ümumi və regional beynəlxalq təşkilatlar dünya dövlətlərini insan hüquqlarının aliliyini beynəlxalq hüquqi müstəvidə qorumağa dəvət etsələr də təəssüf ki, real həyatın mənzərəsi tamamilə fərqlidir. Belə ki, dünyada mövcud olan ikili standartlar, beynəlxalq müdafiə mexanizmlərinin qeyri səmərəliliyi bu sahədə beynəlxalq hüququn nüfuzuna mənfi təsir göstərir. Belə bir vəziyyətdə insan hüquqlarına dair beynəlxalq hüquqi aktların, müdafiə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi müasir hüquq elminin əsas vəzifələrindən biri olmalıdır. Bu işdə erməni təcavüzü nəticəsində hüquq və azadlıqları pozulmuş Azərbaycan xalqının hüquq elmi də fəal iştirak etməlidir. Müasir insan hüquqları konsepsiyasının dövlətimizin əsas qanunu səviyyəsində qəbulu, beynəlxalq müqavilələrin ölkədaxili implementasiyası, hüquqyaradıcılığı və hüquqtətbiqetmə praktikasında insan hüquqlarının aliliyi prinsipinə əməl olunması dövlətin hüquq siyasətinin prioritet istiqaməti kimi Azərbaycan reallığında öz müsbət nəticələrini verdi. Lakin insan hüquqları nəzəriyyəsinin mütərəqqi potensialı tükənməzdir və insan təfəkkürü inkişaf etdikcə onun yeni imkanları aşkar olunacaq və hüququn gələcək inkişafına yeni töhfələr verəcəkdir. Hüququn təbiətini özünəməxsus səpgidə izah edən və onun humanistləşməsində əvəzsiz rol oynayan hüququ haqq və ədalətlə əlaqələndirən təlimlərdən ən önəmlisi dini nəzəriyyədir. Dövlət və hüquq hadisələrinin, siyasi-hüquqi təlimlərin inkişafında islamın bir din və elm kimi xüsusi rolu olmuşdur. Bəşəriyyətin mövcud olduğu bütün dövrlərdə insan yüksək təfəkkürü sayəsində Allaha yaxınlaşdıqca islamın yeni-yeni biliklərini aşkar edəcək və öz həyatının yaxşılaşdırılmasında onlardan bəhrələnəcəkdir. Sözsüz ki, insanı canlıların ən alisi kimi qəbul edən, zorakılığı rədd edən, tolerantlığı, bərabərliyi, mərhəməti və digər yüksək insani dəyərləri təbliğ edən islamın hüququn mənəvi, əxlaqi cəhətdən təkmilləşdirilməsində gücü tükənməzdir. Burada söhbət heç də dini normaların qanunvericilik sisteminə daxil edilməsindən getmir. Dünyəvi dövlətdə din dövlətdən ayrıdır. Lakin unutmaq olmaz ki, o, cəmiyyətdən ayrı deyil və insanları saflığa haqq və ədalətə, yüksək əxlaqa, mənəviyyata dəvət edən islamın şübhəsiz hüquq sisteminin də inkişafında mühüm rolu danılmaz faktdır. Bunun üçün həmin normaların öyrənilməsində və tətbiqində elmitədqiqat işlərinin intensiv şəkildə aparılmasına diqqət yönəldilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. XIX əsrin ikinci yarısında Qərbi Avropada liberalizmin siyasi-hüquqi doktrinada aparıcı istiqamət kimi mövcud olmasına baxmayaraq ictimai həyatda sosial ziddiyyətlərin kəskin surətdə artması dövləti sosial-iqtisadi həyata fəal müdaxilə etməyə məcbur etdi. Məhz belə bir şəraitdə hüquq haqqında pozitivist nəzəriyyə yarandı. Hüquqi pozitivizm dövlət tərəfindən qəbul olunan qanunlara xüsusi önəm verirdi, insanın təbii hüquqlarını isə pozitiv hüququn əxlaqi cəhətdən qiymətləndirilməsi üçün əsas meyar hesab edirdi. XIX-XX əsrlərdə hüquqi neopozitivizm daxilində müstəqil normativizm, sosioloji, tarixi və psixoloji hüquq nəzəriyyələri formalaşaraq ümumi hüquq nəzəriyyəsinin və hüquqi praktikanın inkişafına öz önəmli töhfələrini vermişdi. Həmin nəzəriyyələr bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlayır. Hüquqi neopozitivizmin ən təsirli qolu normativist hüquq nəzəriyyəsidir. Hüququn təmizliyi, yəni ideologiyada tam azad olunması ideyasını israr edən normativizm hesab edir ki, hüquq elmi hüquqda aksioloji amilləri, sosioloji aspektlər deyil, onun normativ məzmununu tədqiq etməlidir. 74 Đctimai inkişafın tələblərinə müvafiq hüququn təkmilləşdirilməsinin, hüququn realizəsində psixoloji amillərin nəzərə alınmamağı, hüquqda aksioloji dəyərlərin inkar edilməsi normativizmin zəif tərəfini göstərsə də, bu nəzəriyyə hüquq mədəniyyətin inkişafına mühüm təsir göstərmişdir. Hüquqyaradıcılığı, hüquqtətbiqetmə praktikası, hüququn sistemləşdirilməsi, hüquqda kolliziyaların və boşluqların aradan götürülməsi və s. problemlərin həllində hüquqi normativizmin potensialı bu gün də böyükdür. Hüquqi normativizmin zəif tərəfini tənqid edən sosiоlоji hüquq nəzəriyyəsinin müddəaları hazırkı dövrdə zamanın tələblərinə uyğun olaraq hüquq elminin inkişaf etdirilməsi kontekstində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Sosioloji hüquq təlimi nəzəri bilikləri praktikaya müraciət etmədən birbaşa refleksiyadan və fövqəl hissi başlanğıcından çıxaran spekulyativ hüquq fəlsəfəsini tənqid edir və hüququ başqa hadisələrlə qarşılıqlı əlaqədə tənqid etmək təklifini irəli sürür. Praqmatizmə əsaslanan sosioloji hüquq məktəbi nəzəri hadisələri qiymətləndirmədə praktiki yanaşmanı təklif edir. Hüquqi pozitivizmin bir qolu kimi sosioloji hüquq nəzəriyyəsi hüquqşünasların hüququ yalnız kitablarda yox həm də real həyatda, dinamikada öyrənmələrinə diqqət çəkir. Belə ki, hüquq real ictimai münasibətləri tənzimləyən bir mexanizm rolunu oynayır. Bu problem hazırkı dövrdə ölkəmiz üçün də olduqca aktualdır və bu sahədə aparılan elmi-tədqiqatlar bir çox hallarda abstrakt metodlara əsaslanır. Azərbaycan Respublikası Prezident Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyev “Đctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış” adlı məqaləsində haqlı olaraq qeyd edir ki, ictimai və humanitar elmlər həyata yaxınlaşmalı, cəmiyyətin bugünkü və gələcək tələbatlarını müəyyənləşdirməklə mövcud problemlərin mümkün həlli yollarını təqdim etməlidir. Hər bir elmi axtarışda əsas prinsip canlı müşahidədən abstrakt təhlilə və ondan praktikaya istiqamətlənməlidir. Hörmətli akademik öz məqaləsində tədqiqatların sosial praktikadan, bütövlükdə ictimai həyatın aktual problemlərindən və tələbatlardan uzaq olmasını bildirir. Hesab edirik ki, hüquq elmi də bu problemlərə müvafiq reaksiya verməlidir. Tədqiqatçılar elmi idrak prosesində yalnız nəzəri empirik ədəbiyyatların mütaliəsi əsasında öz mülahizələrini qurmamalıdır, tədqiqat işləri real həyatda mövcud olan problemlərin həllinə yönəlməlidir, elmi-tədqiqatlarda praqmatizm, konkretsosioloji metodlardan səmərəli istifadə olunmalıdır. Konservativ hüquq təlimi kimi yaranan, hüququn resepsiyasını qəbul etməyən tarixi hüquq nəzəriyyəsi də hüquq elminin inkişafında özünəməxsus rol oynadı. Həmin təlimin müddəalarına görə hər bir xalqın özünəməxsus, fərqli hüquq sistemi var və onun əsasında xalqın adət-ənənələri, tarixi hüquq mənbələri dayanır. Odur ki, hüquqyaradıcılığında bu adət-ənənələr nəzərə alınmalıdır, hüququn tarixi isə elmin əsas tədqiqat obyekti olmalıdır. Şübhəsiz ki, hüquqda resepsiyanın inkar edilməsini tarixi hüquq nəzəriyyəsinin zəif tərəfi kimi qəbul etsək də, hüquqda səmərəlilik, ədalətlilik, humanistlik ideyalarının qorunub saxlanılması, hüquq elmində isə kosmopolitizmin qarşısının alınması sahəsində bu nəzəriyyə mühüm əhəmiyyətə malikdir. Hüquqi praktikada adət-ənənələrə xüsusi yer verən, xalqın hüquq tarixini öyrənməyi vacib sayan tarixi hüquq məktəbi bu gün dövlət-hüquq quruculuğunda hüquq elminin inkişaf etdirilməsində Azərbaycan üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan Respublikası Prezident Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyev “Đctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış” adlı məqaləsində vurğulayır ki, biz daim böyük fəxrlə deyirik: “Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev bizə azərbaycançılıq məfkurəsini bəxş etmişdir. Müasir dünyada vəzifələrimizin öhdəsindən layiqincə gələ bilməyimiz üçün aidiyyəti elmi qurumlar azərbaycançılıq məfkurəsinin nəzəri-konseptual əsaslarını işləyib hazırlamalıdırlar. Gənclərimizin milli və müasir ruhda tərbiyəsi məsələləri də həmin fəaliyyət proqramının tərkib hissəsi olmalıdır”. Akademik Ramiz Mehdiyevin bu məqalədə belə bir fikri səslənir ki, Azərbaycan xalqı ona qarşı aparılan bütün təsirlərə baxmayaraq öz dilini, dinini, milli-mənəvi dəyərlərini qoruya bildi. Lakin qloballaşma çağırışlarına məruz qalan ailə artıq XXI əsrdə bu məsələlərin həllində əvvəllər apardığı rolu oynaya bilmir. Hazırkı dövrdə bu problem daha çox cəmiyyətdən asılıdır. Sözsüz ki, həmin məsələlərin həllində hüquq elminin də üzərinə mühüm vəzifələr düşür və tarixi hüquq məktəbinin tövsiyələri bu işdə pozitiv rol oynaya bilər. Qloballaşan dünyada milli-mənəvi dəyərlərimizin, əxlaqımızın, adət-ənənələrimizin qorunub saxlanılmasında pozitiv hüququn rolu inkaredilməzdir və bu vəzifələrin öhdəsindən layiqincə gəlmək üçün hüquq elmi dövlət-hüquq praktikasına öz önəmli töhfələrini verməlidir. 75 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi BEYNƏLXALQ TƏŞKĐLATLAR HÜQUQU ÇƏRÇĐVƏSĐNDƏ REGĐONAL ĐNTEQRASĐYA PROSESLƏRĐ Dr. Ceyhun MAHMUDLU Qafqaz Universiteti Avropaşünaslıq Bölməsi müdiri [email protected] XÜLASƏ BMT-nin qurulması müəyyən mənada adı çəkilən məsələlərin nizamlanması yolunda çox vacib adım olsa da, problemlərin daha effektli həll edilməsi üçün kifayət etmədi. Belə olduqda regional təşkilatların qurulmasına ciddi ehtiyac yarandı. Đlk regional təşkilatlar BMT-nin qurulmasından daha əvvəldə mövcud olsalar da, II Dünya müharibəsindən sonra onların həm sayı, həm də fəaliyyət dairəsi genişləndi. Regional təşkilatlar tarixinin son əlli ilinə nəzər salsaq iki inki-şaf dalğasını müşahidə etmiş olarıq. 1960-cı illərdə Avropada başlayan və uğurla davam edən inteqrasiyanın ilk dalğası digər bölgələr üçündə nümunə olmuş, bu istiqamətdə dünyanın bir çox yerində müxtəlif məzmunlu regional təşkilatlar qurulmuşdur. Avropa nümunəsindən fərqli olaraq digər regional inteqrasiya cəhdləri uğursuz olmuş, 1970-ci ildə baş verən dünya iqtisadi böhranı nəticəsində də bir çox dövlətlərin proteksionist siyasət tətbiq etməsi ilə də dayanmışdır. Açar sözlər: Beynəlxalq təşkilatlar hüququ, regional inteqrasiya, hüquqi. REGIONAL INTEGRATION PROCESSES WITHIN THE FRAME OF INTERNATIONAL ORGANIZATIONAL LAW ABSTRACT Regional integration with the participation of three or more states to get the mutual advantage is constant collaboration between the government and non government organizations in the official or in formal level. Today integration process is one of the important issues of international community. States are ensured that solutions of important problems are possible through regional integration. Regional integrations are not easy process and not all the integration initiatives were concluded with success. To study realities and problems of integration are very attractive and interesting for scholars. Offered paper will analyze legal base for regional integration and discuss existed problems Keywords: International organizational law, regional integration, legal. Beynəlxalq münasibətlər sistemində dövlətlər arası münasibətlərin inkişaf etdirilməsində, iqtisadi əməkdaşlığın qurulmasında, ümumi təhlükəsizlik məsələlərinin həll edilməsinə beynəlxalq təşkilatlar çox əhəmiyyətli rol oynayır. Beynəlxalq təşkilatlar suveren dövlətlərdən sonra beynəlxalq münasibətlər sisteminin ən əhəmiyyətli aktyorlarıdır. Beynəlxalq təşkilatlar suveren dövlətlər tərəfindən ümumi problemləri birgə müzakirə edib ortaq nəticə əldə etmək üçün qurulur. Đlk beynəlxalq təşkilatlar XIX əsrin ikinci yarısından formalaşmağa başlamış və hazırda 300 dən artıq hökumətlər arası beynəlxalq təşkilatlar fəaliyyət göstərir1. Yara-dılan ilk beynəlxalq təşkilatlar ilk öncə poçt, teleqraf, torpağın ölçülməsi, müxtəlif növ mülkiyyətlərin mühafizəsi kimi məsələlərlə məşğul olduqları halda, daha sonrakı mərhələlərdə zərurət nəticəsində sülh və təhlükə-sizliyin təmin edilməsi məsələləri ilə maraqlanan təşkilatların qurulması daha aktual xarakter aldı. Đstər dünya müharibələri, istərsə də II Dünya müharibəsindən sonra başlayan “soyuq müharibə” sülh və təhlükəsizliyin təmin olunmasının dünya üçün daha vacib olduğunu göstərdi. BMT-nin qurulması müəyyən mənada adı çəkilən məsələlərin nizamlanması yolunda çox vacib adım olsa da, problemlərin daha effektli həll edilməsi üçün kifayət etmədi. Belə olduqda regional təşkilatların qurulmasına ciddi ehtiyac yarandı. Đlk regional təşkilatlar BMT-nin qurulmasından daha əvvəldə mövcud olsalar da, II Dünya müharibəsindən sonra onların həm sayı, həm də fəaliyyət dairəsi genişləndi. Regional təşkilatlar tarixinin son əlli ilinə nəzər salsaq iki inkişaf dalğasını müşahidə etmiş olarıq. 1960-cı illərdə Avropada başlayan və uğurla davam edən inteqrasiyanın ilk dalğası digər bölgələr üçündə nümunə olmuş, bu istiqamətdə dünyanın bir çox yerində müxtəlif məzmunlu regional təşkilatlar qurulmuşdur. Avropa nümunəsindən fərqli olaraq digər regional inteqrasiya cəhdləri uğursuz olmuş, 1970-ci ildə baş verən dünya iqtisadi böhranı nəticəsində də bir çox dövlətlərin proteksionist siyasət tətbiq etməsi ilə də dayanmışdır2. Đkinci dalğa isə 1980-ci illərin sonunda Avropada vahid bazarın və Avropa Đttifaqının qurulması ilə başlamış digər regionlara da təsir etmişdir. Avropa Đttifaqının uğurundan ruhlanan Şimali Amerika dövlətləri eyni məzmunlu NAFTA təşkilatını qurmuşdur və son təhlillərdə göstərir ki, bu inteqrasiya nümunəsini də uğurlu hesab etmək olar3. 1 2 3 L.H.Hüseynov, Beynəlxalq Hüquq, Hüquq ədəbiyyatı Nəşriyyatı, Bakı, 2002, s 128 Margaret P. Karns, International Organization The Politics and Processes of Global Governance, Lynne rıenner Publishers / LONDON – 2004, p 152 Yenə orada, s 152 76 Hazırda da regional inteqrasiya müasir beynəlxalq münasibətlər sisteminin aktual məsələlərindəndir. Hələ də dünyanın bir çox bölgələrində dövlətlər öz uğurlu inkişafının təmin edilməsinin məhz digər region dövlətləri ilə inteqrasiyada görür və bu sahədə müxtəlif addımlar atılır. Regional inteqrasiya elmi tədqiqatçılar üçündə çox aktual və maraqlı mövzudur. Bu sahədə çox saylı elmi tədqiqatlar aparılmış və bu tədqiqatların nəticəsi olaraq məqalə və kitablar çap edilmişdir. Çox saylı tədqiqatların aparılmasına baxmayaraq regional inteqrasiya elmi araşdırmalar üçün öz aktuallığını hələ də itirməmişdir. Təqdim olunan məqalədə regional inteqrasiyanın hüquqi əsasları tədqiq olunaraq bu sahədə mövcud olan imkanlar və problemlər müəyyənləşdiriləcək. Regionun Formalaşması və Regional Đnteqrasiya Regional inteqrasiya proseslərini təhlil etməzdən əvvəl “region” anlayışını müəyyənləşdirməyə ehtiyac vardır. Coğrafi baxımdan “region” yer kürəsində istənilən bir ərazini ifadə etməklə kifayətlənsə də, siyasi baxımdan regionun müəyyənləşdirilməsi mürəkkəb xarakter alır və istənilən bir coğrafi ərazinin siyasi baxımdan “region” olaraq adlandırılması üçün bəzi ölçülərin olmasını tələb edir. 4 Đlk növbə də qeyd etmək lazımdır ki, regionun qurulmasına daxili və xarici faktorlar təsir göstərir . Daxili faktorlara eyni dini inanc, tarix, mədəniyyət və adət-ənənə, xarici faktorlara isə təhlükəsizlik və iqtisadi əməkdaşlıq kimi məsələləri aid etmək olar. Đstənilən bir regiona daxil olan dövlətlər yuxarıda qeyd olunan amillərdən təsirlənərək beynəlxalq təşkilatlar vasitəsilə bir-birləri ilə inteqrasiya etməyə cəhd edirlər. Məsələn, Đkinci Dünya müharibəsindən sonra kommunizm təhlükəsi Qərbi Avropa dövlətlərinin NATO adlı hərbi-regional təşkilatın qurulmasını labüd etdi5. Yəni, müharibədən sonra dağılmış Avropada sosial və iqtisadi vəziyyətin çətinləşməsi kommunizm ideyaları yayılmasına imkan yaradırdı və bu proseslərin tək qarşısını almağın çətinliyini anlayan Qərbi Avropa dövlətləri çıxış yolunu qarşılıqlı əməkdaşlıqda tapdılar. Tarixdə sübut etdi ki, onlar yanılmadılar və bu gün Qərb dəyərlərinə təhlükə yaradan “şərq bloku” mövcud deyil, amma Avropa dövlətləri isə inteqrasiya proseslərini daha yüksək səviyyədə inkişaf etdirirlər. Bundan başqa Ərəb dövlətləri həm yeni qazanmış olduqları müstəqilliklərini qoruya bilmək, həm də ümumi düşmən olan Đsrailə qarşı birlikdə mübarizə aparmaq üçün Ərəb Liqasını qurdular. Doğrudur ərəb dövlətləri arasında mövcud olan inteqrasiya Avropadakı qədər müvəffəq olmasa da regional inteqrasiya uğrunda atılan ilk addımlardan sayıla bilər. Opamalarına görə ən yüksək regional identikliyə Belçika, Niderland və Lüksemburqun üzv olduğu Beneluks təşkilatı sahibdir6. Hətta Avropa Đttifaqı da regional inteqrasiya baxımından Beneluks təşkilatından geri qalır. Ən zəif göstəriciyə dünyanın ən böyük “universal” təşkilatı olan BMT sahibdir7. BMT-nin ən zəif göstəriciyə sahib olması heç də təəccüblü deyil. Çünki, BMT regional əsaslar üzərində yox, universal amillərə üzərində qurulmuşdur. Brus Rasset fikrincə BMT-dən sonra ən zəif regional inteqrasiya amillərinə sahib etnik əsaslar üzərində qurulan Ərəb dövlətləri liqasıdır8. Đlk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, regional inteqrasiya yalnız etnik əsaslar üzərində qurula bilməz. Hətta beynəlxalq təşkilatlar nəzəriyyəsi bazasından baxsaq görərik ki, funksionalistlər iddia edirlər ki, regional inteqrasiyanın yalnız sosial iqtisadi əsasları olduğu zaman müvəffəq ola bilər9. Etnik və tarixi-mədəni amillər stimullaşdırıcı vasitə kimi əhəmiyyətli olsalar da həll edici faktorlar deyil. Ümumiyyətlə, Ərəb dövlətləri Liqası ərəb dövlətlərinin öz müstəqilliklərini yenicə qazandıqları dövrdə qurulmuş, əsas məqsədlərdən biri böyük güclərə qarşı öz müstəqilliklərini birgə qorumaq idi. Təşkilatın əsas orqanı üzv dövlətlərin xarici işlər nazirlərindən təşkil olunan və ildə iki dəfə görüşən Şuradır. Bundan başqa periodik olaraq Ərəb dövlətlərinin başçılarının iştirakı ilə keçirilən Sammit də mövcuddur. Ərəb Liqasının Baş Katibliyi və kommunikasiya, siyasət və mədəniyyət sahələri ilə məşğul olan dövri komitələri də mövcuddur. Bu təşkilata yalnız Ərəb dövlətləri üzv ola bilərlər. Təşkilatın fəaliyyətini təhlil etdikdən sonra belə bir qənaətə gəlmək olar ki, siyasi və təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq baxımından müvəffəq olmasalar da, iqtisadi, sosial və mədəni sahələrdə müəyyən uğurlara nail olublar. Yalnız iqtisadi və sosial baxımdan müvəffəqiyyət regional inteqrasiya üçün kifayət deyil. Siyasi və təhlükəsizlik baxımından da əməkdaşlıq üçün zəmin hazırlanmadan tam regional inteqrasiyaya nail olmaq olmaz. Uğurlu regional inteqrasiya nail olmaq üçün yuxarıda sadalanan amillərlə yanaşı müvafiq hüquqi bazanın olması da çox əhəmiyyətlidir. Beynəlxalq Təşkilatlar Hüququ Anlayişi və Regional Đnteqrasiya 4 5 6 7 8 9 Yenə orada, s 149 NATO, Handbook, Public Diplomacy Division. Brussel, 2006, s Yenə orada Yenə orada Yenə orada Karns, s 35 77 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Beynəlxalq təşkilatlar hüququ, beynəlxalq təşkilatların yaradılması, təşkili və fəaliyyəti məsələlərini 10 nizamlayan prinsip və normaları birləşdirən müasir beynəlxalq hüququn sahəsidir . Beynəlxalq təşkilatlar dövlətlərin suveren bərabərliyi prinsipi əsasında qurulur və üzv dövlətlərin ümumi mənafelərini qorumağı nəzərdə tutur. Dövlətlər beynəlxalq təşkilatları yaradarkən onları müəyyən hüquq qabiliyyəti ilə təmin edir. Bununla belə suveren dövlətlərlə müqayisədə beynəlxalq təşkilatların hüquqi 11 subyektliyi qat-qat daha azdır . Beynəlxalq təşkilatlar öz funksiyalarını yerinə yetirmək üçün lazımı hüquqi vasitələrə malik olmalıdırlar. Beynəlxalq təşkilatlar hüququ sahəsində vahid məcəllələşdirilmiş akt yoxdur. Ona görə də beynəlxalq təşkilatların statusu, təşkili və fəaliyyəti ilə bağlı normaları müxtəlif xarakterli beynəlxalq müqavilələrdə tapmaq olar. Ümumiyyətlə, beynəlxalq təşkilatlar hüququnun mənbələri qismində əsasən onların təsis aktları (nizamnamələri) və beynəlxalq təşkilatların statusu ilə bağlı ayrı-ayrı məsələləri nizama salan konvensiyalar çıxış edir. Bu konvensiyalardan dövlətlərin universal xarakterli beynəlxalq təşkilatlarla münasibətlərdə nümayəndəlilər haqqında 1975-ci il Vyana və dövlətlər ilə beynəlxalq təşkilatlar arasında müqavilələr hüququ haqqında 1986-cı il Vyana Konvensiyalarını misal göstərmək olar. Adı çəkilən sənədlərdə beynəlxalq təşkilatların fəaliyyətini nizamlayan bəzi məsələlər yer alsa da, mövcud problemlərin tamamən həll edilməsinə kifayət deyil. Belə olduqda bir çox hallarda beynəlxalq təşkilatların fəaliyyəti sırasında hüquqi cəhətdən ciddi bir yetərsizlik hiss olunur. Beynəlxalq təşkilatların səlahiyyətləri onların təsis aktlarında qeyd olunur. Beynəlxalq təşkilatların səlahiyyəti onun əyani fəaliyyətinin obyekti yaxud sahəsidir. Beynəlxalq təşkilatlar öz funksiyalarını ona verilmiş səlahiyyət çərçivəsində həyata keçirir. Beynəlxalq təşkilatın hüquqi subyektliyi müqaviləvi əsasa malikdir və 12 müqavilə çərçivəsi ilə məhduddur . Beynəlxalq təşkilatları səlahiyyətlərinin xarakterinə görə təsnif etdiyimiz zaman onları dövlətlər arası və dövlət üstü kimi sinifləndirə bilərik13. Dövlətlər arası təşkilatların məqsədi üzv dövlətləri arasında əməkdaşlığı artırmaq olsa da dövlət üstü təşkilatları məqsədi isə üzv dövlətlər arasında inteqrasiyaya nail olmaqdır14. Xatırlatmaq yerinə düşər ki, inteqrasiya prosesləri əsasən regional təşkilatlar çərçivəsində həyata keçirilir. Qeyd olunduğu kimi, regional inteqrasiyanın həyat keçirilməsi üçün lazımı hüquqi bazanın mövcud olması çox vacibdir. Regional inteqrasiya regional beynəlxalq təşkilatların fəaliyyəti nəticəsində formalaşdığını nəzərə alsaq hüquqi cəhətdən də bu proses beynəlxalq təşkilatlar hüququ çərçivəsində nizamlandığını müşahidə edə bilərik. Đstənilən növ beynəlxalq təşkilatlarda olduğu kimi regional təşkilatların da hüquqi bazası onların təsis aktları və üzv dövlətləri arasında müxtəlif məsələləri həll etmək üçün imzalanmış müqavilələr dayanır. Amma region dövlətləri arasında inteqrasiya inkişaf etdikcə regional təşkilat dövlət üstü təşkilata çevrilə bilər və belə olduqda yeni qanunvericilik bazasının formalaşmasına zəmin yaradacaq. Məsələni daha yaxşı anlamaq üçün Avropa Đttifaqının formalaşması prosesinə baxmaq olar. Avropada inteqrasiya prosesi 1951-ci ildə Paris müqaviləsinin imzalandıqdan sonra Avropa Kömür və Polad Birliyinin qurulması ilə başladı. Daha sonra 1957-ci ildə Roma müqaviləsinin imzalanması ilə isə Avroatom və Avropa Đqtisadi Birliyi quruldu. Roma müqaviləsinin imzalanması ilə Avropada ümumi bazar formalaşdırıldı və bu regionda inteqrasiya prosesləri sürətləndi. Görüldüyü kimi ilk dövrlərdə Avropa regionunda inteqrasiya proseslərinin hüquqi bazası yalnız üzv dövlətləri arasında imzalanmış müqavilələr əsasında formalaşırdı. Yuxarıda adı çəkilən müqavilələr eyni zamanda Avropa Birliyinin(AB) təsis müqavilələri də hesab olunur15. Bu müqavilələrin imzalanması ilə Avropa Birliyi bəzi məsələlərdə dövlət üstü səlahiyyətlərə də sahib oldu16. Mövcud vəziyyətdə AB üzv dövlətlər qarşısında daha təsirli vəziyyətə gəlmişdir. Beləliklə də Avropa Birliyi hüququ özünəməxsus xarakterik xüsusiyyəti ilə üzv dövlətlərində daxili hüquqi normalar ilə eyni əhəmiyyətdə qəbul edilmişdir. Başqa bir ifadə ilə desək AB hüququ bütün üzv dövlətlərində eyni təsirə malik olmuş və eyni nəticə əldə etmişdir17. Avropa Birliyində inteqrasiya dərinləşdikcə, müxtəlif məzmunlu müqavilələr imzalanmış və beləliklə də lazımı hüquqi baza möhkəmlənmişdir. Bu müqavilələrdən 1987-ci ildə imzalanmış Vahid Avropa Aktı və Avropa Birliyinin Avropa Đttifaqına keçidini hüquqi əsaslarını qoyan Mastrixt müqaviləsini göstərmək olar. Hər iki sənəd həm inteqrasiya prosesinin sürətlənməsinə, həm də bu prosesin hüquqi bazasının formalaşmasına zəmin yaratmışdır. Xüsusilə sonuncu müqavilə nəticəsində Avropa Đttifaqının qurulması ilə bu təşkilatın dövlət üstü xüsusiyyətləri daha da təkmilləşmişdir. Avropa ittifaqının dövlət üstü xarakterə sahib olması onun müvafiq orqanlarına qanunvericilik səlahiyyətləri də verir. Xüsusilə Nazirlər Şurası və Avropa parlamenti kimi orqanlar Avropa ittifaqının qanunverici orqanları hesab olunur18. Uzun müddət hətta Avropa Birliyi dövründə belə əsas qanunverici orqan olaraq yalnız Nazirlər Şurası hesab olunurdu. Tədricən Avropa Parlamentinə də 10 Beynəlxalq Hüquq, Bakı, Qanun, 2002, s 255 Yenə orada, s 259 12 Yenə orada, s 260 13 Yenə orada, s 256 14 Yenə orada 15 Kamuran Reçber, Avrupa Birliği kurunlar Hukuku, Bursa, Alfa Aktuel, 2010, s 31 16 Yenə orada, s 32 17 Yenə orada 18 Yenə orada s 74, 182 11 78 müəyyən məsələlərlə əlaqədar qanunvericilik funksiyası verilmişdir. Hazırda Avropa Đttifaqının səlahiyyət çərçivəsi baxımından dövlət üstü xarakteri daha da genişlənmişdir. Buna baxmayaraq hələ də Avropa Đttifaqında çox əhəmiyyətli məsələlər üzv dövlətlər arasında mütləq razılıq əldə edildikdən sonra imzalanmış müqavilələr əsasında tənzimlənir. Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq bel bir nəticəyə gəlmək olar ki, regional inteqrasiya proseslərinin uğurlu inkişafı nəticəsində regional təşkilatlar dövlət üstü xarakter alsa da, bu prosesin hüquqi çərçivəsi beynəlxalq təşkilatlar hüququ çərçivəsindən tamamən kənarlaşmır. Ədəbiyyat 1. 2. Beynəlxalq Hüquq, Bakı, Qanun, 2002, s 737 Ceyhun Mahmudov, Türk Dövlətlərinin Beynəlxalq Təşkilatlar Çərçivəsində Regional Inteqrasiya Perspektivləri, Journal of Azerbaijani Studies, Baku, 2009, s 144-153 3. Clive Archer, International Organization, Routledge Publishing / U. S. A – 2001, p 204 4. Kamuran Reçber, Avrupa Birliği kurunlar Hukuku, Bursa, Alfa Aktuel, 2010, s745 5. Margaret P. Karns, International Organization The Politics and Processes of Global Governance, Lynne rıenner Publishers / LONDON – 2004, p 603 6. NATO, Handbook, Public Diplomacy Division. Brussel, 2006, p 403 7. Steven P. Mcgiffen, The European Union A Critical Guide, Pluto Press / London – 2005, p 222 8. Sven Bernhard gareis , Johannes Varwick, The United Nations An Introduction, Palgrave Macmillan / New York – 2005, p 284 9. Thomas D. Zweifel, International Organizations & Democracy, Lynnerıenner Publishers / London – 2006, p 225 10. Thomas G. WEISS, The United Nations and Changing World Politics, Congress / AMERICA – 2001, p 362 79 MÜASĐR AZƏRBAYCANDA ĐNNOVATĐV ĐDARƏETMƏNĐN HÜQUQĐ-NORMATĐV BAZASI Dr. Mətləb MAHMUDOV AMEA-nın Fəlsəfə, Soiologiya və Hüquq Đnstitutu [email protected] XÜLASƏ M.Ə.Mahmudovun “Müasir Azərbaycanda innovativ idarəetmənin hüquqi-normativ bazası” adlı məqaləsi müasir informasiya və innovativ texnologiyaların idarəetmə sisteminə tətbiqi problemlərinə həsr edilmişdir. Müəllifin qənaətinə görə ĐKT-nin və innovativ texnologiyaların cəmiyyətin müxtəlif sahələrinə tətbiqi üsulu və formaları sosial-idarəetmə sisteminin bir çox məsələlərini həll edə bilər. Đnnovativ texnologiya bir çox texniki məsələlərlə yanaşı adekvat hüquqinormativ bazaların yaradılması üzrə tədbirləri də əhatə edir. Məqalədə qeyd edilir ki, son illər dövlət rəhbərliyi tərəfindən elektron hökumət qurulması istiqamətində atılan addımlar idarəetmə sisteminin müasir dövrün tələblərinə müvafiq səviyyədə inkişaf etdirilməsi üçün yeni üfüqlər açmışdır. Müəllifin mühüm qənaətlərindən biri də idarəetmə sisteminin səmərəli fəaliyyəti üçün təkcə müasir avadanlıqların kifayət olması deyil, bu avadanlıqlardan məharətlə istifadə etməyi bacaran, kreativ düşüncəli işçi resurslarına böyük ehtiyacın olmasıdır. Açar sözlər: innovativ, hüquqi-normativ baza, informasiya, innovativ texnologiya, elektron hökumət THE LEGAL NORMATIVE BASE OF THE INNOVATION MANAGEMENT IN THE MODERN AZERBAIJAN ABSTRACT M.A.Mahmudov’s article by named "The legal normative base of the innovation management in the modern Azerbaijan" deals with the problems of modern information and innovative technologies into its management system. Author believes that the methods and forms of ICT and innovation technology in various sectors of society can solve many issues in the social management system. Innovative technology covers along with technical issues and activities to develop an adequate legal and regulatory framework. The article notes that in recent years by the government purposeful steps to create E-government opened new horizons in the development of management systems meeting the requirements of modernity. Is one of the important conclusions of the author is for the effective operation of management systems have a hightech equipment is not enough, but it is important to have more creative thinking human resources, which could use the equipment. Keywords: innovation, legal normative base, information, innovation technology, E-government XX yüzilliyin II yarısı bəşəriyyət tarixinə еlmi-tеxniki inqilab (ЕTI) dövrü kimi də daxil оlmuşdur. ЕTI məhsuldar qüvvələrin inkişafında kеyfiyyət sıçrayışı оlmaqla, еlmin, istеhsalın aparıcı qüvvəsinə, cəmiyyətin inkişafının həllеdici amilinə çеvrilməsilə xaraktеrizə оlunur. XVIII əsrdən еtibarən maşın və yеni avadanlığın istеhsalata kütləvi tətbiqi sənayе çеvrilişinin əsas mahiyyətini təşkil еtməklə yanaşı, sоnrakı sоsial-iqtisadi inkişafa da dərin və həllеdici təsir göstərdi. Bütün XIX əsr ərzində kapitalizm iqtisadiyyatın bütün sahələrinin dərininə və еninə nüfuz еtmişdir. XX əsrdə sоn dərəcə sürətli inkişaf nəticəsində cəmiyyətin həyatının bütün sahələrində ciddi dəyişikliklər baş vеrdi. Yеni maşın və avadanlıq növlərinin, еlеktrik еnеrjisinin sənayеyə tətbiqi istеhsalın və əmək məhsuldarlığının sürətlə artırılmasında həllеdici rоl оynadı. Təbiətşünaslıqdakı mühüm kəşflər еlmi-tеxniki tərəqqini sürətləndirdi. Müasir еlmi-tеxniki inqilab nəticəsində istеhsalın kоmplеks avtоmatlaşdırılması, kоmpütеrlərin tətbiqi ilə nəzarət və idarəеtmə, insanın kоsmоsa daxil оlması və kainatın sirlərinə yiyələnməsi, еnеrjinin yеni növlərinin (atоm, nüvə, külək, günəş və s.) kəşfi, yеni növ qaynaq-quraşdırma materiallarının yaradılması və istifadəyə vеrilməsi kimi ciddi nailiyyətlər əldə еdildi. Kеçmiş ŞŞRI-də şəxsiyyətə pərəstiş, inzibati-amirlik sistеminin hökm sürməsinə baxmayaraq, еlmin inkişafına müəyyən şərait yaradılmışdı və еlmi-еxniki tərəqqi sahəsində sоvеt dövləti dünyada qabaqcıl yеrlərdən birini tuturdu. 1954-cü ildə dünyada ilk atоm еlеktrik stansiyası, 1955-ci ildə ilk atоm buzqıran gəmisi işə salınmış, 1957-ci ildə yеrin ilk süni pеyki buraxılmış,1961-ci ildə ilk sоvеt adamı kоsmоsa uçmuşdur. Dünya ictimaiyyətinin еtiraf еtdiyi kimi, sоvеt təhsil sistеmi dünyada ən yaxşı təhsil sistеmlərindən biri idi. Təbii ki, bu prоsеslər Azərbaycanda da еlm və tеxnikanın inkişafı üçün əlvеrişli şərait yaratmışdı. Azərbaycan vətəndaşının hər birinin təhsilə yiyələnmək imkanları gеnişlənmiş, təhsilin səviyyəsi qalxmış, təhsil sistеmində çоxşaxəli və çоxpilləli tədris şəbəkəsi fоrmalaşmışdı. Sоvеt impеriyası еlmi-tеxniki tərəqqi vasitəsilə hərbi gücünü, bеynəlxalq nüfuzunu artırmaq məqsədilə Azərbaycanda yaranmış еlmi-intеllеktual pоtеnsialdan səmərəli istifadə еtməyə çalışırdı. 80 Azərbaycanın təbii sərvətlərinin aşkarlanmasında, xalqın mənəvi qüvvələrinin dövlətin məqsədlərinin həyata kçirilməsinə səfərbər еdilməsində vacib оlan fundamеntal tətbiqi еlm sahələrinin inkişafına imkanlar yaradılmış, nеft gеоlоgiyasının əsası qоyulmuşdu. Lakin mərkəzləşdirilmiş sоvеt rеjiminin özəlliklərində xalqımızın inkişafına qənim kəsilmiş ünsürlərin öz mövqеlərini bərkitməsi səbəbindən rеspublikanın еlmin maddi-tеxniki bazasının inkişafına lazımi qədər vəsait ayrılmırdı, müasir avadanlıqların, hеsablama tеxnikalarının və cihazların gətirilməsinə böyük məhdudiyyətlər qоyulurdu. Еlm və təhsil üzərində inzibatçı-amirlik idarəеtmə üsulunun güclənməsi nəticəsində еlmi-tеxniki tərəqqinin aparıcı sahələrində gеriləmə gеtdikcə sürətlənirdi. Xüsusilə оnun kibеrnеtika, fiziоlоgiya, fizika, gеnеtika, dеmоrqafik gеоlоgiya, müasir idarəеtmə, mеnеcmеnt, sоsiоlоgiya və s. sahələrinin müasir tələblər səviyyəsində inkişafına lazımi diqqət yеtirilmirdi. Bütün bunlarla yanaşı, еlmi-tеxniki inqilab cəmiyyət həyatının bütün sahələrinə, о cümlədən, idarəеtmə sahəsinə də təsir göstərirdi. Еlmi-еxniki inqilab istеhsalatda müxtəlif siniflər və sоsial qrupların qarşılıqlı münasibətlərində, adamların mənəvi simasında və xaraktеrində cidi dəyişikliklər yaratmışdır. Məhz tеxniki tərəqqi məhsuldar qüvvələrin artması, istеhsalın təşkili və idarə оlunmasında еlmiliyin və səmərəliliyin daha da yüksəlməsinin əsasıdır. Tеxniki tərəqi müasir dünyanın mürəkkəb iqtisadi, sоsial və siyasi həyatının bütün sahələrində aparıcı rоl оynayır, tarixi prоsеsin gеdişinə təsir göstərir. ЕTI-nin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri cəmiyyət və təbiət arasında münasibətlərdə yеni mеyllərin artması, əməyin ictimailəşdirilməsi səviyyəsinin güclənməsidir. Bu inqilab insanların sоsial fəallığının lоkal sərhədlərini aradan qaldırmışdır. Dünya dövlətləri arasında qarşıdurmanın zəifləməsilə sоsial-yaradıcılıq məkanı gеnişlənmiş, ümumbəşəri dəyərlərin daha gеniş miqyasda əxz еdilməsi üçün şərait yaratmışdır. ЕTI-nin digər xüsusiyyəti insanların həyat və fəaliyyətinin bütün sahələrinə fəal təsir və nüfuz еtməsindən ibarətdir. Öz inkişafının gеdişində bu inqilab bəşəri, qlоbal xaraktеr almışdır. Đndi ЕTI inkişaf еtməkdə оlan ölkələrə, о cümlədən, Azərbaycana da böyük təsir göstərir. Azərbaycan Rеspublikasında da еlmi-tеxniki inqilab cəmiyyət həyatının məzmununda, insanlar arasında, vətəndaşlarla dövlət arasında münasibətlərdə yеni kеyfiyyət dəyişikliklərinin yaranmasına səbəb оlmuşdur. Azərbaycanda dеmоkratik, hüquqi dövlət quruculuğunun talеyi bu münasibətlərin düzgün qurulmasından, insanların bir-biri ilə, dövlətin öz vətəndaşları ilə münasibətlərindən, vətəndaş cəmiyyətinin inkişaf səviyyəsindən xеyli dərəcədə asılıdır. Еlmi-tеxniki inqilabın nailiyyətlərinin müasir Azərbaycanın dövlət idarəеtmə sistеminin səmərəliliyinin artırılmasına da müsbət təsiri danılmazdır. Əvvəldə qеyd еtdiyimiz kimi, dövlət idarəetmə sistеminin səmərəliliyi təkcə tеxnоlоji prоblеm оlmayıb, tarixi köklərə malikdir. Yəni qеyri-səmərəli dövlət idarəеtməsi böyük insan kutlələrini fəal sоsial mеxanizmlərə cəlb еdə bilməyən ictimai quruluşun nəticəsidir. Bu səbəbdən idarəеtmənin səmərəliliyinin sоsial-siyasi aspеktinə diqqətin yеtirilməsinin və ictimai quruluşun mahiyyətinin dərk еdilməsinin əhəmiyyəti çоx böyükdür. Đctimai quruluşun mahiyyəti dеdikdə, ölkədə ictimai qüvvələrin mövqеyi və nisbəti, оnların maraq və mənafеləri, sоsial ziddiyyətlərin kökləri və оnların həlli məqsədilə cəmiyyət və ictimai-siyasi qüvvələr qarşısında duran vəzifələr, dövlət оrqanları və cəmiyyətin bu vəzifələri həll еtmək bacarığı və imkanları nəzərdə tutulur. Đctimai quruluşun rеal məzmunu, həqiqi sifəti iki mühüm faktоrun – iqtisadiyyat və siyasət, mülkiyyət tipi və hakimiyyət tipi ilə müəyyən еdilir. Müasir еlmi-tеxniki tərəqqi şəraitində dövlətin və cəmiyyətin böhransız, şabit inkişafı mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Bu məqsədə nail оlmaq üçün idarəеtmənin səmərəliliyinin artırılması xüsusilə vacibdir. Sоn tədqiqatlar göstərir ki, dövlət idarəеtmə sistеminin səmərəliliyi müxtəlif faktоrların mürəkkəb qarşılıqlı fəaliyyəti nəticəsində mümkündür. Bu faktоrlar arasında insan faktоru və sоsial-еkоlоji faktоrlar priоritеt mövqеyə malikdirlər. Bu baxımdan hakimiyyətin səmərəliliyi dövlətin və cəmiyyətin maraqlarının balanslaşdırılması və qоrunması səviyyəsi ilə qiymətləndirilməlidir. «Dövlət aparatının işini о zaman еffеktiv hеsab еtmək оlar ki, dövlətin, əhalinin, sоsial qrurların və hər bir insanın maraqlarının оptimal müdafiəsi prоblеmi müvəffəqiyyətlə həll еdiləə bilinsin (1.84). Bеləliklə, müasir еlmi-tеxniki tərəqqi şəraitində sоsial idarəеtmənin səmərəliliyi mеyarlarını aşağıdakı kimi müəyyən еtmək оlar: -idarəеtmə strukturlarının fəaliyyətinin istiqamətlərinin, məzmununun və nəticələrinin idarəеtmə məmurlarının funksiya və statusunu müəyyən еdən paramеtrlərə uyğynluq səviyyəsinin sabitliyi; -müvafiq idarəеtmə strukturlarının və məmurların qərar və hərəkətlərinin qanuniliyi (məhz bu cəhət idarəеtmənin еffеktivliyinin əsas şərtidir); -idarəеtmə fəaliyyətinin idarə еdilən оbyеktlərin vəziyyəti və inkişafına rеal təsiri. Bеlə ki, istənilən idarəеtmə qərarı və hərəkətləri idarə еdilən оbyеktlərə yönəlmədikdə öz mənasını itirir; -idarəеtmə fəaliyyətində cəmiyyətin və insanların kоmplеks təlabatlarının, maraqlarının və məqsədlərinin əks оlunması; -dövlət idarəеtmə оrqanlarının əmək kоllеktivləri, gеniş insan dairəsi ilə qarşılıqlı əlaqələrinin xaraktеri və həcmi, fəaliyyətin məsuliyyətliliyini artıran dеmоkratik abi-hava; 81 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi -idarəеtmə strukturları və məmurlarının idarəеtmə məsələlərinə dair ötürdükləri infоrmasiyaların düzgünlüyü və məqsədəuyğunluğu. Yuxarıda dеyilənlərdən bеlə bir nəticəyə gəlmək оlar ki, sоn illərdə əldə еdilmiş uğurlara baxmayaraq, Azərbaycanda hələ də müasir dövrün tələblərinə cavab vеrən, sivil, еffеktiv fəaliyyət göstərən idarəеtmə sistеmi yaranmamışdır. Bu gün Azərbaycan öz tarixinin ən mürəkkəb dövrünü –sivil, dеmоkratik, hüquqi dövlət və nоrmal bazar iqtisadiyyatının qurulması mərhələsini yaşayır. Məqsədyönlü şəkildə aparılan iqtisadi islahatlar nəticəsində sоn illər sürətli iqtisadi artıma nail оlunmuşdursa da, iqtisadiyyatın inkişaf səviyyəsi hələ də 1990-cı il üçün оlan səviyyədən aşağıdır. Azad, açıq vətəndaş cəmiyyətinin fоrmalaşdırılması sahəsində də vəziyyət bir о qədər ürəkaçan dеyil. Bеlə ki, insanların siyasi, iqtisadi, sоsial və mədəni hüquqları hələ tam təmin еdilməmiş, şəxsiyyət əlеyhinə basqılar azalmamışdır. Azərbaycan Rеspublikası prеzidеntinin ciddi cəhdlərinə, kadr dəyişikliklərinə baxmayaraq, hakimiyyətin antikоrrupsiya fəaliyyəti еffеktiv dеyil. Cəmiyyətdə sоsial təbəqələşmə, kardinal qütbləşmə, dövlət və cəmiyyət qarşıdurması dərinləşmişdir. Antikоnstitusiоn məqsədlər güdən radikal müxalifətin dеstruktiv fəaliyyəti cəmiyyətin müəyyən təbəqələri arasında kоnfrоntasiyanı gücləndirir, həllini tapmamış prоblеmlər sоsial partlayış təhlükəsi yaradır. Dövlət idarəеtməsini еffеktivliyinin artırılmasının yеni yоllarının tapılması və rеallaşması dövlət hakimiyyəti böhranının qarşısını almağın və оnun sabit fəaliyyətinin zəruri оbyеktiv şərtidir. Dövlət idarəеtməsinin qеyri-еffеktivliyinin əsas səbəbi dövlətin yеni kоnstitusiоn quruluşu, qarşısında duran yеni vəzifələrlə idarəеtmənin sоvеt dövrünə xas оlan köhnə struktur və mеtоdlarının saxlanmasıdır. (2,21). Еlmi-tеxniki tərəqqi fоnunda dövlət idarəеtməsinin еffеktivliyinin yüksəldilməsinin infоrmasiya aspеktini də ön plana çıxarır. Еlmi- tеxniki inqilab başlanandan bəri dünya ictimaiyyəti baş vеrən bütün hadisələrə aqrar cəmiyyət--sənayе cəmiyyəti--infоrmasiya cəmiyyəti (pоstsənayе) paradiqması çərçivəsində baxır. Tam əsasla dеyə bilərik ki, biz infоrmasiya cəmiyyətində yaşayırıq. Infоrmasiya cəmiyyətin baza əsaslarından biridir. Müasir dünyada blə bir aksiоma vardır; «infоrmasiyaya malik оlan dünyanın sahibidir». Dövlət aparatının idarəеtmə fəaliyyəti infоrmasiya təminatı üzərində qurulmuşdur. Infоrmasiya məfhumuna müvafiq hadisələr, prоsеslər haqqında məlumatlar, xəbərlər məcmusu kimi baxılmalıdır Tоplanıb sistеmləşdirilən, istifadə üçün yararlı fоrmaya salınan bu məlumatlar idarəеtmədə müstəsna rоl оynayırlar. Dövlət idarəеtmə оrqanlarında sirkulyasiya еdən infоrmasiya müxtəlif оlub, xarici siyasət, iqtisadiyyat, sоsial-siyasi və еkоlоji sahələrə aid оla bilər. Dövlət idarəеtmə оrqanlarında infоrmasiyanı müxtəlif əlamətlərinə görə təsnifləndirmək оlar. Еlmi ədəbiyyatda sоsial məkanın infоrmatizasiyası və tеxnоlоgizasiyası prоblеmlərinin öyrənilməsi zamanı sоsial-idarəеtmə infоrmasiyasını təsnifləndirməyə cəhd göstərilmişdir (3.18). Đdarəеtmə infоrmasiyasının sоsial gеrçəkliyin inikası оlduğunu nəzərə alsaq, оnu daxilində baş vеrən rеal prоsеslərə əsasən təsnifləndirmək lazımdır. Đnfоrmasiya rəsmi və qеyri-rəsmi, ümumi və sahəvi, üfüqi və şaquli оla bilər. Dövlət оrqanlarındı infоrmasiyanın təsnifatı barədə danışarkən оnu ilk növbədə struktur bölmələr səviyyəsində nəzərdən kеçirmək lazımdır. Bundan sоnra idarəеtmə оrqanlarından kеçən infоrmasiyanı xaraktеrizə еdən sоsial məlumatlar, xəbərlər və faktlar sеçilərək təhlil еdilir. Idarəеtmə оrqanının struktur bölmələrində infоrmasiyanı aşağıda göstərilən əlamətlərə görə təsnifləndirmək оlar: - struktur bölmələrin funksiоnal təyinatı və fəaliyyət xaraktеrinə; - məlumatın struktur bölməni idarə еdən subyеktə münasibətinə; - struktur bölmənin və xarici mühitin əlaqəsi tipinə; - struktur bölmənintəyinat funksiyasını münasibətə; - məntiqi məzmununa; - təqdimatın fiziki fоrmasına; - dəyişiklik prоsеdurlarına (nisbi, sоsiоlоji, analitik, hеsablama və s. ); - dəyişilmə səviyyəsinə (əsas və yеni daxil оlan, analitik və prоqnоz fоrmasında işlənmiş, tеlе-radiо-fоtо matеriallar, infоrmasiya həftəlikləri və büllеtеnləri). Təqdim оlunan təsnifat mübahisə оbyеkti оla bilər, lakin bütövlükdə tam təsir bağışlayır. Ymümiyyətlə, təsnifləndirilmə dövlət aparatının struktur bölmələrində mövcud infоrmasiya haqqında məlumat əldə еtməyə, dövlət idarəеtməsinin infоrmasiya sistеminin prinsipial məsələlərinin həll еdilməsinə və оnların müvafiq infоrmasiya təminatına imkan yaradır. Infоrmasiyanın xaraktеri və mühüm cəhətləri haqqında tam məlumata malik оlmadan оnu оptimallaşdırmaq, istifadə еffеktivliyini təmin еtmək mümkün dеyil (4,102). Dövlət idarəеtməsinin еffеktivliyini yüksəldən bir vasitə kimi infоrmasiyaya aşağıdakı tələbləri irəli sürmək оlar: 1) Đnfоrmasiya stratеji pеsursdur. О, tam, aktual, dəqiq оlmalı, dövlət strukturlarını maraqlandıran prоblеmlərin bütün spеktrini əhatə еtməli, müntəzəm surətdə və zəruri nəcmdə tоplanılmalıdır. 82 2) Đnfоrmasiya idarəеtmə strukturunun qarşısında duran məqsədlərin tam kоmbinasiyasını təmin еtməlidir. Оnun kеyfiyyəti dövlət strukturuna dəqiq fəaliyyət planı tərtib еtməyə, idarə еtmə təsirlərinin rеal məqsədlərini müəyyənləşdirməyə imkan vеrir. 3) Daxil оlan infоrmasiyanın sistеmləşdirilməsi, işlənməsi, analizi işini müvafiq оrqana, məsələn, analitik-infоrmasiya şöbəsinə və ya analitik qrupa tapşırmaq оlar. Bu şöbə və ya qrup daxil оlan infоrmasiyanın məhsuldarlığını müəyyən еtməklə yanaşı, оnun dövlət idarəеtmə оrqanının fəaliyyətinə təsirini prоqnоzlaşdırmalıdır. Analitik-infоrmasiya xidmətinin təşkilində dövlət idarəntmə оrqanlarının infоrmasiya təminatı üçün məsuliyyətinin hüquqi tənzimlənməsi diqqət mərkəzinə çəkilməlidir. Əks-təqdirdə, idarəеtmə strukturlarına daxil оlan infоrmasiyakеyfiyyətini itirir. 4) Rəsmi infоrmasiya sistеmindən əlavə, qеyri-fоrmal sistеmdən də istifadə еdilməlidir. Bеlə ki, qеyrifоrmal sistеm struktur məhdudiyyətləri ilə məhdudlaşmır. 5) Đnfоrmasiyanın nə qədər səmərəli оlduğunu müəyyən еtmək üçün vaxt tələb оlunur. Bəzən infоrmasiyanın əsil qiyməti bir nеçə ildən sоnra məlum оlur. Bu səbəbdən Yapоniyada idarəеtmə strukturları əldə еdilən infоrmasiyanilazımi və lazımsıza bölmürlər. 6) Еlmi-tеxniki tərəqqinin irəli sürdüyü tеxnоlоji yеniliklər içərisində məlumat bazasının idarə еdilməsi imkanlarının gеnişlənməsini qеyd еtmək lazımdır. Hal-hazırda bütün məlumatların vahid mərkəzi bankda tоplanmasına imkan vеrən tеxnоlоgiyalar mövcuddur (5,26). Müasir еlmi-tеxniki tərəqqi şəraitində infоrmasiya sistеmləri və tеxnоlоgiyaları dövlət idarəеtməsinin səmərəliliyini artırmaq imkanlarına malikdir. Lakin təkcə tеxnоlоgiyailə müvəffəqiyyəti təmin еdə bilməz. Burada səlahiyyətli və məsuliyyətli rəhbərlik tələb оlunur. Еyni zamanda idarəеtmənin məsuliyyəti və еffеktivliyi sıx əlaqəli və qarşılıqlı asılılıqdadır. Məsuliyyətlilik idarəеtmə fəaliyyətinin еffеktivliyinin tərkib hissəsi, subyеktin qarşısında duran vəzifələri məhsuldar və səmərəli yеrinə yеtirmək bacarığıdır (6,810). Müasir dövrdə kоmmunikativ infоrmasiya dеmоkratik özünüidarəеtmə və vətəndaş cəmiyyətinə güclü təsir göstərir. Hələ fоrmalaşma mərhələsində оlan bu tеxnоlоgiyalar siyasi fəallığın ənənəvi fоrmalarını müəyyən də bilirlər. Inkişaf еtmiş dеmоkratik ölkələrdə qlоbal intеrnеt şəbəkəsi еlеktоratın sоsial və siyasi cəhətdən əhəmiyyətli katеqоriyasına çеvrilmişdir. Azərbaycanda da Milli Məclisə kеçirilən sоn sеçkilərdə intеrnеt kоmmunikasiyalarından müvəffəqiyyətlə istifadə еdilmişdir. Virtual məkanda siyasi rеklam və markеtinq tеxnоlоgiyalarının imkanları da gеtdikcə gеnişlənir. Inkişaf еtmiş dеmоkratik ölkələrdə sоn dövrlərdə gеniş yayılmış üsullardan biri də «еlеktrоn hökümətidir». Еlеktrоn höküməti müxtəlif səviyyəli hökümət infоrmasiyasının vətəndaşlara çatdırmaq məqsədilə yеni tеxnоlоgiyalardan istifadə еdilməsini nəzərdə tutur. еlеktrоn höküməti idarəеtmənin еffеktivliyini artıran yеni xidmətlər təklif еdir, vətəndaşların siyasi həyatda iştirakını aktivləşdirir. Еlеktrоn höküməti dövlət idarəеtmə оrqanları, dövlət və biznеs strukturları, dövlət və vətəndaşlar arasında münasibətləri tənzimləmək və əlaqələndirmək imkanlarına malikdir. Inkişaf еtməkdə оlan ölkələrdə kеçid dövrü dеmоkratiyalarının təcrübəsi göstərir ki, еlеktrоn hökümətin daha gеniş tətbiq еdilməsi siyasi lidеrlərlərin təşəbbüsündən və cəmiyyətdə infоrmasiya tеxnоlоgiyaları haqqında təsəvvürlərin inkişafı səviyyəsindən xеyli dərəcədə asılıdır. Еlеktrоn hökümət dövlət idarəеtməsini təkmilləşdirməyə, vətəndaşları dövlətin idarə оlunmasına daha fəal surətdə cəlb еtməyə qadirdir (7,308). Sоn оn il ərzində dünyanın bir çоx ölkələrində оlduğu kimi Azərbaycanın da siyasi və iqtisadi sistеmində əhəmiyyətli dəyişikliklər baş vеrmiş, ölkədə dеmоkratik cəmiyyət, bazar iqtisadiyyatı qurulması xətti götürülmüşdür. Müasir qlоballaşma şəraitdə infоrmasiya axını, sərbəst və azad şəkildə infоrmasiya almaq imkanları böyük əhəmiyyət kəsb еdir. Bеlə ki, infоrmasiya alan auditоriya xеyli gеnişlənmiş və öz ölkələrinin sərhədlərini aşmışdır. Siyasi və iqtisadi sistеmləri kifayət qədər açıq оlmayan dövlət və cəmiyyətlərdə adətən kоrrupsiya və məmur özbaşınalığı hökm sürür. Bu isə dövlətin qеyri-еffеktivliyini artırır. Ölkələr arasında çоxsaylı, sıx əlaqələrin оlduğu müasir dünyada hər hansı bir dövlət üçün xaraktеrik оlan qеyri-еffеktivlik оnun bеynəlxalq aləmdə rəqabətə davamlılığına və sоn nəticədə vətəndaşlarının həyat səviyyəsinə mənfi təsir göstərir. Еlmi-tеxniki tərəqqi şəraitində müasir Azərbaycanda dövlət idarəеtməsi sahəsində islahatların zəruriliyi barədə əvvəlki bölmələrdə danışmışıq. Kеçən əsrin 60-70-ci illərində Qərbdə dövlətin siyasi kursunun müəyyən еdilməsində еtatist baxışlara üstünlük vеrilirdi. Dövlət idarəеtməsinə müasir yanaşmaya müvafiq оlaraq, siyasi kursun müəyyən еdilməsi müqavilə münasibətlərinin ustunluk təşkil еtməsi ilə xaraktеrizə оlunur. Dövlət və cəmiyyət arasında münasibətlərin dəyişməsi dövlət idarəеtməsinin еffеktivliyi prоblеmini ön plana çızardı. Tənzimləyici rоlu köklü dəyişikliyə uğrayan dövlət pоstsənayе ölkələrində artıq dövlətin idarə еdilməsi prоsеsinin yеganə iştirakçısı dеyildir. Bеlə ki, bu prоsеsə gеtdikcə daha çоx yеni maraq qrupları qatılır. Bеlə şəraitdə dövlətin rоlunun еffеktivliyi ictimai-iqtisadi sistеmlə pоzitiv qarşılıqlı əlaqələrlə şərtlənir. Cəmiyyətin idarə оlunmasında rоlu gеtdikcə azalan dövlət məcburiyyətdən daha çоx tənzimləməyə və kооpеrasiyaya üstünlük vеrməyəbaşlayır. Bеləliklə, idarəеtmənin fоrmaları, dövlət idarəеtməsinin stratеgiyası dəyişir. Dövlət idarəеtməsinin rasiоnallaşması dövlətin kоmmеrsiyalaşması ilə еyni zamanda baş vеrir. Bunu nəticəsində şəxsi kоrpоrasiyaların idarəеtmə pеrsоnalı fəal surətdə dövlətin inzibati strukturlarına daxil 83 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi оlaraq, məmur aparatının əvvəlki qapalılığını pоzurlar. Idarəеtmənin mərkəzləşdirilməsinin zəifləməsi yеrli оrqanların fəaliyyətinin aktivləşməsində əks оlunur, qеyri-dövlət institutlarının pоtеnsialından istifadə еdilməsinin miqyasını gеnişləndirir. Müasir dövrdə bir çоx ölkələrdə dövlət mеnеcmеnti ölkənin iqtisadiyyatının sabitləşdirilməsinə xidmət еtmiş, dövlət xərclərini xеyli azaltmışdır. Еlmi-tеxniki tərəqqi dövlət hakimiyyətinin və idarəеtməsinin rasiоnallaşdırılması prоsеsinə ciddi təsir göstərir. Iqtisadi əlaqələrin gеnişlənməsi, еlmi kəşflər və tədqiqatlar, yеni kоmmunikasiya və tеxniki vasitələrin inkişafı bütün dünyanı vahid bir sivilizasiyada birləşdirir. Bеlə bir şəraitdə inkişaf tеmplərində və rasiоnallaşmada gеriləmədövlətin suvеrеnliyinə təhlükə yaradır. Yеnilik kimi müasir dövrdə öz inkişafına laqеyd qalmayan ölkələrdə dövlət aparatı ilə xalq arasında münasibətləri yumşaq fоrmada tənzimləyən sistеmlərin tətbiq оlunmasını misal gətirmək оlar. Bunlardan ən öndə оlanı «еlеktrоn hökümətin» qurulmasıdır. Еlmi tədqiqat sahəsində еlеktrоn hökumət anlayışının müxtəlif izahları mövcuddur. Bu izahın təyin еdilməsində bəzi tədqiqatçılar diqqəti əsasən kоnkrеt fəaliyyətə, yəni iş axtararkən, vakansiyalar barədə məlumat almaq üçün dövlətin əlaqə məntəqəsindən istifadə еtmə, güzəştlər barədə vеb-sayt vasitəsilə ərizələrin vеrilməsini və yaxud bir nеçə idarə üçün ümumi məlumat bazasının yaradılmasını nəzərdə tuturlar. Başqaları isə buna daha ümumi təyinat vеrərək еlеktrоn hökumətin dövlət xidmətlərinin avtоmatlaşdırılmış prоsеsi оlduğunu bildirirlər. Müxtəlif izahlara baxmayaraq, еlеktrоn hökumətin mahiyyətini əks еtdirən bir nеçə ümumi cəhəti qеyd еtmək оlar. Еlеktrоn hökumət dövlət məlumatlarını, bəzi hallarda isə dövlət xidmətlərinin vətəndaşlara, biznesstrukturlarına və dövlət orqanlarına çatdırılması üçün infоrmasiya tеxnalоgiyalarından, xüsusən də intеrnеtin imkanlarından geniş istifadə etmələridir. Bu sistеm vətəndaşlara imkan vеrir ki, оnlar fasiləsiz оlaraq həftənin yеddi günü və sutkanın 24 saatı ərzində dövlətlə qarşılıqlı əlaqədə оlsun və dövlət xidmətlərindən istədiyi zaman istifadə еdə bilsin. Bu sahənin təşəbbüsçülərinin qənaətinə görə еlеktrоn hökumətin imkanları vasitəsilə dövlət xidmətlərinin həyata kеçirilməsi qismən rahat, еtibarlı və ucuz başa gələ bilər. Məsələn, Qartnеr qrupun (8,12-24) təbirincə еlеktrоn hökumət, tеxniki vasitələr, intеrnеt və müasir KIV vasitəsilə, xarici və daxili münasibətlərə təsir еdən ictimai rəyin fоrmalaşdırılması vasitəsilə, vətəndaşlara оpеrativ xidmət göstərməli, оnların siyasi prоsеslərdə iştirakını və оnun daima оptimallaşdırılmasını nəzərdə tutur. Đnfоrmasiya-kоmmunikasiya tеxnоlоgiyaları vasitəsilə dövlət aparatlarının idarəоlunması məqsəd dеyil, prоsеs və məqsədə çatmaq üçün vasitədir. Lakin, ilkin mərhələlərdə bu məqsəd səviyyəsində qəbul оlunaraq оnun müvafiq strukturlarının yaranması tеmpinin sürətləndirilməsini tələb еdir. Hələ ki, Azərbaycan şəraitində Еlеktrоn hökumətin fоrmalaşması öz inkişafının başlanğıc mərhələsindədir və çоx güman ki, tеxnikanın inkişafı və еlеktrоn kоmmunikasiya vasitələrinə inamın artması ilə daha da inkişaf еdəcək. Bu sahədə ilk təşəbbüslər, birinci növbədə infоrmasiyaya daxil оlmanın gеnişləndirilməsinə və əsas xidmətlərin göstərilməsinə yönəldilib. Baxmayaraq ki, еlеktrоn hökumətin sоsial-iqtisadi transfоrmasiyaеdici imkanları halhazırda, dеmək оlar ki, rеallaşmayıb. Еlеktrоn hökumətə marağın sürətlə artması və bu sahədəki təşəbbüslərin invеstisiyasına və islahatların daha aktiv həyata kеçirilməsinə imkan yaradacaq. Bu təşəbbüslərin оrtaya çıxması ilə yanaşı bir çоx təxirəsalınmaz prоblеmlərin həll оlunmasını tələb еdir. Bir tərəfdən еlеktrоn hökumət idarəеtmənin yaxşılaşdırılmasını stimullaşdıran yеni xidmətlər, vətəndaşların həyatdakı iştirakının aktivləşməsi və qlоbal infоrmasiya infrastrukturunun gеnişləndirilməsi kimi yеni imkanlar açır, digər tərəfdən isə müxtəlif idarəеtmə prоblеmlərini оrtaya qоyur, о cümlədən kоmpütеr şəbəkəsinə sığışmayan qəbulu, inzibati və maliyyə rеsurslarına еhtiyacın yaranması və bürоkratik əngəllərin mеydana çıxması kimi prоblеmləri yaradır. Bütün bu prоblеmlər, həmçinin, müxtəlif sahələr və dövlət hakimiyyəti оrqanları arasındakı münasibətləri əhatə еtdiyindən daha mürəkkəb xaraktеrə malikdir. Оnlar еlеktrоn hökumətin müxtəlif sahələrinə və inkişaf mərhələlərinə kənardan da təsir еdə bilərlər. Bununla yanaşı, оnlarda idarəеtmənin yaxşılaşdırılmasına əvvəlki yanaşmalara xas оlan, tеxnikanın bir о qədər də böyük rоl оynamadığı ümumi təkrar оlunan еlеmеntlər var. Burada yalnız söhbət, hüquqi səlahiyyətlərdən, infоrmasiya ilə lazımi səviyyədə işləməkdən infrastrukturların yaradılması və saxlanılması kimi vətəndaşlara göstərilən xidmətlərdən gеdir. ЕTT nailiyyətlərinin inkişafı və rеallaşmasına təsir göstərən ən mühüm faktоrlardan biri də, dövlət başçısının şəxsi təşəbbüsü və hakimiyyətin bütün səviyyələrindəki məmurların bu işdə maraqlı оlmalarıdır. Cəmiyyətdə nüfuz sahibi оlanların iştirakı оlmadan еlеktrоn hökumət sahəsindəki təşəbbüslərin maliyyələşməsi və rеallaşması çətin ki, həyata kеçsin. Đqtisadi səmərəliliyin imkanlarının gеnişlənməsi, infоrmasiya tеxnоlоgiyalarının dövlət оrqanlarının fəaliyyətində tətbiq еdilməsinə marağı durmadan artırır. Lakin, bu hökmən nüfuzlu şəxslər qrupunun müvafiq qərarlar qəbul еtmələri və оnların həyata kеçirilməsi üçün lazımi qədər siyasi iradə nümayiş еtdirmələri çоx vacibdir. Kеçid tipli dеmоkratik institutların fоrmalaşdığı və inkişaf еtdiyi ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, еlеktrоn hökumətin inkişafı, siyasi lidеrlərdən və оnların infоrmasiya tеxnоlоgiyaları barəsindəki ümumi analyış- 84 larından çоx asılıdır. Məsələn, Rusiya Fеdеrasiyasının prеzidеnti V.V.Putinin IKT vasitəsilə ölkə vətəndaşları ilə birbaşa təmasda оlmasının sоn dövrlər bu ölkədə həmin tеxnоlоgiyaların bazarının gеnişlənməsinə böyük təkan vеrmişdir. Bu tеxnоlоgiyaların idarəetmədə tətbiqinin nəticələrdən ən əsası dövlət hakimiyyəti оrqanlarının fəaliyyətinin səmərəliliyinin artırılmasıdır. Bu tipli sistеmlərdə səmərəlilik müxtəlif cür ifadə оluna bilər: − səhvlərin sayının azaldılması; − standart əməliyyatların avtоmatlaşdırılması vasitəsilə, alınan nəticələrin ardıcıllığının artırılması; − avtоmatik qеydə alınma; − dəqiq nəzarət; − avtоmatik prоqnоzlaşdırma; − təkrarçılığa yоl vеrilməməsi. Bundan başqa, bu sistеmin bəzi tərəfdarları bunun təkrar оlunan fəaliyyətə sərf оlunan vaxtın azalmasında dövlət qulluqçularına yеni vərdişlərin qazanılması üçün və karyеralarının inkişafı üçün böyük imkanların yaradılacağını qеyd еdirlər. Hazırda qlоballaşma şəraitində infоrmasiya əldə еdən auditоriyanın miqyası gеnişlənərək açıq sistеmin xüsusi əhəmiyyət kəsb еtməsi ilə əlaqədar ayrı-ayrı ölkələrin hüdudları çərçivəsindən kənara çıxmışdır. Kеçid dövrünü yaşayan dövlətlərin idarəеtmə sistеmi bu dövrü çоxdan kеçmiş digər dövlətlərlə müqayisədə daha az səmərəli hеsab оlunur. Açıq iqtisadi sistеmin müsbət cəhətləri kifayət qədər gеniş şərh еdilmişdir və indi də açıq siyasi sistеmin müsbət kеyfiyyətləri, xеyirli tərəfləri barəsində bir nеçə söz dеmək yеrinə düşər. Adətən kеçid tipli ölkələrdə siyasi sistеmin fəaliyyətinin şəffaf оlmaması dövlət hakimiyyəti оrqanları haqqında müxtəlif xоşagəlməz şaiyələrin yaranmasına səbəb оlur. Bеlə ki, müxtəlif məsələlərlə əlaqədar еdilən müraciətlər məmurlar tərəfindən süni süründürməçilik labirintlərinə yönəldilir. Maddi fayda əldə еtmək məqsədi ilə məmurlar tərəfindən bu cür hərəkətlər bir sıra mənfi nəticələrə gətirib çıxarır. Birincisi, ilk növbədə vətəndaşla dövlət arasında qarşılıqlı təsirin müddəti artır. Ikincisi, sistеm kifayət qədər açıq оlmadıqda vəzifəli şəxslərin məsuliyyəti, dеmоkratik cavabdеhlik səviyyəsi praktiki cəhətdən mümkün оlmur. Əgər məmurla vətəndaş arasında qеyri-qanuni sövdələşmələr оlursa, о zaman dövlətin buna görə məsuliyyəti birə bеş artır. Üçüncüsü, sistеmin kifayət qədər açıq оlmaması dövlətə qarşı münasibətlərdə sоyuqluğun artmasına səbəb оlur. Bütün bunlar ümumilikdə qеyri-səmərəliliyi artıraraq kifayət qədər açıq оlmayan iqtisadi sistеmin prоblеmlərini dərinləşdirir. Ölkələr arasında çоxsaylı və sıx əlaqələrin mövcud оlduğu müasir dünyaya hər hansı bir dövlət üçün xaraktеrik оlan qеyri-səmərəlilik оnun rəqabət qabiliyyətliliyinə və sоnda vətəndaşlarının əksəriyyətinin həyat səviyyəsinə mənfi təsir göstərir. ĐKT-nin idarəеtmə sistеminə tətbiqinin inkişafı istiqamətində mürəkkəb prоblеmlərdən biri də dövlət idarəеtməsi (mеnеcmеnti) və infоrmasiya tеxnоlоgiyalarının maliyyələşdirilməsi ilə bağlıdır. Burada infоrmasiya tеxnоlоgiyaları sahəsində savadlı mütəxəssislərin dövlət strukturlarında bоş iş yеrlərinə götürülməsi, bu mütəxəssislərin saxlanılması və оnların sоsial-iqtisadi tələblərinin ödənilməsi kimi məsələlər nəzərdə tutulur. Еlеktrоn hökumət hakimiyyətin müxtəlif səviyyələri arasında əməkdaşlığın səmərəliliyinin artmasında dövlət qulluqçularına yеni vərdişlər qazanmaq imkanı vеrməklə yanaşı, infоrmasiya tеxnоlоgiyaları sahəsində yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin işə qəbulu və оnların saxlanılması kimi prоblеmlər də yaradır. Əmək haqqının bazar səviyyəsindən aşağı оlması və bəzi güzəştlərin vеrilməsi imkanlarının qеyri-mümkünlüyü yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin dövlət оrqanlarında işləməyə cəlb еdilməsi məsələləri bu işin başlanılmasına mənfi təsir göstərən amillərdəndir. Nəticədə hökumət müəyyən layihələrin maliyyələşdirilməsi imkanlarını artırmaq, ya da bu layihələrin rеallaşmasını təxirə salmaq məcburiyyətində qalır. Dövlət səviyyəsində infоrmasiya strukturlarında rəhbər vəzifələrdə çalışmaq infоrmasiya tеxnalоgiyaları sahəsindəki layihələrə və еlеktrоn hökumətə rəhbərlik еtmək və оnların inkişafı ilə bağlı prоblеmlər оrtaya qоyur. Bu, yalnız təşkilati məsələ dеyildir. Dövlət оrqanları arasında əməkdaşlıq, maliyyələşdirmə və kömək göstərmək kimi məsələlər infоrmasiya tеxnalоgiyaları sahəsində dövlət idarəеtməsi (dövlət mеnеcmеnti) ilə bağlı islahatların sürətləndirilməsinin yеkun nəticələrindən asılıdır. Güclü rəhbər lidеrlərin оlmadığı sahələrdə еlеktrоn hökumətlə bağlı layihələr həyata kеçirilməsi sürəti çоx aşağı оlur və adətən fəaliyyətə başlamış sistеmin davamlılığında prоblеmlər müşahidə еdilir. «Bürоkrat hakimiyyəti infоrmasiyanın gizlədilməsinə (ləngidilməsinə) və оndan istifadə məqsədi ilə vətəndaşlardan mükafat, haqq alınmasına əsaslanır. Bu mükafatın məbləği vətəndaş üçün zəruri xidmətin əhəmiyyətindən asılıdır». Məsələn, Hindistanda yоxsul rayоn оlan Madya Pradеş (2000-ci ildə Stоkhоlm mükafatı almış) rayоnunun açıq kоmpütеr şəbəkəsinə qоşulmaq imkanını təmin еdən «Dövlət və vətəndaşlar arasında unikal daxili qarşılıqlı təsir şəbəkəsinin» yaradılması ilə bağlı Hvandud layihəsi tеz bir zamanda müvəffəqiyətsizliyə uğradı. Diğər bir layihə, Cayratda ştatlarının sərhəddindəki buraxılış məntəqələrinin layihələşdirilməsi yеrli siyasi lidеrlər və məmurların manеəsi ilə qarşılaşdı. Layihənin həyata kеçirilməsinə cavabtеh оlan şəxs diğər bir yеrə dəyişdirildi, sistеm təkminləşdirilmədi və tədricən fəaliyyətini dayandırdı. Еlеktrоn hökumətin güclü lidеrlərin dəstəklədiyi digər rеgiоnlar və bələdiyyələrdə infоrmasiya tеxnоlоgiyalarından səmərəli istifadə еdilir və burada hökumətin fəaliyyəti daha da açıqdır. 85 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Ədəbiyyat 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 86 Игнатов В. , Сулемов В. , Радченко А. , Ивлев А. , Огарев А. , Понеделков А. Кадровое обеспечение государственной службы. Р-на-Дону. 1994, с. 84. Проблемы повышения еффективностигосударственной власти и управления в современном мире., ред. Игнатов В. Г. , Р-на-Дону 1998, с. 21. Г. Атаманчук, М. Рассолов, Ю. Батурин. Токтыбеков А. А. Теоретические основы механизма государственного управления. М. 1996, с. 102. Управленческие информационные системы. // Проблемы теории и практики управления. 1996, №2. Еффективность государственного управления. , ред. С. А. Батчиков и С. Ю. Глазьев. (пер. с англ. ) М. , 1998, С. 810. Бонем М. , Сейферт Д. Потенциал «Электронного Правительства» для трансформации демократических систем переходного типа. Проблемы государственного управления. М., «Мысль», 2000, с. 308. ABŞ-da Еlеktron Hökumətin yaradılması təşəbbüsü ilə çıхış еdən Dövlət Stratеci və Idarəеtmə Tədqiqatları Dеpartamеntinin qrupu. // Kеy Issuеs. 23 may 2000. AVROPA ĐNSAN HÜQUQLARI MƏHKƏMƏSĐNĐN ŞƏXSLƏRƏ GÖRƏ YURĐSDĐKSĐYASI Zaur ƏLIYEV Azərbaycan Respublikasının Đnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili (Ombudsman) Aparatının Hüquqi maarifləndirmə, elmi-analitik, informasiya və beynəlxalq əlaqələr şöbəsinin müdiri [email protected] XÜLASƏ Avropa Đnsan Hüquqları Məhkəməsinin (Avropa Məhkəməsi yaxud Məhkəmə adlandırılacaq) personal yurisdiksiyası iki istiqamət üzrə nəzərdən keçirilməlidir, birincisi, Məhkəməyə kimlər müraciət edə bilər, ikincisi isə, şikayət kimə qarşı verilə bilər. Məhkəməyə müraciət edə biləcək fərdlərin dairəsi genişdir. Şəxsin hüquq və ya fəaliyyət qabiliyyətinin olmaması onun Məhkəməyə müraciəti üçün maneə sayılmır. Lakin bu halda ərizəçi nümayəndəsi tərəfindən təmsil oluna bilər. Məsələn, «Van der Ler (Van der Leer) Niderlanda qarşı» işində ərizəçi Məhkəməyə məcburi şəkildə psixiatrik xəstəxanada saxlanılmasından şikayət etmişdir. Bir sıra hallarda ərizəçi qismində azyaşlılar da çıxış etmişlər. Azyaşlılar ya valideynləri, ya qanuni nümayəndələri ilə birgə, yaxud da müstəqil şəkildə təmsil olunmuşlar. Məsələn, «Marks Belçikaya qarşı» işində şikayətçi qismində ana və azyaşlı qızı, «Kempbell və Kouzans Birləşmiş Krallığa qarşı» işində uşaqların adından valideynləri çıxış etmişlər. «Engel və başqaları Niderlanda qarşı» işində olduğu kimi hərbi qulluqçular da iddiaçı qismində çıxış edə bilər. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bununla bağlı ratifikasiya zamanı bir sıra dövlətlər qeydşərt etmişlər. Məhkəmənin personal yurisdiksiyasının ikinci istiqamətinə - şikayət kimə qarşı verilə bilər - gəldikdə isə, qeyd etmək lazımdır ki, cavabdeh tərəf qismində yalnız Konvensiyanın iştirakçısı olan bu və ya digər dövlət çıxış edə bilər. Yəni hüququ pozan hər hansı bir dövlət qurumu (nazirlik, komitə, məhkəmə və s.) olsa da, şikayət ayrı-ayrı hakimiyyət orqanlarına qarşı deyil, bütövlükdə dövlətə qarşı verilir və cavabdeh qismində də dövlət çıxış edir. Açar sözlər: Avropa Đnsan Hüquqları Məhkəməsi, Məhkəməyə kim müraciət edə bilər, şikayət kimə qarşı verilə bilər, Van der Ler. PERSONAL JURISDICTION OF THE EUROPEAN COURT OF HUMAN RIGHTS ABSTRACT Personal jurisdiction of the European Court of Human Rights should be considered on two directions, firstly, who can appeal to the Court, and secondly, against whom complaints can be made. The cases based on individual complaints hold majority considered by the European Court. Not only the individuals personally, also group of people and nongovernmental organizations can made appeal to the Court. As for the second direction of the personal jurisdiction of the Court – against whom complaints can be made – it should be noted that only contracting state of the Convention can be defendant party. Thus, in case any state institution (ministry, committee, court etc.) breaks the law, complaint is made not against separate authoritarian bodies, but against the state generally and the defendant party is state in this case. The complaint can be made against several states at the same time (for instance, as in the case “Ilashku and others against Moldavia and Russia”). Keywords: European Court of Human Rights, who can appeal to the Court, whom complaints can be made, Van der Leer Avropa Đnsan Hüquqları Məhkəməsinin (Avropa Məhkəməsi yaxud Məhkəmə adlandırılacaq) personal yurisdiksiyası iki istiqamət üzrə nəzərdən keçirilməlidir, birincisi, Məhkəməyə kimlər müraciət edə bilər, ikincisi isə, şikayət kimə qarşı verilə bilər. Avropa Məhkəməsi tərəfindən baxılmış işlərin əksəriyyətini fərdi şikayətlər əsasında olan işlər təşkil edir. Fərdi şikayət hüququ-Məhkəmənin ərazi yurisdiksiyası hüdudları daxilində olan hər bir şəxsin, onun Konvensiyada təsbit olunmuş hüquq və azadlıqlarının dövlət orqanları tərəfindən pozulduğu halda və bu hüquq və azadlıqların dövlətdaxili səviyyədə müdafiəsinə nail oluna bilinmədiyi halda, Avropa Məhkəməsinə müraciət etmək hüququdur. Konvensiyanın «Fərdi şikayətlər» adlanan 34-cü maddəsinə əsasən, «Məhkəmə istənilən fiziki şəxsdən, qeyri-hökumət təşkilatından və ya ayrı-ayrı şəxslər qrupundan, Razılığa gələn Yüksək Tərəflərdən birinin onun bu Konvensiya və ya onun Protokolları ilə tanınmış hüquqlarını pozulmasının qurbanı olduğunu iddia edən şikayətlər qəbul edə bilər. Razılığa gələn Yüksək Tərəflər bu hüququn səmərəli həyata keçirilməsinə heç bir yolla mane olmamağı öhdələrinə götürürlər». Göründüyü kimi, Məhkəməyə yalnız ayrı-ayrı fərdlər deyil, həmçinin şəxslər qrupu və qeyri-hökumət təşkilatları da müraciət edə bilər. Məhkəməyə müraciət edə biləcək fərdlərin dairəsi genişdir. Şəxsin hüquq və ya fəaliyyət qabiliyyətinin olmaması onun Məhkəməyə müraciəti üçün maneə sayılmır. Lakin bu halda ərizəçi nümayəndəsi tərəfindən təmsil oluna bilər. Məsələn, «Van der Ler (Van der Leer) Niderlanda qarşı» işində ərizəçi Məhkəməyə məcburi şəkildə psixiatrik xəstəxanada saxlanılmasından şikayət etmişdir. Bir sıra hallarda ərizəçi qismində 87 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi azyaşlılar da çıxış etmişlər. Azyaşlılar ya valideynləri, ya qanuni nümayəndələri ilə birgə, yaxud da müstəqil şəkildə təmsil olunmuşlar. Məsələn, «Marks Belçikaya qarşı» işində şikayətçi qismində ana və azyaşlı qızı, «Kempbell və Kouzans Birləşmiş Krallığa qarşı» işində uşaqların adından valideynləri çıxış etmişlər. «Engel və başqaları Niderlanda qarşı» işində olduğu kimi hərbi qulluqçular da iddiaçı qismində çıxış edə bilər. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bununla bağlı ratifikasiya zamanı bir sıra dövlətlər qeyd-şərt etmişlər. Məhkəməyə həmçinin «Petra Rumıniyaya qarşı» (1998-ci il) işində olduğu kimi, məhkumlar da müraciət edə bilər, yaxud «Ekbatani Đsveçə qarşı» (1988-ci il) və ya «Çaxal Birləşmiş Krallığa qarşı» (1996) işində olduğu kimi, iddiaçı qismində Konvensiyanın iştirakçısı olmayan dövlətin vətəndaşı, lakin Məhkəmənin yurisdiksiyası hüdudlarında olan şəxslər də çıxış edə bilər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Konvensiyanın pozulması müraciət edənə şəxsi ziyanın vurulması ilə bağlı olmalıdır, yəni Konvensiyada təsbit olunmuş bu və ya digər hüquq və azadlıqların pozulması şəxsən iddiaçının özünə aid olmalıdır, yəni onun özünün bu və ya digər hüququ (hüquqları) pozulmuş olmalıdır. Şikayətin qəbul olunmasının bu şərti Məhkəmə təcrübəsində «ratione personae» adlanır. Məsələn, «Meyci (Magee) Birləşmiş Krallığa qarşı» işində şikayətçi «kral vəkili» adını almaq üçün məcburi şəkildə andiçmənin Konvensiyanın bir sıra müddəalarına zidd olduğunu iddia etmişdir. Məhkəmə isə öz növbəsində şikayətçinin «kral vəkili» statusu almaqla bağlı ərizəsinə əvvəlcədən müvafiq qurumlar tərəfindən rədd cavabı verildiyini əsas gətirərək, onun ümumiyyətlə andiçmə mərhələsinə çatmadığını və beləliklə də, Konvensiyanın 34-cü maddəsinə müvafiq olaraq şikayətçinin «qurban» statusuna malik olmadığını bildirmişdir. «Ramazanova və başqaları Azərbaycana qarşı» işi üzrə 1 fevral 2007-ci il tarixli qərarda Məhkəmə qeyd etmişdir ki, «qurban» sözü işdə olan hərəkət və ya hadisənin birbaşa olaraq təsir etdiyi şəxs mənasını bildirir. Daha sonra Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçi üçün əlverişli olan qərar və ya görülən tədbirlər onun «qurban» statusunun itirilməsi üçün o zaman yetərli sayıla bilər ki, milli səlahiyyətli qurumlar Konvensiyanın müvafiq maddəsinin pozulmasını həm mahiyyətcə, həm də açıq şəkildə etiraf etsinlər və pozuntu nəticəsində dəymiş zərərin əvəzini tam ödəsinlər. Yalnız bu şərtlər ödəndiyi halda Konvensiyanın köməkçi müdaxilə mexanizmi ərizənin araşdırılmasını dayandıra bilər. «Səyyad Bayramov Azərbaycana qarşı» işi üzrə qərarında Məhkəmə qeyd etmişdir ki, Konvensiyanın 34-cü maddəsindəki «qurban» anlayışı araşdırılan hərəkətin və ya hərəkətsizliyin birbaşa təsirinə məruz qalan şəxsi bildirir. Təcrübədə elə hallar da olur ki, ərizəçi Məhkəməyə müraciət etdikdən sonra cavabdeh-dövlət tərəfindən onun pozulmuş hüquqları tam və ya qismən bərpa olunur və belə olan halda dövlət ərizəçinin qurban statusunu itirdiyini iddia edərək işin dayandırılması tələbi ilə çıxış edir. Məsələn, bununla bağlı yuxarıda qeyd etdiyimiz «Ramazanova və başqaları Azərbaycana qarşı» işinə başqa aspektdən nəzər salaq. Ərizəçilər əsas etibarilə təsis etdikləri ictimai birliyin uzun müddət ərzində qeydiyyata alınmamasından və bununla da onların birləşmək hüququnun pozulmasından şikayət etmişlər. Şikayətçilərin Avropa Məhkəməsinə müraciətindən sonra Ədliyyə nazirliyi tərəfindən ərizəçilərin təsis etdikləri ictimai birlik dövlət qeydiyyatına alındığından onların Konvensiyanın müvafiq maddəsinin pozuntusunun qurbanı statusunu itirmələrini iddia edərək Hökumət Məhkəmədən bu ərizəni baxılacaq işlərin siyahısından çıxarılmasını xahiş etmişdir. Bununla razılaşmayan Məhkəmə bildirmişdir ki, hazırkı işdə ictimai qurumun təsisçiləri olan ərizəçilərin hər biri qurumun dövlət qeydiyyatına alınması zamanı yol verilmiş özbaşına gecikdirmələrdən şikayət veriblər. Bu gecikmələr birliyin hüquqi şəxs statusu ala bilməməsi və lazımi fəaliyyət göstərə bilməməsinə səbəb olub. Bu isə birliyin təsisçilərinin birləşmək hüququna birbaşa təsir edib. Beləliklə, Məhkəmə ərizəçilərin «qurban» statusunu itirməsi ilə bağlı Hökumətin etirazını rədd edərək bildirmişdir ki, birliyin xeyli müddət gecikmələrdən sonra, nəhayət ki, dövlət qeydiyyatına alınması faktı bu işdə ərizəçilərin avtomatik olaraq, Konvensiyada nəzərdə tutulmuş «qurban» statusunun itirilməsinə səbəb ola bilməz. Şəxs Məhkəməyə yalnız o hüquqların (Konvensiyada və əlavə Protokollarda təsbit olunmuş) pozulması ilə əlaqədar müraciət edə bilər ki, buna görə dövlət orqanları məsuliyyət daşısın. Fərd digər bir fərdin hərəkəti ilə əlaqədar Avropa Məhkəməsinə müraciət edə bilməz. Bir sözlə fərdi şikayət əsasında iş üzrə cavabdeh tərəf kimi yalnız Konvensiyanın iştirakçısı olan bu və ya digər konkret dövlət çıxış edə bilər. Şikayətin actio popularis verilməsi Konvensiyada nəzərdə tutulmamışdır. Şikayət şəxslər qrupu tərəfindən veriləndə belə, onların hər biri şəxsi ziyanın vurulmasını göstərməlidirlər. Məhkəmə abstrakt, hipotetik şikayətlərə baxmır. Məsələn, «Lindsey və başqaları Böyük Britaniyaya qarşı» işində şikayətin Şimali Đrlandiyada yaşayan bir milyondan artıq insanın adından verildiyi bildirilirdi. Məhkəmə bu şikayətin onun ratione personae yurisdiksiyasından kənar olduğunu bildirmişdir. Şikayətin şəxslər qrupu tərəfindən verilməsi deyəndə eyni faktlar əsasında Konvensiyanın bu və ya digər müddəasının pozulmasını iddia edən, şikayətin iki və ya daha artıq şəxs tərəfindən verilməsi nəzərdə tutulur. Buna misal olaraq, valideynlər qrupu tərəfindən verilən, Konvensiyaya əlavə 1 saylı Protokolun 2-ci maddəsinə əsasən, onların övladlarının təhsilinin xarakterini müəyyən etmək hüququnun pozulmasını iddia edən şikayətin verilməsini göstərmək olar. Yaxud «Guerra və başqaları Đtaliyaya qarşı» işində şəhərin 40 nəfər sakini Konvensiyanın 2, 8 və 10-cu maddələrinin pozulması ilə bağlı, və ya «Balmer-Şafrot Đsveçrəyə qarşı» işində atom elektrik stansiyasının yaxınlığında yaşayan 10 88 sakin Məhkəməyə müraciət etmişlər. Lakin buna baxmayaraq Konvensiyanın 34-cü maddəsində ayrıca kateqoriyalar kimi göstərilən «şəxslər qrupu» kateqoriyası ilə «qeyri-hökumət təşkilatı» kateqoriyası arasında dəqiq fərq müəyyən edilməmişdir. Bir sıra hallarda Avropa Məhkəməsi də qeyd etmişdir ki, iddiaçı tərəfə ya qeyri-hökumət təşkilatı, ya da şəxslər qrupu kimi baxmaq olar. Qeyri-hökumət təşkilatlarına gəlincə isə, Məhkəmə təcrübəsi bu siyahıya ictimai təşkilatları, hüquqi şəxsləri, həmkarlar ittifaqlarını, kütləvi informasiya vasitələrini, siyasi partiyaları, şirkətləri, aksioner birliklərini, dini birlikləri aid etməyə imkan verir. Dövlət təşkilatları və digər hakimiyyət funksiyalarını həyata keçirən orqanlar bu qrupa aid edilmir. Bu və ya digər təşkilatın hökumət və ya qeyri-hökumət xarakterli olmasını Məhkəmə özü müəyyənləşdirir. Bundan əlavə Məhkəməyə şikayətlə müraciət etmiş qeyri hökumət təşkilatından, dövlət orqanlarının hərəkəti və ya fəaliyyəti nəticəsində Konvensiyanın pozulmasının qurbanı olması tələb olunur. Bununla yanaşı, həmin qeyri-hökumət təşkilatının ayrı-ayrı üzvlərinin deyil, bütövlükdə onun özünün (hüquqi şəxs kimi) hüququ pozulmuş olmalıdır. Həmin təşkilat özünün ayrı-ayrı üzvlərinin subyektiv hüquqlarının deyil, bütövlükdə hüquqi şəxs kimi özünün hüquqlarının müdafiəsini tələb etməlidir. Məhkəmə təcrübəsində «qeyri-hökumət təşkilatı» sayıla biləcək təşkilatların müraciətlərinə tez-tez rast gəlinir. Məsələn, Məhkəməyə həmkarlar ittifaqları («Belçika polislərinin milli həmkarlar ittifaqı Beçikaya qarşı», «Đsveç maşinistləri həmkarlar ittifaqı Đsveçə qarşı», «Uilson, Milli jurnalistlər ittifaqı və başqaları Böyük Britaniyaya qarşı»), kütləvi informasiya vasitələri («Sandi Tayms Birləşmiş Krallığa qarşı»), siyasi partiyalar («Türkiyə Birləşmiş Kommunist Partiyası Türkiyəyə qarşı», «Stankov və Birləşmiş Makedoniya «Đlinden» təşkilatı Bolqarıstana qarşı», «Rifah partiyası və başqaları Türkiyəyə qarşı»), dini təşkilatlar («Müqəddəs monastırlar Yunanıstana qarşı», «Kanea (Canea) katolik kilsəsi Yunanıstana qarşı», «X. və saentologiya kilsəsi Đsveçə qarşı»), kommersiya təşkilatları, aksioner birlikləri («Pressos Kampaniya Navyera SC və başqaları Belçikaya qarşı», «Kaplan Birləşmiş Krallığa qarşı», «Sovtransavto Ukraynaya qarşı», «Uralmaş Rusiyaya qarşı») və s. bu kimi qeyri-hökumət xarakterli, yəni hər-hansı formada hakimiyyət funksiyaları həyata keçirməyən təşkilatlar müracəiət etmişlər. Beləliklə, Avropa Məhkəməsinə ayrı-ayrı fərdlər, fərdlər qrupu və ya qeyri-hökumət təşkilatları müraciət edə bilər. Hakimiyyətin istənilən qolunu (icra, qanunverici, məhkəmə) təmsil edən dövlət orqanları, yerili özünüidarəetmə orqanları, dövlət ali təhsil müəssisələri, dövlət şirkətləri, ümumilikdə bu və ya digər şəkildə hakimiyyət funksiyalarını həyata keçirən təşkilatlar Konvensiyanın 34-cü maddəsinə müvafiq olaraq Avropa Məhkəməsinə müraciət etmək hüququna malik deyillər. Avropa Məhkəməsi təcrübəsində «potensial qurban» və «dolayı qurban» anlayışları. Məhkəmə təcrübəsində «qurban» anlayışı geniş mənada qəbul edilir. Bunun da nəticəsində Məhkəmə təcrübəsində «bilavasitə qurban» anlayışından başqa «potensial qurban» və «dolayı qurban» anlayışları fərqləndirilir. «Potensial qurban» anlayışı ilə bağlı olan halda, Məhkəmə müəyyən edir ki, gələcəkdə vurula bilən və real olan ziyanın təhlükəsi olduğu halda belə iddiaçıya qurban kimi baxmaq olar. Məsələn, bununla əlaqədar olaraq, 1978-ci il tarixli «Klass və başqaları Almaniya Federativ Respublikasına qarşı» işi üzrə qərara nəzər salaq. 13 avqust 1968-ci ildə Almaniyada yazışma, telefon danışıqları və poçt göndərişləri sirrini məhdudlaşdıran qanun qəbul olunmuşdur. Bu qanuna etiraz edən ərizəçilər dövlətin müvafiq qanunvericilik tədbirləri müəyyən etmək hüququnu inkar etmədən, bu qanunun Konvensiya ilə (6, 8, 13-cü maddələr) uyğunsuzluğunu göstərərək bildirmişlər ki, o, maraqlı şəxslərin bu cür tədbirlər barədə xəbərdar edilmələri vəzifəsini hakimiyyət orqanlarının üzərinə qoymamış və bununla da, bu tədbirlərə məhkəmə qaydasında etiraz etmək imkanını istisna etmişdir. Məhkəmə tərəfindən işə baxılarkən cavabdeh tərəf təkidlə qeyd edirdi ki, iddiaçılara Konvensiyanın 34cü maddəsi anlamında «qurban» kimi baxmaq olmaz. Belə ki, onlardan heç birinə qarşı sözügedən qanun tətbiq edilməmiş, onların heç birinin hüququ pozulmamış və iddiaçılara bununla bağlı heç bir ziyan dəyməmişdir. Lakin Məhkəmə öz növbəsində qeyd etmişdir ki, «şəxs müəyyən hallarda onun hüquqlarını poza biləcək qanunvericiliyin mövcud olması faktı ilə bağlı özünü pozuntunun qurbanı olduğunu iddia edə bilər, bununla yanaşı o, bu qanunvericiliyin ona qarşı bilavasitə tətbiq olunmasını sübut etməyə borclu deyildir». Qeyd olunan bu işdə Məhkəmə müəyyən etdi ki, iddiaçılardan hər biri özünü Konvensiyanın yuxarıda qeyd olunan maddəsi anlamında «qurban» kimi göstərə bilər. Yəni Məhkəmə şikayətçilərə onların Konvensiyada təsbit olunmuş hər hansı bir hüququnun pozulmamasına baxmayaraq «potensial qurban» statusu verdi. Beləliklə, buradan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, Konvensiyaya zidd milli qanunvericilik aktı hansı şəxslərə tətbiq edilə bilərsə, həmin qanunun mövcudluğu faktının özü həmin şəxslər üçün real təhlükə yaradır və müvafiq olaraq belə şəxslər Konvensiyanın 34-cü maddəsi baxımından pozuntunun qurbanı olduğunu iddia edə bilərlər. Lakin burada bir məqama xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Bu heç də o demək deyil ki, ehtimal əsasında şəxs milli qanunvericiliyə Konvensiyanın uyğunluğu baxımından yenidən baxılması tələbi ilə Məhkəməyə müraciət edə və özünü 34-cü maddəyə əsasən «qurban» hesab edə bilər. Yəni şəxs bilavasitə həmin qanunun təsiri altında olduğunu və təhlükənin real olduğunu sübut etməlidir. Əks təqdirdə şikayət ratione personae şərtinə uyğun olaraq qəbul olunmayacaqdır. Đstənilən halda Məhkəmə milli qanun- 89 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi vericilik aktını ləğv edə və ya bununla bağlı dövlətə konkret göstəriş verə bilməz. Bu halda, o, sadəcə pozuntu faktını bəyan edə bilər. Belə olan halda isə artıq cavabdeh tərəfin üzərinə qərardan irəli gələn ümumi tədbirlərin görülməsi öhdəliyi düşür. 28 oktyabr 1999-cu il tarixli «Brumaresku Rumıniyaya qarşı» işi üzrə qərarında Məhkəmə qeyd etmişdir ki, «Məhkəmənin presedent hüququnda Konvensiyanın 34-cü maddəsi anlamında «qurban» termini altında, bilavasitə zərərə məruz qalan şəxs başa düşülür, lakin eyni zamanda zərərin olmadığı halda belə Konvensiyanın potensial pozulması halı mümkündür». «Dolayı qurban» anlayışına gəlincə isə, bu qisimdə Konvensiyanın 2-ci maddəsinin pozulması ilə əlaqədar şəxsin həlak olduğu, zorakı yoxa çıxarıldığı halda, yaxud Məhkəməyə müraciət etdikdən sonra ərizəçinin vəfatı ilə əlaqədar onun yaxın qohumları, və ya birbaşa «qurban»la digər yaxın əlaqələri olan şəxslər çıxış edə bilər. Məsələn, «Stüart Birləşmiş Krallığa qarşı» işində qiyamın yatırılması zamanı hərbçilər tərəfindən qətlə yetirilən şəxsin anası dolayı qurban qismində Məhkəməyə müraciət etmişdir. Yaxud, «Kinan Birləşmiş Krallığa qarşı» işində cəzaçəkmə müəssisəndə özünü öldürən məhkumun anası müəssisə rəhbərliyinin hərəkətlərindən şikayət etmişdir. «Sırkin Rusiyaya qarşı» işində ərizəçi oğlunun zorakı yoxa çıxarılmasından şikayət etmişdir. «Dalban Rumıniyaya qarşı» işində isə iddiaçının vəfatı ilə əlaqədar onun işini həyat yoldaşı davam etdirmişdir. Məhkəmə də öz növbəsində qeyd etmişdir ki, «iddiaçının vəfatı ilə əlaqədar onun həyat yoldaşı Konvensiyanın 34-cü maddəsi anlamında «qurban» hesab edilə bilər». «X. Fransaya qarşı» işində ərizəçinin vəfatı ilə əlaqədar Məhkəmə onun valideynlərinə «dolayı qurban» statusu verərək işi davam etdirmişdir. Đddiaçının Konvensiyanın 34-cü maddəsinə əsasən «qurban» qismində çıxış edə biləcəyi və ya bilməyəcəyi haqqında məsələ bir qayda olaraq, şikayətin qəbul olunub-olunmaması haqqında məsələyə baxılarkən həll olunur. Dövlətlərarası şikayətlərə gəlincə isə burada başlıca şərt hər iki tərəfin (həm iddiaçı, həm də cavabdeh) Avropa Konvensiyasının iştirakçısı olmasıdır. Məhkəmənin personal yurisdiksiyasının ikinci istiqamətinə - şikayət kimə qarşı verilə bilər - gəldikdə isə, qeyd etmək lazımdır ki, cavabdeh tərəf qismində yalnız Konvensiyanın iştirakçısı olan bu və ya digər dövlət çıxış edə bilər. Yəni hüququ pozan hər hansı bir dövlət qurumu (nazirlik, komitə, məhkəmə və s.) olsa da, şikayət ayrı-ayrı hakimiyyət orqanlarına qarşı deyil, bütövlükdə dövlətə qarşı verilir və cavabdeh qismində də dövlət çıxış edir. Şikayət bir və ya eyni vaxtda bir neçə dövlətə qarşı verilə bilər (məsələn, «Đlaşku və başqaları Moldova və Rusiyaya qarşı» işində olduğu kimi). Konvensiyanın iştirakçısı olmayan dövlət və ya beynəlxalq təşkilat cavabdeh qismində iştirak edə bilməz. Dövlət yalnız hakimiyyət səlahiyyətləri həyata keçirən qurumlarının fəaliyyətinə cavabdehdir, digər şəxslərin və ya şəxsi müəssisələrin fəaliyyəti ilə bağlı dövlətin məsuliyyəti istisna edilir. Məhkəmənin presedent hüququnda adətən cavabdeh-dövlət «Hökumət» adlandırılır. Burada «Hökumət» termini yalnız icra hakimiyyəti qurumu kimi deyil, bütövlükdə dövlət hakimiyyətini ifadə etmək üçün işlədilir. 90 VƏTƏNDAŞ CƏMĐYYƏTĐNƏ KEÇĐD ŞƏRAĐTĐNDƏ ƏHALĐNĐN HÜQUQĐ MAARĐFLƏNDĐRĐLMƏSĐNĐN BƏZĐ MƏSƏLƏLƏRĐ Dos.Dr. Hafiz HÜSEYNOV Naxçıvan Dövlət Universitetinin «Sosial idarəetmə və turizm» kafedrasının müdiri XÜLASƏ Məqalədə, vətəndaş cəmiyyətinə keçid şəraitində Azərbaycan əhalisinin hüquqi maarifləndirilməsinin bəzi məsələləri elmi təhlil olunur, hüquqi təhsilin vacibliyi ön plana çıkilir. Müasir dövr üçün nəzəri və praktik əhəmiyyət kəsb edən bir sıra dəyərli tövsiyələr irəli sürülür. Açar sözlər: vətəndaş cəmiyyəti, Azərbaycan, hüquqi maarifləndirilmə, hüquqi təhsil. SOME PROBLEMS OF LEGAL ENLIGHTENINIG IN THE CONDITION OF TO PASSAGE TO CITIZEN SOCIETY ABSTRACT Science of some problems of legal enlightening in the candition of to passage to citizen society in the article is analyed. Necessity of the legal education if putted in the forefront. A few of valuable recommendations assuming theoretical and practical importance for modern time are put forward Keywords: citizen society, Azerbaijcan, legal enlightening, legal education Müasirliyin ən mühüm problemlərindən biri normal fəaliyyət göstərən vətəndaş cəmiyyətinin qurulmasıdır. Bu problem daha çox yaxın keçmişdə müstəqillik əldə etməkdə cəmiyyətin demokratik islahatlar yoluna qədəm basmış ölkələr üçün daha aktualdır. Insanların tələbat və maraqları, hüquq və azadlıqlarının qorunmasına xidmət edən həmin yol hüquqi dövlətə, vətəndaş cəmiyyətinə doğru aparan yoldur. Məhz bu səbəbdən vətəndaş cəmiyyətinə keçid şəraitində əhalinin hüquqi maarifləndirilməsi nəzəriyyəsinin müvəffəqiyyətlə təcrübədə reallaşması məsələsi günün aktual mövzularındandır. Hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti anlayışının təsnifatına müxtəlif vaxtların mütəfəkkirləri fərqli yanaşırdılar. Lakin bütün mütəfəkkirlər vətəndaş cəmiyyətinin anlayışında əsasən bir fikrə gəlmişdilər ki, həmin cəmiyyət dövlət və bir-birindən asılı olmayan,lakin bir-birilə bağlı və əlaqədə olan insanların özünəməxsus bir sosial məkanıdır. Zənnimizcə sosial həyatın bütün sahələrinə dair çoxsaylı qanunlar vardır və bunların toplu halında öyrənilməsi və təbliğ edilməsi vətəndaş cəmiyyətinə keçid şəraitində əhalinin hüquqi maarifləndirilməsində mühüm vasitədir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, vətəndaş cəmiyyətinə keçid şəraitində, Azərbaycan cəmiyyətində tez bir zamanda vətəndaş cəmiyyəti ideyalarının təbliğatı istiqamətində böyük maarifləndirmə və təbliğat işinin aparılması vacibdir, təbii ki, milli spesifikanı nəzərə almaq şərti ilə. Bu sahədə beynəlxalq hüquqi nəzəriyyə və təcrübələrin öyrənilməsi də zəruridir. Ölkəmizdə vətəndaş cəmiyyətinə keçid şəraitində hüquqi, demokratik dövlət quruculuğunun sürətlə inkişaf etdiyi bir şəraitdə Azərbaycan təhsili-təhsil tempinin milli xüsusiyyətlərini və milli dəyərlərini saxlamaqla, dünaynın təhsil sisteminə uyğunlaşdırılmasını, yeni strukturun formalaşdırmasını, məzmunca əsaslı keyfiyyət dəyişikliklərinin aparılmasını təxirəsalınmaz bir vəzifə kimi qarşıya qoyur. Hazırda qloballaşan dünyada bizdən də yeniliyə-inteqrasiya proesinə qoşulmaq və zamanın istəyinə uyğun dinamik inkişaf tələb olunur. Hər bir cəmiyyətin müsbət göstəricilərinin səviyyəsi həmin cəmiyyətdə demokratik dəyərlərin artım sürəti, hüquq və azadlıqların real təminatı ilə müəyyənləşir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında Azərbaycan dövlətinin demokratik, hüquqi, dünyəvi, unitar respublika olduğu göstərilmişdir. Qeyd edilən bütün ümumbəşəri keyfiyyətləri ilə yanaşı ən çox diqqətə layiq cəhət respublikamızın hüquqi dövlət kimi tanınmasıdır. Hüqüqi dövlət quruculuğu isə ictimai münasibətlərin real hüquqi müstəvidə tənzimlənməsini, hüquq və azadlıqların təmin edilməsi və demokratik dəyərlərə ciddi məsuliyyət və hörmətlə yanaşmasını tələb edir. Azərbaycan Respublikasının öz müstəqilliyini ikinci dəfə bərpa etməsindən keçən müddət ərzində ulu öndərimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə başlanan hüquq islahatları istiqamətindəki fəaliyyət, hal-hazırda möhtərəm prezidentimiz Ilham Əliyevin uğurlu siyasəti ilə yeni mərhələyə qədəm qoymuşdur. Möhtərəm prezidentimizin «iqtisadi kapitalımızı»-intellekt kapitalına çevirək» çağırışı Azərbaycanda hüquq təhsilinin qarşısında mühüm vəzifələr qoyur. Inamla qeyd edə bilərik ki, ölkə rəhbərliyinin qanunvericiliyin təkmilləşməsinə, yüksək ixtisaslı hüquqşünas kadrların hazırlanmasına xüsusi diqqət və prinsipiallıqla yanaşması bu sahədə boşluqların aradan qaldırılmasında mühüm rol oynayır. Beynəlxalq standartlara uyğun şəkildə 91 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi aparılmaqla bu gün də davam edən hüquqi islahatları və hüquqi maarifləndirmə yalnız alqış və təqdirə layiqdir. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, bu proes ictimai xarakterə malik davamlı bir proesdir. Bu mühüm proesin ictimai xarakterli olması ölkənin qanunverici hakimiyyət orqanları ilə yanaşı bütün hüquq ictimaiyyətinin və vətənpərvər ziyalılarımızın da səylərinin birləşdirilməsini tələb edir. Odur ki, qanunvericiliyin dinamik inkişaf etdirməklə müasir tələblərə uyğunlaşdırılması və qəbul edilən hüquq normalarının təcrübədə tətbiqi mexanizminin dürüst müəyyənləşdirilməsi ilə yanaşı hüququn bütün sahələrində elmi biliklərin yüksəldilməsi kompleks şəkildə səmərə verə bilər. Təkcə son iki ildə elmin inkişafının maliyyə əsasları ilə yanaşı, Avropa standartlarına cavab verən mükəmməl qanunvericilik bazasının formalaşdırılması istiqamətində də müəyyən tədbirlər həyata keçirilmişdir. Azərbaycan Prezidenti Ilham Əliyevin 10 aprel 2008-ci il tarixli «Azərbaycan elmində islahatların aparılması ilə bağlı Dövlət Komissiyasının yaradılması haqqında» 4 may 2009-cu il tarixli «Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strategiyanın həyata keçirilməsi ilə bağlı Dövlət proqramının təsdiq edilməsi haqqında», 22 may 2009-cu il tarixli «2009-2013-cü illərdə Azərbaycan Respublikasının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə Dövlət proqramının təsdiq edilməsi haqqında», 22 oktyabr 2009-cu il tarixli «Elmin inkişafına Yardım Fondunun yaradılması haqqında» sərəncamları məhz elm və təhsil sahəsində həllini gözləyən problemlərin aradan qaldırılmasına xidmət edir. Bütün bunlardan əlavə Azərbaycanın iqtisadi sahədə keçid dövrünü başa vurması humanitar və ictimai elmlərin qarşısında bir sıra yeni vəzifələri actuallaşdırır. Bu elm sahələrində aparılan tədqiqatlar yüksək effektlilik əmsalı ilə yanaşı, həm də dövlətin və xalqın ümdə maraqlarının qorunmasına xidmət etməklə, cəmiyyətdə saf, ideal və dəyərlərin, ümumən mənəviyyatın yüksəlişinə sanballı töhfəsini verməlidir. Azərbaycan Respublikası prezidenti Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyev «Ictimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış adlı məqaləsində iqtisadi sahədə keçid dövrünün başa çatdığı hazırkı mərhələdə Azərbaycan elminin mövcud durumuna, problemlərinə, gələcək inkişaf təmayüllərinə, habelə elm adamlarının qarşısında duran vəzifələrə analitik təhlil prizmasından nəzər salmış, eyni zamanda ölkə rəhbərliyinin bu strateъi sahənin üzləşdiyi vəziyyətlə bağlı haqlı narazılığını və gözləntilərini diqqətə çatdırmışdır. Məqalədə fəlsəfə, politologiya, sosiologiya, tarix kimi ictimai elmlərlə yanaşı, hüquq elminin də problemlərinə toxunmuş, respublikada hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunun keyfiyyətcə yeni mərhələsində bu sahədə tədqiqatların təmin edilməsi yeni dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılması vacibliyi qeyd olunmuşdur. Təcrübə göstərir ki, təhsilin, elmin, mədəni-intellektual potensialın yüksək olduğu cəmiyyətlərdə insanlar həqiqətən də hüquq normalarına, qanunlara daha məsuliyyətlə yanaşır, ümumi birgəyaşayış prinsiplərinə ciddi əməl edirlər. Bu baxımdan hüquq elminin də qarşısında duran başlıca vəzifələrindən biri cəmiyyətin hüquqi maarifləndirilməsi proesində yaxından iştirak etmək, qanun yaradıcılığı proesinə əməli töhfə verməkdir. Hüquq ictimaiyyəti ölkədə həyata keçirilən hüquqi islahatların səmərəli nəticələr verməsində sözünü deməli, vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu proesinin dərinləşməsinə xidmət edən praktik təkliflərlə çixiş etməlidir. Məhz buna görə də müasir şəraitdə təhsilin hüquqi normativ sənədləri yenilənir, cəmiyyəti və dövlətin inkişafında mühüm rol oynayan, strateъi əhəmiyyəti ilə fərqlənən fəaliyyət sahəsinə çevrilir. Çünki, təhsil hüquqi vətəndaşların hüquqlarındandır. Bütün cəmiyyətlərdə insanlar gündəlik fəaliyyətlərində öz iradə və arzularından bir çox hallarda asılı olmayaraq çoxsaylı münasibətlərə girirlər. Bu münasibətlərin bir çoxu əxlaq normaları, adət və ənənələrlə nizamlansa da, əksəriyyəti cəmiyyətdə mövcud olan hüquq normaları, qanunlarla nizamlanır. Bundan başqa insanlar öz hüquq, azadlıq və vətəndaşlıq vəzifələrini doğru, düzgün həyata keçirmək üçün çoxsahəli dövlət idarələri ilə hüquqi təmasda olurlar. Indi asudə yaşamağın və layiqli vətəndaş olmağın əsas şərtlərindən biri hüquqi biliklərə yiyələnməkdir. Insanlar normal yaşayıb fəaliyyət göstərmək üçün birinci növbədə hüquqi biliklərə yiyələnməli və hər bir hərəkətini yaşadığı cəmiyyətin həyatında mövcud olan qanunlara uyğunlaşdırmalıdırlar.Bu mənada fərd bütün fəaliyyət sahəsində hüquqi biliklərə yiyələnməli, onu öz hüquqi təfəkkürünə çevirməlidir. Indi qanunları bilmədən, onlara əməl etmədən ziyalı olmaq, daha geniş desək, normal vətəndaş olmaq mümkün deyildir. Vətəndaşların sosial fəallığı, dövlətin müəyyən etdiyi hüquqlardan daha geniş istifadə edə bilməsi onlarda hüquqi bilik və təfəkkürün formalaşmasından asılıdır. Bu mənada insanın sosial fəallığının yüksəlməsi milli özünüdərkin formalaşmasına yardım edir. Milli özünüdərk insanın vətəndaşlıq səviyyəsi ölçüsüdür. Dövlətin gücü əslində onun vətəndaşlarında milli özünüdərkin mövcudluğundadır. Özünü dərk etmiş insan milli sərvətdir. Milli özünüdərk, biliyə, elmə əsaslandıqda cəmiyyət həyatı sağlam olur. Bu mənada insanların sağlam düünyagbrüşünün formalaşmasında hüquq maarifləndirmənin rolu əvəzsizdir, inkarolunmazdır. 92 Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının konstitusion hüquqi vəzifəsi baxımından əsas təhsil hamı üçün məcburidir. Əsas təhsili bitirən şagirdlər buraxılış imtahanları verdikdən sonra, onlara dövlət nümunəvi şəhadətnamə verir. Dövlət konstitusiya ilə müxtəlif formalı təhsilin inkişafına hüquqi təminat verir. Təhsil hüququnu realizə edən vətəndaşlar sosial köməyə ehtiyatı olan vətəndaşların dərəcəsi, onların forması, ölçü və mənbələri Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən edilir. Təhsil vasitəsilə insan həyata hazırlaşır və aldığı təhsil onun sonrakı həyatına təsir edir. Konstitusiyanın 42-ci maddəsinə əsasən, hər bir vətəndaşın təhsil almaq hüququ vardır. Təhsil cəmiyyətin və dövlətin inkişafında mühüm rol oynayan, strateъi əhəmiyyəti ilə fərqlənən fəaliyyət sahəsidir. «Insan hüquqları haqqında», Ümumi Bəyannamənin 16-cı maddəsinə əsasən, hər bir insanın təhsil hüququ vardır. Azərbaycan Respublikasında təhsilin yüksək səviyyəsini təmin etmək üçün dünya standartlarına uyğun dövlət təhsil standartları tətbiq edilir. Fikrimizcə, tədqiqatların tədqiqinə əsaslanaraq, təhsil hüququnun sistemini aşağıdakı mühüm hissələrə bölmək olar. 1. Təhsil qanunvericiliyi (müvafiq münasibətləri nizama salan normativ aktların məcmusu); 2. Təhsil hüququ sahəsi (normativ aktlarla təsbit olunan hüquq normalarının məcmusu); 3. Təhsil sferasında hüquq münasibətlərinin sistemi (tədris proesi iştirakçılarının arasında yaranan və təhsil qanunvericiliyinin normaları ilə tənzimlənən hüquq münasibətləri); 4. Azərbaycan Respublikasının təhsil sistemi; 5. Təhsil proesi iştirakçılarının həquqi statusu; 6. Insanların təhsil sistemində azadlıq vəziyyəti; 7. Təhsilin məzmunu, tədris proesinin təşkilinin forma və metodları; 8. Təhsil sistemi müəssisələrinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti və maddi texniki bazası; 9. Təhsil sisteminin idarə olunması; 10. Insan subyektiv hüququ olan əqli mülkiyyət hüquqi, mülki hüquqi nizamasalma predmeti kimi; Təhsil hüququnun metodu müvafiq ictimai münasibətlərin tənzimlənməsinin müxtəlif üsul və fəndlərinin məcmusunu nəzərdə tutur. Hüquqi nizamlanmanın, əsasən, üç üsulu fərqləndirilir: Icazəverici, qadağanedici və həvəsləndirici. Hüquqi dövlət quruculuğu yolunda irəliləyən dövlətlərdə həvəsləndirmə metoduna cəza tətbiq etmə metodundan daha çox əhəmiyyət verməlidir. Dövlətin mədəni səviyyəsi artdıqca o cəza tədbirlərindən mümkün dərəcədə az istifadə edərək daha böyük nəticələr əldə edir. Hüquq ədəbiyyatlarında haqlı olaraq göstərilir ki, həvəsləndirmə metodu insanın fəallığını yüksəltmək üçün tətbiq olunan və cəza metodu ilə müqayisədə daha yüksək səmərə verən metodlardan biridir. Beləliklə, hüquqi təhsilin aktuallığı, tərbiyəvi xarakter daşıyan tədris proesində vətəndaşın şəxsiyyət düşüncəsi, hüquqi görüşləri, əxlaqi ideyaları və s. ilə zənginləşir. Onun gedişində insanlara hüquqi biliklərin daim genişləndirilməsi və dərinləşməsinə zərurət aşılanır. Hüquqi təhsillə tədris və tərbiyə şəxsiyyətin vahid inkişafı proesinin ayrılmaz hissələridir. Hazırda Azərbaycanda hüquqi dövlət quruculuğu ideyasının getdikcə daha dolğun gerçəkləşdiyi bir şəraitdə bunların rolu və əhəmiyyəti durmadan artır. Ədəbiyyatlar 1. 2. 3. 4. 5. 6. Əsgərov Z., Nəsirov E., Ismayılov M. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və hüququnun əsasları. Dərslik, Bakı, 2005 Xəlilov Y.F. Hüquq: mülahizə və təkliflər. BakıBakı, 2005 Sosiologiya. Dərslik, Bakı, 2005 Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı, 2010 Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin anadan olmasının 87-ci ildönümünə həsr olunmuş «Hüquq elminin müasir problemləri» II Beynəlxalq konfransın materialları. Bakı, 2010 Azərbaycan cəmiyyəti transformasiya şəraitində. Bakı, 2001 93 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi TÜRK VE AZERBAYCAN HUKUKUNDA YARGININ YERĐNDELĐK DENETĐMĐ Yrd.Doç.Dr. Mustafa YILMAZ Fatih Üniversitesi Hukuk Fakültesi Đdare Hukuku Öğretim Üyesi ÖZET Yerindelik, kamu tüzel kişilerinin bir işlemi veya eylemi yapıp yapmamakta serbest olması; gerçek-leştirmek durumunda ise bunun yerini ve zamanını belirlemekte serbest bırakılması, bunu somutlaştırmak için kullanacağı yöntem, araç ve gereçleri seçmekte özgür olmasıdır. Başka bir ifadeyle yerindelik, kamu yararına ilişkin yapılması gerekenlerden o an için yapılması, en uygun davranış biçimi, zaman ve mekan ile somut duruma uygun çözüm anlamını taşır. Yerindelik denetimi ise, bir idari işlem veya eylemi değerlendiren mercinin, uygulanması gereken bir işlem veya eylem olup olmadığına, kısaca “yerinde” olup olmadığına karar vermesidir. Bir idari işlem ve faaliyetin her bakımdan meşru ve yeterli olabilmesi için hukuka uygun olması, ikinci ola-rak da yerinde, yani ihtiyaca uygun yapılması gerekmektedir. Hukuka uygunluğun belirlenmesi konusunda idarenin seçeneği yoktur ve ilgili mevzuatta nasıl gösterilmişse öyle hareket edecektir. Yerinde olması husu-sunda ise kendisine mevzuat tarafından çizilmiş sınırlar içinde oluşan alanda, her somut olayın özelliği ve şartlarını dikkate alarak en uygun seçimi yapması gerekmektedir. Gerek Türk Đdare hukukunda ve gerekse Fransız Đdare hukukunda idari yargı organları “hukuka uy-gunluk” denetimi yapabilirler, “yerindelik” denetimi yapamazlar. Ancak hukuka uygunluk denetimi ile ihtiyaca uygunluk denetimi alanlarının iç içe geçmiş olduğu da bir gerçektir. Buradaki asıl güçlük, ikisi arasındaki sınırı çizebilmektir. Anahtar kelimeler: Yerindelik denetimi, Azerbaycan, Türkiye, Đdare hukuku PERTINENCE CONTROL OF JURISDICTION IN TURKISH AND AZERBAIJANI LAW ABSTRACT Legitimation is to be free to perform a procedure or an action or not by a public corporation and in case of choosing to do so, to be free to choose methods and instruments in order to embody, mentioned procedure or action. In other words, legitimation is the most convenient course of action concerning public needs in regard to the public wale as well as it has a meaning for an appropriate solution to concrete case with time and environment. Legitimation custody is a procedure which is evaluated by an authority whether it is a required or implemented action or not. Briefly, it is a decision of applicability. An action or a procedure have to be compliance with law in order to be legal and qualified as well as to be applicable, in a word it is a necessity that has to be made according to the requirements. Administration (authority) does not have any option of designation about the compliance with law and has to perform according to legislations. Furthermore, it is supposed to make the most convenient choice concerning characteristics and circumstances of every concrete case within the prescribed limits by law. Both in Turkish Administrative Law and French Administrative Law, judicial organs can make an inspection for the compliance with law but can not make an inspection for legitimacy. However, it is a fact that compliance with law custody and compliance requirements custody are two interdigitated concepts. The main challenge here is to draw the boundary between them. Keywords: Legitimation custody, Turkey, Azerbaijan, Administrative Law I- Türk Hukukunda A- Genel Olarak Kamu tüzel kişilerinin, yani idarenin yaptığı işlem, eylem ve sözleşmelerden dolayı denetime tabi tutulması bir zorunluluktur. Kamu tüzel kişilerinin kısaca idarenin yaptığı işlem ve eylemler hiyerarşik üst tarafından denetime tabi tutulabilir ve ast makamın yaptığı işlemler, üst makam tarafından hukuka aykırı olduğu veya yerinde yani isabetli, gerekli olmadığı gerekçesiyle değiştirilebilir, geri alınabilir veyahutta kaldırılabilir, iptal edilebilir. Aynı şekilde vesayet makamları tarafından, vesayete tabi işlemler, onama veya onamama şeklinde denetime tabi tutulabilir. Dolayısıyla idarenin yaptığı işlem ve eylemler başka idari organ ve makamlar tarafından hukuka uygun olup olmadıkları veya yerinde olup olmadıkları dolayısıyla denetime tabi tutulabilir. Ayrıca bireyler tarafından, hukuka aykırı oldukları veya böyle bir idari işleme gerek olmadığı gerekçesiyle idari işlemlere karşı idari yollara da başvurulabilir. Ancak Türkiye’de vatandaşlara tanınan idari başvuru yolları yetersiz ve eksik olduğundan, yargısal denetim çok daha önem arzetmektedir. Đdarenin yargısal denetimi, demokratik hukuk devletinin anlayışının olmazsa olmaz şartlarından birisidir. Hukuk devleti denilince ilk akla gelen, idarenin yaptığı her türlü işlem, eylem ve sözleşmelerin yargısal denetime tabi tutulması gereğidir. Bağımsız ve tarafsız yargı organları tarafından gerçekleştirilen yargı denetimi sayesinde, idarenin hukuka bağlılığı sağlanarak idare karşısında zayıf olan bireylerin hak ve men- 94 faatlerinin korunması sağlanmaktadır. Ayrıca idareyi de hukuka aykırı ve keyfi davranmaktan kaçınmaya zorlanmaktadır. Đdarenin yargısal denetimi, Anayasa ve kanunlarla teminat altına alınmıştır. Türk Anayasasının 125/1 maddesinde “idarenin her türlü eylem ve işlemine karşı yargı yolu açıktır” denilerek yargısal denetim dozenlenmiş, ancak hemen akabinde bu denetimin sınırları çizilmiştir. Yargı denetiminin sınırı, hukuka uygunluk denetimi ile sınırlı tutulmuştur. Đdarenin yargısal denetimi ile ilgili denetimin hukuka uygunlukla sınırlı olduğuna dair anayasal ve yasal düzenlemeler bulunmasına karşın yargı organları bazen, idarenin yerine geçecek veyahutta idarenin takdir yetkisini denetleyecek şekilde hüküm vermekte, kendisine verilen yetki sınırlarını aşarak yerindelik denetimi yapmaktadır. Oysaki biraz önce ifade edildiği gibi idari makam veya organlar, kısacası idarenin kendisi, hukuka uygunluk ve yerindelik denetimi yapabilir. Yargı organları ise sadece hukuka uygunluk denetimi yapabilirler, yerindelik denetimi yapamazlar. Ancak yargı organlarının zaman zaman yerindelik denetimi yapması, yargı organları ile idareyi sık sık karşı karşıya getirmekte ve toplum nezdinde ciddi tartışmalara neden olmaktadır. Şunu da itiraf edelim ki, hukuka uygunluk denetimi ile ihtiyaca uygunluk denetimi veya başka bir ifadeyle yerindelik denetimi alanlarının iç içe geçmiş olduğu da bir gerçektir. Buradaki asıl güçlük, ikisi arasındaki sınırı çizebilmektir. Bir yazarın ifadesiyle, idari yargı denetim sanatının inceliği, iki durum arasında en iyi dengenin bulunabilmesidir1. Biz de bu çalışmamızda, yerindelik denetiminin ne anlama geldiğini, takdir yetkisiyle ve hukuka uygunluk kavramıyla olan ilişkilerini, kapsamını, uygulamadan örnekler vererek ve mahkemelerin kendi yetki alanını aşarak yani hukuka uygunluk denetimi dışına çıkarak yaptığı hukuka aykırı yerindelik denetimine karşı neler yapılması gerektiği ve çözüm yollarını göstermeye çalışacağız. B- Yerindelik Denetimi Đle Đlgili Hukuki Düzenlemeler 1- Anayasa’da Yerindelik denetimi ile ilgili Türk Anayasasında açık bir düzenleme bulunmamaktadır. Türk Anayasasının 125/4 hükmü gereğince “yargı yetkisi, idarî eylem ve işlemlerin hukuka uygunluğunun denetimi ile sınırlıdır. Yürütme görevinin kanunlarda gösterilen şekil ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesini kısıtlayacak, idarî eylem ve işlem niteliğinde veya takdir yetkisini kaldıracak biçimde yargı kararı verileme(ceğine)” dair hüküm bulunmaktadır. Yerindelik denetimi ile ilgili bir ifade geçmemektedir. Bununla birlikte Danıştay başta olmak üzere idari yargı organlarının sıkça yerindelik denetimi yapmaları veya takdir yetkisini denetlemeleri, bu hususun anayasal bir kural olarak düzenlenmeye çalışılmasına neden olmuştur. Ancak 12. maddede getirilen “yargı organının idari işlemin yerindeliğini denetleyemeyeceği” yolundaki düzenlemenin pratik bir yararı olmayacaktır. Anayasanın mevcut halinde de zaten bunu kısıtlayan bir düzenleme bulunmaktadır. Önemli olan bu kurala riayet edilip edilmediği veya ne ölçüde riayet edildiği, kısacası uygulamadaki yansımalarıdır. 2- Đdari Yargılama Usulü Kanunun(ĐYUK)’da Đdari Yargılama Usulü Kanunu’nun (ĐYUK) 2. maddesinde “idari yargı yetkisi, idari eylem ve işlemlerin hukuka uygunluğu ile sınırlıdır. Đdari mahkemeler, yerindelik denetimi yapamazlar, yürütme görevinin kanunlarda gösterilen şekil ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesini kısıtlayacak, idari eylem veya işlem niteliğinde veya idarenin takdir yetkisini ortadan kaldıracak biçimde yargı kararı verilemez” denilmektedir. Görüldüğü üzere yargı organlarının yerindelik denetimi yapamayacağı açıkça kanunda ifade edilmektedir. Ayrıca yerindelik denetiminin takdir yetkisinden farklı bir anlama geldiği de Kanunun yazılış şeklinde de kendini göstermektedir. C- Yerindelik Kavramı ve Yerindelik Denetimi “Yerindelik” kavramı veya “yerindelik denetimi” ile ilgili bir Anayasa ve kanunlarda herhangi bir tanım bulunmamaktadır. Sadece yargı organlarının yerindelik denetimi yapamayacakları belirtilmiş, ancak yerindelik kavramının ve yerindelik denetiminin ne anlama geldiği açıklanmamıştır. Öğreti ve yargı içtihatlarında ise yerindelik kavramı ve yerindelik denetimi ile ilgili çeşitli tanımlamalar yapılmış ve kapsamı belirlenmeye çalışılmıştır. Ancak kavramın muğlak olması2 ve kapsamının tam olarak belirlenememesi, öğreti ve yargı kararlarına da yansımış ve yansımaktadır. Öğretide yerindelik kavramının ne anlama geldiği kapsamının ne olduğu konusunda farklı yaklaşımlar bulunmakta, bazen de başka bir takım 1 2 OYTAN Muammer, Yargılamanın, Yargılama Teknikleri Đle Sınırlandırılması, 1. Đdare Hukuku Kongresi, 1-4 Mayıs 1990, Birinci Kitap Đdari Yargı, s.149. ÇAĞLAYAN Ramazan, “Türk Hukukunda Đdarenin Takdir Yetkisinin Yargısal Denetimi”, AÜEHFD, C.VII, S.3-4 (Aralık 2003), s.196. 95 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi kavramlarla içi içe ele alındığı ve karıştırıldığı görülmektedir. Özellikle takdir yetkisi ile birlikte ele alındığı ve bazen de takdir yetkisi kavramının yerine kullanıldığı gözlemlenmektedir. Yerindelik ile ilgili çok sayıda yazar tanımlamada bulunmuştur. Duran’a göre yerindelik, “idarenin bir işlemi veya eylemi yapıp yapmamakta tamamen muhayyer olması; gerçekleştirmek durumunda ise bunun yerini ve zamanını belirlemekte serbest bırakılması, bunu somutlaştırmak için kullanacağı yöntem, araç ve gereçleri seçmekte özgür olmasıdır”3. 4 Yıldırım, “yerindelik denetimi, hukuk kurallarına uygun bir işlemin isabetli olup olmadığına , hukuka 5 uygun bir işlem veya eylemin yapılıp yapılmamasına karar verilmesidir” şeklinde tanımlamaktadır. Yerindelik kavramını idarenin kolluk faaliyetleri açısından ele alarak inceleyen Özay, “kamunun maddi düzenini bozma tehlikesinin söz konusu olduğu durumlarda o an için yapılması en uygun olan davranış biçimi” şeklinde tarif etmektedir. Bu konuda yapılan tanımlamalardan birisinde de, Oytan, yerindelik kavramını şu şekilde tarif etmektedir: “Yerindelik, bir idari işlemin yapılmasında zaman, mekan, hal ve şartların icaplarına göre, idari gerekler uyarınca davranmaktır, takdir yetkisinin hukuka uygunluk denetimine tabi tutulmayan bölümüdür”6. D- Yerindelik – Takdir Yetkisi Đlişkisi Yukarıda da ifade edilmeye çalışıldığı gibi, yerindelik kavramı ve denetimi, Anayasa ve kanunlarda açıkça tanımlanmadığı, kavramın muğlak olmasından dolayı doktrin ve içtihatlarda da farklı şekillerde izah edildiği için kavram kargaşasına neden olmaktadır. Bu yüzden bazı yazarlar, yerindelik kavramını takdir yetkisi ile beraber mütalaa etmekte, bazı yazarlar ise takdir yetkisinden farklı bir kavram olduğunu söylemektedirler. 1- Yerindelik Denetiminin Takdir Yetkisinden Farklı Olduğu Görüşü Yerindelik denetiminin takdir yetkisinden farklı bir anlamı bulunduğunu ve farklı bir şekilde değerlendirilmesi gerektiğini söyleyen yazarlar bulunmaktadır. Bu yazarlardan Azrak, takdir yetkisinin yapılan idari işlemden bağımsız olup işlemin konusunu oluşturan olayda bir kez kullanılmakla tükenen bir yetki olduğunu belirterek yerindelik kavramını, “yapılan idari işlemin ortaya çıkardığı, az çok süreklilik arzeden durum” olarak tanımlamaktadır7. Yazar ayrıca “takdir yetkisinin uygulanacak hukuk normunun çerçevesi içerisinde idarenin serbest karar verme alanını oluşturduğunu, yerindeliğin ise bu serbest karar verme alanı içinde kalınarak verilen kararın konusunu oluşturduğunu” ifade etmektedir8. Yayla tarafından da, “yerindelik alanının, tamamen takdir alanının içine sokulamayacağı, zamana zaman takdir yetkisinin yerindelik alanına inhisar ettiğini bununla birlikte yerindelik alanının tamamen idarenin takdir yetkisi içerisine sokulmasının doğru olmayacağı, zira yerindeliğin tespitinin faal idareyi ilgilendiren bir husus olduğu” ifade edilmektedir9. Yerindelik kavramının takdir yetkisinden farklı bir kavram olduğunu savunan görüşe göre, takdir yetkisinin bulunduğu durumlarda mutlaka yerindelik denetiminin varolacağı gibi bir iddianın söylenemeyeceği, işlemin konu unsurunda idareye bir seçim ya da tercih olanağı verildiğinde, harekete geçme zamanının belirlenmesinde, yapılacak işlemin tercih edilmesinde yerindelik denetiminin söz konusu olacağı ifade edilmektedir10. Kısaca yerindelik, takdir yetkisinin hukuka uygunluk denetiminin dışında kalan kısmıdır ve yargı denetimi dışındadır11. 2- Yerindelik Denetiminin Takdir Yetkisinden Ayrı Olamayacağı Görüşü Yerindelik kavramı ile takdir yetkisi ayrımının mümkün olmadığını savunan yazarlar da bulunmaktadır. Akıllıoğlu, “takdir ve yerindelik alanları ayrımı yapılması, birincinin hukuk kurallarının yönetime tanıdığı serbest alan, ikincinin hukuk kuralları ile düzenlemediği için denetlenemeyen alan olarak kabulü gerekir ki bu durum, idari işlemi tamamen takdir işlemine sokar ki, buna hukuk devletinde cevaz verilemez”12 görüşündedir. 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 96 DURAN Lütfi, Đdari işlem Niteliğinde Yargı Kararlarıyla Vergi Davalarının Çözümü (1) AĐD, C.20, S.4, (Aralık 1987), s.8. YILDIRIM Turan, Đdari Yargı, Đstanbul 2008, s.128. YILDIRIM, s.133. OYTAN, s.156. Yazar, Vedel’e atfen şunları söylemektedir: “idari yargıç, bir idari işlemi, hukuka aykırı olmadıkça sadece yerinde ve yararlı olmadığı için asla iptal edemez. Bu alanda yapılan işlem, yerinde olabilir veya olmayabilir, yani mutlu veya bedbaht bir şekilde sonuç verebilir”. AZRAK Ali Ülkü, Đdari Yargı Denetiminin Sınırı Olarak Đdarenin Takdir Yetkisi, ĐHĐD, Aralık 1985, Yıl: 6, S.1-3, s.27. Yazara göre, takdir yetkisi olduğunda mutlaka bir yerindelik alanı vardır diye düşünmemek lazımdır. AZRAK, s.27. YAYLA Yıldızhan, “Đdarenin Takdir Yetkisi”, ĐHFM, C.30, S.1-2, s.207-208. ALAN Nuri, Türk Đdari Yargısında Yerindelik ve Takdir Yetkisinin Değerlendirilmesi, Đdari Yargıda Son Gelişmeler Sempozyumu, Ankara 1982, s.53-54. OYTAN, s. 156. AKILLIOĞLU Tekin, “Yönetsel Yargı ve Denetimin Etkinliği”, AĐD, C.23, S.1, s.9. Giritli/Bilgin/Akgüner ise, takdir yetkisinin kendini yerindelik alanında göstereceğini belirterek, “yerindeliğin saptanması ve takdir edilmesi, idari yargı mercilerine ait olup idarenin takdir yetkisi yerindelik alanında cereyan eder”13. Yenice/Esin, idareye takdir yetkisi tanınmışsa, ancak o zaman getirilen çözümün uygunluğu tartışılabileceğini savunmaktadır14. 3- Danıştay’ın Görüşü Danıştay, yerindelik denetimi yasağı konusunda, öğretideki yaklaşıma uygun bir çözüm aramaktadır. 1986 tarihli bir kararında, hukukilik denetimi yapıldıktan sonraki alanın yerindelik alanına girdiği tespitini yapmıştır. “…Yargı yerince idari işlemin hukuka uygunluk denetiminin bağlı yetki ya da takdir yetkisi içinde alınan işlemler arasına bir ayrım yapılmaksızın işlemin beş unsuru üzerinde yürütüleceği ĐYUK’nun 2. maddesinde açıkça ifade edilmiştir. Bu unsurlar sırasıyla yetki, şekil, sebep, konu ve maksat unsurları olup maksat unsuru yönünden denetimin içinde ise idarenin takdir yetkisi yer alan hususlarda kamu yararı, hizmetin gerekleri yönünden yasanın aradığı amaca uygun ilkelerle hareket edilip edilmediği hususu yer almaktadır. Bütün bu unsurlar açısından hukuka uygunluk denetimi yapıldıktan ve işlem hukuka uygun görüldükten sonra idari yargının denetim alanının dışında bırakılan husus, yerindelik alanına ilişkin olup, örneğin aynı hukuki durumda olan kişiler arasında kişiler için bir idari işlem yaparken idarenin tercihini şu veya bu kişi lehine kullanması ile ilgili veya idarelerin yerine geçerek idari eylem ve işlem niteliğinde yargı kararı verilmesidir.”15 Kararda yerindelik alanına ilişkin verilen örnek, iki seçenekten birinin tercih edilmesidir. Oysa bu yerindelik alanına girmez. Đdare, tercihini neden biri lehine kullandığını, yani seçtiği kişiyi, neden tercih ettiğinin somut gerekçelerini yargı merciine açıklamak durumundadır. 1987 tarihli kararında ise bu durum doğru bir biçimde ortaya konmuştur. Bahse konu kararda iki durumdan birini neden tercih ettiğinin hukuka uygun olup olmadığının araştırılacağı, fakat birini tercih yönünde idarenin zorlanmasının yerindelik alanına gireceği belirtilmiştir16. Başka bir kararında Danıştay, bir işlemin idarenin nesnel değerlendirilmesi olanağı bulunmayan işleyiş zorunlulukları ile ilgili ya da idarenin hukuk sınırları içindeki seçeneklerden birine karışılması gibi bir durumun oluşması halinin yerindelik alanına girilmesi anlamına geleceği ifade edilmiştir. Bu tanıma göre yerindeliğin özelliği, idarenin işleyiş zorunluluğundan kaynaklanması ve nesnel değerlendirme olanağının bulunmamasıdır. Zira bu durum, hukuk devletinde idarenin tüm eylem ve işlemlerinin hukukun içinde cereyan etmesi ilkesi ile bağdaşmaz17. E- Yerindelik – Hukuka Uygunluk Karşılaştırması Đdari Yargılama Usulü Kanunu’nun 2/2 maddesinde idari yargı yetkisinin hukuka uygunluk denetimi ile sınırlı olduğu, yerindelik denetimi yapamayacakları belirtilmiştir. Hukuka uygunluk denetiminin ne anlama geldiği, tanımı ile ilgili bir düzenleme bulunmamaktadır. Ancak 2/1 maddesinde hukuka uygunluk denetimi ile ilgili önemli ipuçları verilmektedir. Bu maddede, idari işlemler hakkında yetki, şekil, sebep, konu ve amaç unsurlarından birinin hukuka aykırılıklarından dolayı dava açılabileceği ve yargı organlarının da bu unsurlar unsurları açısından denetim yapabileceği belirtilmiştir. Bu durumda yargı organları, sadece hukuka uygunluk denetimi yapabilecek, yerindelik alanına giremeyeceklerdir. Kanunda bu şekilde belirtilmesine karşın, hukuka uygunluk denetiminin yapılacağı unsurların kapsadıkları alan itibariyle bir takım karışıklıklara yol açtığını da söylemek gerekir. Özellikle amaç, unsur ve sebepkonu unsurlarının inceledikleri alan, idari işlemlerin yerindelik denetimi yapılmasına yol açabilecek alanlardır. Đdari işlemlerin amaç unsuru kamu yararının gerçekleştirilmesidir. Kamu yararının gerçekleştirilmesi için alınan kararlar, aynı zamanda yerindelik alanına giren hususlardır. Bu yüzden idari işlemin amaç unsurunda yapılacak denetim aynı zamanda yerindelik denetimi yapılmasına sebebiyet verecektir. Bu yüzden amaç unsurunda kullanılacak yöntem ve ilkeler yerindelik – hukukilik denetiminin alanlarını belirlenmesine yardımcı olacaktır. Đdari işlemin sebep ve konu unsurlarında da idarenin yerine geçecek şekilde denetim yapılması, yerindelik denetimi yapılması tartışmalarına sebebiyet verecektir. Bu ince ve hassas çizginin belirlenerek hareket edilmesi, bu konudaki şikayetlerin en aza indirilmesine vesile olacaktır. Bu konuda Danıştay’ın kararları bulunmaktadır. Önceki başlık altında incelediğimiz konudaki Danıştay kararında “…Yargı yerince idari işlemin hukuka uygunluk denetiminin bağlı yetki ya da takdir yetkisi içinde alınan işlemler arasına bir ayrım yapılmaksızın işlemin beş unsuru üzerinde yürütüleceği ĐYUK’nun 2. 13 14 15 16 17 GĐRĐTLĐ Đsmet/BĐLGEN Pertev/AKGÜNER Tayfun, Đdare Hukuku, Đstanbul 2001, s.75. YENĐCE Kazım/ESĐN Yüksel, Đdari Yargılama Usulü, Ankara 1983, s.213. Dan. 5. D, 23.10.1986 tarih ve E.1986/596, K.1986/1084, DD, S.66-67, s.255. Dan. 5. D., 23.11.1987 tarih ve E.1987/2389, K.1987/1620, DD, S.70-71, s.255. AKILLIOĞLU, s.9. 97 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi maddesinde açıkça ifade edilmiştir. Bu unsurlar sırasıyla yetki, şekil, sebep, konu ve maksat unsurları olup maksat unsuru yönünden denetimin içinde ise idarenin takdir yetkisi yer alan hususlarda kamu yararı, hizmetin gerekleri yönünden yasanın aradığı amaca uygun ilkelerle hareket edilip edilmediği hususu yer almaktadır. Bütün bu unsurlar açısından hukuka uygunluk denetimi yapıldıktan ve işlem hukuka uygun görüldükten sonra idari yargının denetim alanının dışında bırakılan husus, yerindelik alanına ilişkin olup, örneğin aynı hukuki durumda olan kişiler arasında kişiler için bir idari işlem yaparken idarenin tercihini şu veya bu kişi lehine kullanması ile ilgili veya idarelerin yerine geçerek idari eylem ve işlem niteliğinde yargı 18 kararı verilmesidir” denilmektedir. F- Yerindelik Denetiminin Kapsamı Bütün bunlardan sonra yerindelik denetimi yasağının kapsamına nelerin girdiği öğretide şu şekilde 19 belirlenmektedir : 1- Maddi Olayların Değerlendirilmesi ve Nitelendirilmesi Maddi olayların değerlendirilmesi ve nitelendirilmesi konusunda büyük bir önem arzetmektedir. Hukukilik – yerindelik ayrımına dikkat edilmeden, takdir yetkisinin sınırlarını aşacak şekilde yapılacak değerlendirmeler yerindelik denetimi yapılmasına sebebiyet verebilir. 2- Belli Bir Yönde Hareket Edip Etmeme Serbestliği Đdarenin bir eylem ve işlem yapıp yapmamakta serbest olması durumunda neden yaptığının veya yapmadığının denetlenmesi, yani kamu hizmetinin yürütülmesi için kaç eleman alınıp alınmayacağının veya yeni kadro ihdas edilip edilmeyeceğinin karar verilmesi yerindelik alanına ilişkindir. 3- Harekete Geçme Yer ve Zamanının Saptanması Serbestliği Harekete geçme zaman ve yerinin belirlenmesi, idare ne zaman harekete geçerse kamu yararı daha iyi gerçekleşir ve kamu düzeni sağlanır. Bu da yerindelik alanına giren bur husustur. 4- Kullanılacak Yöntem, Araç ve Gerecin Seçimi Serbestliği Kamu yararını gerçekleşmesi için kullanılan araç, gereç ve yöntemin seçimi de yerindelik alanına girmektedir. Görüldüğü üzere takdir alanı ile yerindelik alanını tamamen birbirinden ayırmak mümkün değildir. Bu iki kavramın kesiştiği, hatta örtüştüğü, üst üste geldiği durumlar vardır ki, böyle bir durumda idari işlemin hukuka uygun olup olmadığı, o işlemin yerindeliğinin incelenmesi ile mümkün olabilir. Özellikle kolluk yetkilerinin kullanılmasında temel hak ve özgürlükler ile gerçekleştirilmek istenen kamu yararı arasında bir denge kurulması zorunludur. Bu bakımdan kolluk yetkilerinin kullanılmasında yerindelik ve ölçülülük kavramları arasında sıkı bir ilişki bulunmaktadır. Đdare kamu yararını gerçekleştirmeye en elverişli yöntemi, başka bir 20 deyişle o an için en uygun olan davranışı (yerinde davranışı) göstermek durumundadır . Kamu düzeninin korunması için en uygun çözümü davranışı ve harekete geçme zamanını belirlemede idarenin takdir yetkisi bulunmakta ise de bu çözümün gerçekleştirilmek istenen amaçla ölçülü orantılı olması gerekir. Orantılı olup olmadığının denetimini yargı organı yapacak olup yapılacak denetim yerindelik denetimidir21. G- Yerindelik Denetimi Đle Đlgili Uygulmada Karşılaşılan Sorunlar 1- Yukarıda da belirtildiği gibi yerindelik denetimi ile idarenin takdir yetkisi kavramı birbirinin yerine kullanılmakta, bazen de bu kavramlar iç içe geçmektedir. Bundan dolayı bir kavram kargaşası yaşandığı muhakkaktır. Đdarenin takdir yetkisi sınırsız ve mutlak bir yetki olmayıp kamu yararı ve kamu hizmetlerinin gerekliliği ilkeleri çerçevesinde idari yargı organları tarafından denetlendiği için bazen takdir yetkisi yerine yerindelik denetimi de yapılmaktadır. Danıştay bazı kararlarında hukuka uygunluk denetimi yapıldıktan sonra idareyi bu seçeneklerden birisini tercihe zorlayacak ya da muayyen yönde işlem veya eylem tesisine zorunlu kılacak biçimde yargı kararı vermelerini yerindelik denetimi olarak görmektedir. Oysaki bu, idarenin takdir yetkisi ile ilgili bir durumdur. Bazen açık, belirgin hataları hukukilik denetimi altında yerindelik açısından denetlemektedir. 2- Yerindelik alanı tanımı tam olarak yapılabilen sınırları gösterilebilen bir kavram değildir. Her olayın özelliklerine göre değişkenlik gösterebilmektedir. 3- Đdari yargı organları, idari işlemleri yetki, şekil, sebep konu ve amaç unsurları açısından hukuka aykırı olup olmadıklarını denetlemektedirler. Bu durum kanunen verilmiş bir hak ve yetkidir. Ancak özellikle idari işlemlerin amacını oluşturan kamu yararı kavramı, çok geniş ve çok muğlak bir kavram olup Danıştay tara18 19 20 21 98 Dan. 5. D, 23.10.1986 tarih ve E.1986/596, K.1986/1084, DD, S.66-67, s.255. DURAN, s.8; YAYLA, s.207-208; ÇAĞLAYAN, s.198; GĐRĐTLĐ/BĐLGEN/AKGÜNER, s.75; ALAN, s.53-54. ÇAĞLAYAN, s.200. ÇAĞLAYAN, s.201. fından sürekli başvurulan bir kavramdır. Danıştay, yargı denetimi kapsamına almak istediği bir olayı, kamu yararı kavramı içerisinde ele alarak gerek yerindelik denetimi yapmakta, gerekse takdir yetkisini denetleyebilmektedir. Oysaki idari yargıç sadece ve ancak idari işlemlerin hukuka uygunluğunu denetleyebilir; yerindeliğini, elverişliliğini denetleyemez. Bunu yaparsa yargıçlık fonksiyonundan çıkıp aktif idarenin yerine geç22 miş olur ve idarenin yerine yönetmeye kalkmış olur . 4- Đdari yargı organları ve özellikle Danıştay, yerindelik alanı içinde kabul ettiği konuları genellikle kararlarında açıklamamaktadır. Dolayısıyla taraflar ve alt derece yargı organları, hangi hususların yerindelik alanına girdiğini, hangi hususların hukuka uygunluk kapsamında değerlendirileceğini takdir yetkisi sınırları içerisinde bulunduğunu öğrenememektedir. 5- Đdarenin takdir yetkisi içinde kaldığı işlemler üzerinde Danıştay yoğun bir yargısal denetim yürüttüğü zaman yerindelik alanını çok fazla daraltmaktadır. 6- Yerindelik Denetimine Bir Örnek: Üniversite Giriş Sınavında Öğrencilere Uygulanan Katsayı Eşitsizliği Anayasal ve yasal düzenlemeler bulunmasına karşın, idari yargı organları başta Danıştay olmak üzere yerindelik denetimi yapmaktadırlar. Buna en bariz örneklerden birisi de YÖK’ün yükseköğretime girişte farklı katsayı puanı uygulaması ile ilgilidir. Farklı katsayı uygulamaları yaparak bireyler arasında eşit olmayan, mağdur eden uygulamalara karşı açılan davada Danıştay, bu hususun Đdarenin takdir yetkisinde olan bir alan olduğunu belirterek yetkinin YÖK’te olduğuna karar vermiştir. 2009 yılında YÖK yeni bir karar alarak farklı katsayı uygulamalarını azaltan bir karar (kendi alanıyla ilgili program tercihinde Ağırlıklı Ortaöğretim Başarı Puanlarının (AOBP) 0.15, alan dışı tercihte 0.13 ile çarpılmasını kararı) almak istediğinde YÖK’ün yerine geçerek işlem tesis etmiş, yapılan işlemi yerindelik açısından incelemiştir. Üstelik YÖK’ün bu konuda düzenleme yapmasının mümkün olmadığına karar vererek işlemin yürütmesini durdurmuştur. 2010 yılında YÖK tarafından kendi alanıyla ilgili program tercihinde 0.15, alan dışı tercihte 0.12 ile çarpılmasını kararını almış, bu da Danıştay’a başvuru konusu yapılmıştır. Ancak Yüksek Mahkeme bu kez, yeni düzenlemenin hukuka uygun olduğunu ve yargısal denetimin takdir yetkisini ortadan kaldıracak şekilde ve yerindelik açısından denetlenemeyeceğine karar vermiş ve işlemin yürürlüğünü durdurmamıştır. Görüldüğü üzere son 10 yıl içinde çok farklı kararlar vererek yerindelik denetimi yapan bir uygulama içerisinde olmuştur. Bir idari işlem ve faaliyetin her bakımdan meşru ve yeterli olabilmesi için hukuka uygun olması, ikinci olarak da yerinde, yani ihtiyaca uygun yapılması gerekmektedir. Hukuka uygunluğun belirlenmesi konusunda idarenin seçeneği yoktur ve ilgili mevzuatta nasıl gösterilmişse öyle hareket edecektir. Yerinde olması hususunda ise kendisine mevzuat tarafından çizilmiş sınırlar içinde oluşan alanda, her somut olayın özelliği ve şartlarını dikkate alarak en uygun seçimi yapması gerekmektedir. II- Azerbaycan Hukukundaki Durum Azerbaycan Hukukunda yerindelik denetimi ile ilgili bir kavrama ve olguya rastlanılmamıştır. Yerindelik denetimi, idarenin takdir yetkisi olgusu içerisinde ele alınmış ve özellikle iki kanunda düzenlenmiştir. A- Đnzibati Đcraat Hakkında Kanundaki Düzenlemeler Đnzibati Đcraat Hakkında Kanunun 12. maddesinde “eşitlik” prensibi ele alınmakta, idarenin takdir yetkisini kullanırken eşitlik prensibi çerçevesinde aynı usul ve kaidelere uyarak hareket etmesi gerektiği, ancak bazı durumlarda idari uygulamanın değiştirilebileceğinden bahsedilmektedir. Aynı Kanunun 14. maddesinin 1. fıkrasında, idari organın takdir yetkisini kanunla belirlenmiş sınırlar dahilinde uygulamak zorunda olduğu, 2. fıkrasında takdir yetkisinin kanunla veriliş amacına uygun bir şekilde kullanmak zorunda olduğu, 3. fıkrasında ise takdir yetkisini kullanıp uygularken gerçek ve tüzel kişilerin hak ve özgürlüklerini kısıtlayacak nitelikteki kararlarının kabul olunamayacağı ifade edilmektedir. Bahsi geçen Kanunun 17. maddesinde “orantılılık (ölçülülük)” ilkesinden söz edilmekte, idari organın gerçek ve tüzel kişilerin statülerine müdahale etmek istemesi halinde bunu, kanuni amaca uygun ve orantılı bir şekilde yapması gerektiği, içerik, yer, zaman ve ilgili kişilerin yararına işlem yapmasının zorunlu olduğu hüküm altına alınmıştır. 22 OYTAN, s.157. 99 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Konumuzla ilgili olarak idareye verilen takdir yetkisinin kanunla belirlenmiş sınırlar içerisinde ve amacına uygun olarak kullanılması gerektiği üzerinde durulmakta, gerçek ve tüzel kişilerin temel hak ve hürriyetlerini kısıtlamadan ölçülü bir şekilde kullanılmasının zorunlu olduğuna vurgu yapılmaktadır. Bir çok batılı hukuk sistemlerinde ve Türkiye’de de kabul edilen bu ilkelerin Azerbaycan hukukunda da yer alması, hukuk devleti ilkesi açısından olumlu bir durumdur. Ancak daha da önemlisi, yazılı hukuk kurallarının uygulanıp uygulanmadığı veya ne şekilde uygulandığıdır. 23 B- Đnzibati Processual Mecellesindeki Düzenlemeler Đnzibati Processual Mecellesinin m.73/2 fıkrasında ilginç bir düzenleme bulunmaktadır. Madde hükmünde “iddiacının talep ettiği somut talep yerine getirilemiyorsa mahkeme idareye, davacının yararına idari işlem yapmasını emredebilir” denilmektedir. Yani mahkeme, idare yerine geçerek işlem tesis edebilir, denilmektedir. 73. maddenin 3.1 fıkrasında ise, mahkemelerin aşağıda belirtilen hallerde davacının talebine uygun karar veremeyeceği durumları sıralamıştır: 1- Đdarenin takdir yetkisini kullanarak verdiği kararları denetleyemeyeceği, 2- Eğer maddi hukuk normu idareye kıymet takdiri yetkisi vermişse (örneğin, kamulaştırmada kıymet takdirinde bulunmasına imkan tanınmış ise), mahkeme tarafından bu yetkinin değerlendirilmesi mümkün olamayacağı, 3- Đdari işlem tamamlanmaması halinde önceden denetlenmesinin mümkün olamayacağı kuralı getirilmiştir. 74. maddenin başlığı ise, Đdarenin Takdir Yetkisini Kullanarak Yaptığı Đşlemlerin Denetlenmesi ve Đdari Đşlemler Üzerinde Yargısal Denetimin Mümkünlüğü’dür. 74/1. fıkrasında “idari organın idari işlemi yerine getirmemesinden veya hareketsiz kalmasından dolayı kanunla verilen yetkiyi ve takdir yetkisini, kanunda öngörülen sınırlar içerisinde ve amaca uygun kullanıp kullanmadığını mahkemeler denetleyebilir” denilmektedir. Madde madde inceleyecek olursak, bahsi geçen Kanunun 73/2 fıkrasındaki düzenlemenin idarenin yargısal denetiminin sınırları konusunda farklı ve yanlış bir düzenleme olduğu görülmektedir. 73.3.1. maddesi ile de arasında zıtlık bulunmaktadır. 73/2. maddesi mahkemelerin idare yerine geçerek işlem tesis edebileceğini öngörmekle kuvvetler ayrılığı ilkesinin ihlal edilmesine sebebiyet verilmekte, idare hukuku anlamında da görev ve yetki gaspı ihlallerine yol açılmaktadır. Yanlış anlaşılma ve uygulamalara neden olabilecek bu kuralın yeniden düzenlenmesi gerektiğini düşünmekteyiz. 73.3.1. maddedeki düzenlemeler, Batı hukukunda ve Türkiye’deki düzenlemelerle benzerlik içeren düzenlemelerdir. Đdarenin takdir yetkisini kullanarak yaptığı işlemlerin yargı denetimi dışında olduğu; 73.3.2. maddede eğer maddi hukuk normu idareye kıymet takdir yetkisi vermişse mahkemenin bunu denetleyemeyeceği hüküm altına alınmıştır. 73.3.3. madde ise idari işlemin tamamlanmaması durumunda önceden denetlenmesinin mümkün olmaması, idari işlemin nihai, kesin, icrai bir nitelikte olması ile ilgilidir. Türk hukukunda da benzer bir uygulama söz konusu olup doğal olan ve olması gereken de budur. 23 73.1. 73.2. 73.3. 73.3.1. 73.3.2. 73.3.3. Maddə 100 Maddə 73. Məcburetmə haqqında iddiaya dair məhkəmə qərarı Đnzibati aktın qəbulundan imtina olunmasının və ya cavabdehin hərəkətsizliyi nəticəsində inzibati aktın qəbul edilməməsinin qanuna zidd olduğu və iddiaçının hüquqlarının pozulmasına səbəb olduğu hallarda, məhkəmə inzibati orqanın üzərinə inzibati aktın qəbul edilməsi barədə öhdəlik qoyur. Đddiaçının tələbi əsasında müəyyən konkret qərarın qəbul edilməsi mümkün olmadıqda, məhkəmə inzibati orqanın üzərinə, məhkəmənin hüquqi mövqeyini nəzərə almaqla, iddiaçının xeyrinə müvafiq inzibati aktın qəbul edilməsi barədə öhdəlik qoyur. Aşağıdakı hallarda məhkəmə, bir qayda olaraq, iddiaçının tələbinə uyğun qərar qəbul edə bilməz: inzibati orqan tərəfindən diskresion səlahiyyət əsasında qərar qəbul edildikdə; inzibati aktın qəbulu zamanı inzibati orqanın istinad etdiyi maddi hüquq normasının tətbiqi şərtləri həmin orqanın özünün qiymətləndirməsinə əsasən müəyyən olunduqda və ya hər hansı hüquq normasının tətbiqi ilə bağlı inzibati orqana qiymətləndirmə azadlığı verildikdə; inzibati aktın qəbul edilməsi üçün araşdırmanın davam etdirilməsi zəruri olduqda və məhkəmə tərəfindən müstəqil şəkildə, məhkəmə baxışı çərçivəsində belə araşdırmanın həyata keçirilməsi mümkün olmadıqda. 74. Diskresion səlahiyyətlər əsasında qəbul edilmiş inzibati aktların yoxlanılması və ya həmin aktlar üzərində məhkəmə nəzarətinin mümkünlüyü Đnzibati orqanın diskresion səlahiyyətlər əsasında hərəkət etdiyi hallarda məhkəmə, həmçinin inzibati aktın və ya inzibati aktın qəbul edilməsindən imtinanın yaxud inzibati orqanın hərəkətsizliyi səbəbindən inzibati aktın qəbul edilməməsinin diskresion səlahiyyətlərin qanunla müəyyən olunmuş hədlərinə əməl olunmaması və ya diskresion hüququn həmin səlahiyyətlərin məqsədinə uyğun şəkildə həyata keçirilməməsi baxımından qanunsuz olub-olmadığını yoxlayır. 74. maddede yasama organı, idareye olumlu veya olumsuz idari işlem yapmaya zorlamaktadır. Đdarenin sessiz kalmasını adeta cezalandırarak yargı denetimi kapsamına almakta, bu konuda idareyi aktif bir biçimde faaliyet göstererek takdir yetkisini kullanması konusunda teşvik etmektedir. Sonuç Yerindelik kavramı ve yerindelik denetimi, idarenin yine bir idari organ tarafından yapabileceği bir denetimdir. Yargı organları ise hukuka uygunluk denetimi yapabilirler. Đdarenin yerine geçerek idari işlemin isabetli, yerinde olup olmadığını denetleyemezler. Denetlerlerse aktif idarenin yerine geçerek işlem yapmış olurlar ki bu bir fonksiyon ve yetki gaspıdır. Ancak yerindelik kavramı muğlak ve sınırları çizilemeyen bir kavram olduğundan bunun bir tanımlamasının ve kapsamının belirlenmesi zorunluluğu bulunmaktadır. Özellikle takdir yetkisi ile karıştırılan bir kavramdır. Yerindelik, takdir yetkisinin hukuka uygunluk denetiminin dışında kalan kısmıdır ve yargı denetimi dışındadır. Hukuka uygunluk denetimi, idari işlemlerin yetki, şekil, sebep konu ve amaç unsurları açısından hukuka aykırı olup olmadıklarını denetlemek amacıyla yargı organları tarafından gerçekleştirilmektedir. Ancak özellikle idari işlemlerin amacını oluşturan kamu yararı kavramı, çok geniş ve çok muğlak bir kavram olup Danıştay tarafından sürekli başvurulan bir kavramdır. Danıştay, yargı denetimi kapsamına almak istediği bir olayı, kamu yararı kavramı içerisinde ele alarak gerek yerindelik denetimi yapmakta, gerekse takdir yetkisini denetleyebilmektedir. Bu yüzden kamu yararı kavramının kapsamının belirlenerek daraltılmalı veyahutta idari yargıçlar kamu yararı kavramını daha dar yorumlamalıdırlar. Aksi takdirde yerindelik denetimi yapılması sonucu ile karşı karşıya kalınacaktır. Bu yüzden yargılama, özellikle yargılama teknikleri üzerinde yoğunlaştırılmalıdır. Yargı organlarının yerindelik denetimi yapması halinde buna itiraz eden tarafın bu itirazının Ombudsman gibi bir kurum tarafından ele alınması düşünülebilir. Ombudsmanın itiraz konusu olayda yargı organının yerindelik denetimi yaptığı tespit edilirse, bağlayıcı olmamakla ombudsmanın kararı takdiri deliller arasında yer alması sağlanabilir. 101 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi ĐDARĐ YARGIDA “TANIKLANDIRAMAMA SORUNU”NU ADĐL YARGILANMA HAKKI ĐLE OKUMAK Yrd. Doç. Dr. Mine UZUN (TOKTAŞ) Gediz Üniversitesi, ĐĐBF, Đzmir, TÜRKĐYE [email protected] ÖZET Hukuk devleti ilkesinin en önemli gerekliliklerinden olan adil yargılanma hakkı, herkesin, bağımsız ve tarafsız bir mahkemede, makul bir süre içinde adil ve kamuya açık bir duruşma yapılması, hakkındaki iddia veya suçlamalarla ilgili bilgi edinme, savunulma ve temsil edilme haklarına sahip olmasıdır. Adil yargılanma hakkı, iç hukukların sınırlarını aşarak ortak bir hukuk kültürü oluşturmakta olan Avrupa Đnsan Hakları Mahkemesi’nin de üzerinde en çok içtihat ürettiği haklardandır. Avrupa Đnsan Hakları Mahkemesi, tanık dinletme hakkını adil yargılanma hakkı ihlali olarak değerlendirmektedir. Zira tanık, davada çekişmeli olan durumların kanıtlanması araçlarından biri olarak kullanılmaktadır. Tanık, her ne kadar takdiri kanıtlar içinde yer alsa da, hakimin vicdani kanaatinin oluşmasında önemli bir etkiye sahiptir. Ancak idari yargıda tanık dinletilmesine olanak bulunmamaktadır. Yıllardır gerek öğreti gerekse yargı çevrelerinde tanıklık kurumuna idari yargıda yer verilmemesi eleştiri konusu olmuştur. Özellikle vergilendirme ve vergi yargısı açısından tanık dinlenmesi sorunu adil yargılanma ilkesini ağır bir şekilde ihlal etmektedir. Şöyle ki; idari yargıya tabi bir alan olan vergi yargısı, Danıştay’ın katı tutumu nedeniyle tanık dinlenilmesine karşı çıkmaktadır. Oysa idare, vergileme aşamasında tanık deliline başvurmakta ve tanık ifadelerine dayanan vergi incelemeleri ile vergi mükelleflerine re’sen tarhiyat yoluyla vergi yüklemektedir. Bir vergi inceleme elemanı karşısında ifade verebilen tanıklar, bu vergilemenin yargıya intikali halinde hakim karşısına çıkarılamamakta; mükellefin savunma hakkı kısıtlanmaktadır. Bugün, yargılama aşamasında bir ispat aracı olarak tanık kullanılıp kullanılamayacağı, idari yargının hâlâ en güncel ve önemli sorunlarından birisidir. Bu tebliğ, Türk Đdari Yargı’sının sözü edilen temel sorununu Avrupa Đnsan Hakları Mahkemesi’nin adil yargılanma hakkı çerçevesinde verdiği içtihatlarla birlikte tartışmayı hedeflemektedir. Anahtar Kelimeler: Adil yargılanma hakkı, Avrupa Đnsan Hakları Mahkemesi, Avrupa Đnsan Hakları Sözleşmesi, idari yargı, tanık. ABSTRACT The right to a fair trail, which is the most important requirement of the rule of law principle, is a right to a fair, public hearing, independent and impartial tribunal within a reasonable time; a right to be informed, advocated, and represented about allegations or charges. One of the most produced case law by The European Court of Human Rights is the right to a fair trail. The European Court of Human Rights considers the right to hear witnesses are a violation of fair trial. A witness is used as a means of proof for contested case. Although witness is indirect evidence, it has a significant influence on the formation of judge’s conscience. However, at the administrative courts it is not possible to be listening to witnesses. It has been the subject of criticism for years by the academicians, judges and lawyers. Especially in terms of taxation and tax justice, a witness issue is heavily violated the right to a fair trail. The tax jurisdiction, which is subject to the administrative jurisdiction, is opposed to testimony of witness due to strict attitudes of the State Council. However, the administration is applied the testimony of witness during taxation process and they made a tax investigation based on witness statements. By this way, they load ex officio tax to the taxpayers. Whereas the witness could testify in the face of tax review officer, when this case transferred to the judiciary, the witness can not be brought in front of the judge, in this way the defense rights of taxpayer are restricted. Today, in the process of judging whether a witness can be used as a means of proof, is still one of the most current and important issue of administrative judiciary. This study aims to discuss “witness issue” problem in the Turkish Administrative Judiciary with refer to case law of European Court of Human Rights about the right to a fair trail. Keywords: The right to fair trail, The European Court of Human Rights, The European Convention on Human Rights, administrative jurisdiction, witness. Adalet, insanoğlunun ulaşmak istediği yüce erdemlerdendir. Ancak adaleti sağlamanın en temel unsurlarından biri savunma hakkıdır. Bir başka deyişle adil bir yargılanma olmaksızın mutlak adalet idealine yaklaşmak mümkün değildir. Günümüzde bu idealin formüle edilmiş şekli Avrupa Đnsan Hakları Sözleşmesi’dir. Türk Đdare Hukuku açısından adil yargılanmayla ilgili bir kritik yapıldığında, bu hakkı ihlal eden uygulamalardan biri, idari yargı organlarında tanık dinlenmemesidir. Bu tebliğ, Türk Đdari Yargı Hukukunda tanıklığın bir ispat aracı olarak kullanılamaması ve bunun adil yargılanma hakkını ihlal ettiğine ilişkin tespitler ile çözüm önerileri sunmayı amaçlamaktadır. Đdari Yargılama Usulü Kanunu’nun “tanık” konusunda açık bir düzenleme yapmamış olması ve Danıştay’ın bu konudaki katı tutumu, idari yargı pratiğinde tanık dinlenmesini olanaksız kılmıştır. Đdari yargı or- 102 ganlarının bu yasakçı tutumu, adil yargılanma hakkını ihlal etmesi ve hakimin vicdani kanaatinin oluşmasına engel olması nedeniyle iki açıdan hukuka aykırıdır. Đdari yargıda tanıklığın ispat aracı olarak kullanılamamasının hukuka aykırı birinci yönü, adil yargılanma hakkının ihlalidir. Zira Avrupa Đnsan Hakları Mahkemesi, “tanıkları dinleme” ve “tanıkları sorgulama” haklarını adil yargılanma hakkının bir gereği olarak değerlendirmektedir1. Mahkeme, ancak medeni hak ihlalleri konusunda yetkili olduğundan, öncelikle idari yargı açısından yetkili olup olmadığının açıklığa kavuşturulması gereklidir. Mahkeme’nin “medeni hak” kavramına yüklediği anlam, “…bir davanın kişisel bir hakkın belirlenmesi ile ilgili olup olmadığı belirlenirken, sadece olaydaki hakkın niteliğine bakılacaktır” şeklinde ka-rarlara yansımıştır. Bu durumda kişisel hak ve yükümlülüklerle ilgili idari kararlar, vergilendirme işlemlerinden kaynaklanan tazminat davaları, idare mahkemelerinde görülmelerine ve kamusal nitelik taşımalarına rağmen, maddi hakların ihlali sonucunu doğurduğundan Avrupa Đnsan Hakları Mahkemesi’nin yetki alanına girmektedir2. Đdari yargıda Avrupa Đnsan Hakları Mahkemesi’nin yetkisini bu şekilde tespit ettikten sonra, Avrupa Đnsan Hakları Sözleşmesi’nin tanık delili ile ilgili maddesini incelemek istiyoruz. Sözleşme’nin 6. maddesinin 3/d bendi, suçlama altındaki her sanığın, “…iddia tanıklarını sorguya çekmek veya çektirmek, savunma tanıklarının da iddia tanıklarıyla aynı koşullar altında çağırılmasının ve dinlenmesinin sağlanmasını istemek…” hakkına sahip olduğunu belirtmektedir. Madde metninden bu hakların “suçlama altındaki sanıklar” lehine düzenlendiği izlenimi doğsa da, Avrupa Đnsan Hakları Mahkemesi ceza davaları dışında da maddeyi uygulamaktadır. Örneğin, 27.10.1993 tarihli Dombo Beheer B.V./Hollanda davasında Mahkeme, “….Olayda davalı bankanın tanığı dinlenmişken başvurucunun birinci elden bilgi sunacak tanığının dinlenilmemesi, silahların eşitliği ilkesi bakımından adil yargılanma hakkının ihlalidir”3 şeklinde karar vererek bu ilkenin ceza davalarına özgü olmadığını göstermiştir. Türk Đdari Yargılama Hukuku’nda, Avrupa Đnsan Hakları Sözleşmesi’nin 6. maddesinde düzenlenen adil yargılanma hakkı açıkça ihlal edilmektedir. Đdare hukuku açısından konuya baktığımızda, tanık ifadeleriyle hakkında rapor tutulup disiplin cezası alan bir memurun, bu cezanın iptali için idare mahkemesinde açtığı 4 davada aleyhine ifade veren kişinin bir kez de hakim huzurunda dinlenmesini talep etme hakkı yoktur . Benzer durum vergi hukukunda da söz konusudur. Şöyle ki; vergi hukukundaki “delil serbestisi” ilkesi gereğince, vergi inceleme elemanı vergiyi doğuran olayı ortaya çıkarabilmek için mükellefle iş ilişkisi olan kişilerin ifadelerine başvurmaktadır. Bu tanıklar mükellefin yokluğunda dinlendiğinden, mükellefin tanık ifadelerine itiraz etme olanağı bulunmamaktadır. Vergi idaresi, vergi inceleme elemanının hazırladığı rapora dayanarak mükellef aleyhine re’sen tarhiyat yapmaktadır. Mükellefin, yapılan re’sen tarhiyata karşı vergi mahkemesine dava açması halinde, aleyhine tanıklık yapan kişiyi mahkemeye çağırma ve bir kez de hakim huzurunda ifade vermesini sağlama, bu beyanlara itiraz etme hakkı yoktur. Tanığın, idarenin bir memuru karşısında verdiği ifadenin ne kadar sağlıklı olduğu da ayrı bir tartışma konusudur. Bu ifadelerin hangi şartlar altında alındığı, tanığa baskı yapılıp yapılmadığı, tanığın hakkında beyanda bulunduğu kişiye bir düşmanlığı olup olmadığı ve dolayısıyla verdiği ifadenin yalan olup olmadığını saptamak da mümkün değildir. Oysa adaletin tecellisi, aynı tanıkların bir kez de hakim karşısında ifade vermesi ile sağlanabilir. Zira öncelikle adliye binası tanığın, yaptığı işin bilincine varması için önemli ve etkileyici bir ortamdır. Bağımsızlık ve tarafsızlığı anayasal güvence altına alınmış hakim karşısına çıkan tanık, kendisini adaletin bir parçası olarak görecek ve “doğru”nun ortaya çıkartılmasına yardımcı olacaktır. Tanıkları sorgulama konusunda uzman olan hakim, tanığın doğru ifade verip vermediğini de tecrübesiyle kolayca ayırt edebilecektir. Aleyhine tanıklık yapılan davanın tarafı ise, tanığa sormak istediği soruları yöneltebileceğinden, en geniş biçimiyle savunma hakkının tecellisi sağlanacaktır. Oysa hali hazırda idari yargı organlarında tanık dinlenmemesi, davacı ya da davalı konumunda olan tarafların adil yargılanma haklarını ihlal etmektedir ki bu da tarafların adalet duygusunu zedeler nitelikte bir uygulamadır. Đdari yargıda tanıklığın ispat aracı olarak kullanılamamasının hukuka aykırı ikinci yönü ise hakimlerin vicdani kanaatinin oluşmasını engellemesidir. Anayasa’nın 138. ve Hakimler ve Savcılar Kanunu’nun 4. maddelerine göre, hakimler Anayasa’ya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine göre hüküm verirler. Tanık delili, özellikle uyuşmazlığa neden olan maddi olayın açık ve anlaşılabilir olmadığı durumlarda hakimin vicdani kanaatinin oluşmasında önemli bir etkendir. Tanık delili sayesinde, hakimin daha kolay karar 5 vermesi sağlanacak ve vicdani yönden rahatsızlık duyması önlenecektir . Nitekim, idari yargı hakimleri üzerinde yapılan bir araştırma bize oldukça ilgi çekici sonuçlar vermektedir. “Đdari yargıda tanık dinlemenin gerekli olduğu yargısına ne ölçüde katılıyorsunuz?” sorusuna yanıt veren 178 ilk derece mahkemesi hakiminden 49’u tanık dinlemeyi gereksiz görürken, 129’u tanık dinlenmesinin gerektiği yönünde yanıt vermiştir6. Bize göre bu durum hakimlerin, adil bir karara ulaşmak için tanık deliline ihtiyaç duyduklarını kanıtlamaktadır. Ne var ki, Danıştay’ın bu konudaki direngen tutumu, ilk derece mahkemesi hakimlerini Yüksek Mahkeme’nin içtihatlarına uygun davranmaya zorlamaktadır. Zira Đdari Yargılama Usulü Kanunu’nda tanıkla ilgili bir yasak olmaması nedeniyle, özgürlükçü bir tutumla tanık dinleyen ilk derece mahkemelerinin kararları, aşağıda belirteceğimiz gerekçelerle Danıştay tarafından bozulmaktadır. 103 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi 7 Danıştay’ın, tanık delili konusunda uzun yıllardır sürdürdüğü uygulamanın gerekçeleri şunlardır : 1-Đdari Yargılama Usulü Yasası’nın 1. maddesinin 2. fıkrasında; Danıştay Bölge idare, Đdare ve Vergi Mahkemelerinde yazılı yargılama usulünün uygulanacağı ve incelemenin evrak üzerinde yapılacağı belirtilmiştir. 2-Aynı yasanın 17 ve 18. maddelerinde, duruşmada tarafların dinleneceği hükme bağlanmış fakat tanık dinleneceğine ait bir hükme yer verilmemiştir. 3-Aynı yasanın 31. maddesinde, bu yasada hüküm bulunmayan hususlarda, hakimin davaya bakmaktan memnuniyeti ve reddi, ehliyet, üçüncü şahısların davaya katılması, davanın ihbarı, tarafların vekilleri, feragat ve kabul, teminat, mukabil, dava, bilirkişi, keşif, delillerin tespiti, yargılama giderleri, adli yardım hallerinde ve duruşma sırasında, tarafların mahkemenin sükununu ve inzibatını bozacak hareketlerine karşı yapılacak işlemlerde Hukuk Usulü Muhakemeleri Yasası hükümlerinin uygulanacağı öngörülmüş; tanıklığa ait hükümlerine yollama yapılmamıştır. Danıştay’ın yukarıdaki gerekçelerine katılan hukukçuların sayısı azınlıktadır. Fakat bu hukukçular da adil bir yargılama için yasa değişikliği yapılarak idari yargı organlarında da tanık dinlemeye izin verilmesini 8 savunmaktadırlar . Hukukçuların büyük çoğunluğu ise hali hazırdaki yasal düzenlemenin tanık dinlemeye engel olmadığını düşünmekte ve Danıştay’ın bu konudaki direngenliğini eleştirmektedirler. Bu hukukçulara göre, idari yargıda yazılı yargılama usulünün uygulanması duruşma açılmasına engel değildir. Nitekim Đdari Yargılama Usulü Yasası’nın 17 ve 18. maddeleri, idari yargı organlarında yapılacak duruşma usulünü düzenlemiştir. Gerek duruşma ile ilgili maddelerde, gerekse Hukuk Usulü Muhakemeleri ve Vergi Usul Yasalarına yollama yapan 31. maddede tanık dinlemeye ilişkin bir düzenleme yapılmamış olması, idari yargılamada tanık dinlemenin hukuka aykırı veya yasaklanmış olduğunu göstermez9. Đdari yargı organlarında tanık dinleme konusundaki katı tutumunun, Danıştay’ın ilk kuruluş zamanında ilk ve son derece yargı mercii olarak görev yapmasına, yurdun çeşitli yerlerinden gelen davaların sadece burada görülmesi nedeniyle iş yükünün fazlalığına da bağlanmaktadır10. Fakat bugün gelinen noktada Danıştay bir temyiz mahkemesi olarak görev yapmakta, Bölge Đdare Mahkemeleri, Đdare ve Vergi Mahkemeleri de ülkenin birçok yerinde kurulmuş durumdadır. Tarafların mahkemeye gelip gitmesi kolaylaştığı gibi, bu mahkemelerin iş yükü de Danıştay’ın eski iş yükü kadar değildir. Kaldı ki, işin fazlalığı uğruna hiçbir zaman adaletin gerçekleşmesinden feragat edilemez11. Öte yandan, Danıştay’ın adil yargılanma ilkesinin bütününe karşı çıktığını da söylemek mümkün değildir. Zira Danıştay, özellikle son yıllarda özgürlükçü bir yorum tarzıyla birçok karara imza atmaktadır. Örneğin, yargılamanın makul bir sürede tamamlanması gereği12; kendisine bir suç yöneltilen ve hakkında yaptırım uygulanacak herkese gerekli zaman ve olanaklar tanınarak savunma hakkı verilmesi13; mahkemenin kararını gerekçeli verme yükümlülüğü14; silahların eşitliği15; yargıya başvurma hakkının kapatılması ya da sınırlanmasının adil yargılanma ilkesini ihlal ettiği16 bu kararlarından bazılarıdır. Şüphesiz ki adil yargılanma ilkesini ölçü norm kabul eden bu kararlar, yüksek mahkemelerimizden beklediğimiz yorum tarzını yansıtmaktadırlar. Đç hukuk kurallarımızda özgürlükleri sınırlayan hükümlerle karşılaşmak her zaman mümkün olabilir. Fakat uluslararası sözleşmelerle oluşturulan insan hakları standartları iç hukuk kurallarının üstündedir ve Sözleşme hükümleri ile çelişen durumlarda uygulanacak hukuk kuralı, Avrupa Đnsan Hakları Sözleşmesi olmalıdır. Öte yandan, hukuku uygulayanların Sözleşme hükümlerine ve Avrupa Đnsan Hakları Mahkemesi kararlarına ne kadar hakim oldukları da ayrı bir sorun olarak önümüzde durmaktadır. Đdari yargıda görev yapan hakimlerin öğreti ve Avrupa Đnsan Hakları Mahkemesi kararları ile ne kadar ilgilendikleri üzerine yapılan araştırma sonuçları bize pek de iç açıcı veriler sunmamaktadır: “Đnsan hakları ile ilgili öğretideki çalışmaları ne kadar izleyebiliyorsunuz?” sorusuna 180 ilk derece idari yargı hakiminden sadece 20’si çok iyi şekilde izlediğini, 143’ü az izleyebildiğini, 17’si ise hiç izlemediği yanıtını vermiştir. Aynı soruya yanıt veren 89 Danıştay hakiminden 12’si literatürü çok iyi izlediğini söylerken, 65’i az seviyede, 12’si ise hiç izlemediğini belirtmiştir17. Aynı araştırmada yöneltilen “Avrupa Đnsan Hakları Mahkemesi’nin kararlarını ne ölçüde izleyebiliyorsunuz?” sorusuna verilen yanıtlar da aynı şekilde hayal kırıcıdır. 180 ilk derece yargı hakiminden sadece 19’u çok iyi şekilde izlediğini, 144’ü az izleyebildiğini, 17’si ise hiç 18 izlemediğini belirtmiştir . Aynı soruya yanıt veren 85 Danıştay hakiminden ise sadece 8’i kararları çok iyi izlediğini, 64’ü az izleyebildiğini, 13’ü ise hiç izlemediğini belirtmiştir19. Araştırma sonuçları ve günümüze kadar görülen uygulama biçimi yargı organı mensuplarının insan hakları hukukuna yeteri kadar hakim olamadıklarını göstermektedir. Adalet duygusunun tatmini, adil yargılanma ilkesinin tam olarak sağlanmasıyla gerçekleşecektir. Yukarıda da belirttiğimiz gibi tanık, hakimin vicdani kanaatinin oluşmasına yardımcı faktörlerden biri olduğu gibi, iddiasını kanıtlamaya çalışan davacı ya da davalı için de bir ispat aracıdır. Gerçeğin ortaya çıkması ve adalete ulaşılmasında yardımcı olacak bir ispat aracından mahrum olunması, yargılama faaliyetine katılacak bütün kesimleri olumsuz etkileyecek bir sorundur. Bize göre Türk Đdari Yargılama Hukuku’nda tanıklığın ispat 104 aracı olarak kullanılmasında bir engel yoktur. Đdari Yargılama Usulü Kanunu’nun tanık deliline yer vermemiş olması, tanıklığın yasaklanması şeklinde yorumlanamaz. Hukukun bugün gelinen standardında özgürlükler asıl, yasaklar istisna olmalıdır. Ayrıca iç hukuk kuralları ile Avrupa Đnsan Hakları Sözleşmesi’nin çeliştiği durumlarda Sözleşme hükümlerinin uygulanma zorunluluğu da Anayasa'dan kaynaklanmaktadır. Öte yandan, bu özgürlükçü yorumun her hukuk uygulayıcısı tarafından benimsenmeyebileceği de kabul edilerek yasanın değiştirilmesi, böylece uygulamada tereddüde yer vermeyecek şekilde birlik sağlanması için de bir 20 gerekliliktir . Azerbaycan’ın hukuki yapısı açısından soruna değinecek olursak, hali hazırdaki hukuk sisteminde idari yargılama usulü, medeni usule tabi olduğundan Türkiye’de yaşanan sorunların burada olmadığını görmekteyiz. Fakat ilerleyen zamanlarda idari yargının adli yargıdan ayrı bir sisteme tabi olması kaçınılmazdır. Azerbaycan’ın 25.1.2001 yılında Avrupa Đnsan Hakları Sözleşmesi’ni imzalaması ve bu sözleşmenin 15.4.2002 tarihinde yürürlüğe girmesi, Sözleşme’nin getirdiği insan hakları standardının Azerbaycan için de geçerli olduğu anlamına gelir. Đdari yargılama hukukunda yapılacak yeni düzenlemelerin adil yargılanma hakkını ihlal etmemesi gereği, idari yargı organlarında tanıkla ispat kurumuna yer verilmesini zorunlu kılmaktadır. Kaynakça 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Güney Dinç, Avrupa Đnsan Hakları Sözleşmesi’ne Göre Adil Yargılanma Hakkı, Đzmir Barosu Yayınları, Đzmir, 2006, s. 178. Erhan Çiftçi, “Avrupa Đnsan Hakları Mahkemesi Kararları Işığı Altında Adil Yargılama Đlkesi ve Đdari Yargı”, www.danistay.gov.tr; Billur Yatlı Soydan, “Đnsan Hakları Açısından Vergi Yükümlüsünün Adil Yargılanma Hakkı-I,” Vergi Sorunları, Y: 23, Ağustos 2000, S: 143, s. 156. http://ihami.anadolu.edu.tr/ Bumin Doğrusöz, “Vergi Yargısında Duruşma”, http://www.samsunsmmmo.org.tr/YaziOku.asp?YaziId=689 Yusuf Karakoç, Vergi Yargılaması Hukukunda Tanık Beyanlarının Delil Olması,” Vergi Sorunları, Y: 16, S: 104, Mayıs 1997, s. 109; Bumin Doğrusöz, “Vergi Yargısında Duruşma”, http://www.samsunsmmmo.org.tr/YaziOku.asp?YaziId=689 Müslüm Akıncı, Đdari Yargıda Adil Yargılanma Hakkı, Turhan, Ankara, 2008, s. 260. Danıştay 3. Dairesi, 1986/1201 Esas, 1986/2706 Karar Sayı ve 24.12.1986 Tarihli Kararı: Danıştay Kararları Dergisi, S: 66-67, S: 187. Erol Çırakman, Vergi Hukukundaki Gelişmeler, 7-10 Ekim 1991, Marmaris, s. 25; Veysi Seviğ, “Vergi Yasasında Tanık Đfadesi”, http://209.85.135.132/search?q=cache:GsH41_kHP_QJ:archive.ismmmo.org.tr/docs/malicozum/05MaliC ozum/05EYSI%2520SEVIG16.doc+idari+yarg%C4%B1lama+usul%C3%BCnde+tan%C4%B1k+kondu+kongres i&cd=1&hl=tr&ct=clnk&gl=tr; Özdemir Özok, http://74.125.77.132/search?q=cache:QuRAZWQDwyoJ:www.barobirlik.org.tr/tbb/baskan/konusmalar/050510_ danistay.aspx+idari+yarg%C4%B1da+tan%C4%B1k+dinleme&cd=16&hl=tr&ct=clnk&gl=tr Bumin Doğrusöz, Vergi Hukukundaki Gelişmeler, 7-10 Ekim 1991, Marmaris, s. 50; Bumin Doğrusöz, “Vergi Yargısında Duruşma”, http://www.samsunsmmmo.org.tr/YaziOku.asp?YaziId=689; Yusuf Karakoç, Vergi Yargılaması Hukuku, Alfa, Đstanbul, 1995, s. 219; Yusuf Karakoç, Vergi Yargılaması Hukukunda Tanık Beyanlarının Delil Olması,” Vergi Sorunları, Y: 16, S: 104, Mayıs 1997, s. 113; Güney Dinç, Avrupa Đnsan Hakları Sözleşmesi’ne Göre Adil Yargılanma Hakkı, Đzmir Barosu Yayınları, Đzmir, 2006, s. 178. Yusuf Karakoç, Vergi Yargılaması Hukukunda Tanık Beyanlarının Delil Olması,” Vergi Sorunları, Y: 16, S: 104, Mayıs 1997, s. 108. Yusuf Karakoç, Vergi Yargılaması Hukukunda Tanık Beyanlarının Delil Olması,” Vergi Sorunları, Y: 16, S: 104, Mayıs 1997, s. 108. Danıştay Đdari Dava Daireleri Genel Kurulu, 2006/684 Esas, 2006/501 Karar Sayı ve 8.6.2006 Tarihli Karar. Danıştay 13. Dairesi, 2007/6239 Esas, 2008/6757 Karar Sayı ve 13.10.2008 Tarihli Karar; Danıştay 5. Dairesi, 2004/291 Esas, 2004/3370 Karar Sayı ve 29.9.2004 Tarihli Karar. Danıştay 12. Dairesi, 2002/1760 Esas, 2005/20 Karar Sayı ve 13.1.2005 Tarihli Karar. Danıştay Đdari Dava Daireleri Genel Kurulu, 2005/3292 Esas, 2008/1633 Karar Sayı ve 12.6.2008 Tarihli Karar Danıştay Đdari Dava Daireleri Genel Kurulu, 2006/4597 Esas, 2009/1790 Karar Sayı ve 22.10.2009 Tarihli Karar Müslüm Akıncı, Đdari Yargıda Adil Yargılanma Hakkı, Turhan, Ankara, 2008, s. 124. Müslüm Akıncı, Đdari Yargıda Adil Yargılanma Hakkı, Turhan, Ankara, 2008, s. 125. Müslüm Akıncı, Đdari Yargıda Adil Yargılanma Hakkı, Turhan, Ankara, 2008, s. 126. Erhan Çiftçi, “Avrupa Đnsan Hakları Mahkemesi Kararları Işığı Altında Adil Yargılama Đlkesi ve Đdari Yargı”, www.danistay.gov.tr. 105 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi ĐNTERNETĐN SĐYASAL KATILIMA ETKĐSĐ Yrd.Doç.Dr. Süleyman KARAÇOR Selçuk Üniversitesi Đktisadi ve Đdari Bilimler Fakültesi [email protected] Yrd.Doç.Dr. Mehmet GÖKÜŞ Selçuk Üniversitesi Đktisadi ve Đdari Bilimler Fakültesi [email protected] Yrd.Doç.Dr. Erdal BAYRAKÇI Selçuk Üniversitesi Đktisadi ve Đdari Bilimler Fakültesi ebayrakci@selcık.edu.tr ÖZET Đnternet teknolojilerindeki gelişmeler dünyadaki kültürlerin ve kimliklerin karşılaşma olasılığını her geçen gün daha da artırmaktadır. Đletişim teknolojilerindeki hızlı gelişim sayesinde herhangi bir yerde yapılan bir açıklama birkaç saat sonra internet aracılığıyla dünyanın her tarafında etkisini hissettirebilmektedir. Đnternet teknolojileri sayesinde dünyada ki kültürel, bilimsel, siyasal ve sosyal ilişkilerin boyutu her geçen gün artmaktadır. Đnsanlar sınır tanımayan internet ve iletişim ağları ile oturduğu yerden bütün dünyayı takip edebilecek duruma gelmişlerdir. Đnternetin insanlar ve kültürler arasında bu denli yaygın ve etkin hale gelmesi siyasal katılım etkileyen bir araç olarak ortaya çıkmasın da sebep olmuştur. Karşılıklı iletişim, interneti klasik iletişim araçlarının tek yönlü işleyişlerine karşı önemli bir avantaj sağlamıştır. Bunu yanında tek tek bireylere özel mesajlar iletme ya da alma şeklinde mesaj değişimi sağlayacak özelliğe sahip olması bir başka avantajı olmuştur. Çalışmanın amacı, internetin siyasal katılıma olan etkilerinin alan araştırması ile ortaya konulmasıdır. Anahtar Kelimler: Đnternet, Siyasal Katılma, Đletişim IMPACT OF INTERNET ON POLITICAL PARTICIPATION ABSTRACT Advancements in internet technologies have the potential to establish a ground for different cultural and ethnical identities to meet and interact. Because of, also, the same reasons, an announcement by political actors or news to the public can be distributed quite rapidly to quite long distances. Due to the developments in internet technologies, different dimensions have been brought to the agendas of national governments in the issues of social, cultural and political matters. Human beings, on the other hand, have been provided with the opportunities to be materialized by limitless networks. This scale and scope of changes in internet among different cultures and human actors have started to accelerate the speed of the changes to establish new means and ways of communications and resultant political participation instantces. Inter and multi-dimensional opportunities for communication via internet are obviously advantageous than one-way communications. In addition, the information exchange and delivery in a single dimension with an unprecedented level of speed need to be appreciated by the internet technology. This study intends to examine the impact of internet on political participation by creating new opportunities and advantages. During the evaluation of the subject, survey method has been deployed. Other primary and secondary material is also utilized within the realms of the analysis. Keywords: Internet, political participation, communication 1. Giriş Siyasal katılma, vatandaşların siyasal sistem karşısında durumlarını, tutumlarını ve davranışlarını belirleyen bir kavramdır. Bunu sadece seçimlerde oy kullanmaktan ibaret saymak eksik bir yaklaşımdır. Çünkü siyasal katılım basit bir meraktan yoğun bir eyleme kadar uzanan geniş bir tutum ve faaliyeti kapsamaktadır (Kapani, 2000: 130-131). Siyasal katılımın bir vatandaşlık hakkı olduğu düşünülürse siyasal katılımın artırmanın yollarının bulunması gerekmektedir. Siyasal yaşamda özellikle siyasal kampanyalarda dijital medyanın oynadığı rol göz önüne alınırsa internetin etki alanını genişlettiği görülmektedir. 2. Yeni Đletişim Teknolojileri ve Siyasal Katılım Dünyanın herhangi bir yerinde yapılan bir açıklama birkaç saat sonra etkisini dünyanın her tarafında hissettirmektedir. Đletişimin hızı o kadar fazladır ki, öğle saatlerinde yapılan yersiz bir açıklama, o akşam açıklamanın yapıldığı yerden on binlerce kilometre uzaklarda istenmeyen olaylara sebebiyet verebilmektedir (Maalouf, 2009:59). Bilgi ve iletişim teknolojilerindeki hızlı gelişme, bilginin yayılma hızını ve bilgi yayılım 106 kapasitesini de etkilemektedir (Vural ve Coşkun, 2006: 106). Đletişim teknolojilerinde yaşanan bu gelişmeler ise ulusları birbirlerine daha da yakınlaştırmakta, iletişimin gerek ekonomi, gerekse demokrasi üzerindeki etkinliğinden dolayı son yıllarda iletişim araştırmalarının başlıca ilgi odağı medya etkileri üzerine toplanmaktadır (Altheıde, 2004: 294). Dolayısıyla son yıllarda çok sayıda iletişimde etki araştırmalarının ilgi alanının medyanın izleyici ve seçmen üzerindeki etkileri hususunda olması doğaldır (Fejes, 1994:251). Ekonomiden demokrasiye kadar toplumsal yaşamda kitle iletişim araçlarının yoğun etkisi dikkatlerin bunlar üzerine çekilmesine yol açmaktadır. Özellikle demokrasilerde kitle iletişim araçlarının etkileri tartışılmaz biçimde ortadadır. Marshal McLuhan’ın ifade ettiği gibi; eğer bir iletişim mesajı araç ise, o zaman yeni iletişim teknolojileri demokrasiye çok fazla katkıda bulunabilir. Özellikle internetin bu amaçla ortaya koyduğu katkı her geçen gün daha fazla artmaktadır (Hiebert, 2005:1). 3. Đnternet ve Siyasal Katılım Demokrasi ile yönetilen toplumlarda siyasi partiler, hedeflerine ulaşabilmek ve belirli birliktelikler oluşturmak için halk ile sürekli siyasal bir etkileşim içerinde bulunmak zorundadırlar. Toplumda bir bağ oluşturmak için ise seçimler demokrasinin olmazsa olmazlarındandır (Akgün, 2005: 97). Seçimler için ise siyasal iletişim çalışmaları önemlidir. Siyasal iletişim çalışmalarında ise en fazla yararlanılan araçların başında kitle iletişim araçları gelmektedir. Bu araçlar ise başta geleneksel medya olarak adlandırılan; televizyon, gazete ve radyo ile yeni iletişim teknolojilerinden olan internet ve cep telefonudur. Özellikle internetten yoğun olarak yararlanıldığı görülmektedir. Çünkü internetin sözlü, yazılı ya da görsel olarak gerçekleşebilmesi (Motion, 2005: 506) bireylerin düşüncelerini doğrudan birbirlerine aktarabilmesinde ve siyasal olaylardan anında haberdar olabilmesinde en önemli etkendir. Đnternetin siyasal yaşama girişi bireylerin demokratik sürece katılımını da doğrudan etkilemektedir. Küresel bir özelliği olan internet sayesinde siyasal iletişim olgusu hem toplum içerisinde hem de uluslararası alanda hızlı bir şekilde yayılmaktadır. Vatandaşın yönetime karşı internet ortamında olumlu ve olumsuz görüşlerini ilettiği ve siyasal konularda diğer kitle iletişim araçlarında gerçekleşmeyen olaylar yaşanmaktadır. Bununla ilgili çok sayıda örnek saymak mümkündür. Örneğin BBC News internet sitesinde Irak savaşı ile ilgili insanların görüşlerini ifade ettikleri aylık ortalama 350000 e-posta alınmaktadır. Diğer bir örnek Birleşik Devletlerde çevre korumaya ilişkin bir konuda online ortamda milyonlarca tepkinin kısa bir sürede gerçekleşmesidir. Downing Street için bir günde bir milyonun üzerinde ziyaret gerçekleşti ve dilekçe için imza toplanmıştır. Şayet aynı tepki doğrudan istenmiş olsaydı istenilen sayıya ulaşmak mümkün olmazdı. Dolayısıyla özellikle siyasi konularda bireysel tepkiler internet ile daha da artmakta olup, bir çok olayda tepkilerin yaklaşık üçte ikisi internet üzerinden gerçekleşmektedir (Coleman and Blumler, 2009:189). Dolayısıyla internet, günümüzde yalnızca günlük yaşamın bir parçası haline gelmemiş, siyasal iletişimde de diğer kitle iletişim araçlarının yanında sağlam bir konum edinmiştir. Bu süreç anında olmasa da diğer iletişim araçlarına kıyasla kısa bir süreç içerisinde gerçekleşmiştir. Örneğin ABD’de radyoyu siyasal kampanyalarda çok sayıda lider kullanmak istemesine karşın Franklin Roosevelt başkan adaylığı sırasında radyodan etkili bir şekilde yararlanma başarısını gösterebilmiştir. Aynı şey televizyon için de geçerli olup televizyonu da ilk kullananlar yeterli katkıyı elde edememişler ancak daha sonra özellikle Harry Truman, Robert Taft, Estes Kefauver ve önde gelen diğer siyasi aktörler televizyonda istedikleri katkıyı elde etmişlerdir. Kuşkusuz gerek televizyon olsun gerekse radyo olsun uzun bir zamanda arzu edilen şekilde katkı sağlayabilmiştir. Ancak internetin kullanım ve katkı süreci daha hızlı gerçekleşmişti. Öyle ki, siyasal iletişim kampanyalarında internet televizyonun yanına 1996 yıllarında eklemlenen internet (World Wide Web), siyasal iletişim kampanyalarının vazgeçilmezleri arasına çoktan girmiş ve kendisini kabul ettirmiştir. Çünkü internet ile doğru zamanda doğru seçmen kitlesine ulaşmada siyasal kampanyalarda fazlasıyla yararlanılmaktadır. Günümüzde bırakın internetten yararlanmayan bir siyasi parti ya da adayı, neredeyse web sitesi olmayan parti ve aday bile kalmamış gibidir. Çünkü internet görüş ve düşüncelerin ortaya konulduğu ve paylaşıldığı bir alan haline gelmiştir (Selnow, 1998:77-79). Đnternetin geleneksel medyaya göre bir takım üstünlüklerinin bulunması nedeniyle kısa sürede daha etkili olmuştur. Bunlar şu şekilde sıralanabilir (Gültekin ve Köker, 2006: 139; Misçi, 2006: 128): Karşılıklı Đletişim: Bu özellik yeni iletişim teknolojilerinin klasik iletişim araçlarının tek yönlü işleyişlerine karşı en önemli avantajlarını oluşturmaktadır. Kitlesizleştirme: Tek tek bireylere özel mesajlar iletme ya da alma şeklinde mesaj değişimi sağlayacak özelliktedirler. Asenkron Olabilme: Yeni iletişim teknolojilerini kullananlar iletişimi istedikleri zaman başlatabilmekte, dondurmakta ya da bitirebilmektedir. Zamanlama ve iletişim surecinde etkin olma kontrolünü kaynaktan alıcıya doğru kaydırmaktadır. Đnternet ile tek taraflı bilgi vermek yerine, kullanıcının taleplerine göre yönlenen bir bilgi akışı sağlayarak interaktif bir iletişim gerçekleştirmektedir. Đnteraktif iletişimi artırmanın kurumlar açısından ise dört faydası bulunmaktadır. Bunlar; kurumsal imajın geliştirilmesi fırsatı, kamuoyunun düşüncelerini öğrenip değerlendirmenin kolaylaşması, kamuoyunun beklentileri doğrultusunda kurumsal gündemin belirlenmesi, kurumsal 107 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi sorumluluğun arttırılmasıdır (Sayımer, 2006:166). Đnternetin yalnızca kurumlar düzeyinde katkıları olmayıp demokrasiye ve siyasal iletişime sağlayabileceği çok sayıda yarar bulunmaktadır. Đnternet, siyasal katılım düzeyini arttırmakta ve internet sayesinde bireyler siyasetle daha yoğun bir şekilde ilgilenmeye başlamaktadır. Bunda en önemli etken siyasal partilerin ve adayların internette haberlerinin yer almasıdır. Siyasal iletişim, toplumsal kararların doğru bir şekilde verilmesini sağlayarak rasyonel bir sistemin ortaya çıkmasının önünü açmaktadır (Dahlgren, 2005:147). Đnternetin diğer bir faydası siyasal iletişim olgusu açısındandır. Politik yaşamda siyasal iletişimin etkileri göz önüne getirilirse siyasal iletişim aracılığıyla halkın politik konulara ilişkin gerçekleştirilen tartışmalara ve programlara katılmasını sağlanarak halkın görüşlerinden ve düşüncelerinden yararlanılması sağlanmaktadır. Bu durum, halkın doğrudan katılımını sağlamaya yönelik bir mekanizma yaratmak için son derece önemlidir. Đnternet bu mekanizmaları sağlayarak vatandaşa ulaşımını kolaylaştırıp toplumda katılımcılığın artırılmasını ve demokrasinin daha sağlıklı ve iyi işleyebilmesine yardımcı olmaktadır (Açıkgöz, 2007: 252). Siyasal iletişim, toplumsal sistem içerisinde yer alan çeşitli gruplar arasında uzlaşmayı, anlaşmayı sağlamaktadır. Bu noktada, siyasal kültürün şekillenmesi ve gelişmesi noktasında siyasal iletişimin önemli bir fonksiyonu olduğu söylenebilir (Altheıde, 2004: 295). Đnternettin siyasal alana etkisi hususunda farklı görüşler de bulunmaktadır. Bu düşünce yapısında iki farklı görüş ortaya konulmaktadır. Bu görüşler “mobilizasyon” ve “pekiştirmedir”. Mobilizasyon yaklaşımına göre yeni bir iletişim aracı olarak internettin siyasal yaşam üzerine büyük etkileri bulunmaktadır. Đnternet, yönetenlerle yönetilenler arasındaki mesafenin daralmasında yeni fırsatlar ortaya çıkartarak doğrudan demokrasinin kuvvetlenmesine yol açmaktadır (Aktaş, 2004: 211). Bu görüşe göre internet siyasal yaşamda parti, siyasal adaylar ve vatandaşlar için farklı işlevler görerek kamusal alandaki bilgi ve düşüncelerin gelişip zenginleşmesini sağlayacaktır (Anduiza vd., 2009: 866). Pekiştirme kuramında internete daha temkinli yaklaşılmaktadır. Pekiştirme kuramına göre internet sosyal eşitsizliklerin ve siyasal katılmanın var olan örüntülerini kökten değiştirmese de güçlendirecektir. Đnternet buna sahip olanlarla olmayanlar arasındaki katılım uçurumunu genişletmeye, mevcut durumu pekiştirmeye hizmet edecektir (Aktaş, 2004:212). Seçilene karşı seçmenlerin, yönetilene karşı yönetenin siyasal ve toplumsal olaylarda etkinliğini artırması siyasal katılımı artırırken, tersi durumda ise katılımı azaltmaktadır. Katılım; “toplumsal düzenin kuruluşu, yönetimi ve denetimine ilişkin politikaların saptanması, kararların alınması ve uygulanmasına ilişkin politikaların saptanması, kararların alınması ve uygulanmasına ilişkin çabaların eylemli olarak içinde bulunulmasıdır” (Sezen, 2000: 52). Bu tanıma göre internettin yararlarının yalnızca demokrasi ve siyaset konusunda olmadığı rahatlıkla görülebilir. Son dönemlerde gerçekleştirilen araştırmaların ve çalışmaların birçoğunda, sanal ortamda halkın siyasete ve karar alma süreçlerine katıldığı tespit edilmiştir. Günümüzde internet, halkın istek ve şikayetlerini hükümete ileten bir araç haline gelişmiştir. Đnternet sayesinde birçok insan, istek ve şikayetlerini mail yoluyla yönetime iletmektedir. Bu, iletişim teknolojilerinde yaşanan gelişmelerin, hem katılım mekanizmasını geliştirdiğini, hem de yönetimleri daha aktif kıldığını göstermektedir. Bir başka deyişle internet de kamusal alanın bir parçası durumuna gelmiştir. Bu bağlamda, internet, temsili sisteme aracılık eden bir teknoloji olarak kabul edilebilir. Kamusal alanda yaşanan gelişmelerin ve değişmelerin, demokratik değerleri ve unsurları çok yakından etkilediği düşünülürse internet toplumun demokratik dönüşümünün sağlanmasında ve katılım düzeyinin sağlanmasında önemli bir faktördür. Bir bilgiyi yaymada ve yeni bilgilerin elde edilebilmesinde için oldukça hızlı ve ucuz bir yol olan internettin ve dijital medyanın siyasal alanda oynadığı role ilişkin en iyi örnek ABD’de 2004 yılındaki başkanlık kampanyası sırasında olmuştur. Bu kampanyada internettin siyaset için yeni bir oyun alanı yarattığı görülmektedir. Bu kampanyada internet sayesinde siyasete en fazla ilgi duyması gereken ancak tam tersi en az ilgi duyan gençlerin bile siyasete ilgi düzeylerinde artış görülmüştür (Calenda ve Meijer, 2009: 881). Đnternetten siyasetin sanallaşmasını sağlayan bir süreç olarak değerlendirildiği göz önünde bulundurulursa, internet sayesinde ideolojilerini tanıtmayı ve yaymayı isteyen siyasal partiler web sitesi kurabilmektedirler. Bu da, sanal ortamda demokratik bir sürecin ortaya çıkmasını sağlamaktadır. Đnternet sayesinde vatandaşlar, siyasete ve demokrasiye katılma noktasında daha avantajlı bir konum elde etmektedirler. Dolayısıyla internetin vatandaşlara sağlamış olduğu en olumlu taraflardan bir tanesi, e-demokrasi sistemi olmaktadır. Vatandaşlar, bu sistem sayesinde, düşünce, şikayet ve isteklerini rahatlıkla dile getirebilmektedirler (Dahlgren, 2005: 153). Sonuç olarak günümüz dünyasında internet siyasi katılım üzerinde önemli etkileri olan ve siyasal katılım için yeni kanallar ortaya koyabilen bir yapı içermektedir. Bu nedenle bu çalışmada internetin, siyasal katılıma etkileri ortaya konulmaya çalışılmaktadır. 4.Yöntem 4.1. Araştirmanin amaci Siyasal katılım ve demokrasi hususlar konusunda çok sayıda çalışma yapılmıştır. Ancak bu çalışmalar genellikle teorik boyutta ve siyasal katılımı etkileyen unsurlar hususunda olmuştur. Siyasal katılımı etkileyen 108 unsurlardan biri beklide en önemlilerden birisi olan kitle iletişim araçları ve özellikle internetin etkileri konusunda uygulamalı çalışma sınırlıdır. Araştırmada temel amaçlar aşağıda sıralanmaktadır; -Siyasal katılımın denilince ne anlaşıldığı, -Siyasal katılımda geleneksel gazete, televizyon ve radyo ile internetin etkilerini ortaya koymak, -Siyasal tercihlerin oluşmasında gazete, televizyon ve radyo ile internetin etkilerini belirlemek, -Kitle iletişim araçlarının seçmen açısından güvenilirlik düzeyinin tespit etmek. 4.2. Araştırma Yöntemi Araştırmada anket yöntemi kullanılmıştır. Araştırma sorularının ilk bölümünü araştırmaya katılanların demografik verileri, ikinci bölüm medya güvenilirlik testleri ve son bölüm ise 5’li likert ölçekte hazırlanmış araştırma amacına uygun olarak siyasal katılım ve siyasal tercihlerin oluşmasındaki etkenlerin ortaya konulduğu sorular oluşturmaktadır. 4.3. Araştırma Evren, Örneklem ile Veri Hazırlığı ve Uygulama Araştırma evreni seçmenlerdir. Araştırma örneklemi Konya’da tesadüfü olarak seçilmiş ve saha araştırmasında 210 örneklem kullanılmıştır. Saha araştırması için 210 soru kağıdı hazırlanıp sorgulama yapılmasına karşın toplamda 202 örneklem değerlendirmeye alınmış 8 soru formu değerlendirme dışı tutulmuştur. Bunların değerlendirmeye alınmamasındaki en önemli sebepler anketlerde eksik veri girişine ya da hatalı girişlere rastlanmasıdır. Anketörler Selçuk Üniversitesi Đktisadi ve Đdari Bilimler Fakültesi öğrencileri arasından seçilmiş ve seçilen anketörler anket uygulama tekniğine ilişkin bilgi ve eğitim çalışmalarından geçirilmişlerdir. Hazırlanmış olan anket formları çalışmayı yapan araştırmacılar tarafından ayrı ayrı kontrol edilerek olası hatalar giderilmeye çalışılmıştır. 4.4. Değerlendirme Araştırma sonuçlarının değerlendirilmesinde katılımcıların genel özellikleri, medya kullanım alışkanlıkları, internet ve diğer iletişim araçlarına genel bakışı tespit edilmesinde betimsel istatistikler kullanılmıştır. Anketler SPSS 10.00 programı kullanılarak değerlendirilmiştir. Değerlendirmede her bir sorunun frekans analizleri gerçekleştirilmiş ve bulguların bir kısmında frekans tabloları kullanılmış, bir kısmında oranlar yüzdelik olarak bulunmuş ve ortalama değerlere göre karşılaştırmalar yapılmıştır. Daha sonra gruplar, kümeler yaş grupları başta olmak üzere bu alanda ortaya çıkabilecek olası değişkenler tespit edilmiştir. 4.5. Bulgular Araştırma örneklemi %58 oranında bay, %42 oranında bayanlardan oluşmaktadır (Tablo 1). Tablo 1. Cinsiyet Cinsiyet Frekans Yüzde Bay 118 58 Bayan 84 42 Toplam 202 100 Örneklem yaş gruplarına göre gruplandırıldığında ise; %30 oranında 18-24 yaş grubu, %24 25-30 yaş grubu, %19 oranında 31-40 yaş grubu ve %27 oranında ise 41 ve üzeri yaş gruplarından oluştuğu görülmektedir. 18-30 yaş grubu gençler olduğu düşünülürse %54 oranı gibi yarı yarıya gençler ile 30 yaş üzeri bir örneklem ile örneklemin araştırma amacına uygun bir dağılıma sahip olduğu rahatlıkla ifade edilebilir. Örneklemin eğitim durumuna bakıldığında araştırmaya katılanların % 49’u ilkokul-ortaokul ve lise düzeyinde eğitime sahipken, %51’i ise yüksek okul ve lisans eğitimine sahiptir. Tablo 2. Yaş Grupları Yaş Grupları Frekans Yüzde 18-24 61 30 25-30 48 24 31-40 39 19 41 ve üstü 54 27 Toplam 202 100 109 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Günlük hayatta en fazla tercih edilen iletişim araçlarında televizyon ve gazete ön sıralarda yer alıp, internet kullanım oranı %28 seviyelerinde bulunmaktadır. Türkiye’de internet ve cep telefonu kullanımını ölçmeye yönelik GFK kamuoyu ve piyasa araştırma şirketinin de yaptığı araştırma sonuçları bulunmaktadır. Araştırma şirketi GFK Türkiye’nin yaptığı bir araştırmaya göre (Şahin, 2010) Türkiye cep telefonu kullanımında Avrupa’nın en ileri ülkelerinin çok önündeyken bilgisayar ve internet kullanımında çok gerilerdedir. Bilgisayar ve internet kullananların çoğu da bu aracı ‘bilgi saymak’ için değil eş dostla haberleşmek için kullanmaktadır. GFK’nin araştırma sonuçlarına göre: Türkiye’de hanelerin tamamına yakınında (% 92) en az bir cep telefonu bulunmaktadır. Araştırmaya katılanların % 77’si cep telefonlarını aramak ve aranmanın yanı sıra mesajlaşmak için de kullandıklarını söylemektedirler. Buna karşılık, internet kullananların oranı Avrupa’da % 95 iken Türkiye’de ise sadece % 38’dir. Đnternetin en başta gelen kullanım yolu da ‘eşzamanlı mesajlaşma’ olup, bu oran Avrupa’da % 38 iken aynı oran Türkiye için oldukça yüksek olup % 54’dür. Yaş gruplarına göre iletişim araçlarının kullanım oranları genel dağılıma göre çok farklılık arz etmektedir. Genç yaş gruplarının en fazla tercihi internet olurken orta ve üst yaş grupları için gazete öne çıkmaktadır. 1824 yaş grubunda internet kullanım oranı yüzde 45.5 ve 25-30 yaş grubunda yüzde 43.5 olarak gerçekleşmektedir. 31-40 ve yaş grubunda en yüksek tercih gazetede yüzde 46.3, 41 ve üst grupta da yüzde 47.1 ile yine gazete çıkmaktadır. 18-30 yaş grubunu gençler oluşturduğu göz önünde bulundurulursa bu grup için gazete tercihi ortalama yüzde 23.6 olarak gerçekleşirken, bunun karşısında 31- 41 ve üstü yaş gruplarında internetin tercih oranı ortalama yüzde 12.3 dür. Dolayısıyla bu oranlar bizlere genç grupların en fazla kullandıkları iletişim aracı internet olurken orta yaş ve yetişkinlerin iletişim aracının gazete olduğunu göstermektedir. Eğitim durumuna göre günlük hayatta en fazla kullanılan iletişim aracı bütün eğitim kategorilerinde oransal farklılıklara rağmen televizyon çıkmaktadır. Buna göre, ilkokul-orta okul düzeyinde olanların günlük hayatta televizyonu kullanım oranları %85.1, lise mezunları %82, yüksekokul mezunları %55 ve lisans üstü eğitim için %62 olarak gerçekleşmektedir. Eğitim seviyelerine göre ikinci tercih sırasında gazete bulunmaktadır. Đlkokul-ortaokul %8.5, lise %12, yüksek okul %22.5 ve lisans üstü %20.8. Đnternet kullanımı ise yüksek okul mezunlarında %15 ve lisans üstü eğitim alanlarda %12.5’luk oranla gazetenin hemen altında bulunmaktadır. Đnternet ilkokul ve lisede %2 oranında kalmaktadır. Araştırma sonucunda deneklerin iletişim araçlarını hangi amaçlarla kullandıkları incelendiğinde deneklerin bu soruya %71 gibi yüksek bir oranla haber – bilgi almak amacı yanıtını verdikleri görülmektedir. Aynı şekilde deneklerin %11’i iletişim araçlarından eğlenmek, %7 alışveriş yapmak, %7 eğitim, %3 siyasi konular ve %1 ise toplumsal konular şeklinde cevap vermektedirler. Đletişim araçlarının özellikle siyasal konularda kullanımının çok düşük seviyelerde olduğunu belirtmekte yarar bulunmaktadır. Araştırmaya katılanların yüzde 43 gibi yüksek bir oranı altı yıl ve daha fazla zamandır bilgisayar kullanmaktadır. Beş yıldır bilgisayarla tanışık olanlar yüzde 12, dört yıldır yüzde 8, üç yıldır yüzde 8, iki yıldır yüzde 9 ve yalnızca bir yıldır kullananlar ise yüzde 20 oranındadır. Türkiye’de internet kullanım oranları %28’lerde olmasına karşın internet kullanıcılarında internete bağlanma ve bağlı kalma süresi de bunu desteklemektedir. Buna göre deneklerin yüzde 33’ü internete her gün 1-5 saat arası bağlı kalırken, yüzde 30’u haftada 1-5 saat arası, yüzde 27’si haftada 1 saat ve daha az, yüzde 7 her gün 5-10 saat arası ve yüzde 3’ü her gün 10 saat ve fazlası bağlı kalmaktadır. Kitle iletişim araçlarına genel olarak deneklerin güvenilirlik oranları incelendiğinde, en fazla güvenilirlik oranı yüzde 49 ile sosyal iletişim olarak adlandırılan kişiler arası iletişimde görülmektedir. Bunu sırasıyla yüzde 26.4 gazete, yüzde 25 radyo, yüzde 24.2 internet, yüzde 21.5 televizyon ve son sırada yüzde 19.3 ile dergi izlemektedir. Araştırmaya katılanlara siyasal katılım denilince ne anlaşılmaktadır sorusuna 5’li likert ölçekte verilen yanıtlarda katlıyorum ve tamamen katılıyorum cevaplarının toplamı en yüksek oran %54.9 ile yaşanılan şehir veya mahallede bir sorunla ilgili yetkili belediye veya benzeri mercilere dilekçe yazmaktır ve %54.9 ile bireyi doğrudan ilgilendiren bir sorunla ilgili yetkili belediye veya benzeri mercilere dilekçe yazmaktır cevabıdır. Bu iki unsur açık ara ile kabul edilirken diğer sorulara verilen olumlu yanıtlar çok düşük oranlardadır. Katılımcıların gazetelerde çıkan haberlere yorum yazması %26.8, siyasetle ilgili bir sivil toplum örgütüne üye olmak %27.5, bir protesto yürüyüşüne katılmak %16.9, herhangi bir boykot eylemine katılmak %18.6 ve siyasi partiye gençlik koları dışında üye olmak %14 seviyelerinde kabul görmektedir. Bu sonuç da göstermektedir ki, Türkiye’de seçmenler siyasal katılım konusunda yeterince bilgili ve katılımcı bir düşünce yapısına sahip değildir. Araştırmaya katılanlara siyasal katılımı artıran en önemli unsurun ne olduğuna ilişkin soruya verilen yanıtlarda kişiler arası iletişimin bir sonucu olan sosyal çevre en yüksek oranda çıkmaktadır (% 73.7). Sosyal çevreyi % 73 ile eğitim ve %72.3 ile medya izlemektedir. Bu üç veriye göre bireylerin başta siyasal konularda olmak üzere sosyal konularda karar vermelerinde en fazla bireysel düşüncelerinden çok çevrenin daha etkili 110 olduğu ortaya çıkmaktadır. Araştırma sonuçlarına göre siyasal katılımı etkileyen unsurlar arasında gelir durumu (%51.5) ve aile yapısı da (%60.4) önem arz etmektedir. 111 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Tablo 3. Siyasal katılım denilince ne anlaşılmaktadır Siyasal katılım denilince ne anlaşılmaktadır Katılıyorum Fikrim yok Katılmıyorum Toplam % Yaşanılan şehir veya mahallede bir sorunla ilgili yetkili belediye veya benzeri mercilere dilekçe yazmaktır 54.9 12.9 32.2 100.0 Bireyi doğrudan ilgilendiren bir sorunla ilgili yetkili belediye veya benzeri mercilere dilekçe yazmaktır 54.9 11.9 33.2 100.0 26.8 19.3 53.9 100.0 27.5 19.5 53 100.0 20.8 16.8 62.4 100.0 18.9 8.5 72.6 100.0 18.9 19.9 61.2 100.0 18.6 10.6 70.8 100.0 16.9 12.4 70.7 100.0 14.5 10 75.5 100.0 14 15.4 70.6 100.0 Gazetelerde siyasal konulara ilişkin çıkan haberlere yorum yazmaktır Siyasi partiler dışında siyasetle ilgili bir sivil toplum örgütüne üye olmaktır Televizyondaki siyasi konulara ilişkin tartışmalara telefonla katılmaktır Bir siyasi partinin yada adayın seçim kampanyasında broşür dağıtmaktır Đnternet üzerinden gerçekleştirilen bir protesto eylemine katılmaktır Herhangi bir boykot, eyleme katılmaktır Herhangi bir toplu yürüyüş, eyleme katılmaktır Siyasi kampanyada ev ev dolaşarak tanıtım yapmaktır Siyasi partiye gençlik kolları dışında üye olmaktır Eğitim seviyelerine göre siyasal katılımı artıran unsurlarda; ilkokul-ortaokul seviyesindekiler en yüksek oranda %78.8 ile eğitim unsurunu görmektedirler. Daha sonra sırasıyla %76.6 medya, %74.5 sosyal çevre, %63.8 aile ve son sırada %55.3 oranı ile gelir görülmektedir. Lise eğitimine sahip olanlar ise %76 ile medyayı ilk sırada görürken ikinci sırada sosyal çevre %72, üçüncü sırada eğitim %62, dördüncü sırada aile %54 ve son sırada gelir %46’dır. Yüksek okul seviyesinde %77.7 sosyal çevre, %73.4 eğitim, %67.5 medya, %63.8 aile ve %55.1 gelirdir. Lisans üstü eğitimde ilk sırayı %82.6 ile eğitim almaktadır. Diğerleri ise %66.7 sosyal çevre, %58.4 aile, %50 medya ve %45.8 gelir şeklindedir. Eğitim unsuru katılımcıların eğitim durumuna göre ilk sırada yer alırken gelir düzeyi tamamında son sıralardadır. Katılımcıların yaş durumuna göre siyasal katılımı artıran en önemli iletişim aracının ne olduğu sorusuna 18-24 yaş arasındakiler en yüksek oranda eğitim (%81.7) unsuruna katıldıklarını beyan etmektedirler. Daha sonra %80 sosyal çevre, %63.9 aile, %61.5 medya ve %49.1 gelirdir. 25-30 yaş grubu en yüksek oranın eğitim olmayıp medya çıktığı (% 68.8) görülmektedir. 31-40 yaş grubunda da %84.1 ile eğitim olduğuna katılmaktadır. 41 ve üstü için ise sosyal çevre % 83.3 ile yüksek bir oranda kabul edilmektedir. Siyasal yaşama ilişkin olayları en fazla takip edilen medya için sorulan soruda gazete, televizyon ve radyoya katılıyorum denilme oranı %81.6, internet %41.1’dir. Bu genel sonuçlara göre internet üç medyanın aynı soruda yer aldığı orana göre yüksek çıkmaktadır. Yaşa göre gazete, televizyon ve radyo siyasal yaşama ilişkin en fazla takip ettiğim medyadır diyenler % 80.3 oranında desteklemektedirler. Đnternet için ise bu grup tarafından kabul edilme %49.2’dir. Bu oranlar diğer yaş grupları için de küçük farklarla bu oranlarda seyretmektedir. Eğitim seviyesine göre açıklanırsa, eğitim seviyesi düşük olan katılımcılar ile yüksek olanlar arasında farklılıklar arz etmektedir. Đlkokul-ortaokul seviyesinde internet %12.7 oranında kabul görürken lisede % 34, yüksek okulda %55 ve lisans üstü eğitimde ise %62.5 oranında siyasal yaşama ilişkin olayları en fazla takip edildiği kabul edilmektedir. Dolayısıyla internet kullanım oranı ve siyasal olayların nereden takip edildiği sorusuna internetin iyimser oranları yakaladığı söylenebilir. Araştırmaya katılımcılara siyasal katılıma ilişkin sorulan sorular analiz edildiğinde aşağıdaki sonuçlara ulaşılmaktadır. Tamamen katılıyorum, katılıyorum, fikrim yok, katılmıyorum ve tamamen katılmıyorum cevapları ile 5’li likert ölçeği şeklinde hazırlanan sorularda verilen cevaplarda tamamen katılıyorum ve katılıyorum şıklarının toplamına göre verilen yanıtlar yorumlanmaktadır. Araştırmaya katılanlar siyasal katılımda geleneksel medya daha etkili olduğuna katılım %66.3, internete ise %24.4’dur. Aynı şekilde siyasal tercihlerin oluşmasında geleneksel medyanın daha etkili olduğu ifadesi %57.3 oranında, internet ise %18 oranında desteklenmektedir. Siyasal konularda geleneksel medyanın desteklenme oranı %32.7 iken internet 112 %15.1 oranında katılıma sahiptir. Her ne kadar internetin geleneksel medyaya göre desteklenme oranı düşük gözükse de Türkiye’de halen nüfusun ortalama %28 oranında internet kullanıcısı olduğu düşünülürse oranlama yapılırsa internete olan güvenilirliğinde internetin siyasal tercihlere olan etkinliği de gerçekte çok yüksek seviyelerde olduğu görülmektedir. Bunun doğruluğu siyasal konularda internetten yalnızca bilgi almak için yararlanmaktayım ifadesinin %38 oranında desteklenmesi ile de açıklanabilir. Katılımcılar %27.7 oranında siyasal konuları internette paylaşmakta hiçbir sakınca görmediği görüşüne katıldığını beyan etmektedir. Katılımcılar siyasal konularda internetten yalnızca siyasal kampanyaları takip etmek için yararlanmaktayım %17.4, siyasal konularda internetten yalnızca siyasal tartışmalarda yer almak için yararlanmaktayım sorusuna %8.5 ve siyasi konularda internetten yalnızca siyasi partilere üyelik işlemleri için yararlanmaktayım %4 oranında katılmaktadırlar. Đnternetin ve bilgisayarın Türkiye’de kullanım oranları göz önünde bulundurulursa internetin gerek siyasal katılım gerekse siyasal tercihlerin oluşmasında internetin etkileri hiç de göz ardı edilemeyecek boyutlardadır. Türkiye’de iktidar patisinin seçim sonuçlarındaki başarısında diğer siyasal partilerden farklı olarak 2002 ve 2007 seçimlerinde interneti ve açık hava reklamcılığının yoğun kullanmasının etkisi olduğu da ifade edilebilir. Tablo 4. Đnternetin siyasal konularda etkinlik düzeyi Đnternetin siyasal konularda etkinlik düzeyi Siyasal katılımda geleneksel (gazete, tv, radyo) medya daha etkilidir Siyasal tercihlerimin oluşmasında geleneksel (gazete, tv, radyo) medya daha etkilidir Siyasal konularda internetten yalnızca bilgi almak için yararlanmaktayım Siyasal konularda en fazla geleneksel (gazete, tv, radyo) medyaya güvenirim Siyasal konuları internet ortamında paylaşmakta bir sakınca görmem Siyasal katılımda internet daha etkilidir Siyasal tercihlerimin oluşmasında internet daha etkilidir Siyasal konularda internetten yalnızca siyasal kampanyaları takip etmek için yararlanmaktayım Siyasal konularda en fazla internete güvenirim Siyasal konularda internetten yalnızca siyasal tartışmalarda yer almak için yararlanmaktayım Siyasal konularda internetten yalnızca siyasal partilere üyelik işlemlerini gerçekleştirmek için yararlanmaktayım Katılıyorum 66.3 Fikrim yok 11.6 57.3 Katılmıyorum Toplam % 22.1 100.0 11.2 31.5 100.0 38 11 51 100.0 32.7 17.8 49.5 100.0 27.7 15.8 56.5 100.0 24.4 18 26.4 13.9 49.2 68.1 100.0 100.0 17.4 13.9 68.7 100.0 15.1 8.5 19.6 12.5 65.3 79 100.0 100.0 4 12 84 100.0 Siyasal katılımda medyanın ve internetin etkileri katılımcıların eğitim durumlarına göre de değerlendirilebilir. Đlkokul ve ortaokul eğitimine sahip olanlar siyasal katılımda geleneksel medya olarak adlandırılan gazete, televizyon ve radyonun daha etkili olduğu (%73.9) ve siyasal tercihlerin oluşmasında geleneksel medyayı daha etkili (%74.4) olduğuna katılmaktadırlar. Bu kesimin internetin siyasal katılımda daha etkili olduğunu kabul etme oranı (%21.7) ve siyasal tercihlerin oluşmasında (%14.9) oranı ile kabul ettikleri görülmektedir. Đnternetin siyasal tercihler ve siyasal katılımda bu kesim için bile çıkan oranlar gelecek için iyimser bir gelişme olup internetin göz ardı edilemeyecek kadar seçmenler üzerinde etkisi olduğunu göstermektedir. Eğitim düzeyi olarak lise mezunu olan katılımcılarda siyasal katılımda gazete, televizyon ve radyonun etkisinin kabulü %57.2, internet %18, siyasal tercihlerin oluşmasında geleneksel medya %55.1, internet %14.3 olarak gerçekleşmektedir. Lise mezunu katılımcılar %34.7 oranında siyasal konularda internetten bilgi almak amacıyla yararlandıklarını kabul etmektedirler. Siyasal katılım açısından geleneksel medya etkilidir ifadesine eğitim seviyesi yüksek okul olanlar %72.5, lisansüstü %39.1 iken internetin etkisine katılım oranı yüksek okulda artarak % 32.5, lisans üstünde ise daha düşük seviyede %16.7 olarak gerçekleşmektedir. Burada dikkat çeken unsur yüksek okul seviyesinde internet kullanım oranının yüksekliği siyasal konulara da uzanmasında etkili olmaktadır. Eğitim seviyesi yükseldikçe internetin siyasal amaçlarla kullanımı ve siyasal konularda güvenilirliği artmaktadır. Örneğin siyasal konuları internet ortamında paylaşmaktan bir sakınca görmem ifadesine katılım ilkokulda %17, lisede %28, yüksek okulda %30 ve lisan üstünde %37.5’dir. Đnternetin diğer kitle iletişim araçlarının yanında kendisini kabul ettirmesi ile siyasal tartışmaların ve siyasal tepkilerin de internet üzerine 113 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi kaymasına yol açmaktadır. Şimdilik düşük seviyelerde gözükse de seçmenler çoktan internet üzerinden siyasal kampanyaları takip etmekte, siyasal konuları internet üzerinden tartışmakta bir sakınca görmemektedir. Đnternetin siyasal katılım ve siyasal tercihlerin oluşmasındaki etkisi katılımcıların yaş gruplarına göre de farklılıklar arz etmektedir. 18-24 yaş grubu katılımcılar internetin siyasal katılımda gazete, televizyon ve radyo etkilidir sorusuna katılıyorum cevabı %66.7, siyasal tercihlerimin oluşmasında gazete, televizyon ve radyo daha etkilidir sorusuna katılıyorum cevabı %44.1, siyasal konularda geleneksel medyaya güvenirim sorusuna katılıyorum cevabı %49.2 oranında çıkmaktadır. Bu grup siyasal konuları internette paylaşmakta bir sakınca görmem sorusuna %41 oranında, siyasal katılımda internet daha etkilidir sorusuna %29.5 oranında, siyasal tercihlerimin oluşmasında internet daha etkilidir sorusuna %11.5 oranında katılıyorum cevabı verilmiştir. Diğer yaş grupları için de benzer sonuçlar geçerli olup bir farkla eğitim seviyesi arttıkça internetin kabul edilme oranı yükselmektedir. Örneğin siyasal tercihlerimin oluşmasında internet daha etkilidir sorusuna 18-24 yaş grubu %11.5, 25-30 yaş grubu %31.2, 31-40 ve üstü ortalama %14.55 oranında katılıyorum cevabı vermektedir. Katılımcıların yaşı ile internete güvenilirlik oranı arasıdaki ilişki analiz edildiğinde 18-24 yaş arasında siyasal konularda internete güvenirim sorusuna %15 oranında, 25-30 yaş arası %27.1, 31-40 yaş arası %5.3 ve 41 ve üstü %11.3 oranında katılıyorum cevabı verilmektedir. Katılımcıların yaşına göre güvenilirlik oranı değişken bir yapı arz etmekte olup siyasal konularda en fazla güvenilir bulanlar lise eğitimine sahip olanlar, en düşük oran ise yüksek okul eğitimine sahip olanlardır. Yüksek okul düzeyinde eğitime sahip olanlar interneti en fazla kullanan kesim olmasına karşın internete siyasal konularda en düşük güvenilirliğe sahip grup olmaktadır. Siyasete ilişkin konuların takip edildiği kitle iletişim araçları ve takip edilme sıklığı eğitim durumuna göre durumuna göre 5’li likert ölçeğinde çok takip ediyorum ve çok fazla takip ediyorum cevap şıklarına göre karşılaştırıldığında ilginç sonuçlar çıkmaktadır. Buna göre ilköğretim düzeyinde eğitime sahip olanların siyasal konularda en fazla takip ettiği kitle iletişim aracı televizyondur (%70.3). Liselerde yine en yüksek oran televizyon olup bu oran %64 olarak gerçekleşmektedir. Yüksek okul (%64.1) ve lisans üstü (%62.5) düzeylerde ise en yüksek oranın internet olduğu görülmektedir. Đlk sıralarda eğitim durumuna göre televizyon yada internet çıkarken, lisans üstü hariç ikinci sırada sosyal iletişim (ilkokul %46.5, lise %61.7, yüksek okul %60.3 ve lisans üstü %45.4) çıkmaktadır. Bu sonuç da bize göstermektedir ki, sosyal iletişim diğer sosyal konularda olduğu gibi siyasal konularda da son derece etkilidir. Sonuç Günlük hayatta en fazla tercih edilen iletişim araçlarında televizyon ve gazete ön sıralarda yer alıp, internet kullanım oranı üçüncü sıralardadır. Yaş gruplarına göre iletişim araçlarının kullanım oranları genel dağılıma göre çok farklılık arz etmektedir. Genç yaş gruplarının en fazla tercihi internet olurken orta ve üst yaş grupları için gazete öne çıkmaktadır. Eğitim durumuna göre günlük hayatta en fazla kullanılan iletişim aracı bütün eğitim kategorilerinde oransal farklılıklarla televizyon çıkmaktadır. Araştırma sonucunda deneklerin iletişim araçlarını hangi amaçlarla kullandıkları incelendiğinde yüksek bir oranla haber – bilgi almak amacı ile yanıtı öne çıkmaktadır. Diğer amaçlar eğlenmek, alışveriş yapmak, eğitim, siyasi konular ve toplumsal konular şeklinde sıralanmaktadır. Đletişim araçlarının özellikle siyasal konularda kullanımının çok düşük seviyelerde olduğunu belirtmekte yarar bulunmaktadır. Türkiye’de internet kullanım oranları %28’lerde olması ile internet kullanıcılarının internete bağlanma ve bağlı kalma süresi de buna paralellik arz etmektedir. Kitle iletişim araçlarına genel olarak deneklerin güvenilirlik oranları incelendiğinde, en fazla güvenilirlik oranı sosyal iletişim yani kişiler arası iletişimdir. Araştırmaya katılanlar siyasal katılım denilince, ağırlık olarak yaşanılan şehir veya mahallede bir sorunla ilgili yetkili belediye veya benzeri mercilere dilekçe yazmaktır ile bireyi doğrudan ilgilendiren bir sorunla ilgili yetkili belediye veya benzeri mercilere dilekçe yazmak şeklinde yorumlamaktadırlar. Diğer cevaplar ise sırasıyla ve daha düşük oranlı olarak gazetelerde çıkan haberlere yorum yazmak, siyasetle ilgili bir sivil toplum örgütüne üye olmak, bir protesto yürüyüşüne katılmak, herhangi bir boykot eylemine katılmak ve siyasi partiye gençlik kolları dışında üye olmak şeklinde sıralanmaktadır. Bu sonuçlara göre Türkiye’de seçmenler siyasal katılım konusunda henüz yeterince bilgili ve katılımcı bir düşünce yapısına sahip değildir. Siyasal katılımı artıran en önemli unsurların başında sosyal çevre olup diğerleri eğitim, medya, aile ve gelir şeklinde sıralanmaktadır. Bu üç veriye göre bireylerin başta siyasal konularda olmak üzere sosyal konularda karar vermelerinde en fazla bireysel düşüncelerinden çok çevrenin daha etkili olduğu ortaya çıkmaktadır. Eğitim seviyelerine göre siyasal katılımı artıran unsurlarda; ilkokul-ortaokul seviyesindekiler en yüksek oranda eğitim unsurunu görmektedirler. Lise eğitimine sahip olanlar ise medyayı ilk sırada görürken, yüksek okul seviyesinde sosyal çevre ilk sıradadır. Lisansüstü eğitimde ise ilk sırayı yine eğitim almaktadır. Katılımcıların yaş durumuna göre siyasal katılımı artıran en önemli iletişim aracı 18-24 yaş grubunda eğitimi, 25-30 yaş grubunda medyayı, 31-40 yaş grubunda eğitim ve 41 yaş ve üstü için ise sosyal çevredir. 114 Siyasal yaşama ilişkin olayları en fazla takip edildiği medya için sorulan soruda gazete, televizyon ve radyoya katılıyorum oranı %81.6, internet %41.1’dir. Bu genel sonuçlara göre internet üç medyanın aynı soruda yer aldığı orana göre yüksek çıkmaktadır. Her ne kadar internetin geleneksel medyaya göre desteklenme oranı düşük gözükse de araştırma bulgularına göre Türkiye’de halen nüfusun ortalama %28 oranında internet kullanıcısı olduğu düşünülürse oranlama yapılırsa internete olan güvenilirliğinde internetin siyasal tercihlere olan etkinliği de gerçekte çok yüksek seviyelerde olduğu görülmektedir. Bunun doğruluğu siyasal konularda internetten yalnızca bilgi almak için yararlanmaktayım ifadesinin yüksekliği ile de desteklenmektedir. Đnternetin ve bilgisayarın Türkiye’de kullanım oranları göz önünde bulundurulursa internetin gerek siyasal katılım gerekse siyasal tercihlerin oluşmasında internetin etkileri hiç de göz ardı edilemeyecek boyutlardadır. Siyasal katılımda medyanın ve internetin etkileri katılımcıların eğitim durumlarına göre ilkokul ve ortaokul eğitimine sahip olanlar siyasal katılımda geleneksel medya olarak adlandırılan gazete, televizyon ve radyonun daha etkili olduğu (%73.9) ve siyasal tercihlerin oluşmasında geleneksel medyayı daha etkili (%74.4) olduğuna katılmaktadırlar. Bu kesimin internetin siyasal katılımda daha etkili olduğunu kabul etme oranı (%21.7) ve siyasal tercihlerin oluşmasında (%14.9) oranı ile kabul ettikleri görülmektedir. Đnternetin siyasal tercihler ve siyasal katılımda bu kesim için bile çıkan oranlar gelecek için iyimser bir gelişme olup internetin göz ardı edilemeyecek kadar seçmenler üzerinde etkisi olduğunu göstermektedir. Eğitim düzeyi olarak lise mezunu olan katılımcılarda siyasal katılımda gazete, televizyon ve radyonun etkisinin kabulü %57.2, internet %18, siyasal tercihlerin oluşmasında geleneksel medya %55.1, internet %14.3 olarak gerçekleşmektedir. Lise mezunu katılımcılar %34.7 oranında siyasal konularda internetten bilgi almak amacıyla yararlandıklarını kabul etmektedirler. Siyasal katılım açısından geleneksel medya etkilidir ifadesine eğitim seviyesi yüksek okul olanlar %72.5, lisansüstü %39.1 iken internetin etkisine katılım oranı yüksek okulda artarak % 32.5, lisans üstünde ise daha düşük seviyede %16.7 olarak gerçekleşmektedir. Burada dikkat çeken unsur yüksek okul seviyesinde internet kullanım oranının yüksekliği siyasal konulara da uzanmasında etkili olmaktadır. Eğitim seviyesi yükseldikçe internetin siyasal amaçlarla kullanımı ve siyasal konularda güvenilirliği artmaktadır. Đnternetin diğer kitle iletişim araçlarının yanında kendisini kabul ettirmesi ile siyasal tartışmaların ve siyasal tepkilerin de internet üzerine kaymasına yol açmaktadır. Şimdilik düşük seviyelerde gözükse de seçmenler çoktan internet üzerinden siyasal kampanyaları takip etmekte, siyasal konuları internet üzerinden tartışmakta bir sakınca görmemektedir. Đnternetin siyasal katılım ve siyasal tercihlerin oluşmasındaki etkisi katılımcıların yaş gruplarına göre de farklılıklar arz etmektedir. 18-24 yaş grubu katılımcılar internetin siyasal katılımda gazete, televizyon ve radyo kadar etkilidir sorusuna katılıyorum cevabı %66.7, siyasal tercihlerimin oluşmasında gazete, televizyon ve radyo daha etkilidir sorusuna katılıyorum cevabı %44.1, siyasal konularda geleneksel medyaya güvenirim sorusuna katılıyorum cevabı %49.2 oranında çıkmaktadır. Bu grup siyasal konuları internette paylaşmakta bir sakınca görmem sorusuna %41 oranında, siyasal katılımda internet daha etkilidir sorusuna %29.5 oranında, siyasal tercihlerimin oluşmasında internet daha etkilidir sorusuna %11.5 oranında katılıyorum cevabı verilmiştir. Diğer yaş grupları için de benzer sonuçlar geçerli olup bir farkla eğitim seviyesi arttıkça internetin kabul edilme oranı yükselmektedir. Sonuç olarak internet, siyasal katılımı artıran ve siyasal tercihlerin oluşmasında etken bir unsur olarak demokrasinin yaygınlaşmasını ve gelişmesini sağlayan bir araç olarak öne çıkmaktadır. Đnternetin bu katkısı siyasal yaşamda siyasete hiç ilgi duymayanların bile siyasete ilgi duymalarını sağlayarak siyasal katılımın artmasını ve demokrasinin gelişmesini sağlamaktadır. Kaynakça 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Açıkgöz, E.B. (2007). “E-Devlet ve Đletişim Teknolojileri Đlişkisi: Panel Eşbütünleşim Analizi Denemesi”, Medya ve Siyaset, Ege Üniversitesi, Đletişim Fakültesi, 15-17 Kasım, Đzmir, ss. 251-261. Akgün, B. (2005). “Küreselleşme, Bilgi Toplumu ve E-Demokrasi”, Medya ve Siyaset, Ed. Zülfikar Damlapınar, Turhan Kitabevi, Ankara. Aktaş, H. (2004). Bir Siyasal Đletişim Aracı Olarak Đnternet, Tablet Kitabevi, Konya. Altheide, D.L. (2004). “Media Logic and Political Communication”, Political Communication, Vol:21, pp.293– 296. Anduiza, E., Cantijoch, M. and Gallego, A. (2009). Political Participation and The Internet, Information, Communication & Society, 12:6, September, pp.860-878. Calenda, D. and Meijer, A. (2009). Young People, The Internet and Political Participation, Information, Communication & Society, 12:6, pp.879-898. Coleman, S. and Blumler, J.G. (2009). The Internet And Democratic, Citizenship, Theory, Practice and Policy, Cambridge University Pres. Dahlgren, P. (2005). “The Internet, Public Spheres, and Political Communication: Dispersion and Deliberation”, Political Communication, Vol:22, pp.147-162. Fejes, F. (1994). “Eleştirel Kitle Đletişim Araştırması ve Medya Etkileri”, Medya, Đktidar, Đdeoloji, Derleyen ve Çevi-ren: Mehmet Küçük, Ark Yayınevi, Ankara, ss.251-269. 115 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi 10. Gültekin, B. ve Köker, N.E. (2006). “Đnternetin Halkla Đlişkilere Etkisi: Sanal Ortamlarda Đnteraktif Halkla Đlişkilerin Yeni Kuralları” Yeni Đletişim Ortamları ve Etkileşim Uluslararası Konferansı, 1-3 Kasım, ss.138-146. 11. Hiebert, R.E. (2005).“Commentary: New Technologies, Public Relations, and Democracy”,Public Relations Review,Vol:31,pp 1–9. 12. Kapani, M. (2000). Politika Bilimine Giriş, Bilgi Yayınevi, 12.Baskı, Ankara 13. Maalouf, A. (2009). Çivisi Çıkmış Dünya, Çev: Orçun Türkay, YKY, Đstanbul. 14. Misçi, S. (2006). “Yeni Medya Kullanımının Organizasyon Yapısı Üzerindeki Etkileri”, Yeni Đletişim Ortamları ve Etkileşim Uluslararası Konferansı, 1-3 Kasım, ss.128-137. 15. Motion, J. (2005). “Participative Public Relations: Power To The People or Legitimacy For Government Discourse?”, Public Relations Review, Vol:31, pp.505–512. 16. Sayımer, Đ. (2006). “Halkla Đlişkilerde Hedef Kitlelerle Çift Yönlü Simetrik Đletişim Kurmak Amacıyla Web Siteleri Kullanımı”, Yeni Đletişim Ortamları ve Etkileşim Uluslararası Konferansı, 1-3 Kasım, ss.163-172. 17. Selnow, G.W.(1998).Electronic Whistle-Stops The Impact of the Internet on American Politics,Praeger Publishers, London. 18. Sezen, S. (2000). Seçim ve Demokrasi, 2.Basım, Gündoğan Yayınları, Ankara. 19. Şahin, H. (2010). Radikal, 18.04.2010. 116 T.C. ANAYASASI’NIN 65. MADDESĐNĐN GÖLGESĐNDE SOSYAL HAKLAR: BAZI TESPĐT VE ÖNERĐLER Yrd. Doç. Dr. Bülent ALGAN Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi ÖZET Bu çalışmanın amacı, insan haklarının ayrılmaz bir parçası olan sosyal ve ekonomik haklara ilişkin devletin üstlendiği ödevlerden hangi ölçüde sorumlu tutulacağını düzenleyen Anayasanın 65. maddesinin barındırdığı sorunları tespit etmek ve bu sorunların giderilmesine yönelik önerilerde bulunmak olarak Özetlenebilir. Bu madde, her şeyden önce, Anayasada düzenlenen sosyal ve ekonomik hakların tümüyle ilişkilidir. Ayrıca, devlete yüklenen sosyal ve ekonomik ödevlerin yerine getirilmesi konusunda devlete oldukça sınırlı bir sorumluluk yüklemesi nedeniyle eleştirilere açıktır. Sosyal ve ekonomik hakları talep ve dava edilemeyen haklar olarak nitelendirmenin önünü açan bu maddenin, özgürlükler lehine yeni bir yaklaşımla ele alınması, öncelikli bir anayasa ve insan hakları sorunu olarak kendini göstermektedir. Anahtar Kelimeler: Sosyal haklar, Anayasa, ekonomik haklar, temel hak ve özgürlükler. SOCIAL RIGHTS SHADED BY ARTICLE 65 OF THE TURKISH CONSTITUTION: SOME ASCERTAINMENTS AND SUGGESTIONS ABSTRACT The aim of this study can be summarized as ascertaining the problems arising from Article 65 of the Turkish Constitution of 1982, regulating to which extent the State is responsible for the duties undertaken by the State relating social and economic rights, an indivisible part of human rights. This article is, first of all, in relation with all social and economic rights arranged in the Constitution. In addition, it is open to criticism as it puts little responsibility in respect of fulfilling the social and obligations of the State. It seems a major constitutional and human rights problem that this article, which culminates in describing social and economic rights as, no callable and unjustifiable, to be considered in favor of rights and freedoms. Keywords: social rights, constitution, economical rights, human rights. Giriş Temel hak ve özgürlüklerin anayasalarda güvence altına alınması, anayasanın üstünlüğü ilkesinin ışığında, insan haklarının iç hukuk düzenindeki en önemli hukuksal güvencesi olarak görülebilir. Temel hak ve özgürlüklere yer verilmiş olup olmamasının, bir belgenin gerçek anlamda anayasa niteliği taşıyıp taşımadığının sorgulanmasıyla bile ilgili görülmesinin yanında; bunun, temel hak ve özgürlüklerin en üst düzeyde hukuksal koruma altına alınıp alınmadığı sorusunun da yanıtı olduğu açıktır. Elbette, bu konuda bir sonuca ulaşılması, temel hak ve özgürlüklerin anayasada “nasıl” düzenlendiği ile de doğrudan ilişkilidir. 1924 Anayasası’ndaki istisnai nitelikteki hükümler sayılmazsa, sosyal haklara kategorik olarak yer veren ilk anayasamız 1961 Anayasası’dır. Bu anayasa aynı zamanda, sosyal haklarla çok sıkı bir ilişki içinde olan “sosyal devlet” ilkesine de yer vermişti. 1982 Anayasası da, temel hak ve özgürlüklere bakış açısındaki önemli farklılıklara karşın, gerek bu hak kategorisine, gerek sözü edilen ilkeye yer vermeyi sürdürmüştür. Ne var ki 1982 Anayasası, uluslararası alandaki genel eğilime uygun olarak, klasik haklarla sosyal haklar arasında bir ayrım yaparak sosyal haklar için daha muğlâk ve zayıf bir koruma düzeyi öngörmeyi tercih etmiştir. Öyle ki, aşağıda ele alınacak olan 65. maddenin gerekçesinde, bu hakların bireye devletten talepte bulunma hakkı vermeyen, daha da ötesi, bu hakların “devlete yüklenen ödevlerden ibaret” olduğu özellikle vurgulanmıştır. Anayasanın bu tercihi önde gelen uluslararası insan hakları belgelerinde de benimsenmiş olduğundan, bu tercihin uygulamada pek fazla sorgulanmadığı söylenebilir. Ne var ki, insan haklarının bir kısmını dışarıda bırakan ya da hak ve özgürlükler arasında hiyerarşi gözeten ayrımcı bir anayasal koruma düzeni kurulduğunda, aslında tüm hak ve özgürlüklerin tehlike altında kalabileceğinin de kabul edilmesi gerekir. Bu nedenle, temel hak ve özgürlüklerin anayasalarda düzenlenirken, insan haklarının bütünlüğü ilkesinin de göz önünde tutulması ve hakların kategorik değil, bireysel özellikleri dikkate alınarak düzenlenmesi ve sınırlandırılması yaklaşımının benimsenmesi daha doğru görünmektedir. Nitekim, 2001 yılında yapılan anayasa değişiklikleri kapsamında Anayasanın 13. maddesinde yapılan değişiklik, “genel sınırlama sebepleri” uygulamasına son vermesi nedeniyle tam da bunu yaptığı için önemli ve olumlu bir değişikliktir. Ne var ki bu değişikliklerin, sosyal haklar kategorisinde değerlendirilen haklar için tam anlamıyla gerçekleşmediği açıktır. Bunun yanında, Anayasanın 65. maddesi de, 2001 yılında geçirdiği olumlu değişikliğe karşın, sosyal haklar bakımından kısıtlayıcı bir hüküm olma özelliğini sürdürmektedir. Bu çalışmada, Anayasanın 65. maddesinin bu yönü incelenerek birtakım önerilerde bulunulması amaçlanmaktadır. 117 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi 65. Madde Sosyal ve Ekonomik Hakların Değil, Devletin Bu Haklara Đlişkin Yükümlülüklerinin Sınırını Gösterir 1982 Anayasası’nın 65. maddesinin, temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılması bağlamında bir düzenleme niteliğinde olup olmadığı, üzerinde durulması gerekli bir sorundur. Aşağıda açıklanacağı gibi, bu düzenlemenin, teknik ve hukuki anlamda olmamakla birlikte, bireylerin sosyal ve ekonomik haklardan ne ölçüde yararlanabileceğini belirten, devlete tanınan takdir hakkı ile güçlendirilmiş ve mali kaynakların yeterliliğine özgülenmiş bir “sınır”ı içerdiği de açıktır. Anayasanın 65. maddesinin, 2001 yılında hem kenar başlığının, hem de madde içeriğinin değiştirildiği görülür. Madde, geçirdiği bu değişikliğin ardından “Devletin Đktisadi ve Sosyal Ödevlerinin Sınırları” kenar başlığını taşımaktadır ve aşağıdaki gibidir: “Devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen görevlerini, bu görevlerin amaçlarına yönelik öncelikleri gözeterek, mali kaynaklarının yeterliliği ölçüsünde yerine getirir”. Hatırlanacağı gibi, maddenin ilk biçiminde kenar başlığı “Sosyal ve Ekonomik Hakların Sınırı” olarak formüle edilmişti. Bu kenar başlık ile maddenin içeriği arasında bir uyuşmazlık olduğu, açıktı. Gerçekten de maddede düzenlenen husus, devletin sosyal ve ekonomik alanlardaki görevlerini hangi ölçüde yerine getireceğine ilişkindi. Kenar başlığı ise, ilk biçiminde, maddede, tıpkı Anayasada yer alan genel ve özel sınırlama sebeplerine benzer nitelikte bir sınırlandırmanın sosyal haklar özelinde düzenlendiği izlenimini doğuruyordu. Her ne kadar 2001 yılında yapılan değişiklikler sırasında, maddenin kenar başlığı ile içeriği arasındaki uyumsuzluk giderilmiş olsa da, önemli bir noktanın açıklığa kavuşturulması gereği yine de kendini göstermektedir. Bilindiği gibi, gerek 1982 Anayasası’nda, gerek AĐHS başta olmak üzere uluslararası insan hakları belgelerinde temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılması, belli usuli koşullara ve maddi güvencelere bağlanmıştır. Buna göre temel hak ve özgürlükler ancak yasa ile, belli sınırlama sebeplerine dayanarak ve ancak belli bir ölçüde sınırlandırılabilir. Bu koşullara göre getirilen sınırlamanın amacı, meşru gerekçelere dayanarak kişilerin anayasada/sözleşmede tanınmış olan hak ve özgürlüklerinden yararlanmalarının geçici bir süre için kısıtlanması ya da durdurulmasıdır. 65. maddenin ise bu nitelikte bir sınırlama getirmediği açıktır. Bununla birlikte, gerçekleşmeleri büyük oranda devletin olumlu edimlerine bağlanmış olan bu haklara ilişkin sorumluluğun birtakım öncelikler gözetilmesine ve kaynakların yeterliliğine bağlanması, bireylerin bu haklardan yararlanmalarını da doğrudan etkileyecek, daha doğrusu sınırlandıracaktır. 65. maddenin, sosyal ve ekonomik haklar için genel bir sınırlandırıcı hüküm olmasını, bu şekilde anlamak gerekir. 65. maddenin, ikinci bir sınırlama daha getirdiğini belirtmekte yarar vardır. Bu sınır, sosyal ve ekonomik hakların bireyler tarafından devletten talep edilip edilemeyeceği noktasında kendini gösterir. Maddenin ilk biçiminin Gerekçe’sinde, “[m]adde, hiç kimseye Devletten sosyal ve ekonomik hakları gerçekleştirmesini isteme hakkını vermediğini, bu hakların devlete yüklenen ödevlerden ibaret olduğunu belirlemektedir” ifadeleriyle, bu konuda çok net bir tavır sergilendiği görülür. Bununla, bireylerin bu haklardan yararlanmak amacıyla devletten talepte bulunmalarının bile mümkün olmayacağı belirtilerek bu konuda aşılmaz bir sınır getirilmek istenmiştir. Çünkü bireylerin kendiliklerinden yararlanmalarının mümkün olmadığı haklar söz konusu olduğunda, bunu bir merciden istemelerinin daha baştan önünün kapatılmasının bir sınırlama olduğu açıktır. Sosyal hakların talep edilebilir olmadığının ileri sürülmesi, aynı zamanda, bu hakların dava edilebilir haklar olmadığının da ileri sürülmesini tetikleyecektir. Gerçekten de, eğer bir haktan yararlanılması bireyler tarafından talep edilemiyorsa, bu hakka ilişkin bir talep yerine getirilmediğinde bunun dava konusu yapılabilmesi de mümkün olmayacaktır. Bu nedenlerle 65. Maddenin, hem devlet için sosyal haklar konusunda hareketsiz kalmasının gerekçesi, hem de dolaylı bir sınır olduğu açıktır. 65. Madde, Anayasada Yer alan Tüm Sosyal ve Ekonomik Haklar Đçin Geçerli Değildir Gerek Anayasanın sistematiği, gerekse 65. maddenin kenar başlığı, bu düzenlemede sözü edilen “devletin sosyal ve ekonomik alanlardaki görevleri”nin, bireylerin sosyal ve ekonomik haklarına ilişkin üstlenilen görevler olduğunu ortaya koymaktadır. Maddeye göre devlet, bu görevlerini yerine getirirken, görevlerin amaçlarına yönelik öncelikleri gözetecek ve ancak mali kaynaklarının yeterliliği ölçüsünde yükümlülük altına girecektir. 65. maddenin bu biçimiyle, kastı aşan [ya da aslında aşmayan] bir genellemeyi içerdiği söylenebilir. Çünkü, Anayasada kendisine yer bulan sosyal ve ekonomik hakların tümünün devletin olumlu edimlerine muhtaç olduğu ileri sürülemeyeceği gibi, devlete ya hiç, ya da önemli bir mali bir yükümlülük yüklemeyen sosyal haklar ya da anayasanın ifadesiyle “görevler” bakımından da mali kaynakların yeterliliğinin kıstas alınmasının mümkün olamayacağı açıktır. Elbette ki bunun, açıklanması gerekir. Öncelikle, sosyal ve ekonomik hakların tümünün devlete olumlu edimde bulunma yükümlülüğü yüklediğinin bir yanılsama olduğunun bilinmesi gerekir. Böyle bir yargı, sözü edilen hakların anayasal talep edilebilir- 118 liğiyle doğrudan ilişkili görüldüğünden, bunun, tehlikeli bir genelleme olduğu açıktır. Bir başka anlatımla, bu hakların tümünün devletin olumlu edimlerine gereksinim duyduğu bir kez kabul edildiğinde, 65. maddenin katı bir yorumuyla birlikte, bu hakların hiçbirinin bireylerce talep edilemeyeceği gibi bir sonuca ulaşılabilecektir. Bununla ilişkili görülebilecek bir diğer tartışma da, Anayasada yer alan sosyal ve ekonomik haklara ilişkin hükümlerin doğrudan uygulanabilir nitelikte olup olmadığı hakkındadır. Benzer bir genellemeyle, sözü edilen anayasa hükümlerinin hiçbirinin doğrudan uygulanabilir nitelikte olmadığı sonucuna kimi yazarlarca ulaşılabildiği görülmektedir. Oysa ki, Anayasada kendisine yer bulmuş olan sosyal hakların bazılarından yararlanılabilmesi asıl olarak devletin negatif tutumunu gerektirirken, bazılarının ise devletin pozitif edimlerini gerektirmekle birlikte bazı boyutlarının negatif tutum gerektirdiği görülmektedir. Bunun anlamı, anayasada kendine yer bulan sosyal ve ekonomik hakların, devletten beklenen edimin niteliği bakımından tümüyle aynı olmadıklarıdır. Örneğin, kolektif sosyal hakları oluşturan sendika (AY. m. 51), toplu iş sözleşmesi (AY. m. 53) ve grev hakları (AY. m. 54) ile çalışma özgürlüğü (AY. m. 48) söz konusu olduğunda devletten beklenen edimin niteliğinin asıl olarak “negatif” olması gerektiği görülür. Sözü edilen haklara ilişkin anayasa hükümleri incelendiğinde de, bu yargıyı doğrulayacak şekilde, maddelerin içeriğinin, niteliği gereği pozitif edimi gerektiren sosyal haklardan çok negatif statü haklarına benzer şekilde düzenlendiği ve sınırlandırıldığı görülür. Bu haklar için devletin sorumluluğunun derecesini mali kaynakların yeterliliğine bağlamak, isabetli görünmemektedir. Đkinci olarak, bazı sosyal ve ekonomik hakların da, yaşam hakkı gibi çok temel nitelikteki haklarla olan sıkı ilişkisi nedeniyle, 65. madde kapsamında değerlendirilmemesi gerekir. Anayasa Mahkemesi’nin, sosyal güvenlik hakkı çerçevesinde yapılan sağlık yardımları ile, Anayasanın 17. maddesinde düzenlenen yaşama hakkı arasındaki böylesi bir bağlantıya işaret ettiği ve bu nedenle söz konusu yardımların 65. maddedeki sınırlamaya konu olamayacağını belirten kararı, bu görüşü destekler görünmektedir. Danıştay da, yeni bir kararında benzer bir tutum sergilemiştir. Üçüncü olarak da, “eşitlik” ilkesi gereği, sosyal ve ekonomik bir hak, bir kez bireylere tanındığında, artık bu haktan yararlanacak olanlar arasında hiçbir ayrım gözetilmemesi zorunluluğu kendini gösterir. Bir başka anlatımla bu durumda, haktan yararlanacaklar arasında eşitlik ilkesine aykırı ayrımcı uygulamalar yapılmasının, devletin mali kaynaklarının yeterliliği kıstasına dayanılarak meşru gösterilebilmesi mümkün değildir. Bunlara, uluslararası alanda dile getirilmiş olan bir başkası daha eklenebilir. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara Đlişkin Uluslararası Sözleşme’nin (ESKHS) denetim organı olan Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi, bir genel yorumunda, Sözleşmede yer alan bazı hakların hemen uygulanabilir nitelikte olduğunu belirttikten sonra, taraf devletlerin, Sözleşmede yer alan haklara ilişkin “asgari öz yükümlülüklerini” yerine getirmeleri söz konusu olduğunda kaynakların sınırlı olması gerekçesinin çok dar yorumlanması gerektiğini belirtmiştir. Bunu 1982 Anayasası’na uyarlamak gerekirse, “mali kaynakların yeterliliği” ölçütü, Anayasada düzenlenen ve devletin mali olanaklarıyla sıkı sıkıya bağlantılı görülen bazı sosyal ve ekonomik haklara ilişkin asgari standartları ya da yükümlülükleri yerine getirmekten kaçınmak için geçerli bir gerekçe oluşturamaz. Sağlık hakkı örnek alınacak olursa, anne-çocuk sağlığı, küçüklere temel aşıların sağlanması gibi yükümlülükler, eğitim hakkı bağlamında temel eğitimin herkese sağlanmasının bu kapsamda değerlendirilmesi gerektiği söylenebilir. 65. Maddede Yer Alan Devletin Sorumluluğuna Đlişkin Sınırlamalar Devleti Sorumluluktan Bütünüyle Kurtarmaz Anayasanın 65. maddesi, yukarıda da değinildiği gibi, devletin sosyal ve ekonomik haklara ilişkin ödevlerini yerine getirmekten kurtulmak için ileri sürebileceği bir anayasal mazeret değildir. “Mali kaynakların yeterliliği” kıstası, her ne kadar devlete bu haklara ilişkin ödevleri yerine getirme konusunda geniş bir takdir yetkisi tanısa ve özellikle yerine getirilmesi yüksek maliyeti gerektiren bazı haklar açısından bu kıstas olağan sayılsa da, devletin yükümlülüklerinden tümüyle sıyrılmasına gerekçe oluşturabileceği anlamına da gelmez. Maddenin devlete tanıdığı takdir yetkisi bu hakların yerine getirilip getirilmeyeceği konusunda değil, bu haklara ilişkin ödevlerin hangi ölçüde ve hangi araçlarla yerine getirileceğidir. Toparlamak gerekirse, 65. madde, her ne kadar devletin sosyal ve ekonomik haklar konusunda devleti büyük ölçüde sorumluluktan kurtaracak bir esneklik içermekteyse de, “mali kaynaklarının yeterliliği” ölçüsünde bile olsa, devleti bu yükümlülüklerini yerine getirmek konusunda görevlendirmiştir. Bir başka anlatımla, maddenin hak ve özgürlükler açısından esas alınacak olan en dar(altıcı) yorumuna göre bile devlet, sosyal ve ekonomik haklara ilişkin görevler konusunda büsbütün sorumsuz değildir. Ayrıca, tekrar etmeksizin, yukarıdaki başlık altında ele alınan dört durumda da, 65. maddedeki devletin sorumluluğuna ilişkin sınırlamaların uygulanabilirliği olmadığını belirtmek gerekir. 119 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Sosyal ve Ekonomik Hakların Korunması Bakımından 65. Madde Mevcut Biçimiyle Yetersiz Olup, Değişikliklere Muhtaçtır Aslında 65. maddenin, 2001 yılında geçirmiş olduğu değişikliğe kadar devletin sosyal ödevlerine ilişkin sorumluluğunun derecesi hakkında aslında yeni bir şey söyleyip söylemediği tartışılabilir. Öncelikle, maddede belirtilen “mali kaynakların yeterliliği” kıstasını, devletin diğer pek çok edimini yerine getirmesinde de söz konusu olacağı gibi, doğal bir sınır olarak görmek gerekir. Bir başka anlatımla bu kıstasın maddede belirtilmiş olması, beyan edici olmaktan öteye gitmemektedir, çünkü böyle bir sınır eşyanın doğası gereğidir. Bu nedenle maddede yer alan iki kıstastan biri olan mali kaynakların yeterliliği, yeni bir şeyler söylememektedir. Madde metninde yapılan asıl önemli değişiklik, ikinci kıstas olan “ekonomik istikrarın korunmasını gözeterek” yerine “ bu görevlerin amaçlarına yönelik öncelikleri gözeterek” ifadesinin getirilmesiydi. Devlet artık, gerek Anayasada açıkça belirlenmiş olan, gerekse her bir sosyal ödevin niteliğinden çıkarılabilecek olan somut öncelikleri dikkate alarak bu ödevlerini yerine getirmekle yükümlü tutulmuştur. Bunun yanında, değişikliğe kadarki dönemde olduğu gibi, yerine getirilmesi gereken ödevlerden kaçınmanın ya da bunları ertelemenin bir gerekçesi olarak, “ekonomik istikrarın korunması” gereğine başvurulmasının da önüne geçilmiştir. Bunun, olumlu bir değişiklik olduğu açıktır. Ancak, bu değişikliğin, Anayasanın 65. maddesinin barındırdığı sorunları tümüyle çözdüğünü söylemek de mümkün değildir. Madde bu biçimiyle, Đnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin 22. maddesiyle ve Türkiye için de 2003 yılından beri bağlayıcılık kazanan ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi’nin 2. maddesi ile karşılaştırıldığında çok daha zayıf bir düzenleme olarak kalmaktadır. Bildirgenin, ilk cümlesinde sosyal güvenlik hakkını düzenleyen 22. maddesi, ikinci cümlesinde ise, “[u]lusal çabalarla ve uluslararası işbirliği yoluyla ve her devletin örgütlenmesine ve kaynaklarına göre, herkes onur ve kişiliğinin serbestçe gelişim için gerekli olan ekonomik, sosyal ve kültürel haklarının gerçekleştirilmesi hakkına sahiptir” ifadeleriyle, devlete önemli görevler yüklemektedir. Madde her ne kadar bu hakların yerine getirilmesini devletin kaynaklarına bağlasa da, Sağlam’ın da belirttiği gibi devleti aktif bir çaba içine girmek göreviyle donatmıştır. Bir başka anlatımla devlet, ulusal çabalarla ve uluslararası işbirliği yoluyla kişilerin bu haklarından yararlanmalarını sağlayacak önlemleri almak biçiminde pozitif bir yükümlülük altındadır. 65. maddenin, kişilerin hakları yerine devletin ödevlerine vurgu yapar tarzda kaleme alınmış olması ve devleti bu hakları gerçekleştirmek konusunda zorlamaktan çok adeta sorumluluktan kurtarmak ister bir anlama sahip görüntüsü vermesi karşısında, bu iki madde arasında, 65. madde aleyhine olmak üzere çok önemli bir anlayış farkı olduğu açıktır. 65. madde, kenar başlığıyla birlikte değerlendirildiğinde, bu yargının doğru olduğu daha net biçimde ortaya çıkmaktadır. 1966 tarihli ESKHS’nin 2. maddesi ise, devleti mali kaynakları ölçüsünde sorumlu tutmanın bir adım ötesine geçmiştir. Kısaca belirtmek gerekirse, bu madde, devleti, Sözleşmede yer alan hakların gerçekleşmesini sağlamak amacını gerçekleştirmek için “kaynaklarının vargücüyle”girişimlerde bulunacaktır. Sözleşmenin 2. maddesi, devletlere çok sınırlı sorumluluk yüklediği gerekçesiyle pek çok yönden eleştirilmesine karşın, Anayasanın 65. maddesinin, “mali kaynakların yeterliliği ölçüsünde” kıstası bakımından, Sözleşmenin gerisinde kaldığı açıktır. Çünkü devletin kaynaklarının vargücüyle girişimde bulunma yükümlülüğü, bu kaynakların sınırlarını zorlamak gibi bir anlamı da içerir ve çok daha güçlü bir ifadedir. Bu açıklamaların ardından, 65. maddenin, en azından Türkiye için bağlayıcı olan uluslararası standartlardan aşağı kalmayacak ve devleti sorumluluktan kurtarmak amacından çok bireylerin sosyal ve ekonomik haklarından yararlanmaları konusunda devleti aktif davranmaya zorlayacak biçimde düzenlenmesinin önemli bir gereklilik olduğu sonucuna varılabilir. Đkinci olarak da, 65. maddenin yanında, Anayasada düzenlenmiş bulunan sosyal ve ekonomik haklara ilişkin hükümlerin de, özellikle ya da en azından her bir hakka ilişkin asgari yükümlülükleri ve öncelikleri dercetmenin uygun olacağı söylenebilir. Sonuç Sosyal ve ekonomik hakların klasik haklar karşısında ikinci planda kalmasının anayasal gerekçesini oluşturan Anayasanın 65. maddesinin önemli sorunlar barındırdığı görülmektedir. Madde, 2001 yılında geçirmiş olduğu olumlu değişikliğe karşın, sosyal ve ekonomik haklara ilişkin taleplerin tatmin edici bir düzeyde karşılanmasına hizmet etmekten çok adeta devletin bu talepleri yerine getirmesinden kaçınabilmesinin dayanağı rolünü üstlenmiştir. Bu durumun aslında temel hak ve özgürlüklerin sosyal ve ekonomik nitelikli olanları değil, tümü üzerinde olumsuz sonuçlarının olabileceğinin bilinmesi gerekir. Bu gerçekten hareketle çalışmada aslında 65. maddenin farklı bir şekilde okunması gerektiği, Anayasada yer alan sosyal ve ekonomik hakların ve bu haklara ilişkin devletin ödevlerinin tümünün 65. madde kapsamında değerlendirilemeyeceği belirtilmiş; ayrıca maddenin bu hali ile bile aslında devleti tümüyle söz konusu sorumluluklarından kurtarmadığının altı çizilmiştir. Bunun yanında, Türkiye’nin taraf olduğu konuya ilişkin temel uluslararası metinlerin belirlediği standartların 65. madde tarafından karşılanmadığı; maddenin en azından bu standartları 120 karşılayacak biçimde değiştirilmesinin uygun olacağı ortaya konulmuştur. Ancak, sosyal ve ekonomik hakların tümü bakımından tatmin edici sonuçlara ulaşılması için, 65. maddenin yeniden ele alınmasının yanında Anayasada yer alan sosyal ve ekonomik haklara ilişkin düzenlemelerin, hiç olmazsa asgari yükümlülükleri ve bu haklara ilişkin öncelikleri içerecek şekilde daha somut olarak düzenlenmesinin uygun olacağı son söz olarak söylenebilir. 121 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi TÜRK HUKUKUNDA BAKANLAR KURULUNUN YAPISI VE GÖREVLERĐ Dr. Eyüp ZENGIN Yalova Üniversitesi Öğretim Üyesi Sırrı ALTIN T.C. Sayıştay Başkanlığı ÖZET Türk yönetim yapısı içerisinde, yürütme organının siyasi yönden sorumluluk taşıyan kanadı olan Bakanlar Kurulu Başbakan ve Bakanlardan oluşan kolektif bir organ görünümündedir. Cumhurbaşkanı gerekli gördüğü durumlarda Bakanlar Kurulu’na Başkanlık etme yetkisine sahiptir. Türk Hukukunda Bakanlar Kurulu’nun çalışma sistemine ilişkin herhangi bir hukuki düzenleme yer almamaktadır. Bakanlar Kurulu’nun çalışma sistemi teamüllere göre yürütülmektedir. Çalışmalar hükümetlere göre değişmekte ve Başbakanın belirlediği politikalar etkili olmaktadır. Devlet yönetiminde, üç organ arasında en aktif ve müteşebbis tek organın yürütme organı olduğu herkes tarafından kabul edilen bir gerçektir. Bu gerçek devlet yönetiminde, Bakanlar Kurulunun yerini ve önemini açıkça ortaya koymaktadır. Bakanlar Kurulunun yapısı, görev ve yetkileri, modern devlet anlayışında, yürütme organının yapısı, görevleri ve yetkileri bu çalışma içinde incelenecektir. Bakanlar Kurulunun görevleri konusunda anayasa yeterli ve açık hükümler getirmemiştir. Bu konuda kanunlarda yer alan hükümlerin sayısı da oldukça fazladır ve bu hükümlerde Bakanlar Kurulunun görevleri "tahdidi" bir şekilde belirtilmemiştir. Bakanlar Kurulunun yetkilerinin azlığı buna karşılık ona kanunlarla verilmiş çeşitli görevlerin son derece fazla olması, faaliyet ve hareket kabiliyetinin zayıflamasına sebep olmuştur. Bakanlar Kurulu daha alt düzeylerde alınabilecek türden kararları almak zorunda bırakılmakta böylece iş yükü artmaktadır. Bu nedenle, Bakanlar Kurulu’nun hukuksal çerçevesi yeniden çizilmeli ve doğrudan hükümetin ortak sorumluluğuna ve genel siyasetin yürütülmesine ilişkin olan ya da daha alt düzeyde sonuçlandırılamayacak türden işlemler ya da eylemlerle ilgili kararlar Bakanlar Kurulu’nda alınmalıdır. Anahtar kelimeler: Türk yönetim yapısı, Hükümet, Başbakan, Bakanlar Kurulu, THE STRUCTURE AND DUTIES OF THE COUNCIL OF MINISTRIES IN TURKISH LAW ABSTRACT Inside the Turkish Administrative structure, the Council of Ministers which is the responsible branch of the executive body on the political side is a collective organ composed of the Prime Minister and President. In case of necessity, the President has the authority to lead the Council of Ministers. Turkish Law on the working system of the Council of Ministers does not involve any legal regulations. The working system of the Council of Ministers is carried out according to established practices. The work varies according to the government and the policy established by the Prime Minister is effective. Inside the state government, it is fact admitted by everyone that, the most active and enterprising only organ among the three organs is the executive organ. This reality clearly demonstrates the importance of the Council of Ministers in state government. The structure of the Council of Ministers, its functions and powers, in modern state conception, the structure of the executive body and its functions and powers will be examined in this study. The sufficient and clear judgments have not been included to the duties of the Council of Ministers. In this respect, number of the provisions in the law is also very much and in these provisions and the duties of the Council of Ministers have not been specified in a limitation way. Lack of authority of the Council of Ministers, in return for overage of various tasks given to him by law has led to the weakening of their activity and mobility. The Ministries Council has to account to take a decision at lower level and consequently its working load is on the increase. Decision concerning to the shared responsibility of government or conduction of the public policy and transaction which will not be resulted at the low level should be taken in the Council of Ministers. Keywords: Turkish Administrative Structure, the Government, the Prime Minister, the Council of Ministers 1. Giriş Modern devletin görevleri sürekli olarak artmaktadır. Modern devletin görevlerinin artması ve gittikce karmaşık niteliğe bürünmesi, devlet yönetimini zorlaştırmakta ve devlet yönetiminde bilimsel esasların uygulanmasını gerektirmektedir. Devlet yönetiminde, üç organ arasında en aktif ve müteşebbis tek organın yürütme organı olduğu herkes tarafından kabul edilen bir gerçektir. Bu gerçek devlet yönetiminde, Bakanlar Kurulunun yerini ve önemini açıkca ortaya koymaktadır. Bakanlar Kurulunun yapısı, görev ve yetkileri, modern devlet anlayışında, yürütme organının yapısı, görevleri ve yetkileri bu çalışma içinde incelenecektir.1 1 Arslan, Bakanlar Kurulunun Đktisadi ve Mali Alandaki Görev ve Yetkileri, s. 1 122 Sosyal devlet ilkesinin kabülü, devletin ekonomik hayata müdahelesi ve devletin görevlerinde meydana gelen artış, yürütmenin güçlendirilmesi yönünde bir eğilimin doğmasına sebep olmuştur. Gerçekten 20. asrın ikinci yarısında devletin fonksiyonu gittikce artmakta, bilimsel ve teknik gelişmelerin yanı sıra ulusal ve uluslararası ekonomik sorunların değişkenliği ve çapraşıkllığı fazlalaşmaktadır. Diğer sebeplerle birlikte bu hususlar, bütün dünyada parlamentoların etkisinin azalması ve yürütme organının güçlenmesi sonucunu doğurmuştur. Đşte, "güçlü devlet", "güçlü yürütme", "güçlü iktidar" gibi kavramların yoğunluk kazanması Anayasa hukuku açısından da karşılığını bulmuştur. Yürütme gücüne kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi verilmesi de bu bağlamda değerlendirilmelidir. Nitekim, yürütme organına kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisinin verilmesi, yasama organının faaliyetlerinden bir kısımının yürütme organına geçmesi olarak değerlendirilmiştir. Devletin ekonomik hayattaki rölünün giderek artışı yasama-yürütme dengesinde yürütme lehine önemli 2 değişmelere sebep olmuştur. 2. Bakanlar Kurulu3 2.1. Başbakan ve Bakanlar Kurulunun Anayasal Konumu 1982 Anayasasının 8. maddesi "yürütme yetkisi ve görevi, Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu Tarafından, Anayasa ve Kanunlara uygun olarak kullanılır ve yerine getirilir" diyerek yürütmenin parlamenter rejimlere uygun olarak dualist yapıda olduğunu belirtiyor. Bakanlar Kurulu yürütmenin siyasal bakımdan sorumlu, bu nedenle de, yürütme yetkisini fiilen kullanan organdır. 1982 anayasının Bakanlar Kurulunun kuruluşu, görevleri ve sorumluluğu ile ilgili hükümleri, 1961 anayasasının bu konudaki hükümlerinden çok farklı değildir.4 2.2. 1982 Anayasasına Göre Bakanlar Kurulunun Kuruluşu Bakanlar Kurulu başbakan ve bakanlardan kurulur. Başbakan, Cumhurbaşkanınca, TBMM üyeleri arasından atanır. (m. 109/1,2) Cumhurbaşkanın başbakanı seçme ve atama yetkisi parlamentar rejimlerde sınırsız değildir. Çünkü, kurulan Bakanlar Kurulunun parlamentodan güvenoyu alması zorunluluğu vardır. Bu güvenoyu alma zorunluluğu, Cumhurbaşkanının ancak Meclisin güvenine sahip bir kişiyi başbakan olarak atayabileceği anlamına gelir. Mecliste açık bir parti çoğunluğunun bulunması halinde durum son derece basit ve kolaydır. Bu durumda Cumhurbaşkanının bu partinin veya partiler koalisyonunun liderini başbakan olarak atayabilirse de, atanan başbakanın kurduğu Bakanlar Kurulunun güvenoyu almaması durumunda Cumhurbaşkanlığı makamının yansızlık niteliğine zarar gelebileceği gibi otoritesi de sarsılabilir ve bir anayasa bunalımı ortaya çıkabilir.5 Anayasanın 109. maddesinin 2. fıkrasına göre, "Bakanlar TBMM üyeleri veya Milletvekili seçilme yeterliliğine sahip olanlar arasından Başbakanca seçilir. Ve Cumhurbaşkanınca atanır; gerektiğinde Başbakanın önerisi üzerine Cumhurbaşkanınca görevine son verilir." Bu hükmün 1961 anayasından farklı yönü Başbakanın önerisi üzerine Cumhurbaşkanınca bir bakanın görevine son verilebilmesidir. Böyle bir yetkinin tanınmış olması bizce parlementer rejimin gelişimine uygundur ve Başbakanın bakanlar içindeki otoritesini güçlendirici niteliktedir. Bakanlar Kurulu Cumhurbaşkanı tarafından Bakanlar Kurulu listesinin uygun görülerek atamaların yapıldığının bildirilmesi ile kurulmuş olur. kurulan Bakanlar kurulunun göreve başlaması için Meclisin güvenoyunu beklemesi gerekmez; çünkü, Bakanlar Kurulu yürütme organının bir parçasıdır ve parlementer rejimlerde yürütme organı yasama organı karşısında bağımsız bir fonksiyon yerine getiren bir organ olarak kabul edilir. Başbakanın seçtiği ve bakan olarak önerdiği kimseler hakkında Cumhurbaşkanının siyasal karar verme yetkisi yoktur.6 Bakanlar Kurulunun listesi tam olarak TBMM'ne sunulur ve eğer Meclis tatildeyse toplantıya çağırılır (m.110/1). Bakanlar Kurulunun programı kuruluşundan en geç bir hafta içinde başbakan veya bir bakan tarafından Mecliste okunur ve güvenoyuna başvurulur. Güvenoyu için görüşmeler, programın okunmasından iki tam gün geçtikten sonra başlar ve görüşmelerin bitiminden bir tam gün geçtikten sonra oylama yapılır. Bakanlar Kurulunun güvenoyu almış sayılması için özel bir çoğunluk aranmamış ve böylece hükümetin kurulması kolaylaştırılmak istenmiştir. 2 3 4 5 6 Tan, Ekonomik Hukuk ve Ekonomik Kamu Hukuku, s. 29 Bakanlar Kurulu hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Duran, Đdare Hukuku, 93 vd.; Gözübüyük, Yönetim Hukuku, 72 vd.; Gözübüyük, Anayasa Hukuku, 218 vd.; Özbudun, Türk Anayasa Hukuku , s. 293 vd.; Günday, Đdare Hukuku, s., 269 vd.; Versan, Kamu Yönetimi, s., 180 vd.; Eryılmaz, Kamu Yönetimi, s., 92 Hükümetin kuruluşu konusunda ayrıntılı bilgi için bkz., Özer, Batı Demokrasilerinde ve Türkiye"de Hükümetin Kuruluş Yöntemleri, s., 139-169 Kalabalık, Yönetimde Demokrasi, s., 256 Yayla, Anayasa Hukuku Ders Notları, s., 174-182 123 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi 2.3. Bakanlar Kurulunun Yapısı ve Başbakanın Durumu Bakanlar Kurulu, Başbakan ve bakanlardan oluşan kolektif bir karar organı niteliğindedir. Klasik sis7 temde, Başbakan da özünde diğer bakanlar gibi bir bakandır. Olsa olsa durumu eşitler arasında birincidir. Gerçi, günümüzde de Başbakan, bakanların idare hukuku anlamında hiyerarşik amiri değildir; fakat bu kurul içinde başbakanın çok özel bir yeri vardır. Bu özellik gerek 1961, gerek 1982 anayasalarında "Başbakan, Bakanlar Kurulunun başkanı olarak, Bakanlıklar arasında işbirliğini sağlar ve hükümetin genel siyasetinin yürütülmesini gözetir." (m. 112/1) şeklinde yer almaktadır. 1982 anayasası ayrıca bakanların başbakana karşı sorumlu olduklarını (m. 112/2) ve başbakanın, bakanların görevlerini Anayasa ve yasalara uygun olarak yerine getirmelerini gözetmek ve düzeltici önlemleri almakla yükümlü olduğunu da (m. 112/3) eklemiştir. Yine daha önce belirttiğimiz gibi, başbakan bir bakanın görevden alınmasını Cumhurbaşkanından isteye-bilme yetkisine sahiptir (m.109/3). Bütün bunlar gözönüne alındığında, 1982 anayasasının Bakanlar Kurulu içinde Başbakanın durumunu önemli ölçüde güçlendirmiş olduğu söylenebilir.8 Ülkemizde iki tür bakan bulunmaktadır. Bunlardan bir bölümü bakanlıkları olan bakanlar, bir bölümü de bakanlıkları olmayan devlet bakanlarıdır.9 Devlet bakanları başbakana yardım etmek, Bakanlar Kurulunda koordinasyonu sağlamak, özel önem ve öncelik taşıyan konularda deney ve bilgilerinden yararlanılmak 10 amacıyla atanan bakanlardır. Bakan, bakanlık kuruluşunun en üst amiridir. Bakanlar, bakanlık hizmetlerini mevzuata, hükümetin genel siyasetine uygun yürütmekle ve bakanlığın faaliyet alanına giren konularda diğer bakanlıklarla işbirliği ve koordinasyon sağlamakla görevlidirler. Bakan bakanlık, merkez, taşra ve yurt dışı örgütü ile bağlı ve ilgili kuruluşların faaliyetlerini, işlemlerini ve hesablarını denetlemekle görevlidir. Bakanlar görevlerini yerine getirebilmek için yönetmelik de yapabilirler. "Açık olan bakanlıklara izinli veya özürlü olan bir bakana, diğer bir bakan geçici olarak vekillik eder. Ancak, bir bakan birden fazlasına vekillik edemez (m. 113/2)." Ve yine "Herhangi bir sebeble boşalan bakanlığa en gec 15 gün içinde atama yapılır." (m.113/4) denerek 1961 öncesi görülen suiistimaller 1982 anayasasında dikkate alınmıştır. 2.4. Bakanlar Kurulunun Siyasal Sorumluluğu Bakanların siyasal sorumluluğu parlamenter rejimin en temel kuralıdır. Parlamenter rejimi başkanlık rejiminden ayıran temel özellik de budur. Siyasal sorumluluk, Bakanlar Kurulunun ve bakanların görevlerine parlamento tarafından son verilebilmesi anlamına gelir. Başkanlık rejiminde parlamentonun böyle bir yetkisi yoktur. Siyasal sorumlulukta yaptırım cezai veya hukuki değildir, yalnızca siyasaldır: bu yolla Bakanlar Kurulunun veya bir bakanın görevine son verilmiş olur. Siyasal sorumluluk parlamenter rejimlerde iki türlüdür: ortak (kollektif, birlikte) ve kişisel (şahsi, bireysel) sorumluluk. Kolektif sorumluluk hükümetin genel siyasetinin yürütlmesinde birlikte sorumluluk demektir. 1982 anayasası bunu Bakanlar Kurulunun hükümetin genel siyasetinin yürütlmesinden birlikte sorumlu olduklarını söyleyerek belirtmiştir. (m. 112/1) Ortak sorumluluk ilkesi, genel hükümet siyasetinin mecliste güvensizlik oyu alması durumunda, Bakanlar Kurulunun çekilmesi sonucunu doğurur. Bakanlar Kurulunun hükümetin genel siyasetinin yürütlmesinden dolayı, bir bölüm üyelerinin düşürülmesi, bir bölüm üyelerinin ise görevde bırakılması mümkün değildir. Buna karşılık her bakan kendi yetkisi içindeki işlerden ve emri altındakilerin eylem ve işlemlerinden de sorumludur. (m. 112/2) bakan bakanlığın işlerinin kötü yöneltilmesinden veya gerekli denetimlerin yapılmamasından dolayı kişisel olarak siyasal açıdan meclise karşı sorumludur. Böyle bir durumda, örneğin gensoru açıldığında, bakanın kendisi düşer, Bakanlar Kuruluna bir şey olmaz. Siyasal tarihimizde kişisel siyasal sorumluluğun ilk örneği, 1980 yılında Dışişleri Bakanı Hayrettin Erkmen'in güvensizlik oyuyla düşürülmesine rağmen Demirel hükümetinin göreve devam etmesi olmuştur.11 Ortak sorumuluk kabineye uygulanır. Ortak sorumluluk gereği bir bakan kabinede kaldığı sürece kabinenin bütün kararlarını kabul etmiş sayılır. Đlke olarak, ortak sorumluluk kabineyi oluşturan bakanların kabinenin aldığı kararlardan bütünüyle sorumlu olmaları demektir. Bu ise kabinenin gizliliği ile son derece yakından ilişkilidir. Kabine toplantıları bakanların hangi tür politikanın uygulanacağını saptadıkları gizli toplantılardır. Ortak sorumluluk kabine toplantılarında bir bakanın kendisinin ve diğer meslekdaşlarının neler önerdiklerini ve neler söylediklerini açıklayamaması demektir. 7 Turhan, Hükümet Sistemleri ve 1982 Anayasası, s., 133 Duran, Đdare Hukuku Ders Notları, s., 93-97 9 devlet bakanları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz, Tacettin Karaer, "Türk Kamu Yönetiminde Devlet Bakanlığı Sorunu" AĐD, cilt 23, sayı 2, 1987 10 Duran, Đdare Hukuku, s., 97-99 11 Turhan, a.g.e., s., 139 8 124 Ortak sorumluluk hükümet kararlarının ötesini de kapsar. Her konu hükümet düzeyinde ele alınamaz. Ö nemli olan veya bakanlar arasında tartışmalara neden olabilecek kararlar bakanlar kuruluna getirilir ve orada karara bağlanır. Bu düzeyde olmayan sorunlar bakanlık düzeyinde ele alınır. Ancak bakanlığın memurlarının yaptığı işlemler bakan adına yapılmış işlemler olarak düşünülür. Bakan adına yapılmış bu işlemlerde Bakanlar Kurulu adına yapılmış varsayılır. Ortak sorumluluk tüm yönetime yayılmaktadır. 3. Bakanlar Kurulunun Bazı Alanlardakı Görev ve Yetkileri Bakanlar Kurulunun görev ve yetkilerini tam ve kesin olarak belirlemek mümkün olmasa da, bu görev ve yetkilerin alanlarını belirlememizkonu hakkında daha iyi bir fikir sahibi olunmasını kolaylaştıracaktır. Bu inceleme çerçevesinde, söz konusu görev alanlarının tamamına değinmek mümkün değildir. Önemli görülen görevlere değinilecek, bunların dışında kalanlardan ise bazı misaller verilecektir. Bakanlar Kurulu, görevlerini yerine getirirken düzenleyici işlemlerde bulunabilir, ya da somut, bireysel işlemler yapabilir. 3.1. Diş Politika ve Milletlerarası Anlaşmalar Ükenin genel siyasetini ve doğal olarak bu arada dış politikasını tayin eden Bakanlar Kurulu bunu yürütmekle de görevlidir. Bu parlementer rejimin geçerli olduğu bütün ülkeler gibi Türkiye’de de geçerlidir. Dış politikanın yürütülmesi, yürütme organına ait bir görevdir, bu konudaki yetki bakanlar kuruluna aittir. Cumhurbaşkanı, milletlerarası planda devleti temsil etmekte ise de, bu yetki semboliktir ve bu alandaki görevlerin Bakanlar Kurulunca yürütüldüğüne şüphe yoktur. 1969 tarihli ve 1173 sayılı Milletlerarası Münasebetlerin Yürütülmesi ve Koordinasyonu Hakkında Kanun, bu konuda çeşitli hükümler getirmektedir. Bu kanunun 1. maddesinin (2) numaralı fıkrasına göre, "yabancı devletler nezdinde Büyükelçilik ve Elçilik açmaya veya akredite etmeye, bir yabancı devlet Elçilik veya Büyükelçiliğini milletlerarası hukuk kurallarına göre Türkiye Cumhuriyeti"nin hak ve menfaatlerini korumakla görevlendirmeye ve milletlerarası kurullar nezdinde Büyükelçilik ve Elçilik seviyesinde daimi temsilçilik kurmaya veya bir büyükelçilik veya elçiliği daimi temsilcilikle görevlendirmeye" Bakanlar Kurulu yetkilidir. Aynı kanunun 2. maddesi de, Bakanlar Kuruluna , TC’nin "milletlerarası iktisadi münasebetleriyle… ilgili dış temas ve müzakerelerde hükümetin dış politikası" ve kalkınma planına uygun hedeflerin tespiti konusunda bakanlıklararası koordinasyon komiteleri kurma yetkisini vermektedir. Kanunda Bakanlar Kuruluna atama yetkisi veren hükümler de bulunmaktadır. 6653 sayılı kanuna göre, mukabele bir misil konusunda da Bakanlar Kurulu yetkilidir. Bakanlar Kurulunun bu alandaki en önemli yetkileri, şüphesiz, milletlerarası anlaşmaların yapılması ve onaylanması ile ilgili olanlardır. Genel olarak milletlerarası anlaşma yapma yetkisinin Bakanlar Kurulunda olduğu söylenebilir.12 1969 tarhli Viyana Anlaşmalar Hukuku Sözleşmesine göre (m. 7), Devlet Başkanı, Başbakan ve Dışişleri Bakanı gibi anlaşma yapmaya yetkili olduğu kabul edilen kişilerin dışında kalan kimselerin anlaşma görüşmelerinde ve anlaşma metninin kabulünde yetkili kabul edilebilmeleri için bir yetki belgesine sahip olmaları gerekmektedir.13 31.5.1963 tarihli ve 244 sayılı kanunun 1. maddesine göre, bu yetki Bakanlar Kurulu tarafından verilmektedir. 1982 anayasasının 90. maddesine göre, ülkemiz adına yabancı devletlerle ve milletlerarası kuruluşlarla yapılacak anlaşmaların bağlayıcı olabilmeleri için, TBMM'nin onaylamayı uygun bulması ve anlaşmanın onaylanması gerekir. (ilk f.) Bu maddenin ikinci ve üçüncü fıkralarında uygun bulma kanununa gerek bulunmayan anlaşmalar belirtilmektedir. 244 sayılı kanunun 2. maddesi de Anayasadaki prensibi tekrarlamakta; 2 (son f.), 3,5 ve 6. maddeleri ise TBMM'nin uygun bulmasına gerek olmayan anlaşmalarla ilgili hükümler getirmektedir. 244 sayılı kanunda, onaylanmanın uygun bulunmasına dair kanun tasarılarının Dışişleri Bakanlığınca hazırlanması öngörülmektedir. (m. 4 / ilk f.). Kanun tasarıları Bakanlar Kurulunca kabul edilmiş metinler olduklarından, maddede kanun tasarılarına ait taslakların kastedildiği kabul edilmelidir. Maddenin düzenlenişi yüzünden, "uygulamada, Dışişleri Bakanlığınca hazırlanan yasa tasarısının Bakanlar Kuruluna gittiği ve Bakanlar Kurulunun değerlendirilmesine bağlı" olduğu gibi, sanki uygulama ile kanun arasında farklılık bulunduğu izlenimini doğuran değerlendirmeler yapılabilmektedir. Halbuki, Dışişleri Bakanlığınca hazırlanan metnin Bakanlar Kuruluna gönderilmesi, kanun tasarıları bakımından hem Anayasa, hem de kanun gereğidir.14 12 Armağan, a.g.e., s., 176, Çelik, Milletlerarası Hukuk, s., 197 Pazarcı, Uluslararası Hukuk Dersleri, s., 101 14 Pazarcı, a.g.e., s.,137 13 125 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Anayasanın 104. maddesinde "Milletlerarası Anlaşmaları Onaylamak" görev ve yetkisi Cumhurbaşkanına verilmiştir. Bununla birlikte anlaşmanın onaylanmasına ilişkin kararnameler karşı imza kuralı gereğince Bakanlar Kurulu tarafından imzalanmakta bu da, onaylama işlemlerinin Bakanlar Kurulu tarafından yapılmasına ve sorumluluğu taşıyan Bakanlar Kurulunun anlaşmaların onaylanmasında da gerçek yetki sahibi olmasına sebep olmaktadır. Anlaşmaların müzakere ve imza edilmesinde Bakanlar Kurulunun yetkili olması, bu gelişmeyi zaten zorunlu kılmaktadır. Ayrıca 1988 ve 1989 Mali Yılı Bütçe Kanunlarına konulan bir hükümle, yıllık programlarla belirlenen dış finansman ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla 244 sayılı kanunun kapsamı dışında kalan kuruluşlarla kredi anlaşmaları yapmaya Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığının bağlı olduğu Bakan yetkili kılınmış; Bakanlar Kurulunca uygun görülen diğer kredi anlaşmalarının Bakanlar Kurulu kararıyla yürürlüğe gireceği ve bu kararnamelerin 244 sayılı kanun hükümlerine tabi olmadığı belirtilmiştir. (m. 40) 3.2. Milli Güvenlik 1982 anayasasının 177. maddesinin 2. fıkrasına göre " milli güvenliğin sağlanmasından ve silahlı kuvvetlerin yurt savunmasına hazırlanmasından" TBMM'ne karşı Bakanlar Kurulu sorumludur. Bakanlar Kurulu milli güvenliği sağlama görevini ya kurul halinde toplanarak ve Anayasanın 118. maddesine göre Milli Güvenlik Kurulunun önerileri doğrultusunda bazı kararlar alarak ya da Kurulun bir parçası olan Milli Savunma Bakanlığı eli ile yürütülür.15 Milli Güvenlik Kurulu, milli güvenliklerle ilgili kararların alınmasında ve koordinasyonun sağlanmasında Bakanlar Kuruluna yardımcı olan bir kuruluştur. Anayasaya göre MGK, "Devletin milli güvenlik siyasetinin tayini, tespiti ve uygulanması ile ilgili kararların alınması ve gerekli koordinasyonun sağlanması konusundaki görüşlerini Bakanlar Kuruluna bildirir. Kurulun devletin varlığı ve bağımsızlığı, ülkenin bütünlüğü ve bölünmezliği, toplumun huzur ve güvenliğinin korunması hususunda alınmasını zorunlu gördüğü tedbirlere ait kararlar Bakanlar Kurulunca öncelikle dikkate alınır" (m. 118/3) Bu hükümlerden de anlaşılacağı üzere, Bakanlar Kurulu milli güvenlik siyasetini belirlemeye ve bu hususta gerekli tedbirleri almaya yetkilidir. 1961 anayasasına göre, MGK kararlarının "tavsiye" niteliğinde olmasına karşılık, 1982 anayasasında bunların Bakanlar kurulunca öncelikle dikkate alınacağı belirtilmiştir. Soysal, söz konusu hükmün "tavsiye"den öte bir anlam taşıdığını; MGK'nın, milli güvenlik konularında uzmanlık sahibi olması sebebiyle bu görüşlerin öncelikle dikkate alınmasının tabii olduğunu, fakat milli güvenlik kavramının çok geniş yorumlanarak Bakanlar Kurulunun sorumluluğuna giren hemen her konuyu kapsayacak şekilde ele alınmaması gerektiğini belirtmektedir.16 Anayasanın 122. maddesine göre, sıkıyönetim ilan etmeye ve sıkıyönetim halinin gerekli kıldığı konularda KHK çıkarmaya Cumhurbaşkanının başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu yetkilidir. Sıkıyönetim uygulamasından dolayı meclise karşı Bakanlar Kurulu sorumludur.17 Buna karşılık aynı maddenin son fıkrasında, sıkıyönetim komutanlarının başbakan yerine, Genel Kurmay Başkanlığına bağlı olarak görev yapmaları hükmünün getirilmesinin, "Başbakanın sıkıyönetim icraatından ve sorumluluğundan" uzaklaştırılması sonucunu doğuracağı ileri sürülmektedir. Bakanlar Kurulu, 120. maddeye göre, Cumhurbaşkanının başkanlığında toplanarak olağanüstü hal ilan edebilir. Ayrıca olağanüstü halin veya sıkıyönetimin gerektirdiği düzenlemeleri yapmaya da Cumhurbaşkanının başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu yetkilidir. Bakanlar Kurulunun bu alandaki bazı yetkilerini de, TRT'den bildiri yayınlamak, milli güvenlik bakımından sakınca taşıyan bazı haberlerin yayınlanmasını yasaklamak, askeri yasak bölgeler ve güvenlik bölgelerinin kurulmasına veya kaldırılmasına karar vermek, Türk silahlı kuvvetlerinin ihtiyaçlarını karşılayacak tedbirleri almak ve Genelkurmay başkanlığına atanacak kişiyi Cumhurbaşkanına teklif etmek (Genelkurmay Başkanının, Bakanlar Kurulu kararnamesi ile atanması eleştirilerek, atama işleminin Cumhurbaşkanınca tek başına yapılması gerektiği iddia edilmiş,18 buna karşılık, bu görüşün pozitif anayasa hukuku bakımından dayanaksız olduğu belirtilmiştir.) şeklinde saymak mümkündür. Milli güvenliğin sağlanmasından ve silahlı kuvvetlerin yurt savunmasına hazırlanmasından Bakanlar Kuruluna verilen bu görevin yerine getirilmesinden dolayı, Başbakan ve diğer bakanlarla birlikte sorumludur. Bu konuda bakanların kişisel sorumlulukları değil, ortak sorumlulukları söz konusudur. Bu siyasal sorumluluk Bakanlar Kurulunun görevden çekilmesi sonucunu doğurur.19 15 Akgüner, 1961 Anayasasına Göre Milli Güvenlik Kavramı ve Milli Güvenlik Kurulu, s., 129 Soysal, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, s., 350 Gözübüyük, a.g.e., s., 267-274 18 Gözübüyük, Anayasa Hukuku, s.,238 19 Akgüner, a.g.e., s., 132 16 17 126 Bu konuda belirtmek istediğimiz son husus; Bakanlar Kurulunun iç ve dış güvenliği korumak için yaptığı 20 esaslı işlemlerin hükümet tasarrufu olarak kabul edildiğidir. 3.3. Ekonomi 21 Bakanlar Kurulunun görevlerinin en çok genişlediği alanlardan biri hiç şüphesiz ekonomi alanıdır. Ekonomik konuların teknik nitelikli tedbirlerle düzenlenmesi ve buna bağlı olarak planlama faaliyetlerinin hemen hemen tamamen hükümetin kontrolü altında bulunması Bakanlar Kurulunun bu alandaki görev ve yetkilerini genişletmiştir. 1982 anayasasında da, 1961 anayasasında olduğu gibi ekonomik haklar ve ödevler düzenlenmiş, tarım ve hayvancılıktan devletleştirmeye, çalışma ve sözleşme hürriyetinden toplu konut teşebbüslerinin desteklenmesine kadar pek çok konu anayasada yer almıştır. Ayrıca anayasanın dördüncü kısmının ikinci bölümünde ekonomik hükümlere yer verilmiş ve bu bölümde planlama, piyasaların denetimi ve dış ticaretin düzenlenmesi, tabii servet ve kaynakların aranması ve işletilmesi, kooperatifçiliğin geliştirilmesi ve tüketiciler ile esnaf ve sanatkarların korunması gibi hususlar düzenlenmiştir. Bunlardan 167. maddenin ilk fıkrasında, 171., 172. ve 173. maddelerde öngörülen tedbirlerin alınmasında, Bakanlar Kurulunun bir kanuna dayanmadan düzenleme yapması mümkündür. (tabii bu konular düzenlenirken idari teşkilat kurulması ve bunların görev ve yetkilerinin belirlenmesi gerekirse veya ceza hükümleri öngörülürse, kanuna dayanmak zorunludur) Çeşitli kanunlarla da Bakanlar Kuruluna geniş yetkiler verilmiş; özellikle 1567 sayılı Türk Parasının Kıymetini Koruma Kanunu, 1705 sayılı Ticarette Tağşişin Men'i ve Đhracatın Murakabesi Hakkında Kanun ve 2976 sayılı Dış Ticaretin Düzenlenmesi Hakkında Kanun, hemen hemen hiç bir esas getirmeden düzenleme yetkisini Bakanlar Kuruluna bırakmıştır. ayrıca, 3218 sayılı Serbest Bölgeler Kanunu, 3307 sayılı 6850 sayılı Milletlerarası Finansman Kurumuna katılmak için Hükümete selahiyet verilmesine dair kanunun 2. Maddesinin değiştirilmesine dair kanun ve 3332 sayılı Sermaye Piyasasının Teşviki, Sermayenin Tabana Yaygınlaştırılması ve Ekonomide Alınacak Tedbirler Hakkındaki Kanun gibi bazı kanunlarla, Bakanlar Kuruluna bazı konularda görev ve yetkiler verilmiştir. Bakanlar Kurulunun sadece mevzuatla kendisine verilen görevleri değil, önemli gördüğü bütün işleri görüşüp karar konusu yapabileceği kabul olunmaktadır. Uygulamada da kurulun, mevzuata göre Bakanların yetkisi içine giren işlerle de meşgul olduğu sık sık görülmektedir. Doğal olarak bu gibi işlerde verdiği kararlar yetkili mercii için sadece direktif niteliğini taşımakta, gereken icrai karar bu merciin uhdesinde ve sorumluluğunda kalmaktadır.22 Bakanlar Kuruluna Anayasayla ve Kanunlarla verilen temel görev, kanunların uygulanması ve bunu sağlamak için düzenlemelerde bulunma görevi ile devletin yüksek yönetimini sağlamaktır. Çağımızda modern devletin gelişmesi ve sosyal devlet ilkesinin kabulü, devletin ve dolayısıyla Bakanlar Kurulunun görevlerinde bir artış meydana getirmiştir. Devlet bunun bir gereği olarak iktisadi ve sosyal alana müdahale etmiştir. Aslında burada müdahale olarak nitelendirdiğimiz durum, gerçekte sosyal devlet ilkesinin bir gereğidir. Daha güzel bir deyimle sosyal devlet ilkesi zaten bu kavramı bünyesinde taşımaktadır. Bu sebeple devletin iktisadi ve sosyal alana müdahalesi sosyal devletten ayrı bir olgu değildir. Modern devlet anlayışı sonucunda devletin görevlerinde meydana gelen artış, en fazla iktisadi ve sosyal alanlarda olmuştur. Bu sebeple devletin iktisadi ve sosyal alandaki görevleri çağımızın sosyal devlet anlayışı içinde değer ve önem kazanmıştır. Bu durum kamu hizmeti anlayışının da değişmesine ve gelişmesine yol açmış, zamanımızdaki iktisadi ve sosyal kamu hizmeti diye nitelendirilen bir kamu hizmeti türü doğmuştur. Bütün bu değişme ve gelişmeler, çağımızda dikkatleri, devletin iktisadi ve sosyal ve mali görevleri üzerine çekmiştir. Bu görevlerin büyük bir kısmı yürütme organı tarafından yerine getirildiğinden, Bakanlar Kurulunun iktisadi ve mali alandaki görevleri de birinci plana çıkmıştır. Bakanlar Kurulunun iktisadi ve mali anlamdaki görevlerini kesin çizgilerle bir birinden ayırmak mümkün değildir. Ama genel bir çizgiyle bu iki tip görevi bir birinden ayırabiliriz. Bakanlar Kurulunun iktisadi alandaki görev ve yetkileri başlıca, iktisadi ve sosyal politikanın tespiti ve uygulanmasının gözetilmesi, iktisadi planlama alanındaki görev ve yetkileri ve diğer iktisadi görev ve yetkilerdir.23 Bakanlar Kurulu, anayasa ve kanunların çizdiği sınır içinde kalmak şartıyla iktisadi politikayı tespit eder, dolaylı ve dolaysız müdahale yöntemlerini kullanarak bu politikanın uygulanmasını gözetir. Ayrıca kalkınma 20 Giritli, Bilgen, Đdare Hukuku, s., 44 Ayrıntılı bilgi için bkz; 22-112 Balta, Türkiye'de Yürütme Kudreti, s., 29, Arslan, a.g.e., s., 151 23 Arslan., a.g.e., s., 151 21 22 127 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi planları ve yıllık programları hazırlama görevi de Bakanlar Kuruluna aittir. Bunların dışında ayrıntı derecesine varıncaya kadar çeşitli diğer iktisadi görevleri de yerine getirir. Bakanlar Kurulunun mali alandaki görev ve yetkileri de başlıca, maliye politikasının tespiti ve uygulanmasının gözetilmesi, kamu personelinin mali menfaatlerine ilişkin görev ve yetkileri ile mali alandaki diğer görev ve yetkileri başlıkları altında gruplandırılabilir. Bakanlar Kurulu, iktisadi politikayı tespit ettiği gibi, mali politikayı da tespit eder ve uygulamasını gözetir. Bu konuda en önemli yardımcı araç bütçedir. Bunun dışında gerek DMK gerekse de diğer bazı kanunlarla Bakanlar Kuruluna kamu personelinin mali menfaatlerine ilişkin görev ve yetkiler verilmiştir. Bütün bunların 24 dışında Bakanlar Kurulunun son derece ayrıntılı diğer mali görevleri de mevcuttur. 3.4. Diğer Alanlardakı Görev ve Yetkileri Çeşitli kanunlarla Bakanlar Kuruluna verilen görev ve yetkilerin tamamının burada yer almamasına ve çok az bir bölümünün zikredilmesine rağmen, bunun Bakanlar Kurulunun görev ve yetkilerinin dolayısıyla kararnameyle düzenlenebilecek hususların genişliği konusunda yeterli fikir vereceğini düşünüyoruz. Kararnameyle düzenlenecek hususlar arasında; devletin belirli bir alacağının terkin edilmesi, her hangi bir amaca tahsis edilmiş hayratın işe yaramaz duruma düşmüş olması halinde bütün mallarının aynı amaçlı bir başka hayrata tahsis edilmesi, bazı kamu görevlilerinin sözleşme ücretlerinin belirlenmesi, kadro ihdas ve iptali ve bunlarda değişiklik yapılması, fikir ve sanat eserlerine ödenecek telif ücretlerinin tespit edilmesi, devletin tasarrufundaki tesislerin belirli kamu kurumlarına devredilmesi, "Türk, Türkiye, Cumhuriyet ve Milli" kelimelerinin şirket ve dernek ünvanlarında kullanılmasında izin verilmesi, sendikaların veya konfederasyonların uluslararası işçi ve işveren kuruluşlarına üye olmasında sakınca bulunup bulunmadığının tespit edilmesi, bazı alanların milli park olarak belirlenmesi, Türk vatandaşlığından çıkarmaya ve Türk vatandaşlığına almaya karar verilmesi gibi hususlar bulunmaktadır 4. Değerlendirme Bakanlar Kurulunun görevleri konusunda anayasa yeterli ve açık hükümler getirmemiştir. Bu konuda kanunlarda yer alan hükümlerin sayısı da oldukça fazladır ve bu hükümlerde Bakanlar Kurulunun görevleri "tahdidi" bir şekilde belirtilmemiştir. Bakanlar Kurulunun yetkilerinin azlığı buna karşılık ona kanunlarla veril25 miş çeşitli görevlerin son derece fazla olması, faaliyet ve hareket kabiliyetinin zayıflamasına sebep olmuştur. Bakanlar Kuruluna, yürürlükte olan kanunların bir çoğunun, siyasal ve aynı zamanda idari bir organ olan bu kurulun meşgul olamayacağı, ya da olmaması gereken ve ayrıntılarına giremeyecek kadar teknik uzmanlıkla ilgili işler ve konularda görevler yüklemekte ve yetkiler vermektedir. Gerçekten gelişmekte olan bir ülke olarak Türkiye"de yönetimin her kademesinde göze çarpan hatalı görev ve yetki dağılımı, Bakanlar Kurulu düzeyinde de kendini göstermekte ve özellikle Bakan yetkisi olması gereken birçok yetkilerin Bakanlar Kuruluna verildiği görülmektedir.26 Kısaca uygulama Bakanlar Kurulunu bir "kırtasiye hücumu" altına almakta ve onu bir "imza makinesi" haline getirmektedir. Bu durum bir taraftan, Bakanlar Kuruluna, üzerinde enine-boyuna durulması gereken konulara gerekli hassasiyeti göstermesine imkan bırakmamakta, diğer taraftan da, Bakanlar Kurulu "fuzuli işgale" uğramış olmaktadır. Bakanlar Kuruluna geniş kapsamlı yetkiler tanınması sakıncalıdır. Uygulamada yasadaki belirsizlikler nedeniyle Bakanlar Kurulunun kendisine verilen yetkileri geniş bir biçimde yorumladığı görülmüştür. Kaynakça 1. AKGÜNER, Tayfun, "1961 Anayasasına Göre Milli Güvenlik Kavramı ve Milli Güvenlik Kurulu", Đstanbul Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi Yayın No: 12, Đstanbul-1983 2. ARMAĞAN, Servet, 1961 Anayasası ve Bakanlar Kurulu", Fakülteler Matbaası, Đstanbul-1978 3. ARSLAN, Süleyman, "Bakanlar Kurulunun Đktisadi ve Mali Alandaki Görev ve Yetkileri", AĐTĐA Yayını, Ankara1982 4. BALTA, Tahsin, Bekir, "Türkiye'de Yürütme Kudreti", Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, Ankara-1960 5. ÇELĐK, Edip, "Milletlerarası Hukuk Dersleri", Fakülteler Matbaası, Đstanbul-1990 6. DURAN, Lütfi, Đdare Hukuku Ders Notları, Fakülteler Matbaası, Đstanbul-1982 7. ERYILMAZ, Bilal, "Kamu Yönetimi", Üniversite Kitabevi, Đzmir-1994 8. GĐRĐTLĐ, Đsmet, BĐLGEN, Pertev, "Đdare Hukuku", Kervan Yayınları, Đstanbul-1973 9. GÖZÜBÜYÜK, Şeref, "Yönetim Hukuku", Gözden Geçirilmiş 8. Bası, Turhan Kitabevi, Ankara-1995 10. GÖZÜBÜYÜK, Şeref, "Anayasa Hukuku", Turhan Kitabevi, Ankara-1993 24 Arslan., a.g.e., s., 151 Armağan, a.g.e., s., 172 26 Arslan., a.g.e., s., 153 25 128 11. GÜNDAY, Metin, "Đdare Hukuku", Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş 2. Bası, Đmaj Yayınları, Ankara-1997 12. GÜNEŞ, Turan, "Türk Pozitif Hukukunda Yürütme Organının Düzenleyici Đşlemleri", Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, 1965 13. KALABALIK, Halil, "Yönetimde Demokrasi", Derya Kitabevi, Trabzon-1998 14. KARAER, Tacettin, "Tütk Kamu Yönetiminde Devlet Bakanlığı Sorunu", AĐD,Cilt 23, sayı 2, 1987 15. ÖZBUDUN, Ergün, "Türk Anayasa Hukuku", Yetkin Kitabevi Yayını, Ankara-1990 16. ÖZER, Attila,"Batı Demokrasilerinde ve Türkiye'de Hükümetin Kuruluş Yöntemleri", AĐTĐA, Yayın No: 143, Ankara1981 17. PAZARCI, Hüseyn, "Uluslararsı Hukuk Dersleri", Turhan Kitabevi Yayını, Ankara-1993 18. SOYSAL, Mümtaz, "100 Soruda Anayasanın Anlamı", Gerçek Yayınevi, Đstanbul-1992 19. TAN, Turgut, Ekonomik Hukuk ve Ekonomik Kamu Hukuku, AĐD, Mart-1972 20. TURHAN, Mehmet, "Hükümet Sistemleri ve 1982 Anayasası", Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Yayınları, Diyarbakır-1989 21. VERSAN, Vakur, "Kamu Yönetimi", Der Yayınları, Đstanbul-1990 22. YAYLA, Yıldızhan, "Anayasa Hukuku Ders Notları", Gözden Geçirilmiş ve Yenilenmiş 2. Baskı, Filiz Kitabevi, Đstanbul1986 129 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi ULUSLARARASI GÜVENLĐK VE ĐNSAN HAKLARININ KORUNMASI PROBLEMLERĐ Yrd. Doç. Dr. Reha YILMAZ Çankırı Karatekin Üniversitesi Uluslararası Đlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi ÖZET Đnsanlık tarihinin en anlamlı mücadelesi sonucunda insan hakları bugün gerek iç, gerekse de uluslararası hukukla koruma altına alınmış, hukukileşmiş, kurumsallaşmış ve kültürümüzün önemli öğelerinden biri haline gelmiştir. Gelinen bu nokta eksiklikleri bulunmakla birklikte insanlık adına gurur duyulacak bir sonuçtur. Ancak, özellikle global suçluluk insan haklarının gerçek manada kabusu olmuştur. Zira, teröristlerin yolaçtığı suçlarla mücadele edebilmek adına devletler gerek iç gerekse de uluslararası güvenlik önlemlerine müracaat etmek zorunda kalmıştır. Bu önlemler sonucunda bir çok hak doğrudan devlet tarafından ihlal edilir duruma gelmiştir. Hatta bu önlemler “devlet terörü” boyutuna ulaşmış, zorunlu haklar bile devlet görevlilerince hukuki çatı altında kolaylıkla ihlal edilmiştir. Bu uygulamalar sonucunda halkın güveni kaybedilmiştir. Hukuk adaletin yanında olmak yerine, güvenlik adına hakların ihlal edilmesi sonucunu doğuran siyasi uygulamalrın yanında yeralmıştır. Bu durum ise çağdaş hukukun özellikle Uluslararası Hukukun güncel bir problemi olarak kendini göstermiştir. Anahtar kelimeler: globalleşme, uluslararası hukuk, insan hakları, uluslararası güvenlik. INTERNATIONAL SECURTY AND THE HUMAN RIGTHS PROTECTION PROBLEMS ABSTRACT As a result of most sensible struggle of the mankind's history, today the human rights taking under the controls either by international or civil law, institutionalized, legalized and have become one of the important elements of our culture. The conclusion with its deficit is the result will be proud of the name of humanity. However, global crime has become a real nightmare of human rights. After all, to fight against the crimes committed by terrorists, states forced to apply to the both international and national security measures. As a result of these measures, many rights are directly being violated by the states. Even these measures have reached a size of the “state terrorism” and the obligatory rights had been easily violated by the state officials under the legal framework. As a result these applications, public confidence has been lost. Instead of being near to the justice by law, political application in the name of security that appeared after the human rights violation has came to its place. This situation has established itself as a contemporary problem of the law, especially international law. Keywords: globalization, international law, human rights, international security Giriş Globalleşme ile birlikte insanlık tek bir köy kadar küçülen dünyada, yakın ilişkiler içesinde yaşamaktadır. Bunun sonucunda bir çok anlaşmazlık da kaçınılmaz hale gelmiştir. Her köyün delisi olduğu gibi globalleşen dünyanında düzeni bozan, keyifleri kaçıran bir delisi, uluslararası suçluluk ortaya çıkmış, gelişmiş ve uluslararası toplumu tehdit eder duruma gelmiştir. Dolayısıyla, bu sorunla mücadele edebilmek için güvenlik tedbirleri arttırılmış, ancak istenilen sonuçlar alınamayınca ek önlemlere müracaat etmek zorunda kalınmıştır. Öncelikle hukuki yapıda değişikliklere gidilmiş, kolluk güçlerinin yetkileri arttırılmış, büyük çabalarla kazanılmış hakların sınırlarında daraltmalar yapılmıştır. Bu çabalar her ne kadar toplumda barış ve güvenliği temin etmek adına yapılsa ve olumlu amaçlar gütse de uygulanan metotlar ve çalışmaların çerçevesi, hukuki bir çatıda hukuk ihlalleri ve insan haklarının sınırlarının daraltılması sonucunu doğurmuştur. Bu sonuç insanlarda hukuka güvensizliği doğurmuş, hukukun doğal yapısında olan koruyuculuk fonksiyonu, doğrudan hukuk uygulayıcıları tarafından ihlal edilmiş, insan hakları hukuk tarafından korunamaz bir duruma gelmiştir. Bugün gelinen noktada halkın hukuka ve devlete olan güveni yitirilmiştir. Gerek yerel gerekse uluslar arası hukuk güvenlik adına yapılan ihlallerin yanında yer aldığı sürece bu güvenin kazanılması da mümkün görünmemektedir. Globalleşme ve Uluslararası Güvenlik Küreselleşme kavramını, “Özellikle 1990’lı yıllarla birlikte bilgi ve iletişim teknolojisinin hızla yaygınlaşması, dünyada mal, hizmet, sermaye ve fikir hareketlerinin serbest ve hızlı dolaşımı çerçevesinde bütün ülkelerin başta ekonomi, güvenlik ve kültür olmak üzere çeşitli alanlarda birbirlerine daha bağımlı hâle gelmeleri sonucunda küresel sorunlar karşısında ortak değer, yaklaşım ve tavırlar benimsemesi” şeklinde 130 tanımlamak mümkündür1. Globalleşme sonucunda dünya bir köy, dünya halkları dab u köyün ahalisi konumuna gelmiştir. Bir bakıma globalleşme halklar arası bir dayanışmayı tanımlamaktadır. Ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel bir dayanışma olarak bunu tanımlamak mümkündür2. Bununla birlikte demokrasi, hukuk devleti ve insan hakları anlayışı da globalleşmenin önemli prensipleri arasında yer almıştır. Uluslararası güvenliğin ve barışın sağlanması ve korunması uluslararası ilişkiler sisteminin önemli amaçları arasında yer almaktadır. Bununla birlikte insan haklarının korunması da uluslararası güvenliğin sağlanması kadar önemli bir problem olarak ortaya çıkmış ve belkide bu sorundan daha karmaşık bir yapıda varlığını devam ettirmektedir. Zira, bugün uluslararası ilişkilerin hiç bir alanı insan hakları olmaksızın ele alınması neredeyse mümkün değildir. Ve hatta insan haklarının korunması uluslararası ilişkilere dahil olan tüm alanların esas maksatlarından birini oluşturmaktadır. Uluslararası güvenlik de insan haklarının korunması maksadına hizmet eden alanlardan birisidir. Bu iki alan sıkı ilişki içerisindedir. Zira evrensel ve milletlerarası nitelikteki uluslararası güvenlik, insan haklarının varolması, korunması için zemin oluşturmaktadır. Esas amacı uluslararası barışı sağlamak olan uluslararası güvenlik, uluslararası hukuk düzenlemeleri ile insan haklarının korunmasını temin eden önemli bir vasıtaya dönüşmektedir. Aksi halde ise, uluslararası güvenliğin uluslararası hedefleri olan barış ve güvenliğin sağlanması ve devamlılığının korunması sorgu altında kalacaktır. Uluslararası güvenliği anlayabilmek için öncelikle uluslararası belgelerdeki anlamına bakmak gerekmektedir. BM. Kurucu sözleşmesinin Đ maddesine göre, BM görevi; “uluslarası barış ve güvenliği korumak, ve bu amaçla barışı tehdit eden unsurların önlenmesi, barışı ihlal eden olayların sona erdirilmesi amacıyla ortak çalışmalar yürütmek, barışı tehdit etme riski bulunan tartışma ve olayların barışçı yollarla, adalet ve uluslararası hukuk kuralları çerçevesinde düzenlemek ya da çözmektir”. Bu tanımlamadan anlaşılacağı gibi, uluslararası güvenlik denildiğinde, barışın korunması ya da barışışı tehdit eden unsurların sona erdirilmesi ve bunun uluslararası hukuk kuralları çerçevesinde halledilmesi manası taşımaktadır. Bu nedenle uluslararası güvenlik adına yapılacaklar ülkelerin iç işlerine doğrudan müdahale anlamı taşımaktadır. Uluslararası güvenlik, ulusal güvenlikle doğrudan bağlantılıdır. Bu nedenle ulusal güvenliğin korunması amacıyla hayata geçirilen bazı uygulamalar uluslararası hukuk kurallarını ihlal edebilmekte, dolayısıyla insan haklarının ihlali sorunlarını ortaya çıkarabilmektedir. Aynı şekilde uluslararası güvenliğin sağlanması amacıyla da insan haklarını koruyan hukuk kurallarının ihlali sözkonusu olabilmektedir. Bu konuda dengeyi yakalayabilmek son derece önemlidir. Zira, son dönemde ortaya çıkan terör dalgası karşısında başlatılan teörle mücadele progamı çerçevesinde gerçekleştirilen operasyonlar ve tutuklanan şüpheliler uluslararası sözleşmelerle insan haklarının korunması adına verilen mücadelenin önemli oranda olumsuz etkilenmesine sebep olmuştur3. Her ülke kendi güvenlik doktrinini kabul ederek, terörle mücadele adına bir çok insan haklarına ilişkin düzenlemeyi askıya almıştır. Özellikle savunma haklarının ihlali sonucunda bir çok insan şüpheli görülerek tutkalanmış, sorgulanmış, sebepsiz olarak uzun sürelerle hürriyetlerinden mahrum bırakılmıştır. Bu gelişmeler esasında Uluslararası Güvenlik, Uluslararası Hukuk kuralları içerisindeki yerini genişletmiş ve yeni konseptler ileri sürülmüştür. Bu sonuç devletlerin terör olaylarıyla ortaya çıkan yeni durum karşısında acil önelemler almasını gerektirmiştir. Yeni hukuki düzenlemelerle birlikte kolluk güçlerine geniş yetkiler verilmiş ve operasyonel güçleri arttırılmıştır. Ancak bu gelişmelerle ters orantılı olarak insan haklarının sınırları daraltılmış bazıları ise askıya alınmıştır. Globalleşme ve Đnsan Hakları Đnsan hakları çağdaş toplum ve modern devlet için özel bir öneme sahiptir. Kaldıki, bugünün global siyasetinin yeni devlet modelinin en önemli unsurlarından biri insan haklarına saygılı devlettir. Đnsanlık tarihine bakıldığında insan haklarında gelinen nokta insanlığın ulaştığı en önemli gelişme olduğunu da söylemek mümkündür4. Bugünün hukuk sisteminin özünü oluşturan Doğal hukuk teorisine göre insan haklarının insanın tabiatından kaynaklandığını bu nedenle insandan ayrılmaz bir parça olduğunu savunmaktadır. Bu husus insan haklarının gelişim düzeyi toplumun gelişim düzeyiyle doğrudan orantılıdır. Ve toplumun kabul edilebilirliği ölçüsünde insan haklarının uygulanma imkanı vardır. Pozitivistlere göre, insan hakları pozitif hukuk kuralları ile belirlenir ve insanlar ancak yürürlükteki hukuk kurallarının izin verdikleri ölçülerde hak talebinde bulunabilirler5. 1 2 3 4 5 Yaşar Büyükanıt, “Küreselleşme ve Uluslararası Güvenlik”, http://www.savaskarsitlari.org/arsiv.asp? ArsivTipID= 1&ArsivAnaID=14152 James Lee Ray, Juliet Kaarbo, Global Politics, New York: Houghton Mifflin Company, 2008, p. 489-490. John Baylis, “International and Global Security”, The Globalization of World Politics, New York, Oxford University Press, 2008, p. 233-235. Chris Brown, “Human Rights”, The Globalization of World Politics, New York, Oxford University Press, 2008, p. 513-514. Emir Veliyev, Muassır Beynelhalk Đnsan Hukukları, Ahali ve Mıgrasiya Problemleri, Bakı, 2007, s. 9. 131 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Bununla birlikte insan haklarının yüksek bir değer olarak kabul edilmesi, hukuki yapı tarafından tanın6 ması ve koruma altına alınması ile daha da güçlenecektir . Zira, hukuki koruma toplum menfaatlerinin devlet menfaatleriyle uyumlu hale getirilmesi ve toplum menfaatlerinin devlet menfaati olarak devletin temel görevleri arasında yerini almasını sağlayacaktır. Bireylerde hukuki düzenlemelerle şahsi menfaatlerini 7 toplumun ve devletin menfaatleri içerisinde ifade ve elde etme imkanına sahip olacaktır . Boylelikle birey, toplum ve devlet menfaatleri hukuki zeminde oluşturulacak insan hakları sistemi içerisinde uyumlu şekilde birlikte olabilecektir. Ancak, yukarıda bahsedilen bu uyum her zaman gerçekleşmemektedir. Rejim, siyasi rekabet, yanlış hukuk düzenlemeleri ve liderliğin hataları sonucunda bu uyum sık sık bozulmaktadır. Tabii olarak bu süreç hukuk ihlalleri ve fertlerin haklarının ihlalleriyle sonuçlanmaktadır. Globalleşen bugünün dünyasında insan hakları devletlerin dış politikasında önemli bir unsur olarak yerini almıştır. Bunun sonucunda bu anlayış uluslararası ilişkiler ve uluslararası hukukun bir objesi olarak gelişmiş, uluslararası hukukun öğeleri bu kurallara uymakla yükümlü hale gelmiştir. Devletler her ne kadar uluslararası insan hakları kurallarına uymakla yükümlü olsalarda bazı ülkelerde bu sadece formal olarak kendini göstermektedir. Hukuki düzenlemelere rağmen uygulama sorunları kendini göstermektedir. Đnsan haklarının uluslararası ilişkilerin objesi olması ve devletlerin dış politikasında sık sık kullanılması olumsuz sonuçlar doğurmaktadır. Zira, global siyaset yürüten büyük devletlerin dış politikaları diğer devletlerin aleyhine bazı uygulamalara sebep olabilmekte ve istenmeyen sonuçlar doğurabilmektedir. Zira, büyük güçler kendi siyasetleri uğruna diğer ülkelerdeki teröre varan insan hakları ihlallerine taviz vermekte ve insanların vazgeçilmez haklarının ihlaline göz yummaktadır. Đnsan haklarına ise en büyü zararı şahsi menfaatler için bu kurallardan suistifade edilmesi vurmaktadır. Milenyumun başlarında insan hakları ihlallerinin global bir tehdit olarak varlığını korumaktadır. Bu problemin halli ise öncelikle iç siyasette önemli değişiliklere en azından hukuki düzlemde reformlara ihtiyaç duyulmaktadır. Gerçekte ise hukuki düzenlemeden ziyade insanlarda, uygulayıcı ve siyasetçilerde insan hakları bilincinin oluşturulması gerekmektedir. Bu bilincin oluşturulması için global siyasetin önemli kurumlarına önemli görevler düşmektedir. BM, AP, UNESCO vb kurumlar bu bilincin oluşturulmasında küçük yaşlardan başlayarak insanlara “insan haklarınının insanlık ve medeniyeti için en önemli değer olduğunu anlatmalı ve bilinç altına yerleştirmelidir. Bunun gerçekleştirilebilmesi için ulusal ve uluslararası düzeyde gerek bilimsel gerekse uygulamaya yönelik çalışmaların yapılması zorunludur. Bugun globalleşme sayesinde bilgi değişimi ve ulaşım inanılmaz boyutlara ulaşmıştır. Bunun doğal sonucu olarak insan hakları alanındaki olumlu ya da olumsuz gelişmeler kısa süre içerisinde dünyanın her tarafına veri olarak ulaşmaktadır. Bu husus dünya toplumunun insan hakları etrafında toplanmasını ve birlikte faaliyeti sağlamaktadır. Bunun gerçek anlamı insan haklarının global bir değer haline gelmesidir. Đnsan haklarının globalleşmesi, uluslararası hukuk çatısı aldında uluslararası ilişkiler zemininde insan haklarının yeniden şekillenmesi anlamı taşımaktadır. Böylelikle insan hakları, insan hakların hak ve özgürlüklerinin kabulü, geliştirilmesi ve korunması amacıyla ortak bir hukuki yapının oluşturulmasının doğal sonucu olmuştur. Đnsanların ve toplumun karşılıklı ilişkilerini koordine eden, Devletin yetkilerini sınırlayan, hukukun herşeyden üstün kılan yeni uluslararası hukuk yapısı insan hakları alanındaki sorunların çözüümü için yeni bir umut oluşturmuştur8. Ancak, 11 Eylül olayları sonrasında ortaya çıkan güvenlik sendromu, insan hakları alanıdnaki gelişmeleri ciddi şekilde sekteye uğratmış ve güvenlik için insan haklarının ihlal edilebilirliğini tartışmaya açmıştır. Bu çerçevede bir çok ülke gerek iç gerekse dış güvenlik için insanların vazgeçilmez haklarını dahi ihlal edebilir bir duruma gelmiştir. Özellikle uluslarası güvenlik bu konuda en ateşleyici unsur olmuştur. Uluslararası güvenlik için büyük devletler kendi güvenlik doktrinleri yenilerken, gelişmekte olan devletlerde uluslararası hukuk düzleminde yeni arayışlara gitmiştir. Yeni uygulamaların insan hakları aleyhine gelişmesi, dünya çapındaki insan hakları kurum ve çalışanlarını harekete geçirmiş ve insan haklarının vazgeçilmezliği ve hukuktaki önemini tekrar uygulayıcılara anlatmaya çalışmıştır. Gelinen son noktada her iki kavramın savunucuları arasında fikir ve uygulama sorunları, çözümü zor bir çatışma başlamıştır. Uluslararası güvenlik-insan hakları ikilemi bugünkü uluslararası hukukun en güncel ve hareketli tartışma konusu ve problemi olarak yerini almıştır. Uluslararası Güvenlik-Đnsan Hakları Dengesi Ya Da Dengesizliği Uluslararası hukuk çerçevesinde yıllarca verilen insan haklarının uluslararası düzeyde korunması mücadelesinde gelinen noktada, özellikle ABD’nin tutuklulara karşı uyguladığı muhakeme haklarının kullandırılmaması, hapishane şartlarının kötülüğü, gözaltında şüphelilere yönelik fiziki ve manevi baskılar 6 Đhsan Dağı, Đnsan Hakları ve Uluslararası Sistem, Uluslararası Đnsan Hakları Sempozyumu, Bursa 10-12 Aralık 2004. Mustafa Özkavak, Đnsan Hakları ve Polis (Kavram, Đhlal Ve Eğitim Üçgeninde), http://www.caginpolisi.com.tr/18/47-48.htm, 25.03.2010. 8 Ray, Kaarbo, p. 333. 7 132 insan haklarını korumaya yönelik faaliyette bulunan kurumlara ve programlara olan güveni sarsmıştır9. Özellikle uluslararası hukuka olan güvensizlik daha da artmıştır. Uluslararası hukuktaki düzenlemelerin yetersizliği, özellikle insan hakları ihlalleri karşısında yetkili birimlerin yargıya celbedilememesi, uluslararası denetimin sistemleştirilememesi çözüm bekleyen sorunlar olarak beklemektedir. Bununla birlikte ulusal güvenliğin sağlanmasına yönelik uygulamalarda paralel olarak kayıt altına alınamamaktadır. Son dönemde “devlet terörü” olarak tanımlanan, devlet yetkililerinin güvenlik adına insan haklarını, hukuki düzenlemelere rağmen ihlal etmeleri de global bir sorun olarak varlığını sürdürmektedir. Bununla birlikte devlet terörü niteliği taşıyan karar ve işlemlerin uygulayıcılarının adaleti temin edecek düzeyde takip edilmemesi, cezalandırılamaması insanlarda gerek hukuka gerekse devlete karşı bir önyargının oluşmasına sebep olmuştur. Özellikle ABD’nin dünya üzerindeki terörle mücadele adına yaptığı operasyonlar ve uygulamalar bu önyargının genel bir kanı haline gelmesine sebep olmuştur.Ancak, BM düzeyinde bu soruna müdahale edilmeye çalışılmıştır. Yirmi birinci yüzyılın ilk büyük insani dramı ve ABD’nin değerlendirmesine göre soykırımına sahne olan Sudan’ın Darfur bölgesindeki krize Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM) müdahil olmuştur. Sudan’ın UCM’yi kuran Roma Statüsü’ne taraf olmaması nedeni ile Darfur’daki olaylara doğrudan müdahale edemeyen UCM, BM Güvenlik Konseyi’nin 31 Mart 2005 tarihli 1593 sayılı kararıyla olayları araştırma ve gerekirse dava açma yetkisine kavuşmuştur. UCM’ye muhalefeti artık yaygın bir şekilde bilinen ve Mahkemenin etkinliğini azaltmak için yoğun çaba harcayan ABD, Mahkemeyi evrensel bir uluslararası örgüt haline dönüştüren bu kararın çıkmasına engel olamamıştır. Bu kararla uluslararası düzeydeki meşruiyeti iyice artan UCM, Roma Statüsü’ne taraf olmayan ülkelerde dahi yargı yetkisine sahip olabileceğinin ilk örneğini göstermiştir. Mahkemenin bu artan meşruiyetine karşılık ABD’nin süpergüç olarak yapabileceklerinin sınırları olduğu ortaya çıkmıştır. Daha genel bir değerlendirmeyle, ABD’nin UCM’nin Darfur Krizine müdahil olmasını önleyememesi, uzunca bir süre uluslararası ilişkiler disiplinini domine eden ve gücü merkeze alan Realist paradigmanın yetersizliğini ortaya koymaktadır.10 Uluslararası hukuk açısından uluslararası güvenlik ile insan hakları ihlalleri arasında dengenin sağlanabilmesi için BM Güvenlik Konseyi Kararları ile ilgili iki temel noktanın açıklığa kavuşturulması gerekmektedir. Birincisi, Avrupa Đnsan Hakları Sözleşmesi ve/veya BM Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi’nin tarafı olan devletlerin Konsey’in aldığı insan haklarına ters düşen kararları onaylamak zorunda olup olmadığıdır. Đkincisi ise, bu yolla yapılan ihlallerin Đnsan Hakları Mahkemesi veya Đnsan Hakları Komitesi önünde denetlenip denetlenemeyeceğidir. Mevcut duruma göre, BM Güvenlik Konseyi uluslararası bir organ önünde hesap vermek zorunda değildir. Konsey’in insan haklarına aykırı olarak aldığı kararların önündeki tek engel oylama esnasında üye devletlerin takındığı tutumdur. Neticede Güvenlik Konseyi’nin insan hakları ihlaline yol açan kararlarına karşı bir hukuki himayenin bulunmadığı, insan hakları açısından bakıldığında Güvenlik Konseyi’nin insan hakları 11 yanlısı bir kurum olmadığı kendisini göstermektedir. Uluslararası Hukuka karşı yitirilen güvenin tekrar sağlanması için yeni, uygulabilir hukuki düzenlemelere gidilmesi; uluslararası güvenlik ve insan haklarının korunmasına yönelik düzenlemelerin açıklığa kavuşturularak aralarında dengenin sağlanması ve her iki alandaki uygulamalar arasında dengeyi sağlamaya yönelik bir kurumlaşmaya gidilmesi kaçınılmazdır. Devlet Terörü Terör denildiğinde, tehdit, şiddet, baskı, sindirme, yıldırma, korkutma yöntemleriyle bir toplumun temel düzenini sarsmayı, meşru yönetimi yıkmayı, ülke bütünlüğünü parçalamayı, ulusal birliği yok etmeyi, siyasal ve 12 ekonomik düzeni yıkmayı, kamu düzenini, genel sağlığı bozmayı amaçlayan eylemlerin hepsi akla gelmektedir . Terörizmi, başka suç oluşturan eylemlerden ayıran, masumların isteyerek ve hesap edilerek hedef seçilmesidir. Bir pazar yerinde, alışveriş merkezinde, hatta bir mabette bombaların patlatılması ya da yaylım ateşiyle yoldan geçen insanların ölümüne sebebiyet verilmesi bir eylem sapması veya hatası değil, bilakis teröristin öngörüp planlayarak hedefine varmasıdır. Terör örgütleri gelişen iletişim teknolojisi ile birlikte, örgütün sesini geniş kitlelere duyurması ve daha fazla insanı korkutması, paniğe itmesi nedeniyle sivillere yönelik eylemlere daha sık başvurmaktadır13. 9 Mahmut Göçer, “Uluslararası Đnsan Hakları Andlaşmalarının Bagdaşmazllgı Sorunu Ve Uluslararası Hukuk”, Ankara Üniversitesi SBFDergisi. 56-3, s. 48 vd. 10 Cenap Çakmak, “Uluslararası Ceza Mahkemesi’nin Darfur Krizi’ne Müdahil Olması ve ABD’nin Süper güç Olarak Limitleri”, Review of International Law and Politics (10/2007), s. 43-74. 11 Füsun, Arsava, “BM Güvenlik Konseyi Kararlarına Karşı Đnsan Hakları Himayesi”, Review of International Law and Politics (10/2007) s. 1-12, 12 Serhan Yalçıner , “Soğuk Savaş Sonrası Uluslararası Terörizmin Dönüsümü ve Terörizmle Mücadele”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl/Volume:2 Sayı/Issue 4, s.Güz 2006, s. 100. 13 Uğur Eker, Terör ve Küresel Terözimle Mücadele, http://www.caginpolisi.com.tr/46/48.htm, 28.03.2010. 133 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Bir azınlığın, güttüğü amacı, demokratik ve normal yollarla gerçekleştiremeyeceğini anlayıp hedefine 14 dehşet, terör yoluyla topluma korku salarak varmak istemesine de “terörizm” denilmektedir . Terörizm bir ideoloji olmayıp bir totaliter silah, bir stratejidir. Çoğunlukla siyasi olan amaç bazen sosyal ve ekonomik de olabilmekte ve değişik siyasi görüştekiler tarafından kullanılmaktadır. Siyasi kurumlar ne kadar mükemmel, sosyal düzen ne kadar adil ve insani olursa olsun, daima bu düzeni radikal olarak ve şiddetle değiştirmekten yana olan gayrı memnunlar sınıfı bulunacaktır. Günümüzde terör, insan haklarının tehdit eden önemli unsurlardan birisidir. Çünkü her türlü insan hakkının temelinde insan haklarına ilişkin tüm sözleşme ve ulusal hukuki belgeler ile güvence altına alınan yaşama ve insanın kişiliğini geliştirme hakları vardır. Bu hakları ortadan kaldırmaya yönelik her eylem insan haklarının en ağır ihlalidir. Terör hareketleri de bu tür eylemlerin başında gelmektedir. Uluslararası terörizm genellikle iki veya daha fazla ülkenin vatandaşları tarafından işlenen eylemleri içerir. Uluslararası terörizm eğer; 1. Yabancı veya yabancılara ait hedeflere yönetilirse, 2. Hükümetler veya bir devletten fazla devletin beslediği, desteklediği unsurlarca yapılırsa, 3. Bir yabancı hükümetin veya milletlerarası örgütlerin siyasetlerini etkilemek için yapılırsa gerçekleşmiş olur15. Uluslararası terörizm dehşet, terör yaratarak kabul edilmiş milletlerarası diplomasi, savaş kuralları ve usulleri dışında sonuçlar almak ister. Günümüzde çoğu zaman terör eylemleri uluslararası niteliğinin bir sonucu olarak, genelde, icra edildiği ülkeden başka bir ülkede planlamakta ve eylemlere değişik ülkelerden insanların karıştığına, hatta çeşitli terör örgütlerinin birbirleriyle işbölümü ve ittifak içerisine girdiklerine tanık olunmaktadır. Bu tarz terror günümüzde bir çok bölgeyi etkisi altına almakta, verilen mücadeler istenilen sonuçları vermemektedir. Bu durum devletleri daha sert tedbirler almaya mecbur bırakmaktadır. Küreselleşme ve gelişen teknoloji, teröre küresel nitelendirmesini kazandıran korkunç bir boyut eklemiştir. Bu kazançların finansman kaynaklarının önlenmesi; Terörün mali kaynakları kurutulmadan bu alandaki mücadelede mesafe alınmasının mümkün olmadığı artık uzmanların ortak kanaati halini almıştır. Uluslararası toplum nasıl örgütlü suçlarla mücadele alanında kara para aklamanın önlenmesi ve cezalandırılmasını temel bir strateji olarak görüyorsa, aynı görüş terörle savaş açısından terörün finansmanı için de geçerlidir Terör örgütleri de , faaliyetlerini finanse edecek fonları sağlayacak suç gelirlerini özellikle uluslararası mali dolaşımlar içinde aklamaktadırlar. Bu noktada kara para aklamanın önlenmesi ve cezalandırılması, terörün finansmanın engellenmesine de yaramaktadır. Ancak terör örgütlerinin bir kısım gelirleri yasal ticari faaliyetlerinin gelirleri ile yardım kampanyalarında sağlanan paralar ya da bireysel bağışlara dayanmaktadır. Kaynağı bilinmeyen dolayısıyla kara para olarak nitelendirilmeyecek söz konusu gelirler gizli dolaşımlara sokularak silah satın alma ya da eylemcilerin maaşını vermek gibi amaçlarla örgüt hücrelerine tahsis 16 edilmektedir ki demokratik ortamın terörist eylemlerle yok edilmesinin mümkün olmadığı açıktır . Sonuçta, teror örgütleri devleti sert tedbirler almaya zorlamaktadır. Çünkü, özgürlükleri kısıtlanmış halk iktidarlara daha fazla baskı uygulayacak, bir bakıma teör örgütlerinin istediği kaos ortamı daha kolay sağlanabilecektir. Ayrıca öfkeli kitleleri harekete geçirmek ve terörün objesi haline getirmek çok daha kolaydır. Devlet birimlerin bu tarz terör karşısında özelde milli güvenlik, genelde uluslararası güvenlik adına önelemler almak zorunda kalmaktadır. Bu önelemlerin başında da insan haklarının daha fazla sınırlandırılması, bazılarının askıya alınması gelmektedir. Oysa, BM Đnsan Hakları Komisyonu’nun 1998 tarihli toplantısında kabul ettiği, Evrensel Olarak Tanınan Đnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunması ve Geliştirilmesinde Toplumsal Kuruluşların (Organların), Grupların ve Bireylerin Hakları ve Sorumlulukları Üzerine Bildirge’de: “Tüm insan hakları ve temel özgürlüklerin evrensel, bölünmez, karşılıklı olarak birbirine bağımlı ve birbirine bağlı olduğunu ve aralarından hiçbirinin uygulamaya konulmasına zarar vermeden tam hakkaniyet içinde tümünü geliştirmek gerektiğini yineleyerek, Đnsan hakları ve temel özgürlükleri koruma ve geliştirme temel sorumluluğu ve ödevinin devlete düşmektedir”. Bu uygulamalar ise, güvenlik adına yapılan çalışmaları devlet terörü seviyesine ulaştırmaktadır. Bu şekilde devlet vatandaşlarının en vazgeçilmez haklarını ortadan kaldırabilemekte, en demokratik uygulamalara son verebilmektedir. Buna en güzel örneği Đsrail oluşturmaktadır. Soğuk Savaşı’n en önemli göstergesi olan Utanç Duvarı’nın bir benzerini yapan Đsrail, güvenlik adına Filistinlilerin sosyal ve ekonomik haklarını uluslararası sözleşemelkere rağmen ihlal etmektedir. Ayrıca ABD’nin 11 Eylül olaylarından sonra gerek kendi ülkesinde gerekse temsilciliklerinde aldığı önlemler sivil hayatı zorlaştırmakla kalmamış, halk14 15 16 Devrim Aydın, Terör Eylemlerinin Siyasal Suç Açısından Değerlendirilmesi, Uluslararası Hukuk ve Politika, Cilt 2, No: 7, 2006, s.12. Geniş bilgi için bakınız. Brian Jenkins, The Future Course of International Terrorism, http://www.rc.rand.org/ pubs/papers/2005/P7139.pdf, 25.03.2010. Ö. Rengin Gün, “Uluslararası Terörizm: Dünya Savaşının Yeni Boyutu”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 2, Sayı:4, 2000, s.81-82. 134 ların ABD’ye olan tepkisini arttırmıştır. Đnsanların şüpheler üzerine tutuklanarak savunma hakkı bile verilmeden Guamtamo hapishanesine götürülmesi, burada en mutlak hakları bile verilemeden maddi ve manevi işkencelere tabi tutulmaları, aynı şekilde Đngiltere’de engelli bir Brezilyalı bir göçmenin metroda güvenlik gerekçesiyle vurulması, Batı Avrupa ülkelerinin özellikle yabancılara karşı hayatın her alanında uyguladıkları 17 menfi ayrımcılık , Đslamofobi sonucu sosyal, ekonomik ve siyasi alanlarda müslümanlara karşı adı konulmamış ikili standartlar insan hakları ihlalerinin güvenlik için yapılabileceği öngörüsünü ortaya koymuştur. Bu duruma hiç bir iç ve uluslararası hukukta karşı koyamamış, halk hukuk dışı bu uygulamaları siyasetçilerinde katkılarıyla normal bir durum olarak kabul etmiştir. Kolluk güçleri güvenlik gerekçesiyle bazen hukukun korumasında insan haklarını kolaylıkla ihlal edebilmiştir. Oysa hukuk, kolluk için bağlayıcıdır. Başka bir deyişle mücadele eden taraflardan biri kayıtlı, sınırlı ve denetim altında olmak durumundadır, diğeri ise hiçbir kayıt ve kuralla bağlı değildir. Bu durum, en azından ilk anda kolluk için bir dezavantaj teşkil edebilir ve kolluğu, hukuku şu veya bu şekilde delme düşüncesine itebilir. Bununla beraber, uzun vadede hukuka bağlı, güvenlik güçlerini asıl güçlü kılan şey olacaktır. Ancak, uygulamaya bakıldığında kolluk güvenliği sağlama adına yetkilerini arttırmış, yıllardır mücadelesi verilen hukuk, demokratik devlet çatısı altında gelişen insan hakları ise sınırlarını geriletmek zorunda kalmıştır. Hatta devletce kabul edilen kanunlar ve uygulamalarıyla teörürün asıl kaynağı olmuş, terror örgütlerinin uygulamalarına taş çıkartacak hukuk ihlalerini hukukilik adına yapmıştır. Bu durum ise, demokratik, hukuki ve insan haklarına saygılı devletin en büyük tehdidi olmuştur. Hatta terörizmin ve teröristlerin oluşturduğu tehditten bile daha büyük hale gelmiştir. Sonuç Yerine Bugün insan hakları ve onun koruınması insanlığın en önemli sorunlarından birini oluşturmaktadır. Đnsanlık tarihinin en anlamlı mücadelesi sonucunda insan hakları bugün gerek iç, gerekse de uluslararası hukukla koruma altına alınmış, hukukileşmiş, kurumsallaşmış ve kültürümüzün önemli öğelerinden biri haline gelmiştir. Gelinen bu nokta eksiklikleri bulunmakla birklikte insanlık adına gurur duyulacak bir sonuçtur. Ancak, özellikle global suçluluk insan haklarının gerçek manada kabusu olmuştur. Zira, teröristlerin yolaçtığı suçlarla mücadele edebilmek adına devletler gerek iç gerekse de uluslararası güvenlik önlemlerine müracaat etmek zorunda kalmıştır. Bu önlemler sonucunda bir çok hak doğrudan devlet tarafından ihlal edilir duruma gelmiştir. Hatta bu önlemler “devlet terörü” boyutuna ulaşmış, zorunlu haklar bile devlet görevlilerince hukuki çatı altında kolaylıkla ihlal edilmiştir. Bu durum, yöneticiler tarafından zorunluluk olarak öngörülmüş hatta halk bile bu ihlalleri normal uygulama olarak kabul etmiştir. Ancak, gelecek adına bakıldığında bu uygulamaların çağdaş hukukun özellikle Uluslararası Hukukun güncel bir problemi olarak kendini gösterdiği de bir gerçektir. Bu sorunu çözebilmek için: 1. Terörizmle mücadele hem hukuk yönünden, hem de güvenlik birimleri bakımından özel bir ihtisas alanı olmalıdır. Çünkü teröristler kendisini suçlu görmezler bu nedenle dirençleri fazladır. Bu açıdan hukuk insan haklarının sınırlandırılması kolaycılığına kaçmadan, güvenlik birimlerini gerçek suç ve suçlulukla mücadeleye yönlendirmelidir. 2. Terörizmle mücadele salt polisiye tedbirlerle sağlanamaz. Bu ancak teröristle mücadeleye imkan verirken, aynı zamanda insan hakları ihlallerini de doğurabilecektir. Bu nedenle hükümetler çok özel programlar belirleyerek, stratejik planlama yapmalı, terrorist doğuran ortamların ekonomik gelişmesini, zihinsel dönüşümünü ve sosyal değişimini sağlamalıdır. 3. Demokrasiye inanç, hoşgörü, hukukun içinde kalarak hak arama yolları eğitim sisteminin doğal bir parçası olmalıdır. 4. Teröristin “haksızlığa uğramışlık inancını” tolere edecek, siyasal rejime meşruiyet sağlayacak, sosyal ve siyasal aidiyet duygusunu geliştirecek çözümler üretilmelidir. 5. Halklar, inançlar, bakışlar arası uzlaşı kültürü hayatın her alanına yayılmalı, bu amaç için çalışan resmi ve sivil kuruluşlar desteklenmelidir. Sayıları arttırılmalıdır. 6. Terörizmle mücadele sadece devletin emniyet güçlerinin başarabileceği bir konu değildir. Bu nedenle medyadan aileye, okula kadar her kesimin bilinçlendirilerek ortak bir mücadele kalkanı oluşturulmalıdır. 7. En önemlisi de toplumu çözüm adına organize etmek, işbirliğine hazır hale getirmek ve farklı çözüm planlarını önceden hazırlamak gerekmektedir. 8. Uluslararası ihlallerin önlenmesi için Uluslararası Hukukun bu alandaki düzenleyici hükümlerinin çok ciddi olarak korunması zorunludur. 9. Bu koruma BM teşkilatının kontrolüne verilmeli ve uluslararası güvenlik adına yapılacak müdahaleler ve sonraki hukuki sorunların çözümü mutlak ve bağlayıcı bir usule bağlanmalı ve taviz verilmemelidir. 17 Oral Çalışlar, “My Terrorism is Good”, Journal of American Studies of Turkey,14 (2001) , p. 5-6. 135 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi 10. BM operasyonları çerçevesinde işgal edilen devletlerdeki hukuki sorunların çözüme kavuştrulması için hukuki düzenin kısa sürede sağlanması ve işgalci güçlerin bu sürece müdahalesinin önlenmesi gereklidir. 11. Ulusararası güvenlik kavramının tanımlamasının tam olarak yapılması ve uluslararası belgelerde ilan edilmesi ve herkesin bu tanımlamalara göre hareket etmesi sağlanmalıdır. 12. Đnsan haklarının sınırlandıralabilme kriterlerinin gerek yerel gerekse uluslararası hukuk açısından tekrar gözden geçirilmesi ve tespit edilen düzenlemenin ihlal edilemezliği mutlak güvence altına alınmalıdır. 13. Tüm bunların gerçekleştirilebilmesi için yerel ve uluslararası hakimiyet unsurlarının birlikte ve işbirliği içerisinde çalışması ve birbirini tam olarak desteklemesi kaçınılmazdır. Kaynakça 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 136 Arsava, Füsun, “BM Güvenlik Konseyi Kararlarına Karşı Đnsan Hakları Himayesi”, Review of International Law and Politics (10/2007). Aydın, Devrim, Terör Eylemlerinin Siyasal Suç Açısından Değerlendirilmesi, Uluslararası Hukuk ve Politika, Cilt 2, No: 7, 2006. Baylis, John, “International and Global Security”, The Globalization of World Politics, New York, Oxford University Press, 2008. Brown, Chris, “Human Rights”, The Globalization of World Politics, New York, Oxford University Press, 2008. Büyükanıt, Yaşar, “Küreselleşme ve Uluslararası Güvenlik”, http://www.savas karsitlari.org/arsiv.asp? ArsivTipID= 1&ArsivAnaID=14152 Çakmak, Cenap, “Uluslararası Ceza Mahkemesi’nin Darfur Krizi’ne Müdahil Olması ve ABD’nin Süper güç Olarak Limitleri”, Review of International Law and Politics (10/2007). Çalışlar, Oral, “My Terrorism is Good”, Journal of American Studies of Turkey,14 (2001). Dağı, Đhsan, Đnsan Hakları ve Uluslararası Sistem, Uluslararası Đnsan Hakları Sempozyumu, Bursa 10-12 Aralık 2004. Eker, Uğur, Terör ve Küresel Terözimle Mücadele, http://www.caginpolisi.com .tr/46/48.htm, 28.03.2010. Göçer, Mahmut, “Uluslararası Đnsan Hakları Andlaşmalarının Bagdaşmazllgı Sorunu Ve Uluslararası Hukuk”, Ankara Üniversitesi SBFDergisi. 56-3. Gün, Ö. Rengin, “Uluslararası Terörizm: Dünya Savaşının Yeni Boyutu”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 2, Sayı:4, 2000. Jenkins, Brian, The Future Course of International Terrorism, http://www.rc.rand. org/pubs/papers/ 2005/P7139.pdf, 25.03.2010. Özkavak, Mustafa, Đnsan Hakları ve Polis (Kavram, Đhlal ve Eğitim Üçgeninde), http://www.caginpolisi. com.tr/18/47-48.htm, 25.03.2010. Ray, James Lee, Kaarbo, Juliet, Global Politics, New York: Houghton Mifflin Company, 2008. Veliyev, Emir, Muassır Beynelhalk Đnsan Hukukları, Ahali ve Mıgrasiya Problemleri, Bakı, 2007. Yalçıner, Serhan, “Soğuk Savaş Sonrası Uluslararası Terörizmin Dönüsümü ve Terörizmle Mücadele”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl/Volume:2 Sayı/Issue 4, Güz 2006. HUKUKA FARKLI BĐR BAKIŞ: HUKUKUN EKONOMĐK ANALĐZĐ Yrd.Doç.Dr. Kerem Cem SANLI Đstanbul Bilgi Universitesi, Hukuk Fakültesi Medeni Hukuk ABD Öğretim Üyesi [email protected] ÖZET Piyasa ekonomisinin kabulü ile birlikte, Türkiye dâhil pek çok hukuk sisteminde hukuk kural ve kurumları son yirmi sene içerisinde önemli bir değişim yaşadı. Rekabeti koruyan, uluslar arası ticareti düzenleyen kurallar, fikri ve sınaî hakların daha sıkı bir şekilde himaye edilmesini amaçlayan yasal düzenlemeler ve piyasaları düzenleyen bağımsız idari otoritelerin kurulması, bu değişimin örnekleri ve sonuçları olarak görülebilir. Tabiatıyla bu değişim, doğu bloğu ülkelerinde daha çarpıcı bir şekilde gerçekleşti. Zira bu ülkelerde sadece bu sayılan piyasaların sağlıklı işlemesini destekleyen yasal düzenlemeler değil, piyasaların yapıtaşını oluşturan, sözleşmeler hukuku ve (özel) mülkiyet hukuku gibi temel alanlarda da reform mahiyetinde yasal düzenlemeler yapıldı. Bu değişimin bazı hukuki sorunları beraberinde getirmesi kaçınılmaz bir sonuç olarak karşımızda durmaktadır. Türkiye gibi ülkelerde dahi, yeni hukuki kural ve yapıların, mevcut yaklaşımlar ile değerlendirilmesi, yorumlanması ve uygulanması, tatmin edici sonuçlar sağlamamaktadır. Piyasa ekonomisi kurallarının kabulü, beraberinde bir paradigma değişimini de zorunlu kılmakta, fakat hukuk uygulaması buna uyum sağlamakta güçlük çekmektedir. Đşte bu noktada kökeni ABD olan hukukun ekonomik analizi veya hukuk ve ekonomi öğretisi önemli yararlar sağlayabilir. ABD’ndeki hukuk hayatında, 20. yy’ın tartışmasız en etkili hukuk akımı olarak kabul edilen bu öğreti, piyasaları düzenleyen kuralların kavranması, yorumlanması ve uygulanmasında önemli yararlar sağlamaktadır. Öğreti hukuk kuralların iktisadi bir rasyonalitesi olduğu ve bunların toplumsal refahın maksimize edilmesinin bir aracı olduğunu kabul etmektedir. Đşte tebliğimizin amacı da hukukun ekonomik analizi hakkında temel bazı bilgiler vermek ve bu öğretinin hukuk uygulaması ve doktrinine yapacağı katkı konusunda dinleyicileri aydınlatmaktır. Bu öğreti bilhassa piyasa ekonomisinin yeni yerleşmeye başladığı ülkeler açısından, gerek kamu, gerekse özel hukuk tatbikatında önemli yararlar sağlama potansiyeline sahiptir. Bu bağlamda önce hukukun ekonomik analizinin ne olduğu, yöntemi ve türleri hakkında bilgi verilecek; akabinde de haksız fiil hukuku, sözleşmeler hukuku gibi bazı alanlarda uygulamak suretiyle örnekler ile sağlayabileceği somut katkılar gösterilmeye çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Hukuk, Ekonomik Analiz, Piyasa A DIFFERENT PERSPECTIVE TO JURISPURIDENCE: ECONOMIC ANALYSIS OF LAW ABSTRACT With the reception of the market economy in the past 20 year, legal rules and institutions in many jurisprudences including Turkey, have faced major changes. Adoption of new codes in the areas of antitrust law, international trade law, intellectual property law and foundation of regulatory authorities in various markets can be regarded as both examples and the implications of these changes. Not surprisingly, these changes could be observed evidently in the Eastern Bloc countries. In these countries, the purpose of the legal reforms that have been underway is not only to support and to protect the functioning of markets but also to establish the market itself with its basic underpinnings such as contract law and private property law. The inevitable consequence of these changes is encountering new legal problems. Evaluation, interpretation and enforcement of new legal rules and institutions with the current legal approach, does not provide satisfying outcomes even in countries like Turkey where market system has been fairly established. Reception of laws regulating markets requires a shift in paradigm. However, the current legal practice fails to conform to this change. Right at this point, economic analysis of law or law and economics doctrine originated from the USA, could be of help. In the USA law, economic analysis of law which is accepted by far as the most successful legal movement of 20th century has brought enormous benefits in comprehension, interpretation and application of laws. The doctrine claims that the legal rules have economic rationale and these rules are means of maximizing social welfare. The aim of this paper is basically to inform the readers on the economic analysis of law and to enlighten on the possible contribution of the economic analysis of law to the legal practice and doctrine. Economic analysis of law has a huge potential of being utilized in the practice of both private and public law in the countries where market economy is recently established. In this context, firstly, the meaning of economic analysis of law, its method and types will be described; afterwards concrete contributions of economic analysis will be illustrated via examples on the specific fields such as contract law. Keywords: Law, Economic Analysis, Markets 1. Kavram Hukukun ekonomi bilimi ile yakın bir ilişkisi olduğuna şüphe yoktur. Son tahlilde pek çok hukuk kuralı (üst yapı kurumu olarak) ekonomik ilişkileri düzenlemekte ve ekonomik kaygılar ile yürürlüğe sokulmaktadır. Hatta bu nedenle, hukukçuların ekonomi biliminin temel ilkelerini bilmesi gerektiği kabul edilmekte ve hukuk fakülteleri müfredatlarında ekonomi zorunlu ders olarak okutulmaktadır. Ekonomi, hukuk alanında doğrudan 137 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi uygulama alanı da bulmaktadır. Rekabet, finans, vergi hukuku gibi hukuk dallarında bazı kavramların yorumlanması ve hatta hukuk uygulaması kaçınılmaz olarak ekonomi biliminden yararlanmayı gerektirmektedir. Sözün özü hukuk ve ekonomi arasında sıkı bir etkileşim vardır. Peki, hukukun ekonomik analizi ile kastedilen bu iki bilim arasındaki her türlü etkileşimin incelenmesi midir? Bu sorunun yanıtı olumsuzdur. Hukukun ekonomik analizi (economic analysis of law) ile kastedilen, ekonomik teorinin hukuka uygulanmasıdır1. Burada araç ekonomi bilimi ve özellikle mikroekonomi, incelenen ise hukuk kural ve kurumlarıdır. Dolayısıyla hukukun ekonomik analizi, ekonomi ve hukuk bilimleri arasındaki ilişkiyi tek yönlü olarak ele almaktadır. Temel faaliyeti itibarıyla bu analizi benimseyen öğreti de, hukuk ve ekonomi öğretisi (law and economics) olarak adlandırılmaktadır2. Peki, acaba ekonomik teori hukuka nasıl uygulanmaktadır? Mesela rekabet hukukundaki “hâkim durum” (tekel), “ilgili piyasa” gibi kavramların ne anlama geldiği konusunda ekonomi bilimine başvurulması ekonomik analiz midir? Bu sorunun yanıtı da olumsuzdur. Ekonomik analiz, en basit anlatımla, kişinin rasyonel olarak faydasını maksimize etme eğiliminde olduğu varsayımının hukuk alanındaki sonuçlarının incelenmesidir. Ekonomi biliminin davranış teorileri3 hukuka uygulanmakta ve bu teoriler aracılığı ile hukuk kurallarının kişilerin seçim ve davranışları üzerindeki etkileri araştırılmaktadır. Dolayısıyla analiz, hukukun bir ihtilafa nasıl uygulandığından ziyade (ex post), ihtilafı düzenleyen kuralın kişi davranışı üzerindeki etkisine (ex ante) ve bunun toplumsal yansımalarına odaklanır. Temel mantığa göre hukuk kuralları da aynen diğer çevresel değişkenler gibi kişinin saik ve davranışlarını etkiler. Rasyonel birey, kuralı bir maliyet veya fayda ya da gölge fiyat (shadow price) gibi algılar ve kuraldaki değişikliğe öngörülebilir bir tepki verir. Đşte analiz, bu kural ile kişi davranışı arasındaki ilişkiyi esas alarak, hukukun sosyal etkileri hakkında fikir yürütmeye imkân verir. Bu anlattıklarımızı birkaç örnekle somutlaştıralım. Örnek I. Đnternet bankacılığı hizmetinden yararlanan banka müşterisinin, hesaplarının üçüncü bir kişi tarafından ulaşılarak boşaltıldığını varsayalım. Zarar gören müşteri4, aralarındaki sözleşmeye dayanarak bankaya dava açsın ve ne yasada ne de sözleşmede bu konuda bir hüküm olmadığını düşünelim. Hâkim nasıl bir karar verecektir? Ekonomik açıdan mesele basittir: burada hukukun ve tarafların açık bir şekilde düzenlemediği bir sözleşmesel risk mevcuttur. Bu riskin taraflardan birine tahsis edilmesi gerekmektedir. Eğer amaçlanan bu tür risklerin azaltılması ise, bu riski daha etkin (efficient) bir şekilde azaltan kişinin riski üstlenmesi (sorumlu kılınması) yerinde olacaktır. Dolayısıyla yapılması gereken risk karşısında tarafların konumlarının; yani hangi tarafın daha maliyetsiz olarak riski azaltacak önleyici tedbirler alabileceğinin belirlenmesidir. Hiç şüphe yok ki her iki taraf da riski çeşitli şekillerde kontrol edebilir. Örneğin müşterileri internet bankacılığından yararlanırken, virus yazılımları kullanmak, şifrelerini sürekli değiştirmek ve güvenliğini teyit edemediği mesajlara cevap vermemek gibi daha özenli davranışlar sergileyebilir. Tüm bunlar, bankacılık hizmeti alırken karşılaşılan riskleri azaltacaktır. Diğer taraftan banka da daha güvenli teknolojik altyapı sistemi kurarak ve sürekli bunu güncelleyerek riskleri azaltabilir. Đlk bakışta müşterinin aldığı tedbirlerin daha maliyetsiz olduğu ve dolayısıyla da müşterilerin bu zararlardan dolayı sorumlu olması gerektiği iddia edilebilir. Fakat durum göründüğü gibi değildir. Burada daha az maliyetli gözüken tedbirin her bir müşteri tarafından alınacağı ve dolayısıyla da toplamda ciddi bir (sosyal) maliyetin oluşacağı açıktır. Ayrıca müşterilerin risk ve bunu önlemek konusundaki bilgileri, banka ile kıyaslandığı zaman çok daha zayıftır. Banka, yapacağı güvenlik yatırımları ile müşterilerine kıyasla çok daha etkin bir şekilde riskleri azaltabilir. Bunun iki nedeni vardır: bilgi üstünlüğü ve ölçek ekonomisi. Banka teknolojik altyapıyı kuran taraf olarak riskler ve bunları azaltan tedbirler hakkında daha üstün bilgiye sahiptir (asimetrik bilgi). Diğer taraftan sadece banka tarafından 1 2 3 4 Bkz. SANLI Kerem Cem, “Hukuk ve Ekonomi Öğretisi ve Haksız Fiil Hukukunun Ekonomik Analizi”, Beta Yayınevi, Đstanbul 2007, s.9,10. Hukuk ve ekonomi öğretisi hakkında geniş bilgi için bkz. bu konuda POSNER Richard, “Economic Analysis of Law” 5th Edition, Aspen Law and Business, New York, 1998; SHAVELL Steven, “Foundations of Economic Analysis of Law”, Belknap Press of Harvard University, 2004 Boston; POLINSKY Mitchell, “An Introduction to Law and Economics” 2nd edition, Aspen Law and Business, 1989; COOTER Robert / ULEN Thomas, “Law and Economics” 4th Edition, Pearson Addison Wesley Publishing, 2004; SCHAFER Hans Bernd / OTT Claus, “Economic Analysis of Civil Law, Edward Elgar Publishing, 2004; MALLOY Paul Robin, “Law in a Market Context”, Cambridge University Press, 2004; COLE H. Daniel / GROSSMAN Z. Peter, “Principles of Law and Economics” Pearson Prentice Hall, 2005; SANLI Kerem Cem, “Hukuk ve Ekonomi Öğretisi ve Haksız Fiil Hukukunun Ekonomik Analizi”, Beta Yayınevi, Đstanbul 2007. Ekonomi biliminin davranış teorileri ile kastedilen rasyonel seçim teorisi (rational choice theory) ve beklenen fayda teorisidir (expected utility theory). Bkz. aşağıda §4. Esasen bu eylemden ilk planda doğrudan müşteri değil, banka zarar görmektedir. Zira paranın zilyedi olmakla, banka paranın maliki de olmaktadır. Bu durumda hesabın boşaltılması esas itibarla bankanın malvarlığında bir eksilmeye neden olmaktadır. Burada müşterinin zarar görmesi ise, banka ile müşteri arasındaki hükümlerden kaynaklanmaktadır. Yukarıdaki kurguda burada sözleşmesel bir hükmün olmadığı varsayılmıştır. Esasen hüküm vardır ama bu hükmün Tüketici hukukundaki “haksız şartlar” çerçevesi geçersiz kılınması söz konusu olmaktadır. 138 yapılacak güvenlik yatırımından tüm müşteriler yararlanacağı için, güvenlik yatırımlarının verimliliği yüksek olacaktır. Bu nedenle banka riski en az maliyetle azaltan taraftır (cheapest cost avioder). Bundan dolayı internet bankacılığından oluşan riskler karşısında Medeni Kanun’un 1. maddesinin verdiği yetkiye dayanarak boşluk doldurması gerekiyorsa, hâkimin bankanın sorumluluğuna gitmesi ekonomik açıdan daha isabetlidir. Tabiatıyla bu durum, müşterilerin hiç bir şart altında sorumlu olmayacağı anlamına gelmez. Banka, sorumlu olmakla beraber, somut olayda müşterinin özensiz davranışının zarara neden olduğunu yani müterafık kusurun varlığını ispatlayabildiği takdirde sorumluluktan sıyrılabilmelidir. Bu tür bir kural buradaki gibi iki taraflı risk kurgularında (bilateral risks) her iki tarafa da riski azaltmak yönünde etkin güdü sağlayacak ve riskleri azaltacaktır5. Örnek II. Diyelim ki yasa koyucu tüketicileri korumak amacıyla üreticinin sorumluluğunu öngören bir yasal düzenleme çıkaracak olsun. Yasa tasarısına göre, üreticiden hatalı (ayıplı) mal satın alan tüketicilerin ve 3. kişilerin, hata nedeniyle malı kullanırken uğradıkları zararlardan ötürü doğrudan üreticiye tazminat da6 vası açma imkânları bulunsun . Tabiatıyla bu düzenleme, tüketicilerin haklı menfaatlerini himaye edecektir. Hukuk teorisi burada bir zarar olgusunun varlığı halinde Kanun’un hangi şartlar altında uygulanacağına odaklanır. Oysa ekonomik analiz açısından önemli olan kuralın, bundan etkilenen kişilerin davranışlarına etkileridir. Bu düzenleme, temelde üreticilerin ve tüketicilerin davranışlarını etkiler7. Üreticiler açısından bu dozenleme, sundukları hatalı ürünlerden ötürü açılacak tazminat davaları nedeniyle ilave bir maliyete neden olur. Rasyonel üretici bu maliyetleri dikkate alır ve azaltmanın yollarını arar. Daha kârlı olduğu sürece (marjinde), ürünlerin daha az hatalı piyasaya sunmak için güvenlik yatırımlarına katlanır. Bu yatırım maliyetleri, olası tazminat davalarının maliyetlerini aştığı noktada, yatırım yapmayı bırakır. Fakat üretici her durumda daha fazla maliyete katlandığı için bu maliyetleri fiyatlarına yansıtır ve ürün fiyatı artar. Diğer taraftan bu düzenleme aynı zamanda tüketicileri ve malın kullanımı nedeniyle risk altında olan 3. kişileri etkileyebilir. Kuralın olmadığı bir kurguda, kişilerin zararlarını (yeteri derecede) giderme imkânlarının olmadığını varsayarsak, tüketiciler ürünün hatasından kaynaklanan riskleri değerlendirebildiği ölçüde, bunları alış veriş kararlarına yansıtırlar. Daha açık bir anlatımla, ürün riski tüketiciler tarafından değerlenir ve ürünün tüketici açısından efektif fiyatı yükselir. Dolayısıyla söz konusu ürünler, görece daha pahalı veya kalitesiz algılandığı için daha az tüketilir. Tüketici her nasılsa satın aldığı ürün nedeniyle meydana gelecek kazalara karşı tazminat davası açma imkânına sahip olmadığı için, kaza maliyetlerini azaltmak için güvenlik tedbirlerine yatırım yapar. Buna karşılık tüketici bu riski bilmiyor ya da değerlemiyorsa, bu bahsedilen etkiler gerçekleşmez ve tüketici bu malı (aslında daha kalitesiz ve görece pahalı olmasına rağmen) gereğinden fazla tüketir ve malın kullanımından kaynaklanan kazalar açısından da yeteri derecede tedbir alamaz. Üreticinin sorumluluğu öngörüldüğü kurguda ise, tüketici güvenlik açısından daha kaliteli ve fakat daha pahalı ürün alacaktır. Artık her durumda zararları karşılandığı için, risk tüketiciler açısından önemli bir değişken olmaktan çıkar. Bunun bir başka sonucu ise, tüketicinin ürün riskleri karşısında tedbir alma güdülerinin zayıflamasıdır. Zira tüketici ürün riskleri için bir anlamda üretici tarafından (tazminat sorumluluğu aracılığı ile) sigortalanmıştır. Özetle imalatçının sorumluluğu, üreticilerin daha güvenli ama daha pahalı ürünleri piyasaya sürmelerine, tüketicilerin de (müterafık kusur dikkate alınmadığı sürece) ürün riskleri konusunda daha az tedbir almalarına neden olur. Görüldüğü üzere ekonomik analiz yasal düzenlemelerin ve/veya hakimin vereceği ilke kararlarının bundan etkilenebilecek kişilerin güdüsü üzerindeki etkilerini temel almaktadır (metodolojik bireysellik). Basit bir modelde, kişinin rasyonel tepki verdiğinden hareketle (tümdengelim), kuralın seçimleri nasıl değiştirdiği belirlenmekte ve (büyük sayılar kuralı –law of large numbers- yardımıyla) genelleştirilerek toplumsal ekonomik sonuçları hakkında fikir yürütülmektedir. 2. Ekonomik Analizin Türleri A. Pozitif Analiz Pozitif analiz”, ekonomik teori aracılığı ile hukuki durum ya da ilişkilerin açıklanması olarak tanımlanabilir. Pozitif analizin hukuk ve ekonomi öğretisinde iki görünümü vardır. Bunlardan ilki, hukuk kuralının kişi davranışları üzerindeki etkilerinin analiz edilmesi ve buradan hareketle toplumsal sonuçları hakkında öngö5 Tabiatıyla burada tartışılan, sözleşme tarafları arasında riskin etkin bir şekilde tahsis edilmesi meselesidir. Bu riskin kaynağı, esasen üçüncü bir kişinin eylemidir. Dolayısıyla bu eylemin caydırılması, hukuk politikasının temel hedefi olmalıdır. Bu ise, (yukarıda belirttiğimiz araçların dışında) ceza hukuku aracılığı ile yapılmalıdır. 6 Nitekim pozitif hukukumuzda bu talep TKHK. m.4 ve BK.’nun 41 vd. hükümleri çerçevesinde kabul görmektedir. 7 Bu iki kesime, malın kullanımı nedeniyle ortaya çıkabilecek kazalardan zarar gören üçüncü kişileri de ekleyebiliriz. Örneğin malı alıp kullanan kişinin yakınları veya malın sıklıkla kullanıldığı yerde ikamet eden kişiler bu gruba örnek gösterilebilir. Yukarıdaki analizi daha karmaşık hale getirmemek adına, kuralın bu kişilerin seçim ve davranışları üzerindeki etkileri kapsam dışı tutulmuştur. 139 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi rüde bulunulmasıdır. Mesela yukarıda II nolu örnekte, üreticinin sorumluluğuna dair düzenlemenin olası etkileri hakkında yapılan analiz bu kabildendir. Bu analizin ayırt edici vasfı, herhangi bir değer yargısı içermemesidir. Hukuk kuralının nasıl olması gerektiğine ya da iyi veya kötü olduğuna dair bir hüküm verilmez. Analiz bazı varsayımlara dayanır, varsayımlar olaya uygulanır ve bunlardan bir takım çıkarımlar elde edilir. Analiz, 8 teorik ya da ampirik olabilir. Yukarıda yer verdiğimiz örnekler teorik analize örnektir . Bu özellikler, metot açısından pozitif analizin “bilimsel” özellikler taşıdığına işaret etmektedir. Nitekim hukuk ve ekonomi öğretisinin bir amacı da, hukuku bilimsel temele dayandırma gayretidir Pozitif analizin diğer türü ise, mevcut hukukun ekonomik açıdan açıklanması ya da hukukun ekonomik açıdan “ratio legis”ini bulma çabasıdır. Burada, hukuk kurallarının oluşumu, gelişimi ve birbiriyle olan ilişkilerinin incelenmesinde ekonomik teoriden yararlanılmakta ve hukukun ekonomik bir mantığı olup olmadığı araştırılmaktadır. Bu analiz, mevcut hukuka farklı bir açıdan yaklaşarak, farklı hukuk dalları arasındaki karmaşık ilişkilere ışık tutmaktadır. Özellikle ekonomik aktiviteleri düzenleyen hukuk dalları bakımından, pozitif analizin oldukça aydınlatıcı olduğunu söylemek gerekir. Örneğin eşya hukuku, fikri ve sınaî mülkiyet hukuku ya da borçlar hukukunun pozitif açıdan incelenmesi, hukuk kurallarının yorumu ve anlaşılmasında önemli yararlar sağlar9. B. Normatif Analiz “Normatif analiz”, hukuk kuralının ekonomik açıdan “iyi” olup olmadığına, yani hukuk politikasına ilişkin yapılan değerlendirmedir. Pozitif analiz hukuk kuralını veri olarak ele alırken, normatif analiz bunu daha ileriye taşımakta, “kuralın ekonomik açıdan nasıl olması gerektiğini” araştırmaktadır. Bu analiz, doğal olarak bir değer yargısı çerçevesinde hukuk kuralına bir “amaç” atfetmeyi gerekli kılar. Ekonomi biliminin temelindeki değer yargısı ise, kıt kaynaklardan maksimum refahın elde edilmesi; yani ekonomik etkinliğin (economic efficiency) sağlanmasıdır Kaynakların tahsis edilmesi ve paylaşılmasında önemli rol oynadığına göre, hukukun nihai amacı sosyal refahın (veya servetin) maksimize edilmesi, analizdeki normatif ölçüt ise ekonomik etkinlik olmalıdır. Bu açıdan hukuk ve ekonomi öğretisinde hukuk kuralları, “ekonomik etkinlik” ölçütüne göre değerlendirilmektedir. Mesela yukarıda yer verdiğimiz ilk örnek, normatif analize bir örnek teşkil eder. Burada hâkimin yasal boşluğu doldurmasına ilişkin faaliyet, bir amaç ve değer yargısı olmaksızın yapılamaz. Ekonomik etkinlik ölçütünün somut ihtilaf açısından görünümü ise, risklerin en az maliyetle azaltılmasını sağlayacak kuralın konulmasıdır. Bu amaç net bir şekilde belirlendikten sonra, taraflara bu güdüyü sağlayacak kural koymak zor değildir ki bu da pozitif analizin konusunu oluşturmaktadır. Bilimsellikten uzak ve adaleti ikame etme eğilimi nedeniyle tartışmalı olmasına rağmen, belki de tezat olarak, normatif analiz hukuk ve ekonomi öğretisinin cazibesinin temel nedenini oluşturur. Bunun ise en azından iki nedeni vardır. Đlki hukukun temelde normatif vasfının olmasıdır. Hukuk olması gerekeni gösterir ve dolayısıyla da hukukçuların normatif değerlendirmelere eğilimi vardır. Đkinci neden ise, bu ölçütün basit, anlamlı ve analitik olmasıdır. Hukuk ve ekonomi öğretisindeki baskın görüş, klasik hukuki yaklaşımı, yeknesak ve tutarlı bir normatif ölçüte sahip olmaması, adalet amacının ise belirsizliği ve somut olayda yol gösterici olmaması nedeniyle eleştirmektedir. Nitekim onlara göre bu nedenlerden dolayı da “ekonomik etkinlik” ölçütü hukuk alanında cazip hale gelmektedir. Son olarak normatif analizin özelliğine dair bir iki noktaya da dikkati çekelim. Đlk olarak normatif analizden bahsetmek için, mutlaka pozitif analiz yapılmalıdır. Đkinci özellik, hukuka ekonomik açıdan yaklaşmak, normatif analize dayalı çıkarımların aynen benimsenmesi zorunluluğunu doğurmaz. Normatif analiz yapmak şart olmadığı gibi, bu analizin vardığı sonuçların aynen kabul edilmesi gibi bir zorunluluk yoktur. Örneğin pekâlâ adalet ve etkinlik amaçlarının bağdaştıran karma bir görüş oluşturulabilir. 3. Analizdeki Temel Kavramlar ve Özellikle Ekonomik Etkinlik Ekonomik analiz, esasen çok basit bir metodolojiye dayanmaktadır. Önce basit bir model oluşturulmakta, akabinde analizin temel varsayımları olaya uygulanarak bir sonuca ulaşılmaktadır. Analizde kullanılan temel varsayım ise, kişinin rasyonel olarak faydasını maksimize etme eğiliminde olmasıdır (rasyonel seçim teorisi)10. “Homo economicus” olarak adlandırılan rasyonel bireyin, belirli ve değişmez tercihleri vardır ve her zaman bu 8 9 10 Buna karşılık mesela yasal düzenlemenin yürürlüğe konulduğu bir kurguda, bunun fiyatlar, ürün kalitesi ve tüketici davranışları üzerindeki etkilerinin doğrudan piyasadaki etkilerinin gözlemlenerek incelenmesi, ampirik analize örnektir. Hukuk kurallarının ekonomik mantığı olduğu hususunda en iddialı görüşler Posner tarafından ileri sürülmüştür. Yazarın bu konudaki görüşleri hakkında mesela bkz. POSNER, s.271. vd. Bkz. bu konuda ULEN S. Thomas, “Rational Choice Theory in Law and Economics”, Encylopedia of Law and Economics, Vol. I, Editors: Boudewijn Bouckaert / Gerrit De Geest, Edward Elgar and University of Ghent Publication, 2000, s.790-818 (http://encyclo.findlaw.com/). 140 tercihlerine göre faydasını maksimize eden yani en fazla fayda sağlayan alternatifi seçer. Rasyonel birey, bencil değildir ama hata yapmaz (rasyonel olmadığı sürece), tutarlıdır ve yaptıklarından pişman olmaz. Ayrıca koşullar ve davranışının sonuçları hakkında optimum bilgiye sahiptir. Bu varsayımlar, sadece kesin olgular değil, kişinin belirsizlik altında seçim yaptığı ihtimallerde de geçerlidir. Yani davranışının maliyet ve faydasının ne olacağı hususunda kesinliğin olmadığı; sadece olasılıktan bahsedilebilecek hallerde de, kişi olasılıkları bilir ve her alternatifin muhtemel değerlerini hesaplayarak, “beklenen faydasını” (expected utility) maksimize edecek seçimi yapar (beklenen fayda teorisi). Đşte ekonomik analizin olağan şartlar altında piyasa ilişkilerinde (tüketici ve üretici davranışlarında) uygulanan bu iddialı varsayımları, hukuk ve ekonomi öğretisinde hukuk alanında uygulanmaktadır. Kişi sadece alışveriş yaparken değil; sözleşmeyi ifa edip etmemeye veya hız limitini aşıp aşmamaya ya da bir davayı açıp açmamaya karar verirken de rasyoneldir ve olasılık ve sonuçları hakkında bilgi sahibi olarak rasyonel davranır. Mesela yukarıdaki örneklerde, üreticiler, imalatçının sorumluluğu hakkındaki düzenlemenin sonuçları, olası tazminat maliyetleri ve bu maliyetlerin nasıl azaltılacağı hususunda fikir sahibidirler ve en karlı olan alternatifi tercih ederler. Keza tüketiciler de, sorumluluk rejimini bilirler ve buna göre davranışlarını uyarlayabilirler. Đddialı olmakla birlikte, bu varsayımlar, piyasaları düzenleyen hukuk dallarında makul bir şekilde uygulanabilirler. Ama ekonomik analiz sadece bu alanlarda değil, anayasa, ceza ve aile hukuku gibi hukukun her alanında uygulanma iddiasındadır. Nitekim bu iddialı varsayımlar ile birlikte geniş uygulanma arzusu, analizi tartışmalı kılmaktadır11. Davranış teorileri beraberinde başka temel varsayımı da getirmektedir. Bu da mal veya hizmetlerin fiyatı arttıkça, talebin azalacağı; aksi durumda azalacağıdır. Fiyatın artışı, rasyonel olan alıcıları faydayı maksimize etme eğilimlerine paralel olarak ikame mal ve hizmetlere yöneltecek (ikame etkisi) ve yeni bir denge (fiyatı ve arzı) oluşacaktır. Hukukun ekonomik analizinde, hukuk ve bilhassa yaptırımlar gölge fiyat olarak algılanır. Hal böyle olunca piyasa dengesi (ve talep kanunu), metafor olarak hukuk alanında tatbik edilebilmektedir. Öğreti piyasayı geniş anlamakta ve örneğin kanun koyucu tarafından bazı eylemlerin suç olarak kabul edilmesi, bu eylemin maliyetini arttırarak eylem sonucu elde edilen çıktının değerini düşürmekte (ürünün fiyatı artmakta) ve eylem daha az yapılmaktadır. Nihayet ekonomik analizde belki de en önemli kavram, normatif analizdeki temel ölçüt olan ekonomik etkinlik12 ve sosyal değer (social wealth) kavramlarıdır. Ekonomi bilimine paralel olarak, hukuk ve ekonomi öğretisi hukukun ekonomik etkinliği sağlayarak; sosyal değeri (veya refahı) maksimize etmek amacını taşıması gerektiğini kabul etmektedir. Ekonomik etkinlik, kaynakların verimli kullanılarak; en fazla değer atfeden kişilere tahsis edilmesi ile sağlanacak ve bu şekilde maksimum refah oluşacaktır. Bilhassa neo-klasik düşünce etkinliğin elde edilmesinde en uygun kurumsal yapının piyasa olduğunu kabul etmekte ve hukukun da bu sistemi temel alarak şekillenmesini önermektedir. Piyasa paradigması olarak da adlandırabileceğimiz bu yaklaşıma göre, piyasalar tam rekabet koşullarının varlığı halinde refahı maksimize eder. Dolayısıyla hukuk ancak bu koşulların biri veya birkaçının olmadığı, yani piyasa aksaklığının (market failure) bulunduğu hallerde bir çözüm sağlar. Daha açık bir anlatımla ekonomik etkinliği temel alan bir yaklaşımda hukuka biçilen rol, “bilgi eksikliği” (informational problems), “tekelleşme” (monopolization), “dışsallık” (externality) ve “işlem maliyetleri” (transaction costs) gibi aksaklıkların çözümüyle sınırlıdır. Aksaklığın olmadığı bir kurguda hukuk kuralları koymak, piyasanın doğal işleyişine bir müdahale teşkil eder. Hatta aksaklığın olduğu her durumda hukuk kuralı vazedilmesi de isabetli değildir. Aksaklığın neden olduğu sosyal maliyet (refah kaybı), hukuki müdahaleyi haklı kılacak ölçekte olmalı ve hukuk aksaklığı çözebilecek niteliğe sahip olmalıdır. Görüldüğü üzere piyasa paradigması, refahın nasıl maksimize edileceği konusunda somut bir yöntem önermekte ve hukukun rolüne dair bir çerçeve çizmektedir. Bu makro anlamda bazı hukuk kuralları ve dallarını anlamak için son derece yararlı bir yaklaşımdır. Bilhassa piyasaları düzenleyen hukuk kurallarının (ve hatta dallarının) önemli bir kısmı bu yaklaşım çerçevesinde izah edilebilir. Örneğin bilgi eksikliği, tüketici hukukunu; tekelleşme rekabet hukuku ve (Telekom, Enerji hukuku gibi) regülasyon hukuklarını; dışsallık, haksız fiil hukuku ve ceza hukuku dahil pek çok hukuk dalını (ya da kuralını) açıklamaktadır. Bu yaklaşımın 11 12 Fakat bu tartışmalara rağmen hukuk ve ekonomi öğretisi hukuk doktrininde hızla yaygınlaşmaktadır. Bugün ABD’de bu alanda sunulan en az iki ders hukuk fakülteleri müfredatlarında yer aldığı gibi, klasik ders kitapları ve dersler de ekonomik analize yer vermektedir. Yine ABD’den bu alanda faaliyet gösteren onlarca merkez ve akademik dergi yayındadır. Keza 1990’lı yıllardan itibaren Avrupa Birliği ülkelerinde de ekonomik analiz hızla yaygınlaşmaktadır. Salt bu alanda diploma sunan yüksek lisans ve doktora programları faaliyette olduğu gibi, ekonomik analiz lisans müfredatlarına dahil olmuştur. Keza bu alanda yayınlanan bir düzine akademik dergi bulunmaktadır. Ekonomik etkinliğin ise üç görünümü olduğundan bahsedilebilir. Tahsis etkinliği (allocative efficiency), toplumdaki kaynak, toplumun arzularına göre üretilmesi ve en fazla değer atfeden kişilere tahsis edilmesini ifade eder. Üretim etkinliği veya verimlilik ise (productive efficiency), daha az girdi ile aynı çıktıyı elde etmek veya aynı girdi ile daha çok çıktıyı elde edilmesi anlamına gelen, girdi-çıktı ilişkisini konu alır. Dinamik etkinlik ise, kabaca teknolojik ilerleme anlamına gelir. 141 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi bir diğer avantajı ise, faydanın ölçümü gibi sorunları pragmatik bir şekilde çözmektedir. Zira piyasa sisteminde kaynakların tahsis rızai işlemlere dayandığı için, pareto anlamında etkinlik sağlanacaktır. 4. Ekonomik Analizinin Hukuk Teorisinde ve Uygulamasındaki Olası Yararları A. Genel Olarak Ekonomik analizin hukuk alanında tatbik edildiği açıktır. Peki, somut olarak bundan ne gibi yararlar sağlanabilir? Aslında yukarıdaki açıklamalarımız bu soruya kısmen cevap vermektedir. Pozitif analiz, yürürlüğe konulacak ya da mevcut kuralların ekonomik ve sosyal etkileri hakkında fikir yürütmeye imkân verir. Bu şekilde hukuk kurallarının istenilen amaçların (onlar her ne ise) elde edilip edilmesine uygun olup olmadığını belirlemek ve kuralın ne gibi yan etkilerinin olacağını öngörmek mümkün olacaktır. Hukuk son tahlilde insan davranışlarını düzenlemesine rağmen, bir davranış teorisine sahip değildir. Đşte ekonomik analiz davranış teorisi sunarak, bu eksikliği telafi etmektedir. Üstelik bunun değer yargısından bağımsız olması, hukukun bilimsellik vasfına katkıda bulunmaktadır. Fakat ekonomik analizin herhalde asıl yararları, normatif ekonomik analiz ile ortaya çıkmaktadır. Normatif analiz her şeyden önce hukuka açık ve net bir amaç sunmaktadır: “ekonomik etkinliğin sağlanması”. Temelde normatif bir disiplin olan hukuk teori ve pratiği açısından bu son derece önemlidir. Zira her ne kadar hukukun nihai amacının adaletin sağlanması olduğu kabul edilse bile, adalet anlamı üzerinde uzlaşma olmadığı gibi; bu amacın somut bir hukuki sorun karşısında yol gösterici vasfı sınırlıdır. Oysa ekonomik etkinlik son derece işlevsel bir ölçüttür. Bu açıdan bazen çok yadırgatıcı sonuçlar doğursa bile; kaynakların kıt olduğu gerçeği kabul edilirse, bu ölçütün hukuk politikası açısından değeri yadsınamaz. Bu özellikleriyle ekonomik analiz, hukuk politikası argümanlarının geçerli olduğu her alanda uygulanabilir. Bu bağlamda sadece yasama faaliyeti açısından değil, yorum ve hukuk yaratma faaliyeti açısından da önemli bir araç olarak kullanılabilir. Yukarıda verdiğimiz ilk örnekteki ekonomik analiz hukuk yaratma faaliyetinde kullanılmıştır. Bilhassa çerçeve norm olarak ifade edebileceğimiz, hâkime takdir yetkisi tanıyan hukuk normları, ekonomik analizin uygulanması için oldukça elverişlidir. B. Somut Bir Uygulama: Hand Formülü Son olarak bu ifade ettiklerimizi somut bir örnekle ile somutlaştıralım. Türk hukuk sisteminde haksız fiil sorumluluğu, kusur esasına dayanır. Zarar verenin tazminat ile sorumlu tutulabilmesi için, fiilinin zarara sebebiyet vermesi yeterli değildir; aynı zamanda bunu kusurlu bir eylem ile gerçekleştirmesi gerekir (BK.m.41). Kusur ise, kast ve ihmal olarak iki kategoride ele alınmakta ama haksız fiil hukukunda asıl ihmal olarak karşımıza çıkmaktadır. Đhmalin neyi ifade ettiği son derece açıktır: “somut olayın gerektirdiği özenin gösterilmemesi”. Bu tanım o kadar yerleşmiştir ki, hukuk doktrininde ihmal kavramı etrafında herhangi bir tartışmaya rastlanmamaktadır. Fakat bu net tanıma rağmen fikrimizce uygulamada açısından ciddi bir güçlük söz konusudur. Somut olayın gerektirdiği özen nasıl belirlenecektir? Hukuk doktrininde bu konuda bazı ölçütlere yer veriliyorsa da13, bunların yeterli olduğu son derece şüphelidir. Son tahlilde hiçbiri, riskli faaliyeti yapanın göstermesi gereken özenin ne olduğuna dair yeteri derecede yol gösterici değildir. Dolayısıyla somut olayda gereken özenin nasıl belirleneceği hususunda (hüküm içi) boşluk vardır. Đşte ekonomik analiz bu boşluğu kolaylıkla doldurabilir. Đlk yapılması gereken haksız fiil hukuku ile neyin amaçlandığının ortaya konmasıdır. Haksız fiil hukuku, tazminat yaptırımı aracılığı zarar verenleri (yani riskli davrananları) zararı azaltmak üzere özen göstermeye teşvik etmektedir. Bu şekilde haksız fiillerden doğan zararlar azalmakta ve daha az kaza olmaktadır. Temel mantığa göre, riskli faaliyeti yapan kişi, olası tazminatı dikkate alarak daha özenli davranacak ve tedbir alacaktır. Tedbire yapacağı yatırımlar ise, marjinde bunun olası risk değeri ve dolayısıyla tazminat miktarında yaratacağı azalmaya göre belirlenir. Kişi, olası tazminat miktarında ölçek olarak daha büyük azalma sağladığı ölçüde, özen yatırımı yapar. Đşte kişinin ihmal içerisinde olup olmadığı da bu denkleme göre belirlenebilir. Ekonomik açıdan, ancak risk değerinde daha büyük ölçekte daha fazla tasarruf sağlanıyorsa kişinin özen maliyetine katlanması arzu edilir. Özen, riski hiç ya da çok fazla etkilemiyorsa, bunun için katlanılan maliyetler ekonomik açıdan israf sayılır. Đşte ihmal de, kişinin özen yatırımı yapması gerekirken bu yatırımı yapmadığı (gereken özeni göstermediği) hallerde söz konu olur. Dolayısıyla gereken özenin ölçütü, özenli davranışın maliyeti ile bunun risk değeri üzerindeki etkisi arasındaki ilişkiye göre belirlenir. Bir yargı kararında14 kabul edilmesi nedeniyle Hand formülü olarak da kabul edilen formülün özü olan bu ölçüt, aşağıdaki şekilde de ifade edilebilir. 13 Đhmalin objektifleştirilmesi, tehlikeli faaliyetler için daha tedbirli olunması gerektiği, güvenlik regülasyonlarının referans alınabilmesi gibi ölçütler ileri sürülmektedir. 14 United States v. Carrol Towing Co., 159 F2d 169,173 (2d Circuit 1947). 142 15 16 ∆PL > B halinde kişi kusurlu ∆PL < B halinde kişi kusursuz Formülün sol tarafındaki değerler, olasılık ile zararın çarpımından oluşan risk değerindeki (beklenen zarar maliyetindeki) değişmeyi ifade etmektedir. Kişinin, mevcut durumda (ya da kazanın gerçekleştiği bir kurguda) aldığı tedbirler çerçevesindeki risk değeri ile alternatif bir tedbir aldığı bir ihtimalde ortaya çıkan risk değerleri mukayese edilir. Eğer alınan tedbir riski azaltıyorsa, bu risk değerleri arasındaki fark (∆PL) pozitif bir rakam olarak karşımıza çıkar. Đşte risk değerinde değişmeye neden olan önleyici tedbirin maliyeti, bu pozitif rakamdan az ise, bu durumda ekonomik açıdan bu tedbirin alınması arzu edilir. Alınmamışsa kişi özensiz davranmış ve kusurludur. Öte yandan aksi durumda yani önleyici tedbir maliyeti risk değerindeki azalmadan fazla ise (veya risk değeri değişmemişse) bu durumda kişinin bu tedbiri almamış olması, onun özensiz olduğuna işaret etmez. Zira burada söz konusu tedbirin alınması, kaynakların israf edilmesi 17 anlamına gelir ki bu ekonomik açıdan istenen bir sonuç değildir . Görüldüğü üzere formül, özenli (ya da özensiz) davranışın belirlenmesi hususunda net bir ölçüt ortaya koymaktadır. Üstelik marjinde mukayeseye imkan vermesi açısından, kazaya sebebiyet veren risk tipi açısından tüm önleyici tedbirlerin değerlendirilmesi ve en etkin tedbirin belirlenmesi külfetini de ortadan kaldırmakta; bu yönüyle mahkemeler tarafından uygulanabilir vasıf taşımaktadır. Bu formülün benimsenmesi halinde, yargılamada kusurun varlığını ispat eden taraf, alternatif bir tedbirin varlığını ve bu tedbirin risk değerindeki TL üzerinden etkisinin, maliyetine kıyasla daha fazla olduğunu ortaya koyacaktır. Salt bunun ispat edilmesi halinde ise, zarar veren (ya da müterafık kusur analizi ise zarar gören) özensiz ve dolayısıyla da kusurlu kabul ederek sorumlu tutulabilecektir. Formülün en önemli sorunu ise, söz konusu parametrelerin değerlenmesidir. Mevcut risk değerinin ve önleyici tedbirin bu değer üzerindeki etkisinin belirlenmesi, son derece güçtür. Fakat bu güçlük, bir imkânsızlık anlamına gelmemektedir. Üstelik burada kesin rakamlara ulaşılmasından ziyade çoğu kurguda yaklaşık rakamların ortaya çıkarılması yeterli olacaktır. Ayrıca formülün benimsenmesi ve uygulanması ile değerlemenin yol açacağı bilgi maliyetine mahkemeler değil, taraflar katlanacaklar ve süreç içerisinde bilgiye olan talep, yeni bir piyasanın oluşumuna (bu tür risk hesaplamaları ile iştigal eden firmaların teşekkülüne) yol açacaktır. Piyasanın oluşumu ise, bilgi maliyetinin azalmasına sebebiyet verecektir. Sonuç Hukukun ekonomik analizi veya hukuk ve ekonomi öğretisi, 1960’lı yıllarda ABD’de ortaya çıkışından bu yana, Dünya üzerindeki modern hukuk sistemleri üzerinde etkili hukuk akımlarından biri olmuştur. Özellikle Anglo-Amerikan hukuklarında 20. yy’ın tartışmasız en etkili hukuk akımı olmuş, hukuk teorisini, öğrenimini ve pozitif hukuku değiştirmiştir. Bu akım son 20 yıldır Avrupa ülkelerinde de etkisini göstermekte ve Kara Avrupası hukuklarını da hızla etkilemektedir. 15 16 17 Bu denklemde yer alan ∆PL, “zarar olasılığı” ile “zararın” çarpımındaki değişmeyi ifade etmektedir. P (probability): olasılık; L (Loss) : zarar; ∆ (delta) ise değişme anlamına gelir. Daha açık bir ifadeyle denklemin diğer tarafında yer alan özenli davranış, zarar olasılığını değiştirir. Dolayısıyla özenin gösterilmediği kurguda zarar öncesi bir PL yani risk değeri vardır. Özenin gösterildiği kurguda ise PL değeri değişir yani azalır. Đşte bu iki kurguda risk değerleri arasındaki fark ∆PL ile gösterilir. “B” (burden) özen maliyeti anlamına gelir. Somut olaydaki riski azaltan her türlü davranış bu çerçevede ifade edilebilir. Bu ifade ettiklerimizi bir örnek ile somutlaştıralım: Varsayalım ki bir inşaat firması şehrin merkezinde büyük bir inşaat yapıyor olsun. Kazılan temel çukuru içerisine dolan yağmur suları nedeniyle başkaları için tehlike oluşturduğunu ve istatistiklere göre, çukurun bulunduğu süre içerisinde 1.000 YTL zarar doğma olasılığının 0,1 düşünelim. Đnşaat şirketinin bu tehlikeyi, aşağıdaki tabloda görüldüğü üzere uyarı levhası, çit, su drenajı sağlayan pompa ve güvenlik görevlisinden yararlanarak önlemesi imkânı olduğunu düşünelim. Tedbir maliyeti Olasılık Risk değeri Sosyal Maliyet Tedbir almamak 0 YTL 0,1 100 100 Uyarı levhası 10 YTL 0.07 70 80 Çit 40 YTL 0.02 20 60 Su pompası 60 YTL 0.01 10 70 Güvenlik Görevlisi 110 YTL 0 0 110 Burada etkin tedbir, sosyal maliyetin minimize olduğu çit yapılmasıdır. Bu çerçevede örneğin inşaat şirketinin uyarı levhası kullandığını ve kazanın yine de olduğunu varsayalım (residual risk). Bu durumda zarar gören davacı, davalının kusurunu ispatlarken, davalının çit kullanarak riski azaltma imkanının olduğunu ama daha etkin olan bu tedbiri almadığı için kazanın olduğunu ve bu nedenle de kusurlu olduğunu iddia edecektir. Bu iddiasını Hand formülüne uyarlarken ise, 70 TL olan risk değerinin, 40 TL’lik çit maliyetine katlanarak, 20 TL’ye düşürüleceğini, dolayısıyla önleyici tedbirin risk değerinde sağladığı azalma itibarıyla, maliyetine katlanmayı haklı kıldığını ortaya koyacaktır. Bunu yaptığı takdirde davalı kusurlu sayılacak ve zarardan sorumlu tutulacaktır. 143 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi 18 Hukuk ve ekonominin kaçınılmaz olarak Türk hukuk sistemini de etkilemesi söz konusudur . Zira bu akım, hukukun anlaşılması ve yorumlanmasında, özellikle piyasa sisteminin yapıtaşlarını oluşturan hukuk dallarının kavranmasında önemli yararlar sağlama potansiyeline sahiptir. Akım, hukuku daha bilimsel temellere oturtacağı gibi, hukukun toplumsal etkileri açısından da, daha doğru politik tercihler yapılmasını sağlayacaktır. Hukukun toplumsal kaynaklar ve sosyal refah üzerindeki önemli etkisini dikkate aldığımız zaman, hukukun ekonomik analizinin hukuk hayatında benimsenmesi ve gerek yasama gerekse uygulama faaliyetinde yerleşmesinin önemli yararları olacağı açıktır. Đşte bu çalışma, hukuk ve ekonomi akımı hakkında temel bazı açıklamalar içermektedir. Bu konuda bilhassa hukukçular tarafından yapılacak çalışmaları, hukuk ilminin kalitesini ve düzeyini arttıracağını ve bunun önemli toplumsal yansımaları olacağını düşünüyoruz. Kaynakça 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 18 ARDIYOK Şahin, “Türk Hukukunda Yeni Bir Yaklaşım Hukuk ve Đktisat Öğretisi”, Prof. Dr. Uğur Alacakaptan’a Armağan, C.2, 2008, s.27-51 BUSCAGLIA Edgardo / RATLIFF William, “Law and Economics in Developing Countries”, Hoover Institution Press, Stanford University, 2000 COLE H. Daniel / GROSSMAN Z. Peter, “Principles of Law and Economics” Pearson Prentice Hall, 2005 COOTER Robert / ULEN Thomas, “Law and Economics” 4th Edition, Pearson Addison Wesley Publishing, 2004 GÜRKAYNAK Gönenç, “Hukuk ve Đktisat Perspektifinden Rekabet Hukukunda Amaç Tartışması”, Rekabet Kurumu Yayını, Ankara 2001 GÜRPINAR Bünyamin, “Hukuk ve Ekonominin Ortak Temelleri: Hukuk ve Ekonomi Akımı“, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.20, Nisan 2008, s.161-180 POLINSKY Mitchell, “An Introduction to Law and Economics” 2nd edition, Aspen Law and Business, 1989 POSNER Richard, “Economic Analysis of Law” 5th Edition, Aspen Law and Business, New York, 1998 MALLOY Paul Robin, “Law in a Market Context”, Cambridge University Press, 2004 SANLI Kerem Cem, “Hukuk ve Ekonomi Öğretisi ve Haksız Fiil Hukukunun Ekonomik Analizi”, Beta Yayınevi, Đstanbul 2007 SANLI Kerem Cem, “Đhmal Kavramının Ekonomik Yorumu – Hand Formülü”, Prof. Dr. Uğur Alacakaptan’a Armağan, C.2., 2008, s.561-596 SAVAŞ Vural, “Hukuk ve Đktisat”, Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.1, S.2, 2004 SHAVELL Steven, “Foundations of Economic Analysis of Law”, Belknap Press of Harvard University, 2004 Boston; SCHAFER Hans Bernd / OTT Claus, “Economic Analysis of Civil Law, Edward Elgar Publishing, 2004 ULEN S. Thomas, “Rational Choice Theory in Law and Economics”, Encylopedia of Law and Economics, Vol.I, Editors: Boudewijn Bouckaert / Gerrit De Geest, Edward Elgar and University of Ghent Publication, 2000, s.790818 ÜNVER Mustafa / BAKIRTAŞ Đbrahim, “Suçun Ekonomik Analizi: Genel Bir Değerlendirme”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.20, Nisan 2008, s.35-56 Mesela bu konudaki Türkçe bazı çalışmalar: ARDIYOK Şahin, “Türk Hukukunda Yeni Bir Yaklaşım Hukuk ve Đktisat Öğretisi”, Prof. Dr. Uğur Alacakaptan’a Armağan, C.2, 2008, s.27-51; GÜRPINAR Bünyamin, “Hukuk ve Ekonominin Ortak Temelleri: Hukuk ve Ekonomi Akımı“, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.20, Nisan 2008, s.161-180; SANLI Kerem Cem, “Hukuk ve Ekonomi Öğretisi ve Haksız Fiil Hukukunun Ekonomik Analizi”, Beta Yayınevi, Đstanbul 2007; SANLI Kerem Cem, “Đhmal Kavramının Ekonomik Yorumu – Hand Formülü”, Prof. Dr. Uğur Alaca-kaptan’a Armağan, C.2., 2008, s.561-596; SAVAŞ Vural, “Hukuk ve Đktisat”, Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.1, S.2, 2004; ÜNVER Mustafa / BAKIRTAŞ Đbrahim, “Suçun Ekonomik Analizi: Genel Bir Değerlendirme”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.20, Nisan 2008, s.35-56; GÜRKAYNAK Gönenç, “Hukuk ve Đktisat Perspektifinden Rekabet Hukukunda Amaç Tartışması”, Rekabet Kurumu Yayını, Ankara 2001 144 ĐHRACATIN GELĐŞTĐRĐLMESĐNDE VERGĐSEL TEŞVĐKLER: TÜRKĐYE ÖRNEĞĐ Yrd.Doç.Dr. Hatice YURTSEVER Celal Bayar Üniversitesi Salihli Meslek Yüksekokulu, Öğretim Üyesi [email protected] ÖZET Uluslararası ticaret üretimin, tüketimin, mili gelirin artmasını dolayısıyla ülke ekonomisinin gelişmesini sağlamaktadır. Ülkeler, özellikle dış ticaret fazlası oluşturmak üzere ihracatın arttırılmasını hedeflemekte, bunun için de, çeşitli teşvikler özellikle vergisel teşvikler uygulamaktadır. Bu çalışmada; Türkiye’ de ihracatı arttırmak, ihraç ürünlerine uluslararası piyasalarda rekabet gücü kazandırmak ve ihraç pazarlarını geliştirmek amacıyla ihracat, ihracat sayılan satış ve teslimler ile döviz kazandırıcı hizmet ve faaliyetlerde uygulanan vergi resim harç istisnası incelenecektir. Belgeli (dahilde işleme izin belgesi ve vergi, resim, harç istisnası belgesi ) ve belgesiz ihracat kredilerinde, ihracat taahhüdünün yerine getirilmemesi halinde ödenecek vergi ve faizlerin hesaplaması yapılacaktır. Đstisnanın uygulama koşulları, belgenin edinim koşulları, hakkında bilgi verilecektir. Anahtar Kelimeler: Dış Ticaret, Teşvik, Vergi. TAX INCENTIVES IN THE DEVELOPMENT OF EXPORTATION: THE CASE OF TURKEY ABTRACT International trade encourages the development of production, consumption and national income, consequently the development of the national economy. Countries aim at raising their export trade in order to create trade surplus and therefore, different sorts of incentives such as some particular tax incentives are provided. In this study, exemptions from taxes, duties and charges on export trade, export registered sales and deliveries and foreign exchange gaining services and activities in order to provide competitive power for export based commodities and development for export markets will be analyzed. Taxes and interests arising from unfulfilled export commitments in both certified (Inward Processing Authorization Certificate and Taxes, Duties, Charges Exemption Certificate) and uncertified export loans will be calculated. Some information about the implementation clauses of exemptions and the terms of the certificate acquirement will be provided. Keywords: Foreign Trade, Incentives, Tax. I- Azerbaycan ve Türkiye’nin Dış Ticaret Yapısı Azerbaycan, Kafkasların, siyasi ve ekonomik olarak en istikrarlı ülkesidir. Sahip olduğu petrol ve doğal gazın uluslararası pazarlara çıkarılması için yapılan anlaşmalar ile hem gelişmiş ülkelerin ülkeye sermaye yatırması hem de sürekli enerji kaynağı temin edilmesi açısından önemli bir ortam sağlanmıştır. Petrol ve doğal gazın, 2000’ li yılların ortalarına doğru uluslararası piyasada fiyatlarının artması devletin gelir kaynaklarını hem çeşitlendirmiş, hem de artırmıştır. Son yıllarda doğal kaynaklardan elde edilen gelirler sayesinde kamu harcamalarının finansmanında herhangi bir sorun yaşanmaması, vergi gelirlerindeki artışın çok üzerinde kamu harcamalarının artışına gidilmesini de olağan duruma getirmiştir(1). Sürekli değişim ve gelişme içerisinde olan Azerbaycan’ da dış ticarette uygulanan miktar kısıtlamaları kaldırılarak, değişken bir kur rejimi kabul edilmiştir. Dönüşüm süreci ile birlikte sabitleştirilmiş yeni bir tarife rejimi uygulanmaya başlanan Azerbaycan’da gümrük tarifeleri ortalama % 15 düzeylerindedir. Geçiş dönemi ile birlikte dış ticaret alanında ki iyileşme devam etmektedir (2). Azerbaycan’ın genel dış ticaretine ilişkin Tablo 1 incelendiğinde, 2000-2008 yılları arasında dış ticaret fazlası olduğu, sadece 2003 yılında dış ticaretin açık verdiği görülmektedir. Özellikle dünya petrol fiyatındaki artışlar, Azerbaycan’ın ihracatını 2006 yılından itibaren büyük oranda artırmıştır. Azerbaycan’ın 2009 yılı Ocak-Mart döneminin dış ticareti hacmine bakıldığında, bir önceki yılın aynı dönemine göre bir artış görülmektedir. Đthalatında % 2,2 oranında azalma olurken, ihracatında % 60,8 oranında artışın olduğunu görmekteyiz. Bu artış, genel ihracat içerisinde en çok paya sahip olan petrol ürünlerinden ( % 94 Pay) kaynaklanmaktadır(3). Yukarıda belirtilen tabloda yer alan dış ticaret verileri ile uluslar arası düzeyde yapılan ülke raporlarında veri farklılıkları tespit edilmiştir. Örneğin, 2006 yılı ihracatı 13.015 Milyon USD, ithalatı 5.269 Milyon USD olmak üzere toplam dış ticaret hacmi 18.284 Milyon USD olarak, 2007 yılı ihracatı 19.525 Milyon USD, ithalatı 6.060 Milyon USD olmak üzere toplam dış ticaret hacmi 25.585 Milyon USD olarak belirtilmiştir. Yani tabloda belirtilen verilere göre % 100’ ün de üzerinde farklılıklar tespit edilmiştir (4). Tablo 1: Azerbaycan’ın Dış Ticaret Dengesi (Milyon USD) 145 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi YILLAR ĐHRACAT ĐTHALAT Denge 2000 1.744,9 1.172,1 572,8 2001 2.314,3 1.430,8 883,5 2002 2.167,5 1.665,3 502,2 2003 2.592,9 2.626,2 - 33,3 2004 3.614,3 3.504,3 110,0 2005 4.346,9 4.200,3 146,6 2006 6.372,1 5.264,5 1.107,6 2007 6.058,3 5.708,6 349,7 2008 47.756,2 7.163,5 40.592,7 2008* 1.544,0 1.352,2 1.917,7 2009* 2.482,3 1.322,1 1.160,2 Kaynak:A.C. Devlet Đstatistik Komitesi (http://www.azstat.org/f_st_relat/az/index.shtml) Hacim 2.917,0 3.745,1 3.832,8 5.218,2 7.118,6 8.547,2 11.636,6 11.766,9 54.919,7 2.896,2 3.804,4 * Đlk üç aylık rakamlar. Yukarıda belirtilen tabloda yer alan dış ticaret verileri ile uluslar arası düzeyde yapılan ülke raporlarında veri farklılıkları tespit edilmiştir. Örneğin, 2006 yılı ihracatı 13.015 Milyon USD, ithalatı 5.269 Milyon USD olmak üzere toplam dış ticaret hacmi 18.284 Milyon USD olarak, 2007 yılı ihracatı 19.525 Milyon USD, ithalatı 6.060 Milyon USD olmak üzere toplam dış ticaret hacmi 25.585 Milyon USD olarak belirtilmiştir. Yani tabloda belirtilen verilere göre % 100’ ün de üzerinde farklılıklar tespit edilmiştir (4). Azerbaycan-Türkiye arasındaki ticari ilişkiler, Azerbaycan’ın bağımsızlığını kazandığı ilk on yıl içinde imzalanan birçok ticari anlaşma ile büyük bir gelişme göstermiştir. 2006 yılı verilerine göre, Dış ticaret hacminin %6.6’sı Türkiye ile, %26’sı Bağımsız Devlet Topluluğu ülkeleri ile, %45,3’ü AB ülkeleriyle, %28,7’si ise diğer ülkelerle yapılmıştır (5). Tablo 2: Türkiye – Azerbaycan Dış Ticaret Dengesi Azerbaycan’a Azerbaycan’d Yıllar Đhracat an Đthalat 2000 128.4 104.9 2001 148.1 67.3 2002 156.2 83.4 2003 195.1 107.0 2004 224.8 182.6 2005 312.8 275.9 2006 385,0 388,1 2007 624,5 1.056,3 2008 807,3 626,2 2008* 130,8 88,9 2009* 162,3 10,9 Milyon $ Denge Hacim 23.5 80.8 72.8 88.1 42.2 36.9 - 3,1 - 431,8 181,1 41,9 151,4 233.3 215.4 239.6 302.1 407.4 588.7 773,2 1.680,8 1.433,5 219,7 173,2 Kaynak:A.C. Devlet Đstatistik Komitesi (http://www.azstat.org/f_st_relat/az/index.shtml) * Đlk üç aylık rakamlar. Türkiye Đstatistiklerine göre (TUĐK) Azerbaycan`a 2008 yılında; ihracatımız 1.666 Milyon USD, ithalatımız ise 926 Milyon USD olarak gerçekleşmiştir. 2009 yılının ilk 3 ayında ihracat 282,7 milyon $, ithalat ise 195,9 milyon $ olarak gerçekleşmiştir(6). Azerbaycan Cumhuriyetinin Devlet Đstatistik Komitesi’nin verileri ile Türkiye verileri arasında büyük farklılık bulunmaktadır. Bu farkın büyük ölçüde Azerbaycan gümrük giriş kayıtlarından kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Türkiye, Azerbaycan’ın ithalatında yüzde 10,4 paya sahip olup, pazarda Rusya’dan sonra ikinci önemli tedarikçi konumundadır (7). Türkiye’nin bu ülkeye yapmış olduğu ihracat % 24,1 oranında artış gösterirken, ithalatında % 87,7 gerileme kaydedilmiştir. II- Türkiye’de Dış Ticaret Üzerinden Alınan Vergiler Türkiye’ de hem gelir elde etmek amacıyla hem de dış ticaret politikası olarak dış ticaret üzerinden de vergi tahsil edilmektedir. Dış ticaret üzerinden alınan vergilerden en önemlisi, ithalattan alınan Gümrük Vergisi’ dir. Ardından ithalden alınan Katma Değer Vergisi (KDV), ithalden alınan Özel Tüketim Vergisi, ithalden Alınan Damga Vergisi ve Rıhtım Resmi gelmektedir. Gümrük Vergisi’ nin konusunu Türkiye’ ye yurtdışından ithal edilen eşyalar oluşturmaktadır. Bir malın ithal edilmesi malın gümrük kapılarından içeri girmesi anlamına gelmektedir. Verginin oranı her yıl kabul edilen ithalat rejimi çerçevesinde değişebilmektedir. Đthalden alınan KDV, ithal edilen mallar üzerinden alınmaktadır. Gümrük vergisi ile birlikte tahsil edilmektedir. Đhracat işlemleri vergiden istisna edilirken varış ülkesinde vergilendirme prensibi gereği ithalat KDV’ ne tabi tutulmaktadır. 146 Đthalden alınan Özel Tüketim Vergisi, ithal edilen ve ÖTV kanununda belirtilen listelerdeki mallardan alınan vergidir. Rıhtım Resmi, Türkiye’ ye deniz yolu ile gelerek ithal edilen mallardan alınan bir tür vergidir. Đthal edilen malın CIF (malın bedeline sigorta ve taşıma giderinin eklenmesi ile oluşan yeni maliyet) değerinin % 5’ i oranında tahsil edilmektedir. Türkiye’ de, ihracat gelirlerinin artması için ihracatla ilgili bazı işlemler istisna kapsamına alınmıştır. Bu istisnalardan en önemlisi, KDV kanununda yer alan ihracat istisnasıdır. Đhracatı teşvik etmek için uygulanan ihracat istisnası ihraç edilen ürünlerin yurt dışındaki müşteriye KDV’ siz olarak teslimine ilaveten ihracatçısının ihraç etmiş olduğu ürünlerle ilgili yüklendiği ancak indirim yoluyla gideremediği KDV’ nin iadesini de içerir (8). KDV Kanunu’ nun 15. Maddesine göre, herhangi bir malın ihraç için teslimi vergi istisnasına girmektedir. Buna göre, ihraç teslimi, ister üretici tarafından yapılsın, isterse üçüncü şahıslar aracılığıyla yapılsın vergi istisnasından yararlanır. Ayrıca ihracata ait tüm yurtiçi ve yurtdışı hizmetler de vergiden istisna edilmiştir. Đhraç malı üzerindeki vergi yükü, Katma Değer Vergilerinin de ihracat yapıldıktan sonra iade edileceği hükmü getirilerek kaldırılmıştır. Yapılan bir mal tesliminin ihraç sayılabilmesi için, teslimin yurt dışındaki bir müşteriye yapılması ve teslim konusu malın TC gümrük hattından geçerek bir dış ülkeye varması gerekir. Đhraç teslimi, ihracatçılar aracılığıyla yapılıyorsa, ihraç kaydıyla teslimlerin 3 ay içinde yapılması gereklidir. Đhracatın gerçekleşmemesi halinde, alınmayan ve tecil edilen vergi tahakkuk ettirildiği tarihten itibaren gecikme zammının(halen yıllık % 30’dur) % 50 fazlası ile birlikte tahsil olunmaktadır. Ayrıca Gelir Vergisi Kanunu’ nun 7. Maddesi çerçevesinde, dar mükellefiyete tabi olan mükelleflerin ihracatattan elde etmiş oldukları ticari kazançlar, ilgili mükellefin iş merkezinin Türkiye’ de bulunmaması, Türkiye’ de satın alınan veya imal edilen malların Türkiye’ de satılmaksızın yurtdışına gönderilmesi , malın veya üretilen mamulün Türkiye’ de satılmaması kaydıyla vergi dışı bırakılmıştır. III-Türkiye’de Đhracatla Đlgili Đşlemlerde Vergi Resim Harç Đstisnasi Uygulaması Firmaların, ihracat maliyetlerinin düşürülmesi amacıyla; ihracat, ihracat sayılan satış ve teslimler ile döviz kazandırıcı hizmet ve faaliyetler neticesinde doğan vergi, resim ve harçlardan istisna edilmesidir. Vergi, resim, harç istisnası, belgeli ve belgesiz ihracat kredilerinde farklı bir biçimde uygulanmaktadır. Şöyle ki, Belgesiz Đhracat Kredileri olarak bilinen, Đhracatın finansmanında kullanılan krediler ile ihracatla ilgili işlemler, ilgili kurum ve kuruluşlarca herhangi bir belge aranmaksızın (re’sen) vergi, resim ve harçlardan istisna edilmektedir. Belgeli ihracat kredileri olarak bilinen, Đhracat sayılan satış ve teslimler ile döviz kazandırıcı hizmet ve faaliyetlerin finansmanında kullanılan krediler ile bunlarla ilgili işlemler ise, Dış Ticaret Müsteşarlığı’ndan alınacak Dahilde Đşleme Đzin Belgesi veya Vergi Resim ve Harç Đstisnası Belgesi’ne istinaden vergi, resim ve harçlardan istisna edilmektedir (9). 1- Teşvik Kapsamında Đstisna Edilen Đşlemler Aşağıda sıralanan işlemler, teşvik kapsamında değerlendirilerek bazı vergi, resim ve harçlardan istisna tutulmaktadır. Bunlar; - Dâhilde Đşleme Rejimi kapsamında yapılan ithalat finansmanı amacıyla kullanılan krediler, - Firmaların sağladıkları prefinansmanlar ile geri ödemeleri, - Đhracat karşılığı yapılacak her türlü ödemeler, ihracat, ihracat sayılan satış ve teslimler, döviz kazandırıcı hizmet ve faaliyetler ile ilgili işlemler nedeniyle düzenlenen kâğıtlar, - Đhracat, ihracat sayılan satış ve teslimler, döviz kazandırıcı hizmet ve faaliyetlerin finansmanı amacıyla kullanılan her türlü krediler, - Đhracatla ilgili işlem yapan kuruluşların ihracat ile yaptıkları işlemler ve muameleler girer. 2- Đstisna Edilen Vergi Resim ve Harçlar Đhracatın teşvik edilmesi amacıyla istisna edilen vergi, resim ve harçların türü şu şekilde sıralanmaktadır. - Banka ve sigorta muameleleri vergisi, - Damga vergisi ve harçlar, - Diğer kanunlarda yer alan vergi, resim ve harçlar - Hal rüsumu, - Kaynak kullanımını destekleme fonu(KKDF) kesintisi. (Halen Türkiye’ de ihracatta KKDF oranı sıfır olarak belirlendiğinden yeni bir belirleme yapılıncaya kadar ayrıca istisna kapsamı içerisine alınmamaktadır). 3- Dahilde Đşleme Đzin Belgesi Đhraç ürünün elde edilmesinde kullanılan girdilerin ticaret politikası önlemlerine tabi tutulmaksızın gümrük muafiyetli olarak ithal edilmesine olanak sağlayan belgedir. Dahilde Đşleme Rejimi kapsamında gümrük 147 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi muafiyetli ithalatın yanı sıra vergi, resim ve harç istisnası da uygulanmaktadır. Bu istisnalar, yukarıda sayılan vergi, resim ve harçları kapsamaktadır. Dahilde Đşleme Đzin Belgesi Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM) tarafından düzenlenmekle birlikte dahilde işleme izni, Gümrük Müsteşarlığı tarafından verilmektedir. Dahilde işleme izni için proje formu, hammadde sarfiyat tablosu, kapasite raporu, imza sirküleri, ticaret sicil gazetesi ve ilgili diğer belgelerle birlikte DTM’na müracaat etmeleri gerekmektedir. Dahilde Đşleme Đzin Belgeleri süreleri, sektörüne göre değişmekle birlikte azami 12 aydır. Belge süresi kadar ek süre verilebilmektedir (10). 4- Teşvik Kapsamında Yer Alan Vergi, Resim ve Harç Đstisnasına Đlişkin Bir Uygulama Örneği Bankalarca kullandırılan ihracat kredilerine ilişkin alınan sözleşme ve belgeler ile tahsil edilmesi gereken komisyon ve faiz gelirleri üzerinden alınacak vergiler istisna kapsamındadır. Fiili mal ihracına yönelik olarak kullandırılan kredilerin, vergi, resim ve harç istisnasından faydalandırılabilmesi için herhangi bir belge alınması gerekmemekte olup, istisnalar bankalarca re’ sen uygulanmaktadır. Đhracat sayılan satış ve teslimler ile döviz kazandırıcı hizmet ve faaliyetler ile ilgili olarak kullandırılan kredilerde istisna uygulanabilmesi için dahilde işleme izin belgesi veya vergi resim, harç istisna belgesi alınması zorunluluğu bulunmaktadır. Đstisna kapsamında bankalarca kullandırılan kredi için teşvik uygulamaları çerçevesinde ihracat taahhüdü yükümlülüğü getirilmiştir. Buna göre, kullandırılan kredinin anapara tutarı, faiz ve masrafları kadar ihracat işleminin yapıldığının gümrük kayıtlarıyla ispatı yeterlidir. Bu işlem yapılmadığı takdirde, istisna olduğu için alınmayan vergi, resim, harç ve fonların, tahsil edilmesi gerektiği tarihten taahhüdün yerine getirilmesi gereken tarihe kadarki dönem için gecikme faizi, cezai faizleriyle birlikte vergi dairesine ödenmesi gerekmektedir. Gecikme faizi, kağıdın düzenlendiği veya işlemin yapıldığı tarihten başlayarak hesaplanacaktır. Daha önceleri taahhüt getirme süresi 180 gün ile sınırlandırılmışken, yapılan yasal değişiklik çerçevesinde taahhüt kapatılma süresi, kredinin kapatılması gereken en son tarihe kadar uzatılmış bulunmaktadır. Bu süre halen 18 ayla sınırlandırılmıştır. Örnek 1 : 01.01.2009 tarihinde firmaya 31.03.2009 vadeli 1.000.000 USD döviz kredisi kullandırılmıştır. Vade sonunda tahakkuk eden faiz 35.000 USD’ dır. Kredinin kullandırıldığı tarihteki TC. Merkez Bankası USD kuru= 1.30 TL’ dir. 31.03.2009 tarihindeki USD kuru= 1.40 TL’ dir. Firma, 500.000 USD tutarında ihracat yapmıştır. Toplam 1.035.000 USD’ lık ihracat taahhüdünün 535.000 USD’ lık kısmı yani % 53’ lük bölümü gerçekleştirilememiştir. Bu durum 05.04.2009 tarihinde tespit edilmiştir. Ödenmesi gereken vergi hesaplandığında; Đhracatta KKDF sıfır olarak uygulandığından fonla ilgili hesaplama yapılmamıştır. 35.000 USD faiz üzerinden % 5 oranında tahsil edilmesi gereken BSMV tutarı da hesaplanarak ödenmelidir. 35.000 USDX%5= 1750 USD X1.40=2450 TL Taahhüdün gerçekleşmeme oranına isabet eden BSMV 2450X%53=1.298 TL Bu tutarın; 31.03.2009-05.04.2009(verginin ödendiği tarih) tarihleri arasındaki dönem için yani 5 gün gecikmeli ödendiğinden Türkiye’ deki yasal gecikme faizi(yürürlükte olan oran % 30) tutarı da eklenerek vergi dairesi hesabına yatırılması gereklidir. Örnek 2: Dahilde Đşleme Đzin Belgesi kapsamında bir firma, ihraç kaydıyla 500.000 USD’ lık ithalat yapmış ve gümrük vergisi, ithalattan alınacak KDV, ÖTV ile Damga Vergisinin ödenmesinden muaf tutulmuştur. Ayrıca, ithalattan alınacak KKDF (oran %3)’ den de muaf tutulmuştur. Bu firma, 500.000 USD ihracat yapma yükümlülüğünü yerine getiremezse, daha önce ödemediği tüm vergileri ve KKDF’ nu yıllık % 30 gecikme faiziyle birlikte ödemekle yükümlüdür. Gecikme faizi, verginin doğduğu tarihten itibaren hesaplanmalı, vergi dairesine yapılacak ödemelerde kur, verginin ödeneceği tarihteki Döviz Alış Kuru olarak belirlenmelidir. IV- Sonuç Azerbaycan ve Türkiye arasındaki kültürel yakınlığa rağmen dış ticaret hacmi önceki yıllara göre düşüş göstermektedir. Azerbaycan-Türkiye arasındaki dış ticaret hacmi % 29 ‘lar seviyesindeyken giderek azalarak % 6’ lar düzeyine inmiş bulunmaktadır. Bu düşüşte özellikle Bağımsız Devletler Topluluğu üyesi ülkelerin birbirlerine uyguladıkları gümrük vergisi oranının sıfıra indirilmesinin ve böylece dış ticarette daha avantajlı bir duruma geçmelerinin payı bulunmaktadır. Azerbaycan ekonomisinin yıllardır süren istikrarlı büyümesine paralel bir şekilde Türkiye-Azerbaycan dış ticaret hacminin arttırılması yönündeki çabalara devam edilmelidir. Ülkelerin ekonomilerinin gelişmesi, milli gelir düzeyinin, dolayısıyla refahın yükselmesi için dış ticaretin geliştirilmesi, arttırılması gerekmektedir. Dış ticaretin geliştirilmesinde uygulanacak vergisel teşviklerin, ilk bakışta vergi gelirlerinin azalmasına yol açtığı düşünülse de, uzun dönemde ihracatın arttırılmasında önemli rol oynamaktadır. Türkiye’ de ihracat işlemlerinde vergisel teşviklerden faydalanabilmek için, mutlaka yurt dışına ihracat yapılma zorunluluğu getirilmiştir. Bu yükümlülüklerin yerine getirilip getirilmediğinin takip işlemleri de dış ticarete aracılık eden ve finansman sağlayan bankalara verilmiştir. Böylece, ihracat 148 yapmadığı halde vergisel teşviklerden yararlanan kişilerden vergi alacağının cezai yaptırımlarla birlikte zamanında tahsil edilmesine olanak sağlanmış olmaktadır. Son notlar 1) Hakan Ay, Geray Musayev, “Piyasa Ekonomisine Geçiş Sürecinde Azerbaycan Vergi Sistemindeki Gelişmeler ve Vergi Gelirlerinin Kamu Hizmetlerinin Finansmanındaki Yeri”, Finans Politik&Ekonomik Yorumlar, Cilt:44, S.508, 2007, s.53. 2) Ayhan Karaca, “Azerbaycanda Ekonomik Dönüşüm Süreci ve Reformların 10 Yılı”, Dış Ticaret Dergisi, Ocak 2002, http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ocakozel2002/ayhan.htm.(10.06.2009). 3) Bakü Büyükelçiliği, Ticaret Müşavirliği, Azerbaycan’ın Genel Ekonomik Durumu ve Türkiye Đle Ekonomik-Ticari Đlişkileri, Temmuz, 2009, s.32, www.musavirlikler.gov.tr/.../azarbeycanındışticareti_2008-2009%20(OcakMart)%20Dönemi%203%20aylıkdegerlendirme%20raporu.doc (10.09.2009). 4) Đstanbul Ticaret Odası, Azerbaycan Ülke Raporu, Đstanbul, 08.01.2008, s.4, www.ito.org.tr/azerbaycan.pdf (16.09.2009);( The Economist Intelligence Unıt; Country by Country 2007) 5) Yıllar Đtibariyle Dış Ticaret Đstatistikleri, www.musavirlikler.gov.tr/.Istatistik/Genel.doc(10.07.2009). 6) Türkiye-Azerbaycan Dış Ticareti, www.musavirlikler.gov.tr (17.09.2009) 7) Azerbaycan’ın Türkiye Đle Ticareti, www.bilgininadresi.net/.../Azerbaycan’ın-Türkiye-Đle-Ticareti (14.09. 2009). 8) Doğan Şenyüz, Türk Vergi Sistemi, Bursa, 2004, s.414. 9) Ferudun Kaya, Dış Ticaret Đşlemleri Yönetimi, Beta Yayınları, Đstanbul, 2008, s.125-126. 10) Ferudun Kaya, Dış Ticaret Finansmanı, Beta Yayınları, Đstanbul, 2008, s.180-181. Kaynakça 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Ay Hakan, Musayev Geray, “Piyasa Ekonomisine Geçiş Sürecinde Azerbaycan Vergi Sistemindeki Gelişmeler ve Vergi Gelirlerinin Kamu Hizmetlerinin Finansmanındaki Yeri”, Finans Politik&Ekonomik Yorumlar, Cilt:44, S.508, 2007. Azerbaycan’ın Türkiye Đle Ticareti, www.bilgininadresi.net/.../Azerbaycan’ın-Türkiye-Đle-Ticareti (14.09.2009). Azerbaycan-Türkiye Đş Adamları Birliği, Yabancı Yatırımcıların Đzlemesi Gereken Hukuki Prosedürler, ATĐB Yayın No.5, 2005. Bakü Büyükelçiliği, Ticaret Müşavirliği, Azerbaycan’ın Genel Ekonomik Durumu ve Türkiye Đle EkonomikTicari Đlişkileri, Temmuz, 2009. www.musavirlikler.gov.tr/.../azarbeycanındışticareti_2008-2009raporu.doc (10.09.2009). Hüseynov Fuad, Azerbaycan’ ın Jeopolitik Konumu, Enerji Kaynakları ve Dış Ekonomik Đlişkiler Sistemi, www.econturk.org/dtm3.htm (10.03.2009). Đstanbul Ticaret Odası, Azerbaycan Ülke Raporu, Đstanbul, 08.01.2008, www.ito.org.tr/azerbaycan.pdf (16.09.2009);( The Economist Intelligence Unıt; Country by Country 2007). Karaca Ayhan, “Azerbaycanda Ekonomik Dönüşüm Süreci ve Reformların 10 Yılı”, Dış Ticaret Dergisi, Ocak 2002. http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ocakozel2002/ayhan.htm.(10.06.2009). Kaya Ferudun, Dış Ticaret Đşlemleri Yönetimi, Beta Yayınları, Đstanbul, 2008. Kaya Ferudun, Dış Ticaret Finansmanı, Beta Yayınları, Đstanbul, 2008. Şenyüz Doğan, Türk Vergi Sistemi, Bursa, 2004. The World Bank, Doing Business 2008 Central Asia, www.worldbank.org (12.08.2009) Türkiye-Azerbaycan Dış Ticareti, www.musavirlikler.gov.tr (17.09.2009). Yıllar Đtibariyle Dış Ticaret Đstatistikleri, www.musavirlikler.gov.tr.doc(10.07.2009). 149 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi ULUSLARARASI ENFORMASYON AKIŞINDA ETKĐLENEN TARAF OLARAK AZERBAYCAN’IN DURUMU Dr. Vefalı ENSEROV Đstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Radyo -Televizyon -Sinema Anabilim Dalı ÖZET 70 senelik Sovyetler Birliği döneminde her alanda olduğu gibi medya ve habercilik alanında da merkez güdümünde bağımlı bir faaliyet içerisinde olan Azerbaycan’ın bağımsızlıktan sonra uluslararası enformasyon akışındaki yeri ve bu düzen içerisinde etkilenen taraf olarak durumunun araştırılması tek yönlü enformasyon akışının tartışılması açısından da önem taşımaktadır. Bu kapsamda ülkenin görsel yayıncılık, basın ve habercilik alanının tartışıldığı ve incelendiği çalışmada, uluslararası iletişim düzeninde oluşan tek yönlü enformasyon akışından Azerbaycan’ın ne derecede etkilendiğinin araştırılması amaçlanmaktadır. Azerbaycan’ın uluslararası enformasyon akışının tek taraflılığından olumsuz etkilendiğinin bilimsel verilerle kanıtlandığı bu çalışma literatür taraması yöntemi ile hazırlanmış, ayrıca röportaj gibi tekniklerden ve anket gibi ampirik çalışmalardan yararlanılmıştır. Anahtar Kelimeler: Tek Yönlü Enformasyon Akışı, Azerbaycan Medyası, Azerbaycan Haberciliği. AS AN INFLUENCED PARTY AZERBAIJAN'S SITUATION IN INTERNATIONAL INFORMATION FLOW ABSTRACT Azerbaijan, as in all areas, was under the media and news pressure of Soviet Union of 70 years. The position of Azerbaijan in international news flow after independency AND affected side in the one way communication in the current order is very important. In this case the purpose of this work, in which media, press and news services of the country are discussed, is to investigate and measure the influence on Azerbaijan of one sided information flow in the International Communication field. This work in which the influence of one sided International Information Flow on Azerbaijan is proved by scientific data was prepared by literatural elimination and was sourced from such techniques as reportage and empirical works as questionarie. Keywords: One -way flow of information, Media in Azerbaijan, News in Azerbaijan. Giriş Çağımızda en temel hak ve gereksinimlerden olan iletişim ve haberleşme özellikle iletişim teknolojilerindeki gelişmelerin de katkısıyla bir sömürü ve etkileme unsuru olarak karşımıza çıkmakta veya çıkartılmaktadır. Bu durum, hızla gelişen iletişim teknolojilerinin ve medya araçlarının küreselleşmesiyle daha farklı bir boyut kazanmıştır. Kitle iletişim araçlarının küreselleşmesinin dünya barışının oluşmasına katkı sağlayabileceği yaygın bir görüştür. Ne yazık ki, uluslararası iletişim sisteminde tekelleşmeler ve bu anlamda dünya genelinde enformasyon akışını yönlendiren ve genel olarak iletişimin her alanında merkez konumunda olan ekonomisi güçlü gelişmiş kapitalist ülkelerin tutumu buna izin vermemektedir. Geçen asrın ortalarından itibaren ortaya çıkan ve gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan ve üçüncü dünya ülkelerine yönelik tek taraflı akış sergileyen enformasyon dolaşımı ve genel olarak dünya iletişim düzenindeki dengesizlikler bilim çevreleri, çeşitli kurum ve kuruluşlar tarafından tartışma konusuna çevrilmiştir. Çünkü insanoğlunun en temel haklarından biri olan haberleşme, bir diğer değişle iletişim hakkı sadece ulusal değil, uluslararası düzeyde de ihlal edilmiş ve edilmektedir. Bu durum kitle iletişimi sürecinde temel unsurlardan olan kitle iletişim araçlarının asıl amaçlarının dışına çıkmaları ve ticarileşmeleriyle günümüzde daha da karmaşık bir hal almıştır. Tek yönlü enformasyon akışı kavramı, MacBride Komisyon Raporu’nda “büyük ülkelerden küçüklere, güç ve teknik imkanları elinde tutanlardan bunlardan yoksunlara, gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan ülkelere doğru haberlerin, verilerin, iletilerin, programların, kültürel ürünlerin akışı”(MacBride, 1993, 158) şeklinde açıklanmaktadır. Bu kavramın bir diğer tanımı ise şöyledir: “Teknik yönden gelişmiş ülkelerden azgelişmiş ülkelere ve gelişmekte olan ülkelere yönelen, nicelik ve nitelik açısından tek yönlü olarak gerçekleşen bu tür iletişime dengesiz iletişim adı verilmektedir.” (Tokgöz, 1987, 25) 150 Uluslararası enformasyon akışındaki tek yönlülük eşit olmayan bir dünya iletişim düzenini de beraberinde getirmektedir. Bu eşitsizlikte etkilenen taraf ekonomisi zayıf, iletişim teknolojileri kısıtlı ve dünyanın büyük çoğunluğunu oluşturan yoksul ülkeler, etkileyen taraf ise ekonomisi güçlü, her türlü iletişim teknolojilerine sahip ve dünyanın çok az nüfusunu oluşturan gelişmiş kapitalist ülkelerdir. Dolayısıyla global iletişim ve haberleşme birkaç ülkenin tekelinde yönlendirilmektedir. Bu anlamda ABD, Sovyetler Birliği’nin çöküşünü de takiben daha da güçlenerek liderliğini korumakta ve dünya enformasyon dolaşımına yön veren gelişmiş ülkelerin başında gelmektedir. Bu yüzdendir ki, dünya pazar payının büyük hissesine sahip olan ABD ve diğer Batılı ülkeler, ekonomik çıkarları gereği etkinliklerini arttırma maksadıyla medya ve haberleşme araçlarının gücünden de yararlanmaktadırlar. Teknolojik gelişmelerin, uluslararası tekelleşmelerin, serbest enformasyon akışı kuralının, AP, AFP, Reuters gibi büyük haber ajanslarının, çeşitli uluslararası medya kuruluşlarının vs. gibi unsurların neden olduğu tek yönlü enformasyon akışının önlenme çalışmaları özellikle 1970’li yıllardan itibaren BM çerçevesinde UNESCO tarafından yürütülmüş ve konu ile ilgili çeşitli konferanslar, sempozyumlar düzenlenmiş, bu sorun ve sorunun çözüm önerileri dünya kamuoyunun dikkatine sunulmuştur. Bu anlamda UNESCO çalışmalarının merkezinde MacBride Komisyon Raporu yer almaktadır ki, her ne kadar geçerliliğini yitirse de bu belge bugüne kadar dünya iletişim düzeninde oluşan dengesizliğin önlenmesi adına yapılan en tutarlı uluslararası bilimsel çalışmadır. Uluslararası iletişim düzeni çerçevesinde ulusal kapasitelerin güçlendirilmesi ve genişletilmesi, niteliksel dengesizliklerin giderilmesi, iletişimin demokratikleşmesi ve Yeni Dünya Enformasyon ve Đletişim Düzeni’nin oluşturulması konusunda önerileri ve çalışmaları ile en kapsamlı ilk resmi belge olan MacBride Raporu, daha sonraları her ne kadar geçerliliğini yitirip rafa kaldırılsa da dünya iletişim tarihinde geçen asrın ortalarından sonra fark edilen dengesizliklerin tartışıldığı uluslararası nitelikte bir çalışma olarak akıllarda yer edinmiş ve bu konuda sonraki çalışma ve tartışmaların ana gündem maddesini oluşturmuştur. UNESCO ile başlayan bu tartışmalar farklı platformlara taşınsa da, dünya iletişim düzenini kendi ekonomik çıkarları doğrultusunda yönlendiren ABD gibi gelişmiş Batılı ülkelerce “serbest enformasyon akışı” kuralına ters düştüğü gerekçesi ile bir takım tepkilerle karşılaşmış ve daha da ileri gidilerek önce ABD, ardından da Đngiltere UNESCO’dan çekilmişlerdir. Bunun sonucunda gelişmiş Batı ile gelişmekte olan ülkeler ve Üçüncü Dünya ülkeleri arasında kalan UNESCO baskılara maruz kalarak bu konuda etkinliğini giderek kaybetmiştir. Dünya genelinde teknolojik fark ve üstünlüğün, ekonomik uçurumun, uluslararası iletişim alanında tekelleşmelerin ve ayrıca batılı büyük haber ajansları, reklam şirketleri ve medya kuruluşlarının sebep olduğu tek yönlü enformasyon akışından ise gelişmekte olan veya Üçüncü Dünya ülkeleri olumsuz etkilenmektedirler. Çünkü bu ülkeler, uluslararası iletişim alanının merkez noktasında yer alan ve enformasyon dolaşımını yönlendiren ekonomisi güçlü, teknolojik olanaklara sahip gelişmiş ülkelerden farklı olarak, ekonomisi zayıf ve teknolojik imkanlardan yoksun olan ülkelerdir. Bu gelişmekte olan ülkelerden biri de Sovyetler Birliği doneminde yaklaşık 70 sene Sovyet rejiminde yönetilen ve birliğin dağılmasından sonra özgürlüğüne kavuşan Azerbaycan’dır. Çalışmada uluslararası enformasyon akışının tek yönlülüğünden etkilendiği düşünülen taraflardan biri Azerbaycan’ın görsel-işitsel yayıncılığı ve haberciliği genel hatlarıyla tartışılarak konuya açıklık getirilecektir. Özellikle çalışmanın temel sorunsallarından biri olan tek yönlü enformasyon akışının Azerbaycan görselişitsel yayıncılığı ve haberciliği üzerinde olumsuz etkilerinin araştırılması için ülke genelinde yayınlarını sürdüren ulusal televizyon kanallarının ana haber bültenlerinin dış haberler açısından yapılan içerik analizi ve ayrıca destekleyici nitelik taşıdığı düşünülerek ülke ulusal basın örneklerinin sayfalarında çıkan yabancı ülkeler içerikli haberlerin sayımı da çalışmanın önemli kısmını oluşturmaktadır. Çalışmanın amacı, uluslararası iletişim düzeninde oluşan tek yönlü enformasyon akışından Azerbaycan medyası ve haberciliğinin olumsuz etkilendiğini ortaya koymak olacaktır. Uluslararası iletişim düzeninde geçen asrın ortalarından itibaren fark edilen tek yönlü enformasyon akışı ekonomik açıdan zengin olmayan, iletişim teknolojilerinden yoksun veya kısmen yoksun olan ülkeleri özellikle kültürel bağlamda olumsuz etkilemektedir. Bu anlamda olumsuz etkilenen gelişmekte olan ülkelere örnek teşkil ettiği düşüncesiyle çalışmanın konusu gereği medya ve habercilik alanı incelenen Azerbaycan’ın durumu ve bu bağlamda elde edilen sonuçlar önem taşımaktadır. Ayrıca, Azerbaycan kitle iletişiminde, dolayısıyla toplum üzerinde yabancı medya emperyalizmi etkisinin özellikle kültürel sömürü gibi tehlikelere sebep olabileceğinin fark edilmesi açısından da önem taşıyan bu çalışmanın, tek yönlü enformasyon akışının olumsuz etkilerinin ve bu sorunun çözüm yollarının belirlenmesi bakımından daha gelişim sürecinin sürdüğü Azerbaycan’ın kitle iletişimi alanına ve iletişim fakültelerini kapsayan eğitim alanına katkı sağlayabileceği düşünülmektedir. Çalışma konusunun kuramsal çerçevesini oluşturmak için literatür taraması kullanılacak, Azerbaycan’ın basın-yayın ve haberciliğinin uluslararası enformasyon akışının tek yönlülüğünden olumsuz etkilendiğinin tartışılmasında da anlatı bilim yöntemine ve röportaj gibi tekniklere, anket uygulaması gibi ampirik çalışmalara başvurulacaktır. 151 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Uluslararası Enformasyon Akışı Çerçevesinde Azerbaycan’da Ulusal Yayıncılık ve Haberciliğin Genel Görünümü Bağımsızlığına kavuştuktan sonra her alanda olduğu gibi habercilik alanında da artık serbest olarak dünyayla entegrasyon sürecinin başladığı Azerbaycan, uluslararası enformasyon akışı düzeninde etkilenen taraf olarak yer almaktadır. Gelişmekte olan diğer ülkeler gibi Azerbaycan da uluslararası enformasyon akışının tek yönlülüğünden olumsuz etkilenmekte ve bunu basın ve görsel işitsel yayıncılık alanında yapılan haber sayımları, enformasyon içerik analizi ve diğer bilimsel çalışmalar doğrulamaktadır. Azerbaycan’ın iletişim bilimcilerinden Guliyev bir yapıtında, Azerbaycan’da faaliyet gösteren özel televizyonların yayın politikalarını ve program içeriklerini (özellikle şov içerikli) eleştirirken “ne yazık ki, TV’lerimiz bize Avrupa kültürünün kaliteli ve ilerici örneklerini değil, en aşağı seviyeli kitlesel terbiye örneklerini telkin ediyorlar”(2004, 58) diyerek yabancı etkisinin ülke televizyonlarından halka sirayet ettiğine farklı bir açıdan bakmaktadır. Aynı yazar, yerli televizyonların dışardan ithal ettikleri medya ürünlerine karşı belirli bir yasal düzenleme getirilmezse, Azerbaycan televizyon yayınlarının büyük kısmını Avrupa ve ABD kaynaklı yayınların oluşturacağından yakınmakta (Guliyev, 2004, 118) ve bu durumu yerli eğlence programının hazırlanmasının zorluğuna (özellikle maddi tutar açısından) ve batıdan alınan programların ucuzluğuna bağlamaktadır. Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra, eski değerlerden vazgeçen, ancak yeni değerler konusunda bilgiden mahrum olan toplum belirsiz bir durum içerisinde hayli kararsız kalmış ve ABD ve Batı demokrasisinin yeni değerler şeklinde sunulması toplumun bu yöne yönelmesinde önemli rol oynamıştır (Rahimli, 2002, 128). Ayrıca, genel olarak Azerbaycan medyasının çağdaş seviyesinin yetersiz olduğu kanısı da bilim çevreleri arasında yaygınlık kazanmıştır. Bunu, geçiş döneminde gazetecilik mesleğini sadece geçim sağlamak için seçen sıradan insanların gerçek gazetecilerden çok oluşu faktörüne de bağlayan bir diğer yazarımız Cihangir Memmedli, bu tür sıradan gazetecilerin çoğunun sosyal tabandan bile gelmediğini (2006, 48) üzüntüyle dile getirmektedir. Bir başka makalede, Azerbaycan gazeteciliğinin gerçek gazetecilikten sapmada artış olduğu, gazetteciliğin birilerine yaranma aracına dönüştüğüne (Đsmailova, 2003, 5) dikkat çekilerek, bu durumun karşısının alınması yolları tartışılmıştır. Gazetecilerin profesyonel olmayışının sebebini Sovyet döneminden kalma totaliter alışkanlıkların bitmemesinde gören yazarımız, haber konusuna değinerek habercilik alanında çalışan gazetecilerin çoğu kez tarafsızlığa ve objektifliğe uymadıklarını ve haber kaynaklarının belirtilmesinde eksikliklere yol verdiklerini vurgulamakta ve “Azerbaycan medyasında sanki yorum var, haberin kendisi yok ve haberle yorum arasında kesin sınır bilinmiyor”(Memmedli, 2003, 11) diyerek de konuya açıklık getirmektedir. Yukarıda söylenenleri, 2004 yılının Haziran ayında yapılan ve 206 basın yayın kurumunun çalışan gazettecilerini kapsayan anket çalışması da doğrulamaktadır. Şöyle ki, “Siz iletişim fakültesinde okudunuz mu?” sorusuna deneklerin %60 olumsuz yanıt vermiştir (“Azerbaycan’da…”, 2005, 96). Günümüzün Azerbaycan televizyonlarında yabancı diziler ve yabancı konulu filmler yayınların önemli bir payını kapsamaktadır. Eski Sovyetler Birliği yıllarında yerli yapımların yanı sıra televizyonda yayınlanan yabancı filmler SSCB ile siyasi anlamda en azından zıtlık teşkil etmeyen ülkelerden (özellikle Hindistan, Đtalya vs.) seçilmekte ve komünist ideolojisi ile uyum sağlamayan filmler hiçbir şekilde yayınlanmamaktaydı (Alibeyli, 2005, 113). Batı yapımı, özellikle Amerikan filmlerinin yayınlanması kesinlikle yasaktı ve bu yasak Sovyetlerin çöküşüne kadar devam etmiştir. 1980’lerin sonuna doğru yeniden yapılanma ve perestroyka söylemlerinin hat safhaya ulaştığı bir dönemde merkez Moskova televizyonundan yayınlanan “Köle Kızı Đzaura” dizisi ile gelenek bozulmuş oluyordu. Bu bir ilkti ve 1990’lı yıllar bütün ülke televizyonlarını pembe diziler bürümüş vaziyette idi (Guliyev, 2004, 217 ). 2007 yılının Haziran ve Ağustos ayları içerisinde ülke genelinde yapılan ve tüm ulusal televizyonları kapsayıcı anket çalışmasının sonuçlarına göre ülke izleyicisi tarafından en çok tercih edilen yayın türünün yabancı diziler olduğu ortaya çıkmıştır. Haziran ayı içerisinde yapılan anket çalışmasında bütün ulusal kanallar genelinde en çok izlenen yayın türü %32,15 ile diziler olmuş, bunu %10,93 ile müzik, %10,20 ile ise haber programları izlemiştir (“Đstatistik…”, Temmuz 2007, 32). Bu durum Ağustos ayı için de değişmemiş ve izleyicilerin %26,23’ü diziler, %11,23”ü müzik, %9,72’si ise haber programları için televizyon izlediklerini belirtmişlerdir (“Đstatistik…”, Eylül 2007, 13). Geri kalan yüzde ise diğer program türleri arasında paylaşılmaktadır. Anlaşılan o ki, Azerbaycan izleyicileri daha çok yabancı diziler için televizyon başına geçmektedir. Đlk başlarda Latin Amerika yapımları pembe dizilerin Azerbaycan televizyonlarındaki yerini günümüzde Türkiye yapımı dizilerin (Aşka Sürgün, Bir Đstanbul Masalı, Kurtlar Vadisi, Bin Bir Gece, Yabancı Damat, Yaprak Dökümü, Melekler Adası vs.) - 14 Mart 2007’de “Azerbaycan diline zarar verdiği” gerekçesiyle Azerbaycan Ulusal Radyo- Televizyon Kurulu ülkede yabancı dillerde yayınların durdurulması kararını takiben normal antenden yapılan yayınları durdurulan Rusya ve Türkiye televizyonlarının (TRT hariç) boşluğunu doldurmak amacıyla Türkiye yapımı dizilerin (çevirisiz) ulusal televizyonlarda artış göstermesi Türkçenin bu kararın dışında bırakılması olgusuna da bağlanmaktadır - tutması bir nebze de olsa yabancı etkisi kavramını (iki kardeş ülkenin kültürel yakınlığı ve benzerliği açısından) saf dışı bırakmaktadır. 152 Milli ve kültürel değerlere daha çok sahip çıkan devlet kanalı AzTV’de bile günlük yayın süresinin 6- 7 saatini yabancı filmler doldurmakta (Allahverdiyeva, 2007, 11) ve bunların çoğunluğunun Hollywood (ABD) yapımı filmlerden oluştuğu rahatlıkla fark edilmektedir. Örneğin, Kasım 2006’da tüm ulusal kanalların yayınladığı yerli ve yabancı filmler taranarak sonuçlar karşılaştırılmıştır. Bu sayıma göre AzTV’de Ekim ayı içerisinde yayınlanan filmlerin %73’ü yerli, %17’si ABD, %10’u ise diğer yabancı ülkelerin yapımı olduğu belirlenmiştir. Aynı sayımda özel televizyonlarda yayınlanan filmlerin %10’nun yerli, %65’nin ABD, %25’nin ise diğer yabancı ülke yapımları olduğu ortaya çıkmıştır (Mustafayeva, 2007, 21-22). Bu durumda, devlet televizyonunda bir ay içerisinde yayınlanan yabancı filmlerin (çoğunluğu ABD oluşturmakla) toplam oranı %27, özel televizyonların yayınladığı yabancı filmlerinse (ezici çoğunluğu ABD oluşturmakla) oranı %90’nı bulmaktadır. Bu o demektir ki, ülke televizyonlarının yayınladıkları filmler ufak bir oranı çıkmakla tamamen yabancı yapımı filmlerden ibarettir. Bu da bir gerçektir ki, izlenme oranına göre devlet kanalı özel TV’lerden geri kalmaktadır. Bu durumda halkın veya ülkedeki televizyon izleyicilerinin büyük bir kısmının filmlerde yansıtılan yabancı kültürün etkisi altında kalması muhtemeldir. Yabancı filmlerin dışında satın alınan diğer yabancı program türleri de hesaba katılırsa durumun ciddiyeti daha iyi anlaşılmış olur. Azerbaycan’da en çok izlenen yabancı televizyon kanallarının tespit edilmesi maksadıyla Devlet Televizyon ve Radyo Kurumu’nun Süreli Yayınlar ve Sosyoloji Araştırmalar Departmanı’nın Mayıs 2007’de yaptığı anket çalışması sonucunda, ilk yediye Pervıy (Birinci) TV ve NTV (Rusya); Kanal D ve Kral TV (Türkiye); CNN, Discovery Channel, Travel And Living televizyon kanalları girmektedir (“Hangi…”, Haziran 2007, 81). Haber dağılımı konusuna geldikte ise örneğin, Azerbaycan’ın en köklü haber ajanslarından AZERTAC’ın (Azerbaycan Devlet Telgraf Ajansı) günlük haberlerinin %20 -25’ni dış haberler oluşturmakta ve bu haberlerin çoğunluğu ise ABD, Türkiye, Fransa, Almanya ve Rusya ile ilgilidir (Röportaj, 24.06.2008). Türkiye ile ilgili haberlerin çokluğunda “bir millet iki devlet” anlayışı çerçevesinde yakın ilişkilerin de büyük ölçüde payı vardır. Bunun dışındaki ülkeler ise tamamen batılı gelişmiş ülkelerdir. Rusya’nın da eski etki gücünün halen sürdüğü buradan da anlaşılmaktadır. Bu örnekten de görüldüğü gibi Azerbaycan’ın en oturmuş haber ajansının ilettiği dış haberlerin çoğunluğu ABD, Fransa ve Almanya gibi ekonomisi güçlü batılı ülkelerle ilgilidir. Ayrıca şunu da belirtmekte yarar var ki, bu %20 -25’lik dış haberler oranının büyük bölümü dış haber ajanslarından alınan haberlerdir. Bu anlamda Türkiye’nin Anadolu Ajansı ile karşılaştırma yaparsak iki resmi ajans arasında bir benzerlik olduğunu fark ederiz. AA’dan basına gönderilen dış haberlerin %73,6 gibi yüksek oranı kendi kaynaklarının haberleri değildir. Yani Türk okuyucusu da büyük oranda yabancı basın yayın kuruluşlarınca bilgilendirilmektedir (Refik, 1997, 11). Bu durum Azerbaycan’ın en yaygın özel haber ajansı APA’da da neredeyse aynıdır. Ajansın yayınladığı dış haberlerin çoğunluğunu (Türkiye ve Gürcistan’ı komşuluk ilişkileri sebebiyle ayrı tutarsak) ABD, Đngiltere, Fransa, Rusya ve Đran’la ilgili haberler oluşturmaktadır. Günümüz Azerbaycan haberciliğinde önemli yer kapsayan her iki ajansın bu konudaki verileri haber içeriği açısından Batının ezici üstünlüğünü kanıtlamakta ve bu da yine içerik açısından tek taraflı bir akışın gerçekleştiğini ve etkilenen tarafın en azından bu konuda Azerbaycan olduğunu söylemeye olanak sağlamaktadır. Çünkü AZERTAC’ın yaydığı haberlerin günlük sadece 7-8’i Asya–Pasifik Haber Ajansları Birliği’nin (OANA) ve Karadeniz Ekonomik Đşbirliği Teşkilatı’na Üye Ülkelerin Ulusal Haber Ajansları Birliği’nin (BSANNA) web sitesinde yayınlanmaktadır (Röportaj, 24.06.2008) ki, Azerbaycan zaten bu oluşumların üyelerindendir. Ayrıca yukarıda belirttiğimiz haber ajanslarının dış haberlerinin konu itibariyle çoğunluğunu oluşturduğu batılı ülkelerin haber ajanslarının (Reuters, AP, UPI, AFP ve kısmen de ITARTASS) sayfalarında ise Azerbaycan’la ilgili haberler orta hesapla günlük 4- 5 adet olmaktadır (Röportaj, 24.06.2008) ki, bu bile olasılıkla verilen bir bilgidir. En azından haber ajansları açısından batılı ülkelerle Azerbaycan arasında uçurum olduğu buradaki farktan da anlaşılmaktadır. Ayrıca 2007 yılının Eylül ayı içerisinde ülke basınının en çok satan haber ağırlıklı başlıca ulusal gazetelerinden yedisinin (“Ayna”, “525. Gazete”, “Şark”, “Azatlık”, “Gün”, Bakü Haber” ve “Ekspres”) 3 farklı sayılarının haber taramasında çıkan sonuçlar da fikrimizi destekler niteliktedir. Bu gazetelerin tamamında yabancı ülkelerle ilgili yayınlanan toplam 306 haberin (her içerikten) dış ülkeler - yabancı ülkelerden Ermenistan, Karabağ Savaşı sonrasındaki mevcut durum gereği, yani gelişmelerle ilgili günlük haberlerin her gün her saat başı yayınlanması bakımından sayımın dışında tutulmuştur - arasındaki dağılımı aşağıdaki tabloda verilmiştir (Gazete Haber Sayımı, Eylül 2007). Tablodan da anlaşıldığı gibi, sayılan toplam dış haberlerin %22’sini oluşturmakla ABD başı çekmektedir. Sıralamada %19 oranla Türkiye ikinci, %17 ile Rusya üçüncü gelmektedir. Rusya’yı Đngiltere, Đran, Fransa ve Đsrail takip etmektedir. Bunların dışında toplam haberlerin %20’si ise Avrupa Birliği, BM, BDT, Almanya, Đspanya, Ukrayna, Gürcistan, Kazakistan, Özbekistan, Pakistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Dağıstan vs. gibi ülke ve örgütler arasında paylaşılmaktadır. Buradan da anlaşıldığı gibi dünya genelinde tek yönlü haber akışının başında duran ABD etkisini halen sürdürmekte, Rusya ise ABD’yi geriden takip etse de halen etkili olabilmektedir. Türkiye ise Azerbaycan’a yakınlığı ve iki ülke arasındaki kardeşlik ilişkilerine göre ülke medyasının dikkat merkezinde yer almakta ve bu durum buradaki haber sayımımızdan da anlaşılmaktadır. 153 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Sonuç itibariyle sıralamada ilk 7’ye giren ülkeler içerisinde 4’nün dünya haber akışını yönlendiren gelişmiş batılı ülkelerden oluşması Azerbaycan basınının tek taraflı haber akışına maruz kaldığını genel anlamda Özetlemektedir. Çünkü Azerbaycan, yukarıdaki ülkelerin hemen hiç birinin basınında kendi gazetelerinde o ülkelerle ilgili ortaya çıkan haber oranlarının bazılarında hiç, bazılarında ise ¼’i kadar bile yer alamamaktadır. Örneğin, ABD’nin Bakü’deki sefirliği tarafından hazırlanan ve AZERTAC haber ajansına sunulan ÖZET bilgide 1997 yılının Eylül ve Ekim ayları içerisinde ABD basınında Azerbaycan’la ilgili yayınlanan makalelerden kısaca bahsedilmekte ve Azerbaycan isminin ABD’de egzotik anlam taşıdığı ve az çok petrolü ile tanındığı itiraf edilmektedir. Verilen bilgilere göre iki ay içerisinde ABD’nin çeşitli basın organlarında çıkan zaten az sayıda olan makalelerden sadece ikisi - New York Times(16 Eylül); Int. Herald Tribune(14 Ekim) kültürel içerikli yazılardan oluşmaktadır (“Amerika…”, 1997, 1). Tablo 1: Yabancı Ülkelerle Đlgili 7 Ulusal Gazetede Yayınlanan Haberlerin Sayısal ve Oransal Dökümü (Eylül 2007). Ülkeler Haber Sayısı Oranla ABD 68 %22 Türkiye 57 %19 Rusya 48 %17 Đngiltere 31 %10 Đran 20 %6 Fransa 11 %3 Đsrail 10 %3 Diğer 61 %20 Toplam 306 %100 Oysaki ABD ile ilgili her alandan yazıların Azerbaycan basınında boy göstermesini gazete ve dergi sayfalarını çevirmekle kolayca görebiliriz. Haberler konusunda da durum farklı değildir. Sadece resmi görüşmeler ve nadiren de ülkede gelişen doğal afetler veya toplumsal çatışmalar olursa Azerbaycan, ABD medyasına konu olabilmektedir. Bu da Azerbaycan’ın uluslararası haber akışında etkilenen ülkeler arasında kaldığını gösteren faktörlerden yalnızca biridir. Başka bir örnek vermek gerekirse, 1- 31 Aralık 1994 tarihleri arasında Hürriyet (Türkiye) Gazetesi’nin dış haberler sayfalarında en fazla haberi kullanılan yabancı ülkelerle ilgili gerçekleştirilen sayımda belirlenen toplam 217 haberden sadece 2 adedi (iki ülke arasındaki ilişkilerin en üst seviyede olmasına rağmen) Azerbaycan’la ilgili olmuştur. Bu sayımda %24,04’le (50 haber) ABD başta gelmiş, onu Đtalya, Đngiltere, Rusya ve Fransa izlemiştir (Rigel, 2000, 106-107). Buna karşın Azerbaycan yazılı basınında yapılan haber sayımında Tablo 1’den de görüldüğü gibi toplam 306 yabancı haberden 57’si Türkiye ile ilgili olmuş ve bu sayıyla Türkiye sıralamada ABD’den sonra ikinci gelmiştir. Demek ki, uluslararası enformasyon akışındaki dengesizlik veya tek taraflı akış (oturmuş batı merkezli dağılım çerçevesinde) kardeşlik ve dostluk gibi unsurları devre dışı bırakmaktadır. Ayrıca her iki sayımda da (Türkiye’deki sayım her ne kadar sadece Hürriyet Gazetesi’ni kapsasa da) ABD, Đngiltere, Rusya ve Fransa ilk 6’ya giren ülkelerdir. Azerbaycan basınında Türkiye ile ilgili haberlerin ağırlıkta olduğu farkını çıkarsak her iki ülke basınında dış kaynaklı haberlerin dağılımı benzerlik taşıyor diyebiliriz. Azerbaycan televizyonlarının ana haber bültenlerinde yayınlanan dış haberlerin miktarının ne kadar olduğunu ve bu dış haberlerde hangi ülke ve ülkelerle ilgili haberlerin ağırlık taşıdığını öğrenmek adına, Eylül 2007 ve Nisan 2008 olmak üzere iki ayrı dönem içerisinde Azerbaycan’da 6 ulusal televizyonun ana haber bültenlerinin içerik taramasını gerçekleştirdik. Ülkede yayınlanan biri devlet (AzTV), biri toplumsal (Đçtimai TV) ve dördü de özel (ANS TV; Lider TV; Azat Azerbaycan TV; Space TV) olmakla bütün ulusal televizyon kanallarının ana haber bültenleri: “Haberler” (AzTV), “Carcı” (Đçtimai TV), “Haberci” (ANS TV), “Seda” (Lider TV), “Son Haber” (Azat Az. TV), “Her Gün” (Space TV) ülke genelinde halkın en yaygın haber edinme ihtiyacını karşılayan görsel haber kaynaklarıdır. Sayım süreci olarak belirlenen her iki ay içerisinde (Eylül 2007; Nisan 2008) her televizyon haber programının 3 farklı günde yayını tarama kapsamına alındı. 2007 Eylül ve 2008 Nisan ayı içerisinde farklı günlerde ülke `televizyonlarının ana haber bültenlerinin haber taramasında ortaya çıkan genel sonuçlar aşağıdaki tabloda verilmektedir (TV Haber Taraması, Eylül 2007 ve Nisan 2008) : Tablodan da görüldüğü gibi, Eylül 2007 döneminde her TV için rastgele seçilen 3 ayrı günde ana haber programlarının haber sayımında bütün televizyonlardan elde edilen toplam 343 haberin 123 adedi yabancı ülkelerle ilgili dış haberlerdir. 2008 Nisan ayı içerisinde ise her televizyon haber programı için yine 3 ayrı günde yapılan sayım sonucunda ortaya çıkan toplam 340 haberden 112’sinin yabancı ülkelerle ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Bizim için gerekli olan ise dış haberlerde hangi ülke ile ilgili haberlerin ağırlıkta olduğudur. Her televizyonun ana haber bültenlerinde yayınlanan dış haberler ayrı ayrılıkta sayılmış olup ülke listeleri çıkartılmıştır. Ermenistan Karabağ Savaşı dolayısıyla yaşanan gerginlikler ve hemen her gün haber bültenlerinde bu konu- 154 daki gelişmelerin yer alması bakımından gazete haber sayımında olduğu gibi bu sayımın da dışında tutulmuştur. Tablo 2: Ulusal Televizyonların Ana Haber Bültenlerinin 3 Farklı Gün Toplamının Haber Tarama Sonuçları (Eylül 2007 ve Nisan 2008). Toplam Haber Sayısı Dış Haberler Sayısı TV Haber Programları Nisan Nisan Eylül2007 Eylül 2007 2008 2008 Haberler (AzTV) 80 81 32 27 Carcı (ĐçtimaiTV) 67 64 27 21 Haberci (ANS TV) 67 69 28 26 Seda (Lider TV) 31 30 5 5 Son Haber (Azat Az. TV) 29 28 2 3 Her Gün (Space TV) 69 68 29 30 343 340 123 112 Toplam 683 235 Tablo 3: Ulusal Televizyonların Ana Haber Bültenlerinin Eylül 2007 ve Nisan 2008 Dış Haber Taramasının Sayısal ve Oransal Dökümü. Nisan 2008 Eylül 2007 Toplam Dış Haber Ülkeler % Dökümü Dökümü Sayısı ABD 27 29 56 23,82 Rusya 14 16 30 12,76 Türkiye 11 8 19 8,08 NATO 9 10 19 8,08 Gürcistan 9 9 18 7,65 Đran 7 9 16 6,80 Fransa 7 4 11 4,68 A.Birliği 3 4 7 2,97 Irak 3 4 7 2,97 Almanya 4 1 5 2,12 Çin 1 4 5 2,12 Ukrayna 3 2 5 2,12 BM 2 3 5 2,12 Đtalya 2 2 4 1,70 Japonya 2 2 4 1,70 Đsrail 2 2 4 1,70 Peru 1 2 3 1,27 Dağıstan 1 2 3 1,27 Meksika 1 1 2 0,85 BDT 2 2 0,85 Yunanistan 1 1 2 0,85 Suriye 1 1 2 0,85 Hollanda 1 1 0,42 Kuz. Kore 1 1 0,42 Romanya 1 1 0,42 Bolivya 1 1 0,42 Venezüella 1 1 0,42 Kazakistan 1 1 0,42 Toplam 112 123 235 %100 Yukarıdaki tablodan da görüldüğü gibi her iki ay içerisinde taranan toplam 235 dış haberlerin çoğunluğunu %23,82 ile ABD konulu haberler oluşturmaktadır. NATO ile beraber ise bu oran %31,90’na ulaşmaktadır. Bu da ABD’yi Azerbaycan televizyonlarının ana haber bültenlerinde en çok yer işgal eden yabancı ülke konumuna getirmektedir. Onu Rusya, Türkiye, Gürcistan, Đran, Fransa gibi ülkeler takip etmektedir. Kardeş ülke Türkiye ve komşu ülke Gürcistan bile ABD oranının çok altında kalmaktadır. ABD’nin başını çektiği batının uluslararası iletişim üzerinde çoktan beri var olan etkisinin halen sürdüğü gelişmekte olan ülke konumundaki Azerbaycan örneğinden de anlaşılmaktadır. Dünya genelinde enformasyon dağılımını büyük ölçüde kontrol eden ABD, “serbest enformasyon akışı” tezinin arkasına sığınmakta ve hatta dengesiz enformasyon akışından etkilenen ülkelerin iletişim teknolojilerinin gelişimi için maddi ve teknik yardımda bulunmasıyla da bilinmektedir. Bu, bilim çevreleri tarafından aslında ABD’nin kendi çıkarları doğrultusunda dünyanın gözünden perde asmak için bir politika olduğu şeklinde değerlendirilmektedir. Örneğin, ABD 1990 – 2001 yılları arasında eskiden Sovyetler Birliği’ni oluşturan ve gelişmekte olan ülkelerin KĐA’sına yardım etmek amacıyla 270 milyon dolar para harcamıştır. 155 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Bu miktarın yaklaşık 182 milyon doları ise Doğu Avrupa ve geçmiş Sovyet ülkeleri için kullanılmıştır (Shic, 2003, 12). Bir makalede, merkezi ABD’nin Kaliforniya eyaletinde yerleşen ve üçüncü dünya ülkeleri de dahil gelişmekte olan ülkelerde daha çok medya alanının gelişmesi adına projeler üreten Đnternews Network’un 1997 yılından itibaren Azerbaycan’ın medya ve gazetecilik alanında yaptığı teknolojik yardımlardan övgüyle bahsedilmektedir. Kendi ülkesinin Uluslararası Gelişim Kurumu, Avrasya Fonu, TASĐS ve Soros Fonları tarafından maddi olarak desteklenen bu kurum, yaptığı teknolojik yardımlarının yanı sıra ülke genelinde haber içerikli programlar da dahil çeşitli televizyon programları da hazırlamakta, gazeteciler yetiştirmekte, çeşitli gazeteci merkezleri oluşturmaktadır (Memmedova, 2004, 11-12). Dengesiz enformasyon akışının önlenmesi ve yeni iletişim düzeninin oluşması adına hazırlanan MacBride Komisyon Raporu ile ilgili özgür bilgi akışını engelliyor bahanesini ileri sürerek serbest enformas-yon akışı tezini savunan ve çıkarlarına ters bir durumun olduğunu fark ederek UNESCO’dan çekilen ABD’nin Azerbaycan ve diğer gelişmekte olan ülkelere iletişim teknolojileri alanındaki yardımları gerçekten de düşün-dürücüdür. Günümüzde uluslararası iletişimin ve medya ürünlerinin global boyutta akışının önemini kavrayan Rusya, 1993 yılında Moskova’da kurulan “Mir” ülkelerarası televizyon yapım şirketinin faaliyeti ile (özellikle haberler bülteni) BDT ülkeleri arasında zamanında var olan kültürel ilişkileri onarmak ve eski toplumları yeniden bir birine yaklaştırmak düşünülmüştür (Muharremli, 2005, 26). Ayrıca, bağımsızlığını kazanmış eski Sovyet ülkeleri üzerinde günümüz şartlarına uygun farklı boyutlarda etkinliğini sürdürmek veya var olan etkisini yitirmemek için çeşitli yöntemlere başvuran merkez Moskova, özellikle Kafkasya bölgesinde enformasyon akışı bakımından ağırlığını korumaya çalışmaktadır. 23 Ocak 2005 tarihinde Bakü’de ĐTAR–TASS günleri çerçevesinde yapılan yuvarlak masa toplantısı bu doğrultuda atılan adımlardan biridir. Her iki ülkenin devlet resmilerinin ve önde giden medya organları temsilcilerinin iştirakiyle yapılan ve bölgede enformasyon alanının genişlendirilmesi maksadını taşıyan toplantıda 2.Dünya Savaşı’nda faşizm üzerinde kazanılan galebeyi (özellikle Azerbaycan da dahil birliği oluşturan farklı ulusların savaşta sergiledikleri birlik ve beraberliği ön plana çekerek) yeniden gündeme getirmek, iki ülke arasında televizyon ve radyo projeleri hazırlamak, karşılıklı bilgi ve enformasyon alış verişinde bulunmak, her alanda olduğu gibi ülkelerarası ticaret ilişkilerinin gelişmesinde de KĐA’nın önemli bütünselleştirme rolünden faydalanmak gibi ayrıntılar görüşülmüştür (“Azerbaycan’da ITAR-TASS…”, 2005, 6). Son yıllarda Azerbaycan önemli uluslararası toplantılarda, özellikle iletişim alanında yapılan zirve ve oluşumlarda yakından iştirak etmekte, sesini duyurmaktadır. 16- 18 Kasım 2005 tarihleri arasında Tunus’ta 174 ülkenin bir araya geldiği Dünya Enformasyon Toplumu Zirvesi’nde Azerbaycan 67 kişilik delege grubu ile temsil olunmuş ve zirve çerçevesinde yapılan 300’den fazla çeşitli toplantıların 3’nü Azerbaycan tarafı düzenlemiştir. Ağırlıklı olarak dünya internet ağı konusunda yapılan tartışmalar Zirve’de ön plana çıkmıştır. Keza Azerbaycan devleti 2005–2008 yılları arasında E-Devlet projesini (Elektron–Azerbaycan) uygulamaya geçmiştir (Azizli, 2006, 3). Son yılların en önemli zirvelerinden olan Tunus zirvesi de diğer zirve ve toplantılar gibi dünya iletişim düzenindeki dengesizlikleri, ülkeler ve toplumlar arasında açılan rakamsal uçurumları ortadan kaldırma adına hatırı sayılır kararlar çıkarsa da, gerçekte Azerbaycan gibi gelişmekte olan ülkeler iletişim teknolojilerindeki gelişmeleri geriden takip etmekte ve uluslararası ekonomik düzende olduğu gibi dünya iletişim düzeninin dengesizliğinden de olumsuz etkilenen taraf olarak kalmaktadır. Yukarıda sıraladığımız bütün veriler Azerbaycan iletişimi ve toplumu üzerinde ABD merkezli yabancı etkisinin var olduğunu kanıtlamaktadır. Sonuç ve Öneriler Đletişim teknolojilerinin hızla gelişimi ve her geçen gün bu teknolojilere bir yenisinin eklenmesi her ne kadar dünyayı küçülterek iletişim olanaklarını artırsa da, diğer taraftan dünya genelinde çeşitli sorunları gündeme getirmektedir. Bu sorunların başında ise, dünya ülkelerinin çoğunluğunu (gelişmekte olan ve üçüncü dünya ülkeleri) son derece rahatsız eden ve uluslararası iletişim düzeninde geçen asrın ortalarından itibaren fark edilen tek taraflı enformasyon akışı gelmektedir. ABD başta olmakla gelişmiş Batılı ülkelerden gelişmekte olan veya üçüncü dünya ülkelerine yönelik tek taraflı bir seyir halinde gerçekleşen uluslararası enformasyon akışı beraberinde çok yönlü bağımlılığın doğmasına neden olmaktadır. Medya emperyalizmi ve kültürel emperyalizm kavramlarıyla yakından ilişkili olan tek yönlü enformasyon akışının etki mekanizmi özellikle iletilerin içeriği açısından işlemekte ve çeşitli kültürler üzerinde baskı kurarak kültür yozlaşmasına ve altında ABD gibi Batılı ülkelerin ekonomik çıkarlarının yattığı tek tip yapay kültür oluşumunun hızlanmasına ve yaygınlaşmasına yol açmaktadır. Bu kültürel emperyalizm süreci iki ulus arasında güç ilişkilerini değiştirme aracı olarak hedefteki ulusun düşünce ve aklını fethedip kontrol altına alınması şeklinde işlev görmektedir. Bu konuda ise en güçlü etken şüphesiz ki, uluslararası medya araçları, iletişim ve reklam kuruluşlarıdır. 156 Dengesiz enformasyon akışından etkilenen gelişmekte olan ülkelerden biri de 70 sene boyunca Sovyet rejiminde kalan ve 1990’lı yıllarda bağımsızlığını kazanarak özgür bir şekilde dünyayla uyum sürecinin başladığı Azerbaycan’dır. Yukarıda anlatılanlardan da anlaşıldığı gibi Azerbaycan görsel-işitsel yayıncılığı ve haberciliği alanında Sovyetler Birliği dönemi ile yeni dönem arasında doğal olarak bir yığın bariz farklılıkların olduğu söze gerek bırakmıyor. Ama şu bir gerçektir ki, eskiden kapalı sistem çerçevesinde merkez Sovyet ideolojisine bağlı geleceğini göremeyen ve neredeyse “kör” faaliyet içerisinde bulunan Azerbaycan’ın görsel-işitsel yayıncılık ve habercilik alanında, yeni bağımsızlık döneminde ise bu sefer tek yönlü enformasyon akışı gibi uluslararası bir iletişim sorunu çerçevesinde egemen batı ülkelerinin ve ABD merkezli oluşturulan tek tip yapay kültürün etkisi kendini göstermektedir. Bir taraftan mali ve teknik olanakların eksikliği ve yetersizliği, eski kapalı sistemden kalma monoton, kuru ve basma kalıp gibi alışkanlıkların çağdaş yayıncılık anlayışına gölge düşürmesi, basın ve iletişim özgürlüğü açısından eksiklikler ve görsel-işitsel yayınlar kapsamında, dilin doğru kullanımından temel yayın ilkelerinin ihlaline kadar çeşitli sorunların yaşandığı Azerbaycan kitle iletişimi alanının, diğer taraftan ise, uluslararası iletişim düzenindeki dengesizlikten ve dolayısıyla tek yönlü enformasyon akışından olumsuz etkilendiği görülmektedir. Bu çarpık iletişim düzeni ve enformasyonun tek yönlü akışı sorunu ülke kitle iletişimini etkilediği gibi, Sovyetler Birliği’nin çöküşüyle bağımsızlığına kavuşan ve dünyayla uyum sürecinin başladığı Azerbaycan toplumunu kültürel açıdan da olumsuz etkilemektedir. Bu olumsuz etki süreci bilimsel çalış-maların da desteğiyle, ulusal basın sayfalarında ve ulusal televizyon haber bültenlerinde yapılan içerik analizi gibi çalışmalarla kanıtlanmaktadır. Örneğin, 2007 yılının Haziran ve Ağustos aylarında tüm ulusal televizyon yayınlarını kapsayıcı anket çalışmasının sonuçlarına göre, ülke izleyicisi en çok yabancı diziler için ekran karşısına geçmektedir. Ayrıca milli ve kültürel değerlere yayınlarında en çok sahip çıkan devlet kanalı AzTV’de bile günlük yayın süresinin ortalama 6-7 saatini yabancı filmlerin doldurduğu gerçeği (ki, bu filmlerin çoğunluğu ABD yapımı Hollywood filmleridir) bu anlamda düşündürücüdür. 2006’nın Ekim ayı içerisinde tüm ulusal televizyon kanallarının yayınladığı filmlerin sayımında AzTV’de yayınlanan filmlerin %27’sinin (%17’si ABD yapımı), diğer özel televizyonlarda yayınlanan toplam filmlerden %90’nın yabancı (%65’i ABD yapımı) kaynaklı filmler olduğu ortaya çıkmıştır. Bu da bir gerçektir ki, ülke izleyicisi devlet televizyonundan çok özel televizyon kanallarını izlemektedir. Bu durumda Azerbaycan toplumunun büyük bir kısmının özellikle ABD kaynaklı filmlerde yansıtılan yabancı kültürün etkisinde kaldığı görüşü ağırlık kazanmaktadır. Azerbaycan’ın habercilik alanında da durum o kadar farklı değildir. Azerbaycan’ın en köklü haber ajansı AZERTAC Haber Ajansı’nın yayınladığı günlük haberlerinin %20-25 kadarı dış haberlerden oluşmakta ve dış haberlerin içeriğine göre ise yabancı ülkeler arasında ABD birinci gelmekte, onu Türkiye, Fransa ve Almanya takip etmekte ve bu dış haberlerin büyük bölümü uluslararası haber ajanslarından alınmaktadır. Özel haber ajansı APA’nın da yayınladığı dış haberlerin içeriği konusunda Türkiye ağırlık teşkil etse de haberlerin büyük çoğunluğu ABD, Đngiltere ve Fransa gibi gelişmiş Batılı ülkelerle ilgilidir. Oysa AZERTAC Haber Ajansı’nın yaydığı haberlerin günlük sadece bir kaçı uluslararası haber ajanslarında yayınlanmaktadır ki, bu kuruluşlar da (OANA ve BSANNA gibi) zaten AZERTAC’ın üye olduğu bölgesel haber ajansları birlikleridir. Ayrıca Reuters, AP, AFP, UPI gibi dünya haber akışını yönlendiren Batılı haber ajanslarının sayfalarında ise Azerbaycan’la ilgili yok denecek kadar az haberin yer aldığı bilinmektedir. Diğer gelişmekte olan ülkeler örneğinde olduğu gibi Azerbaycan da, bu büyük batılı haber ajanslarının gündeminde daha çok doğal afet, felaket, darbe girişimi vs. gibi olumsuzluk içeren olaylar söz konusu olunca daha detaylı yer alabilmektedir. Bu husus da, gelişmekte olan ülkelerle Üçüncü Dünya ülkelerinin, uluslararası enformasyon dolaşımının dengesizliği konusunda toplanan UNESCO gibi örgütlerin gündeminde tartışma konusu olarak yer alan başlıca şikayetlerindendir. Başka bir örnek vermek gerekirse, 1997 yılının Eylül ve Ekim aylarından ibaret iki aylık süre içerisinde Azerbaycan’la bağlı ABD basınında çıkan makalelerin rapor edildiği ABD’nin Bakü Büyükelçiliği tarafından hazırlanan ÖZET yazıda zaten az sayıda çıkan makalelerin sadece ikisinin kültürel içerikli makale olduğu belirtilmiştir. Bu durum Azerbaycan basınında buna ters bir görüntü sergilemektedir. Şöyle ki, ulusal basın örneklerinin hemen hepsinde Amerikan kültür öğelerinin göze battığı çeşitli format ve içerikte yazılar boy göstermektedir. Bu gibi bilgiler bile dünya haber akışı konusunda diğer gelişmekte olan ülke örneklerinde olduğu gibi Azerbaycan’ın da etkilenen taraf olarak kaldığını ortaya koymaktadır. Bu verilerin dışında, 2007 Eylül ayı içerisinde Azerbaycan basınının en yaygın bilinen ulusal gazetelerinde yapılan haber taraması ve 2007 Eylül ve 2008 Nisan ayları içerisinde ulusal televizyonların ana haber bültenlerinde yayınlanan haberlerin sayımında ortaya çıkan sonuçlar tek yönlü enformasyon akışının en azından bu ülke kapsamında devam ettiği görüşünü desteklemektedir. Çünkü her iki farklı haber sayımında dış haberlerin çoğunluğunun ABD ile ilgili olduğu ortaya çıkmıştır. Hem ulusal gazete sayfalarında yapılan dış haber sayımında (%22 oranla ABD birinci gelmiştir), hem de Eylül 2007 ile Nisan 2008 dönemlerinde ulusal televizyonların ana haber bültenlerinde yapılan dış haber sayımında (her iki dönemin toplamında yine ABD %23,82 oranla diğer ülkelerden açık arayla birinci gelmiştir. NATO ile ilgili haberlerin oranını da ABD adı altında birleştirirsek oluşan %32’lik bir oran ABD’nin mutlak üstünlüğünün kanıtıdır) ortaya çıkan tablo 157 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi fikrimizi doğrulamaktadır. Bu sayımda ABD’yi Rusya’nın, onu da Türkiye’nin takip ettiği görülmektedir. Bu da ABD’yi açık arayla geriden takip etmesine rağmen Rusya’nın (%12,76 oranla) bölgede habercilik bakımından eski gücünü sürdürmeye çalıştığının bir göstergesi olabilir. Üçüncü olarak Türkiye’nin (%8,08 oranla) gelmesinde ise, iki ülke arasında yakın kardeşlik ilişkilerinin de rol oynadığı düşünülebilir. Ancak Azerbaycan başta ABD olmakla dış ülkelerin medyalarında aynı oranlarda yer alamamaktadır. Alsa da çoğunlukta olumsuzluk içeren haberler burada söz konusu olabilmektedir. Bu yukarıda sunulan verilerle de kanıtlanmıştır. Uluslararası enformasyon ve ileti akışını yönlendiren Batılı gelişmiş ülkelerin başında ABD’nin geldiği gerçeğinden yola çıkarsak, haber sayımlarında ortaya çıkan sonuçlar Azerbaycan’ın bu dengesizlikten olumsuz etkilendiği fikrini güçlendirmektedir. Ayrıca, 2007 yılının Ekim ayının ilk haftasında çalışmamızla ilgili farkındalığın daha çok olduğu düşünülen kitlenin bu konuda Azerbaycanlı gazeteciler ve iletişim fakültesinde okuyan öğrenciler olması varsayılarak, bu kitle arasında yapılan anket çalışmasının sonuçları da kayda değerdir. “Uluslararası enformasyon akışı ve Azerbaycan” içerikli anket çalışmasının genel sonuçları ülkenin ve ülke medyasının tek yönlü enformasyon akışından etkilendiği görüşünü destekler niteliktedir. Uluslararası enformasyon akışının yönü konusunda toplam deneklerin %82’nin yanlış bilgiye sahip olması, her ne kadar Azerbaycan’ın tek yönlü enformasyon akışı sorunundan etkilendiğini kanıtlamasa da, bu konuda farkındalığın en çok olduğu düşünülen iletişim fakülteleri öğrencileri ve radyo-televizyon alanında çalışan gazeteciler bağlamında, bu önemli sorun konusunda bilgi bakımından eksiklik yaşandığını ortaya koymaktadır. Ayrıca yabancı kaynaklı her tür medya ürününün öz kültür üzerine ne gibi etkisi olduğu fikrinin öğrenilmesi bakımından deneklerin çoğunluğunun hem olumlu, hem olumsuz etkilediğine dair %67 oranında hemfikir oldukları, etkisinin olmadığını düşünenlerle olumlu etki sağladığını düşünenlerin (toplam %21 oranında) olumsuz etkilediğini düşünenlerden (%12) yaklaşık iki kat fazla olması, global anlamda medya emperyalizmi olgusu konusunda ise %74 oranında deneklerin cevabı yanıtsız bırakması, yanıtlayanlardan %26’sının ise yarısının bu konuyla ilgili yanlış fikirde olduklarının tespiti de yukarıdaki sonuçta olduğu gibi bilgi yetersizliğini ortaya koymaktadır. Bütün bunlar da ülkenin tek yönlü enformasyon akışından olumsuz etkilendiğinin yanısıra, konuya en duyarlı olması gereken kitlenin de bu konuda hemen hemen bilgisiz olduğunu göstermektedir. Bu da bir bakıma Azerbaycan’ı hem etkilenen, hem de etkilendiğinin farkında olmayan taraf konumuna sokmaktadır. Yerli KĐA’da adıyla daha çok karşılaşılan yabancı haber ajansları arasında yaklaşık %30 oranında Associated Press (AP) ajansının birinci gelmesi ve onu az bir farkla ĐTARTASS’la yaklaşık aynı oranda Reuters’in takip etmesi, bunları da AFP’nin izlemesi, bu haber ajanslarının daha önce belirttiğimiz gibi ulusal basın sayfalarında ve ulusal televizyonların ana haber bültenlerinde gerçekleştirilen haber sayımlarının sonucunda ilk sıralarda gelen gelişmiş Batılı ülkelere ait haber ajansları olması Azerbaycan’ın etkilenen ülke konumunda olduğu durumunu destekler niteliktedir. Ayrıca toplam denekler arasında yerli haber programlarında adına daha çok rastlanan yabancı ülkelerin hangisi olduğuna dair oluşturulan anket sorusunun sonucunda da başta ABD’nin gelmesi, onu da az bir farkla Rusya’nın izlemesi yukarıdaki durumda olduğu gibi haber sayımları sonucuyla örtüşmektedir. Bütün bu bilimsel veriler ve çalışmalar, gelişmekte olan diğer ülkeler gibi Azerbaycan’ın da, başta ABD olmakla gelişmiş Batılı ülkelerden kaynaklanan tek yönlü enformasyon akışından olumsuz etkilendiğini kanıtlamaktadır. Uluslararası enformasyon akışındaki dengesizliğin altında ekonomik faktörler yatmaktadır aslında. Şöyle ki, ekonomisi güçlü olan ülkeler iletişim teknolojilerini üretebilme, satabilme ve dünya genelinde de dağıtabilme iktidarına sahiptirler. Hal böyle olunca ekonomik altyapısı güçlü batılı gelişmiş ülkeler uluslararası enformasyon ve ya geniş anlamda iletişim akışının içeriğine de hakim olmakta ve tek taraflı akışa sebep olmaktadırlar. Bu dengesiz akışla beraber uluslararası iletişimin güçlü batının egemenliğine geçmesi dünyanın geri kalanının haklı itirazına neden olmakta ve tepkiyle karşılanmaktadır. Şöyle ki, dünya iletişim düzeninde ortaya çıkan dengesizliğin fark edilişinden sonra bu sorun, bilim çevreleri tarafından sık sık tartışılır olmuştur. Özellikle 1970’li yıllardan itibaren hız kazanan toplantı, seminer ve konferansların ana gündem maddesi uluslararası iletişim düzenindeki eşitsizliğin ortadan kaldırılması olmuştur. Dengesiz enformasyon akışı sorununun önlenmesi adına birçok öneri ve çözüm yolları ortaya konulsa da en tutarlı adım BM bünyesinde UNESCO tarafından atılmıştır. Bu anlamda UNESCO tarafından oluşturulan MacBride Komisyonu’nun hazırladığı rapor, uluslararası düzeyde en kapsamlı çalışma olarak kayda değerdir. 1977’de Paris’te ilk toplantısını yapan ve hazırladığı rapor sonraki yıllarda bu alanda uluslararası nitelikli toplantıların çoğunun en önemli gündem maddesi olmuş MacBride Komisyon Raporu’nun genel amacı uluslararası iletişim düzeninde oluşan dengesizlikler ve tek yönlü enformasyon akışı sorununun giderilmesi ve gelişmiş ülkelerle gelişmekte olan veya üçüncü dünya ülkeleri arasında iletişim alanında açılan uçurumu kapatmaktan ibarettir. Uluslararası iletişimdeki bu dengesizliğin önlenme çalışmaları bağlamında tek yönlü enformasyon akışından etkilenen ülkelerden biri olan ve çalışmamızda bu ülkelere örnek teşkil eden Azerbaycan’ın bu 158 sorunla baş edebilmesi için, MacBride Raporu’nun maddeleri çerçevesinde çözüm yolları üretilmeli ve öncelikle eğitim alanının ilgili fakültelerinde bu yönde eğitimin arttırılması gerekmektedir. Gazetecilerin ve toplumun alakalı kesimlerinin bu konuda bilinçlenmesi ve sorunun çözüm çalışmaları yönünde faaliyet ve mücadelelerinin arttırılması, bu amaçla halk kütüphanelerinin açılması ve yaygınlaştırılması, bu sorunun alternatif oluşumların (ör: sivil toplum örgütlerinin) çalışmalarına da yansıtılması önem taşımaktadır. Bu sorunun çözüm yolları arasında en önemli faktörlerden biri de kitle iletişimi alanında yerel üretimin arttırılmasıdır. Enformasyon dengesizliğinin ve dolayısıyla yabancı kültürlerin etkisini en aza indirmek için ülke çapında yerli radyo-televizyon programlarının hazırlanması, yerli sinemanın gelişimi, ayrıca ulusal haber ajanslarının hem donanım açısından, hem muhabir (özellikle dış muhabirler) ve bilgi üretiminde görev alanların sayının çoğaltılması açısından güçlenmesi, etki alanının genişlendirilmesi önemlidir. Alternatif yayıncılık ve haberciliğin yolları aranmalıdır. Ülkenin görsel-işitsel yayıncığı alanında kamu yararı ön planda tutulmalıdır. Yabancı kaynaklı medya ürünlerinin olumsuz etkisinden ulusal kültürün korunmasına çalışılmalıdır. Ülkenin önde giden AZERTAC, APA gibi haber ajansları dünya haber dolaşımında tek yönlü haber ve bilgi akışına alternatif teşkil eden oluşumlara bundan sonra da taraf olmalı, bölgesel işbirliğine gidilmeli ve Azerbaycan yeni dünya iletişim düzeninin oluşum sürecinde gelişmekte olan bir ülke olarak aktif rol almalıdır. Ayrıca ülke kitle iletişimi alanının en yeni iletişim teknolojileriyle temin edilmesi, ülkenin internet altyapısının daha da güçlendirilmesi ve bu alanda alternatif iletişim ortamlarının oluşturulması gerekmektedir. Bundan başka diğer ülkelerde de (ör: Türkiye’de) hayata geçirilen medya okuryazarlığı bu ülkede de başlatılmalı ve yaygınlaştırılmalıdır. Zaten enformasyon bombardımanına maruz kalan bu toplumda seçici davranabilen, iletilen mesajlara direnç gösterebilen dinleyiciler ve seyirciler gelişmeli ve çoğalmalıdır. Bütün bunlar için Azerbaycan’ın genel medya durumu göz önünde bulundurularak uzun bir mücadele yolunun izlenmesi gerektiği unutulmamalıdır. Sonuç olarak bu iletişim sorununun giderilmesi açısından dünya genelinde yapılan çalışmalar neticesiz kaldığı sürece, yukarda sıraladığımız çözüm önerileri gerçekleştirilmediği sürece, uluslararası iletişim düzeninin dengesizliği ve tek yönlü enformasyon akışı, altında ekonomik çıkar faktörlerinin yattığı çok yönlü kültürel bağımlılık oluşturarak, Azerbaycan gibi gelişmekte olan ülkeler üzerinde olumsuz etkisini sürdürmeye devam edecektir. Kaynakça 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. Alibeyli, E. (2005). Azerbaycan Televizyonu. Bakü: MBM Yayınları. Allahverdiyeva, H. (Nisan 2007). Đlkin Sonuçlar AzTV’de Doğru Yol Seçildiğini Gösterdi. TV Plyus Dergisi, 5. Amerika Basını Azerbaycan Hakkında (1997 Yılının Eylül -Ekim Aylarına Dair ÖZET). (2 Kasım 1997). Azerbaycan Gazetesi, 240(1761). Aslanov, A. (24.06.2008). Röportaj. “Ayna”, “525. Gazete”, “Şark”, “Azatlık”, “Gün”, “Bakü Haber”, “Ekspres” Gazetelerinin Haber Sayımı. (Eylül 2007). Bakü. Azizli, B. (7 Ocak 2006). Azerbaycan Enformasyon Toplumu Konulu Tunus Zirvesinde Yüksek Değerlendirildi. Azerbaycan Gazetesi, 2(4225). Azerbaycan’da Enformasyon Araçlarının Genel Değerlendirilmesi. (2005). Bakü: Đnternyus Azerbaycan Toplumsal Birliği Yayınları. Azerbaycan’da ĐTAR–TASS Günleri Çerçevesinde Yuvarlak Masa Toplantısı Yapılmıştır. (25 Ocak 2005). Azerbaycan Gazetesi, 17(3936). AzTV(17, 18, 19 Eylül); Đçtimai TV(20, 21, 22 Eylül); ANS TV(12, 13, 14 Eylül); Lider TV(24, 25, 26 Eylül); Azat Azerbaycan TV(8, 10, 11 Eylül); Space TV(5, 6, 7 Eylül). Eylül 2007 / AzTV(5, 6, 7 Nisan); Đçtimai TV(10, 11, 12 Nisan); ANS TV(13, 14, 15 Nisan); Lider TV(17, 18, 19 Nisan); Azat Azerbaycan TV(20, 21, 22 Nisan); Space TV(24, 25, 26 Nisan). Nisan 2008. Haber Taraması, Bakü. Guliyev, E. (2004). Televizyon: Kuramsal, Gelişim Eğilimleri. Bakü: Şark -Garp Yayınları. Hangi Yabancı Televizyon Kanalı Ülkemizde Daha Popülerdir. (Haziran 2007). TV Plyus Dergisi, 7. Đsmailova, V. (20 Mayıs 2003). Yeni Dünya Düşüncesinin Formalaşmasında Önemli Rol Oynayan KĐA. Azerbaycan Gazetesi, 113(3426). Đstatistik Đzleyici Ne Đstiyor?. (Temmuz 2007). TV Plyus Dergisi, 8. Đstatistik Đzleyici Ne Đstiyor?. (Eylül 2007). TV Plyus Dergisi, 11. MacBride, S. (1993). Bir Çok Ses Tek Bir Dünya, Đletişim ve Toplum – Bugün ve Yarın (E. Özkök ve diğerleri, Çev.). Ankara: UNESCO Türkiye Milli Komisyonu. Memmedli, C. (2006). Gazeteciliğin Çağdaş Gelişim Eğilimleri. Bakü: ELM Yayınları. Memmedli, Z. (2003). Azerbaycan Medyası ve Vatandaş Toplumu. Azerbaycan Basını Bugün Dergisi, 3. Memmedova, S. (2004). Đnternews: Dünyada Genişliyor, Bizde Güçleniyor. Azerbaycan Basını Bugün Dergisi, 1(10), 11-12. Muharremli, G. (2005). Televizyon Gazeteciliğinin Temelleri. Bakü: Bakü Üniversitesi Yayınları. 159 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi 20. 21. 22. 23. 24. 25. 160 Mustafayeva, G. (Ocak 2007). Milli Filmlerimizi En Çok Azerbaycan Televizyonu Tanıtıyor. TV Plyus Dergisi, 1, 21-22. Rahimli, M. (2002). Demokratikleşme Sürecinde Kitle Đletişim Araçları. Bakü: Kanun Yayınları. Refik, Đ. (1997). Đletişim Çağında Kültürde Dirilmek. Đzmir: TÖV Yayınları. Rigel, N. (2000). Đleti Tasarımında Haber. Đstanbul: Der Yayınları. Shic, F. (2003). Demokrasi Oluşumunda Bağımsız KĐA’ların Rolü. Azerbaycan Basını Bugün Dergisi, 2. Tokgöz, O. (1987). Temel Gazetecilik. Ankara Üniversitesi. Ankara: Basın Yayın Yüksekokul Yayınları. HAZAR`IN HUKUKĐ STATÜSÜ VE GÜVENLĐĞĐ KONUSUNDA AZERBAYCAN`IN TUTUMU Samir QULĐYEV Qafqaz Üniversitesi Hukuk Fakültesi Uluslararası Đlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi [email protected] ÖZET Hazar’ın hukuki statusu ve güvenliği sorunu bölge ülkelerinin işbirliği bakımından önemli hale gelmiştir. Azerbaycan açısından önem taşıyan nokta Hazar’ın göl veya deniz statüsünde tanınmasından çok, kıyı ülkelerinin deniz üzerinde munhasır yetkilerini kullanabileceği ulusal egemenlik alanlarına bölünmesidir. Ancak Hazar’ın hukuksal statüsü kesin olarak belirleninceye kadar, Azerbaycan her kıyı devletinin kendi bölgesinde kalacak petrol ve doğal gaz rezervlerini işletebilmesini savunmaktadır. Bölge ekonomisinin geleceği açısından Hazar Denizi’nin statüsü çözüme kavuşmalıdır. Anahtar Kelimeler: Hazar Bölgesi, Hazar’ın Statusu, Azerbaycan, Petrol, Güvenlik AZERBAIJAN’S ATTITUDE IN THE LEGAL STATUS AND SECURITY OF THE CASPIAN ABSTRACT Legal status of the Caspian Sea and the security has become important cooperation in terms of regional countries. Point of importance to the status of the Caspian Sea in Azerbaijan, or the recognition of the many lakes, coastal areas of countries divided by the sea on the exclusive powers available to national sovereignty. However, until determination of the exact legal status of the Caspian Sea, Azerbaijan will remain in every coastal state in the oil and natural gas reserves of its own advocates operate. From the perspectives of the regional economy, the status of the Caspian Sea has to be settled. Keywords: The Caspian Region, Status of the Caspian, Azerbaijan, Petroleum, Security Giriş Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla birlikte çeşitli anlaşmazlıkların yanısıra Hazar’ın statüsü ve güvenliği meseleleri de önemli sorun olarak ortaya çıkmıştır. Azerbaycan, Hazar’ın ulusal sektörlere bölünmesi gerektiğini savunmaktadır. Bu görüşe göre, Hazar beş kıyı devleti tarafından paylaşılmalı ve devletler kendi bölgelerinde münhasır haklara sahip olmalıdır. Hazar’ın statüsünün tam çözüme kavuşmaması Azerbaycan’ın Hazar’la ilgili güvenliği bakımından da tehdit unsurlarını meydana getirmiştir. Özellikle, Azerbaycan’ın Đran ve Türkmenistan’la Hazar konusunda karşılaştığı sorunlar hem Azerbaycan’ın hem de bölgenin güvenliğini tehdit eden faktörlerdendir. Azerbaycan, 2001 yılında Rusya ve daha sonra Kazakistan ile yaptığı andlaşmalarla Hazar’ın kuzey kesiminde ortaya çıkan uzlaşmanın bir parçası olmuştur. Mayıs 2003’te ise Rusya ve Kazakistan ile birlikte deniz yatağının taksimi konusunda imzaladığı andlaşma, Hazar’ın kuzey kısmındaki uzlaşmayı resmi olarak üç taraflı bir hale dönüştürdü. Bu çalışmamızda Hazar’ın hukuki statusu uluslararası hukuk çerçevesinde irdelenerek Azerbaycan tutumu güvenliği bağlamında analiz edilecektir. 1. Hazar’ın Coğrafi Konumu Hazar Denizi’nin hukuki statüsünü incelerken, statü sorununu doğrudan etkileyecek olan coğrafi özelliklerini de tarif etmek gerekmektedir. Hazar Denizi 424.300 m2 ile Dünya’nın en büyük kara içi su örtüsü yani iç gölüdür. Avrupanın Güneydoğu ucunda Kafkas dağlarının doğusunda yer alır. Orta Asya’nın batısındaki uçsuz bucaksız düzlüklere egemendir. Su hacmi 80 bin m3 ve su seviyesi –28 m’dir. Denizin kuzeyden güneye doğru uzunluğu 1200 km, en geniş yeri ise 554 km, en derin kısmı 1098 m, ortalama derinliği ise 180m’dir. Suyu çok az tuzlu olan Hazar Denizi’ne irili ufaklı 130 kadar nehir ve çay dökülür. Gölü besleyen nehirler Volga, Kura, Terek, Ural, Emba, Atrek ve Gurgan’dır. 1 Hâlihazırda Hazar Denizi’nin sahilinde beş ülke2 yerleşmekte ve toplam kıyı uzunluğu da 6500–6700 kmdir (adalarla birlikte 7000 km). Yüzeyinin alanı 392 600 km2, sularının hacmi ise 78 648 km3’dür ve bu hacim yeryüzündeki genel göl su rezervinin 44%-nü oluşturmaktadır.3 Nehir- kanal şebekesi dışında denizlerle ve 1 Yeni Rehber Ansiklopedisi, Türkiye Gazetesi, Đstanbul, 1993, s. 28. Ülkelere göre sahil uzunluk dağılımı: Azerbaycan – 825 km, Kazakistan – 2320 km, Đran – 900 km, Rusya – 695 km, Türkmenistan – 1200 km., Ana Britanica 15. Cilt, 1994, s. 109-110. 3 Grolier International Americana, Sabah Gazetesi, Cilt 7, 1993, s. 127. 2 161 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi okyanuslarla doğal herhangi bir bağlantısı bulunmayan Hazar, Volga ve Don nehirlerinin kollarına eklenen kanallar aracılığıyla Karadeniz ve Baltık Denizi’ne bağlıdır. Genellikle Hazar Denizi’nin dünyanın en büyük tuz gölü olduğu belirtilir. Ama bilimsel araştırmalar bu denizin son jeolojik zaman olan Holosen bölümüne değin Azak Denizi, karadeniz ve Akdeniz yoluyla okaynuslara açık olduğunu göstermiştir. Hazar Denizi’nin fiziksel coğrafyasının tüm özelliklerini de bu etken belirlemiştir. Hazar Denizi’nde çoğu oldukça küçük olmak üzere 50 kadar ada vardır. Genellikle Kuzey, Orta ve Güney Hazar olmak üzere üçe ayrılan havzası, büyük ölçüde deniz tabanı engebellikleri, kısmen de hidrolojik özelliklerce belirlenir.4 Hazar Denizi önemli bir balıkçılık alanı olmasının yanı sıra büyük bir kara içi su yolu oluşturur. Kafkas petrol alanlarının uzantısı olan su altı petrol yatakları yoğun biçimde işletilmektedir.5 Uygun olan coğrafi konumu, zengin biyolojik rezervleri, zengin petrol, doğalgaz, fosforit, mirobilit, tuz iyot, brom rezervleri Hazar’ın stratejik önemini arttırmaktadır.6 Özellikle, stratejik açıdan önemli petrol sahaları ve balık stoklarının bünyesinde bulundurmanın yanı sıra, kıyı devletleri için hayati önemdeki petrol ve doğalgaz boru hatları da Hazar bölgesinden geçmektedir. Hazar Denizi’ni dünyanın diğer kapalı denizlerinden ayıran sadece onun petrol kaynaklarına sahip olması degil, aynı zamanda stratejik bir yerde olmasıdır. Eskiden o sadece petrol kaynakları ile tanınıyorduysa şimdi onu aynı zamanda bir siyasi deniz gibi de nitelendiriyorlar. 2. Hazar Bölgesinin Tarihi Kimliği Hazar bölgesi cografi konumuna, yeraltı ve yerüstü zenginliklerine göre çok eski zamanlardan beri yerli ve yabancıların dikkatini çekmiştir. Bundan dolayı yüzyıllar süren ardı-arası kesilmeyen savaşlarla bu bölge elden ele geçmiştir. Böylece bölgenin zenginlikleri talan edilmiş ve toprakları da birçok kez dağıtıma uğratılmıştır. Tarihsel perspektiften bakıldığında: Hazar Denizi, ticaret ve ulaşım coğrafyası açısından tarihte önemli bir rol oynamıştır. Hazar bölgesinin tarihsel gelişim sürecini üç aşamada değerlendirebiliriz: 1) Eski Çagdan XIX. Asrın Ilk Yarısına Kadarki Dönem 2) XIX. Asrın Ortalarından XX. Asrın 90’lı Yıllarına Kadarki Dönem 3) “Asrın Anlaşması”ndan Bugüne Kadarki Dönem Ruslar’ın Kafkasya ve Orta Asya için mücadeleye başlamalarından sonar gelişen Hazar tarihi, bölgede varlığını sürdürmüş olan siyasi yapıların tarihinden çok bölgede hakim olmaya çalışan büyük devletlerin tarihi olarak gelişmiştir. Bu anlamda bölge özellikle 16. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Rusya ve Osmanlı imparatorluğu arasında mücadele alanı olmuştur. Kafkasya bölgesinin Karadeniz kıyılarına, yani bugünkü Gürcistan bölgesine hakim olan Osmanlı imparatorluğu bölgede hiçbir zaman tam bir hakimiyet kuramamıştır. Ancak Hazar kıyılarındaki Derbent’e kadar olan bölgeye hakim olmuştur. Güney Kafkasya Đran’ın kontrolünde kalmıştr.7 Rusya ve Osmanlı imparatorluğunun bu bölgelerde karşı karşıya kalmasının sebeplerinden en önemlisi, Rusya’nın özellikle I. Pedro (1689-1725) ile şekillenen sıcak denizlere inme politikasının ana merkezlerinden biri olmasıdır. Bu politika Kafkasya bölgesinin Rusya açısından stratejik önemini ortaya koymakta ve 8 Rusya’ya hakimiyet alanını Đran üzerinden Hint Okyanusuna genişletme fırsatını vermektedir. Hazar Denizi, 9 16 Şubat 1828 Türkmençay Anlaşması ile St. Petersburg ve Tahran (Kaçar Devleti) arasında bölündü ve bu bölünmeyle Hazar Denizi’nin hukuki statüsüne ilk defa bir anlaşma metninde yer verildi. Đran ile Çarlık Rusyası’nın Hazar’da sınırlarının çizildiği Türkmençay Anlaşması ile Đran’a Hazar’da donanma bulundurma yasağı getirildi ve Hazar Denizi, Çarlık Rusyası dışındaki ülkelerin deniz gücüne kapatıldı. Rusya, Türkmençay Anlaşmasına dayanarak 1828’den beri Hazar üzerinde tam hakimiyetini sürdürmekteydi. Bununla birlikte 1921 yılında Rusya içerisinde bulunduğu siyasi şartlar sebebiyle Hazar’da Đran’a kullanım hakkı vermişti. Đran bu hakkını 1953 yılına kadar pek kullanmamış ve bu tarihe kadar Hazar’da esas inisiyatif SSCB’de olmuştur.10 Đkinci Dünya Savaşı’nın 1941-1945 yılları arasında dönüm noktasını oluşturan Bakü Petrolleri 70 yil boyunca S.S.C.B.’nin yakit deposu olmuştur.11 1970 yılında Sovyetler Birliği Petrol Sanayisi Bakanlığı tarafından Hazar’ın S.S.C.B.’ ye ait kısmı Azerbaycan, Kazakistan, Rusya, ve Türkmenistan arasında bölünmüştür. Bölünmede amaç Hazar’ın tabii kaynakların daha verimli kullanılması ve diğer ekonomik 4 5 6 7 8 9 10 11 Yeni Türk Ansiklopedisi, Ötüken Yayınları, Cilt 4, Đstanbul, 1985, s. 108. Đbid. Aliyev, S. , Hazar Denizi Tarihi Haritalarda, Bakı, 1973, s. 130. Fahir Armaoğlu, “Kafkaslarda Yeniden Yapılanma”, Silahlı Kuvvetler Dergisi, no. 337, Temmuz 1993, s. 3-6. Tadeusz Swietochowski, “Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycan’ı 1905-1920”, çev. Nuray Mert, Bağlam, Đstanbul, 1988, s. 19. “Türkmençay Müqavilesi”, http://www.azerbaijan.az/arj_opener.html, (12.06.2007). Swietochowski, a.g.e., s. 24. K. Mehdiyoun, “Ownership of Oil and Gas Resources in the Caspian Sea”, The American Journal of International Law, Vol. 94, No.1, Jan. 2000, p. 180-181. 162 nedenler olmuştur. Bu bölgü orta hat usulüne göre yapılmış ve Đran 34 bin, Azerbaycan ve Türkmenistan 80 bin, Kazakistan 113 bin ve Rusya 64 bin kilometer kare alana sahip olmuşlar. O dönemde bu bölgüye hiç bir devlet karşı çıkmamıştır.12 Hazar Denizi konusunda Đran ile Rusya arasında 26 Şubat 1921’de “Dostluk ve Đşbirliği” Anlaşmasından sonra Hazar Denizi resmen “Sovyet-Đran denizi” olarak kaydedilmiştir. SSCB ve Đran arasında bölünen Hazar Denizi’nin bu bölünmüşlüğü böylece hukuki bir kimlik kazanmıştır. 1970 senesinden sonraki yıllarda ve hatta bu devletlerin bağımsızlıklarını kazanmasından sonraki dönemlerde bile Hazar’ın statüsü kimseyi rahatsız etmiyordu. Hazar’a kıyıdaş olan ve yeni bağımsızlığını kazanan cumhuriyetler, hem kazandıkları bu bağımsızlıklarını korumak, hem de gerekli reformları yapabilmek için ellerindeki önemli araçlardan birisi olan petrol ve doğal gaz yataklarını Batı sermayesine açabilmek için ciddi çabalar göstermişlerdir. Bu ülkeler içerisinde en aktif olan Azerbaycan, uzun süren görüşmeler ve iç bunalımlardan sonra 20 Eylül 1994’de literatüre “asrın anlasması” olarak geçen “Hazar Denizi’nin Azerbaycan Sektöründe Azeri, Çırak ve Güneşli Petrol Yataklarının Ortak Kullanımı ve Bölümü başlıklı Uluslararası Anlaşmayı” imzalayarak Batılı şirketlerin bu ülkenin enerji sektörüne ciddi miktarlarda yatırım yapmalarını sağladı. Bu girişim Azerbaycan petrol sanayisinde yeni bir çağı başlatırken, Hazar’da aslında 1992’den itibaren gündemde olan statü sorununu da yeniden alevlendirdi. Kıyıdaş ülkelerin her biri bu konuda kendi tezlerini ortaya koyarken aynı zamanda bu tezlerine paralel olarak zengin petrol ve doğal gaz kaynaklarının paylaşım kavgasını da vermeye başladılar. Baslangıçta statü tartışmalarının bölgeye yapılan yatırımları engelleyebileceği tahminleri yapılmaya başlanmıştı. Ancak beklentilerin aksine bu tartışma ve anlaşmazlıklar bölgeye yönelik yatırımları yavaşlatmamıştır. Şirketler, imzalanan anlaşmaların bir tür güvence olduğunu düşünmüşlerdir. Bugün yaklaşık 4 trilyon dolar olarak hesaplanan Hazar havzası petrol ve doğal gaz rezervleri için dünyanın yirmiden fazla ülkesi bölgede önemli miktarlarda yatırımlar yapmışlardır ve yeni keşfedilen yataklarla bu yatırım miktarı gün geçtikçe daha da artmaktadır. 3. Hazar’ın Hukuki Statusu Sorunu Hazar’ın enerji kaynaklarından faydalanma konusunda ortaya çıkan rekabette tartışılan en önemli meselelerden biri Hazar’da statü sorunu olmuştur. Özellikle Rusya’nın Hazar kaynaklarını başka devletlere kaptırmama ve yeni cumhuriyetlerin kendi nüfuz alanından çıkmasını engelleme düşüncesiyle strateji izlemesi sonucunda Hazar’ın statüsü bir sorun haline gelmiştir. Rusya’nın yanına ABD tarafından dışlanan Đran da eklenince denizin statüsü sorunu sahip olduğu kaynaklardan daha önemli bir hale geldi. Çünkü Rusya’nın Hazar kıyısında Türk cumhuriyetleri kadar zengin enerji kaynakları yoktur. Hazar’ın Đran kıyısında ise kaynakların durumu belirsizdir. Ayrıca Đran’ın şu an için Hazar enerji kaynaklarına ihtiyacı yoktur. Basra Körfezi dünyanın en zengin petrol alanıdır. Bu sebepten Đran, Hazar Denizi’ne bölgede nüfuz sahibi olma düşüncesiyle bakmaktadır. Rusya ve Đran’ın içinde bulunduğu bu durum denizin statüsünün belirlenmesini zorlaştırmaktadır. 1991 yılına kadar Sovyetler Birliği ile Đran arasında tanımlanmış olan hukuki statü, Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla geçerliliğini kaybetmiştir. Bu durumun sebebi o güne değin iki taraflı anlaşmalarla düzenlenebilmiş olan statünün yeni ülkelerin ortaya çıkmasıyla çok taraflı bir mutabakatı gerektirmesi olmuştur. Hazar’da statü sorununun ortaya çıkmasını esas nedenleri; • Hazar’ın statüsü SSCB ile Đran arasında yapılmış anlaşmalarla tam olarak belirlenmemiştir. Bu anlaşmaların taraflarından biri olan SSCB ortadan kalkmıştır. • Eski geleneksel statü yeni jeopolitik düzende özellikle Rusya ve Đran’ın siyasi ve ekonomik çıkarlarına uygun gelmemektedir. Yukarıda açıklanan nedenlerden dolayı Hazar’ın statüsünün kıyı devletleri arasında yeniden belirlenmesi gerekmektedir. 3.1. Anlaşmalarla Hazar’ın Statusu Sorunu 1723 Petersburg Anlaşması: Rusya ile Đran arasında yapılan Petersburg Anlaşması’nın sonucuna göre Hazar’da sadece Rusya’nın donanması bulunacaktı. 13 Subat 1729 Tarihli Anlaşma: Bu antlasmayla Rusya ile Đran arasında sınırların yeniden belirlenmesi, bazı bölgelerde serbest ticaret, Hazar denizi, Kür ve Araz nehirlerinde ise serbest gemicilik ile ilgili sonuçlara varılmıştı. 2 Ekim 1813 Gülüstan Anlaşması: Rusya ile Đran arasında yapılan bu anlaşmada Đran, Kuzey Azerbaycan’ı, Gürcistan’ı ve Dagıstan’ı Rusya’ya bırakmıştır. 12 Đbid. 163 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi 10 Subat 1828 Tarihli Anlaşma: Türkmenistan’da yapılan ve Rusya ile Đran arasında imzalanmış özel 13 anlaşmaya istinaden bütün Hazar Denizi’nin üstün hukuklarına sadece Rusya sahip olacaktı. 28 Subat 1828 Türkmençay Anlaşması: Rusya ile Đran arasında yapılmış olan bu Anlaşma’nın 4. 14 maddesine göre Rusya ile Đran sınırının Hazar’da sona erdiği ifade edilmekteydi. Bu anlaşmanın 8. maddesinde şöyle yazılmaktadır: “Rusya ticaret gemileri, daha önceki anlaşmaya göre, Hazar Denizi’nde ve onun sahilleri boyunca serbest dolaşma ve bununla birlikte bu sahillere yaklaşma hukukuna sahiptirler. Gemi kazası durumlarında Đran’da onlara her türlü yardım edilmelidir. Aynı şekilde Đran ticaret gemilerine de Hazar Denizi’nde daha önceki gibi dolaşmak ve Rusya sahillerine yaklaşmak hukuku veriliyor ve gemi kazaları durumunda onlara her türlü yardımın gösterilmesi gerekiyor. Savaş gemiler ile ilgili olarak ise eskiden olduğu gibi sadece Rusya’ya ait olan savaş gemileri Hazar Denizi’nde dolaşabilirler. Bu sebepten dolayı daha önceki ayrıcalık yine de onlara veriliyor ve “Rusya’dan başka hiçbir devletin Hazar Denizi’nde savaş gemisi bulunduramaz” şartı onaylanıyor”.15 Sonuç olarak kara sınırının belirlenmesi için Hazar Denizi ölçü olarak alınmıştır. 1881 Tarihli Anlaşma: Rusya ile Đran arasında yapılan bu anlaşmaya istinaden, Hazar’ın esas kısmının Rusya arazisinde bulunduğunu dikkate alarak, Astara-Hasangulu sınır hattı belirlenmiştir. 26 Subat 1921 Moskova Dostluk Anlaşması: Sovyetler Birligi ile Đran arasında yapılan anlaşmaya istinaden Đran’ın Hazar’da donanma bulundurmasını engelleyen Türkmençay anlaşmasındaki şart iptal edilmiştir. Her iki taraf ta kendi bayrakları altında Hazar’da serbest gemi dolaştırma hakkına sahip olacaktı. Sovyetler Birliği Rus Çar hükümetinin imzalamış olduğu bütün anlaşmalardan vazgeçmiştir.16 27 Agustos 1935 Tarihli Anlaşma: Anlaşmanın 14. ve 15. maddelerinde Sovyet ve Đran gemileri için serbest dolaşım hakkı ile 10 millik bir münhasır balıkçılık alanı kurulması öngörülmüştür. Ancak resmi bir sınır tayin edilmemiştir. Anlaşmaya dair bir metinde Hazar “Sovyet-Đran Denizi” olarak nitelendirilmiştir.17 25 Mart 1940 Tahran Anlaşması: Sovyetler Birligi ile Đran arasında yapılan bu anlaşmada ticaret ve gemicilik ile ilgili sonuçlara varılmıştır. Genel olarak 1935 yılındaki anlaşmayı onaylamaktadır. Bu anlaşmanın 12. maddesinde 10 mile kadar olan sularda balıkçılık haklarının kıyı devletinin bayrağını taşıyan gemilere ait olduğu kaydedilmiştir.18 1953 Tarihli Anlaşma: Sovyetler Birliği ile Đran arasında imzalanan anlaşmaya istinaden, 1881 tarihinde imzalanan anlaşmanın onayı olarak, Hazar’ın Đran bölümünün belirlenmesi için Astara-Hasangulu hattı yeniden onaylanmıştır. 1970 Tarihli Anlaşma: Bu anlaşmaya esasen Hazar Denizi’nin milli sektörlere bölünmesinin en önemli adımı atılmıştır. Buradan en büyük payı Kazakistan almıştır (113.000 km2). Azerbaycan’a 80.000 km2, Türkmenistan’a yaklaşık bu kadar, Rusya’ya 64.000 km2 ve en küçük milli sektörle en az pay Đran’a 34.000 km2 ayrıldı. 1991 Aralık, Alma-Ata Bildirgesi: Bu bildirge sonucuna göre Sovyetler Birligi’nin halefi olacak bağımsız 19 devletler, Sovyetler döneminde yapılan anlaşmalara bağlı olduklarını bildirmişlerdi. 20 Eylül 1994 tarihli “Asrın Anlasması”: Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) ile Yabancı Petrol Şirketleri Konsorsiyumu (FOCC) arasında Azerbaycan’ın başkenti Bakü’de imzalanmıştır. Anlaşmanın imzalanmasıyla Hazar’ın statüsü problemi gündeme girmeye başladı. Taraflar arasında imzalanan söz konusu anlaşmanın Azerbaycan Parlamentosu tarafından onaylanması ve bürokratik işlemlerin tamamlanması sonucunda 12 Aralık 1994 tarihinde yürürlüğe girmesini müteakiben, 54 aylık ana geliştirme ve üretim programı yürürlüğe girmiştir. Mega Proje kapsamındaki petrol sahaları yedi ayrı ülkede oluşan Konsorsiyumun kurduğu Azerbaijan International Operating Company (AIOC) tarafından geliştirilip işletilecektir. Hazar’ın statüsü ile ilgili olarak kıyıdaş devletleri arasında ikili (bilateral), üçlü (trilateral) ve genel olarak görüşmelerin sürdüğü 5 devletin de katıldığı görüşmeler yapılmış ve halen de yapılmaktadır. Genel olarak bütün kıyıdaş devletlerin ortak karara varması zor olduğundan devletler ikili anlaşmalara giderek bazı şartları ve statü koşullarının belirlenmesinde somut adımlar atmışlardır.20 6 Temmuz 1998, Rusya ile Kazakistan arasında ikili (bilateral) Anlaşma: Hazar Denizi’nin kuzey kısmındaki yeraltı kaynaklar ile ilgili haklarını belirlemek için Kazakistan ile Rusya arasında anlaşma imzalandı. Böylece Hazar Denizi’nin bölünmesinde ilk adım atılmış oldu. Ortak mülkiyet (Condomnium) görüsünün hayata geçirilemeyeceğini anlayan Rusya esnek davranarak denizin ortak hatta göre bölünmesi 13 14 15 16 17 18 19 20 R. Memmedov, “Hazar’ın Uluslararası Hukuki Statüsü”, Bilgi, Sayı 8–12, 2001, s. 60. C. Schofield, M. Pratt , “Claims to the Caspian Sea”, Jane’s Intelligence Review, February, 1996, p. 75. Đsmayılov, F., Hazar Petrolleri, Bakü, 2000, s. 15. Dabiri, M. R., “A New Approach to the Legal Regime of the Caspian Sea as a Basis for Peace and Development”, The Iranian Journal of International Affair, Vol. 6, No. 1-2, Spring-Summer, 1994, p. 30-31. Schofield, a.g.m., s. 30-31. Đbid. Đbid. Samir Quliyev, Bağımsızlıktan Sonra Azerbaycan-ABD Đlişkileri, Bakanlar, Ankara, 2004, s. 123. 164 görüşünü benimsemeye başlamıştır. Rusya Kazakistan’la imzaladığı anlaşmada yapmış olduğu “fedakarlığı”, 2001 senesinde Azerbaycan’la imzaladığı memorandumda da göstermiş oldu. Bu memoranduma göre uluslararası hukuk tarafından Kabul gören orta hat ilkesine gore denizin sektörel olarak bölünmesini kabul etmiştir.21 12 Mart 2001 tarihinde Rusya ile Đran arasında imzalanan memoranduma göre denizin statüsü ile ilgili bir gelişme olmadığı müddetçe taraflar resmi olarak hiçbir sınırı tanımayacaklar ve sadece değişik yerlerde gerekli kanunları geliştirerek işbirliği yapabileceklerdi. Bu şekilde bir memorandum Azerbaycan ve Kazakistan tarafından olumsuz karşılandı. Bununla ilgili olarak Rusya’dan yapılan açıklamaya gore, Rusya ile Đran sadece olarak devlet sınırlarını kabul etmediklerini aynı zamanda denizin sektörel bölünmesine de karşı bir adım attıklarını beyan ediyorlardı. Bu deniz dibinin sektörlere bölünmesiyle ilgili değildi ve devlet sınırının 22 belirlenmesi anlamına da gelmiyordu, daha çok kaynakların temel sınırlarıyla ilgiliydi. 2001-de Azerbaycan ile Kazakistan arasında ve bunu muteakiben 2002 yılında da Azerbaycan ile Rusya arasında hazarın statüsü ile ilgili ikili anlaşmalar yapılmıştır. Daha sonra 2003’ün Mart ayında bu üç devlet arasında üçlü anlaşma yapılarak görüşlerini bir noktada toplayarak somut sonuca varmışlardır. Bu anlaşmaya esasen deniz dibi milli sektörlere bölünecek ve diğer beş devlete deniz sularının yüzeyini kullanma imkanı 23 sağlanacak ve her bir ülkenin deniz dibindeki hidrokarbon kaynaklarının kullanımına imkan sağlanacaktı. 3.2. Hazar’ın Göl ve Deniz Statüsü Tartışmaları Hazar Denizi’nin statüsünün belirlenmesindeki en önemli faktörler onun göl veya deniz statüsünde değerlendirilmesidir. Hazarın statüsü ile ilgili somut adım atmak istemeyen taraflar onun göl veya deniz olarak değerlendirilmesi tezini ileri sürmekte ve bununla hukuki statünün belirlenmediğini savunarak konuyu çözümsüzlüğe sürüklemektedirler. 1995 yılında Hazar’a kıyıdaş olan devletlerin uzmanlarından oluşan bir çalışma grubu organize edildi. Bu grubun ilk toplantısında protokole göre aşağıda belirtilmiş olan maddelerin Hazar’ın statü sorununun çözümünde önem arz edeceği kararına varılmıştır:24 a) Deniz nakliyesi b) Biyolojik kaynakların kullanımı c) Ekolojik konular d) Mineral kaynakların kullanımı e) Bağımsız hakların sınırları ve hukuki esasların belirlenmesi Uzmanlar bu konuda defalarca görüşmeler yapmış, ayrı-ayrı anlaşmalara varılmasına rağmen henüz kıyıdaş devletler arasında ortak bir çözüme varılamamıştır. 3.2.1. Hazar’ın Deniz Statüsünde Değerlendirilmesi Hazar’ın deniz veya göl olarak statüsünün belirlenmesinde üç yola başvurulabilir. Bunlar; Hazar’la ilgili bugüne kadar yapılan anlaşmalar, en gelişmiş deniz hukuku kurallarını ortaya koyan 1982 BMDHS (Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi) ve Hazar’a iliskin olarak şimdiye kadar uygulanan kuralların saptanmasıdır. Şimdiye kadar Hazar’la ilgili dört esas anlaşma yapılmış ve bunların biri Çarlık döneminde diğer üçü Sovyetler Birliği döneminde yapılmıştır. 1991’de yayınlanan Alma-ata bildirgesi ile bağımsız devletler daha önce yapılan anlaşmalara bağlı kaldıklarını açıkladılar. Deniz hukuku hakkında en son düzenlemeleri içeren 1982 BMDHS’deki şartlar incelendiğinde konuyla ilgili alınmış kararlar ortaya çıkacaktır. 16 Kasım 1994 tarihinde yürürlüğe giren bu sözleşmeyi Hazar’a kıyıdaş olan hiçbir devlet kabul etmemiştir. Bunlardan sadece Đran ve Rusya Federasyonu sözleşmeyi imzalamış ama onaylamamıştır. Bu sözleşmenin 122. maddesinde “kapalı ve yarı kapalı deniz, iki veya daha fazla devlet tarafından etrafı çevrilmiş ve başka bir denize veya okyanusa dar bir çıkışla bağlanan, esas itibariyle iki veya daha fazla sayıdaki kıyı devletinin karasuları ve münhasır ekonomik bölgesinden oluşan bir körfez, havza veya deniz, anlamına gelir” şeklinde tanımlanmıştır. Sözleşmenin 123. maddesinde ise kapalı ve yarı kapalı denize kıyısı olan devletlerin sözleşmeden doğan haklarını kullanırken ve görevlerini yerine getirirken birbirileriyle işbirliği yapmaları öngörülmektedir.25 Bu tanıma göre Hazar kapalı veya yarı kapalı deniz statüsünde kabul edilirse, Hazar’ı Karadeniz ve Baltik Denizi’ne baglayan yapay kanalların durumu ile ilgili olarak, onların uluslararası su rejimine tabi olmaları gerekecektir. Ancak gerek SSCB döneminde gerekse Çarlık döneminde bu kanallar iç sular rejimine 21 22 23 24 25 Çolakoğlu, Selçuk, “Uluslararası Hukukta Hazar’ın Statü Sorunu”, A.Ü. S.B.F. Dergisi, C. 53, No. 1-4, 1994, s. 108. Dmitrij Lavrov, “ The Caspian Sea Legal Status”, http://www.newenergyanalytics.com/reports/index.phtml. (28.12.2009). Liz Fuller, “Still No Decision On Caspian Sea”, http://www.parstimes.com/news/archive/2005/rfe/caspian_future.html (10.02.09). Lavrov, a.g.e., s. 1. A.Gündüz, Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Teskilatlar Hakkında Temel Metinler, Beta, Đstanbul, 1994, s. 330. 165 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi tabi olmuştur. Bu uygulamadan dolayı da Rusya’nın Hazar’ın denizi olarak nitelendirilmesine itirazı vardır. Çünkü Hazar, deniz olarak nitelendirildiği zaman Volga-Don ve Volga Baltik su kanallarında uygulanacak uluslararası su rejimleri Rusya’yı rahatsız edecektir. Sonuç olarak Hazar’a kıyısı olan devletler bu kanallardan transit geçiş yapma hakkına sahip olacaklardır. Bu şartlara göre Sovyetler Birliği’nde bulunmuş olan Azerbaycan, Türkmenistan ve Kazakistan da transit geçiş yapma haklarına sahip olacaklardır. Đran da daha önceki uygulamalar esas alınarak transit geçiş yapma hakkına sahip olacaktır. Ayrıca 1982 BMDHS’nin 124. maddesine göre Azerbaycan, Türkmenistan ve Kazakistan coğrafi bakımdan elverişsiz ülke konumundalar ve dolayısıyla bu kanallardan serbest geçiş yapma haklarına sahip olmaları gerekmektedir. Kıyıdaş devletler bu sözleşmeyi onayladıktan sonra ilgili madde Hazar için uygulanabilecektir. Rusya ile Đran’ın savundukları ortak görüşe göre, Hazar kapalı su havzası olduğu için kıyıdaş devletlerin ortak servetidir. Deniz dibinin ortak paylaşılması görüşüdür. Bu görüşe göre deniz ortak olarak beş devlet arasında paylaşılacaktır ve her bir devlete 20 % pay düşecektir ve bu fikri de en çok benimseyen Đran’dır. 26 Burada milli sektörler 45 milden fazla olmamalıdır. Yani 45 millik bölgenin dışındaki orta kısım ortak saha gibi kabul edilmeli ve orta kısımdaki araştırma, petrol ve gaz çıkarma işleri beş devletin ortak katılımıyla yapılmalıdır. 1958 yılındaki Cenevre’de “alan ve ona yakın bölgeler hakkında” ve 1982 yılındaki “Deniz hukuku hakkında” BMDHS görüsmelerinde asagıdaki sartlar tartışılmıştır: - Dahili sular devletin nezaretinde olan bölgelerdir - Devlet çıkış hattından hesaplanan 12 millik arazi sularına sahiptir. - Devletin sınır-gümrük kontrol çıkış hattından 24 mil uzunluğunda arazi sularına yakın bölge bulundurma hakkı var. - Minimum 200 derinliğe kadar sular self olarak nitelendirilmektedir. Denizin bu kısmı karanın devamıdır ve buradaki kaynakların kullanımı kıyı devletine aittir. - 1982 yılındaki BMHDS kararnamesinde kıyı devletler için 200 mil uzunluğunda özel iktisadi bölge öngörülmüş ve bu bölgede kıyı devlet sularındaki canlı ve cansız kaynakların kullanımı, denizdeki kaynakların kullanımı hakkına sahiptir. Yukarıda belirtilen nezaret bölgelerinde görüldüğü gibi, Hazar Denizi okyanus denizlerinden çok küçük olduğundan dolayı öngörülen bölmelerin Hazar’da yapılması imkansızdır. Çünkü burada mevcut olan milli bölümler birbirlerine karışmaktadır. Birkaç devletin nezaret bölgeleri birbirleriyle karışırsa o zaman her bir devlet kendi arazisini orta hattın dışına taşırmamalı. Buradan da görüldüğü gibi eğer Hazar deniz olarak kabul edilirse sonuçta yine de orta hatta (middle line) göre bölünmelidir. Rusya bu konu ile ilgili ilk önce Đran’la aynı tarafta olarak deniz dibinin ortak bölünmesini savunmaktaydı. 1996 senesinde Rusya yeni bir öneri ileri sürerek denizde 45 millik bir sınırın belirlenmesini savundu. Daha sonra önerdiği tezin kabul görmemesi üzerine 15 millik bir alanın sadece balıkçılık için belirlenmesi öngörüldü. Eşit bölünme tezi de kabul görmedi. Dolayısıyla denizin bölünmesiyle ilgili olarak orta hat görüşünü kabullenerek deniz dibinin bölünmesi ile alakalı araştırma önerisini kabul etti. Bu görüş Kazakistan ve Azerbaycan ile imzaladığı Memorandumlarda kabul edilmişti.27 3.2.2. Hazar’ın Göl Statüsünde Değerlendirilmesi Birkaç devletin ülkesi arasında yer alan göller, ilgili devletler arasında sınırlandırma suretiyle bölüşüldüğü için, ulaşım ve öteki devlet yetkilerinin kullanımı bakımından genellikle bu alanlar üzerinde, doğrudan uygulanacak nitelikte uluslararası hukuk kuralları yoktur. Bu durumdaki göllerin, yalnızca sularının endüstriyel ve tarımsal amaçlarla kullanılması, ya da çevre koruması konularında uluslararası hukukun öze ilişkin kurallarına bağlı oldukları görülmektedir. Uluslararası göllerin kullanımına ve paylaşımına ilişkin geniş geçerliliği olan uluslararası hukuk kurallarının varlığından söz etmek olanağı olmadığı için, Hazar’ın paylaşılmasında kıyıdaş devletlerin uzlaşması önem taşımaktadır. Bu güne kadar ise bu uzlaşma sağlanamamış ve Hazar’ın kullanımı ve paylaşımı için farklı iki öneri ileri sürülmüştür. Bunlardan birincisi Rusya’nın savunduğu “condominium (ortak yönetim)”, diğeri ise Azerbaycan tarafının ileri sürdüğü “sektörel paylaşım” görüşüdür. A. Condominium Uluslararası hukukta “ortak egemenlik” rejimi, genel olarak “condominium” şeklinde ifade edilmektedir. Condominium. iki devletin bir ülke üzerinde devlet yetkilerini beraberce ve eşit şekilde kullanmalarıdır28; yani, o alan, bu devletlerden hiçbirinin ülkesine ait olmamakta, ilgili devletler bu alan üzerinde yetkilerini birlikte 26 27 28 45mil– 83 km 340m Lavrov, a.g.e., s. 2. Hüseyin Pazarcı, Uluslararası Hukuk Dersleri, 11. Kilap, Ankara, 1998, s. 294. 166 kullanmaktadırlar. Kara bazlı condominium’un birkaç örneği olmasına karşın, kapalı veya yarı kapalı su alanlarına ilişkin ortak yönetim düzenlemesi açısından yalnız bir örnek mevcuttur: El Salvador. Honduras ve Nikaragua arasındaki Fonseca Körfezi. Her ne kadar ortak yönetim, genelde ilgili taraflar arasında açık antlaşmalarla oluşlurulursa da, Fonseca Körfezi'nin statüsü Uluslararası Adalet Divanı’nın bir kararı sonucu gerçekleşmiştir. Bu kararın arkasında yatan neden, önceleri tek bir devlete (Đspanya) ait olan körfezde, uzun zaman bir bütün olarak davranılmış olması ve Divanın halef devletlerin ortaya çıkmasından sonra bu birliğin 29 bozulmasında bir yarar görmemesidir. Uluslararası Adalet Divanının bu kararı, “Hazar’da ortak yönetim” şeklindeki Rus tezini destekler mahiyettedir. Ancak bu örneğin, Hazar’a uygulanması pek mümkün değildir. Çünkü Hazar ile Fonseca körfezi arasında önemli bir fark vardır. Hazar, öteden beri iki farklı devlet (Çarlık Rusya/SSCB -Đran) tarafından kullanılmıştır. B. Sektörel Bölünme Hazar’ın statüsünün belirlenmesindeki tezlerden biri de, özellikle Azerbaycan tarafından savunulan, Hazar’ın beş kıyı devleti arasında bölünerek her bir kıyı devletinin tıpkı kendi kara alanındaki gibi egemen haklara sahip olmasıdır. Uluslararası hukuka göre, bu şekildeki bölünmede, devletler anlaşarak istedikleri düzenlemeye gitmekte serbesttirler. Sektörel bölünmeyi esas alan pek çok örnek antlaşma mevcuttur ve bunların çoğunda ‘orta hat/eşit uzaklık’ ilkesinin uygulandığı görülmektedir. Kenya, Tanzanya ve Uganda arasındaki Victoria Gölü, Kanada ve ABD arasındaki Büyük Kuzey Amerika Gölleri, Malawi ve Mozambik arasındaki Malawi Gölü, Fransa ve Đsviçre arasındaki Cenevre Gölü, Nijerya, Çad ve Kamerun arasındaki Çad Gölü, Almanya, Avusturya ve Đsviçre arasındaki Bodessee Gölü bu tür paylaşıma örnek olarak gösterilebilir.30 Görüldüğü gibi, Hazar’ın ulusal sektörlere bölünmesi tezi çok daha geniş bir hukuksal uygulama ve geçerliliğe sahiptir. 4. Azerbaycan’ın Hazar’ın Statüsüyle Đlgili Tutumu Hazar’da en aktif kıyıdas ülke olan Azerbaycan Sovyetler Birligi’nin yıkılmasından sonra Hazar Denizi bölgesinin yeni belirmekte olan siyasi ve ekonomik merkezi konumuna girmiştir. Azerbaycan özellikle Batı sermayesini bölgedeki enerji kaynaklarına çekmesiyle ön plana çıkarken, aynı zamanda statü tartışmalarında Rusya Federasyonu ile beraber ağırlıklı konumda olmuştur. Azerbaycan ilk zamanlar bu su havzasını “göl” olarak nitelendirmekteydi. Hazar sorununun gündeme geldiği ilk günlerden itibaren Azerbaycan basınında Hazar’ın “göl” olduğuna dair yazılar sıkça yayınlanmakta ve resmi kanallarca da bu görüş savunulmaktaydı. Zaten Azerbaycan’ın Hazar’ın uluslararası bir göl olduğunu savunması ve bu yüzden de onun tamamının kıyı devletleri arasında bölüştürülmesi gerektiğini iddia etmesi görüşü daha doğru bir değerlendirmedir. Eğer Azerbaycan’ın amacı Hazar’ın tamamının ulusal sektörlere bölünmesini sağlamaksa, o zaman “Hazar Gölü” bu ülkenin amaçlarına ulaşması açısından daha elverişli bir ortam yaratacaktı. Đlk zamanlar Azerbaycan bu yönde bir politik argüman geliştirmekte iken Rusya ve Đran’ın Hazar’daki kaynakların “ortak kullanımı” konusundaki ısrarları Azerbaycan’ın politika değişikliği yapmasına neden olmuştur. Zira, başlangıçta Rusya ve Đran’ın Hazar’ı göl olarak görmek istemesindeki temel amaç, bu su havzasını Deniz Hukuku Sözleşmesi’nin etki alanının dışına çıkarmak ve daha sonra da sonucun belirlenmesinde 1921 ve 1940 anlaşmalarının tek başvuru kaynağı olmasını sağlamaktı. Halbuki Azerbaycan, Hazar’ın deniz olduğunu ve 1982 tarihli BMDH sözleşmesinin (122. madde-kapalı deniz)31 uygulanmasını istemekteydi. Đşte bu politika argümanı karşısında Azerbaycan, Hazar’ın bir deniz olduğu ve deniz hukuku çerçevesinde her bir devletin münhasıran egemenliğini kullanacağı ulusal sektörlere bölünmesi gerektiği yönünde yeni politikalar oluşturmuştur. Hazar’da ilk petrol Azerbaycan kıyılarında çıkmıştır, bundan dolayı Azerbaycan Hazar havzasında en eski petrol üreticisi ülkedir. Bu durum Azerbaycan’ın, petrol araştırma ve işleme sanayisinin diğer ülkelere göre daha çok gelişmesine imkan hazırlamıştır. 1930-1940’lı yıllardan başlayarak Azerbaycanlı petrol uzmanları Hazar’da başarılı araştırmalar yapmışlar; şu anda Hazar’ın Azerbaycan sektörü dışında bulunan “Cenub”, Gürgan-deniz”, “Palçıq Volkanı”, “Neft daşları” ve başka bir çok yatakları keşfetmişlerdir. Azerbaycanlı ilim adamları ve uzmanlar bütün Hazar’ın petrol ve gaz rezervlerinin keşfinde büyük katkıda bulunmuşlardır. Ayrıca 1970 yılında Hazar sektörlere ayrıldığı zaman, Merkezi Hükümet Azerbaycan’ın “Hazardenizneft Đstehsalat Birliği”ni Hazar’da petrol ve gaz ile ilgili tüm işlerin yapılmasında görevlendirmiştir.32 Azerbaycan’daki değerlendirmelere göre Hazar’da her bir devlet kendine ait olan sektörlerde tam egemenlik hakkına sahiptir. Uluslararası hukuk bu durumu garanti altına almaktadır. Sovyet otoriteleri Hazar’ı 29 30 31 32 Đbid. Selami Kuran, Uluslararası Deniz Hukuku, Arıkan Yayınevi, Đstanbul, 2006, s. 32. Barbara Janusz, The Caspian Sea, Legal Status and Regime Problems, Chatham House, Rusia and Eurasia Prog-ramme, London, 2005, p. 6. Đbid. 167 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi bölgelere bölmüşlerdir. Bu durum hem Sovyet Merkezi Hükümetinin hem de Hazar’da enerji (petrol ve gaz), taşımacılık ve balıkçılık sahalarıyla ilgili Bakanlıkların faaliyetlerinde görülebilir. Rusya ve Đran da Hazar’ı aynı şekilde bölmüşlerdir. SSCB dağıldıktan sonra yeni bağımsız devletlerin liderleri Sovyet döneminde oluşturulan ve Hazar’ı milli sektörlere bölen anlaşmayı tanıdıklarına dair bir anlaşma da imzalamışlardır. Bu yeni milli bölgeler, Sovyet dönemindeki sektörlere karşılık gelmektedir. Batılı şirketlerle görüşmeler Sovyetler Birliği dağılmadan önce başlamıştı. Ayrıca 20 Kasım 1993’de Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu ve Rusya Federasyonu Hükümeti, Azerbaycan arazisinde petrol ve gaz üretimi ve keşfinde33 işbirliği anlaşması imzalamışlardır. Bu anlaşmalar Hazar’ın Azerbaycan sektöründe bulunan Azeri, Çıraq yataklarına da atıfta bulunmaktadır. Azerbaycan Anayasasına göre Hazar’ın Azerbaycan kıyıları ülkenin egemenlik sahası içindedir. Azerbaycan’ın Hazar’daki bu egemenlik iddiası statü tartışmalarından galip çıkmasına bağlıdır. Bu konuda Bakü, Batılı güçleri yanında görebilmek için petrol anlaşmalarında onlara büyük paylar vermektedir. Hazar’daki “de facto” durumu meşrulaştırmak için H. Aliyev Batılı şirketler kadar olmasa da Rus şirketlerine de paylar vermiştir. Örneğin arkasında güçlü bir lobi olan Lukoil petrol şirketini konsorsiyuma davet etmiştir. Aynı şekilde Kepez yatağı anlaşmasında da iki Rus şirketine %50 pay vermesine rağmen Ruslar ileride daha 34 fazlasını alabilecekleri ihtimaline göre bu anlaşmadan vazgeçmişlerdir. Azerbaycan’ın görüşü Rusya’nın görüşünden önemli derecede farklıdır. Bakü kararlı bir şekilde Hazar’daki her bir devletin kendi bölgesinde tam egemenlik hakkını kullanması gerektiğini savunmuştur. Azerbaycan’ın görüşüne göre Hazar “uluslararası göl” tarifine uymaktadır. Bunun nedeni ise şu şekilde açıklanmaktadır: Hazar’ın okyanuslar ile doğrudan bağlantısı yoktur bu nedenle Uluslararası Deniz Hukuku kuralları uygulanamaz. Herhangi bir okyanusa doğal bogazla bağlantısı olmadığı için “kapalı deniz” olarak da kabul edilemez. Ayrıca Hazar’ın kıyıları bir devlete degil, beş devlete ait olduğu için “iç su havzası” da olamaz.35 Askabat Zirvesinde Azerbaycan Dışişleri Bakanı Hazar’ın statüsü ile ilgili Azerbaycan’ın tutumunu şöyle açıklamıştır: “Azerbaycan Hazar’daki sektörünün tam sahibi olduğundan iki aşamalı ihale yapmaya ihtiyacımız yoktur. Anlaşmaları kimlerle imzalayacağını Azerbaycan kendisi belirleyecektir.” Azerbaycan Dışişleri Bakanı ülkesinin Hazar’ın yüzeyinin de tabanı gibi bölgelere bölünmesinden yana olduğunu vurgulamıştır. Hazar’ın göl olduğunu savunan Azerbaycan, yaptığı anlaşmaların geleceğini güvence altına almak için çeşitlendirerek genişletmek istemektedir.36 Azerbaycan bölgedeki diğer kıyıdaş ülkelere göre önemli sayılacak bir adım atarak kendi ulusal sektörü saydığı alanlarını anayasası içerisinde göstererek kendi ulusal sektörünü anayasal güvence içerisine almıştır. 12 Kasım 1995’de kabul edilen Azerbaycan Anayasası’nın 11. maddesinde; “Azerbaycan Cumhuriyeti’nin arazisi tek, dokunulmaz ve bölünmez bir bütündür. Azerbaycan Cumhuriyeti’nin iç suları, Hazar Denizi’nin Azerbaycan’a ait bölümü ve Azerbaycan Cumhuriyeti’nin hava sahası Azerbaycan Cumhuriyeti’nin arazisi sayılır” denilerek Hazar’ın Azerbaycan’a ait ulusal sektörü anayasal teminat altına 37 alınmış ve Azerbaycan’ın toprak bütünlüğü içerisinde gösterilmiştir. Azerbaycan mevcut potansiyelini uluslararası piyasalara çıkararak önemli bir gelir elde etmek; elde edeceği bu gelirle de hem ülkenin sosyo-ekonomik durumunu düzeltmek ve hem de kurulacak güçlü bir ordu ile Ermenistan’ın işgal ettiği toprakları geri almak ve Azerbaycan’daki 1 milyondan fazla olan göçmen nüfusa yardım etmek istemektedir. Rus baskısına meydan okuyan Azerbaycan, siyasetini bir yandan Amerikan menfaatleri ile paralel çizgiye getirmiş diğer yandan kendi sektöründe yabancı sermayeye kapılarını açmıştır. 4.1. Azerbaycan-Türkmenistan Arasındaki Anlaşmazlıklar Hazar Denizi’nin iki kıyıdas ülkesi olan ve bazı kaynakların paylaşımı konusunda anlaşamayan Azerbaycan ve Türkmenistan arasındaki en önemli sorun hangi statünün kabul edileceğinden ziyade karşılıklı “nüfuz bölgelerinin” sınırlarının nasıl tespit edileceğidir. Zira bu iki ülkenin anlaşamadığı nokta, sınırlar belirlenirken çizilecek olan “ortay hattın” hangi yöntemle belirlenmesidir. Ulusal sektörler konusunda ise her iki ülke de aynı pozisyondan hareket etmektedirler. Türkmenistan, Azerbaycan’ın kendi milli sektörü içerisinde gördüğü Kepez yatağı üzerinde hak iddia etmekte ve bu yatağa Serdar ismi vererek onu uluslararası işletime açmak istemektedir. Bununla ilgili 1996 yılından beri Azerbaycan’a itiraz notaları vermektedir. Azerbaycan, Türkmenistan’ın bu iddialarına, Türkmenistan’ın Serdar olarak adlandırdığı Kepez yatağını 31 Haziran 1997’de Lukoil ve Rosneft ile bir an33 34 35 36 37 Aleksandr Akimov, “ Oil and Gas in the Caspian Sea Region: An Overview of Cooperation and Conflict”, Midlle East and Caucasus, Oct. 1999, p. 11. Barbara, a.g.e., p. 8. Dmitriy Begunov,“Caspian Deal Nixed”, The St.Petersburg Times, 20-26 April 1998. Oğuz Gökmen, “Hazar’da Dost Gezer! Düşman Gezer!”, Türkiye Gazetesi, 18 Ekim 1998. Azerbaycan Cumhuriyyeti Anayasası, Bakü, 1995, s. 58. 168 laşma yaparak cevap verdi. Kepez, Türkmenistan’ın hak iddia ettiği “Azeri” ve “Çırag” yataklarının daha doğusunda bulunmaktadır. Ancak hem Türkmenistan’ın baskıları, hem de dönemin Rusya Federasyonu Devlet Başkanı Boris Yeltsin’in Azerbaycan’a karşı takındığı olumsuz tavır nedeniyle, Lukoil ve Rosneft şirketleri Kepez anlaşmasından vazgeçmişlerdir. Bunu takiben 1998’de, Türkmenistan’ın aynı yatak için anlaştığı Mobil şirketi de Azerbaycan’ın baskılarına maruz kalarak Türkmenistan ile yaptığı anlaşmadan vazgeçmiştir. Diğer yandan mega proje çerçevesinde Batı’lı şirketlerin milyarlarca dolar yatırım yaptıkları Azeri ve Çırag yatakları üzerinde de Türkmenistan’ın iddiaları bulunmaktadır. Türkmenistan bu yataklardan Azeri petrol sahasının tamamını isterken, Çırag petrol sahasının ise yarısının kendi ulusal sektörü içerisinde kaldığını iddia etmektedir.38 Azerbaycan’ın 20 Eylül 1994’de asrın anlaşmasını imzalamasına rağmen Türkmenistan’ın buna ilk tepkisi ancak iki yıl sonra, 3 Mayıs 1996’da gelmiştir. 1997’den sonra gerilmeye başlayan Azerbaycan ve Türkmenistan arasındaki sorunların temelinde sadece Hazar’daki tartışmalı yataklar bulunmamaktadır. Türkiye’nin de yüzde 10 payının bulunduğu “Şahdeniz” yatağında çok zengin doğal gaz kaynaklarının bulunmasından sonra bölgenin en büyük doğal gaz üreticilerinden olan ve ürettiği doğal gazını pazarlama sıkıntısı çeken Türkmenistan çok önem verdiği Türkiye pazarı için Azerbaycan ile rekabete başlamıştır.39 Bu rekabet ortamında gerçekleştirilmesi düşünülen ve Türkmenistan gazını Türkiye üzerinden Batı pazarlarına ulaştıracak olan Trans-Hazar boru hattı için başlangıçta sadece “transit ülke” konumunda olan Azerbaycan’ın Şahdeniz yatağında zengin doğal gaz kaynakları keşfetmesinden sonra istediği yüzde 50’lik payı Türkmenistan’ın fazla bulmasıyla bir anlaşmaya varılamamış ve planlanan bu hat kısa sürede rafa kaldırılmak durumunda kalınmıştır. Trans-Hazar boru hattının şimdilik devre dışı kalmasıyla bunun yerine sadece Azeri gazını taşıyacak olan “Bakü-Tiflis-Erzurum” boru hattı projesi devreye sokulmuştur.40 Bu durumu hazmedemeyen Türkmenistan ise bir yandan Hazar’da askeri gücünü artırmaya başlarken, diğer yandan da Đran ile Ermenistan arasında yapımı süre doğal gaz hattına destek vermeye başlamıştır. 27 Haziran 2001’de Türkmenistan borç görüşmeleri için Azerbaycan’a bir nota vererek tartışmalı yataklarda Türkmenistan’a defalarca yapılmış itirazları dikkate almadan çalışmalarını sürdürmeğe devam etmesini kınamıştır.41 Notada dikkati çeken husus Đran’ın kendi ulusal sektörü içerisinde görerek 23 Haziran’daki Đran savaş uçaklarının Azerbaycan araştırma gemilerini uzaklaştırdığı “Şerg” yatağını da Türkmenistan “Altın Asır” olarak adlandırmakta ve bu bölgeyi kendi ulusal sınırları içerisinde görmektedir. Dolayısıyla bu yataklar sadece Azerbaycan ile Đran arasında tartışmalı yataklar olmayıp Türkmenistan ile de tartışmalı hale gelmiştir. 12 Aralık 1995’de Birleşmiş Milletler’de “tarafsızlık” statüsü alarak bu argümanı dış politikasının ana hedefi haline getiren Türkmenistan Devlet Baskanı Niyazov’un bir açıklamasında “Dıs politikada sorunumuz olan yegane ülke Azerbaycan’dır demiştir”.42 Bu durum iki ülke arasında mevcut olan ilişkilerin daha fazla gerilmesine sebep olurken diğer yandan da Türkmenistan’ın Azerbaycan ile olan sorunlarının bu ülke için ne derece önemli olduğunu da ortaya koymuştur. Türkmenistan Haziran ayı içerisinde “maddi yetersizlikler” ileri sürerek iki yıl once Bakü’de açtığı Büyükelçiliğini kapatma kararı almıştır. Ancak aynı günlerde Türkmenistan’da Büyükelçiliği bulunmayan Azerbaycan, Dışişleri kanalı ile Aşkabat’ta Büyükelçilik açmayı planladığını açıklamıştır. Petrol kaynaklarının ve doğal gaz boru hattının paylaşımı konularında anlaşamayan Türkmenistan ile Azerbaycan, ilişkilerin gerginleştirildiği bir ortamda yeni bir anlaşmazlıkla daha karşı karşıya gelmiştir. Bu anlaşmazlığın temelinde Türkmenistan’ın Azerbaycan’dan olan alacaklarını istemesi ve vermemesi durumunda bu borcun üçüncü bir tarafa satılacağı konusunda bu ülkeye nota vermesi yatmaktadır. Bu son nota ile zaten kötü durumda olan ilişkiler daha da bozulmuştur. Hazar’da Azeri-Türkmen gerginliği Türkmenistan’ı bir çıkmaza daha sokmaktadır. Zira Türkmenistan 1996’dan beri Hazar’daki yataklarını işletecek uluslararası şirketler bulmakta zorluklar yaşamaktadır. Bu sıkıntıyı Hazar’da, Đran ile de sorunları bulunan Azerbaycan’ın da zaman-zaman yaşadığının şahidi olunmaktadır. Azerbaycan, Exxon Mobil şirketi ile yaptığı “Savalan” yatağı anlaşmasını bu şirket, Đran ile sorunların çözülmesi şartına bağlayarak anlaşmadan vazgeçmiştir. Yine 23 Temmuz’da Đran ile “Alov” yatağında yaşanan sorunlar sebebiyle Đngiliz BP şirketi büyük ekonomik kayıplara uğradığını belirtmiş ve çalışmalarını sorunlar çözülünceye kadar durdurma kararı almıştır.43 Hazar’da en önemli sorunlardan birisi olan ve Azerbaycan ile Türkmenistan arasında yaşanan paylaşım sorununa Đran dışındaki Rusya ve Kazakistan pek karışmak istenmemekte ve bu sorunun ancak ilgili taraflar arasında çözülmesi gereği vurgulanmaktadır. 4.2. Azerbaycan-Đran Arasındaki Anlaşmazlıklar 38 39 40 41 42 43 Milliyet, 12 Ocak 1999. Quliyev, a.g.e., s. 140. http://oilandgas.einnews.com/news/bte-pipeline (20.10.2010). Hürriyet, 28 Haziran 2001. Sinan Oğan, “Yeni Global Oyun ve Hazar’ın Statüsü”, (20.10.2010). Çolakoğlu, a.g.e., s. 109. 169 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi 17 Temmuz 2001’de Bakü’yü ziyaret eden Đran Đslam Cumhuriyeti Güvenlik Konseyi Sekreteri Hasan Ruhani Azerbaycan ziyaretini kısa keserek aniden Tahran’a dönmesi muhtemel gerginliğin ilk işaretlerini vermeye başlamıştır. Zira 20 Temmuz’da sona eren ziyaretin hemen ardından 21 Temmuz 2001’de Tahran yönetimince Bakü’ye Hazar’daki “kime ait olduğu belirsiz” alanlarda petrol aranmaması gerektiği konusunda basına yansıtılmayan bir nota verilerek Alov yatağında kanunsuz yürütülen çalışmaların durdurulmasını istemişti.44 Ancak Azerbaycan’ın bunu kabul etmesi pek mümkün gözükmemekteydi. Đran bu defa 23 Temmuz’da Hazar’ın Azerbaycan sektöründe bulunan “Alov” yatağında araştırmalar yapan Azerbaycan’a ait “Jeofizik 3” ve “Alif Haciyev” isimli araştırma gemileri Đran Hava Kuvvetlerine ait savaş uçakları tarafından taciz edilmiş, yanı sıra Đran gemisi, çatışma konumuna geçerek, toplarının namlusunu “Jeofizik-3” gemisine yöneltmiş ve Azeri gemilerine derhal bölgeyi terk ederek 5 deniz mili kuzeye çekilmesini, aksi taktirde doğabilecek olayların sorumluluğunun kendilerinde olmayacağını ifade etmiştir.45 Bakü Tahran’ın bu adımı karşısında ilişkileri gerginleştirmemek için araştırma gemilerini bölgeden geri çekmiş fakat aynı gece Azerbaycan Başbakanı Artur Rasizade Đran’ın Bakü Büyükelçisi Ahad Gazai’yi çağırarak hükümetin itirazını bildiren bir nota vermiştir. Büyükelçi bu notadan sonra ülkeyi terk ederek danışmalarda bulunmak üzere Đran’a gitmiş ve 1 Ağustos 2001’de tekrar Bakü’ye dönmüştür. Bütün bu gelişmeler üzerine 24 Temmuz’da açıklama yapan Đran Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Hamid Rıza Assefi, Tahran’ın meşru haklarını korumak için aldığı önlemler karşısında Bakü’nün şikayet etmesini hayretle izlediklerini söylemiştir.46 Đlişkilerin bu denli gerginleştiği bir zamanda Đran’ın eski Devrim Muhafızları Komutanı Muhsin Rızai bu olaylarla ilgili olarak açıklama yapmıştır: “...bizi Azerbaycan’ı geri almak zorunda bırakmasınlar... Azerbaycan’ın 180 yıl önce, Rusya tarafından işgal edilene kadar Đran’ın eyaletlerinden biri olduğunu ve merkezi hükümetin korumaması yüzünden Đran’dan ayrılmak zorunda kalmıştır…” Rızai’nin bu açıklaması her ne kadar resmi bir nitelik taşımasa da Đran’ın politik yaşamında önemli bir ağırlığı olan bir şahıstan bu nitelikli bir açıklamanın gelmiş olması Azerbaycan’da “Đran’dan bir tehdit”47 olarak algılanmıştır. Đran ilk olarak Hazar’ın statüsünün belirlenme sürecinde önemli bir rol oynamak istemektedir ve bunun için de askeri imkanlarından faydalanarak bu yönde Azerbaycan üzerinde baskı kurmaya çalışmaktadır. Diğer yandan Ermenistan ile iyi ilişkiler içerisinde olan Đran, Dağlık Karabağ sorununun çözüm sürecinde de etkin bir bölge devleti rolünde kendisini görmekte ve bu sürece faal olarak katılmak istemektedir. Ancak Đran Batı’nın bölgeye olan ilgisinden rahatsızdır ve bölgedeki bu türden askeri güç gösterileriyle Batı’lı şirketlerin bölgeyi terk etmesi amacına ulaşmak istemektedir. Đran’ın Azerbaycan’a olan bu yöndeki askeri-politik baskıları Tahran’ın amaçlarına kısmen ulaşmasını sağlamıştır. Zira, tartışmalı “Alov” yatağında araştırma yapan Đngiliz “BP” şirketinden sonra “Savalan” yatağında çalışmalarını sürdüren Amerikan Exxon Mobil şirketi de çalışmalarını durdurduğunu açıklamıştır. Aslında bu yataklar Astara (Azerbaycan-Đran sınırı) ve Hasan Kulu (Türkmenistan-Đran sınırı) arasındaki hattın (SSCB-Đran sınırını da bu hat olusturmaktaydı) yaklaşık 50-80 km kuzeyinde bulunmaktadır. Tahran’ın Bakü’ye askeri-politik baskı uygulayarak Hazar’da gerginliği yükseltmesinin bir çok amacı bulunmaktadır. Bu amaçlar boru hatları stratejisinden Đran’ın iç dengelerine kadar ele alınabilecek geniş bir çerçevede bulunmaktadır. Tahran yönetiminin fikrince bölgede stratejik üstünlük elde edebilmenin önemli araçlarından birisi Hazar’da askeri-politik baskı uygulamaktır. Đran’ın bu hareketi ciddi olarak bir toprak iddiasından ziyade Azerbaycan’a yönelik bir “gözdagı” olarak değerlendirilebilir. Đran’ın bu adımı ĐranAzerbaycan ilişkileri içerisinde yaşanan en ciddi sorun olmuştur. Đran ile Azerbaycan arasında yaşanan bu sorunlar sebebiyle çeşitli ülkelerden açıklamalar yapılmıştır. 25 Temmuz’da ABD, Hazar Denizi’nde enerji kaynakları araştırması yapan iki Azeri gemisine karşı Đran’ın askeri müdahile tehdidinde bulunmasını onaylamadığını bildirmiştir. ABD ayrıca, 15 Ağustos’da ikinci bir açıklama daha yaparak Đran’ı bölgede provokatörlük yapmakla suçlamıştır. Rusya Dışişleri Bakanlığı da bir açıklama yaparak, Đran ve Azerbaycan arasında olan ve Azerbaycan karasularının Đran savaş gemisi tarafından ihlal edildiği iddia edilen olayda “tarafları daha sakin olmaya” davet etmiştir.48 Hazar’da Đran ve Azerbaycan arasında çıkan sorunla ilgili olarak Rusya’nın Azerbaycan’ı açık bir şekilde desteklemesi Hazar’da askeri bir güç olarak giderek aktifleşen Đran’a karşı bu bölgeyi kendi egemenlik bölgesi sayan Rusya’nın Đran’a ciddi bir tepkisi olarak değerlendirilebilir. Türk Petrolleri Anonim Ortaklığı’nın da yüzde 10’luk bir hisseye sahip olduğu bu sahalara yönelik Đran’ın tacizleri sebebiyle Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı bu husustaki ilk resmi açıklamasını olaydan ancak 44 45 46 47 48 Permek Pehremend, “Hazar Petrolünde Basına Buyruk Efendilerin Gölgesi”, Türksam Yayınları, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=2&yazi=330 , (06.05.2009). Cavit Yalçın, ‘’Hazar Petrolleri Paylasılamiyor,’’ Dünden Bugüne Tarih, http://www.cavityalcin.com/dunden_bugune_07.html , (06.05.2009). Đbid. Sinan Oğan, a.g.m. 525-ci Gazete, 10.02.2002. 170 iki hafta sonra 8 Ağustos’ta yaparak,49 Đran ve Azerbaycan arasındaki tansiyonun düşürülmesi çağrısında bulundu ve meselenin diyalog yoluyla çözülmesi gerektiğini belirtmiştir. Ardından 13 Ağustos’ta Đran’ın Ankara Büyükelçisi, bakanlığa çağrılarak kendisine Türkiye’nin rahatsızlığı iletilmiştir. Ancak Türkiye’nin bu rahatsızlığı, Đran basını tarafından Hazar’a kıyıdaş ülkeler arasındaki ihtilaflara üçüncü bir ülkenin 50 müdahalesi olarak değerlendirilmiştir. 23 Haziran’daki olayla ilgili olarak Hazar’a kıyısı bulunan ve “ortay hat” bölümlenmesine göre en çok paya sahip olan Kazakistan 27 Temmuz’da Dışişleri kanalıyla yapmış olduğu açıklamada bu olayı “BM normlarının ve Hazar’a kıyıdaş olan ülkelerin yapmış oldukları anlaşmaların bozulması olarak değerlendirmiş ve Hazar’da güç kullanılmasına teşebbüsün kabul edilemez olduğunu ifade etmiştir. Kazakistan yaptığı bu 51 açıklamayla Azerbaycan’a açık bir destek vermiştir. Đran Cumhurbaşkanı Hatemi, 18 Nisan 2001’de yaptığı bir açıklamayla “ülkesinin Hazar’daki ulusal çıkarlarını korumak için gerekirse silahlı kuvvetlerini kullanabileceğini ve Đran ordusunun her an savaşa hazır olduğunu” ifade ederek bu olaya yeni bir boyut kazandırmıştır. Đran Dışişleri Bakanlığı ise “Đran’ın, Hazar’daki ulusal sektörü içerisindeki zengin petrol yataklarını koruyabilecek güçte olduklarını” açıklamıştır. Aslında Đran, 1994’den beri Azerbaycan’ın yürüttüğü petrol siyasetinden rahatsızlığını çeşitli politik ve diplomatik usullerle dile getirmekteydi. Tahran Hazar bölgesinde ortaya çıkan sorunlara ilk defa bu denli (askeri) bir reaksiyon vermiştir. 5. Hazar’ın Güvenliğiyle Đlgili Azerbaycan’ın Tutumu Hazar’ın Azerbaycan’a ait bölgelerinde olduğu kadar Hazar’ın genelindeki güvenlik ve askeri denge de Azerbaycan’ı yakından ilgilendirmektedir. Đngilizlerin Đrak’dan gelen orduları 1919 yılında Hazar Denizi üzerinden Bakü’yü işgal etmiştir. Đngilizlerin ardından Sovyet Ordusu’nun bir kısmı yene Bakü’yü Hazar üzerinden işgal etmiştir. Sovyetler Birliği’nin Hazar’daki en büyük askeri limanı Bakü’de yene 20 Ocak 1990’da 11. Kızıl Ordu Bakü’ye Hazar’dan girmiş ve katliam yapan askerlerle sonradan gelen askerlerin değişimi Hazar üzerinden gerçekleşmiştir. Hazar’da asker bulundurma hakkı düzenlenen anlaşmalarla Sovyetler Birliği dağılana kadar Hazar sularında sadece Rusya ve Đran askeri gemileri girebilmiştir. Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra yeni bağımsız cumhuriyetlerin ortaya çıkmasıyla durumda farklılık ortaya çıkmıştır. Rusya’nın Azerbaycan’daki askeri üslerinden biri de Bakü Limanı’nda bulunmaktaydı. Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra Azerbaycan’dan çıkarılan deniz kuvvetlerine ait askeri gemilerin dörtte üçü Rusya’ya götürülmüş52 ve 115 Azerbaycan kendi Hazar kıyısını koruyacak Deniz Kuvvetleri’nin oluşturulması için Türkiye ve ABD’den destek almıştır. 2000 yılında Azerbaycan’a iki küçük sahil güvenlik botu veren ABD, Eylül 2003’de resmi olarak S-201 sahil güvenlik botu vermiştir.53 Đlham Aliyev döneminde Azerbaycan’da biri Đran sınırına yakın Astara bölgesinde diğeri ise Rusya sınırına yakın Khızı bölgesinde ABD tarafından iki radar üssü kurulmuştur.54 Ayrıca Azerbaycan’daki en büyük radar üssü yapıldığı tarih tam olarak belli olmayan fakat 2005 Eylül ayında açıklanmıştır.55 Azerbaycan Dışişleri Bakanı Elmar Memmedyarov’un sözlerine göre, bu üsler ABD’nin askeri üssü değil Azerbaycan’ın mal varlığıdır ve Azerbaycan’ın çıkarları doğrultusunda kullanılacaktır. Bu üslerin kurulmasında ABD malzeme ve teknik yardımda bulunmuştur. Bu üsler Rusya’dan Hazar üzerinden Đran’a oradan ise Basra Körfezi ülkelerine nükleer malzeme ve kitlesel silahların taşınmasını kontrol altında tutulabilecektir. Aslında Azerbaycan ABD ve Türkiye ile işbirliği yaparak bu işbirliğini komşu devletlerle ilişkilerine zarar vermeyecek biçimde kendi ulusal çıkarlarını koruyacak şekilde sürdürmeyi hedeflemektedir. Azerbaycan Batı ile işbirliğini Rusya ve Đran’ı dengeleyecek şekilde yürütmektedir. Batı ile işbirliğinin gelişmesinde önemli rol oynayan petrol Hazar sorunun çözümündeki anahtar rolünü da korumaktadır. Đster ABD’nin Azerbaycan’la olan askeri işbirliği isterse de Türkiye’nin Hazar’daki petrol kuyularının güvenliğinin sağlanmasına yöneliktir. Ayrıca Azerbaycan’ın Batılı petrol şirketleri ile işbirliğinden Kazakistan ve Türkmenistan’ın da şirketlerle işbirliğine yol açmıştır ki bu da Rusya ve Đran’ın Kazakistan ve Türkmenistan’ı kendi kutuplarına çekmeleri daha da zorlaşmıştır. Dolaysıyla Hazar’ın statüsünün belirlenmesi konusunda Kazakistan ve Azerbaycan aynı görüşü paylaşmıştır. Kazakistan’ın BTC’ye katılması da Hazar’ın güvenliği konusunda Kazakistan Azerbaycan 49 50 51 52 53 54 55 Sinan Oğan, a.g.m. Milliyet, 22.02.2002. Sinan Oğan, a.g.m. Taleh Ziyadov, “Iran and China Sign Agreement to Explore Oil in the Caspian Sea”, Eurasia Daily Monitor, Vol. 3, No. 22, February, 2006, p. 45. Sedat Laçiner, “Hazar Enerji Kaynakları ve Enerji-Siyaset Đlişkisi”, http://www.usak.org.tr/dosyalar/dergi/vRPhzIqgAaUzEbsqIgyiYdXFvT60sp.pdf , (25.10.2010). Cenk Başlamış, “ABD Azerbaycan’da 2 Radar Üssü Kuruyor”, Milliyet, (25 Eylül 2005). Milliyet, 02.10.2005. 171 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi işbirliğini artırabilir. Zira ABD tarafından Caspian Guard’ın önderleri Azerbaycan ve Kazakistan’ın yapacağı düşünülmektedir. Aslında Azerbaycan da Kazakistan gibi Hazar’ın askerden arındırılmasını istemektedir. Fakat Rusya bu teklife şiddetle karşı çıkmaktadır. Azerbaycan’ın Hazar’da askerden arındırma konsepti Rusya tarafından reddedilmektedir. Rusya Dışişleri Bakanı yardımcısı ve Devlet Başkanı’nın Hazar danışmanı Viktor Kalyujni, Bakü’de yapılan petrol ve doğalgaz konferansında Azerbaycan’ın teklifini reddettiklerini söyleyerek, Rusya’nın Hazar’da asker bulundurmasını kuvvetler dengesinin sonucu ortaya çıkan normal gelişme olarak değerlendirmiş ve amaçlarının terörizm karşıtı ve kaçakçılıkla mücadele etmek olduğunu ileri sürmüştür. Kalyujni, bu durumdan beş kıyı devletin de yararlandığını ileri sürerek Hazar’a kıyısı olmayan bir devletin Hazar’da asker bulunduramayacagını tekrar hatırlatarak56 adeta Azerbaycan’ın ABD ve Türkiye ile askeri güvenlik konularındaki işbirliğine olumsuz gönderme yapmıştır. Bir yanda Azerbaycan’ın teklifine karşı çıkan Rusya diğer yandan eski SSCB üyesi kıyı ülkeleri askeri bir ortaklık çatısı altında toplayarak kendi otoritesini pekiştirmeyi hedeflemektedir. Kendi imkanları ve ikinci devletlere işbirliği şeklinde deniz kuvvetlerini geliştirerek Hazar’dan yönelen tehdidi caydırıcı güç oluşturmaya çalışırken diğer yandan Rusya tarafından Rusya’nın teklifi olan Hazar Gücü (KASFOR)’a katılması yönünde baskılarla karşı karşıya kalmaktadır. 12 Temmuz Astrahan’da KASFOR’un kurulması ile ilgili konular görüşülmüştür. Toplantıda Azerbaycan Deniz Kuvvetleri Komutanı bulunmuştur. Rusya’nın Hazar filosuna ait Tataristan gemisinde yapılan toplantıda terörizm, uyuşturucu ve bioterörizmle mücadele için Hazar ülkeleri arasında ortak bir birliğin kurulması görüşülmüştür.57 Rusya KASFOR konusunda Azerbaycan’ın katılımına önem vermektedir. Azerbaycan’ın bu önemi Hazar’daki stratejik konumunda kaynaklanmaktadır. Sovyetlerin Hazar’daki deniz kuvvetlerinin en önemli filo üssü Bakü olmuştur. Bu birlik Đran tarafından da desteklenmektedir. Fakat Rusya’dan farklı olarak diğer Hazar ülkelerinin Hazar’da hatırı sayılır deniz gücü bulunmamaktadır. Dolayısı ile kurulacak yeni bir birilik içinde Rusya’nın ağırlığı bulunacak ve bu durumda da Hazar’la ilgili alınan kararlarda Rusya’nın etkisi birincil derecede olacaktır. Diğer yandan Hazar’ın statüsü belirlenmeden böyle bir birliğin kurulması mümkün değildir. Yasal statü belirlenmeden bu birliğin hangi yasalar ve hangi düzenlemeler altında faaliyet göstereceği belli değildir.58 Azerbaycan Savunma Bakanı Sefer Ebiyev de, Azerbaycan KASFOR’a katılmayı kabul ediyor fakat önce Hazar’ın statü sorunu çözümlenmeli derken Rusya tarafından oldubittiye getirilmek istenen güvenlik sorunlarına Azerbaycan’ın egemenlik hakları çerçevesinde yaklaştıgını ve Hazar meselesini ciddiye aldığının göstergesidir.59 Sonuç Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Hazar’ın statüsü ve güvenliği sorunu, bölgedeki büyük enerji kaynaklarının paylaşımı anlamına geldiğinden kıyıdaş devletler açısından büyük önem arz etmektedir. Bugün için SSCB ve Đran arasında yapılan sözleşmeler sorunun çözümü için yetersiz kalmıştır. Bugüne kadarki tarihi uygulamalara bakıldığında, Hazar’ın bir sınır gölü olduğu ve burada sektörel paylaşımın esas olduğu konusunda bir kuralın olduğu izlenimi doğmaktadır. Aynca Hazar’ın kendine özgü (sui generis) özelliğe sahip bir göl olduğu ortaya çıkmaktadır. Ancak bu Hazar’ın ulusal sektörlere bölünmesine engel değildir. Kıyıdaş devletler Hazar’ın sui generis özelliğinden dolayı özellikle çevre sorunlannın çözümü konusunda sıkı bir işbirliği yapmak zorundadırlar. Azerbaycan açısından önemli olan, Hazar’ın göl veya deniz statüsünde tanınmasından çok, münhasır yetkilerini kullanabileceği ulusal egemenlik alanının belirlenmesidir. Bu anlamda Azerbaycan, daha çok "sınır gölü" tezini savunmakla birlikte, ikinci bir teklif olarak Hazar’a deniz statüsünün uygulanabileceğini kabul etmekte ve 1982 BMDHS’nin Hazar’a uygulanmasını istemektedir. Azerbaycan, Hazar’ın hukuksal statüsü kesin olarak belirleninceye kadar da, her kıyı devletinin kendi bölgesinde kalacak petrol ve doğal gaz rezervlerini işletebilmesini savunmaktadır. Azerbaycan hükümeti savunduğu görüşü destekler şekilde, kendi sektörü kabul ettiği sınırlar dahilinde batılı firmalarla bir dizi enerji antlaşmaları imzalamıştır. Hazar’ın hukuki statüsünün belirlenmesiyle birlikte Hazar’ın genelindeki güvenlik ve askeri denge de Azerbaycan’ı yakından ilgilendirmektedir. Hazar’da başlayan silahlanma yarışı, Azerbaycan-Türkmenistan ve Azerbaycan-Đran gerginliği Azerbaycan’ın güvenliğini tehdit etmektedir. Bu durum aynı zamanda bölgede işbirliğini de engelleyen unsurlardandır. Bu sorunların kıyıdaş ülkeler tarafında çözüme kavuşturulması bölgenin çok taraflı gelişimine de katkı sağlayacaktır. 56 Đbid. Halil Şimşek, “Hazar Denizi’nin Statüsü”, http://www.hsimsek.com/haberindevami2.asp?id=%20123 , (25.10.2010). Đbid. 59 Diplomatiya Alemi, http://www.mfa.gov.az/eng/images/stories/jurnal/6.pdf , (25.10.2010). 57 58 172 Kaynakça 1. Akimov, Aleksandr, “Oil and Gas in the Caspian Sea Region: An Overview of Cooperation and Conflict,” Midlle East and Caucassus, Octobre 1999. 2. Aliyev, S. , Hazar Denizi Tarihi Haritalarda, Bakı, 1973.Ana Britanica Cilt 15, 1994. 3. Armaoğlu, Fahir, “Kafkaslarda Yeniden Yapılanma”, Silahlı Kuvvetler Dergisi, no. 337, Temmuz 1993. 4. Azerbaycan Cumhuriyyeti Anayasası, Bakü, 1995, s. 58. 5. Barbara, Janusz, The Caspian Sea, Legal Status and Regime Problems, Chatham House, Rusia and Eurasia Programme, London , 2005. 6. Başlamış, Cenk, “ABD Azerbaycan’da 2 Radar Üssü Kuruyor”, Milliyet, (25 Eylül 2005). 7. Begunov, Dmitriy, “Caspian Deal Nixed”, The St.Petersburg Times, 20-26 Nissan 1998. 8. Çolakoğlu, Selçuk, “Uluslararası Hukukta Hazar’ın Statü Sorunu”, A.Ü. S.B.F. Dergisi, Cilt 53, No.1-4, 1998, s.108. 9. Dabiri, M. R., “A New Approach to the Legal Regime of the Caspian Sea as a Basis for Peace and Development”, The Iranian Journal of International Affair, Vol. 6, No. 1-2, Spring-Summer, 1994. 10. Diplomatiya Alemi, http://www.mfa.gov.az/eng/images/stories/jurnal/6.pdf , (25.10.2010). 11. Fuller, Liz, “Still No Decision On Caspian Sea”, http://www.parstimes.com/news/archive/2005/rfe/caspian_future.html , (28.09.2010). 12. Gökmen, Oğuz, “Hazar’da Dost Gezer! Düşman Gezer!”, Türkiye Gazetesi, 18 Ekim 1998. 13. Grolier International Americana, Sabah Gazetesi, Cilt 7, 1993. 14. Gündüz A., Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Teşkilatlar Hakkında Temel Metinler, Đstanbul, Beta, 1994. 15. Đsmayılov, F., Hazar Petrolleri, Bakü, 2000. 16. Kuran, Selami, Uluslararası Deniz Hukuku, Arıkan Yayınevi, Đstanbul, 2006. 17. Laçiner, Sedat, “Hazar Enerji Kaynakları ve Enerji-Siyaset Đlişkisi”, http://www.usak.org.tr/dosyalar/dergi/vRPhzIqgAaUzEbsqIgyiYdXFvT60sp.pdf (25.10.2010). 18. Lavrov, Dmitri, “ The Caspian Sea Legal Status”, http://www.newenergyanalytics.com/reports/index.phtml , (28.09.2010). 19. Mehdiyoun K., “Ownership of Oil and Gas Resources in the Caspian Sea”, The American Journal of International Law, Vol. 94, No.1, Jan. 2000. 20. Memmedov R., “Hazar’ın Uluslararası Hukuki Statüsü”, Bilgi, Sayı 8–12, 2001. 21. Oğan, Sinan, “Yeni Global Oyun ve Hazar’ın Statüsü”, Türksam, (20.10.2010). 22. Pazarcı, Hüseyin, Uluslararası Hukuk Dersleri, 11. Kilap. Ankara 1998. 23. Pehremend, Permek, “Hazar Petrolünde Basına Buyruk Efendilerin Gölgesi,” Türksam Yayınları, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=2&yazi=330, (20.10.2010). 24. Quliyev, Samir, Bağımsızlıktan Sonra Azerbaycan-ABD Đlişkileri, Bakanlar, Ankara, 2004. 25. Schofield C., M. Pratt , “ Claims to the Caspian Sea”, Jane’s Đntelligence Review, February, 1996. 26. Şimşek, Halil, “Hazar Denizi’nin Statüsü”, http://www.hsimsek.com/haberindevami2.asp?id=%20123 , (25.10.2010).Swietochowski, Tadeusz, “Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycan’ı 1905 1920”, çev. Nuray Mert, Bağlam, Đstanbul, 1988. 27. Yalçın, Cavit, “Hazar Petrolleri Paylaşılamiyor”, Dünden Bugüne Tarih, http://www.cavityalcin.com/dunden_bugune_07.html , (06.05.2009). 28. Yeni Rehber Ansiklopedisi, Türkiye Gazetesi, Đstanbul, 1993. 29. Yeni Türk Ansiklopedisi, Ötüken Yayınları, Cilt 4, Đstanbul, 1985. 30. Ziyadov, Taleh, “Iran and Chına Sıgn Agreement to Explore Oıl ın the Caspıan 31. Sea”, Eurasia Daily Monitor, Vol. 3, Nu. 22, February 1, 2006. “Türkmençay Müqavilesi”, http://www.azerbaijan.az/arj_opener.html, (28.09. 32. Hürriyet Gazetesi 33. Milliyet Gazetesi 34. 525-ci Gazete 173 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi ĐNZĐBATĐ PROSESĐN, MAHĐYYƏTĐ, VƏZĐFƏLƏRĐ VƏ ONA DAĐR ELMĐ FĐKĐR TARĐXĐNĐN ÜMUMĐ SƏCĐYYƏSĐ Dos. Dr. Nazənin HÜSEYNOVA AMEA-nın Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq Đnstitutu XÜLASƏ Hazırda inzibati prosesin mahiyyəti inzibati-prosessual qanunvericiliklə müəyyənləşdirilən qaydalar əsasında inzibati mübahisələrin həllinə, hüquqi nəticələr əldə edilməsinə yönəlməsində ifadə olunur. Đnzibati prosesin məqsəd və vəzifələri barədə məsələnin aydınlaşdırılması bir tərəfdən inzibati prosesi müstəqil hüquqi təzahür kimi bütöv bir tam şəklində, digər tərəfdən isə mürəkkəb struktura malik olan konstruksiya kimi xarakterizə etməyə imkan verir. “Đnzibati prosesin məqsədi” kateqoriyası “inzibati prosesin vəzifələri” kateqoriyasından geniş olub, həlli qarşıdakı məqsədə nail olmağa imkan verən müəyyən vəzifələr komplek“ Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları bölməsinin mövcudluğunu ehtiva edir. Fikrimizcə, inzibati prosesin məqsədlərinin təsnifat sistemi üzrə müəyyənləşdirilməsi labüddür. Hər hansı bir inzibati mübahisənin vaxtında, hərtərəfli, tam və obyektiv baxılıb həll edilməsi inzibati prosesin mahiyyətinin ifadə olunduğu ən ümdə vəzifədir. Ayrıca, inzibati prosessual hüquq inzibati hüququn strukturundan ayrılıb müstəqil elm sahəsi kimi inkişaf etdirilməlidir. Bundan başqa, AR-ın inzibati hüququnda inzibati yurisdiksiyon proses məfhumunun müəyyən edilməsi də zəruridir. Đnzibati prosesin hüquqi tənziminin təcrübi problemlərindən bəhs edərkən terminologiya problemini də qeyd etmək zəruridir. Belə ki, bir sıra terminlər var ki, bizim qanunvericilik üçün yeni olduğundan onların qarşılığını tapmaq müəyyən çətinliklər doğurur. Milli hüquq elmimizin mütəxəssislərinin inzibati prosessual qanunvericilik sahəsində adekvat anlayışların işlənib hazırlanması sahəsində fəallıq göstərməsi zəruridir. Gələcəkdə, Azərbaycanda inzibati məhkəmələr sisteminin yaradılması, hər bir rayonun özünün inzibati məhkəməsinin kollegial şəkildə bu mübahisələrə baxa bilməsi üçün inzibati hakimlər korpusunun formalaşdırılması labüddür. Açar sözlər: inzibati proses, inzibati icraat, fərdi inzibati işlər, elmi konsepsiya, inzibati məhkəmələr ABSTRACT As one of the type of legal processes, the administrative process is directed to solve the management issues, to get the legal results and is regulated by the norms of adminstrative law. We can divide the problems of administrative processes into two groups: Management and jurisdiction. We think that, the administrative processual law should be separated from the structure of administrative law and developed as a independent field of science. Keywords:Adminstrative process, adminstrative procedure, individual administrative cases, concept of scientific approach, administrative courts Đnzibati proses hüquqi prosesin növlərindən biri olub, müəyyən idarəçilik işlərinin həllinə, hüquqi nəticələr əldə edilməsinə yönəlir və inzibati hüquq normaları ilə tənzimlənir (1; s.. 182-183). Đnzibati prosesin əhəmiyyəti özünü əsas etibarilə üç cəhətdə biruzə verir: 1. idarəetmədə qanunçuluğun təmin edilməsində; 2. dövlət orqanları tərəfindən dövlətin qarşısında duran vəzifə və funksiyaların həyata keçirilməsində; 3. insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsində. Hüquq ədəbiyyatında geniş yayılmış fikrə görə inzibati proses məhz müxtəlif predmetlərə malik olan inzibati icraatların məcmusudur. Y.M.Kozlov, P.Đ.Kononov və s. alimlərin fikrincə, inizbati prosesin strukturunda fərdi inzibati işlərin mahiyyətindən, nəticələrindən və s. asılı olaraq müxtəlif inzibati icraatlar fərqləndirilir. Qeyd edək ki, hüquq ədəbiyyatlarında inzibati prosesin təsnifat növləri barədə müxtəlif fikirlər müşahidə olunur. Hazırda inzibati prosesin mahiyyəti inzibati-prosessual qanunvericiliklə müəyyənləşdirilən qaydalar əsasında inzibati mübahisələrin həllinə, hüquqi nəticələr əldə edilməsinə yönəlməsində ifadə olunur. Bu barədə ĐPM-in 1.1.-ci maddəsində düzünə göstəriş vardır. Maddədə müəyyən olunur ki, Məcəllə inzibati hüquq münasibətləri ilə bağlı mübahisələrin məhkəmə aidiyyətini, həmin mübahisələrə məhkəmədə baxılmasının və həll edilməsinin prosessual prinsiplərini və qaydalarını müəyyən edir. Fikriizcə, inzibati prosesin mahiyyəti daha genişdir və onu yalnız inzibati mübahisələrin məhkəmədə baxılması və həll edilməsi ilə məhdudlaşdırmaq olmaz. Đnzibati prosesin məqsəd və vəzifələri barədə məsələnin aydınlaşdırılması bir tərəfdən inzibati prosesi müstəqil hüquqi təzahür kimi bütöv bir tam şəklində, digər tərəfdən isə mürəkkəb struktura malik olan konstruksiya kimi xarakterizə etməyə imkan verir. Belə ki, inzibati prosesin məqsəd və vəzifələrinin çoxşaxəli olması onun strukturunu müəyyənləşdirməyə zəmin olan faktorlardan biri kimi çıxış edir. Đndiyədək milli hüquq elmimizdə inzibati prosesin struktur tərkibi ətrafında heç bir elmi tədqiqatın aparılmaması, bu məsələyə dair mövcud olan fikirlərin isə fraqment xarakterli olması bu məsələnin tədqiqini xüsusilə aktual edir. 174 Hesab edirik ki, inzibati prosesin məqsədi anlayışını müəyyənləşdirərkən onun mürəkkəb strukturu və funksional xüsusiyyətləri mütləq şəkildə nəzərə alınmalıdır. Bu anlayışa dar şəkildə, yalnız baxılan məsələnin konkret şərtləri ilə əlaqədar yanaşmaq düzgün deyildir. Bu məsələ ilə əlaqədar hüquqşünas alimlərin fikirlərinin müqayisə edilməsi, dolğun yanaşma meyarlarının işlənib hazırlanması ilə əsaslı elmi konsepsiyanın tərtibi üçün dolğun elmi müddəalar müəyyənləşdirmək olar. Hesab edirik ki, inzibati rposesin məqsədlərinin reallaşdırılması prosesi yalnız ideal deyil, həm də real olmalıdır. Reallıq onun konkret vəzifələrinin mövcudluğu və həlli ilə şərtlənir. Bu cəhətdən yanaşsaq inzibati prosesin vəzifələrini subyektə prosessual məqsədlərə nail olmağa istiqamətlənmiş müəyyən hərəkətləri həyata keçirmək zərurəti ifadə edən anlayış kimi müəyyənləşdirmək olar. “Đnzibati prosesin məqsədi” kateqoriyası “inzibati prosesin vəzifələri” kateqoriyasından geniş olub, həlli qarşıdakı məqsədə nail olmağa imkan verən müəyyən vəzifələr kompleksinin mövcudluğunu ehtiva edir. Fikrimizcə, inzibati prosesin məqsədlərinin təsnifat sistemi üzrə müəyyənləşdirilməsi labüddür. Belə ki, inzibati prosesin məqsədi mürəkkəb kateqoriyadır. Onun təsnifat meyarlarının düzgün müəyyənləşdirilməsi məhz bu meyarlar əsasında onların fərqli və oxşar xüsusiyyətlərinin, məzmununun müəyyənləşdirilməsi ilə inzibati prosesi xarakterizə edən konstruksiyanın dolğun tədqiqnə nail olmaq olar. Inzibati prosesin konkret məqsədlərinin müşayiət olunduğu mərhələlərin düzgün ayırd edilməsi onları həyata keçirən orqanların hüquqi statusunun və instansiyaların normativ tənzimlənməsinin təkmilləşdirilməsinə istiqamətlənən elmi müddəalar üzə çıxarmağa imkan verə bilər. Elmi tədqiqat aparmaqla hüquqi texnikanın müvafiq metod və vasitələrindən inzibati prosesin vəzifələrinin həyata keçirilməsinə daha çox uyğun gələnini müəyyənləşdirməklə respublikamızda inzibati prosesin həyata keçirilməsi mexanizminin təkmilləşdirilməsinə dair müvafiq elmi nəticələrə gəlmək olar. Đnzibati mübahisələrə dair qanunvericilik milli qanunvericilik sistemimiz üçün novelladır. Məlum olduğu kimi uzun illər tərkibində olduğumuz sovet dövründə inzibati prosesi tənzimləyən vahid qanunvericilik bazası mövcud deyildi, inzibati prosesual normalara müxtəlif qanunvericilik aktlarının müddəalarında rast gəlmək olurdu. Müvafiq olaraq, inzibati proses də elmi təsbitini tapmamış, ona dair alimlərin elmi fikirləri üst-üstə düşməmişdi. Đnzibati prosesə olan bu cür münasibət bu geniş tutumlu hüquqi kateqoriyanın inzibati hüququn tərkibində dar şəkildə öyrənilməsi ilə də müşayiət olunurdu, inzibati mübahisələrə mülki prosessual qaydada baxılırdı. XX əsrin 60-cı illərinə qədər inzibati hüquq elmində inzibati prosesin əsaslı ümumnəzəri konsepsiyası ümumiyyətlə mövcud deyildi. Đstər elmi ədəbiyyatlarda, istərsə də dərsliklərdə inzibati proses müstəqil elmi problem qismində çıxış etmirdi.Đnzibati proses kompleks şəkildə tədqiq olunmur, onun yalnız ayrı-ayrı növləri (məsələn, vətəndaşların təklifləri, ərizə və şikayətləri üzrə icraat, inzibati xətalara dair işlər üzrə icraat və s.) tədqiqat predmeti qismində çıxış edirdi. 40-60-cı illərdə dərc olunmuş inzibati hüquq dərsliklərində Y.N.Umanskinin, V.V.Vlasovun, S.S.Studenikinin və s. redaktəsi ilə inzibati icraatın konkret növlərini tənzimləyən sovet qanunvericiliyinin təhlilinə həsr olunmuş ayrıca fəsillər var idi. Lakin, göstərilən dövrdə inzibati icraatın elmi-nəzəri problemləri ümumiyyətlə tədqiq olunmur, ədəbiyyatda yalnız inzibati-prosessual normalar nəzərdə tutan normativ aktların qısaca təhlili verilirdi. Bununla yanaşı 40-cı illərin sonunda elmi ədəbiyyatlardainzibati prosesi problem kimi formalaşdırmaq, onun anlayışını müəyyənləşdirmək üçün mümkün yanaşma mövqelərini formalaşdırmaq cəhdləri də müşahidə olunurdu. 1948-ci ildə Đ.Đ.Yeftixiyev özünün “Đnzibati fəaliyyətin növləri və formaları” adlı doktorluq dissertasiyasında sovet inzibati prosesinin anlayışını, məzmununu və əsas xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirməyi inzibati hüquq elminin qarşısında vəzifə kimi qoyurdu Müəllif inzibati prosesi həm geniş həm də dar mənada müəyyənləşdirməyi mümkün hesab etsə də, onun geniş mənada müəyyənləşdirilməsinin zəruriliyini xüsusilə qeyd edirdi. Đ.Đ.Yeftixiyevə görə geniş mənada yanaşdıqda inzibati proses icra-sərəncam orqanlarının idarəetmə aktlarını dərc etmək və məcburiyyət tədbirlərini tətbiq etmək formasında təzahür edən inzibati fəaliyyətidir (7; s. 172, 245-246, 261, 301). 1949-cu ildə S.S.Studenikin özünün “Dövlət idarəetməsinin sosial sistemi və sovet inzibati hüququnun predmeti məsələsi” adlı məqaləsində inzibati prosesin mahiyyətini icra-sərəncam fəaliyyətini tənzimləyən prosessual qaydaların məcmusu kimi müəyyənləşdirirdi (8, s.44). 60-cı illərin əvvəllərində artıq bir sıra elmi nəşrlərdə (məs, “Sovet dövlət və hüququ”, “Hüquqşünaslıq”) inzibati prosesin problemlərini tədqiqat kimi müəyyənləşdirmək və onları həll etmək istiqamətində cəhdlər müşahidə olunurdu. Xüsusilə, A.E.Lunev, Q.Đ.Petrov, A.P.Korenev, N.Q.Salişyova kimi administrativist alimlər göstərilən dövrdə inzibati prosesin problemlərinin təhlili ilə məşqul idilər.Məhz bu dövrdə inzibati prosesin mahiyyəti barədə ilk elmi diskusiyalar meydana çıxmağa başladılar. 1963-cü ildə SSRĐ Elmlər Akademiyasının “Dövlət və hüquq” Đnstitutunda N.Q.Salişyovanın inzibati prosesin problemləri barəsində elmi məruzəsinin müzakirəsi keçirildi. Diskusiyada inzibati prosesin mahiyyətinə və məzmununa dair iki əsas yanaşma mövqeyi (geniş və dar) dəqiq müəyyənləşdirildi. Đnzibati prosesin anlayışına dar (yurisdiksiyon) yanaşma tərəfdarları (N.Q.Salişyova, M.Đ.Piskotin, A.A.Melnikov) inzibati prosesi dövlət idarəetmə orqanlarının inzibati mübahisələri həll etməyə və inzibati məcburiyyət tədbirlərini tətbiq etməyə yönəlmiş fəaliyyəti kimi qiymətləndirirdilər (9, s.16.). 175 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Đnzibati prosesin anlayışına geniş yanaşma tərəfdarları, xüsusilə, A.E.Lunev, S.A.Yampolskaya inzibati prosesə dövlət idarəetmə orqanlarının yalnız inzibati mübahisələrə və inzibati məcburetmə tədbirlərinin tətbiqinə dair deyil, icra-sərəncam fəaliyyəti sahəsində yaranan fərdi hüquqi işlərin bütün kateqiriyalarını həll etməyə yönəlmiş fəaliyyəti kimi qiymətləndirirdilər ( 10; s. 130-131). Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi 60-cı illərin əvvəllərində inzibati hüquq elmində inzibati prosesin yurisdiksiyon (dar) konsepsiyasının əksinə olaraq onu dövlət idarəetmə orqanlarının idarəetmə sahəsində yaranan fərdi hüquqi işlərin bütün kateqoriyalarının həllinə yönəlmiş fəaliyyət kimi qiymətləndirən geniş yanaşma mövqeyi formalaşmağa başladı. 1962-ci ildə V.Đ. Popova yazırdı ki, inzibati prosesi yalnız inzibati məsuliyyətə cəlb etmə qaydalarını tənzimləyən normaların məcmusu kimi qiymətləndirmək olmaz. Onun fikrincə, inzibati proses daha geniş və çoxtərəfli təzahür olub, inzibati hüquq normalarının bütün prosessual formalarını əhatə dir. Müəllifə görə, əgər maddi inzibati hüquq normaları icra və sərəncan fəaliyyətini nizamlayırsa inzibati prosessual hüquq normaları bu fəaliyyətin prosessual formalarını, həyata keçirilmə vasitə və metodlarını, qaydalarını təsbit edir (11). Bütün səylərə baxmayaraq, 60-cı illərin sonunadək inzibati hüquq elmində inzibati prosesin geniş anlamda dəqiq, arqumentli nəzəriyyəsi mövcud deyildi. Belə nəzəriyyəni ilk dəfə V.D.Sorokin işləyib hazırladı. Onun 1968-ci ildə dərc olunan “Đnzibati prosesin problemləri” adlı monoqrafiyasında inzibati prosesə geniş anlamda yanaşan nəzəriyyə irəli sürüldü. Sonrakı nəşrlərdə də müəllif inzibati prosesin mahiyyətinə geniş yanaşma konsepsiyasını əsaslandırırdı. Konsepsiyanın əsas müdddəaları bunlar idi: 1. Ədalət mühakiməsi dövlətin fəaliyyət formalarından biri kimi mülki və cinayət prosesləri vasitəsilə həyata keçirilir. Lakin, dövlətin fəaliyyət formalarından biri də dövlət idarəetməsidir. Dövlət idarəetməsi isə inzibati proses vasitəsilə həyata keçirilir. Beləliklə, inzibati proseslə dövlət idarəetməsi arasında düzünə əlaqə mövcuddur, icra-sərəncam fəaliyyətinin həyata keçirilməsinin prosessual formalarından ədalət mühakiməsinin prosessual formaları fərqlənir. 2. Đnzibati proses inzibati hüquq və digər hüquq sahələrinin maddi normalarının icra-sərəncam orqanlarının fəaliyyəti vasitəsilə həyata keçirilən hüquqi realizə formasıdır. 3. Đnzibati proses öz mahiyyəti etibarilə dövlət idarəetməsi sahəsində yaranan fərdi-konkret işlərin həllini hüquqla nizamlayan qaydaların, icra-sərəncam orqanlarının, qanunla nəzərdə tutulan hallarda isə digər səlahiyyətli orqanların, o cümlədən məhkəmələrin gedişatında inzibati prosessual münasibətlər yaranan işləri həll etməyə yönəlmiş fəaliyyətdir. 4. inzibati proses bütövlükdə inzibati icraatın ayrı-ayrı növlərindən ibarətdir. V.D. Sorokin inzibati prosesin strukturunda inzibati icraatın 6 növünü ayırd edirdi: - dövlət idarəetməsinin normativ aktlarının qəbul edilməsi üzrə; -dövlət idarəetmə aparatında təşkilati məsələlər üzrə; -vətəndaşların təklif və ərizələri, dövlət təşkilatlarının inzibati şikayət və mübahisələri barədə müraciətlər üzrə; -dövlət idarəetmə sahəsində həvəsləndirmə tədbirləri barədə işlər üzrə; -dövlət idarəetmə sahəsində məcburiyyət tədbirlərinin tətbiqi barədə işlər üzrə. Gördüyümüz kimi, V.D. Sorokin inzibati proses qismində dövlət idarəetmə orqanlarının yalnız daxili hüquq tətbiqedici fəaliyyətini deyil, həm də aparat daxili, təşkilati və normayaradıcı fəaliyyətini nəzərdə tuturdu. Müəllifin təklif etdiyi geniş yanaşma konsepsiyası bir çox görkəmli alimlər tərəfindən (V.M. Qorşenev, A.P. Korenev, Y.M. Kozlov, E.V. Dodin, V.A. Yusupov, B.M. Lazerev, D.N.Baxrax, O.K. Zastrojnaya, V.A. Loriya, Đ.V.Popova və s.) dəstəklənirdi. Qeyd edək ki, V.D.Sorokinin verdiyi bu təsnifat sistemi ilə razılaşmayanlar da var idi. Belə ki, monoqrafiyaya verilən resenziyada yazılırdı ki, ərizə və şikayətlərin baxılması üzrə həyata keçirilən icraatı inzibati icraatın iki müstəqil növü kimi müəyyənləşdirməklə razılaşmaq olmaz.Belə ki, müraciətlərin bu iki növünü biri0birindən yalnız təmiz nəzəri təhlil baxımından yanaşdıqda dəqiq fərqləndirmək mümkündür. Onların məzmun etibarilə malik olduqları fərqli cəhətlər hər ikisinin vahid prosessual qaydada bir icraatda baxılıb həll olunmasını istisna etmir. Professor E.Đ.Abdullayev inzibati prosesin üç növünü fərqləndirir: idarə hüquq yaradıcılığı prosesi, hüquqverici (operativ-sərəncamverici) proses və inzibati yurisdiksiyon proses. Alimlərdən A.Abdullayev isə prosessual fəaliyyətin həcmindən və mürəkkəbliyindən asılı olaraq sürətləndirilmiş, adi və xüsusi icraat növlərini fərqləndirir və inzibati yurisdiksiyanın özünü də mühafizəedici, nizamlayıcı və tətbiqedici kimi növlərə ayırır (3; s. 350). Đnzibati prosesin normativ əsası Đnzibati Prosessual Məcəllə ilə müəyyən olunur. Azərbaycan Respublikasının Đnzbati Prosessual Məcəlləsi 30 iyun 2009-cu il tarixdə qəbul olunmuşdur. 17 fəsil, 129 maddədən ibarət olan bu məcəllənin 01 yanvar 2010-cu il tarixdə qüvvəyə minməsi nəzərdə tutulmuşdu, sonradan isə bu müddət sentyabrın 1-ə qədər təxirə salındı. 176 Məlumdur ki, onun layihəsinin hazırlanması beş il davam edib. Layihə hazırlanan zaman Almaniya, MDB ölkələri, o cümlədən Gürcüstanın təcrübəsi öyrənilib və nəzərə alınıb. ĐPM-nin qüvvəyə minməsi ilə inzibati mübahisələrə dair milli qanuvericiliyin fundamental əsası formalaşmış olacaq. Konseptual baxımdan “Đnzibati icraat haqqında” Qanunun məntiqi davamı olaraq qəbul olunmuş Đnzibati Prosessual Məcəllə inzibati hüquq münasibətləri ilə bağlı mübahisələrin məhkəmə aidiyyətini, həmin mübahisələrə məhkəmədə baxılmasının və həll edilməsinin prosessual prinsiplərini və qaydalarını müəyyən edir. Məcəllə ilə başqa qayda müəyyən edilmədiyi və məcəllə ilə nəzərdə tutulmuş prosessual prinsiplərə zidd olmadığı hallarda, inzibati mübahisələrə dair işlər üzrə məhkəmə icraatında Azərbaycan Respublikasının Mülki Prosessual Məcəlləsinin müddəalarının da tətbiq olunmasına qanunverici yol verir. Fikrimizcə, gələcəkdə inzibati prosessual qanunvericlik mülki prosessual qanunvericiliyin normalarından tamamilə azad olunmalıdır. Đnzibati Prosessual Məcəllə bir tərəfdən dövlət orqanlarının inzibati fəaliyyəti ilə bağlıdır, digər tərəfdən isə vətəndaş münasibətlərini tənzimləyir. Onun qüvvəyə minməsi Azərbaycan Respublikasının dövlət orqanları ilə vətəndaşlar arasındakı münasibətlərin qurulması, eyni zamanda, bu münasibətlərin qurulmasında vətəndaşların hüquqi mövqelərinin möhkəmləndirilməsi istiqamətində atılan növbəti və əhəmiyyətli addımdır. Bu məcəllə korrupsiyaya qarşı mübarizə sahəsində dövlətin antikorrupsiya siyasətinin, strategiyasının tərkib hissəsidir.Đnzibati prosesin bütün subyektlərinin prosesual hərəkətlərinin inzibati prosessual qanunvericilik qaydasında tənzimlənməsi səmərəli nəticəyə nail olmağın ilkin şərtidir. Buna müxtəlif xarakterli inzibati icraatların, onların mərhələlərinin kifayət qədər dolğun şəkildə inzibatiprosesual qaydada tənzimlənməsi ilə nail olmaq olar. ĐPM-ə əsasən, aşağıda göstərilən mübahisələrdən başqa bütün inzibati mübahisələrə birinci instansiya məhkəməsi qismində inzibati və iqtisadi mübahisələrə dair işlər üzrə məhkəmələr tərəfindən baxılır: 1. normativ xarakterli aktların qanunauyğunluğunun mübahisələndirilməsinə dair iddialar; 2. siyasi partiyalarla bağlı mübahisələr; 3. kütləvi informasiya vasitələri ilə bağlı mübahisələr. Đnzibati və iqtisadi mübahisələrə dair işlər üzrə məhkəmələrdə inzibati mübahisələrə hakim tərəfindən təkbaşına baxılır (ĐPM-nin 3.5-ci mad). Azərbaycan Respublikası apellyasiya instansiyası məhkəmələinin inzibati və iqtisadi mübahisələrə dair işlər üzrə məhkəmə kollegiyalarında həm birinci, həm də apellyasiya instansiyası məhkəməsi qismində inzibati mübahisələrə 3 hakimdən ibarət məhkəmə tərkibi tərəfindən baxılır. Kassasiya qaydasında inzibati mübahisələrə dair işlərə 3 hakimdən ibarət məhkəmə tərkibi tərəfindən baxılır. Đnzibati prosessual məcəllənin qəbul edilməsi milli qanunvericiliyimizdə atılan çox mühüm addımdır. Lakin, onun daha da təkmilləşdirilməsi üçün bu sahədə elmi araşdırmalar aparılmalı və müvafiq biliklərin əldə olunması əsasında səmərəli təkliflər irəli sürülməlidir. Elmin vəzifəsi də məhz səmərəli elmi təkliflərin irəli sürülməsində, qanunvericilikdə mövcud olan boşluqların və ziddiyyətlərin aradan qaldırılması yollarının, daha dolğun metod və vasitələrin müəyyən olunmasında ifadə olunur. Fikrimizcə, məcəllənin inzibati prosesə dar yanaşma mövqeyini təsbit etməsi məqsədəuyğun deyildir. Belə ki, inzibati proses böyük həcmli və mürəkkəb struktura malik kateqoriya olub yalnız inzibati mübahisələrə dair işlər üzrə həyata keçirilən məhkəmə icraatı ilə məhdudlaşdırıla bilməz. Məcəllədə inzibati prosesin anlayışının, vəzifə və məqsədlərinin, strukturunun, prinsiplərinin müəyyənləşdirilməsi labüddür. Gələcəkdə, Azərbaycanda ixtisaslaşmış inzibati məhkəmələr sisteminin yaradılması, hər bir rayonun özünün inzibati məhkəməsinin kollegial şəkildə bu mübahisələrə baxa bilməsi üçün inzibati hakimlər korpusunun formalaşdırılması fikrimizcə labüddür. Fikrimizcə, qüvvədəki qanunvericiliyə inzibati yurisdiksiyon prosesin subyektlərinin statusunun konkretləşdirilməsi məqsədilə (xüsusilə hakimiyyət səlahiyyətlərinə malik olmayan subyektlərin) dəyişikliklərin edilməsi zəruridir. Đnzibati yurisdiksiyon prosesin subyektləri sistemində məhkəmə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məhkəmələrin inzibati yurisdiksiyon prosesdəki rolunun yüksəldilməsi üçün qanunvericiliyə dəyişiklik edilməli, inzibati məhkəmələr sistemi yaradılmalıdır. Bu məsələ bu gün inzibati prosesin mühüm təcrübi problemlərindən biri kimi çıxış edir. Đnzibati məhkəmə icraatı ancaq inzibait yuisdiksiya deyil, həm də inzibati ədliyyə fuksiyaların yerinə yetirə bilər. Fikrimizcə, AR-ın inzibati hüququnda inzibati yurisdiksiyon proses məfhumunun müəyyən edilməsi zəruridir. Đnzibati prosesin hüquqi tənziminin təcrübi problemlərindən bəhs edərkən terminologiya problemini də qeyd etmək zəruridir. Belə ki, bir sıra terminlər var ki, bizim qanunvericilik üçün yeni olduğundan onların qarşılığını tapmaq müəyyən çətinliklər doğurur. Milli hüquq elmimizin mütəxəssislərinin inzibati prosessual qanunvericilik sahəsində adekvat anlayışların işlənib hazırlanması sahəsində fəallıq göstərməsi zəruridir. Đnzibati prosesin təşəkkül və inkişaf məntiqi hüquqi işlərin baxılmasının daha səmərəli qaydalarının işlənib hazırlanması və inzibati prosessual hüquq sisteminin islahatı ilə izah oluna bilər. Đnzibati prosesi 177 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi səlahiyyətli orqanların dövlət idarəetməsi sahəsində hüquq haqqında yaranan mübahisələrə baxması, bu mübahisələrin həllinə dair qərarları qəbul etməsi və icrası üzrə həyata keçirilən, inzibati prosessual normalarla tənzimlənən ardıcıl fəaliyyəti kimi qiymətləndirmək olar. Azərbaycan Respublikasının müasir inzibati prosessual hüquq elminin ciddi problemlərindən biri də inzibati prosesin vahid doktrinasının mövcud olmamasıdır. Doktrina inzibati prosesin mahiyyətini, inzibati prosessual tənzimləmənin predmetini, inzibati prosesin strukturunu müəyyən etməyə imkan yarada bilər. Prosessual hüququn həcmi və əhəmiyyəti bütövlükdə cəmiyyətin inkişafının sivilliyinin göstəricisidir. Belə ki, maddi hüquq normaları nə qədər humanist və əalətli olsalar da düzgün tətbiq edilmədikləri halda heç bir səmərə vermiyəcək. Prosessual hüquq məhz buna yol verməməyə xidmət edir. Fikrimizcə, inzibati prosessual hüquq inzibati hüququn strukturundan ayrılıb müstəqil inkişaf etdirilməlidir. Buna onun müstəqil tənzimləmə predmetinə və qanunvericilik əsaslarına malik olması imkan verir. Ədəbiyyat 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. E.Đ.Abdullayev. Đnzibati hüquq. Dərslik. B-2001.s. 182-183 A.Abdullayev. Đnzibati hüquq. Dərs vəsaiti. Qanun-2005.s. 350 A.Abdullayev, E. Abdullayev. Đnzibati icraat haqqında AR.Qanununun kommentariyası. Bakı-Qanun-2007. Azərbaycan Respublikasının Đnzibati Prosessual Məcəlləsi. Qanun-2009 Н.Г.Салишева. Административная юстиция в РФ. М-2001. Д.Н.Бахрах. Административное право. М.-2002. s. М.Д.Загряцков. Административная юстиция и право жалобы. М, 1999. ЕвтихиевИ.И.Виды и формы административной деятельности. Дис…докт.юрид.наук. M, 1948, s.172, 245-246, 261, 301 9. Студеникин С.С. Социалистическая система государственного управления и вопрос о предмете советского административного права.(Вопросы советского административного парва. М.-Л.1949, s.44) 10. Салишева Н.Г. Административный процесс в СССР. М., Юрид.лит. 1964 11. Советское государство и право. 1963, №1, s. 130-131 12. Попова В.И. Теоретические вопросы систематизации советского административного законодательства.. М, 1962. 178 AZERBAYCAN ANAYASA MAHKEMESĐNĐN KURULUŞU Tariyel ƏLĐYEV Qafqaz Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi [email protected] ÖZET Azerbaycan Anayasa Mahkemesinin kuruluşu, işleyişi ve görevleri ile ilgili kurallar Anayasanın 86, 88, 95, 104, 107, 109, 125, 130, 153, 154. maddelerinde ve Anayasa Mahkemesi hakkında 21 Ekim 1997 tarihli kanunda düzenlenmiştir. Anayasa Mahkemesi Anayasanın yargı bölümünde düzenlenmiştir. Anayasanın 125. maddesinde yargı yetkisini kullanan mahkemeler içinde ilk olarak sayılmıştır. Anayasa yargısı da diğer yargı kolları ile birlikte genel olarak aynı hükümlere tabi tutulmuştur. Diğer yargı kollarından farkli olarak Anayasa yargısında savcılık ve savunma tarafı iştirak etmezler. Sunulacak bildiride Azerbaycan Anayasa Mahkemesinin kuruluşu, üye yapısı, üyelerle ilgili şartlar, üyelerin atanması, hak ve teminatları ele alınacaktır. Anahtar kelimeler: anayasa, anayasa yargısı, mahkeme, anayasa mahkemesi. ABSTRACT The Constitutional Court was set up on 14 July 1998. The legal basis for the activity of the Constitutional Court is the Constitution of Azerbaijan Republic adopted on 12 November 1995 (with modifications introduced as a result of referendum held on 24 August 2002), interstate agreements that Azerbaijan Republic is a party to, Law “On Constitutional Court” adopted on 23 December 2003, other laws and the Rules of Procedure of the Constitutional Court. Articles 86, 88, 102, 103, 104, 107, 130, 153 and 154 of the Constitution and Law “On Constitutional Court” of Azerbaijan Republic regulate the issues of Court’s formation and functioning. The functioning of the Constitutional Court shall be based on the principle of supremacy of the Constitution of Azerbaijan Republic as well as principles of independence, collegiality and publicity. The Constitutional Court of Azerbaijan Republic is the supreme body of constitutional justice on the matters attributed to its jurisdiction by the Constitution of Azerbaijan Republic. Constitutional Court is an independent state body and does not depend in its organizational, financial or any other form of activity on any legislative, executive and other judicial bodies, local self-government bodies as well as legal and physical persons. Basic objectives of the Constitutional Court are the ensuring of the supremacy of the Constitution of Azerbaijan Republic and protection of individual’s fundamental rights and freedoms. Keywords: constitution, constitutional judgment, court, constitutional court. Giriş 1995 Azerbaycan Anayasası kanunların anayasaya uygunluk denetimini yapmak üzere bir Anayasa Mahkemesinin kurulmasını öngörmüş ve onun yetkilerini düzenlemiştir. Kanunların anayasaya uygunluğunun yargı denetimine tabi tutulması, temel hak ve özgürlüklerin korunması bakımından en büyük ve en sağlam garantilerden birisini oluşturmaktadır[1]. Bununla Anayasa üstünlüğünün gerçek güvencesi ve müeyyidesi sağlanmış olmaktadır[2]. Bu açıdan temel hak ve özgürlüklerin sağlanmasını devletin temel amacı sayan Azerbaycan Anayasasının Anayasa yargısını öngörmesi, demokratik devlet kurma yolunda atılmış olan çok önemli bir adımdır. Anayasanın Anayasa Mahkemesi kurulması ve onun statüsü hakkında kanun çıkarılması yönündeki direktiflerine rağmen bu iş epey aksamış ve ancak 1997 yılında mümkün olmuştur. 1997 yılında Anayasa Mahkemesi Hakkında Kanun çıkarılmıştır. Mahkemenin oluşturulması ise 1998 yılı sonlarına doğru tamamlanmış ve Mahkeme faaliyete başlamıştır. Azerbaycan Anayasa Mahkemesi ilk kararını 29 Aralık 1998 tarihinde vermiştir. 2002 yılında Anayasada yapılan değişikliklerle Anayasa Mahkemesi bakımından da yeni yetkiler getirilmiş ve bu nedenle değişikliklerden sonra 23 Aralık 2003 tarihinde Anayasa Mahkemesi hakkında yeni kanun kabul edilerek yürürlüğe sokulmuştur. Azerbaycan Anayasa Mahkemesinin şimdiye kadar vermiş olduğu kararlar kanunların şerhi, kuvvetler arasındaki yetki uyuşmazlığı, seçim sonuçlarının onaylanması ve çoğunluk itibariyle kanunların anayasaya uygunluk denetimi ile ilgili olmuştur[3]. Azerbaycan Anayasa Mahkemesi yeni bir kurum olsa da faaliyette bulunduğu yıllar içinde vermiş olduğu kararların, ülkede insan hak ve özgürlüklerinin korunması alanında ilk uğurlu adımlar olarak değerlendirilmesi gerekir. Kararların büyük çoğunluğunun hak ve özgürlüklerin korunması ile ilgili olduğu da vurgulanması gereken bir husustur[4]. Bu bağlamda Azerbaycan Anayasa Mahkemesi Eski Başkanı Hanlar Hacıyev şunları vurgulamaktadır: 179 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi “Ülkemizde Anayasa Mahkemesinin kurulması, demokratik hukuk devletine geçiş problemlerinin çözülmesi, insanların sosyal, ekonomik ve diğer hak ve özgürlüklerinin teminat altına alınması amacını gütmektedir. Anayasa Mahkemesi, devletimizin hukuk sistemine dahil olmaya başlamış, vatandaşlar tarafından Anayasanın aliliğini ve doğrudan etkisini, iktidarın sınırlandırılmasını, insanların hak ve özgürlüklerinin korunmasını temin eden yeni bir kurum olarak kabul görmüştür[5]. 1.1. Azerbaycan Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu Azerbaycan Anayasa Mahkemesinin kuruluşu, işleyişi ve görevleri ile ilgili kurallar Anayasanın 84, 86, 88, 95, 101, 102, 103, 104, 107, 109, 125, 128, 130, 153, 154. ve geçici 11. maddelerinde ve Anayasa Mahkemesi hakkında 23 Aralık 2003 tarihli Kanunda (AMHK) düzenlenmiştir. Anayasada Anayasa Mahkemesi yargı bölümünde düzenlenmiştir. Anayasanın 125. maddesinde yargı yetkisini kullanan mahkemeler içinde ilk olarak sayılmıştır. Anayasa yargısı da diğer yargı kolları ile birlikte genel olarak aynı hükümlere tabi tutulmakla birlikte kendine özgü usül ve yöntemleri de bulunmaktadır. Anayasa Mahkemesi Hakkında Kanunun 5. maddesinde Mahkemenin bağımsızlığı şöyle düzenlenmiştir: “ Anayasa Mahkemesi bağımsız devlet organıdır ve kurumsal, maliye veya herhangi bakımdan yasama, yürütme ve diğer mahkeme organlarına, yerel yönetimlere, tüzel ve gerçek kişilere bağlı değildir”. a) Üyelerin Belirlenmesi Prof. Dr. Đbrahim Ö. Kaboğlu, eserinde Anayasa yargıçlarının belirlenmesinde seçim sistemi ve karma sistemler olmak üzere başlıca iki usulün ayırt edilebileceğini gösteriyor. Seçim sistemi Anayasa Mahkemesi üyelerinin yasama organınca seçilmesi esasına dayanır. Karma sistemler ise üyelerin yasama organı tarafından seçilmesi ve devlet başkanı tarafından atanması şeklinde oluşturulan mahkemelerde söz konusu olur. Ancak bu ayrıma uymayan ülkeler de vardır. Örneğin Fransa'da Anayasa Konseyi üyeleri ve Türkiye'de Anayasa Mahkemesi üyeleri tamamen atama usulü ile belirlenmektedir[6]. Anayasa Mahkemesi üyelerinin devlet başkanı ve parlamentonun yanı sıra diğer organların katılımıyla belirlenmesi de mümkündür. Örneğin Đtalya’da Anayasa Mahkemesi üyeleri yargı organları, Devlet Başkanı ve parlamento tarafından eşit oranda belirlenmektedir[7]. Azerbaycan Anayasa Mahkemesi üyeleri, onların Milli Meclis tarafından atanmasından (Anayasada tayin olarak geçmektedir) dolayı seçim sistemine benzer bir şekilde belirlenmektedir. Şöyle ki, Anayasanın 130. maddesinin ikinci bendine göre Anayasa Mahkemesi üyeleri Devlet Başkanının takdimi üzerine Milli Meclis tarafından atanır. Maddenin ilk bendine esasen Anayasa Mahkemesi 9 üyeden oluşmaktadır. Mahkemenin başkan ve başkan yardımcısı Devlet Başkanı tarafından üyeler arasından atanır (AMHK m. 20). Öyleyse üyelerin belirlenmesi iki aşamadan, aday gösterme ve atama (seçme) aşamalarından oluşmaktadır. aa) Aday gösterme Đlk aşamada Devlet Başkanı Anayasa Mahkemesi üyeliğine adayları belirleyip, Milli Meclise sunacaktır. Anayasada sadece üyelik için gerekli şartlar gösterilmekte, bunun dışında Devlet Başkanının neleri dikkate alacağı, aday belirlemede hangi yöntemi uygulayacağı konusunda açık bir hüküm bulunmamaktadır. Devlet Başkanının her bir üyelik için kaç aday göstereceği de belirtilmemiştir. Bugüne kadar yapılan uygulama her üyelik için bir aday gösterme şeklinde olmuştur. bb) Atama Üyelerin belirlenmesi konusunda yasama organının yetkisinin onama mı, yoksa seçim mi olduğunun üzerinde durulması gerekir. Burada seçim hakkı ne ölçüde bulunacaktır. Yukarıda değinildiği gibi, ister Anayasada, isterse Anayasa Mahkemesi Hakkında Kanunda Devlet Başkanının bir üyeliğe kaç aday sunacağı açıkça belirtilmemiştir. Buradan üyelerin aslında Devlet Başkanınca atandığı ve yasama organının yetkisinin Başbakanın atanmasındaki gibi sadece onama niteliği taşıdığı sonucu çıkarılabilir. Ancak iki konu arasında bazı farklılıklar da bulunmaktadır. Başbakan hakkında yasama organının onaması onun göreve başlaması için zorunlu şart değildir. Anayasa mahkemesi üyeleri konusunda ise nihai kararı verecek olan yasama organıdır. Yasama organının kararı olmadıkça üyeler göreve başlayamazlar. Üyelerin belirlenmesindeki anayasal düzenleme de yukarıdaki görüşü destekler niteliktedir. Anayasada, üyeler Devlet Başkanı tarafından sunulacak adaylar arasından seçilir şeklinde değil, Devlet Başkanının sunması üzerine atanır şeklinde bir ifade yer almaktadır. Dolayısıyla burada yasama organının yetkisi Devlet Başkanının sunduğu adayların onanıp onanmamasından oluşmaktadır. Şimdiye kadar Milli Meclis, Devlet Başkanı tarafından gösterilen adayların hepsini üye olarak atamıştır. 180 b) Üyelerde aranan koşullar Anayasa Mahkemeleri çok özel bir nitelik taşıdığına göre bu makama seçilecek kişilerde bazı nitelikler aranmaktadır. Anayasa Mahkemesi yalnız meslekten yetişmiş yargıçlardan oluşabileceği gibi, bazı üyelerin üniversite öğretim üyeleri ve avukatlar arasından seçilmesi de mümkündür. Hatta hukukçu olmayan, fakat belli siyasi görüşleri ve iktisadi menfaatleri temsil eden kimselerin de Anayasa Mahkemesinde yer alması düşünülebilir[8]. Ülkelere göre bu, farklılık arz edebilmektedir. Örneğin Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının 146. maddesine göre Anayasa Mahkemesine atanacak üyelerde, kırk yaşını doldurmuş, yükseköğretim görmüş, yükseköğretim kurumlarında en az on beş yıl öğretim üyeliği yapmış veya kamu hizmetlerinde en az on beş yıl fiilen çalışmış veya en az on beş yıl avukatlık yapmış olma koşulları aranmaktadır. Diğer ülkelerde bu koşul yerine göre on , on beş, on sekiz veya yirmi yıl olarak değişmektedir[9]. Azerbaycan Anayasa Mahkemesi üyesi olabilmek için genel olarak hakim olabilmek için Anayasada aranan şartlar dışında herhangi bir şart aranmamaktadır. Şöyle ki, Anayasanın 126. maddesine göre yaşı otuzdan aşağı olmayan, seçimlerde iştirak etme hakkına sahip, yüksek hukuk öğrenimi görmüş ve hukuk alanında beş yıllık faaliyet göstermiş olanlar hakim olabilirler. Bu koşulları taşıyanlar aynı zamanda Anayasa Mahkemesine üye olarak atanabilirler. Anayasada getirilen 30 yaş sınırı eleştirilmiş ve bunun Türkiye ve diğer ülkeler örnek gösterilerek daha yukarıya çekilmesi savunulmuştur. Gerekçe olarak, Anayasa yargıçlarının konumları gereği yaş, tecrübe ve profesyonellik bakımından diğer yargıçlardan farklı ve onlara örnek olabilecek seviyede bulunmaları gerektiği ileri sürülmüştür[10]. Anayasa Mahkemesi üyelerinde aranan koşullara bakıldığında üyelerin tamamının hukukçulardan oluşacağı görülmektedir. Diğer bir çok ülkelerde olduğu gibi farklı alanlardan olan kişilerin bu mahkemeye üye olarak seçilme olanakları bulunmamaktadır. Bu husus da Azerbaycan Anayasa Mahkemesini tamamen bir yargı organı olma özelliğini pekiştirmektedir. Hukuk alanında çalışmış olmaktan anlaşılan, çalışmak için hukuk öğreniminin gerekli olduğu alanlardır. Yargı organlarında çalışmış olmak zorunlu değildir. Örneğin, hukuk fakültesinde öğretim görevlisi olarak 5 yıl çalışmış olan hukukçular da Anayasa Mahkemesine üye olarak atanabilirler. c) Üyelere Đlişkin Statü Kuralları aa) Görev süreleri Anayasa yargıçlarının görev süresinin kısalığının riskleri bulunduğu gibi, bunun uzunluğu, dahası yaşam boyu üyelik de mahkemeleri toplumun evriminden koparabilir. Avrupa devletlerinin çoğu makul olan süreler öngörmüşlerdir. Bu ülkeler arasında Almanya en uzun süreyi (12 yıl) öngörmüştür. Bununla birlikte, görev süresinin bitimi için emeklilik yaşını ölçü alan Avusturya, Belçika ve Türkiye'nin ayrık durum oluşturduğu söylenebilir[11]. Anayasa Mahkemesinin toplumdaki yeni oluşumlara tamamen kapalı kalmaması, ülkenin siyasi, ekonomik ve sosyal hayatı ile işbirliğini kesmemesi için zaman zaman üyelerin değişmesinin faydalı olacağı düşünülmektedir. Bu görüşe katılmayanlardan Turhan Feyzioğlu’na göre üyelerin kaydı hayat şartıyla seçilmesi daha uygundur. Çünkü Anayasa Mahkemesinin yapacağı görev, üyelerin tam bir bağımsızlığa ve güvenceye sahip olmalarını gerektirir. Üyelerin bir süreyle sınırlandığı takdirde ise kendilerini yeniden seçecek veya atayacak makamların etki ve nüfuzundan uzak kalabilmeleri için, yazar, süresi biten üyelerin hemen tekrar üye olmalarının yasaklanmasının uygun olacağını savunmaktadır[12]. Azerbaycan Anayasa Mahkemesi üyeleri 10 yıllık süre için atanmaktaydılar (Anayasa Mahkemesi Hakkında eski Kanun md.10). Üyelerin kendilerini yeniden atayacak makamların etkisinde kalmalarını engellemek için yukarıda bahsedilen önlem alınmamıştı. Görev süresi bitmiş olan üye ikinci kez atanabilirdi. Dolayısıyla bir üye, ikinci kez de atanırsa en fazla 20 yıl görevde kalabilirdi. Azerbaycan Anayasasının bir çok konularda esinlendiği 1993 tarihli Rusya Federasyonu Anayasasına göre görev süresi 12 yıldır. Yeniden seçilme imkanı ise bulunmamaktadır[13]. 2003 tarihli yeni kanunla Anayasa Mahkemesi üyelerinin görev süreleri de değiştirilmiştir. Şöyleki yeni kanunun 14. maddesi uyarınca üyeler 15 yıllık süre için atanır ve yeniden atanma olanağı bulunmuyor. Yapılan değişiklikle yukarıda bahsedilen önlemin alınmış olduğu görülür. bb) Görevin gerekleri Anayasa Mahkemesi üyeleri yargı mensubu olduklarından dolayı diğer devlet erklerinde görev alamamaları gerekmektedir. Onların yasama ve yürütme organlarında görev almaları kuvvetler ayrılığı ilkesi ile bağdaşmaz. Azerbaycan Anayasası 126. maddesine göre genel olarak hakimler, hakimlik göreviyle birlikte, pedagojik, bilimsel ve sanatsal faaliyet dışında hiçbir ticari veya gelir getirecek faaliyette bulunamazlar. Ayrıca siyasi faaliyetle uğraşamaz ve siyasi partilere üye olamazlar. Düzenlemeden anlaşıldığı üzere üniversite öğretim görevlileri Mahkemeye üye olarak atandıkları zaman öğretim 181 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi faaliyetlerine devam edebilirler. Türk hukukunda da böyle bir olanağın sağlanmasının gerekliliği vurgulanmıştır[14]. Aynı olanak Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi üyelerine de tanınmış bulunmaktadır[15]. cc) Mahkeme üyelerinin hak ve teminatları Bütün mahkeme üyeleri eşit haklardan yararlanırlar. Anayasa ve kanunlarda hakimlerin dokunulmazlık hakları düzenlenmiştir. Bu haklardan tabii olarak Anayasa Mahkemesi üyeleri de yararlanmaktadırlar. Anayasa Mahkemesi Hakkında Kanunun 16. maddesine göre hakimler cezai kovuşturmaya tabi tutulamaz, tutuklanamaz, tutulamaz, mahkemece idari ceza tedbirlerine tabi tutulamaz, aranamaz, zorla götürülemez. Mahkeme üyesi mahkemedeki faaliyetine, sözlerine, verdiği oylara göre sorumlu tutulamaz, ondan bu konularda ifade vermesi talep edilemez. Anayasa Mahkemesi üyeleri görev süreleri boyunca azledilemezler. Yalnız suç işlediği konusunda ciddi şübhe bulunduğu durumda Anayasanın 128 maddesinde hakimler için belirlenmiş usule uygun olarak Milli Meclis tarafından görevden alınabilir. Anayasa Mahkemesi Hakkında Kanunun 23. maddesinde gösterilmiş nedenlerle Anayasa Mahkemsi üyelerinin görevleri süresinden önce sona ermektedir. Mahkeme üyesi; 1) öldüğünde, 2) görevden gönüllü olarak ayrılması için dilekçe verdiğinde, 3) vatandaşlıktan çıktığında, başka ülke vatandaşlığını kabul ettiğinde veya başka devlet karşısında yükümlülük kabul ettiğinde, 4) hakkındaki ceza yargılamasına beraat kararı dışında son verilmesi halinde, mahkemenin kanuni kesinleşmiş hükmü veya tıbbi nitelikli mecburi önlemlerin uygulanmasına dair mahkeme kararı verildiğinde, 5) fiil ehliyetinin bulunmadığına veya sınırlı ehliyetli olduğuna mahkeme tarafından karar verildiğinde, 6) mahkeme kararıyla ölmüş veya gaip ilan edildiğinde, 7) görevin gereklerine aykırı davrandığında, 8) mazur görülecek nedeni bulunmaksızın art arda üç veya yıl içinde on mahkeme toplantısına katılmadığında, 9) görüşülen mesele hakkında oy vermekten kaçındığında, 10) altı aydan fazla süren hastalığı ile ilgili olarak görevini yerine getiremediği ve bu konuda özel hekim komisyonunun hastalığın gerçekten var olduğunu gösterir raporu bulunduğunda, görevi sona ermektedir. Đlk altı bentte gösterilen haller gerçekleştiğinde görevin sona ermesi hakkında kararı Devlet Başkanı verir. Diğer hallerde Anayasa Mahkemesi tarafından teklif edilmesi gerekir. Bu durumda da karar Devlet Başkanı tarafından verilecektir. Kanunda belirtilmiş olan bu hususlar kuşkusuz Anayasa yargıçlarının bağımsız karar verebilmeleri için önem taşımaktadır. Zanardelli'nin sözleri burada pek yerinde görülmektedir: “Yargı, başka hiç bir organa bağımlı olmadan kendi kendini yönetebilmelidir, çünkü görevi yasaların devletin diğer güçlerine de uygulanabilmesini sağlamaktır. Yürütme gücünden bağımsız olmayan yargı ise aslında kurgudan başka bir şey değildir”[16]. Yargıçların yasama ve yürütmeye karşı tam anlamıyla bağımsız olabilmeleri için onların mali olarak da bu organların keyfi uygulamalarına karşı korunmuş olmaları gerekmektedir. Anayasa Mahkemesi Hakkında Kanunda bu konuyla ilgili bazı güvenceler getirilmiştir. Kanunun 71. maddesinde Anayasa Mahkemesi hakimlerinin aylıkları düzenlenmiştir. Anayasa Mahkemesi üyesinin aylığı görev maaşından, ilavelerden, diğer yardımlardan ve görevlerini yerine getirmek için Milli Meclis üyelerinin aldığı kadar vergilerden muaf tutulan aylık parasal teminattan oluşmaktadır. Aynı maddede Anayasa Mahkemesi üyelerinin görev maaşları da net kesin rakamlarla belirlenmiştir. Kanuna göre Anayasa Mahkemesinin faaliyeti devlet bütçesi hesabına maliyeleştirilir. Yasama organının bütçe vasıtasıyla mahkemeyi etkilemesinin karşısını almak için bütçede Anayasa Mahkemesi için ayrılacak miktarın bir önceki seneye göre azaltılamayacağı da hükme bağlanmıştır. Bütün bunların yanı sıra ülkede adil yargının gerçekleştirilmesi için, mahkemelerin, aynı zamanda Anayasa Mahkemesinin işine yapılan yasadışı müdahalelere engel olabilecek kuralların da konması gerekir[17]. Kaynakça [1] KAPANĐ, Münci, Kamu Hürriyetleri, Ankara, Yetkin Yayınları, 1993, s. 296. [2] ÖZBUDUN, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, Ankara, Yetkin Yayınları, 2000, s. 32. [3] http://www.constcourt.gov.az/az/index.php?option=com_content&view=article&id=164&Itemid=60 182 [4] ĐBAYEV, Vefaddin, “Đnsan Hukuklarının Müdafiesi Sahasında Azerbaycan Respublikası Konstitusiya Mehkemesinin Rolu”, Dirçeliş S.9, Bakı, 2000, s. 51. [5] HACIYEV, Hanlar, “Başyazı”, Azerbaycan Respublikası Konstitusiya Mehkemesinin Melumatı, S.1, Bakı, 1999, s. 3. [6] KABOĞLU (2000), Đbrahim Ö.,Anayasa Yargısı, Ankara, Đmge Yayınevi, s. 27-35. [7] Ensiklopediçeskiy Yuridiçeskiy Slovar (Hukuk Ansiklopedik Sözlüğü), Moskva, Đnfra-M Yayınları, 1997, s. 145. [8] FEYZĐOĞLU, Turhan, Kanunların Anayasaya Uygunluğunun Kazai Murakebesi, Ankara, 1951, s. 50. [9] KABOĞLU(2000), s. 35-41. [10] EKBEROV, Bahtiyar, Haydar Aliyev Milli Anayasamızın Kurucusu ve Banisidir, “Azerbaycan Ansiklopedisi” Yayınları, Bakü 1998, s. 70-71. [11] KABOĞLU(2000), s. 40-41. [12] FEYZĐOĞLU, s. 52. [13] BAGLAY, Marat, Konstitusionnoe Pravo Rossiyskoy Federasii (Rusya Federasyonu Anayasa Hukuku), Moskva, Norma-Đnfra, 1998, s. 637. [14] TĐKVEŞ, Özcan, Teorik ve Pratik Anayasa Hukuku, Đzmir, DEÜHF Yayını, 1982, s. 425. [15] BAGLAY, s. 643. [16] ÖZAY, Đl Han, “Yargı Güvencesi- Bağımsızlığı ve Anayasa Mahkemesi”, Anayasa Yargısı, S.8, Ankara, 1991, s. 109. [17] EKBEROV, s. 19-20 183 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi DAXĐLĐ ĐŞLƏR ORQANLARININ FƏALĐYYƏTĐNDƏ BEYNƏLXALQ ĐNSAN HÜQUQLARI STANDARTLARININ SƏMƏRƏLĐ TƏMĐNATI Đlham ƏLĐYEV Azərbaycan Respublikası DĐN-in Polis Akademiyasının “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi” kafedrasının müəllimi, AMEA-nın Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquqi Tədqiqatlar Đnstitutunun dissertantı XÜLASƏ Đnsan hüquqları dünyanın müxtəlif regionlarında bu və ya digər sivilizasiyanın xarakterini müəyyən edən mədəniyyət, din, ictimai dünyagörüş, əxlaqa müvafiq yaranır və inkişaf edir. Bəşər sivilizasiyanın iki mütərəqqi ideyası – kostitu1 sionalizm və insan hüquqlarının müdafiəsi ideyalarının üzvi bağlılığı Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında öz layiqli ifadəsini tapmışdır. Kostitusionalizm konsepsiyasına görə konstitusiya normativ aktlar sistemində ən yüksək hüquqi qüvvəyə malikdir və dövlətin hüquq yaratma fəaliyyəti ona uyğun aparılmalıdır. Konstitusiyada insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları təsbit olunmaqla yanaşı, onların həyata keçirilməsi üçün zəruri olan təminatlar da göstərilmişdir. Əsas Qanunda insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının qorunması qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının üzərinə mühüm vəzifə kimi qoyulmuşdur. Açar sözlər: Azərbaycan, dövlət, demokratik, insan hüquqları, sivilizasiya, hüquqi təminat. EFFECTIVE ASSURANCE OF THE INTERNATIONAL HUMAN RIGHTS STANDARDS AT THE ACTIVITY OF INTERNAL AFFAIRS BODIES ABSTRACT The Constitution of Democratic States guarantees not only the equal rights of citizens also protects the personal rights of their citizens. By the Azerbaijan Republic Constitution, the citizens of our Republic are quarantined the right to work, to rest, as well as freedom and is composed of three coordinate branches: the executive one, the legislative one and the judicial one. In the given article by the author is shown the ways of performing the international standards of human right, at the activity of Internal Affairs. At the activity of Internal Affairs the basic part of international standards of human rights is given in the declarations, conventions and parks. All these norms together provide legitimacy for the struggle against torture, degrading treatment or punishment of the citizens. Keywords: Azerbaijan, state, democratic, human rights, civilization, legal guarantee. Đnsan hüquqları dünyanın müxtəlif regionlarında bu və ya digər sivilizasiyanın xarakterini müəyyən edən mədəniyyət, din, ictimai dünyagörüş, əxlaqa müvafiq yaranır və inkişaf edir. Sivilizasiyaların müxtəlifliyi şəraitində bəşəriyyətin böyük sərvəti olan vahid universal standartların olması da zəruridir və onlar mövcuddur. Həmin standartlar insanların birgə həyatının zəruri şərti kimi bəşəriyyət tərəfindən müxtəlif sınaqlardan keçirilərək işlənib hazırlanmışdır. Đnsan hüquqları ilə bağlı məsələlərdə dövlətin həmin hüquqlara münasibəti mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Hüquqi demokratik dövlət insan hüquqlarının üstünlüyünü tanıyır və bununla da özünün hakimiyyət funksiyalarını məhdudlaşdırır. Bu kontekstdə, dövlətin həqiqi təbiəti insan hüquqları vasitəsilə fərdin cəmiyyətdə yeri və rolu, onun dövlətlə qarşılıqlı əlaqələrində aşkarlanır. Vətəndaş cəmiyyətində insan hüquqlarının milli qanunlar səviyyəsində bəyan olunması onların təminat mexanizmi və proseduraları ilə müşayiət olunur. Đnsan hüquqlarının liberal konsepsiyasının əsas aspektlərindən biri insan hüquq və azadlıqlarının təminatı problemi müasir hüquq elminin mühüm nəzəri məsələlərindən hesab edilir. Đnsanın hüquqi statusu bir çox hallarda onun hüquq və azadlıqlarının təmini dərəcəsindən asılıdır. Məhz təminatın mövcudluğu, bu və ya digər hüquqların reallığını əks etdirir və onların hüquqi statusa aidiyyətini mümkün edir. Müasir şəraitdə, hüquqi islahatlar aparılan zaman, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının cəmiyyətdə müdafiəsi, onların müdafiəsi mexanizmlərinin formalaşdırılması ən ümdə məsələlərdəndir. Bunlar bir çox hallarda, reallığın mütləq şərti kimi çıxış edən hüquqi təminatların mövcudluğundan asılıdır. Onların fəaliyyətinin kifayət qədər və yaxud ümumiyyətlə səmərəli olmaması insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarını məhdudlaşdırılmasına gətirib çıxarır. Bu da hüquqi dövlət ideyasına tam ziddir. Odur ki, istənilən 1 Kostitusionalizm – konstitusiya quruluşunun müəyyən edilməsi zəruriliyinə əsaslanan siyasi-hüquqi təlim. Əsgərov Z.A. Konstitusiya hüququ. Dərs vəsaiti. Bakı, 2002. 184 hüquqi kateqoriyanın realizə mexanizminin olması həmin hüququn səmərəsinə birbaşa təsir edir. Hüquq və azadlıqların təminatı çox geniş anlayışdır. Buraya konkret hüququn həyata keçirilməsi qaydalarından tutmuş, bu qaydalar pozulduqda görüləcək tədbirlər, o cümlədən hüquqların həyata keçirilməsini stimullaşdıran müxtəlif təsir vasitələri də aiddir. Təminatların məzmunu dinamikdir, bilavasitə müəyyən tarixi inkişaf mərhələlərində baş verən ictimai-siyasi və digər proseslərdən asılıdır. Hüquq ədəbiyyatında hüquq və azadlıqların konstitusion təminatları, onların məzmunu daha dəqiq və dərindən araşdırmaq üçün bir sıra meyarlara əsaslanmaqla təsnifatlaşdırılır. Bu təsnifata uyğun olaraq təminatların aşağıdakı növləri fərqləndirilir2: 1. Ümumi təminatlar (sosial-iqtisadi, siyasi, ideoloji və təşkilati); 2. Xüsusi təminatlar (hüquqi). Ümumi təminatlar olan sosial-iqtisadi, siyasi, ideoloji və təşkilati təminatlar insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının realizəsinin ilkin şərti kimi çıxış edir. Xüsusi təminatlar olan hüquqi təminatlar isə dövlət və beynəlxalq institutlar tərəfindən insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təmini, mühafizəsi və müdafiəsi məqsədi ilə qanunla müəyyənləşdirilən hüquq normalarının məcmusu hesab edilir. Hüquqi təminatlar insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının bilavasitə həyata keçirilməsinə və onların hüquqazidd əməllərdən və pozuntulardan qorunmasına xidmət edir. Bəşəriyyətin sivil dünyaya qovuşduğu müasir dövrdə insan hüquq və azadlıqlarının təminatı məsələsi bir ölkənin sərhədləri çərçivəsindən çıxaraq bütün dövlətlərin əməl edəcəyi beynəlxalq normalara çevrilmişdir. Hazırda insan hüquq və azadlıqlarının təminatı dövlətdaxili və beynəlxalq hüququn əsas predmetlərindən biri kimi çıxış edir. Đnsan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının hüquqi təminatında onun hüquqi əsaslarına mühüm yer verilir. Đnsan hüquqlarının təminatı ideyası sözsüz ki, ilk növbədə dövlətdaxili hüquqda təzahür etmişdir. Hər bir fərd doğulduğu andan toxunulmaz, pozulmaz və ayrılmaz hüquq və azadlıqlara malikdir. Həmin hüquq və azadlıqları bərabər əsasda, heç bir ayrı-seçkilik qoyulmadan təmin etmək dövlətin vəzifəsidir. Bunun üçün zəruri qanunvericilik aktları qəbul edilməli və bu hüquqlar müdafiə olunmalıdır. Müasir şəraitdə hər bir dövlətin demokratik imici onun insan hüquqlarına münasibəti, həmin dövlətdə insan hüquqlarının vəziyyəti ilə müəyyən edilir. Demokratiya və insan hüquqları bir-biri ilə qırılmaz surətdə bağlıdır və biri-digərini şərtləndirir. Azərbaycan Respublikası məhz bu prinsipləri əldə rəhbər tutaraq və demokratik hüquqi dövlət qurmağı ən ümdə vəzifələrdən biri hesab edərək, insan hüquqlarının müasir konsepsiyasını ölkə konstitusiyası səviyyəsində tanımış və onun adekvat normativ əsasını yaratmışdır. Əsas qanunda isə insan hüquqlarını və hər kəsin layiqli həyat səviyyəsinin təmin edilməsi dövlətimizin ali məqsədi kimi bəyan edilmişdir. (maddə 12, I hissə). Konstitusiyanın “Əsas insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları” adlanan 48 maddədən ibarət III fəslin mətni insana, insan ləyaqətinə, insan hüquqlarına hörmət ruhunda yazılmışdır. Bəşər sivilizasiyanın iki mütərəqqi ideyası - kostitusionalizm3 və insan hüquqlarının müdafiəsi ideyalarının üzvi bağlılığı Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında öz layiqli ifadəsini tapmışdır. Kostitusionalizm konsepsiyasına görə konstitusiya normativ aktlar sistemində ən yüksək hüquqi qüvvəyə malikdir və dövlətin hüquq yaratma fəaliyyəti ona uyğun aparılmalıdır4. Əks halda qeyri-konstitusiyon normativ hüquqi aktlar Konstitusiya Məhkəmə nəzarəti orqanı tərəfindən ləğv olunmalıdır. Məhz bu prinsip əsasında daxili işlər orqanlarının fəaliyyətini tənzimləyən “Polis haqqında”, “Əməliyyat axtarış fəaliyyəti haqqında ” Qanunlar, kodifikasiya formasında sistemləşdirilmiş Cinayət Məcəlləsi, Cinayət Prosessual Məcəllə, Đnzibati Xətalar Məcəlləsi və digər normativ aktlar qəbul olundu. Bu hüquqi aktlar Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında və dövlətimizin tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdə təsbit olunan insan hüquq və azadlıqlarının tələblərinə tam uyğundur. Konstitusiyada insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları təsbit olunmaqla yanaşı, onların həyata keçirilməsi üçün zəruri olan təminatlar da göstərilmişdir5. Əsas Qanunda insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının qorunması qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının üzərinə mühüm vəzifə kimi qoyulmuşdur. Đnsan hüquqları sahəsində beynəlxalq standartların adekvat əks etdirməklə yanaşı, eyni zamanda ölkəmizin əsas qanununda belə bir mütərəqqi müddəa nəzərdə tutulmuşdur: “Konstitusiyada sadalanan insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq 2 3 4 5 Головастикова Л.Г. Права человека. Учебник. М., 2006 Kostitusionalizm – konstitusiya quruluşunun müəyyən edilməsi zəruriliyinə əsaslanan siyasi-hüquqi təlim. Əsgərov Z.A. Konstitusiya hüququ. Dərs vəsaiti. Bakı, 2002. Алиев Ш. Научно-практический комментарий к Конституции Азербайджанской Республики. Баку, 2000. Əsgərov Z.A. Konstitusiya hüququ. Dərs vəsaiti. Bakı, 2002. 185 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi müqavilələrə uyğun tətbiq edilir” (maddə 12, II hissə). Bununla da ilk dəfə olaraq Azərbaycanın konstitusiya tarixində ölkəmizdə insan hüquqlarının müdafiəsi dövlətdaxili hüquqla yanaşı, beynəlxalq hüququn da müdafiə obyekti kimi qəbul olundu6. Beynəlxalq hüquqi təcrübədə hər bir dövlət öz pozitiv hüququnun tərəfdar çıxdığı beynəlxalq 7 müqavilələrə uyğunluğunu təmin etmək üçün əsas 3 mühüm istiqamətdə fəaliyyət göstərir . - Bu sahədə beynəlxalq sazişlərə qoşulmaq; - Bu sahədə dövlətdaxili normativ hüquqi aktlar qəbul etmək; - Qəbul edilmiş normativ hüquqi aktların beynəlxalq hüquq normalarının tələblərinə uyğun təkmilləşdirilməsi. Bütövlükdə beynəlxalq və milli hüquq normalarının qarşılıqlı nisbət məsələlərinin təhlili bir sıra aspektlərdən əhəmiyyətlidir. Đlk növbədə, nəzəri cəhətdən bu normaların qarşılıqlı şəkildə öyrənilməsi və müqayisə edilməsi həyata keçirilir. Đkincisi, bu sahədə beynəlxalq standartların dövlətdaxili qanunvericilikdə rolu müəyyən edilir. Üçüncüsü, milli qanunvericilik, bir tərəfdən, beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılırsa, digər tərəfdən, başqa dövlətlərin daxili qanunvericiliyi ilə müqayisə edilir, bu isə dövlətlərin milli qanunveri-ciliklərini kifayət qədər yaxınlaşmasına səbəb olur, kolliziyalar aradan qalxır. Konstitusiyanın tələbinə müvafiq olaraq daxili işlər orqanlarının fəaliyyətində də insan hüquqları sahəsində beynəlxalq standartlara tam əməl olunmalıdır. Daxili işlər orqanlarının fəaliyyətində insan hüquqlarına dair beynəlxalq səviyyədə mövcud olan standartların əsas hissəsi beynəlxalq paktlarda və konvensiyalarda, müxtəlif bəyannamələrdə, minimal qaydalarda və əsas prinsiplərdə nəzərdə tutulmuşdu. Birlikdə bu normalar polisin fəaliyyətində insan hüquqları, azadlıqları və insan ləyaqətinə hörmətin təmin olunmasının tam hərtərəfli beynəlxalq hüquqi çərçivələrini təşkil edir. Bu sənədlərdən ən mühümləri Ümumdünya Đnsan hüquqları Bəyannaməsi (BMT-1948), Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Pakt( BMT 1966), Đnsan Hüquqlarının və əsas azadlıqlarının müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyası (Avropa Şurası-1950), Hüquq mühafizə orqanları əməkdaşlarının Davranış Məcəlləsi (BMT-1979), Avropa Polis Bəyannaməsi (Avropa Şurası-1979) və digərləridir. Ölkəmizdə demokratiyanın genişlənməsinə, insan hüquqlarının təminatının möhkəmləndirilməsinə xidmət edən və tarixi əhəmiyyətə malik aktlardan biri də “Đnsan və vətəndaş hüquq azadlıqlarının təmin edilməsi sahəsində tədbirlər haqqında” 22 fevral 1998-ci il tarixli Fərmandır8. Ümumdünya Đnsan hüquqları Bəyannaməsinin 50 illik yubileyi ərəfəsində verilmiş bu Fərmanda demokratiyanın inkişafına, ölkənin ictimai-siyasi və sosial-iqtisadi həyatının bütün sahələrinə yönəlmiş təşkilati və praktiki tədbirlər nəzərdə tutulmuş, onların həyata keçirilməsi yolları göstərilmişdir. Bu mühüm sənəd ölkəmizdə ümumbəşəri sənədlərin təsdiqlənməsinin və hüquqi quruculuq işinin ana xəttini təşkil edərək dövlət orqanları və ümumiyyətlə bütün cəmiyyətimiz üçün fəaliyyət proqramına çevrilmişdir. Fərmanın tələbinə uyğun olaraq ölkənin qanunları və digər normativ-hüquqi aktlar insan hüquqları üzrə beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırıldı. Bu hüquqi aktlardan daxili işlər orqanlarının fəaliyyətini tənzimləyən “Polis haqqında”, “Əməliyyat axtarış fəaliyyəti haqqında” qanunları bizim fəaliyyətimiz üçün daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bununla yanaşı insan hüquqlarının müdafiəsi mexanizmləri təkmilləşdirildi, beynəlxalq təşkilatlarla əlaqələr və qarşılıqlı əməkdaşlıq möhkəmləndirildi, insan hüquqları və onların müdafiəsinə aid biliklərin geniş təbliği təşkil olundu. Hüquq-mühafizə fəaliyyətində təhqiqat, istintaq, məhkəmə orqanları tərəfindən insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində qanunvericiliyin tətbiqi praktikasının öyrənilməsi, ümumiləşdirilməsi, mövcud pozuntuların aradan qaldırılması işi yüksək səviyyəyə qaldırıldı. Đnsan hüquq və azadlıqlarının əsas təminatçılarından biri kimi daxili işlər orqanları da sözsüz ki, bu sahədə aparılan islahatlardan kənarda qala bilməzdi. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 18 iyun 1998-ci il tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilən “Đnsan hüquqlarının müdafiəsi üzrə Dövlət Proqramı”nın müddəalarına müvafiq olaraq daxili işlər orqanlarının bu sahədəki fəaliyyəti əsasən üç istiqamətdə təşkil olundu: 1. Daxili işlər orqanlarının fəaliyyətini tənzimləyən normativ hüquqi aktların beynəlxalq insan hüquqları standartlarına uyğunlaşdırılması (bənd 2,3); 2. Daxili işlər orqanları tərəfindən insan hüquqlarının mühafizəsini daha da gücləndirmək məqsədi ilə struktur islahatlarının aparılması ( bənd 16); 3. Đnsan hüquqları sahəsində hüquqi maarifləndirmə işinin daxili işlər orqanlarında təşkili (bənd 10). Bütün bunlarla yanaşı, hazırda Azərbaycanın yaşadığı yeni inkişaf mərhələsi insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində aparılan ardıcıl islahatların davam etdirilməsini şərtləndirir. Qarşıdan gələn illər üçün normativ-hüquqi aktların insan hüquqlarına dair beynəlxalq standartlara tam uyğunluğunun təmin edilməsi, 6 7 8 Hüseynov L. Đnsan hüquqları sahəsində beynəlxalq müqavilələrin Azərbaycan Respublikasında implementasiyası məsələləri. Đnsan hüquqları. Bülleten. Bakı, 1998, № 1, səh. 32-27 Əliyev Ə. Đnsan hüquqlarınin beynəlxalq-hüququi müdafiəsi. Dərslik. Bakı, 2009. Đnsan hüquqları. Bülleten. Bakı, 1998-ci il 186 beynəlxalq təşkilatlarla yeni əməkdaşlıq strategiyasının hazırlanması və həyata keçirilməsi, dövlət orqanlarının fəaliyyətinin insan hüquqlarının təminatı baxımından təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə 28 dekabr 2006-cı il tarixdə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ilə insan hüquqlarının müdafiəsi üzrə yeni Milli Fəaliyyət Planı təsdiq edilmişdir. Bu sənəd Azərbaycan Respublikasının daxili işlər orqanlarının da gələcək fəaliyyəti üçün strateji əhəmiyyət kəsb edir. Milli Fəaliyyət Planı ilə daxili işlər orqanlarının qarşısında insan hüquqlarının təmin edilməsi ilə bağlı aşağıdakı vəzifələr müəyyən edilmişdir: 1. Đnsan hüquqlarının təmin olunması sahəsində beynəlxalq təşkilatlarla, habelə milli təsisatlarla birgə layihələrin təşviq olunması və səmərəliliyini artırması (bənd 7); 2. Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdı BMT-nin insan hüquqları sahəsində universal müqavilələrdən, transmilli mütəşəkkil cinayətkarlığa qarşı Konvensiyadan, habelə insan, xüsusən qadın və uşaq alverinin qarşısının alınması, aradan qaldırılması və cəzalandırılması haqqında Protokoldan irəli gələn öhdə-liklərin tam həcmdə yerinə yetirilməsi ( bənd 18); 3. Yetkinlik yaşına çatmayanların baxımsızlığı ilə mübarizə və sosial reablitasiyası sahəsində qeyrihökumət təşkilatları və beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq (bənd 20,31); 4. Đnsan hüquqları üzrə ixtisaslaşan daxili işlər orqanlarının əməkdaşlarının mütəmadi olaraq bu sahədə beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi prosesinə cəlb edilməsi və mənimsənilməsi müsbət təcrübənin yayılması (bənd 38,41) 5. Đnsan hüquq və azadlıqlarına mühüm təhlükə yaradan təcavüz, terrorçuluq, korrupsiya, insan alveri cinayətlərinin qarşısının alınması sahəsində tədbirlərin həyata keçirilməsi (bənd 42). Đnsan hüquqlarının təmin edilməsi sahəsində polisin vəzifələrinin, eləcə də bu sahədə beynəlxalq aktların mükəmməl öyrənilməsini təmin etmək daxili işlər orqanlarının üzərinə düşən mühüm vəzifələrdəndir. Belə ki, Azərbaycan Respublikasında polisin təyinatı insanların həyatını, sağlamlığını, hüquq və azadlıqlarını, dövlətin, fiziki və hüquqi şəxslərin qanuni mənafelərini və mülkiyyətini hüquqazidd qəsdlərdən qorumaqdan ibarətdir9. Cinayətlərin qeydə alınması və qarşısının alınması işində ictimaiyyətlə əlaqələrin daha effektli təşkili məqsədi ilə yaradılmış 102 xidmətinin fəaliyyəti də xüsusilə qeyd edilməlidir. Bu xidmətin sayı nəticəsində cinayətlərin qeydiyyatı və qarşısının alınması daha dinamik hal almış, latent cinayətlərin sayı azalmışdır. Đctimai münasibətlərin daha ahəngdar və intensiv inkişafı cinayətkarlığın kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin də dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Yaranmış vəziyyətdə cinayətkarlığa qarşı mübarizə işi səngiməyərək daha da kəsərli formada davam etdirilmiş, daxili işlər orqanlarında əhəmiyyətli struktur islahatları aparılmışdır. Deyilənlərə bariz nümunə kimi 2004-cü ildə qəbul olunmuş “Azərbaycan Respublikasında polis orqanlarının fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsinə dair” Dövlət Proqramı əsasında daxili işlər orqanlarının strukturunda Daxili Təhlükəsizlik, Đnsan Alverinə Qarşı Mübarizə, Miqrasiya idarələrinin təsis edilməsini misal göstərmək olar. Ölkə başçısının 12 mart 2007-ci il tarixli “Polis sahə məntəqələrinin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi haqqında” Sərəncamı bu sahədə aparılan işləri daha da canlandıraraq, daxili içlər orqanlarının fəaliyyətinin müasir forma və metodlarla həyata keçirilməsinə zəmin yaratmışdır. Növbəti uğurlu layihələrdən biri kimi cinayətlərin, yol-nəqliyyat hadisələrinin, ictimai qaydanın və ictimai təhlükəsizliyin pozulmasının qarşısının alınmasında böyük rolu olan və paytaxt ərazisində videonəzarəti təmin edən “Təhlükəsiz şəhər” Avtomatlaşdırılmış Đdarəetmə Sisteminin tətbiqini göstərmək yerinə düşərdi. Ölkəmiz beynəlxalq ictimaiyyətin ayrılmaz hissəsi olaraq qloballaşma dövrünü yaşayır. Qloballaşma iqtisadi, siyasi və sosial sahələrdə müsbət mənada köklü dəyişikliklər yaratsa da, dünya ölkələrində daha çox törədilən müəyyən növ cinayətlərin artmasına səbəb olmuşdur. Daha çox mütəşəkkil və transmilli xarakter daşıyan narkotik vasitələrlə bağlı cinayətlər qeyd edilən cinayətlərin sırasında xüsusi yeri ilə seçilir. Bu məqsədlə daxili işlər orqanlarının fəaliyyətində insan hüquqları standartlarının daha da səmərəli təmin edilməsi ilə bağlı bəzi aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi məqsədmüvafiq olardı: 1. Daxili işlər orqanlarının fəaliyyətini tənzimləyən normativ hüquqi bazanın, ölkənin Konstitusiyasına və insan hüquqları sahəsində beynəlxalq standartlara uyğun mütəmadi təkmilləşdirilməsi. Müasir insan hüquqları konsepsiyasına əsasən daxili işlər orqanlarında həyata keçirilən hüquqyaratma fəaliyyəti təbii hüququn10 pozitiv hüquqa11 nisbətən aliliyi prinsipinə əsaslanmalıdır12. Daxili işlər orqanları öz səlahiyyətləri daxilində qanuntabeli normativ hüquqi aktlar qəbul etmək ixtiyarına malikdirlər. Bu hüquqi aktlar sözsüz ki, qanunlara uyğun və onların icrası üçün qəbul edilir. Həmin aktların qəbulunda Azərbaycan 9 “Polis haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, 1999. Maddə 3. Təbii hüquq –hər kəsin doğulduğu andan malik olduğu hüquq və azadlıqlar. Đnsan hüquqları. Dərs vəsaiti. Bakı, 2007 Pozitiv hüquq – dövlətin normativ hüquqi aktlarında təsbit edilən hüquq normalarının sistemi. Đnsan hüquqları. Dərs vəsaiti. Bakı, 2007. 12 Đnsan hüquqları. Dərs vəsaiti. Bakı, 2007. 10 11 187 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Respublikasının Konstitusiyasında və beynəlxalq müqavilələrdə nəzərdə tutulan insan və vətəndaş hüquqlarına və azadlıqlarına ciddi əməl olunmuşdur. Bu mənada daxili işlər orqanları tərəfindən qəbul olunan normativ hüquqi aktların Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına, dövlətimizin tərəfdar çıxdığı beynəlxalq aktlara, qanunlara, Prezidentin fərmanlarına və Nazirlər Kabinetinin qərarlarına uyğunluğunu təmin etmək məqsədi ilə həmin aktların layihələri hüquqi ekspetizadan keçirilir. Daxili işlər orqanları tərəfindən qəbul olunan normativ hüquqi aktların müvafiq icra hakimiyyət orqanında (Ədliyyə Nazirliyi) dövlət qeydiyyatına alınması əsas şərtlərdən biridir. Həmin normativ hüquqi aktlarının demokratikliyi, insan hüquqlarına və ümumilikdə qanunçuluğun prinsiplərinə uyğunluğu yoxlanıldıqdan sonra onlar dövlət qeydiyyatına alınır13. 2. Cinayətlərin qarşısının alınması məqsədi ilə polis cəmiyyət əlaqələrinin yaxınlaşdırılması və inkişaf etdirilməsi. Daxili işlər orqanlarında aparılan islahatlar təbii ki, insan hüquqlarının təminatı üçün önəmlidir və öz müsbət nəticəsini verir. Lakin dünya təcrübəsi göstərir ki, ölkənin hüquq mühafizə sistemi nə qədər təkmil olsa belə, cəmiyyətin demokratiya və hüquqi mədəniyyəti zəifdirsə və o, ictimai asayişin mühafizəsi yalnız polisin vəzifəsi hesab edərək özünü bu işdən kənarlaşdırarsa, yüksək nəticələr əldə etmək olduqca çətindir. Uzun illər elmdə belə bir mövqe olubdur ki, cinayətkarlığa qarşı səmərəli mübarizə aparmaq üçün cinayətlərə görə sanksiyalar ağırlaşdırılmalı, polisin sayı isə artırılmalıdır. Lakin təcrübə bu elmi hipotezlərin qeyri rasionallığını sübuta yetirdi. Bu gün artıq heç kəsdə şübhə doğurmur ki, ictimai asayişin, insan hüquqlarının mühafizəsində cəmiyyətin də rolu danılmazdır. Azərbaycanda həyata keçirilən “Đctimai polis ” layihəsini bu əməkdaşlığın bariz nümunəsi kimi göstərmək olar. Layihə əsasən müasir polis fəaliyyətinin əsas istiqamətləri: • Ölkədaxili sabitliyin qorunması, dövlətçiliyə zidd hərəkətlərin qarşısının alınması, ölkədə insan və vətəndaş hüquqlarının təmin edilməsi; Đnsanlara nümunəvi xidmət göstərilməsi, cinayətlərin qarşısının alınması, bu məqsədlə qabaqlayıcı tədbirlərə üstünlük verilməsi və bu işdə xalqın gücündən daha geniş istifadə olunmasıdır. “Đctimai polis” layihəsinin əsas vəzifəsi polis ilə cəmiyyət arasında əlaqələri yaxınlaşdırmaq və inkişaf etdirməkdən ibarətdir. Bu modelin tətbiqinin əsas prinsipi cəmiyyətdə cinayəti sosial problem kimi qəbul etməkdir. Sosial problemlərin həll edilməsi təkcə polis tədbirləri ilə təmin edilə bilməz. Buna görə də cinayət hərəkətlərinin qarşısı cəmiyyəti təşkil edən fərdlərin və qurumların iştirakı ilə alınmalıdır. Bu baxımdan daxili işlər orqanları ölkəmizdə ictimai asayişin mühafizəsində səmərəli fəaliyyəti təmin etmək məqsədilə ictimaiyyəti də bu işə cəlb etmək üçün görülən tədbirləri daha da inkişaf etdirilməlidir. 1. Polis əməkdaşlarının mütəmadi olaraq beynəlxalq insan hüquqları standartlarının və digər ölkələrin polis orqanlarının insan hüquqlarının təmini sahəsində qabaqcıl təcrübəsinin öyrənilməsi prosesinə cəlb edilməsi və bu məqsədlə müxtəlif konfranslar, seminarlar və treninqlərdə iştirakının təmin edilməsi. Polis tərəfindən insan hüquqlarının pozulmasının səbəbləri kimi çox vaxt bu sahədə biliklərin lazımı səviyyədə olmaması göstərilir. Ona görə də insan hüquqları, milli və beynəlxalq standartlar, qanunlar barədə kifayət qədər biliklərin əldə edilməsi polis əməkdaşları tərəfindən insan hüquqlarının pozulmaması hallarına kömək edər, həmin halların cəmiyyətdə mövcudluğunu azaldar. Məhz buna görə də, insan hüquqları sahəsində beynəlxalq standartlar öyrənilməsinin polis əməkdaşları üçün əhəmiyyətinin əsaslarını aşağıdakılar təşkil edir: • • Polis əməkdaşlarını polis fəaliyyətinə dair beynəlxalq insan hüquqları standartları və milli qanunvericilik aktları barədə məlumatlarla təmin etmək; • əldə edilmiş həmin məlumatların təcrübədə effektiv tətbiqini təmin etmək üçün zəruri olan bilikləri inkişaf etdirmək; • polis əməkdaşlarının insan ləyaqətinə və insan hüquqlarına hörmət və inamlarını artırmaq; polis əməkdaşlarına beynəlxalq və milli insan hüquqları normalarına uyğun olaraq ictimai qaydanın qorunmasında və ictimai təhlükəsizliyin təmin edilməsində yardım göstərmək. Beləliklə, insan hüquqları sahəsində beynəlxalq standartlar polis əməkdaşları tərəfindən öyrənilməsinin mühüm əhəmiyyəti hər bir demokratik dövlətin milli siyasətinin tərkib hissəsi və ali məqsədi olan insan hüquq və azadlıqlarının mühafizəsi, müdafiəsi və təmini fəaliyyətində nəzəri bilikləri inkişaf etdirmək və təcrübədə tətbiqini təkmilləşdirməkdən ibarət olmalıdır. • 13 “Azərbaycan Respublikasında normativ hüquqi aktların dövlət uçotu və qeydiyyatı haqqında” Əsasnamə. “Hüququ ədəbiyyatı” nəşriyyatı. Bakı, 2005. 188 Bu gün müasir Azərbaycan Polisi artıq güc strukturu kimi deyil, xalqına sədaqətlə sosial xidmət göstərən, onun hüquq və azadlıqlarını qoruyan, ictimai qaydanı pozan şəxslərə, cinayətkarlığa qarşı qətiyyətli mübarizə aparan hüquq mühafizə orqanı kimi fəaliyyət göstərir. Ədəbiyyat 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Головастикова Л.Г. Права человека. Учебник. М., 2006 Əsgərov Z.A. Konstitusiya hüququ. Dərs vəsaiti. Bakı, 2002. Алиев Ш. Научно-практический комментарий к Конституции Азербайджанской Республики. Баку, 2000. Hüseynov L. Đnsan hüquqları sahəsində beynəlxalq müqavilələrin Azərbaycan Respublikasında implementasiyası məsələləri. Đnsan hüquqları. Bülleten. Bakı, 1998, № 1. Əliyev Ə. Đnsan hüquqlarınin beynəlxalq-hüququi müdafiəsi. Dərslik. Bakı, 2009. Đnsan hüquqları. Bülleten. Bakı, 1998-ci il Polis haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, 1999. Đnsan hüquqları. Dərs vəsaiti. Bakı, 2007. Azərbaycan Respublikasında normativ hüquqi aktların dövlət uçotu və qeydiyyatı haqqında Əsasnamə. “Hüququ ədəbiyyatı” nəşriyyatı. Bakı, 2005. 189 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi BEYNƏLXALQ TERRORĐZMLƏ MÜBARĐZƏDƏ GÜC TƏTBĐQETMƏNĐN HÜQUQĐ ƏSASLARI Yaşar EHTĐBARLI Qafqaz Universiteti,Hüquq Fakultəsi Beynəlxalq Münasibətlər kafedrasının müəllimi [email protected] XÜLASƏ Müasir dünyamızda dövlətlər arası müharibələrin sayı hardasa yox deyilə biləcək qədər azalsa da bu boşluq yeni təhlükəsizlik problemləri ilə dolmaqda və dövlətlərin diqqətini öz üzərinə çəkməkdədir. Bu qəbildən olan terrorizm özünəməxsus xarakterik cəhətlərilə fərqləndirilir. Tarix boyu terrorizm müxtəlif adlarla qruplaşdırılıb ki, bunlar da əsasən siyasi məqsədlər güdən solçu terrorizm, sağçı terrorizm, etnik separatçı terrorizm, dövlət dəstəkli terrorizm, dini terrorizm və yeni terrorizm kimi göstərilə bilər. Günümüzdə terrorizmlə mübarizə mövzusunda xeyli beynəlxalq müqavilələr vardır. Bu müqavilələrdə terrorizm cinayət kimi nəzərdən keçirilir. Yalnız 11 sentyabr 2001 tarixində ABŞ-da baş verən terrorist hadisələr terrorizmlə mübarizə zəminində güc tətbiqetmə kimi bir məsələni gündəliyə çıxardı ki, bu beynəlxalq hüquqda tamamilə yeni bir yanaşma və yeni bir şərh idi. Beləliklə unutmamalıyıq ki, terrorist hücum əslində cinayət əməli kimi nəzərdən keçirilməli və törədilən əmələ görə cinayət işi açılmalıdır. Hər hansı səbəbdən güc işlədilməsi məsələsi isə BMT-nin səlahiyyətləri çərçivəsindədir onun xaricində güc tətbiqetmənin qadağan edilməsi beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərindən biri kimi mühafizə edilməlidir. Açar sözlər: beynəlxalq hüquq, beynəlxalq terrorizm, güc tətbiqetmə LEGAL BASES OF USE OF FORCE IN THE STRUGGLE WITH INTERNATIONAL TERRORISM ABSTRACT In today’s world, although the potential of a war between two states decreased, this vacuum has been filled by new security challenges that have more amorphous, less identifiable and even more ominous character. Throughout history, terrorism has been categorized under various names like left wing, right wing, ethnic separatist, secular, state sponsored, religious and “new terrorism” There exist today a number of conventions aimed at combating terrorism. These treat acts of terrorism as criminal acts. However, the events of 11 September 2001 introduced a new dimension into the debate on the use of force in addressing the problem of terrorism. So, it is important to remember that acts of terrorism ought as far as possible to be addressed through criminal prosecution. Furthermore, any use of force ought to take place under the control of the UN. And we must be on our guard against any erosion of the prohibition against the use of force in international law. Keywords: international law, international terrorism, use of force Giriş Etimoloji baxımdan terror kəliməsinin kökü latın dilində “terrere” sözündən gələrək qorxutmaq və ya ürkütmək mənasını daşıyır. Daşıdığı məna etibarilə terrorizmin tarixi kökləri ən qədim dövrlərə qədər getsə də, siyasi termin kimi 1789 Fransız burjua inqilabı nəticəsində səhnəyə çıxmışdır. Daha sonrakı dövrlərdə siyasi məqsədlərə doğru aparan bir vasitə kimi istifadə edilən terrorizm, müasir dövrdə doğurduğu nəticələr baxımından olduqca böyük ölçülərə çatmış və genişmiqyaslı bir beynəlmiləl problemə dönüşmüşdür.Əsasən XX əsrdə geniş vüsət almış terrorizm, XXI əsrin əvvəllərində 11 sentyabr 2001-ci il tarixində ABŞ ərazisində əkiz qüllələrə və Pentagona edilən terrorist hücumlarla, dünya ictimaiyyətinin diqqət mərkəzinə yerləşmişdir. Həm miqyasına görə həm də doğurduğu nəticələrə görə o vaxta qədər başqa bir nümunəsi olmayan bu hadisələr bir daha göstərmişdi ki, dünyanın heç bir dövləti terrordan sığortalanmayıb. Beynəlxalq terrorizmlə mübarizədə güc tətbiqetmə məsələsinin hüquqi əsaslarını araşdırdıqda əvvəlcə ümumiyyətlə gücdən istifadənin hüquqi baxımdan qiymətləndirilməsi daha məqsədə müvafiq olar. Belə ki, güc tətbiqetmək ölümcül nəticələr doğuran bir akt kimi beynəlxalq sferada klassik formasıyla dövlətlərarası münasibətlərdə müraciət edilən bir üsul olmuşdur. Bu mənada Dövlətlərin aralarında olan mübahisələri aradan qaldırmaq məqsədilə dinc vasitələrə deyil də, gücə müraciət etmələri beynəlxalq hüquqda uzun müddət müzakirə predmeti olmuşdur. BMT-nin təsis aktına qədərki dövrdə güc tətbiqetmək dövlətlərin qəbul edilən hüququ kimi nəzərdən keçirilsə də, silahlı münaqişənin başladılması və aparılmasının müəyyən qaydaları formalaşmışdı. XX əsrdə güc tətbiqetməyin və güclə hədələməyin qadağan edilməsinin Beynəlxalq Hüququn əsas prinsiplərindən biri kimi formalaşması üçün çox mühüm addımlar atılmışdır. Xüsusilə II dünya müharibəsindən sonra BMT qurularkən təsis aktında qeyd edilmişdir ki, bütün üzv dövlətlər güc tətbiqetməkdən və 190 güclə hədələməkdən qaçınmalıdırlar və istisna vəziyyətlər xaricində güc tətbiqetmək və ya güclə hədələmək qətiyyətlə qadağan edilir. BMT nizamnaməsinə görə beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyin qorunması məsələsi Təhlükəsizlik Şurasının müstəsna səlahiyyətidir və Şura istənilən halda sülhə təhlükənin, sülhün pozulmasının vəya təcavüz aktının olmasını müəyyən edir, tövsiyələr edir və yaxud sülhün və təhlükəsizliyin qorunub saxlanması üçün müxtəlif tədbirlərin görülməsinə qərar verir ki, bu tədbirlər daxilində güc tətbiqetmə də var. Birləşmiş Millətlər Sistemində Güc Tətbiqetmənin Hüquqi Əsasları Birləşmiş Millətlər Təşkilatının təsis aktının müxtəlif müddəalarında üzv dövlətlər, aralarında çıxa biləcək mübahisələri dinc vasitələrlə həll edəcəyinə dair öhdəlik götürdükləri qeyd olunmuşdur. Nizamnamənin giriş hissəsinə diqqət yetirdikdə görə bilərik ki, BMT qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biri, beynəlxalq sülhü və təhlükəsizliyi qoruyub saxlamaq üçün bütün üzv dövlətlərin öz güclərini birləşdirməsi və prinsiplər qəbul etmək və metodlar müəyyənləşdirməklə, silahlı qüvvələrin ümumi mənafedən başqa ayrı bir halda 1 tətbiq olunmamasını təmin etməkdir. Bununla birlikdə Birləşmiş Millətlərin məqsədlərinin əks olunduğu 1-ci maddənin 1-ci bəndində, Beynəlxalq sülhü və təhlükəsizliyi qorumaq məqsədilə sülhə təhlükənin qarşısını almaq və aradan qaldırmaq üçün səmərəli kollektiv tədbirlər görmək və sülhün pozulmasına gətirib çıxara bilən beynəlxalq mübahisə və situasiyaların dinc vasitələrlə və ədalət və beynəlxalq hüquq prinsiplərinə uyğun olaraq nizamlanmasına və yaxud həll olunmasına müvəffəq olmaq BMT-nin ən ümdə məqsədlərindən birincisi olaraq qeyd edilmişdir. Buna görə də Birləşmiş Millətlərin sülhün və təhlükəsizliyin qorunması məqsədinin normativ ifadə olaraq öz əksini tapdığı Nizamnamənin 2-ci maddəsinin 4-cü bəndi, “Bütün üzvlər öz beynəlxalq münasibətlərində, hər hansı bir dövlətin ərazi bütövlüyünə və siyasi müstəqilliyinə qarşı və yaxud BMT-nin məqsədlərilə bir araya gəlməyən hər hansı bir şəkildə güclə hədələməkdən və gücün tətbiqindən çəkinirlər” müasir beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərindən biri və eyni zamanda ierarxiya nöqteyi nəzə2 rindən ən üstün pillədə duran jus cogens norması kimi qəbul edilir. Bəhs etdiyimiz maddəni məhz beynəlxalq terrorizmə qarşı güc tətbiq etmək baxımından şərh etsək, belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, beynəlxalq terrorizmə qarşı güc tətbiq etmək və ya güclə hədələmək yalnız o şərtlə mümkün ola bilər ki, hər hansı bir dövlətin ərazi bütövlüyünə və siyasi müstəqilliyinə xələl gəlməsin və ya həmin güc tətbiqi BMT-nin məqsədlərinə uyğun olsun.3 BMT nizamnaməsinin 24-cü maddəsində göstərilir ki, beynəlxalq sülhün qorunması və təhlükəsizliyin təmin olunması üzrə səlahiyyətli orqan Təhlükəsizlik Şurasıdır və şuranın səlahiyyət və imkanları sənədin VII fəslində 39-51-ci maddələrdə öz əksini tapmışdır. 39-cu maddəyə əsasən Təhlükəsizlik Şurası hər bir halda sülhə təhlükənin, sülhün pozulmasının və ya təcavüz aktının olmasını müəyyən edir və tövsiyələr edir və yaxud beynəlxalq sülhün və təhlükəsizliyin qorunub saxlanması üçün 41-ci və 42-ci maddələrə uyğun olaraq hansı tədbirlərin görülməsi haqqında qərar qəbul edir.4 Qeyd edək ki 42-ci maddədə artıq söhbət hərbi tədbirlərin istifadə edilməsindən gedir ki bu da əslində hər hansı terrorist hücuma qarşı Təhlükəsizlik Şurasının qərarı ilə güc tətbiq etməyin nəzəri olaraq mümkün olduğu mənasına gəlir. Terrorizmə Qarşı Güc Tətbiqinin Özünümüdafiə Hüququ Kontekstində Analizi Özünümüdafiə hüququ BMT nizamnaməsinin 51-ci maddəsində öz əksini tapmışdır və bu müddəaya əsaslanaraq həyata keçirilən güc tətbiq etmək vəya güclə hədələmək legitim hesab edilə bilər. Həmin maddədə göstərilir: “Bu nizamnamənin heç bir müddəası, əgər BMT üzvünə qarşı silahlı basqın baş verərsə, Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən beynəlxalq sülhün və təhlükəsizliyin qorunub saxlanması üçün zəruri olan tədbirlər görülənə qədər, ayrılmaz xarakter daşıyan fərdi və ya kollektiv özünümüdafiə hüququna xələl gətirmir. Özünümüdafiə hüququndan istifadə məqsədilə üzv dövlət, həyata keçirəcəyi istənilən tədbir barədə dərhal Təhlükəsizlik Şurasına məruzə etməli və qətiyyən bu müqavilənin Təhlükəsizlik Şurasına verdiyi, beynəlxalq sülhün və təhlükəsizliyin qorunması və ya bərpası məqsədilə zəruri tədbirlərin görülməsi səlahiyyətinə və məsuliyyətinə təsir etməməlidir.”5 Maddədən çıxış etsək görərik ki, özünümüdafiə hüququndan istifadə edilə bilməsi üçün dövlətin ərazisində sözün əsl mənasında silahlı basqının mövcud olması əsas şərtdir. Daha maraqlısı isə odur ki, müasir beynəlxalq hüquqa görə silahlı basqınlar dövlətlər tərəfindən həyata keçirilir, çünki hansısa bir terrorist 1 2 3 4 5 Charter of the United Nations chapter I http://www.un.org/en/documents/charter/preamble.shtml 14.03.2010 Clara Portela, ‘Terrorism and the Law of the Use of Force’, Berlin Information Center for Transatlantic Security Re-search Note, June 2002 http://www.bits.de/public/pdf/rn02-2.pdf 15.03.2010 Utku Yapıcı “Uluslararası Hukukta Terörizme Karşı Kuvvet Kullanımı Sorunu” Uluslararası Hukuk ve Politika Cilt 2, No: 7 ss.23, 2006 http://www.usak.org.tr/dosyalar/dergi/aEgARk8xFaeIRxshAoZCcYf83zmglK.pdf 15.03.2010 Keskin Funda: Uluslararası Hukukta Kuvvet Kullanma: Savaş, Karışma ve Birleşmiş Milletler, (Ankara: Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları, 1998), s.213. Charter of the United Nations chapter VII http://www.un.org/en/documents/charter/chapter7.shtml 16.03.210 191 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi qruplaşmalar beynəlxalq hüququn subyektləri deyillər.6 Belə olan təqdirdə silahlı basqını həyata keçirən terrorist təşkilatın, hansı dövlətlə əlaqəsi olduğunu müəyyən etmək və bu əlaqəyə istinadən özünümüdafiə hüququndan istifadə etmək lazım olur. Yalnız burada əsas qeyri-müəyyənlik, təcavüzün tərifilə əlaqədar vahid, beynəlxalq səviyyəli qəbul olunmuş aktın olmamasıdır. Mövcud beynəlxalq sənədlərin arasında dövlət aktı kimi təcavüzün tərifini verən beynəlxalq sənəd olmasa da 1974-cü ildə BMT Baş Assambleyasının 29-cu sessiyasında qəbul olunmuş təcavüzün tərifinə dair 3314 saylı qətnamə mövcuddur.7 Qətnamənin 3-cü maddəsinə görə; bir dövlətin başqa bir dövlətin ərazisinə silahlı hücumu vəya işğalı, bir dövlətin başqa bir dövlətin ərazisini bombardman etməsi və ya hər hansı bir silahlı aktı, bir dövlətin limanlarının vəya sahillərinin başqa bir dövlət tərəfindən mühasirəyə alınması, bir dövlətin silahlı qüvvələrinin başqa bir dövlətin 8 quru, dəniz vəya hava qüvvələrinə hücumu təcavüzün müxtəlif formaları kimi qiymətləndirilir. Hər hansı bir dövlətə qarşı bu aktlardan hər hansı biri həyata keçirilməyə başlarsa, hücuma məruz qalan dövlət özünümüdafiə hüququndan istifadə edə bilər. Terrorizmə qarşı özünümüdafiə hüququndan istifadə edilməsi məsələsinə gəldikdə isə təcavüzün tərifinə dair 1974-cü il BMT qətnaməsinə müraciət edərsək, qətnamənin 3-cü bəndinin f) və g) yarımbəndləri məsələnin aydınlanmasına kömək edə bilər. Belə ki, f) yarımbəndində göstərilir ki, dövlətin öz ərazisindən başqa bir dövlətə silahlı basqın edilməsi üçün icazə verməsi dolayı yolla hücuma məruz qalan dövlətə qarşı yönəlmiş bir təcavüz kimi qiymətləndirilir. Bəzi müəlliflərə görə bu müddəa öz ərazisini terrorist qruplaşmaların fəaliyyətinə açan dövlətlərə qarşı istifadə edilə bilər.9 g) yarımbəndinə görə isə, bir dövlət tərəfindən və ya dövlətin mənafeyinə uyğun olaraq, başqa bir dövlətə qarşı hərbi əməliyyatlar icra edən silahlı dəstələrin, qruplaşmaların, qeyri nizami ya da ödənişli döyüşçülərin göndərilməsi hərbi təcavüz olaraq qiymətləndirilir.10 Birləşmiş Millətlər nizamnaməsinə görə özünümüdafiə hüququnun ortaya çıxması üçün hərbi təcavüzün olması şərt olsa da, həmin hərbi təcavüzün birbaşa və yalnız bir dövlət tərəfindən həyata keçirilməsi şərt deyildir. Bu da əslində o deməkdir ki, hərbi təcavüz aktının olması özünümüdafiə hüququnun doğmasına kifayətdir,11 lakin burada ortaya çıxa biləcək sual belədir. Əgər hərbi təcavüz, dövlət tərəfindən deyil də hansısa bir qruplaşma tərəfindən həyata keçirilibsə, hərbi təcavüzə uğramış dövlətin özünümüdafiə hüququnu istifadə edəcəyi ünvan necə müəyyənləşə bilər. Bu məsələ ilə bağlı mövcud beynəlxalq praktikaya müraciət etdikdə beynəlxalq hüquqda məşhur 1986 Nikaraqua ABŞ-a qarşı işinə nəzər sala bilərik. Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinin qərarına görə bir dövlət ərazisində mövcud olan silahlı qruplaşmalara edilən kömək, həmin dövlətə qarşı güc tətbiqi kimi qiymətləndirilir.12 Burada edilən köməyin forma və növünün müəyyənləşməsi də vacib məsələdir. Məsələn bəhs etdiyimiz işdə partizan dəstələrinin silahlandırılması və təlimi, beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərindən olan güc tətbiq etməmək vəya güclə hədələməmək prinsipinin pozuntusu kimi qiymətləndirilsə də, həmin qruplaşmalara maliyyə dəstəyinin həyata keçirilməsi isə dövlətlərin daxili işlərinə qarışmamaq prinsipinin pozuntusu kimi qiymətləndirilmişdir.13 Yalniz eyni zamanda bəhs edilən bu güc tətbiq etmənin ölçü baxımından BMT nizamnaməsinin 51-ci maddəsində göstərilən özünümüdafiə hüququnu doğura biləcək 14 çapda hərbi təcavüz olmadığı da qeyd olunmuşdur. Özünümüdafiə hüququnun tətbiq edilə bilməsilə əlaqədar hərbi təcavüzün mövcud olması şərt olmaqla birlikdə digər bir şərt də vaxtla əlaqədardır. Yəni 51-ci maddədə göstərilir ki, hərbi təcavüzə uğramış dövlətlər, Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən beynəlxalq sülhün və təhlükəsizliyin qorunub saxlanması üçün zəruri olan tədbirlər görülənə qədər, fərdi və ya kollektiv özünümüdafiə hüququndan istifadə edə bilərlər.15 Maddədən açıq aydın müəyyən olur ki, burada vaxt baxımından məhdudiyyət nəzərdə tutulmuşdur. Bu isə o deməkdir ki, Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən beynəlxalq sülhün və təhlükəsizliyin qorunub saxlanması üçün zəruri olan tədbirlər görüldüyü andan etibarən özünümüdafiə hüququ artıq hüquqi qüvvəsini itirir və hətta hər hansı bir şəkildə hərbi əməliyyatların davam etdirilməsi güc tətbiqi olaraq qiymətləndirilir ki, bu da həm beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərindən olan güc tətbiq etməmə və ya güclə hədələməmə prinsipinin həm də BMT nizamnaməsinin tələblərinə ziddir. Yalnız burada da, hələ mövcud beynəlxalq hüququn qənaətbəxş cavab verə 6 Portela Clara, ‘Terrorism and the Law of the Use of Force’, Berlin Information Center for Transatlantic Security Research Note, June 2002 http://www.bits.de/public/pdf/rn02-2.pdf 16.03.2010 7 Hüseynov. L.H. “Beynəlxalq Hüquq” Hüquq ədəbiyyatı nəşriyyatı, Bakı 2002, s.36 8 Resolutions adopted by the General Assembly 3314 (XXIX). Definition of Aggression http://www.un-documents.net/a29r3314.htm 18.03.2010 9 Hovell Devika, ‘Chicks in the Armour: International Law, Terrorism and the Use of Force’, UNSW Law Journal, Volume 27(2) s.412 http://www.gtcentre.unsw.edu.au/publications/docs/pubs/chinksInTheArmour.pdf 18.03.2010 10 Resolutions adopted by the General Assembly 3314 (XXIX). Definition of Aggressionhttp://www.un-documents.net/a29r3314.htm 19.03.2010 11 SaraçIı Murat, Uluslararası Hukukta Terörizm Gazi Universitesi Hukuk Fakultesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007 s.1070 12 Case concerning the military and paramilitary activities in and against Nicaragua (Nicaragua v. USA) (merits) http://www.icjcij.org/docket/files/70/6505.pdf 20.03.2010 13 Yenə orada 14 Başeren Sertaç Hami , Uluslararası Hukukta Devletlerin Münferiden Kuvvet Kullanmalarının Sınırları, (Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 2003), s.101 15 Charter of the United Nations chapter VII http://www.un.org/en/documents/charter/chapter7.shtml 20.03.2010 192 bilməyəcəyi bir sual ortaya çıxa bilər ki, bu da məhz Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən beynəlxalq sülhün və 16 təhlükəsizliyin qorunub saxlanması üçün zəruri olan tədbirlərlə əlaqədardır. Başqa sözlə desək, hansı zəruri tədbirlər və hansı ölçülərə qədər? Bundan başqa beynəlxalq hüquqda əsasən qəbul edilən yanaşmaya görə özünümüdafiə hüququnu tətbiq edərkən iki cəhətə xüsusi diqqət yetirilməlidir ki, bunlar da zərurət və proporsionallıqdır. Burada zərurət dedikdə nəzərdə tutulan odur ki, dövlət hərbi təcavüzün qarşısını almaq üçün mümkün olan bütün vasitələri 17 istifadə etdikdən sonra zərurət halında özünümüdafiə məqsədli güc tətbiq edə bilər, lakin güc tətbiq etdikdə proporsionallıq faktoruna diqqət etməli, ona qarşı edilən hərbi təcavüzə münasib güc tətbiq etməli, yəni həddindən artıq zərər verilməməlidir.18Başqa sözlə desək hərbi təcavüzə məruz qalan tərəfin məqsədi təcavüzkar qüvvələri tamamilə məhv etmək deyil, zərərsizləşdirmək olmalıdır. Ona görə də təcavüzkar qüvvələri zərərsizləşdirməyə kifayət edəcək qədər güc tətbiq edilməlidir. Beynəlxalq hüquqda özünümüdafiə hüququnu doğura biləcək hərbi təcavüzün, çapı və doğurduğu nəticələrlə yanaşı diqqət yetirilməli digər bir məqam da məqsəddir. Yəni doğurduğu nəticələr baxımından hadisə hərbi təcavüzü xatırlatsa da niyyət və məqsəd təcavüz etmək olmamışdırsa özünümüdafiə hüququnu 19 tələb etmək doğru deyildir. Məsələn, bir dövlətə məxsus, yüksək dağıdıcılıq qabiliyyətinə malik zenit-raket qurğuları dövlətin belə bir məqsədi və ya planı olmadan, sırf onlara nəzarət edən mütəxəssislərin ehtiyatsızlığı ucbatından açılıb başqa bir dövlətin ərazisində müəyyən dağıdıcı nəticələr doğura bilər ki, bu vəziyyət dəymiş zərərin ödənilməsi tələbinin yerinə yetirilməsilə nəticələnə bilər və nəticə etibarilə dağıdıcı nəticələr doğursa da özünümüdafiə hüququ doğurmaya bilər. Yalnız, məsələn bir dövlət öz ərazisində yerləşən nüvə obyektini sırf başqa dövlətə zərər vermək məqsədilə partladarsa, belə bir vəziyyətdə hərbi təcavüzün həyata keçirildiyi qəbul edilər, çünki partlayış hətta dövlətin öz ərazisində baş vermiş olsa da məqsəd digər dövlətə zərər vermək olmuşdur.20 Məqsəd nöqteyi nəzərindən məsələyə baxdıqda belə bir nəticəyə gəlmək mümkündür ki, əgər dövlət, bilərək öz ərazisinin, başqa dövlətlərə qarşı təcavüzkar hərbi əməliyyatlar hazırlamaq və həyata keçirmək məqsədilə istifadə edilməsinə icazə verərsə və həmin təcavüzkar əməliyyatlar həm həcmi həm də doğurduğu nəticələr baxımından hərbi təcavüz kimi qiymətləndirilərsə, təcavüzə məruz qalan dövlət ücün özünümüdafiə hüququndan istifadə labüd olar.21 Beləliklə ABŞ-ın 11 sentyabr hadisələrindən sonra Əfqanıstanda həyata keçirdiyi hərbi əməliyyatlarda istinad etdiyi hüquqi əsas, məhz özünümüdafiə hüququndan istifadə olmuşdur. Bu hadisə ilə əlaqədar BMT Təhlükəsizlik Şurasının, 12 sentyabr 2001 tarixində qəbul etdiyi 1368 sayılı, 28 sentyabr 2001 tarixində qəbul etdiyi 1373 sayılı qətnamələrinin şərhilə, terrorist hücumlara məruz qalmış və ciddi itkilər vermiş dövlətlərin, terrorist qruplaşmalara sığınacaq verən və onları bu və ya digər şəkildə dəstəkləyən dövlətlərin ərazisində, özünümüdafiə hüququna əsaslanaraq hərbi əməliyyatlara başlamağı mövcud beynəlxalq hüquq tərəfindən qəbul edilə bilər.22 Lakin bu məsələyə münasibət təbii ki birmənalı olmamışdır. Belə ki, bir qrup mütəxəssislər BMT Təhlükəsizlik Şurasının 11 sentyabr hadisələrinə reaksiyasını, dövlətlərin, terrorist əməliyyatlara qarşı güc tətbiq etməyi də ehtiva edən tədbirləri həyata keçirmələrinə yol açan bir prosesin başlanğıcı kimi qiymətləndirmişlər. Buradan çıxacaq olan əsas nəticələr isə bunlardır ki, BMT Təhlükəsizlik Şurası özünümüdafiə hüququna əsaslanıb güc tətbiq etməyin sərhədlərini genişləndirərək, terrorist hücumlara qarşı mübarizəni də bu sərhədlərin daxilinə salmış və eyni zamanda beynəlxalq hüququn subyekti olmayan terrorist birləşməni özünümüdafiə hüququnun obyekti halına gətirmişdir.23 Bu isə öz növbəsində xüsusilə II dünya müharibəsindən sonra möhkəmlənərək, müasir beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərindən biri halına gəlmiş güc tətbiq etməmə və ya güclə hədələməmə prinsipinin tədricən yumşalmasına gətirib çıxara bilər ki, buna yol verilməməlidir. Əks təqdirdə, beynəlxalq hüququn digər əsas prinsiplərinin də ayrı-ayrı dövlətlər tərəfindən tədricən zəiflədilməsinə şahid ola bilərik. Nəticə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının təsis aktına qədərki dövrdə hərbi gücdən istifadə edilməsi, dövlətlərin öz siyasi məqsədlərinə nail olmaq üçün müraciət etdikləri və hüquqi baxımdan heç bir maneəsi olmayan, vasitə kimi nəzərdən keçirilirdi. BMT nizamnaməsilə isə bütün üzv dövlətləri hərbi təcavüzdən qaçındıracaq bir beynəlxalq sistemin qurulması nəzərdə tutulmuş və müəyyən istisna vəziyyətlər xaricində güc tətbiq etmək və ya güclə hədələmək çox kəskin bir şəkildə qadağan edilmişdir. 16 17 18 19 20 21 22 23 Taşdemır Fatma: Uluslararası Terörizme Karsı Devletlerin Kuvvete Basvurma Yetkisi, (Ankara: USAK Yayınları, 2006), s.199. Bozkurt Enver, Birleşmiş Milletler Sisteminde Kuvvet Kullanımı, (Ankara: Nobel Yayınları, 2003), s.60 Pazarcı Hüseyin, Uluslararası Hukuk Dersleri 4.Kitap, (Ankara: Turhan Kitabevi, 2000), s.120. Shaw.N. Malcolm, International Law, Cambrıdge University press, fifth edition 2003 s.703 SaraçIı Murat, Uluslararası Hukukta Terörizm Gazi Universitesi Hukuk Fakultesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007 s.1071 Brownlie Ian, Principles of public International law, Oxford University press, 2003 s.713 Kaya Đbrahim. Terörle Mücadele ve Uluslararası Hukuk, Ankara: USAK Yayınları, 2005 s.183 Portela Clara, ‘Terrorism and the Law of the Use of Force’, Berlin Information Center for Transatlantic Security Re-search Note, June 2002 http://www.bits.de/public/pdf/rn02-2.pdf 26.03.2010 193 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Belə bir şəraitdə 1945-ci ildən sonrakı dövrdə beynəlxalq siyasət sahəsində yeni dəyişikliklər baş vermiş, daha əvvəllər rast gəlinməyən yeni təhlükələr ortaya çıxmış, mövcud təhlükələrin isə dağıdıcılıq qabiliyyətində ciddi artımlar olmuşdur. Bu təhlükələrdən biri isə beynəlxalq terrorizmdir. Beynəlxalq terrorizmlə mübarizə ilə bağlı dövlətlərin güc tətbiq etməsilə əlaqədar müzakirələr, xüsusilə 11 sentyabr hadisələrindən sonra beynəlxalq siyasətin gündəminin mərkəzində yer almışdır və dövlətlər beynəlxalq terrorizmə qarşı tədbirlər almaq məqsədilə mövcud beynəlxalq hüquqda güc tətbiq etmənin qaydalarını elastikləşdirməyə istiqamətlənmiş addımlar atmağa başlamışlar. Bu isə öz növbəsində qəbuledilməzdir. Belə ki, uzun müddət ərzində formalaşmış beynəlxalq hüququn normalarının və prinsiplərinin müəyyən dövlətlərin mənafeyinə cavab vermədiyi üçün dəyişdirilməsi və ya yüngülləşdirilməsi nəticə etibarilə beynəlxalq hüququn özünün bir elm sahəsi kimi gələcək inkişafına mənfi təsir edə bilər. Ədəbiyyat 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 194 Başeren Sertaç Hami , Uluslararası Hukukta Devletlerin Münferiden Kuvvet Kullanmalarının Sınırları, (Ankara: Anka-ra Üniversitesi Basımevi, 2003) Bozkurt Enver, Birleşmiş Milletler Sisteminde Kuvvet Kullanımı, (Ankara: Nobel Yayınları, 2003) Brownlie Ian, Principles of public International law, Oxford University press, 2003 Case concerning the military and paramilitary activities in and against Nicaragua (Nicaragua v. USA) (merits) http://www.icj-cij.org/docket/files/70/6505.pdf 20.03.2010 Charter of the United Nations chapter I http://www.un.org/en/documents/charter/preamble.shtml 14.03.2010 Charter of the United Nations chapter VII http://www.un.org/en/documents/charter/chapter7.shtml 20.03.2010 Hovell Devika, ‘Chicks in the Armour: International Law, Terrorism and the Use of Force’, UNSW Law Journal, Volume 27(2) s.412 http://www.gtcentre.unsw.edu.au/publications/docs/pubs/chinksInTheArmour.pdf 18.03.2010 Hüseynov. L.H. “Beynəlxalq Hüquq” Hüquq ədəbiyyatı nəşriyyatı, Bakı 2002 Kaya Đbrahim. Terörle Mücadele ve Uluslararası Hukuk, Ankara: USAK Yayınları, 2005 Keskin Funda: Uluslararası Hukukta Kuvvet Kullanma: Savaş, Karışma ve Birleşmiş Milletler, (Ankara: Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları, 1998) Pazarcı Hüseyin, Uluslararası Hukuk Dersleri 4.Kitap, (Ankara: Turhan Kitabevi, 2000) Portela Clara, ‘Terrorism and the Law of the Use of Force’, Berlin Information Center for Transatlantic Security Re-search Note, June 2002 http://www.bits.de/public/pdf/rn02-2.pdf 26.03.2010 Resolutions adopted by the General Assembly 3314 (XXIX). Definition of Aggression http://www.undocuments.net/a29r3314.htm 19.03.2010 SaraçIı Murat, Uluslararası Hukukta Terörizm Gazi Universitesi Hukuk Fakultesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007 Shaw.N. Malcolm, International Law, Cambrıdge University press, fifth edition 2003 Taşdemır Fatma: Uluslararası Terörizme Karsı Devletlerin Kuvvete Basvurma Yetkisi, (Ankara: USAK Yayınları, 2006) Utku Yapıcı “Uluslararası Hukukta Terörizme Karşı Kuvvet Kullanımı Sorunu” Uluslararası Hukuk ve Politika Cilt 2, No: 7 ss.23, 2006 http://www.usak.org.tr/dosyalar/dergi/aEgARk8xFaeIRxshAoZCcYf83zmglK.pdf 15.03.2010 YERLĐ ÖZÜNÜĐDARƏETMƏ ORQANLARININ ĐNKĐŞAFI KONTEKSTĐNDƏ ĐCTĐMAĐ ŞÜURUN FORMALAŞMASI ZAMANI HÜQUQĐ PROBLEMLƏRĐN HƏLLĐ Elşən ABDULLAYEV Azərbaycan Respublikası Prezidenti Yanında Dövlət Đdarəçilik Akademiyasının aspirantı [email protected] XÜLASƏ Azərbaycanda bələdiyyə sistemi özünü bir idarəetmə forması olaraq tanıdıb, amma onların bugünki fəaliyyəti heç də ölkə vətəndaşlarını qane etmir. Təəssüflə qeyd etmək istəyirəm ki, bələdiyyələrin fəaliyyəti ilə bağlı bəzi dəyişikliklər respublikamızda lazımi səviyyədə hiss olunmur. Bələdiyyə seçkilərindən 10 ildən artıq bir müddət keçsə də, bu müddət ərzində bu qurum vətəndaşların etimadını lazımi səviyyədə doğrulda bilməyibdir. Bələdiyyə seçkiləri ərəfəsində vətəndaşların yerli özünüidarəetmənin mahiyyəti haqqında kifayət qədər məlumatlarının olmaması seçkilər zamanı onların obyektiv seçim etməsinə mənfi təsir göstərən amillərdən biridir. Bu isə öz növbəsində bələdiyyələrə xeyli təsadüfi adamın seçilməsinə gətirib çixarır. Bələdiyyə işi haqqında vətəndaşların məlumatlarının artması, onların bilavasitə bu işlərdə iştirak etməsi bələdiyyələrin işində böyük dönüş yarada bilər. Bələdiyyələrin ictimaiyyətlə əlaqələrinin düzgün qurulması zamanı mövcud olan hüquqi problemlərin həll olunmasını bələdiyyələrin səmərəli fəaliyyəti üçün çox vacib hesab edirəm. Ümidsizliyə qapılmayıb deyə bilərəm ki, hal-hazırda bələdiyyələr öz fəaliyyətlərini illər keçdikcə genişləndirirlər. Açar sözlər: yerli özünüidarəetmə, orqan, ictimai şüur, hüquqi problem IN THE CONTEXT OF DEVELOPMENT OF THE LOCAL GOVERNMENT INSTITUTIONS SOLUTIONS TO THE LEGAL PROBLEMS DURING THE FORMATION OF PUBLIC CONSCIOUSNESS ABSTRACT Importance of role of the citizens in development of local self-governing bodies was mentioned in the article in question. Not being understanding of responsibilities of local self-governing and citizens was shown one of the main reasons of the problems in the article. Establishment of trustworthy relations between local self-governing bodies and citizens was suggested. Therefore, increase of belief of citizens in the local self-governing bodies was mentioned as one of the main points. Participation of every citizen of the country in the activity of municipals was considered important. Increase of the level of awareness of the citizens of activities of local self-governing bodies was mentioned as one of the significant points. Local population resided in the territory of municipal authority should pay tax on land. The citizens should understand necessity of tax on land. Active participation of foreigners, have resided in the territories of municipals for a long time, and citizens of foreign countries at meetings of the citizens is suggested. Participation of foreigners at the meetings may create opportunity for realization of reformations applied in foreign countries in establishment of realizations between municipal authorities and the public. Taking into consideration speeches of citizens of different foreign countries and suggestions that will be made by them at the meetings of municipal authorities. We consider that we may gain positive results in role of local population in development of municipals and generally, formation of public consciense in relation to municipals. Keywords: municipality, organs, social consciousness solution, legal problems Azərbaycanda bələdiyyə sistemi özünü bir idarəetmə forması olaraq tanıdıb, amma onların bugünki fəaliyyəti heç də ölkə vətəndaşlarını qane etmir. Təəssüflə qeyd etmək istəyirəm ki, bələdiyyələrin fəaliyyəti ilə bağlı bəzi dəyişikliklər respublikamızda lazımi səviyyədə hiss olunmur. Bələdiyyə seçkilərindən 10 ildən artıq bir müddət keçsə də, bu müddət ərzində bu qurum vətəndaşların etimadını lazımi səviyyədə doğrulda bilməyibdir. Bələdiyyələr hələ də ölkədə idarəetmənin bir forması kimi özünü əhaliyə göstərə bilməmişdir. Bələdiyyələrin fəaliyyətini tənzimləyən 70-dən artıq normativ hüquqi aktların olmasına baxmayaraq, bələdiyyələr hələ də yerli problemlərin həllində fəallıq nümayış etdirə bilmirlər. Yerli özünüidarə orqanlarının fəaliyyətində problemlərin və çatışmamazlıqların mövcudluğu danılmaz bir faktdır. Đqtisadi, hüquqi və maarifləndirmə sahələrində problemlərin mövcudluğu yerli özünüidarə orqanlarının fəaliyyətlərində problemlər yaradır. Demokratik cəmiyyətlərin əsas xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, həmin cəmiyyətlərdə hakimiyyətin əsas mənbəyi kimi xalq göstərilir. Xalq hakimiyyəti birbaşa və ya dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarəetmə orqanları vasitəsilə həyata keçirilir [2,s. 3]. Yerli özünüidarə orqanlarının qarşısında duran əsas problemlərdən biri də odur ki, bugün əksər bələdiyyələr ictimaiyyətlə qarşılıqlı əlaqədə deyildir, əhalidən təcrid olunmuş halda fəaliyyət göstərirlər. Yerli özünüidarəetmə orqanları olan bələdiyyələr hələ də əsl xalq hakimiyyətinin bir forması kimi lazımi səviyyədə özünü göstərməyibdir. “Bələdiyyələrin statusu haqqında” Azərbaycan Respublikasının 2 iyul, 1999-cu il tarixli Qanununun 3-cü maddəsinə əsasən bələdiyyələr, bələdiyə orqanları və onların vəzifəli şəxsləri insan və vətəndaş hüquqlarına və azadlıqlarına bilavasitə aid sənəd və materiallarla hər bir vətəndaşın tanış olmaq, habelə qanunla xüsusi 195 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi hallar nəzərdə tutulmayıbsa, bələdiyyələrin fəaliyyəti haqqında tam məlumat almaq imkanını təmin etməyə, seçicilərin tapşırıqlarını yerinə yetirməyə borcludurlar [1,s. 82]. Bugün yerli özünüidarəetmə orqanlarının ictimaiyyətlə münasibətlərinin qurulması zamanı hüquqi problemlərin həllində obyektiv və subyektiv səbəblər mövcuddur. Əsas problemlərdən biri də odur ki, bugün heç bir yerli özünüidarəetmə orqanları əhali arasında öz fəaliyyətləri ilə bağlı yerli rəy sorğusu keçirmir. Baxmayaraq ki, 1999-cu ildə “Yerli rəy sorğusu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qüvvəyə minibdir. Qanunun qəbulundan 10 ildən çox vaxt keçməsinə baxmayaraq, yerli özünüidarə orqanları qanunun tələblərinə əməl edib yerli rəy sorğularının keçirilməsini hələ də təmin etməyiblər. Qanunda göstərilir ki, bələdiyyələrin ərazisində yaşayan və seçki hüququna malik olan vətəndaşlar yerli rəy sorğusunda iştirak etmək hüquqquna malikdir. Bununla yanaşı yerli rəy sorğusunun hazırlanması və keçirilməsi ilə bağlı xərclər bələdiyyə büdcəsinin vəsaiti hesabına maliyələşdirilir. Yerli rəy sorğusu bələdiyyə orqanının və ya bələdiyyə ərazisində yaşayan vətəndaşların təşəbbüsü ilə keçirilir [1,s. 103-107]. Əlbətdə bir daha qeyd etmək istəyirik ki, ilk öncə bələdiyələr qanun çərçivəsində səlahiyyətlərini yerinə yetirməlidirlər. O ki qaldı vətəndaşlara, fikrimcə bugün vətəndaşların əksər hissəsi yerli rəy sorğusu haqqında kifayət qədər məlumata sahib deyildir. Yerli özünüidarə orqanlarının həyata keçirdiyi müxtəlif tədbirlər vasitəsilə əhalinin, xüsusi qrupların maraqlarının öyrənilməsi və nəzərə alınması vacibdir. Đnkişaf etmiş ölkələrdə bələdiyyələrlə vətəndaşlar arasında cox etibarlı, qarşılıqlı bir əlaqə mövcuddur. Sağlam münasibətlərin qurulması həm bələdiyyələrə , həm də vətəndaşların gündəlik qarşılaşdıqları problemlərin tez bir zamanda həllinə şərait yarada bilər. Yerli özünüidarə orqanlarının səlahiyyətləri çərçivəsində həll etdiyi məsələlər vətəndaşların bələdiyyələrə inamını artırmalıdır. Belə hesab edirik ki, yerli özünüidarə orqanları ictimaiyyətlə əlaqələrinin düzgün şəkildə qurulmasında beynəlxalq təcrübəyə əsaslanmalıdır. Məsələn, Türkiyə Cumhuriyyətinin bu sahədəki fəaliyyətindən istifadə edilməsi məqsədə uyğun addımlardan biri ola bilər. Vətəndaşların yerli özünüidarəetmə barədə məlumatlılıq səviyyəsinin gücləndirilməsini zəruri hesab edirəm. Bunun üçün bələdiyyələrdə onların fəaliyyəti ilə bağlı hüquqi ədəbiyyatlardan ibarət kitabxananın yaradılması məqsədə uyğun olardı. Yerli özünüidarəetmə orqanlarında elə bir şərait yaradılmalıdır ki, bələdiyyəyə üz tutan hər bir vətəndaş üçün bələdiyyələrlə bağlı onlara lazım olan istənilən məlumatların əldə edilməsi üçün lazımı şərait yaradılsın. Belə hesab edirəm ki, yerli özünüidarəetmə orqanlarında məlumat lövhələrinin hazırlanması, bələdiyyələrin fəaliyyəti ilə bağlı broşuraların buraxılması vətəndaşları maraqlandıran sualların cavablandırılması üçün yetərli ola bilər. Bələdiyyə seçkiləri ərəfəsində vətəndaşların yerli özünüidarəetmənin mahiyyəti haqqında kifayət qədər məlumatlarının olmaması seçkilər zamanı onların obyektiv seçim etməsinə mənfi təsir göstərən amillərdən biridir. Bu isə öz növbəsində bələdiyyələrə xeyli təsadüfi adamın seçilməsinə gətirib çixarır. Bələdiyyə işi haqqında vətəndaşların məlumatlarının artması, onların bilavasitə bu işlərdə iştirak etməsi bələdiyyələrin işində böyük dönüş yarada bilər. Bələdiyyələrdə vətəndaşların iştirakı ilə keçirilən seminarların, iclasların, yığıncaqların sayı artırılmalıdır. Çünki dəyirmi masa arxasında aparılan söhbətlərdən əldə olunan nəticələr bir nəfərin çıxardığı qərardan daha önəmlidir [3,s. 56-57]. Təklif edirəm ki, bələdiyyə ərazilərində uzun müddət yaşayan əcnəbilər və xarici ölkə vətəndaşları vətəndaş yığıncaqlarında yaxından iştirak etsinlər. Əcnəbilərin yığıncaqlarda iştirakı müxtəlif ölkələrdə bələdiyyələrin ictimaiyyətlə əlaqələrinin qurulmasında aparılan islahatların bizim ölkəmizdə də həyata keçirilməsinə şərait yarada bilər. Müxtəlif xarici ölkə vətəndaşlarının bələdiyyə iclaslarında çıxışı, verəcəkləri təklifləri nəzərə alaraq belə hesab edirik ki, yerli əhalinin bələdiyyələrin inkişafındakı rolunda, ümumiyyətlə bələdiyyələrə münasibətdə ictimai şüurun formalaşmasında ciddi sayıla biləcək müsbət nəticələr əldə etmiş olarıq. Göründüyü kimi, bələdiyyələrin ictimaiyyətlə əlaqələrə passiv münasibəti sonda özlərinə qarşı yönələn bir təsirdir. Ancaq bu işdə icra strukturlarının da az günahı yoxdur. Đcra strukturlarının yerli nümayəndələrinin səlahiyyət dairələrinin aşması nəticəsində bələdiyyələrin nüfuzuna ciddi və məqsədli ziyan vurulur desək səhv etmərik. Əsas məsələ görülən işlərin ictimaiyyətə düzgün istiqamətdə çatdırılmasıdır. Beynəlxalq təcrübəyə nəzər salsaq görərik ki, Belçikada bələdiyyə seçkilərində yerli əhali ilə yanaşı, uzun müddət bələdiyyələrin inzibati ərazilərində yaşayan əcnəbi vətəndaşlar da səsvermə hüququna malikdir. Vətəndaş fəallığının yeni formalarının həyata keçirilməsi vacibdir. Ölkənin hər bir yaşayış məntəqəsındə bunun həyata keçirilməsinə ehtiyac vardır. Bu forma vətəndaşların ictimai şüurunu və siyasi mədəniyyətini dəyişdirmək üçün bir köməkdir. Vətəndaşlar yerli əhəmiyyətli məsələlərin həllində özlərinə lazımi şəraitin yaradılmasını bələdiyyələrdən tələb etməlidirlər [3,s. 56-57]. Hər bir ölkə vətəndaşı yaşadığı dövlətin Konstitusiya quruluşundan asılı olmayaraq onun gündəlik həyatına blavasitə təsir göstərən qərarların qəbul olunmasında iştirak edə bilər (1,s. 17-21]). 196 Məsələn, ABŞ-da yerli idarəetmənin təşkili zamanı qoyulan dəyirmi masanın həcmi hər il artmaqda davam edir [3,s. 9-11]. Əgər dəyirmi masa arxasına toplanan insanların sayı günbəgün artırsa, deməli, yerli əhali özünüidarəyə daha çox inanir və etibar edir. Həqiqətən də cəmiyyətin, əhalinin problemləri geniş masa üzərində həll olunmalıdır. Heç kəs cəmiyyətin problemlərinin həll olunmasında yaxasını kənara çəkməməlidir. Ali təhsil müəssisələri, dini icmalar və din xadimləri, KĐV yerli əhəmiyyətli məsələlərin həllində yerli özünüidarəetmə orqanlarına köməkliklərini əsirgəməməlidirlər. Bələdiyyələr yerli səviyyədə problemlərin həllinə nail olmaq üçün təkcə görüşlər keçirməklə lazım olan məqsədlərə nail olmaları mümkünsüz kimi görünür. Bunlarla yanaşı, eyni zamanda vətəndaşların aktiv fəallığı gərəkdir. Müasir dövrdə bələdiyyə qurumlarının inkişafında vətəndaşların önündə duran başlıca vəzifələrdən biri də məhz elə budur. Aparılmış müşahidələr onu göstərir ki, əhalinin yerli öünüidarəetmədə iştirakı aşağı səviyyədədir. Vətəndaşların əksəriyyəti yerli özünüidarəetmənin mahiyyəti haqqında məlumatsızdır. Qanuna əsasən bələdiyyə üzvləri ən azı 6 ayda bir dəfə seçicilər qarşısında hesabat verməlidir [1,s. 86]. Lakin təcrübə göstərir ki, vətəndaşların qanunun bu müddəaları haqqında kifayət qədər məlumatı yoxdur və onlar etimad göstərdikləri bələdiyyə üzvlərindən hesabat tələb etmək hüququna malik olduqlarını bilmirlər. Bu isə nəticədə bir çox bələdiyyələrin fəaliyyətində şəffalığın təmin olunmasına mənfi təsir göstərir və bələdiyyə büdcəsinə daxil olan vəsaitlərin səmərəli xərclənməsinin ictimai nəzarət imkanlarını azaldır. Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları yaşadıqları ərazilərdə yerli özünüidarə hüququnu bələdiyyələrə seçkilər, öz iradəsini birbaşa ifadə etmək, rəy sorğusu, müstəqil fıkir söyləmək, təkliflər vermək vasitəsilə və digər formalarda həyata keçirirlər. Vətəndaşlar irqindən, milliyyətindən, cinsindən, dilindən, mənşəyindən, əmlak və vəzifə mövqeyindən, dinə nıünasibətindən, əqidəsindən, peşəsindən, siyasi partiyalara, həmkarlar ittifaqlarına və digər ictimai birliklərə münasibətindən asılı olmayaraq, yerli özünüidarəni həm bilavasitə, həm də öz nümayəndələri vasitəsilə həyata keçirə bilərlər. Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının yerli özünüidarə orqanlarına seçmək və seçilmək hüququ vardır. Hər bir vətəndaşın bələdiyyələrə, bələdiyyə orqanlarına və onların vəzifəli şəxslərinə müraciət etmək hüququ vardır. Bələdiyyələr, bələdiyyə orqanları və onların vəzifəli şəxsləri insan və vətəndaş hüquqlarına və azadlıqlarına bilavasitə aid sənəd və materiallarda hər bir vətəndaşın tanış olmaq, habelə qanunla xüsusi hallar nəzərdə tutulmayıbsa, bələdiyyələrin fəaliyyəti haqqında tam məlumat almaq imkanını təmin etməyə, seçicilərin tapşırıqlarını yerinə yetirməyə borcludurlar. Əhalisi 500 nəfərdən az olan bələdiyyələrdə yerli əhəmiyyətli məsələlərə münasibət bildirmək, təkliflər irəli sürmək, kollektiv rəy söyləmək, qərarlar qəbul etmək məqsədi ilə həmin bələdiyyə ərazilərində vətəndaşlar öz yığıncaqlarını keçirə bilərlər [1,s. 90]. Vətəndaş yığıncaqları xalqın yerli əhəmiyyətli işlərdə birbaşa iştirakının ən sınanmış formalarından biridir və bu insanların fikir və söz azadlığı, sərbəst toplaşmaq azadlığı, cəmiyyətin və dövlətin siyasi həyatında iştirak hüququ, birləşmək hüququ kimi konstitusiyada təsbit edilmiş əsas insan hüquq və azadlıqlarının bilavasitə təcəssümüdür. Vətəndaşların yağıncaqlarında həmin bələdiyyə ərazilərində yaşayan 18 yaşı tamam olmuş vətəndaşların iştirak etmək hüququ vardır. Vətəndaşlann yığıncaqlarında bələdiyyənin nizamnaməsi və başqa qərarlar qəbul edilir. dəyişdirilir və ləğv olunur. Yerli özünüidarənin həyata keçirilməsində vətəndaşlar yuxarıda göstərilmiş formalarla yanaşı, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına, “Bələdiyyələrin statusu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa, başqa qanunlara və bələdiyyənin nizamnaməsinə zidd olmayan digər formalarda da iştirak edə bilərlər. Bələdiyyələrin inkişafında ictimai şüurun formalaşmasına təsir göstərən amillərdən biri kimi bələdiyyə orqanları qədər vətəndaşların da məsuliyyətsizliyini qeyd etmək istəyərdik. Bugün istər məişətdə olsun, istərsə də gündəlik həyatımızda olsun elə məsələlər var ki, onlar bələdiyyələrdən asılı deyil. Onlar bizim hamımızdan asılıdır. Həmin məsələlər bizim daxili mədəniyyətimizdən, mənəvi kefiyyətlərimizdən irəli gələn məsələlərdir. Bugün cəmiyyətimizdə tez tez rastlaşdığımız bir neçə neqativ məsələləri qeyd etmək istərdim. Məsələn, vətəndaşın yaşadığı evin pəncərəsindən məişət tullantılarını yuxarıdan aşağı tullaması, zibil yeşikləri ola ola əlindəki tullantını yaşadığı həyətin ərazisinə atması, asfalt örtüyünün ehtiyatsılıqdan və ya qəsdən korlanması, ətraf mühitin sağlamlaşdırılması üçün salınan yaşıllıqların korlanması, onlara lazımi qulluğun edilməməsi və s. Bu siyahını daha da artirmaq olardı. Belə neqativ amillər hamını sarsıdan amillərdəndir. Həmin ərazidə fəaliyyət göstərən bələdiyyə və bələdiyyə üzvləri necə fəal olsalar da, necə yaxşı işləsələr də bunun öhdəsindən gələ bilməzlər. Bugün bələdiyələrin fəaliyyətində daha çox özünü göstərən belə hallar var ki, bunlar əslində bizim insanların bəzilərinin daxili mədəniyyətinin olmaması nəticəsində üzə çıxan hallardır. Belə hallar tez tez bələdiyyələrlə əlaqələndirilir, amma unutmamalıyıq ki, bu bələdiyyə üzvləri də bizim sıralarımızdan çıxan insanlardır. Bələdiyyələrin fəaliyyətini birdən birə yüksək səviyyəyə qaldırmaq, ideal da olmasa, onların fəaliyyətinə yaxşı demək üçün hələ bir müddət də vaxt lazımdır. Đlk növbədə vətəndaşların ümumi mədəniyyətinin 197 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi artırılması, eyni zamanda vətəndaşların yerli özünüidarə orqanlarına bütövlükdə münasibəti dəyişməlidir. Đnsanlar bələdiyyələrin rolunu tam mənada başa düşməli və onlara ehtiyac duymalıdırlar. Nəhayət, vətəndaşlar fəaliyyətlərini qurmaq üçün bələdiyələrə tələb olunan vergilərini ödəməlidirlər. Bələdiyyə ərasində yaşayan yerli əhali torpaq vergisinin verilməsini təmin etməlidir. Vətəndaşlar torpaq vergisinin vacibliyini dərk etməlidirlər. Təsəvvür edin hər bir vətəndaş torpaq vergisini verməklə yaşadığı ərazinin bələdiyyə qurumunun büdcəsinə nə qədər müsbət təsir göstərmiş olar. Unutmayaq ki, vətəndaşların problemlərini həll etmək üçün bələdiyyə büdcəsinin formalaşması vacib səbəblərdən biridir. Yerli özünüidarəetmə orqanlarının uğurlu fəaliyyəti vətəndaşların onların işində fəal iştirakından çox asılıdır. Düzdür, son zamanlar bələdiyyə qərarlarının qəbul edilməsində sakinlərin iştirakı müşahidə olunur. Lakin onların yerli özünüidarəetmədə fəaliyyət səviyyəsi, açığını deyək ki, çox aşağıdır. Bələdiyyələr vətəndaşların yığıncaqlarda iştirakında, müxtəlif təkliflərlə çıxış etməsində maraqlı olmalı, vətəndaş təşəbbüskarlığının artırılması üçün geniş şərait yaratmalıdırlar. Bələdiyyələrin ictimaiyyətlə əlaqələrinin düzgün qurulması zamanı mövcud olan hüquqi problemlərin həll olunmasını bələdiyyələrin səmərəli fəaliyyəti üçün çox vacib hesab edirəm. Ümidsizliyə qapılmayıb deyə bilərəm ki, hal-hazırda bələdiyyələr öz fəaliyyətlərini illər keçdikcə genişləndirirlər. Ədəbiyyat 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 198 Bələdiyyələr haqqında sənədlər toplusu, Bakı, “Qanun” nəşriyyatı, 2008. Vəli Əlibəyov, “Đctim aiyyətlə əlaqələr”, Bakı, 2004. “Bələdiyyələr haqqında şərhlər, təcrübələr, sənədlər”, Bakı, Qanun, 1999. Əlikram Abdullayev, “Yerli özünüidarənin demokratik əsasları” (Vətəndaş Təşəbbüsləri Mərkəzi), Bakı, 2003 Đ.O.Quliyev, “Yerli özünüidarəetmə orqanlarının fəaliyyətinin nəzəri və hüquqi əsasları”, “Adiloğlu”, Bakı, 2006. www.municipality.az www.bim.az KONSTĐTUSĐON ŞƏRHƏ NƏZƏRĐ YANAŞMALAR VƏ PROBLEMLƏR Farid NƏBĐLĐ Bakı Dövlət Universiteti müəllimi [email protected] XÜLASƏ “Konstitusiyanın mənasını biz hardan bilirik?” – ilk baxışdan sadə görünən bu suala elə özü kimi də sadə cavab vermək olar: “ Onun maddələrini dilin normal qrammatik qaydalarına uyğun oxuyub anlayaraq”. Yəni maddədə əksini tapan hər hansı cümləni, ifadəni oxuyub biz nə anlayırıqsa, konstitusiyanın həmin məsələ ilə bağlı mövqeyi (mənası) maddənin bizə verdiyi və bizim anladığımız mənasıdır. Konstitusiya yazılı sənəd olduğundan, onun şərhinin kökləri yazılı mətnlərin şərhi, ümumiyyətlə ifadələrin dərk edilməsi və şərh edilməsi ilə əlaqədar fəlsəfi fikirlərə qədər “uzanır”. Mövzumuzun həm nəzəri, həm də tarixi köklərini təşkil etdiyindən, burada qısa olaraq hermenevtik əsaslara nəzər yetirməliyik. Konstitusion şərh metodları və ya texnikası dedikdə, məhkəmələr tərəfindən konstitusiya şərh edilərkən istifadə edilən və məhkəmənin müəyyən nəticəyə (“məna tapıntısı”na) gəlməsinəsəbəb olan üsullardır. Məhkəmə təcrübəsində “metodlar” adlanan üsullar, konstitusion nəzəriyyədə “nəzəriyyə” və ya “yanaşmalar” da adlandırılır. Konstitusion nəzarəti həyata keçirən hakimlər, adətən, konkret faktiki hal ilə bağlı konstitusiyanı şərh edərkən hansı metod(lar)dan istifadə etdiklərini qeyd etmirlər. Açar sözlər: Konstitusiya, konstitusion şərh, kommunikasiya, niyyət, ilkin THEORETICAL APPROACHES TO CONSTITUTIONAL INTERPRETATION AND PROBLEMS ABSTRACT The Paper commences with presenting questions such as “Where do we know the meaning of the constitution (al norm)?”, “How to deal with cases where a constitutional norm is ambiguous or too vague that no “one answer” or “any answer” ensues?”, “How to apply a constitutional norm literally where this leads us to an absurd or an unjust result?”, “Is it possible to determine the true meaning of a constitutional clause? – if yes, how to prove this?” The aim of presenting these questions in the introduction is to provide the readers with background information on possible problems and criticism associated with each of the theoretical approach and interpretation method to be presented in the subsequent parts of the Paper. Part I of the Paper presents theoretical and historical roots of constitutional interpretation. Theories regarding the interpretation of ancient texts, hermeneutics and legal hermeneutics and some modern theoretical approaches and interesting claims are explained in this part. Next part of the Paper focuses on the application of constitutional interpretation theories and methods by courts, though judges do not explicitly mention any name of a method or theoretical approach. These methods are from the jurisprudence of the US Supreme Court and German Constitutional Court, similar to a parallel analysis. The aim here is to provide real-life examples of interpretation and how a choice of theory (method) may ensue in different results. Here, theoretical approaches and methods - inter alia, textualism, intentionism, precedent, justice, constitutional structure, practical concordance are presented in the US and German experience. Key word: Constitution, constitutional interpretation, communication, internationalism, original Giriş “Konstitusiyanın1 mənasını biz haradan bilirik?” – ilk baxışdan sadə görünən bu suala elə özü kimi də sadə cavab vermək olar: “ Onun maddələrini dilin normal qrammatik qaydalarına uyğun oxuyub anlaya-raq2”. Yəni maddədə əksini tapan hər hansı cümləni, ifadəni oxuyub biz nə anlayırıqsa, konstitusiyanın həmin məsələ ilə bağlı mövqeyi (mənası) maddənin bizə verdiyi və bizim anladığımız mənasıdır. Amma məsələ heç də belə bəsit deyil. Konstitusiyanın heç də bütün maddələri tam olaraq bir məna vermir; müxtəlif şəxslər eyni ifadəni oxuyub fərqli nəticələrə gələ bilər, ifadənin birdən artıq mənası ola bilər (amiguous), ya da ifadənin mənası konkret bir nəticəyə gəlməyimizə kömək etməyəcək dərəcədə geniş ola bilər (vague). Həmçinin, maddənin normal dil qaydalarına uyğun oxuyub anladığımız mənasını konkret faktiki hallara tətbiq etdikdə absurd, məntiqsiz və ya əslində maddənin “ruhuna” tamamilə zidd, ədalətsiz nəticələr əldə edə bilərik. Bundan başqa, maddələr həm birbaşa, həm də faktlara tətbiq zamanı ziddiyyətdə ola bilərlər. Bunların isə müxtəlif səbəbləri ola bilər (məsələn, konstitusiyanı qəbul edənlərin öncədən düşünə bilməyəcəkləri yeni faktiki hal yaranıb və ya əvvəlki faktiki hal əhəmiyyətli dərəcədə dəyişik formada üzə çıxıb, konstitusiya tərəfindən qorunan dəyərlər müəyyən bir hal ilə əlaqədar ziddiyyətdədirlər və s.) Belə olduqda, hətta yazımızın yuxarıdakı birinci sualı məntiqsiz də görünə bilər. Yəni bu sualı verərkən biz əvvəlcədən qəbul etmiş sayılırıq ki, konstitusiyanın öncədən bizə bəlli olan konkret mənası var və biz onu müəyyən yollarla tapmalıyıq. Amma qeyd edilən hallardakı kimi, konstitusiyanın hər hansı bir cümləsini oxuyub biz fərqli 1 2 Bu yazıda konstitusion şərh dedikdə, konstitusiyaların müvafiq məhkəmələr tərəfindən şərhi – rəsmi təfsir edilməsi nəzərdə tutulur. Bu yazıda “anlamaq” və “dərk etmək” ifadələri sinonim olaraq işlədilir. 199 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi mənalar çıxarırıqsa və ya ümumiyyətlə, heç bir konkret məna çıxara bilmiriksə, onda konstitusiyanın həmin cümləsinin ümumiyyətlə mənası varmı (Biz şərh edib mənalar tapana kimi Konstitusiyanın özünün mənası olmamış olur, əslində, mənanı ona biz vermiş oluruq.)? Əgər konstitusiyanın mənası varsa, biz onu doğru müəyyən edə bilərikmi? Əvvəlki iki sualın cavabı “bəli”dirsə, onda biz hansı vasitələrlə konstitusiyanın əsl mənasını müəyyən edə (tapa) bilərik? Həm də, necə əmin ola bilərik ki, məhz bizim tapdığımız məna konstitusiyanın həmin maddəsinin əsl mənasıdır? Yuxarıdakı suallar ilk baxışdan anlaşılmaz ola və ya hər oxucu özündə bunlara çox sadə cavablar tapa bilər. Burada qeyd edək ki, bu sualların yazının əvvəlində verilməsinin məqsədi budur ki, oxucu yazı ərzində “rastlaşdığı” konstitusion şərhə bütün nəzəri yanaşmalar və şərh metodlarına bu suallardan xəbərdar olaraq yanaşa və bu yanaşma və metodları qiymətləndirə bilsin. Amma yazının ilk iki hissəsində konstitusion şərh nəzəriyyələrinin tarixi köklərinin və müxtəlif ölkələrdə (müvafiq məhkəməsində) konstitusion şərh metodlarının izahı verildikcə bu suallar daha da aydın olacaq və həqiqətən, praktiki əhəmiyyəti də anlaşılacaq. Ola bilər, bəzi suallarımıza ümumiyyətlə cavab tapmayaq, ya da suallar aydın olduqca yeni – yeni suallar da ortaya çıxsın. Buna görə də, yazımızın sonuncu hissəsində bu yeni fikirlər, bir növ, “cavab verəcək” fikirlər “nəticə və təkliflər” başlığı altında əksini tapacaq 3. Konstitusion şərh nəzəriyyələrinin kökləri Konstitusiya yazılı sənəd olduğundan, onun şərhinin kökləri yazılı mətnlərin şərhi, ümumiyyətlə ifadələrin dərk edilməsi və şərh edilməsi ilə əlaqədar fəlsəfi fikirlərə qədər “uzanır”. Mövzumuzun həm nəzəri, həm də tarixi köklərini təşkil etdiyindən, burada qısa olaraq hermenevtik əsaslara nəzər yetirməliyik4. Hemenevtika linqvistik və qeyri-linqvistik ifadələrin, yəni onların mənasının dərk edilməsi və şərhindən bəhs edir. Hermenevtik fikirlərə Qədim Yunan dövründə, xüsusilə Aristotelin əsərlərində rast gəlmək olar – sonradan Bibliyanın şərhi ilə əlaqədar bu sahə Qərbdə daha çox inkişaf etdi. Hələ ikinci əsrdə Ougenes Bibliyanın üç mənası olduğunu yazırdı: hərfi məna - ifadələr və sözlər hərfi dərk edilir; ilahi məna – sözlər və ifadələr sadə insanlar üçün sadəcə görüntüdür, onların arxasında digər məna, yəni ilahi mesaj dayanır, məsələn “insanlar pis əməllərə yol verməməlidirlər” bizə yalnız görüntü mənanı təqdim edir, əsl məna isə ilahi ədalətdir; mənəvi (eskataloji) məna – bütün ifadə və fikirlər bütün yaradılışın əsas məqsədi çərçivəsində dərk edilməlidir. Oxşar fikirlərə Thomas Aquinasın da əsərlərində rast gəlinir. Şərhin tarixi köklərindən bəhs edərkən 18-ci əsr alman hüquqşünası Fridrich Carl von Savignyə istinad etməyə bilmərik. Savigny qeyd edirdi ki, hüquqi mətni dərk etmək üçün ilk növbədə ona hərfi yanaşırıq və bu zaman dilin qrammatik ve leksik qaydalarından istifadə edərək onun mənasını anlayırıq. Bununla biz nəticəyə gələ bilmiriksə, növbəti pilləyə - “sistematik dərk”ə keçirik. Yəni artıq ifadə və ya cümlə (müddəa) qanunun və ya ümumilikdə hüquq sisteminin digər müddəalarından kənarda deyil, onlar nəzərə alınmaqla oxunur və qavranılır. Nəticə bizi qane etmədikdə, biz növbəti addım olaraq “tarixi məna”ya nəzər yetiririk. Bu zaman biz qanunu qəbul edənin qanunu qəbul edən zaman nəyi nəzərdə tutduğunu aydınlaşdırmalıyıq. Nəticə yenə qənaətbəxş deyilsə, “teleoloji şərhə” keçməliyik. Bu zaman isə biz şərh etdiyimiz müddəanın qəbul edilməsində əsas məqsədin nə olduğunu aydınlaşdırmalıyıq. Göründuyü kimi, “semantik pluralizm” adlandırılan bu yanaşmalara əsasən, eyni mətni müxtəlif formalarda anlamaq mümkündür və əslində bu nəzəri yanaşmalar bizə, bir konstitusiyanın deyil, əslində eyni zamanda 3 - 4 konstitusiyanın olduğunu bildirir (Sarbonna Universitetinin Professoru Otto Pferssmanın fikri ilə razılaşaraq). Ənənəvi hermenevtikada da semantik pluralizmə üstünlük verilir. Yəni biz mətnin mənasını anladıqdan sonra onunla qane olmuruqsa, şərh vasitəsilə fərqli mənasını seçə bilərik. Semantik pluralizmə əks yanaşma isə, semantik monizm adlanır. Semantik monizmin yaradıcısı Spinoza hesab edilir. Bu yanaşmaya əsasən yalnız bir məna olur, amma bu məna çox ümumi və ya qeyri-dəqiq ola bilər (müxtəlif mənalar hamısı eyni zamanda mövcud olduğundan). Spinoza bu fikri Bibliyanın şərhi ilə əlaqədar ifadə etsə də, sonradan onun fikri geniş yayılır və linqvistik fəlsəfə, həmçinin analitik fəlsəfə də (ənənəvi fəlsəfədən fərqli olaraq) semantik monizmi rəhbər tutur (məsələn Frege, Wittgenstein, Ayer və digərləri). Spinoza qeyd edirdi ki, mətnin özü bizə Bibliyanın mənasını verir, yalnız dini kitab (solar scripture) əsas götürülməlidir. Şərhin məqsədi isə dilə obyektivlik gətirmək, qeyri-dəqiqliyi və ümumiliyi aradan qaldırmaqdır. Đlk dəfə isə Friedrich Schleiermacher hermenevtikanı universal konsepsiyaya çevirdi. Belə ki, ona kimi ancaq xüsusi mətnlə bağlı anlayış və şərhlə bağlı fikirlər var idi (məsələn, Bibliyanın şərhi ilə bağlı), Schleiermacher isə bunu ümumilikdə linqvistik mənaya aid etdi. Schleiermacher dərketməni tarixi hadisəni yenidən canlandırma (rekonstruksiya) ilə mümkün hesab edirdi. Tarixi hadisəni canlandırma fikrindən çıxış edərək o qeyd edirdi ki, şərhin məqsədi müəllifi müəllif özünü anladığından daha yaxşı anlamaqdır. 3 4 Bu yazının iddiası qeyd edilənlərlə bağlı geniş və sistemli təqdimatlar və təhlillər irəli sürmək deyil, sadəcə müzakirə mühitinin yaranması üçün nəzəri yanaşmaların təqdimatı və bunlarla bağlı bəzi nəzəri və praktiki əhəmiyyətli fikirlərin bölüşdürülməsidir. Yazının hermenevtika hissəsi yazılarkən elektron Stanford Fəlsəfə Ensiklopediyasından istifadə edilmişdir: http://plato.stanford.edu/entries/hermeneutics/ (10 avqust 2009 tarixinə olan məlumat) 200 Martin Heidegger sonradan (1920-ci illər) hermenevtikanı ontologiya istiqamətinə yönəltdi. Onun üçün hermenevtika linkqvistik kommunikasiyaları anlamaq üçün vasitə deyil, hermenevtika ontologiyadır – insanın dünyada var olmasının fundamental şərtləri ilə bağlıdır. Ona görə anlama və ya anlamama yoxdur, insan özü anlamadır – insan dərkdən ibarətdir. Dərk insanın varlığının xarakterik cəhətidir. Biz fikrimizi ətrafa açmadan öncə, şüurlu canlı varlıq olaraq ətraf dünya haqqında və özümüz haqqında ilkin fikirlərimiz vardır və biz ətrafa (həmçinin anlamalı olduğumuz kommunikasiyaya) neytral və qərəzsiz yanaşa bilmirik. Đnterpretasiya vasitəsilə biz əşyaları, obyektləri bir varlıq kimi dərk edə bilirik. Amma dərk etmədə olduğu kimi, bu yalnız bizim ilkin informasiyamızın fonunda olur (öncədən obyektlər və faktlarla bağlı fikir və intusiyalarımız var) və şəxsi təcrübəmiz və intersubyektiv münasibətlərimiz çərçivəsində baş verir. Đnsan dünyanı (ətrafı) özü vasitəsilə, yəni özünü dərk etməsinin fonunda anlayır və özünü də dünyanı dərk etməsinin fonunda anlayır – bu daimi davam edir. Anlama və şərh prosesində bu daimi dairədən (ilkin mövqeyimizdən) doğru zamanda çıxmaqla daha doğru anlaya və şərh edə bilərik (anlama və şərh heç vaxt ideal ola bilməz). Ənənəvi hermenevtikada isə hermevtik dairə eyni yanaşma ilə ümumi və onun hissəsinə şamil edilir. Yəni biz ümuminin bir hissəsini ümumini dərk edərək anlayırıq, həmçinin, ümumini də onun hissəsini (hissələrini) dərk edərək anlayırıq. Heideggerin tələbəsi Hans-Georg Gadamer də hermenevtikada ontoloji dönüşü qəbul edir və onun sosial elmlər üçün hansı nəticələr doğurmasına diqqətini verir. Gadamerə görə insan dildə var olur, bütün dünya dil vasitəsilə insana açılır. Biz dil öyrəndikcə, məhz ilk növbədə, dili öyrəndikdən sonra dünyanı (ətrafı) anlaya bilirik. Biz özümüzü müəyyən dil və tarixi mədəniyyətimiz çərçivəsində (özümüzü gördükdə) anlaya bilərik. Dil bizim ikinci təbiətimizdir. Bütün bunların bizim incəsənəti, mədəniyyəti və tarixi mətnləri anlamamız üçün nəticələri vardır. Bizim adət-ənənəmizin (mədəniyyətimizin) bir parçası olmaqla, tarixi mətnlər obyektiv və hər hansı dəyərdən azad neytral ola bilmir. Biz heç vaxt tarixi mətni onun yazıldığı dövrdə anlaşıldığı kimi anlaya bilmərik. Buna hər hansı bir şəkildə elmi (scientific – dəqiq elm) yanaşmaqla da çarə yoxdur. Adətlərdə və mədəniyyətdə dəyişiklik zamanla baş verdiyindən, mətnlərin mənasını da onun müəllifi kimi anlamağımız qeyri-mümkün olur. Mətni anlama (dərketmə) ilə bağlı mətn və oxucu arasında qarşılıqlı münasibət, keçmişlə indiki zaman arasındakı dialoqla bağlıdır. Yəni anlama və şərhin son nəticəsi – mütləq məna yoxdur, zamanla bir şəxs üçün mətnin mənası dəyişir, çünki şərtlərdə, mühitdə, mədəniyyətdə dəyişiklik baş verir və insanın ətrafı anlaması bütün bunlarla paralel olaraq dəyişikliyə məruz qalır.5 Gadamerə görə şərh hər zaman niyyəti tətbiq etməlidir. Şərhin məqsədi niyyəti müəyyən edərək fakta tətbiq etməkdir. Tətbiqetmə isə dərketmə deməkdir. Dərketmə niyyətin fakta tətbiqində ifadə olunur. Kelsen isə şərhi tətbiq edilməli olan normanın mənasını müəyyən etmək kimi anlayırdı. Kelsen hesab edirdi ki, şərhin nəticəsində tətbiq edilən normanın çərçivəsi müəyyən edilir və bu çərçivədə mümkün mənalar dərk edilir. 6 Şərh öncədən, yəni şərh etməyə başlamadan əvvəl hər hansı anlamanın (dərkin) mövcud olması ilə mümkündür. Đlkin anlama olmadan şərh ola bilməz. Məsələn, “Korkyta okins ger olo” ifadəsindən heç nə anlamırıq və ona görə də şərh mümkün deyil. Bunun üçün ilk öncə ifadə tərcümə edilməli və ya deşifrə edilməlidir. Yalnz və yalnız ilkin anlayışdan sonra şərh mümkündür. Bundan sonra əgər biz ifadədən yalnız bir – konkret məna anlayırıqsa, deməli artıq şərhə ehtiyac yoxdur 7. Mətni – ifadəni yalnız birdən artıq 5 6 7 Emilio Betti Gadamerin mövqeyini yanlış hesab edərək Schleiermacherin yolunu davam edir və hermenevtikanı ontologiya ilə əlaqələndirmir. Betti qeyd edir ki (1960-cı illər), hermenevtika insan varlığının şərtlərindən çox bəhs etməməlidir, daha çox şərhin epistomoloji problemləri ilə məşğul olmalıdır. Çünki nitq və mətn insan niyyətinin okyektləşdirilmiş əksidir (göstəricisidir). Onların mənasını şərh etmək simvolların da yer aldığı niyyətə həyat vermək, onu üzə çıxarmaqla mümkündür. Oxucu özünün ilkin fikirlərini və mövqeyini tərk edərək mətni yazanın niyyətini anlaya bilər. Bu niyyətin (fikrin) yenidən yaradılması – yenidən canlandırılmasıdır, mətn müəllifinin psixoloji vəziyyətinə və şərtlərinə çatmaq, onunla eyni halda olmaq deyil – ona görə də mümkündür. Hans Lindahl. DIALECTIC AND REVOLUTION: CONFRONTING KELSEN AND GADAMER ON LEGAL INTERPRETATION. 2003 Yeshiva University. Cardozo Law Review, səh. 769 (2003) Burada yalnız nəzəri (ümumi) hal nəzərdə tutulur. Halbuki eyni bir ifadə nəzəri (ümumi) halda tam anlaşılsa da, konkret fakta tətbiq zamanı birdən çox mənaları üzə çıxa bilər. Yəni, əslində, konkret faktla bağlı müddəanın mənasının dəqiq olub-olmadığı və ya bütün hallar üçün tətbiq edilməsinin mümkün olub-olmadığı aydın olur. Məsələn, ABŞ Ali Məhkəməsi 3 işində - Smith v. United States (1993), Bailey v. United States(1995) və Watson v. United States (1997) eyni bir müddəanın fərqli faktlara tətbiqi ilə əlaqədar şərhinə ehtiyac duymuşdur. Məhkəmə, nəzəri-müddəa baxımından dərk edilməsində problem yaşanmayan, qısa şəkildə ifadə etsək, “narkotik cinayətlər törədilərkən silahdan istifadə edilməsi ağırlaşdırıcı haldır” müddəasını şərh etmişdir. Qeyd edilən işlərdə silah alınan narkotik maddə üçün yalnız ödəmə vasitəsi kimi istifadə edilmişdir, yəni cinayətkar silah vermiş, əvəzində isə narkotik maddə əldə etmişdir. Bu işdə “silahdan istifadə” artıq iki mənada, həm texniki təyinatına uyğun (silahla hədələmə və ya xəsarət yetirmə və s.), həm də ümumiyyətlə istifadə (bu işdə ödəmə vasitəsi olaraq) anlaşılır. Müddəa ilə bağlı yuxarıda qeyd edilən ilk iş üzrə qərarında Məhkəmənin mövqeyi bu olmuşdur ki, qanunun məqsədlərindən çıxış etdikdə silahdah ödəniş vasitəsi kimi istifadə də buraya aiddir. Yəni qanunverici qanunsuz silah əldə edilməsi – silah dövriyyəsi ilə yanaşı, narkotik maddə dövriyyəsinə silahın hər hansı şəkildə daxil edilməsinin qarşısını almağı da nəzərdə tutmuşdur. Müddəa ilə bağlı ikinci iş üzrə qərarında isə Məhkəmə qeyd etmişdir ki, narkotik maddə müba-diləsinə hər hansı şəkildə təsir etmədikdə, sadəcə passiv silahlı olma halı silahdan birbaşa təyinatına uyğun istifadə edilmədiyi təqdirdə “silahdan istifadə” mənasına daxil deyildir. Müddəa ilə bağlı üçüncü iş üzrə qərarında isə Məh-kəmə qeyd etmişdir ki, narkotik maddə mübadiləsində narkotik maddə verib əvəzində silah əldə edən şəxsə müna-sibətdə qeyd edilən müddəa tətbiq edilmir, yəni bu halda şəxs silah əldə etsə belə, qanunun mənası çərçivəsində ondan istifadə etməmiş sayılır. Vurğulanmalıdır ki, qeyd edilən sonuncu qərarında silahı əldə edən şəxsə – Watsona alıcı qismində çıxış edən, əslində isə polis agenti olan şəxs narkotik maddəni vermiş və silahı aldıqdan dərhal sonra da Watson həbs edilmişdir. Məhkəmə Watsonun qısa müddət ərzində silaha sahib olmasını “silahdan istifadə”dən kənarda hesab etmişdir. 201 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi mənalarda anladıqda şərhdən istifadə edilməli olur8. Yəni əslində, şərh müxtəlif mənalardan daha doğru (uyğun) olan mənanı seçmə fəaliyyətidir. Ludwig Wittgenstein “biz şərh (interpretasiya) terminini məhdudlaşdırıb qaydanın bir formada ifadəsinin digər ifadəsi ilə əvəz edilməsi kimi anlamalıyıq” dedikdə də bunu nəzərdə 9 tutmuşdur . Son olaraq, “konstitusiyanın şərhi” ifadəsi ilə bağlı Michael Troperin fikri də vurğulanmalıdır. Hüquqi Realizm məktəbinin müasir üzvlərindən olan Prof.Troper Hans Kelsenin mövqeyini dəstəkləyərək qeyd edir 10 ki, konstitusiya normalardan ibarətdir, norma isə “insan fəaliyyətinin mənasından başqa bir şey deyildir” . Mətni şərh edən şəxsin vəzifəsi mətnin mənasını müəyyən etmək olduğundan, şərh edən mənanı yaratmış olur – şərh edən şəxs normayaradıcılıq fəaliyyəti ilə məşğul olur11. Yəni, əslində, şərh edən şəxs Konstitusiyanın (müəyyən müddəa və ya ifadəsinin) mənasını yaratmış olur. Həm də konstitusiyanın mənasını müəyyən etməklə onun məzmununu da müəyyən edir – əslində, Konstitusiyanın nədən ibarət olduğunu da müəyyən edir. Ona görə də “konstitusiyanın şərhi” ifadəsi yanıldıcıdır12. Belə ki, bu ifadə əvvəlcədən “konstitusiya”nın olduğunu nəzərdə tutur və onu şərh edərək əvvəlcədən mövcud olan mənasını tapdığımızı iddia etmiş olur. Troper istinad edilən məqaləsində iddia edir ki, biz konstitusiyanı şərh etməklə onun həm mənasını yaradırıq, həm də onun nədən ibarət olduğunu müəyyən edirik – yəni biz şərh edib onu yaradana kimi o, yəni konstitusiya mövcud olmuş sayılmır. Konstitusion şərh metodları Konstitusion şərh metodları və ya texnikası dedikdə, məhkəmələr tərəfindən konstitusiya şərh edilərkən istifadə edilən və məhkəmənin müəyyən nəticəyə (“məna tapıntısı”na) gəlməsinəsəbəb olan üsullardır. Məhkəmə təcrübəsində “metodlar” adlanan üsullar, konstitusion nəzəriyyədə “nəzəriyyə” və ya “yanaşmalar” da adlandırılır. Konstitusion nəzarəti həyata keçirən hakimlər, adətən, konkret faktiki hal ilə bağlı konstitusiyanı şərh edərkən hansı metod(lar)dan istifadə etdiklərini qeyd etmirlər. Aşağıda verilmiş ABŞ və Almaniya təcrübəsində istifadə edilən metodlar sonradan konstitusion alimlər tərəfindən izah edilib və qruplaşdırılmışdır. Qeyd edək ki, dövlətlərin konstitusiya təcrübəsində adətən oxşar metodlardan istifadə edilir. ABŞ və Almaniyanı seçməkdə məqsəd isə fərqli təcrübələrdən mümkün qədər fərqli metodları təqdim etməkdir. Bu dövlətlər seçilərkən onların müvafiq olaraq anqlo-sakson və kontinental hüquq sisteminə aid olmaları, ABŞ-da konstitusiya nəzarətinin (ona görə də konstitusion şərhin) ən ali instansiya qismində Ali Məhkəmə olmaqla ümumi yurisdiksiyalı məhkəmələr, Almaniyada isə yalnız xüsusi ixtisaslaşmış məhkəmə Alman Federal Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən həyata keçirilməsi, onların konstitusion tarixləri (ABŞ Konstitusiyası 1787, Alman Əsas Qanunu isə 1949 –cu ildə qəbul edilib), onların məhkəmə quruluşu və məhkəmə yurisprudensiyası, fərqli mədəniyyətlərə mənsub olmaları da nəzərə alınmışdır. ABŞ təcrübəsi Mətn ( textualism) Təbi ki, konstitusiya şərh edilərkən ilk növbədə maddənin mətninə diqqət verilir. Konstitusiyada əksini tapan bir çox maddələr tam aydındır və mənası mübahisələndirilə bilməz. Məsələn, Prezident seçilmək üçün minimum yaş həddinin 35 olaraq göstərilməsi. (ABŞ Konstitusiyasının 2-ci maddəsinin 1-ci bölməsi)13. Mənası dəyişməyən ifadə və sözlərlə bağlı məhkəmə təcrübəsində problem yoxdur, problem mənası zamanla dəyişən ifadələrdədir. Yəni ifadənin Konstitusiya 1787-ci ildə qəbul edildiyi dövrdə insanların anladığı mənası ilə müasir dövr Amerikan ingiliscəsinə əsasən anlaşılan mənası fərqlənə bilər. Tekstualist yanaşma Konstitusiyanı və ya ona edilən düzəlişləri qəbul edənlərin kollektiv niyyətinin olmasına və hakimlər tərəfindən bunun aşkar edilə bilməsinə şübhə ilə yanaşır və üstünlüyü mətnin mənasına, həmçinin konstitusiyanın daxili quruluşuna verir. 8 9 10 11 12 13 Dennis Patterson. Interpretation in Law. 42. San Diego Law Review. 687 (2005). Ib. (“Ludwig Wittgenstein. Philosophical Investigations. §201,3d edition, 1958”- ə istinadən) Michel Troper. Constitutional Interpretation. 39 Isr. L. Rev. Səh. 47 (2006). Đb. Đb. 48. (Troper məqaləsində “konstitusiyanı şərh edən” – “interpreter of the constitution” ifadəsi ilə bağlı bu qeydləri etmişdir). Amerikan hüquq fəlsəfəçisi Ronald Dworkin qanunda belə müddəaları “qayda” adlandırır və bunları “prinsip”lərdən fərqləndirir. Onun fikrincə, prinsip dəqiq qayda deyil, sadəcə istiqamət bildirir və geniş mənalıdır (konkret mənası yoxdur). Məsələn, o, “Konqres söz azadlığını məhdudlaşdıran qanun qəbul edə bilməz” müddəasını (ABŞ Konstitusiyasına 2-ci düzəliş) prinsip kimi qəbul edir və bildirir ki, qaydaların yox (çünki onlar aydın olduğundan şərhə ehtiyac olmur), prinsiplərin şərhinə ehtiyac var. Hüquq fəlsəfəsi üzrə digər amerikan müəllif – hakim Richard Posner isə belə yanaşma ilə razılaşmır və bildirir ki, hətta ən aydın və konkret qaydaların da şərhinə ehtiyac ola bilər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz “35 yaş” misalı haqqında Posner qeyd etmişdir ki, insanın orta yaş həddi hər hansı səbəbdən aşağı düşərsə, onda 35 yaş artıq yuxarı yaş sayılacaq və biz 35 yaşı, həmin qayda yazılanda insan ömrünün uzunluğu ilə müqayisə etməliyik. Belə olan halda, məsələn 70 yaş ortalama insan ömrü olmuşdursa, indi isə bu rəqəm 50-yə enibsə, deməli “35 yaş” qaydasını şərh edib “25 yaş” kimi qəbul etməliyik. Və ya iddia edə bilərik ki, Konstitusiyanı qəbul edənlər 35 yaş dedikdə heç də şəxsin mütləq 35 yaşının təqvimlə tamam olmasını deyil, onun azı 35 yaşlı şəxsin ağıl və dərrakəsinə malik olmasını nəzərdə tutmuşlar. 202 Bu yanaşmaya üstünlük verilərək qəbul edilən məhkəmə qərarlarında əsaslandırıcı hissədə üstün mövqeni mətnin mənası təşkil edir və mətnin (ifadənin) mənası şərh edilib nəticəyə varılır. Bu metoda misal olaraq ABŞ Ali Məhkəməsinin tarixi qərarlarından olan Makkollak Merilendə qarşı göstərmək olar14. Bu iş üzrə qərarında Məhkəmə Konstitusiyada sadalanmasa belə, federal hökumətin federal bank yaratmaq səlahiyyətinin olduğunu əsaslandırarkən, digər arqumentlərlə yanaşı, Konstitusiyanın mətninə istinad edərək şərh etmişdir. Belə ki, Konstitusiyanın 1-ci maddəsinin 8-ci bölməsi sadalanan səlahiyyətlərin icrası üçün “zəruri və münasib” (“Necessary and Proper”) olan digər səlahiyyətlərinin olduğunu da ehtiva edir. Məhkəmənin gəldiyi nəticə bu olmuşdur ki, məhz bu səlahiyyət də ştatlararası ticarət, müdafiə və digər səlahiyyətlərin icrası üçün “zəruri və münasib”olduğundan konstitusiya ilə təsbit edilmiş səlahiyyət hesab edilir. Niyyət (intentionalism) – Đlkin (orijinal) məna Mətn onu qəbul edən şəxslərin niyyətinin (iradəsinin) ifadəsidir və biz onların niyyətini məhz mətn vasitəsilə anlaya bilirik. Amma elə hallar ola bilər ki, mətni oxuyanın gəldiyi nəticə onu qəbul edənlərin niyyətini tam əks etdirmir. Bu zaman fikirlər ayrılır və bəziləri niyyətə üstünlük verir, bəziləri isə mətnə. Niyyətə 15 üstünlük verən mövqe orijinalist yanaşma da adlanır. Qeyd etməliyik ki, bu yanaşmaya əsasən, Konstitusiyanın mətnini qəbul edənlərin niyyəti ilə yanaşı ona səs verərək ratifikasiya edənlərin də niyyəti nəzərə alınmalıdır. Đfadələrin orijinal mənasına üstünlük verən mətn tərəfdarları da (textualist), onu qəbul edənlərin niyyətinə üstünlük verənlər də (intentionalist) orijinalist adlandırıla bilərlər. Çünki hər ikisi, istər mətn vasitəsilə, istərsə də mətni qəbul edənlərin niyyətlərini əsas götürdükdə konstitusiyanın orijinal mənasına üstünlük vermiş olurlar. Qeyri-orijinalistlər (məsələn, aşağıda qeyd edilən “canlı ağac” yanaşmasının tərəfdarları) isə konstitusiyaya hər zaman dəyişən mənalardan ibarət normalar toplusu kimi yanaşırlar. ABŞ Konstitusiyasının 1-ci maddəsinin 8-ci bölməsinə əsasən, Konqres ştatlararası ticarəti tənzimləyən qanunlar qəbul edə bilər. Amma “ticarət” konstitusiya qəbul edildiyi dövrdə kənd-təsərrüfatından və istehsaldan tamamilə fərqli mənada anlaşılırdı. ABŞ Lopeza qarşı iş üzrə qərarında (1995) Ali Məhkəmənin üzvü Hakim Thomas qeyd etmişdir ki, “ticarət” sözünün orijinal mənasını rəhbər tutsaq, bir çox federal qanunları – milli əmək, ekoloji, anti-diskriminasiya qanunvericiliyini (konstitusiya ilə federal hökumətə verilməyən səlahiyyət kimi qiymətləndirərək) şübhə altına almış olarıq və bu da konstitusiyaya zidd hesab edilə bilər. Atwater Lago Vista şəhərinə qarşı işi üzrə qərarında (2001) isə Ali Məhkəmə təhlükəsizlik kəmərini taxmadığına görə həbs edilən şəxsin iddiası üzrə həbsinin Konstitusiyanın əsaslı səbəb olmadan şəxsin həbsini qadağan edən, mənzil toxunulmazlığını təmin edən 4-cü düzəlişinə zidd olub-olmamasını həll edərkən 18-ci əsrin sonunda mövcud olan hüquqi lüğətlərə, hüquqi əsərlərə istinad etmişdir. Belə ki, Məhkəmə nəticəyə gələrkən, digər arqumentlərlə yanaşı, “həbs” (“arrest”) sözünün orijinal mənasını müəyyənləşdirərkən “həbs”in düzəlişin qəbul edildiyi dövrdə də şəxs ictimaiyyətə qarşı təhlükə törətdikdə, qanunla mümkün hesab edilən tədbir kimi qəbul edildiyini ifadə etmişdir16. Konstitusion quruluş Konstitusion quruluş adətən istifadə edilən yanaşmalardan deyil və daha çox Məhkəmənin gəldiyi nəticəni gücləndirmək üçün, əlavə arqument kimi istifadə edilir. Akademik müəlliflər isə, istinad edildiyi təqdirdə, bu yanaşmanın daha güclü əsaslandırma kimi qəbul edilə biləcəyini qeyd etmişlər17. Bu yanaşmaya misal üçün Ali Məhkəmənin Printz ABŞ-a qarşı 1997-ci il tarixli işini göstərmək olar. Bu iş üzrə qərarında Məhkəmə bildirmişdir ki, Konqresin federal qanunla silah alan şəxslərin federal qanuna əsasən tələblərə cavab verib-verməməsini yoxlamaq üçün əsaslı fəaliyyət həyata keçirməli olmalarını yerli (ştat) hüquq mühafizə orqanlarına göstəriş verə bilməz. Amma bunu qeyd edərkən hər hansı yazılı konstitusion müddəaya istinad etməmişdir. Hakim Skalianın da qeyd etdiyi kimi, Məhkəmə bu nəticəyə gələrkən yalnız “tarixi praktika” və “konstitusion quruluş”a əsaslanmışdır. Belə ki, Məhkəmənin əsaslandırmasına görə, fede14 15 16 17 Mc.Cullock v. Maryland (1819), qərarı Məhkəmənin sədri Hakim Marşal yazmışdır. Genuş mənada, konstitusion şərhə yanaşmalar “orijinalist” və “”qeyri-orijinalist” olaraq ikiyə bölünə bilər. Qeyri-orijinalist yanaşma konstitusiyanı müasir dövrün şərtləri daxilində, sanki bu gün qəbul edilmişdir kimi şərh edir. Bu nəzəri yanaşmalar ümumi istiqaməti müəyyən edir, yuxarıda qeyd edilənlər isə məhkəmənin qərar verərkən istifadə etdiyi (qərarını əsaslandırmaq məqsədilə) metodlardır. Şikayətçi Atwater iddia edirdi ki, ingilis ümumi hüququna əsasən, yüngül cinayətlərə görə həbs qadağan edilmişdir. Məhkəmə 18-ci əsr hüquq lüğətlərinə və akademik hüquqi əsərlərə istinad edərək göstərmişdir ki, ingilis hüququ heç də hər zaman yüngül cinayətlərə görə həbsi qadağan etmir, istisna hallarda olsa belə, zərurət olduqda və əməlin ictimai təhlükəliliyi mövcud olduqda həbs qanuni sayılır. Professor Charles Black Ali Məhkəmənin Carrington Rasha qarşı 1965-ci tarixli qərarını misal göstərərək qeyd etmişdir ki, Məhkəmə hərbi qüvvələrin üzvlərini, həmin ştatın rezidenti olduğu halda belə, seçkilərdə iştirakdan məhrum edən ştat qanununu Konstitusiyaya zidd hesab edərkən Konstitusiyanın “bərabər təminat” müddəasına istinad etmişdir (həmin dövrə qədər bu müddəanın seçki münasibətlərinə tətbiqi mübahisəli idi). Amma halbuki, Məhkəmə daha asan və sadə formada konstitusion quruluşa istinad edərək eyni nəticəyə gələ bilərdi. Belə ki, ABŞ konstitusion quruluş etibarilə federativ birlikdir və ştatlar milli əsgərləri seçkilərdən xaric etməklə onlara işğalcı qüvvə və ya xarici qüvvə kimi qəbul etmiş olur ki, bu da birliyin əsas şərtlərinə ziddir. Interpreting Constitutions. A Comparative Study. Edited by Jeffrey Goldsworthy. Oxfor University Press. 2007, səh 30 (CL Black Structure and Relationship in Constitutional Law, Louisiana State Univ.Press, 1969 –məqaləsinə istinadən) 203 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi ral hökumətin (Konqres də daxil olmaqla) ştat hökumətlərinə göstəriş verməsinə imkan yaratmaq federal hökumətlə yerli hökumət arasında (vertikal) hakimiyyət bölgüsü vasitəsilə təmin edilən azadlığın qorunmasını məhdudlaşdırar. Vertikal hakimiyət bölgüsü isə konstitusion quruluşun əsas elementlərindəndir. Ədalət yanaşması Ümumi olaraq “ədalət yanaşması” adlandırılan yanaşma vasitəsilə qərar qəbul edilərkən mənəvi dəyərləndirməni özündə əks etdirən konstitusion müddəalara istinad edilməklə doğru nəticəyə gəlinir. Bu yanaşmanı ən uğurlu şəkildə izah etmək üçün Ali Məhkəmənin 1965-ci il tarixli Harper Virciniya ştatı Seçki 18 Şurasına qarşı işinə istinad edək . Qeyd edilən bu işdə Məhkəmə seçkidə iştirak etmək üçün illik 1.5 ABŞ dolları məbləğində ödəniş edilməsini Konstitusiyanın “qanun qarşısında bərabərlik” təminatı verən 14-cü düzəlişinə zidd hesab edərək qüvvədən salmışdır. Burada “bərabərlik”də ifadə olunan mənəvi dəyər – ədalət yanaşması olaraq istinad edilmişdir. Məhkəmə, əslində, 14-cü maddənin orijinal mənasına zidd olaraq ona istinad etmişdir. Belə ki, 14-cü maddə sivil hüquqlarda bərabərliyi təmin etmək üçün qəbul edilmişdir, seçki hüququ isə siyası hüquq olduğundan 14-cü düzəliş orijinal mənasında seçki hüququna tətbiq edilməməli idi19. Yəni “bərabərlik” anlayışı zamanla dəyişir və Məhkəmə bu dəyişikliklərə uyğun olaraq qərar qəbul edir. Ədalət yanaşması bu mövqedən çıxış edərək konstitusiyada birbaşa əksini tapmayan, amma dövrün tələbinə uyğun, əslində, doğru nəticələrə səbəb olur. Presedent Ölkənin hüquq sistemindən irəli gələrək ABŞ Ali Məhkəməsi konstitusiyanı şərh edərkən ilk növbədə onun mətnini qeyd etsə də, bundan dərhal sonra müddəa ilə bağlı presedentlərə istinad edir. Bir çox halda mətnin ilkin mənası rədd edilərkən presedentlərə istinad edilir. Hesab etmək olar ki, bu metod birbaşa şərh 20 metodu deyil, daha çox qərarı əsaslandırma texnikasıdır. Bu metod konstitusiyaya “canlı ağac” kimi yanaşanlar tərəfindən daha çox qəbul edilir. Çünki bu halda, anqlo-sakson presedent hüququnun tətbiqi şərtlərinə istinad edərək, presedentin artıq zamanın tələbinə cavab vermədiyindən nəzərə alınmalı olmadığını iddia etmək daha asan olur. Almaniya təcrübəsi 21 ABŞ Konstitusiyasına 9-cu düzəlişdən fərqli olaraq, Almaniya Əsas Qanununda (Grundgesetz) şərhlə bağlı hər hansı müddəa yoxdur. Amma ABŞ Konstitusiyasından fərqli olaraq Əsas Qanun onu şərh edəcək dövlət orqanını – Federal Konstitusiya Məhkəməsini (“FKM”) (Bundesverfassungsgericht) müəyyən edir. Əsas Qanun (“ƏQ”) prinsiplər, səlahiyyətlər, hüquqlar arasında uyğun tarazı (balansı) müəyyən etmək üçün FKM tərəfindən şərh edilir. Qeyd edilməlidir ki, ƏQ demokratiya və konstitusionalizm, azadlıq və qayda, şəxsi hüquqlar (fərdi maraqlar) və institusional təminatlar (ümumi maraqlar), liberal individualizm və hüquqi dövlət (Rechtsstaat) və sosial dövlət (Sozialstaat) prinsipləri arasındakı ziddiyyətləri əks etdirir. Belə prinsipial ziddiyyətlərdən əlavə, ƏQ-nun bəzi maddələri bir-birilə də ziddiyyət təşkil edir. Nəzərə almalıyıq ki, ƏQ-da əksini tapan şəxsiyyətin ləyaqəti, şəxsiyyətin azad inkişafı, azad demokratik ictimai qayda, ifadə azadlığı, insan hüquqlarının “əsaslarına” müdaxilənin konstitusiya ilə qadağan olunması və digər anlayışlar da qeyridəqiqdir. Bütün qeyd edilən xüsusiyyətlər Alman ƏQ-nun şərhi ilə bağlı FKM tərəfindən irəli sürülən yanaşmalar (metodlar) zamanı nəzərə alınmışdır, yəni yanaşmalar (metodlar) bu xüsusiyyətləri nəzərə alaraq həll qaydası irəli sürür. Mətn Almaniyada konstitusion şərhin birinci qaydası budur ki, sözlər nə “deyirsə”, onların mənası da odur. Nadir hallarda sözlərin texniki-hüquqi mənalarda qəbul edilməsinə ehtiyac olur və adətən sözlər mətndəki kontekstinə görə şərh edilir. Layihə qəbulu tarixi ABŞ-dan fərqli olaraq, Əsas Qanunu qəbul edənlərin iradələri (niyyətləri) digər şərh yanaşmaları ilə müqayisədə ikinci dərəcəlidir. FKM ƏQ-nun layihəykən qəbul tarixinə və onu qəbul edənlərin iradələrinə istinad edərkən məqsədi adətən yalnız digər yanaşmaya (şərh metoduna) əsasən gəlinən nəticəni dəstəkləməkdir. Məsələn, I Abort Đşi (1975) adlı qərarında FKM embriyon həyatının “hər kəsin yaşamaq” hüququna daxil olub-olmamasını müəyyən edərkən ƏQ-nu qəbul edən Parlament Şurasının üzvlərinin fikirlərinə istinad etmişdir. Amma vurğulanmalıdır ki, FKM qərarında layihə qəbul tarixinə istinad edənədək 18 19 20 21 Id. Id. Bu qərardan sonra ABŞ Konstitusiyasına irqinə görə seçki hüququnun məhdudlaşdırılmasını qadağan edən 15-ci düzəliş qəbul edilmişdir. Bu isə 14-cü maddənin seçki münasibətlərinə tətbiqinin düzəlişi qəbul edənlərin niyyətinə uyğun olmadığının başqa formada, yenidən təsdiqidir. “Canlı ağac” yanaşmasına əsasən konstitusiya canlı ağacdır və onun mətni zamanın tələbinə uyğun – sanki, ağac inkişaf edir - fərqli mənada qəbul edilə bilər. Interpreting Constitutions. A Comparative Study. Edited by Jeffrey Goldsworthy. Oxfor University Press. 2007 (bax fəsil 4, Germany: Balancing Rights and Duties. Donald P.Kommers, səh.161-212 – bundan sonra “D.Kommers” adlandırılacaq) 204 (qərarın mətnində bu istinaddan əvvəl) artıq nəticəyə gəlmişdi ki, “insan ləyaqəti” və “yaşamaq hüququ” 22 doğulmamış şəxsləri də qorumağı dövlətdən tələb edir . FKM təcrübəsində elə hallar vardır ki, layihə qəbul tarixinə istinad edən arqument rədd edilib. Belə ki, ƏQ-nun ilkin variantında siyasi partiyanın parlamentdə təmsil oluna bilməsi üçün seçicilərin minimum 5% səsini toplamalı olmasını tələb edən müddəa var idi (bu müddəa almanca Sperrklausel – “seçki baryeri müddəası” adlanır). Amma sonradan layihə qəbul olunarkən bu müddəa çıxarılmışdır. Həmin dövrdə ƏQ-u qəbul edənlərin ümumi fikri bu idi ki, Sperrklausel ƏQ-a daxil edilməyənə kimi qanunla qəbul edilə bilməz və 23 belə bir qanun ƏQ-a zidd hesab ediləcək . Amma Bundestaga ilk seçkiləri tənzimləyən qanuna bu müddəa 24 daxil edilmiş və FKM bunu ƏQ-a zidd hesab etməmişdir . FKM qərarını onunla əsaslandırmışdır ki, seçki qanunundakı qeyd edilən müddəanın məqsədi siyasi sistemdə stabilliyi qorumaq, hökumət böhranlarının qarşısını almaqdır, ona görə də qanunun məqsədi ƏQ-nun məqsədi ilə üst-üstə düşdüyündən qanun ƏQ-a zidd deyil 25. Struktur şərhi Struktur şərhi Alman təcrübəsində “sistematik əsaslandrma” adlandırılır. Əsaslandırmanın bu metodu ondan irəli gəlir ki, FKM Əsas Qanunu dəyər və münasibətlərin bir sənəddə birləşmiş vahid strukturu kimi qiymətləndirir. Özünün birinci qərarı olan Cənub-qərb Ştatı Đşində (1951) FKM “konstitusiyanın birliyinin (vahidliyinin)” əhəmiyyətini vurğulayaraq qeyd etmişdir ki, “Heç bir konstitusion müddəa öz kontekstindən kənarlaşdırılaraq şərh edilə bilməz. Hər bir konstitusion müddəa elə şərh edilməlidir ki, konstitusiyanın ümumi prinsiplərinə uyğun olsun”26. FKM ƏQ-nun 29 və 119-cu maddələrinin kontekstdən kənarda şərh edilməsini ƏQ-na zidd hesab etmiş və bəyan etmişdir ki, ƏQ-nun “demokratiya” və “federalizm” kimi prinsipləri onun ümumi prinsipləridir və bütün maddələr bu prinsiplərə uyğun şərh edilməlidir. Teleoloji şərh Əsas Qanunu şərh edərkən, FKM adətən konstitusiyanın deyil, qanunvericiliyin şərhi (statutory interpretation) zamanı istifadə edilən teleoloji metoddan istifadə edir. Bu metodun adı latınca “telos”- (son) məqsəd sözündən götürülüb və onu nəzərdə tutur ki, şərh Konstitusiyanın məqsədini (telos) müəyyən etmək və tətbiq etməkdən ibarətdir. Alman kontekstində bu o deməkdir ki, ƏQ dövlətin təbii məqsədinə xidmət edən rasional qaydalardan ibarətdir. Qeyd edilməlidir ki, bu metoddan artıq az istifadə edilir, istifadə edilərkən isə hər hansı bir qaydanın, strukturun və praktikanın funksiyasının müasir sosial və siyasi reallıqda müəyyən edilməsi məqsədi daşıyır. Bu funksionalizm də adlandırıla bilər. Funksionalizm praktiki əlverişliliyi abstrakt analizdən, effektliliyi hərfilikdən üstün tutur. Bu yanaşmaya misal olaraq Parlamentin Buraxılması Đşini (1984) göstərmək olar. Kansler (Baş Nazir) Helmut Kohl Parlamentdə onu dəstəkləyən çoxluqla razılaşır ki, onun hökumətinə etimadsızlıq rəyi qəbul etsinlər. Onun məqsədi isə Parlamentə (Budestag) yeni seçkilərin keçirilməsi nəticəsində Parlamentin daha böyük əksəriyyətinin dəstəyini qazansın. Bunun üçün H.Kohl Prezidentə müraciət edir ki, Parlamentdə ona qarşı etimadsızlıq rəyi qəbul edildiyindən Parlamenti buraxsın. FKM-nin qeyd edilən qərarı bu hallarla bağlı olur. FKM-nin mövqeyi bu olur ki, konstruktiv etimadsızlıq rəyi27 tələbi və ƏQ-nun 67-ci maddəsindən irəli gələn tələbinə (Hökumətə Parlamentdəki çoxluğun dəstəyi varsa, adi qaydada keçirilməli olan seçkilərdən öncə Parlament buraxıla bilməz) baxmayaraq, əgər Kansler hesab edirsə ki, yeni seçkilər ona daha effektli işləyə bilməsi üçün Parlamentdən daha çox dəstəyi təmin edəcəksə, Kanslerin təşəbbüsü ilə Prezident Parlamenti buraxa bilər, çünki bu daha effektli parlamentli demokratiyanın maraqlarına xidmət edir. Göründüyü kimi, FKM bu işdə hökumətin və ümumiyyətlə, parlamentli demokratiyanın məqsədinə və funsiyasına istinad edərək daha praktik həll variantını seçmişdir, baxmayaraq ki, ƏQ-nun maddələri belə həll variantını nəzərdə tutmayıb. 22 23 24 25 26 27 Id. D.Kommer,səh. 197 Id. , “Entstehungsgeschichte der Artikel des Grundgesetzes (1951) 1 Jahrbuch des Öffentlichen Rechts 349-353” istinadən Đlk olaraq 1952-ci ildə FKM-nin qərarında bu təsdiq edilmişdir. Sonradan 1954, 1957 və 1972-ci il qərarlarında FKM bu mövqeyini təkrarən saxlamışdır. Id. səh. 199 Id. (Bu işdə Almaniyanın torpaqlarından olan Baden onu digər iki cənub-qərb torpağı ilə birləşdirən federal qanunların (birinci qanun Württemberg-Hohenzollen və Baden legislaturalarına keçiriləcək olan seçkilərin qarşısını almaq üçün legislaturaların müddətini uzatmağı nəzərdə tuturdu, ikinci qanun isə birləşməli olan torpaqlarda keçiriləcək referendumun qaydalarını müəyyən edirdi) konstitusiyaya zidd olması iddiası ilə FKM-ə müraciət etmişdir. Almaniya Əsas Qanununun 29-cu və 118-ci maddəələrinə əsasən, torpaqlar arasında razılaşmaya nail olunmazsa, federal qanunla onların sərhədləri dəyişdiriə və onlar birləşdirilə bilərlər, bir şərtlə ki, bu ərazi dəyişliyinin şamil edildiyi torpaqların əhalisinin 2/3 səs çoxluğu ilə bu təsdiq edilsin. Đlk baxışdan federal qanunların ƏQ-na zidd olmadığı görünə bilər. Amma Baden qeyd edilən federal qanunların demokratiya və federalizm prinsiplərinə zidd olduğunu iddia etmişdir; demokratiyaya ona görə ziddir ki, birləşməli olan 3 torpaqda seçici dairələri elə yaradılmışdır ki, Baden seçicilərinin səsi referendumun nəticəsinə təsir etmək imkanında deyil, federalizmə ona görə ziddir ki, federal hökumət torpaqların legislaturalarına müdaxilə edə bilməz). Konstruktiv etimadsızlıq rəyi (constructive vote of no-confidence) Alman konstituional quruluşuna məxsus anlayışdır və mahiyyəti bundan ibarətdir ki, Parlament hökumətə qarşı etimadsızlıq rəyi qəbul etməzdən əvvəl yeni Baş Naziri (Kansler) seçməlidir, əks təqdirdə Parlament buraxılır və yeni seçkilər təyin edilir. 205 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Mütənasiblik (Proportionality) Mütənasiblik xüsusi olaraq şərh metodu deyil, amma konstitusiyanın hüquq və azadlıqlarla bağlı müddəalarını şərh edərkən ən çox müraciət edilən konstitusional prinsiplərdəndir. Avropa Đnsan Hüquqları Məhkəməsinin də yurisprudensiyasından məlum olduğu kimi, mütənasiblik testi insan hüquqlarına müdaxiləni yalnız qanun əsasında, legitim məqsədlər naminə və yalnız və yalnız bu legitim məqsədə nail olmaq üçün tələb olunan həddə (eyni məqsədə daha az müdaxilə ilə nail olunması mümkündürsə, hüquqa müdaxilə qeyri-mütənasib və dolayısıyla konstitusiyaya zidd hesab edilir) olmasını tələb edir. Praktiki uzlaşma (practical concordance) Praktiki uzlaşma (praktische Konkordanz) prinsipi də ƏQ-nun bir struktur olaraq vahidliyi prinsipindən irəli gəlir. Bu metod ona əsaslanır ki, konstitusiya ilə qorunan dəyərlər və hüquqlar ziddiyyətdə olduqda tarazlaşdırılaraq vahid harmoniyaya salınmalıdır. Məsələn, müəllimlərə baş örtüyü taxmağı qadağan edən məktəb qaydası haqqında Müsəlman Baş Örtüyü Đşində (2003) FKM qeyd etmişdir ki, müəllimin baş örtüyü taxmaqla ifadə olunan pozitiv hüququ və şagirdin vicdan azadlığında ifadə olunan neqativ hüququ (müəllimə inzibati qaydada tabe olduqlarından müəllim onlara təsir edə bilər) uzlaşdırılmalı və “konstitusiyanın 28 müddəaları şərh edilərkən onların bir-birinə təsiri koordinasiya edilməlidir” . FKM vurğulamışdır ki, bu torpaqdan torpağa fərqlənə bilər, ona görə də torpaqdakı əhalinin tərkibi, onların dini etiqadları (və ya fərqli dinlərə inanmaları) və dinə bağlılıqları nəzərə alınaraq belə hallar praktiki uzlaşdırılmalıdır. Nəticə və təkliflər Yazının yuxarıdakı hissələrindən ilk növbədə aydın olur ki, konstitusiyanın şərhinin bir deyil, bir neçə metodu vardır və konstitusion şərhə olan yanaşmamızdan asılı olaraq fərqli nəticələr (mənalar) əldə edirik. Yəni bir müddəanın müxtəlif mənalarının olması mümkündür. Həm də nəticəyə gələ bilərik ki, yanaşmalar və metodlar bizə konstitusiyanın müəyyən mətninin, müddəasının mənasını dərk etməyə heç də kömək etmir, sadəcə bizə mümkün mənaları müəyyən etmək üçün üsullarla təmin edir. Belə olan halda, məhz hansı mənanın konstitusiyanın əsl mənası olması da mübahisəli olacaqdır. Qeyd etməliyik ki, şərh metodunun seçilməsi birbaşa olaraq şərhi həyata keçirən hakim(lər)dən asılıdır, şərhlə bağlı heç bir konstitusion və ya qanuni göstəriş yoxdur. Konstitusiyanın mətnində hər hansı şərh yanaşmasının rəhbər tutulmalı olması qeyd edilmiş olsa belə, bu hələ nəticə demək deyil. Çünki hansı halda şərhə ehtiyac olması barədə seçim edən də hakimdir. Hakim, sadəcə olaraq, “bu müddəa kifayət qədər aydındır” seçimini etməklə konstitusiyanın şərhlə bağlı göstərişverici müddəasını tətbiq etməyə bilər. Bundan başqa, məsələn, konstitusiyanın mətnində qeyd edilmiş olsa ki, “bu konstitusiya dövrün tələbinə uyğun olaraq şərh edilməlidir” (yəni yuxarıda qeyd etdiyimiz “canlı ağac” yanaşması rəhbər tutulmalıdır), məhz həmin müddəanın özü də zamanla başqa formada şərh edilib fərqli nəticələrə gəlmək olar – “indi dövrün iqtisadi, ictimai-siyası mühiti tələb edir ki, qeyd etdiyimiz “bu konstitusiya dövrün tələbinə uyğun olaraq şərh edilməlidir” müddəası belə hallarda az tətbiq edilsin və ya tətbiq edilməsin” və s. Digər yanaşmanın – “konstitusiyanın əsl mənası onu qəbul edənlərin iradəsindən ibarətdir” mövqeyini rəhbər tutan niyyətçilik yanaşmasının da qüsurları vardır. Bu yanaşmanın ilk qüsuru odur ki, əvvəlcədən qəbul edir ki, müəyyən kollektiv qrupun vahid niyyəti vardır. Halbuki iddia edilə bilər ki, niyyət yalnız fərdi şəxslərin olur, kollektiv qrupun deyil. Növbəti problem odur ki, konstitusiyanı qəbul edən kollektiv qrupu təşkil edən şəxslərin niyyətləri bir-birindən fərqlənə bilər. Bu problemin həlli kimi qeyd edilə bilər ki, çoxluğun iradəsi əsas götürülməlidir. Bu zaman isə növbəti problemlə üzləşirik: çoxluğu təşkil edən fərdlərin hər birinin niyyətini biz necə müəyyən edə bilərik? (Həm də necə əmin ola bilərik ki, şəxsin müzakirə zamanı bildirdiyi bir fikir onun iradəsinin ifadəsidir – ola bilər ki, bu fikir ictimaiyyətə yönəlsin, yəni müəyyən siyasi məqsədlər naminə ifadə edilsin). Konstitusiyanı qəbul edən və ya layihəni yazan kollektiv qrupun hər bir fərdi üzvü onun lehinə səs vermiş olsa belə, konkret müddəaya gəldikdə fərqli niyyətdə olmuş ola bilərlər. Həmin fərdlərin müəyyən qisminin iradəsini müzakirələr zamanı çıxışları, xüsusi qeydləri və ya ayrı-ayrı nəşrlərdəki fikirlərinə əsasən müəyyən etməyə çalışdıqda29 yenə eyni problemlə üzləşirik30. Yenə biz hansısa mətni oxuyub mənasını müəyyən etməyə çalışırıq, deməli konstitusiyaya məxsus olan şərh problemləri ilə bir daha qarşılaşırıq (digər yazılar da aydın olmaya bilər, müxtəlif mənalı, həddindən artıq ümumi və ya ziddiyyətli və s. ola bilər) Həmçinin vurğulanmalıdır ki, hansı hallarda konstitusiyanın müddəası qeyri-dəqiq, konkret nəticəyə gəlinməyəcək qədər ümumi, müxtəlif mənalı və ya konstitusiyanın digər müddəası ilə ziddiyyətdə olmasını da müəyyən edən hakimdir. Yəni hakim müddəanın şərhə ehtiyac olmayacaq dərəcədə aydın olduğunu rəhbər tutaraq heç bir şərh metoduna istinad etmədən (dilin qrammatik və leksik qaydalarına uyğun olaraq) nəticəyə gələ bilər. 28 29 30 D.Kommer,səh. 204 Məsələn ABŞ-da Fderalist Məqalələri adı altında nəşr olunan Hamilton və Medisonun ABŞ konstitusiyası ilə bağlı fikirləri. Bu, xüsusilə konstitusiyanın uzun müddət öncə qəbul edildiyi və onu yazanların fikirlərini təsbit etməyin yeganə yolu yazılı sənədlərə istinad olduğu hallara aiddir. 206 Konstitsion şərhə yanaşmaların hər birinin problemli tərəfləri olduğu, əslində fakta tətbiq zamanı müxtəlif mənalı müddəalar olduğu halda, konstitusion müddəanın özünü dərk etmə baxımından problem olduqda, həmçinin konstitusiya ilə qorunan dəyərlər ziddiyyətdə olduqda, konstitusiya bizə hansı göstəriş verir, onun mənası nə olur? Cavab artıq aydın olmalıdır ki, şərhə eytiyac olan hallarda əslində konstitusiya “susur”. Şərh edən şəxs isə əslində müddəanın mənasını müəyyən etmir, mümkün mənalardan birini seçir. Şərh ən uyğun mənalardan birini seçmə fəaliyyətidir. Ən ali qüvvəli hüquq norması olaraq konstitusion müddəanın şərhi zamanı istinad ediləcək daha ali qüvvəli norma olmadığından, adətən, əslində qeyd edilən seçim hüquqa 31 əsaslanmır, qeyri hüquqi olur (mənəvi, siyasi, sosial və s. meyarlara əsaslanır) . Belə olduğu halda məhkəmə doktrinası inkişaf etdirilməli və müddəanın fakta tətbiqi zamanı ən ədalətli nəticə üçün məhkəmə presedentləri qaydasında doktrinal göstərişlər işlənib hazırlanmalıdır. Bunu etməkdə məqsəd isə şərhi mümkün qədər “hüquqiləşdirmək” və hüquqi müəyyənlik prinsipinə əməl etməkdir. Hakimlər ilk növbədə mətnin hərfi mənasını rəhbər tutmalı və bu mənadan yalnız “absurd”, “məntiqsiz” və “maddənin məqsədinə 32 tamamilə zidd” olan hallarda kənara çıxmalıdırlar . Bundan başqa, şərh zamanı eyni müddəanın müxtəlif mənaları olarsa, onda hakim ilk növbədə konstitusiyaya (ümumi olaraq konstitusiyanın prinsiplərinə, müddəanın, oxşar müddəanın və ya konstitusiyanın həmin fəslinin məqsədini nəzərə alaraq) birbaşa zidd olan mənaları inkar etməli, daha sonra isə konstitusiyaya ən uyğun hesab etdiyi mənalardan birini seçməlidir.33 Qeyd edilən bu sonunu seçim zamanı isə ölkənin hüquq sisteminə ən uyğun gələn mənaya üstünlük verilməli, oxşar presedentlərə istinad edilməlidir. Məsələn, Azərbaycan Respublikasında belə hallarda hakimlər Konstitusiya Məhkəməsinin qərarlarından əlavə, Avropa Đnsan Hüquqları Məhkəməsinin yurisprudensiyasina istinad etməklə, ölkənin hüquq sisteminə ən uyğun mənanı seçərək fakta tətbiq edə bilərlər. Qeyd edilənlər konstitusiyanın təminat verdiyi hüquqlar (insan hüquq və azadlıqları) və maraqlarla (ictimai qayda, dövlət təhlükəsizliyi, əxlaq və s.) ziddiyyətdə olduğu hallarda da tətbiq edilə bilər. Bu zaman hakimlərin Azərbaycan Respublikasının milli qanunvericiliyi ilə təsbit edilən, xüsusilə AĐHM – nin presedent hüququnda istifadə olunan “mütənasiblik” (“proportionality”) prinsipini rəhbər tutması daha uyğun şərh metodu seçimi baxımından məqsədəuyğundur. Son olaraq qeyd edilməlidir ki, yazıda təqdim edilmiş ABŞ və Alman məhkəmələrində üstünlük verilən konstitusion şərh metodlarından da göründüyü kimi, şərh zamanı konstitusiya düzəlişlərinin edilməsinin mümkünlüyü şərh metodlarının seçiminə birbaşa təsir edir. Belə ki, əgər konstitusiyaya düzəlişlərin edilməsi çətindirsə, hakimlər mətnin orijinal mənasından daha çox dövrün tələblərinə müvafiq olan şərh metoduna üstünlük verirlər. Haqlı olaraq iddia edilir ki, konstitusiyanı dəyişməyin üsullarından da biri məhz konstitusion şərhdir. Düzəlişlərin edilməsi nisbətən asan olursa, hakimlər orijinal mənaya üstünlük verir və hər hansı hüquqi boşluqlar və ya digər problemlər olduqda bunu qanunvericilərin məsuliyyəti hesab edərək mətni orijinal mənada tətbiq edirlər. Müvafiq məhkəmənin hakimi şərh zamanı praktik səbəblərdən bunları da nəzərə almalıdır. Çünki konstitusiyanın, ümumiyyətlə hüququn son məqsədi hüquqi formalizm yox, faktlara tətbiq zamanı ən ədalətli və tarazlaşdırılmış həll təqdim etməklə hüquq sisteminin tamlığını və müəyyənliyini təmin etməkdir. Ədəbiyyat 1. 2. 3. 4. 5. 6. 31 32 33 Goldsworthy. J., (Edited), Interpreting Constitutions. A Comparative Study, Oxfor University Press. 2007, (CL Black Structure and Relationship in Constitutional Law, Louisiana State Univ.Press). LINDAHL. H., Dialectic And Revolution: Confronting Kelsen And Gadamer On Legal Interpretation. 2003 Yeshiva University. Cardozo Law Review. PATTERSON D., Interpretation in Law. 42. San Diego Law Review. 687 (2005). Stanford Fəlsəfə Ensiklopediyası. TROPER. M., Constitutional Interpretation. 39 Isr. L. Rev. (2006). http://plato.stanford.edu/entries/hermeneutics/ Amma qeyd etmək lazımdır ki, hüququn prinsiplərinə əsaslanılaraq da şərh edilə bilər. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 100-cü maddəsinə əsasən, “yaşı otuz beşdən aşağı olmayan, ..., o cümlədən ağır cinayətə görə məhkum olunmayan...Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı Azərbay-can Respublikasının Prezidenti seçilə bilər.” Müddəaya hərfi mənada yanaşsaq, yalnız ağır cinayətə görə məhkum olunmuş şəxs Prezidentliyə namizəd ola bilməz, məsələn xüsusilə ağır cinayət törətdikdə isə ola bilər. Çünki cinayət qanunvericiliyi ağır və xüsusilə ağır cinayətləri bir-birindən fərqləndirir. Amma yuxarıda qeyd edildiyi kimi, belə olan halda müddəanın məqsədinə zidd, absurd bir nəticə ilə qarşılaşmış olarıq. Qanunvericinin niyyəti ümumiyyətlə (ən aşağı) ağır cinayət törətmiş şəxsləri seçki prosesindən (namizəd olaraq) kənarlaşdırmaq olduğundan, qeyd edilən xüsusilə ağır cinayət törətmiş şəxslər də ağır cinayət törətmiş şəxslərə bərabər tutulacaqlar, çünki müddəanın məqsədinə görə, həmin şəxslər a fortiori (daha böyük səbəbdən) seçki prosesindən kənarlaşdırılmalıdırlar. Amerikan alim Ronal Dworkinin “best anwer” – “ən doğru cavab-həll” prinsipinə oxşar olaraq. 207 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi МЕЖДУНАРОДНЫЕ СТАНДАРТЫ В ОБЛАСТИ ЗАЩИТЫ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА И ИХ ВОЗДЕЙСТВИЕ НА КОНСТИТУЦИОННОЕ И ИНЫЕ ОТРАСЛИ ПРАВА АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ Гюльнар ГУРБАНОВА Диссертант Национальной Академии Авиации РЕЗЮМЕ С развитием процесса глобализации все более тесным становится взаимодействие международного и внутригосударственного права. Интеграция Азербайджана в мировое сообщество обуславливает сближение международного и национального права, и как результат изменение последнего. Изменение внутригосударственного права осуществляется путем приведения его норм в соответствие с так называемыми международными правовыми стандартами. Правовая стандартизация выражается в установлении в рамках международных организаций, а также в государственном масштабе единых минимальных норм и требований к правовому регулированию тех или иных общественных отношений (8, с. 13). За последние десятилетия данный процесс в наибольшей степени затронул сферу защиты прав и свобод человека и гражданина. Международные стандарты в области прав человека представляют собой признанные международным сообществом и закрепленные в универсальных и региональных документах юридические нормы, включающие все основные права и свободы человека, а также механизмы их защиты и обеспечения. Ключевые слова: Азербайджан, международного права, внутригосударственного права, интеграция, глобализация. XÜLASƏ Bu məqalədə Azərbaycan Respublikasında qanunvericilikdə və praktikada insan hüquqlarının müdafiəsi sferasında beynəlxalq standartların tətbiqinin qısa təhlili və onların nəticələri təhlil olunur. Açar sözlər: Azərbaycan, beynəlxalq hüquq, milli hüquq, inteqrasiya, qloballaşma. С развитием процесса глобализации все более тесным становится взаимодействие международного и внутригосударственного права. Интеграция Азербайджана в мировое сообщество обуславливает сближение международного и национального права, и как результат изменение последнего. Изменение внутригосударственного права осуществляется путем приведения его норм в соответствие с так называемыми международными правовыми стандартами. Правовая стандартизация выражается в установлении в рамках международных организаций, а также в государственном масштабе единых минимальных норм и требований к правовому регулированию тех или иных общественных отношений (8, с. 13). За последние десятилетия данный процесс в наибольшей степени затронул сферу защиты прав и свобод человека и гражданина. Международные стандарты в области прав человека представляют собой признанные международным сообществом и закрепленные в универсальных и региональных документах юридические нормы, включающие все основные права и свободы человека, а также механизмы их защиты и обеспечения. Как известно, основные принципы в области прав человека были заложены в Уставе Организации Объединенных Наций. Именно на основании этих принципов в последующем были сформулированы такие международные документы как Всеобщая декларация прав человека 1948 г., Международный пакт о гражданских и политических правах и Международный пакт об экономических, социальных и культурных правах 1966 г., которые в совокупности сформировали Международный билль о правах. В дальнейшем признанные этими документами права и свободы получили свое развитие в многочисленных документах, принятых в рамках ООН. Система защиты прав человека на региональном уровне, в частности, в рамках Совета Европы, что представляется особо важным ввиду членства Азербайджана в это организации, нашла свое отражение в целом ряде конвенций, разработанных Советом Европы и затрагивающих отдельные аспекты защиты прав человека. Однако основой всех этих документов, которые в совокупности представляют собой европейские стандарты по правам человека, является Европейская конвенция о защите прав человека и основных свобод от 1950 г. На сегодняшний день Азербайджанская Республика присоединилась ко всем вышеперечисленным универсальным международно-правовым актам, а также к основополагающим европейским актам в области прав человека. Именно международные стандарты и составили основу Главы 3 Раздела 2 Конституции Азербайджанской Республики. Статья 12 (ч. II) Конституции Азербайджана гласит: «Права и свободы 208 человека и гражданина, перечисленные в настоящей Конституции, применяются в соответствии с международными договорами, участницей которых является Азербайджанская Республика». Согласно статье 148 (ч. II) международные договоры, участницей которых является Азербайджанская Республика, — неотъемлемая составная часть системы законодательства Азербайджанской Республики. Это означает, что государство при обеспечении прав и свобод человека и гражданина обязано руководствоваться не только национальным правом, но и общепризнанными принципами и нормами международного права в сфере прав человека. При этом Азербайджанское государство, признавая международные договора составной частью своей правовой системы, признает тем самым действие общепризнанных прав человека на своей территории независимо от того, закреплены они непосредственно в Конституции страны или нет. Учитывая вышеуказанное, считаем, что в части V статьи 71 Конституции, согласно которой ни одно положение Конституции не может истолковываться как направленное на упразднение прав и свобод человека и гражданина, следовало бы уточнить, что речь здесь идет об общепризнанных правах и свободах. Особо хотелось бы обратить внимание на процесс приведения законодательной базы Азербайджана в соответствие с европейскими стандартами, поскольку такие обязательства взяло на себя Азербайджанское государство при вступлении в Совет Европы. Так, Азербайджан взял на себя обязательство реформировать уголовное и уголовно-процессуальное законодательства, а именно: обеспечить законодательные гарантии права на защиту, расширить право на судебное разбирательство, конкретизировать и уточнить нормы, касающиеся порядка задержания и ареста, обыска лица, подозреваемого в совершении преступлений, урегулировать механизмы сокращения сроков досудебного и судебного производства, усилить правовую защиту личности от незаконного и необоснованного обвинения, осуждения и ограничения его прав, обеспечить право потерпевшего на полную компенсацию, в случае судебной ошибки. Важным шагом на пути вступления страны в Совет Европы стала отмена в Азербайджане 10 февраля 1998 г. смертной казни, обусловленная требованиями Всеобщей декларации прав человека, Международного Пакта о гражданских и политических правах и Европейской Конвенции. Прогрессивной также является часть VIII статьи 71 Конституции, которая гласит: «Никто не может нести ответственность за деяние, которое в момент совершения не признавалось правонарушением. Если законом, принятым после совершения правонарушения, ответственность за такие действия устранена или смягчена, то применяется новый закон». Данный принцип обратной силы закона нашел также свое отражение в уголовном и уголовно-процессуальном законодательстве Азербайджанкой Республики. Принятый в 30.12.1999 г. и вступивший в силу 01.09.2000 г. Уголовный Кодекс Азербайджанкой Республики отразил в себе ряд положений Европейской Конвенции. Главной целью УК АР определена охрана прав и свобод человека и гражданина (ст. 2.1.), впервые установлены принципы уголовного законодательства, отражающие международные стандарты, в том числе принципы справедливости и гуманизма, которые признаны обеспечить гуманность и справедливость уголовного наказания в отношении лица совершившего преступление. Особенная часть УК содержит уголовноправовые санкции за преступные посягательства на права и свободы человека, на такие общечеловеческие ценности как жизнь, здоровье, честь и достоинство, а также иные конституционные права и свободы человека. Эта же цель преследовалась при принятии нового Уголовно-Процессуального Кодекса АР, который был принят 14 июля 2000 г. и вступил в силу 1 сентября этого же года. В первую очередь отметим, что Кодекс закрепил содержащуюся как в Европейской Конвенции, так и в Конституции Азербайджана, презумпцию невиновности. При этом согласно Конституции и Кодексу обязанность доказывания вины обвиняемого лежит на стороне обвинения. Также в УПК нашли отражение законодательные гарантии права на защиту, расширено право на справедливое судебное разбирательство, усилена правовая защита личности от незаконного и необоснованного обвинения, а также защита прав человека на стадии досудебного производства, в первую очередь это касается порядка задержания и содержания подозреваемого в местах предварительного заключения, также пересмотрены ряд функций прокурора, расширен перечень мер пресечения и т.д. УПК урегулировал вопрос компенсации материального, физического и морального вреда, причиненного ошибкой или злоупотреблением органов осуществляющих уголовный процесс (статьи 55-63 Кодекса). УПК предусматривает и ряд других нововведений, которые были закреплены в Кодексе в соответствии с требованиями Европейской Конвенции и Протоколов к ней. Кроме того, в соответствии с обязательствами Азербайджана перед Советом Европы значительно были расширены права защитника (адвоката). В целях регулирования обеспечения прав каждого 209 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi лица на получение квалифицированной юридической помощи 28.12.1999 г. был принят Закон Азербайджанской Республики «Об адвокатуре и адвокатской деятельности». Увеличивается и количество адвокатов по стране. Если 5 лет назад их насчитывалось около 345 человек, то в результате проводимых реформ сегодня их количество составляет 778 человек. Необходимо также отметить, что 24 декабря 2002 года в целях приведения осуществления прав и свобод человека в Азербайджанской Республике в соответствие с Конвенцией о защите прав и основных свобод человека был принят Конституционный Закон Азербайджанской Республики «О регулировании осуществления прав и свобод человека в Азербайджанской Республике». Согласно статье 1.1. Закона ни одно положение Конституции Азербайджанской Республики и настоящего Конституционного Закона не может истолковываться или пониматься государственными органами, организациями или отдельными лицами как положение, создающее правовую основу для деятельности или действий, направленных на ликвидацию прав и свобод человека и гражданина или ограничение их в большей степени, чем предусмотрено Конституцией Азербайджанской Республики и настоящим Конституционным Законом. В декабре 2001 г. Конституционным Законом Азербайджанской Республики «Об Уполномоченном по правам человека (омбудсмане) Азербайджанской Республики» был учрежден институт Уполномоченного по правам человека, должность которого закреплена в Конституции Азербайджанской Республики и поддерживаемых Азербайджанской Республикой международных договорах и учреждается для восстановления прав и свобод человека, нарушенных государственными органами, органами местного самоуправления и должностными лицами Азербайджанской Республики. Учитывая важнейшие положения Конвенции о защите прав человека и основных свобод было принято множество других нормативно-правовых актов. Так, например, содержащиеся в Законах Азербайджанской Республики «О Конституционном суде», «О судах и судьях» нормы в свою очередь призваны содействовать улучшению деятельности судов и становлению действенного механизма исполнения их решений, а также укреплению законодательных гарантий на защиту правосудием. Большое значение в деле приведения законодательства в соответствие с международными стандартами также имеет утвержденный Распоряжением Президента Азербайджанской Республики от 28 декабря 2006 года Национальный план деятельности по защите прав человека в Азербайджанской Республике. Планом на предстоящие годы были определены такие задачи, как обеспечение полного соответствия нормативно-правовых актов Азербайджанской Республики международным стандартам по правам человека, совершенствование деятельности государственных органов с точки зрения обеспечения прав человека, развитие взаимосвязей между государством и гражданским обществом. Кроме того, считая обеспечение прав и свобод человека и гражданина в Азербайджанской Республике общегосударственной задачей, Глава государства рекомендовал Конституционному суду и Верховному суду Азербайджанской Республики обеспечить применение в судебной практике положений международных документов, регулирующих защиту прав человека, поручил органам исполнительной власти Азербайджанской Республики, а также рекомендовал судам и Генеральной прокуратуре Азербайджанской Республики при применении нормативно-правовых актов усилить контроль над соблюдением требований законодательства Азербайджанской Республики в области защиты прав человека. Как показывает анализ законодательства, в целом, Азербайджанская Республика провела огромную работу по приведению законодательства в соответствие с международными стандартами в области прав человека, в частности с нормами Европейской Конвенции о защите прав человека и основных свобод. Однако отметим, что для соблюдения государством своих обязательств в этой сфере не достаточно согласования своего законодательства с предписаниями международного права. Так, если до вступления в Совет Европы основная задача государства состояла в реформировании своей законодательной системы, т.е. в приведении ее в соответствие с европейскими стандартами, то в настоящий момент основной задачей представляется создание соответствующих условий для соблюдения своих обязательств по обеспечению общепризнанных прав и свобод человека и гражданина. Литературa 1. 2. 3. 4. 5. 210 Конституция Азербайджанской Республики, Баку, Ганун-2006 Уголовный Кодекс АР Уголовно-Процессуальный Кодекс АР Закон АР «Об адвокатуре и адвокатской деятельности» Конституционный Закон АР «О регулировании осуществления Азербайджанской Республике» прав и свобод человека в 6. 7. 8. Конституционный Закон АР «Об Уполномоченном по правам человека (омбудсмане) Азербайджанской Республики» Распоряжение Президента АР от 28.12.2006 г. об утверждении «Национального плана деятельности по защите прав человека в Азербайджанской Республике» Лукьянова Е.Г. Глобализация и правовая система России (основные направления развития). М.: Норма, 2006. 211 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi BƏLƏDĐYYƏ HÜQUQ VƏ AZADLIQLARI SĐSTEMĐNĐN FORMALAŞMASI, ĐNKĐŞAFI VƏ TƏMĐNATI Aygün HƏSƏNOVA Azərbaycan Beynəlxalq Universitetinin Konstitusiya hüququ kafedrasının dissertantı [email protected] XÜLASƏ Bələdiyyə hüquq və azadlıqlarının müəyyən edilməsi problemi, ümumilikdə hüquq elmi üçün nisbətən yenidir. XX əsrin 80 - cı illərində meydana çıxan bu məsələ əvvəllər elmi ədəbiyyatlarda, sonralar bələdiyyə hüquq norma yaradıcılığında özünə yer tapdı. Bununla belə həmin problem özünün genişliyi, kompleksliyi və nisbətən az öyrənilməsi ilə fərqlənir. Bələdiyyə hüquq və azadlıqlarının yetkinliyi, eləcə də təminatlılığı yerli özünüidarəetmə islahatlarının həyata keçirilməsində təkcə sosial-iqtisadi deyil, həm də qanunvericilik qərarlarının ardıcıllığı və əsaslılığından birbaşa asılıdır. Həmin hüquq və azadlıqlarının əsas təminatları cəmiyyət səviyyəsində onun siyasi və iqtisadi sistemləri, eləcə də bələdiyyə hakimiyyəti çərçivəsində yaradılır və formalaşır. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının yerli özünüidarə sahəsində cari qanunvericiliyə təsirinin normativ-hüquqi qüvvəsi ilə yerli özünüidarə sistemində, müvafiq olaraq şəxsiyyətin azadlığının və bələdiyyə institutlarının inkişafının daha dəqiq tənzimlənməsi mümkün olmuşdur. Açar sözlər: Bələdiyyə hüquq və azadlıqları, yerli özünüidarəetmə, şəxsiyyət azadlığı, bələdiyyə hakimiyyəti FORMATION, DEVELOPMENT AND ASSURANCE OF THE MUNICIPALITY RIGHTS AND FREEDOMS SYSTEM ABSTRACT The forming and developing of the system of municipality rights and freedoms and as well ensuring issues is analyzed in this article. It was defined in research work that the system of municipality rights and freedoms is created, formed and ensured in the level of society, in the frame of its political and economical systems, as well in the frame of municipal government. Keywords: Municipal rights and freedoms, local self government, freedom of personality, power of municipality Bələdiyyə hüquq və azadlıqlarının müəyyən edilməsi problemi, ümumilikdə hüquq elmi üçün nisbətən yenidir. XX əsrin 80 - cı illərində meydana çıxan bu məsələ əvvəllər elmi ədəbiyyatlarda, sonralar bələdiyyə hüquq norma yaradıcılığında özünə yer tapdı. Bununla belə həmin problem özünün genişliyi, kompleksliyi və nisbətən az öyrənilməsi ilə fərqlənir. Bələdiyyə hüquqları bir kateqoriya kimi həm bütün başqa subyektiv hüquqlara xas olan əlamətlərlə, həm də bələdiyyə sahəsinin xüsusiyyətləri ilə səciyyələnir. Ümumi əlamətlərə bələdiyyə hüquqlarının o səciyyəvi məqamları aid edilir ki, onlar hüquqi azadlığın keyfiyyətlərini, yəni davranış azadlığının imkanlarının hüquqi tanınmasını meydana gətirən müəyyən sosial nemətlərdən istifadə olunmasının formalarını əks etdirir. Bələdiyyə hüquq sahəsinin subyektləri və obyektləri özünəməxsusluqları ilə seçilirlər: - insan və vətəndaş subyektlər sırasına nəinki fərdi hüquqlarla, həm də bələdiyyə cəmiyyətində kollektiv hüquqlarla daxildir. - bələdiyyə səviyyəsində əldə edilməsi mümkün olan maddi və mənəvi nemətlər, bələdiyyə hüquqlarının idarəetmə səlahiyyətləri üzrə isə, yerli əhəmiyyətli məsələlər, burada obyektlər sırasına daxildir. Bələdiyyə hüquqları hər bir yerli cəmiyyətə və onun hər bir üzvünə yerli əhəmiyyətli məsələlərin həllində, bələdiyyə mülkiyyətinin idarə olunmasında, yerli səviyyədə əldə edilməsi təmin olunan maddi və mənəvi nemətlərdən istifadə olunmasında, şəxsi azadlıqların insanın yerli cəmiyyətdə toxunulmazlığı əsasında həyata keçirilməsində iştirak etməyə imkan verir. Yerli özünüidarəetmə demokratik ölkələrin konstitusion quruluşunun vacib elementidir. O, bir tərəfdən dövlətin iradəsinin həyata keçirilməsində iştirak edən, digər tərəfdən isə insanların maraqlarını daha tam nəzərə alan icra və nümayəndəli hakimiyyətin məxsusi səviyyəsini özündə əks etdirir.(11. 5) Dünyada yerli özünüidarəetmənin inkişaf etdirilməsi XX1 əsr üçün səciyyəvi obyektiv prosesdir. Bələdiyyə hüquq və azadlıqları ilə bağlı təhlil aparılarkən müəyyən olunur ki, onlar çoxşaxəli və müxtəlif səviyyəli olmaqla, müvafiq sistem təşkil edirlər. Bu sistemin tərkibində vətəndaşlara yerli özünüidarəetmənin həyata keçirilməsində iştirak imkanını təmin edən hüquqlar, yerli icmanın sosial - mədəni, iqtisadi və başqa imkanlarından bəhrələnməyə şəraiti nəzərdə tutan hüquqlar, eləcə də insan və vətəndaşın şəxsi həyatına qarışmanın qarşısını alan toxunulmazlıq hüquqları ayrılıqda müstəqil qruplar qismində çıxış edir. 212 Đnsanın və şəxsiyyətin, müəyyən yaşayış məntəqəsinin sakini kimi, hüquqi vəziyyəti onun yerli özünüidarə subyekti qismində xüsusi statusunu ifadə edir. Bu hal insanın və vətəndaşın konstitusion hüquqi statusu ilə onun bələdiyyə hüquq və azadlıqları sisteminin əlaqəsini ümumi ilə xüsusinin qarşılıqlı əlaqəsi kimi əks etdirir və şəxsiyyətin bələdiyyə səviyyəsində hüquqi vəziyyətinin həm sosial, həm də hüquqi baxımdan daha zəngin və mürəkkəb olmasının nəzərə alınmasını tələb edir. Elmdə yeni fenomen kimi təzahürünü tapan bələdiyyə hüquq və azadlıqları, bütövlükdə yerli icmaya və onun hər bir üzvünə yerli əhəmiyyətli məsələlərin həllində və bələdiyyə mülkiyyətinin idarə olunmasında iştirak, maddi və mənəvi nemətlərdən istifadə, insanın, sakini olduğu ərazidə təhlükəsizliyi və toxunulmazlığı əsasında şəxsi azadlığının maneəsiz həyata keçirilməsində təmin etmə vasitəsi mahiyyətinə malik olan kateqoriyadır. Burada vətəndaşın bələdiyyə hüquq və azadlıqları sisteminin əsasını onun yerli özünüidarəetməni həyata keçirmək konstitusion hüququ təşkil edir və bu hüquq kompleks xarakterlidir: Bələdiyyələrin iclaslarında baxılan məsələlərə dair qərarlar qəbul edilir. Bələdiyyələrin qərarları bələdiyyə üzvlərinin sadə səs çoxluğu ilə qəbul edilir. Yerli vergilər və ödənişlər ilə bağlı qərarlar bələdiyyə üzvlərinin üçdə iki səs çoxluğu ilə qəbul edilir. (1. 145) Bələdiyyə hüquq və azadlıqlarının yetkinliyi, eləcə də təminatlılığı yerli özünüidarəetmə islahatlarının həyata keçirilməsində təkcə sosial-iqtisadi deyil, həm də qanunvericilik qərarlarının ardıcıllığı və əsaslılığından birbaşa asılıdır. Həmin proseslərin mürəkkəb və ziddiyyətli olmasına baxmayaraq, nəticəyə gəlmək olar ki, bələdiyyə hüquq və azadlıqları sisteminin formalaşması və inkişafı bütövlükdə Azərbaycan Respublikası hüquq sisteminin, o cümlədən bələdiyyə qanunvericiliyinin real görünən meylləri və istiqamətləridir. Yerli özünüidarəetmənin həyata keçirilməsi konstitusion hüququ bələdiyyə hüquq və azadlıqlarının bütöv sisteminin əsasını təşkil edir, onun bələdiyyə hüquqi statusunu müəyyənləşdirir. Həmin konstitusion hüququn cari qanunvericiliyə normativ – hüquqi təsiri burada onun konstitusion səviyyədə əsaslandırılması kimi çıxış edir. Yerli özünüidarəetmənin həyata keçirilməsi hüququ kifayət qədər mürəkkəb konstitusion əsaslara malikdir və bu onun müxtəlif konseptual dəyərləndirilməsini təyin etmiş olur. Hüquq ədəbiyyatında bununla da bağlı yanaşmalar müxtəlifdir. Belə ki, bir tərəfdən bu hüquq haqqında “yerli özünüidarəetməyə vətəndaşın subyektiv konstitusion hüququ” kimi yanaşılır. (7. 87; 53) Digər tərəfdən qeyd olunur ki, “vətəndaşın yerli özünüidarəetmənin həyata keçirilməsi hüququ normativ əsasa malik olan özünəməxsus konstitusion prinsipdir.” Eyni zamanda Konstitusiyada vətəndaşların yerli özünüidarəetmə hüququnun göstərilməsi, belə bir fikir formalaşdırır ki, bu məsələ birbaşa konstitusion qaydada tənzimlənir. Vətəndaşın yerli özünüidarəetmə subyektiv hüququnun təbiətinin aydınlaşdırılması üçün müxtəlif ifadələrin: ”vətəndaşın yerli özünüidarəetmə hüququ”, “vətəndaşın yerli özünüidarəetməni həyata keçirmə hüququ”, “vətəndaşın yerli özünüidarəetmənin həyata keçirilməsində iştirak etmə hüququ” kimi anlayışların istifadəsi nəzərdə tutulur ki, bunların hər birinin ayrılıqda öz məzmunu mövcuddur. Bu zaman “vətəndaşın yerli özünüidarəetmənin həyata keçirilməsində iştirak hüququ” dedikdə, vətəndaşın fərdi iradəsinin aşkar edilməsinə şərait yaradan yerli özünüidarəetmə hüququnun reallaşdırılmasının başa düşülməsi təklif olunur. Bundan fərqli olaraq, “vətəndaşın yerli özünüidarəetməni həyata keçirmə hüququ” fərdlərin iradələrinin toplanması əsasında kollektiv iradənin aşkar edilməsinə imkan verir. Đnsan haqqında bəzi elmlərdə kollektiv subyekt anlayışı var. Belə subyekt müəyyən fəaliyyət, idrak və kollektiv şüur normalarının daşıyıcısı, onlara daxil olan fərdlər arasındakı qarşılıqlı əlaqə sistemi kimi başa düşülür. (6. 407) Bələdiyyə hüquqları kollektiv və fərdi hüquqlar sistemlərində əhatə olunur. Kollektiv bələdiyyə hüquqlarına bunlar daxil edilir: - əhalinin özünü təşkili və bələdiyyə qurumu kimi şəhər, kənd və başqa ərazilərin tanınması hüququ; - yerli özünüidarə orqanları vasitəsi ilə hakimiyyəti əhalinin müstəqil həyata keçirmək hüququ; - yerli özünüidarə orqanlarının strukturunun müstəqil müəyyən edilməsi hüququ; - yerli özünüidarəetmənin bilavasitə həyata keçirilməsi forması kimi yerli referendumun keçirilməsi hüququ; - bələdiyyə seçki hüquqları; - bələdiyyə mülkiyyətinə müstəqil malik olma, ondan istifadə etmə və barəsində sərəncam vermə hüququ; - maliyyə müstəqilliyi, yerli büdcənin formalaşdırılması, təsdiqi və icrası hüququ; - yerli vergilərin və ödənişlərin müəyyən edilməsi hüququ; - yerli özünüidarəetmənin məhkəmədə və ya digər üsullarla müdafiəsi. 213 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Fərdi bələdiyyə hüquqları sisteminə daxildir: - yerli özünüidarəetmənin həyata keçirilməsi; - yerli özünüidarəetmə orqanlarına seçilmək və seçmək hüququ; - vətəndaşların yerli referendum keçirilməsində təşəbbüskarlıq və iştirak hüquqları; - yerli özünüidarəetmə orqanlarına və onların vəzifəli şəxslərinə kollektiv və fərdi müraciət hüququ; - insanın və vətəndaşın hüquq və azadlıqlarına bilavasitə aidiyyəti olan bələdiyyə orqanı və vəzifəli şəxslərinin sənədləri ilə tanış olmaq hüququ; - yerli özünüidarəetmə orqanlarının və onların vəzifəli şəxslərinin fəaliyyəti haqqında tam və dəqiq məlumat almaq hüququ; - yerli özünüidarəetmənin kollektiv və fərdi hüquqlarını pozan yerli özünüidarəetmə orqanlarının və onların vəzifəli şəxslərinin qərarlarından və hərəkətlərindən məhkəməyə şikayət vermək hüququ. Beləliklə, “vətəndaşın yerli özünüidarəetməni həyata keçirmək” və “vətəndaşın yerli özünüidarəetmənin həyata keçirilməsində iştirak etmək” müstəqil hüquqi məzmunları, vətəndaşların yerli özünüidarəetmə hüququnu səciyyələndirən fərqli səlahiyyətlər meydana çıxarır, bununla da ayrıca səlahiyyətlərin həyata keçirilməsinə səbəb olur. Bəllidir ki, yerli özünüidarəetmənin həyata keçirilməsi konstitusion təbiətə malikdir. Bələdiyyələr öz səlahiyyətlərini həyata keçirməkdə müstəqildirlər, bu isə bələdiyyə ərazisində yaşayan vətəndaşlar qarşısında onların məsuliyyətini istisna etmir. Bələdiyyə üzvlərinin seçilməsi, səlahiyyətlərinin dayandırılması və ya səlahiyyətlərinə xitam verilməsi, bələdiyyələrin vaxtından əvvəl buraxılması halları və qaydası qanunla müəyyən edilir. Bələdiyyələrin öz səlahiyyətlərini müstəqil həyata keçirməsi Azərbaycan dövlətinin suverenliyinə xələl gətirə bilməz. Dövlət bələdiyyələrin fəaliyyətinə nəzarət edir. Qanunla müəyyən edilmiş hallarda və qaydada bələdiyyələr öz fəaliyyətləri barəsində Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə hesabat təqdim edirlər. Bələdiyyələrin məhkəmə tərəfindən müdafiəsinə, dövlət orqanlarının qərarları nəticəsində yaranan əlavə xərclərin ödənilməsinə təminat verilir. (1. 146) Yerli özünüidarəetmənin həyata keçirilməsinin xüsusiyyətləri onun məzmununun çoxcəhətli olması ilə müəyyənləşdirilir. Yerli özünüidarəetmənin həyata keçirilməsinin kompleks xarakterli olması şübhəsizdir. Yerli özünüidarəetmənin həyata keçirilməsi özünün kompleks xarakterli olmasını ilk növbədə ümumi qəbul olunmuş və konstitusiyada təsbit edilmiş hüquq və azadlıqlar sisteminin mövcudluğunda büruzə verir. Bir çox konstitusion hüquqların ərazi prinsipi üzrə reallaşmasına baxmayaraq, onların bu keyfiyyəti itmir. Şəxsiyyətin publik hakimiyyətlə bələdiyyə səviyyəsində qarşılıqlı əlaqəsi, təbii olaraq, müvafiq müstəvidə onun bu hüquqlarının normativ-hüquqi formasını əvvəlcədən müəyyənləşdirmiş olur. Çətin ki, bu hüquqların məxsusi səciyyəvi normativ-hüquqi əlamətlərinin olması şübhə doğura bilər. Onların nisbi müstəqil bələdiyyə hüquq və azadlıqları sistemi olması kifayət qədər əsaslandırılır. Yerli özünüidarəetmənin həyata keçirilməsi hüququnun səciyyəvi əlamətlərinə gəldikdə isə, onlar insanın yerli məsələlərin həllində iştirakının, şəxsiyyətin bələdiyyə hakimiyyəti ilə qarşılıqlı əlaqəsi çərçivəsində sosial nemətlərdən istifadə etməsinin bu və ya digər imkanlarını özündə əks etdirən ayrıca səlahiyyətlərlə əlaqədardır. Belə səlahiyyətlərə aiddir: - vətəndaşların yerli özünüidarəetməyə məxsus nümayəndəli orqanların formalaşmasında, bu və ya digər vəzifəli şəxslərin seçilməsində iştirakını təmin edən hüquqlar; - vətəndaşların bələdiyyə demokratiyasının istənilən formasında iştirakına dair hüquqlar; - yerli özünüidarəetmənin həyata keçirilməsi hüququ vətəndaşlar üçün bələdiyyə xidmətinə bərabər imkanlar yaradır; - yerli özünüidarəetmənin həyata keçirilməsi hüququ həm də vətəndaşların əhali tərəfindən birbaşa seçilməklə münsiflər məhkəməsində mühakimə fəaliyyətinin yerinə yetirilməsi hüququnu öz məzmununa daxil edir. Yerli özünüidarəetmənin xalq hakimiyyətinin həyata keçirilməsi formalarından biri olması nəzərə alınarsa, bir çox konstitusion normalarda təkcə dövlət işlərinin idarə olunması deyil, həm də yerli özünüidarəetmənin həyata keçirilməsi hüququ təsbit olunur. Deməli, yerli özünüidarəetmənin həyata keçirilməsi dövlət işlərinin idarə olunması üzrə səlahiyyətdir. Odur ki, yerli özünüidarəetmənin həyata keçirilməsi hüququnun konstitusiyada təsbitinin normativ ümumiliyi faktı inkar edilə bilməz. 214 Yerli özünüidarəetmənin həyata keçirilməsi konstitusion hüququnun təhlili vətəndaşların bələdiyyə hüquq və azadlıqlarının normativ-hüquqi əsasının bir neçə səviyyəsinin aşkara çıxarılmasına imkan verir. Əsaslandırmanın birinci səviyyəsi Azərbaycan Respublikası Konstitusiya quruluşunun təsbit olunması prosesində təmin olunur. Konstitusion quruluşun əsası kimi yerli özünüidarəetmənin tanınması və təminatlı edilməsi cari bələdiyyə qanunvericiliyinin bütün sistemi üçün prinsipial xarakter daşıyır. Belə ki, Konstitusiyanın yerli özünüidarəetməni xalq hakimiyyətinin bir forması kimi səciyyələndirən, öz səlahiyyətləri çərçivəsində bələdiyyə mülkiyyətinin hər cür müdafiəsini, tanınmasını və iqtisadi müstəqilliyini təsdiqləyən normaları əsasında, onun sosial-iqtisadi və siyasi təbiətinin özü əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş olur. Konstitusion quruluşun digər əsasları da vətəndaşların bələdiyyə hüquq və azadlıqlarının sonrakı konstitusion təsbiti və reallaşdırılması üçün daha vasitəli, lakin eynilə prinsipial əhəmiyyət kəsb edirlər. Məsələn, şəxsiyyət azadlığı yerli özünüidarəetmə sahəsində bütövlüklə konstitusiya quruluşunun siyasi və ideoloji rəngarəngliyi, qanunçuluq, Konstitusiyanın və qanunların Azərbaycan Respublikasında aliliyi və s. kimi fundamental əsaslara bağlıdır. Vətəndaşların bələdiyyə hüquq və azadlıqlarının Konstitusion əsaslandırılmasının ikinci səviyyəsi özünün təcəssümünü yerli əhəmiyyətli məsələlərin əhali tərəfindən müstəqil həllinin hakimiyyətin həyata keçirilməsinin forması kimi yerli özünüidarəetmə sisteminin mexanizmində tapır. Vətəndaşların bələdiyyə hüquqlarının konstitusion əsasının üçüncü səviyyəsi Konstitusion hüquqların sistemindən ibarətdir. Bələdiyyə hüquq və azadlıqlarının əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri də onların dövlət və bələdiyyə təminatlarına ehtiyaclı olmalarıdır. Bununla əlaqədar dövlət və bələdiyyə orqanlarının qarşılıqlı əlaqəsi, onların sosial islahatlar prosesində bələdiyyə qurumları sakinlərinin sosial hüquqlarının təmin olunması sahəsində səlahiyyətlərinin və idarəetmə predmetinin müəyyənləşdirilməsi xüsusi araşdırma tələb edir. Đstənilən hüquqi mexanizm, konstruksiya o zaman praktikada həyata keçirilir, işlək olur ki, bir neçə əsas şərti ödəmiş olsun. Bu şərtlərə hüquqi mexanizmin (konstruksiyanın)tələbata cavab verməsi (yaradıldığı məqsədlərə çatmaq üçün kifayət etməsi), onun realizə mexanizminin olması və təminatlar sistemi aiddir. (2.515) Vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının bələdiyyə təminatları müxtəlifdir və bu səbəbdən onların təsnifat üzrə təhlil olunması üçün şərait yaranır. Şəxsiyyətin hüquq və azadlıqlarının bələdiyyə təminatları ümumi, xüsusi və təşkilati təminat vasitələri qismində təqdim edilə bilər. Onlar vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının həm reallaşdırılması, həm də müdafiəsi təminatları kimi də qruplaşdırılır. Hüquq və azadlıqların əsas təminatları bütövlükdə cəmiyyət səviyyəsində formalaşır. Bununla əlaqədar, yerli özünüidarəetmənin həyata keçirilməsində cinsindən, irqindən, milliyyətindən, dilindən, əmlak vəziyyətindən və vəzifəsindən asılı olmayaraq, vətəndaşların hüquq bərabərliyi təsbit olunur. Eyni zamanda qeyd olunmalıdır ki, bu təminatların yaranmasında bələdiyyə hakimiyyətinin də əhəmiyyəti böyükdür. Hüquq və azadlıqların bələdiyyə təşkilati təminatları özünün təzahürünü bələdiyyə sakinlərinin pozulmuş hüquqlarının müdafiəsi və bərpası üzrə yerli özünüidarəetmə orqanlarının fəaliyyət istiqamətlərində tapır. Đstənilən cəmiyyət, idarəetmə sistemi kimi sosial münasibətlərin təşkilində və onların qaydaya salınmasında, cəmiyyət üzvlərinin qarşılıqlı, eləcə də cəmiyyət qarşısında məsuliyyətində maraqlıdır. Đctimai münasibətlər hüquqların və məsuliyyətin vəhdəti əsasında hüquqla tənzimlənir. Eyni zamanda, hüquq bu vəzifələrin real yerinə yetirilməsi üçün təminatlar və onlardan düzgün istifadə olunmadığına görə isə, məsuliyyət müəyyənləşdirir. Əhalinin bələdiyyə hüquq və azadlıqlarının təminatlılıq dərəcəsi bütün yerli özünüidarəetmə sisteminin yetkinliyinin göstəricisi kimi çıxış edir. Bələdiyyə hüquqlarının normativ-hüquqi legitimləşdirilməsi üsulları da bir sistem kimi formalaşaraq, həmin hüquqların təminatı funksiyasını yerinə yetirir. Bir halda bələdiyyə hüquqlarının legitimləşdirilməsi Konstitusiyanın müvafiq normasında yerli özünüidarəetmə sahəsində konkret bələdiyyə hüququnun mövcudluğu və reallaşdırılması formasının hüquqi imkanına birbaşa göstəriş sayəsində baş verir. Başqa hallarda bələdiyyə hüququnun məzmunu Konstitusiyanın normalarında birbaşa təsbit edilməklə, fərdə müvafiq hüququn həyata keçirilməsi üzrə yerli özünüidarəetmə orqanlarının Konstitusion vəzifələri qismində göstərilir. Bələdiyyə hüquq və azadlıqlarının əsas təminatları cəmiyyət səviyyəsində onun siyasi və iqtisadi sistemləri, eləcə də bələdiyyə hakimiyyəti çərçivəsində yaradılır və formalaşır. Beləliklə, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının yerli özünüidarə sahəsində cari qanunvericiliyə təsirinin normativ-hüquqi qüvvəsi ilə yerli özünüidarə sistemində, müvafiq olaraq şəxsiyyətin azadlığının və bələdiyyə institutlarının inkişafının daha dəqiq tənzimlənməsi mümkün olmuşdur. 215 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi Bütün bunlarla yanaşı bələdiyyə hüquq və azadlıqları sisteminin inkişafı və təminatlarının təkmilləşdirilməsinə dair gələcəkdə aşağıdakı təkliflərin həyata keçirilməsi zəruridir: - bələdiyyə hüquq və azadlıqları sisteminin vətəndaş cəmiyyəti dəyərlərinə əsaslanması nəzərə alınmaqla yerli özünüidarəetmə subyektlərinin hüquqi statusunun müəyyənləşdirilməsi zamanı məhz bu dəyərlərin müasir və perspektiv prioritetlərinin dəqiqləşdirilməsi məqsədə uyğundur. - dövlət və bələdiyyə orqanlarının fəaliyyət predmeti müəyyənləşdirilərkən idarəetmə hüquq münasibətlərinin məzmunundan irəli gələn imperativ və dispozitiv tənzimləmə üsullarının uzlaşdırılması təmin edilməklə, bələdiyyələrə qanunvericiliklə bütövlükdə aid edilməli olan səlahiyyətlər sırasından, şəraitə müvafiq, səlahiyyətlər kompleksinin seçilməsi imkanının təqdim və təmin olunması inkişaf etmiş cəmiyyətlər üçün zəruridir. - bələdiyyə üzvlərinin və vəzifəli şəxslərin fəalliyyətinin ictimai və dövlət əhəmiyyətinin maksimum səviyyədə saxlanılması məqsədilə onların məsuliyyətinin təsirli olması üçün, onların səlahiyyət müddətindən əvvəl seçicilər tərəfindən geri çağrılması hüququnun təsbit olunması vacibdir. - bələdiyyə orqanlarının fəalliyyətinin vətəndaş cəmiyyəti institutları ilə birgə fəalliyyətinin təmin olunması mexanizmlərinin təsis edilməsi məqsədə müvafiqdir. - bələdiyyə orqanlarının fəalliyyət predmetinin müəyyənləşdirilməsi zamanı həmin fəalliyyət bələdiyyə tərəfindən dolğun həyata keçirilməsinin təmin edilməsi məqsədilə stimullaşdırıcı mexanizmlərin formalaşdırılması və qanunvericilikdə təsbit olunması zəruridir. Ədəbiyyat 1. 2. 3. 4. 5. 6. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası. Bakı. 2009. Z.A. Əsgərov, Konstitusiya hüququ. Bakı. 2006 E.Đ. Abdullayev. Đnzibati hüquq. Bakı . 2001. E.Đ. Abdullayev. Azərbaycan Respublikasının inzibati hüququ. Bakı. 2007. Y .Rüstəmov. Fəlsəfənin əsasları, mühazirə kursu. Bakı. 2004 A.Р.Еремин. Реализация права человека и гражданина на местное самоуправление в Российской Федерации: конституционные вопросы. Диссертация доктора юрид. наук. Саратов, 2004. 7. Европейская хартия местного самоуправления. Народный депутат, 1993 № 11. 8. Сборник законов РФ. Закон «Об общих принципах организации местного самоуправления».М. 1999. 9. В.Г.Игнатов, В.И. Бутов. Местное самоуправление: Российская практика и зарубежный опыт. Москва – Ростов –на – Дону. 2007. 10. Энциклопедический словарь. М. 1987. 216 DAĞLIK KARABAĞ SORUNUNUN ÇÖZÜMÜNDE “MADRĐD PRENSĐPLERĐ” VE AZERBAYCAN BASINI Pervane ĐBRAHĐMОVA Bakü Devlet Üniversitesi Öğretim Görevlisi ÖZET Ermenistan-Azerbaycan, Dağlık Karabağ sorunu ile ilgili yapılan görüşmelerde AGĐT Minsk grubu eşbaşkanları bugüne kadar sorunun çözümü yönünde çeşitli önerilerde bulunmuştur. Eşbaşkanların “paket”, “aşamalı” ve “genel devlet” projesine tarafların tutumu ve tavrı farklı olmuştur. Sorunun çözümü için her iki ülke başkanının bizzat görüşmeleri de şimdilik, hiçbir sonuç vermemiş, sorunu her zaman gündemde tutan Azerbaycan basınının konuyla ilgili tutumu da tek anlamlı olmamıştır. Açar sözler: Azerbaycan, Dağlık Karabağ, AGĐT Minsk grubu, ABD Dışişleri Bakanı. ABSTRACT Co-chairmen of the Minsk Group of the OSCE have sounded different offers to the solution of the problem in negotiations carried out connected with Armenia-Azerbaijan Nagorny Karabakh conflict up to now. Keywords: Azerbaijan, Nagorny Karabakh, Minsk Group of the OSCE, USA Ministry of Foreign Affairs. Ermenistan-Azerbaycan, Dağlık Karabağ sorunu ile ilgili yapılan görüşmelerde AGĐT Minsk grubu eşbaşkanları bugüne kadar sorunun çözümü yönünde çeşitli önerilerde bulunmuştur. Eşbaşkanların “paket”, “aşamalı” ve “genel devlet”(2) projesine tarafların tutumu ve tavrı farklı olmuştur. Sorunun çözümü için her iki ülke başkanının bizzat görüşmeleri de şimdilik, hiçbir sonuç vermemiş, sorunu her zaman gündemde tutan Azerbaycan basınının konuyla ilgili tutumu da tek anlamlı olmamıştır. Son dönemler sorunun çözümü yönünde yapılan görüşmelere, net olarak “Madrid Prensipleri”ne karşı da aynı tutum gözlemlenmektedir. Resmi basın sorunun bu şekilde çözümünün Azerbaycan için başarılı olabileceğini, muhalefet basını ise bunun tersini iddia etmektedir. 2007 yılının 29 Kasım tarihinde Azerbaycan, Ermenistan, Rusya ve Fransa’nın Dışişleri Bakanları, aynı zamanda ABD Dışişleri Bakanının Politik konular Danışmanı Đspanya’nın başkenti Madrid şehrinde bir araya gelmişlerdi. Görüşme zamanı AGĐT Minsk grubu eşbaşkanları Karabağ sorununun çözümünün temel prensipleri ile ilgili uzlaşıcı tasarıyı sunmuş ve “Madrid Prensipleri” ismini almış bu tasarı ile ilgili müzakereler başlatılmıştı. 2009 yılının 10 Temmuz tarihinde ise Minsk grubu eşbaşkanlarından oluşan ABD Dağlık Karabağ sorununun çözümüne ilişkin taban prensiplerini açıklamıştır. Beyaz Saray’ın verdiği beyanatta bu prensiplerin Helsinki Nihai Anlaşması’na, kuvvet uygulamaktan imtina etmeye, toprak bütünlüğü, eşitlik ve kendi kaderlerini çözme hakkına dayandığı belirtilmiştir. “Madrid Prensipleri”nin kesin maddeleri ise aşağıdakilerden oluşmaktadır: - Dağlık Karabağ civarındaki kazaların Azerbaycan yönetimine geri verilmesi; - Dağlık Karabağ’a geçit statüsü vermekle onun güvenliği ve otonomisine teminatın verilmesi; - Ermenistan ile Dağlık Karabağ’ı birleştiren koridorun oluşturulması; - Dağlık Karabağ’ın nihai statüsünü belirleyecek yasal yetkisi olan kendi mukadderatını ifade etme hakkı; - bütün mülteci ve göçmenlerin sorun başlamadan önce yaşadıkları topraklara geri dönme hakkı; - barış harekâtının öngördüğü uluslararası güvenlik teminatının verilmesi. Resmi basında bu prensipler Prag sürecinin terkibi olmakla birlikte, Azerbaycan’ın savunduğu temel iddiaların tashih olunmuş şekli gibi değerlendirilir. “Yeni Azerbaycan” gazetesinin 25 Temmuz 2009 tarihli sayısında “Madrid Prensipleri görüşmelerin geleceği yönünden neleri vaat ediyor?” isimli yazısında Agşin Şahinоğlu “Madrid Prensipleri”, daha net söylersek, Madrid görüşmeleri barış görüşmelerinde yeni bir aşamanın temelini oluşturan Prag sürecinin bir parçasıdır. Resmi Bakü en çok Prag sürecini desteklemiştir. Burada belirtiliyor ki, sorun aşamalı şekilde çözülmeli ve bütün aşamaların teminatı olmalıdır. Zaten “Madrid Prensipleri” de bu konuları içermektedir. Zira öncelikli olarak işgal altındaki topraklarımız işgalci güçler tarafından boşaltılmalı, o toprakların gerçek sahipleri – Azerbaycan göçmenleri ata yurtlarına geri dönmeli, sonra taraflar arasındaki ilişkiler, komünikasyon ve güven ortamı oluşturulmalı, daha sonra da Dağlık Karabağ’ın statüsü belirlenmelidir(7). Muhalefet gazeteleri ise “Madrid Prensipleri ile sorunun çözümünün Azerbaycan’ın konumuna uygun olmadığını yazıyor. Çünkü bu prensipler hiç de işgal olunmuş bütün toprakların iadesini içermiyor, üstelik 217 “Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, konstitusiya hüququ, insan hüquqları” bölməsi referandum yapılırsa, Dağlık Karabağ Azerbaycan’dan ayrılabilir. Muhalefet güçleri görüşmelere kamuoyunun itirazını bildirmek için, Milli Direniş Harekâtı yapmağı da düşünmektedir. Muhalefet basınının yazılarını kabullenmeyen resmi basın Azerbaycan’ın beyanatlarını yayınlamakla sorunun Azerbaycan’ın toprak bütünlüğü kapsamında çözüleceğini, göçmenlerin atayurtlarına geri döndükten sonra Ermenistan’la ilişkiler kurulabileceğini, Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ’da yaşayacak Ermeni halkının da güvenliğine teminat vereceğini, Dağlık Karabağ’ın Ermenistan’a koridor aracılığıyla açılabileceğini, Dağlık Karabağ’a en yüksek özerkliğin verilebileceğini ve bu konunun gelecekte görüşülebileceğini iddia ediyorlardı. Yani, “Madrid Prensipleri” bizim için yenilik olmadığı gibi, orada olumsuz sayılacak maddeler de yer almıyor. Muhalefet gazetelerine verdiği röportajlarda iktidar temsilcileri de bu konuya değiniyor ve “Madrid Prensipleri” ile anlaşmanın önemini belirtiyorlar. “Bizim Yol” gazetesinin 4 Ağustos 2009 tarihli sayısında Milletvekili Eldar Đbrahimоv “Dağlık Karabağ sorununun “Madrid Prensipleri” ile çözülmesini umut ederim. Bu yönde çeşitli fikirler olsa da, ben bu prensibi kabul etmekten yanayım. Şimdilik beş kazanın iadesi ve göçmenlerin ata yurtlarına geri dönmesi iyi tekliftir. Sonra ekonomik ilişkiler kurulur ve Dağlık Karabağ’ın statüsü belirlenebilir. Biz bu gün “Madrid Prensipleri”ni kabul
Benzer belgeler
II CİLD - avrasya sosyal bilimler forumu
iştirakınıza, hüququn müasir problemlərinə aid təqdim etdiyiniz elmi məqalələrə, tezislərə görə minnətdarlığımı bildirirəm!
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərində Bakı Dövlət U...
21-ci əsrin pəncərəsindən Mədəniyyət və Kimlik Beynəlxalq
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərində Bakı Dövlət Universiteti və Qafqaz Universitetinin birgə təşkil etdiyi beynəlxalq dəyərlərə malik belə bir elmi konfransın keçirilməsi di...
Akademik Abel Məhərrəmov
Bakı Dövlət Universitetinin rektoru
