Tam Metin - Tasavvuf Akademi

•
.A.
IHLAS
Yard.
Gazi
Doy. Dr. Halil
Oniv. (;orum
ibrahim
ilahiyat
$iM$EK
FakOltesi
e-mail: [email protected]
• hlas,
Arapc;a (hulus) kokOnden toretilmi~ bir kelime
olarak "sadakat ve baghhk"
anlamlndadlr. Dini bir kavram
olarak ihlas, "yapllan amelleri
ve ibadetleri yalnlzca Allah'a
ozgO kllmak"
demektir.
Bir
ba~ka degi~le Hak'ka yoneli~in
bir sonucu olarak niyetleri ve
amelleri diger dO~Once kan~lmlarmdan
/
tasallutlarmdan
anndlrmaktlr. Her amelin niyeti
halis ve yaplll~1 ihlasll olmalldlr.
I
"$uphesiz ameller niyetlere goredir" ilkesi dogrultusunda niyetler ba§ka yonlerden kurtanllp tek hedefe odaklandlrllmalldlr.
Bunun ikinci adlml da hiilis niyetle
ba§lanan ameli, ihliisll bir §ekilde icrii etmektir.
Oncelikle ~unu belirtmek gerekir
ki Hz. Peygamber'in (s) "~Ophesiz ameller niyetlere goredir"
ilkesi dogrultusunda
niyetler
ba~ka yonlerden kurtanllp tek
hedefe
odaklandlnlmalldlr.
Bunun ikinci adlml da halis
niyetle ba~lanan ameli, ihlasll
bir ~ekilde icra etmektir.
ihlas,
aynl
zamanda
tasavvufi bir terimdir. Hakikat
yolculan
olan islam sufileri
yaplp-ettikleri her ~eyde ihlas
esaslndan ~a~mamaYI ogOtlemi~ler ve kendileri de bu
hususa ozen gostermi§lerdir.
Onlar, kurtulu~un ancak ihlasll
olmakla elde edilebilecegini slkIlkia dile getirmi~lerdir. Malik b.
Dinar "bana gore amellerin en
sevimlisi ihlash olanlandlr"(1)
diyerek, bir amelin ancak ihlas
sayesinde hakikate uygun olabilecegini belirtir. Ebu Osman
el-Magribi ihlasl "ic;inde nefsin
haz duyacagl ve kibirlenecegi
dipnot
26
ImDl!!II
1- Ali b. Osman el-Hucviri,
Ke§fU'l-mahcub:
Hakikat
Bi/gisi, haz.: SO/eyman Uludag, istanbul1982,
s. 185
herhangi
bir
§eyin
bulunmadlgl
sevgisinden ba~kaslnl yok eder. A~lk, bOtOn
yaplp-etmelerini
ma~ukunun
memnuniyetini
durum/haldir"(2)
~eklinde tanlmlaml~tlr.
gozeterek yerine getirir. Bu sebeple "sevenin
Tasavvufi hal ve makamlan yOzlO tasnif ve
gozO,
sevdiginin
a§klyla
kor
olur
ve
bunlann her birini de Oc;er derece ile aC;lklayan
sevgilisinden
ba§kasml gormez" sozOyle bu
Ebu ismail Abdullah el-HerevT (0.481/1088) ihlasl
gerc;ege i~aret edilmi~tir. ilahT a~kla Allah'a yone"ameli bOtOn kan~lmlardan anndlrmaktlr" ~eklen insan, O'nun ho~ kar~llamayacagl kotOlOklerlinde tanlmlayarak bunun Oc;derecesi oldugunu
den uzakla~lr ve iyi olan hailer ile hemhal olur. Bu
ifade eder. Birincisi, amelden ameli begenmeyi
anlamda Allah (c.) "~Ophesiz namaz insanl
ve arzuyu C;lkarmaktlr. ikincisi, bOtOn gOcOnOkulkotOlOklerden ve c;irkinliklerden meneder" [ellanarak amelini mO~ahededen kaC;lnmak ve
Ankebut, 29/45] buyurarak namaz ibadetinin
amelini
ba~anll
gormekten
kurtulmaktlr.
hakikatine varanlann, onun sayesinde kotOlOklerOc;OncOsO,Allah'ln kulun basiretini nurlandlrdlgl
den
kurtulacaglnl belirtmektedir. Zikir, fikir, zOhd,
tevfik nuruna slglnmaktlr. Bu nurun aydlnllglnda
takva vs. tasavvufi hailer ihlas ile
amelin Allah'ln comertliginden meygerc;ekle~tirildigi zaman hakikatdana geldigi
gorOIOr.(3) Burada
ih/as
sahibi
a/ana
leriyle kavranlrlar.
Herevl'nin
makamlan
derecemuh/is, kendisine ihihlas sahibi olana muhlis,
lendirmesini, saliklerin manevi ter/as
veri/ene
de
muh/as
kendisine
ihlas verilene de muhbiyedeki konumlanna
gore avam,
denir.
Bu
ke/ime/er
las
denir.
Bu
kelimeler Kur'an'da
havas ve ahassu'l-havas tasnifini goz
da
gec;mektedir.
VOce Allah: "Her
Kur'an'da da gec;mekonOnde
bulundurarak
degermescitte
yOzlerinizi
O'na
tedir. VOce Allah: "Her
lendirmek gerekir. TevhTdi idrakte
(Allah'a)
dogrultun
ve
dini
yalmescitte yiizlerinizi
yakTnlik derecesine gore insanlann
mz
kendisine
has
kllarak
O'na
kavraYI~lan
ve
anlaYI~lan
da
O'na (Allah'a) dogyalvarm." [Araf, 7:29] buyurmakdegi~mektedir. Sufiler, salikin manevT
rultun ve dini yalmz
tadlr. Bu ayette gec;en muhlis
geli~iminin her a~amaslnda ic;inde
kendisine has kllakavramlyla "ona hic;bir ~eyi e~
bulundugu
halin
hitablnl
arz
rak O'na yalvarm."
ko~madan, gonlOnOzde ba~ka
etmi~lerdir. Bu durum onlann ufkunun
[Arar, 7:29J buyurmaktannlara
yer vermeden Allah'a
ne kadar aC;lk ve insanlara bakl~1n1n
tad/r. Bu ayette gec;en
kulluk
edin.
Yalvarma ve bir istekne kadar geni~ dOzeyde oldugunu
muh/is
kavramJY/a
te
bulunma
esnaslnda
ihlas
gosteren a~ikar bir delildir. DinT hayatl
"ana hic;bir §eyi e§
sahibi olmak, isteklerin yerine
dar kallp ve slg anlaYI~la ele alan zihgelmesinde
onemli bir etkendir."
ka§madan,
gonniyet sufi-Iere uzaktlr.
anlaml
kastedilmektedir.
Vine
IOnOzde ba§ka tanMuhyiddin
ibnO'I-ArabT
aynl anlamda bir ba~ka ayette
n/ara yer vermeden
(0.638/1240) ihlasln niyetteki temiz~oyle buyrulmaktadlr:
"De ki:
Iige i~aret ettigine dikkat c;ekmektedir.
Allah'a kulluk edin.
"Sana
dini
yalmz
Allah'a
halis
Bu anlamda insanln ya $eytan'a
kllarak,
O'na
kulluk
etmem
yonelik ya da Allah'a yonelik niyetinde halis
emredildi." [ZOmer, 39: 11] Bir ba~ka yerde yine
davrana-caglnl ifade ederek, ayette gec;en "dini
VOce
Allah (c): "(iblis): "Rabbim, dedi, beni
yalmz O'nun ic;in halis kllarlar" cOmlesinden
azdlrmandan
otorO ant olsun ki, ben de yer
hareketle mOminlerin niyetlerini sadece Allah ic;in
yOzOnde onlara (gOnahlan) sOsleyecegim ve
halis kllmalan gerektigini belirtmektedir.(4) ibnO'Ionlann hepsini azdlracaglm. Ancak ic;lerinden
ArabT ihlas ile sldk araslnda bu yonde dogrudan
kendilerine ihlas verilen kullanm haric;." [Hicr,
bir kurmakta ve ihlasl sldkln aynlmaz bir parc;asl
15:41-42] buyurarak, ~eytanln saptlrmaslndan
olarak dO~Onmektedir.
ihlasll kullan istisna kllml~tlr. Bu ayet-i kerTmede
Bir ~eyi ihlasll yapmak - kelime anlamlna
gec;en
muhlis kelimesi ortadaki lam harfinin farkll
uygun olarak - yapllan eylemi sadakatle gerc;ekharekelenmesiyle
iki anlama
gelmektedir.
le~tirmek anlamlnda da kullanllabilir. Bu yonde
Birincisi ortadaki lam harfi kesre ile harekelendigi
ihlasl, amellerin a~kla yapllmasl ya da eylemin
zaman
(muhlis) "ibadeti yalmz Allah'a ozgO
sevgiyle bOtOnle~mesi ~eklinde tanlmlayabiliriz.
kllanlar" anlamlna gelir. ikincisi fetha i1e harekec;OnkOa~k, a~lk olanda ma~ukun (a~lk olunanln)
dipnot
2- AbdO/kerim
Abdu/hamid
ZOrayk, 3.bs.,
3- Ebu ismail
e/-Kw~eyrT, er-Risa/e, tahk.: A/i
Ebu'/-Hayr,
Maruf
Mustafa
Beyrut 1997, s. 208.
Abdullah e/-HerevT, MenazilO's-
sairTn, Mlslr 1908, ss. 16-17.
4- Suad e/-HakTm, ibnO'/-ArabT S6z1090, r;ev.:
Ekrem Demir/i, Kaba/ci Yay., istanbu/2005, ss.
554-555.
IBIDl!!!I
27
lendiginde (muhlas) ise, Allah
taraflndan
ihlasa
erdirilmi§,
seyilmi§ ve temizlenmi§ kullar
anlamlnda kullanllmaktadlr. Bu
iki ayetin mealinden de ortaya
ylktlgl gibi dini, halis kllmak, saf
hale getirmek, §irk ve onun
benzeri
koW anlaYI§lardan
anndlrmaktlr.
Bu da tevhidin
ozOdOr. Bu sebeple "De ki Allah
birdir" [ihlas, 112: 1] ayetiyle
ba§layan sureye ihlas adl verilmi§tir.
Et-TehanevT'ye gore ihlas,
ibadetlere riya duygusu kan§tlrmamaktlr. Bu anlamlyla ihlas,
kalbin iy temizligini bozan ve
ibadet
huzurunu
zedeleyen
dO§Oncelerden onu anndlrmaktlr.
BOWn kirliliklerden
ve
kan§lkllklardan onu korumaktlr.
ilk donem mOellif sufTIerinden
Abdulkerim
el-Ku§eyrT'ye
(0.465/1072) gore ihlas, ibadetleri yalnlz Allah iyin yapmaktlr.
Onlara Allah'a yakla§mak ve
O'na yonelmekten ba§ka amay
edinmemektir. ibadet niyetiyle
yaptlgl
§eylerin
neticesinde
halktan veya etraftakilerden
herhangi bir beklenti iyinde
olmamaktlr.(5)
Bu anndlrma
hem niyet, hem de yaplll§
esnaslnda geryekle§tirilmektedir. Mesela gOndelik hayatlmlzda bir §eyin saf ve katlkslz
oldugunu
ifade etmek
iyin
"halis" ve "muhlis"
kavramIanni kullanmaktaylz. Yani halis
bir §eyin yapl§llndan onOmOze
geli§ine kadar iyine herhangi bir
dl§ unsur kan§tlnlmaml§tlr.
Kur'an-I KerTm'de mOminlere emredilen ibadetlerle ihlas
kavraml bir arada kullanllml§tlr.
ibadetlerin
yaplll§lyla
ihlas
araslnda slkl bir bag vardlr. Bu
dogrultuda
VOce
Allah:
"Kendilerine
dini
yalmz
Allah'a
halis
kllJp,
O'nu
birleyerek
Allah'a
kulluk
etmeleri, namaz kllmalan ve
zekatl
vermeleri
emredilmi§tL" [Beyyine, 93:5] buyurarak, namaz gibi dinin diregi
sayllan bir ibadetle ihlasl birlikte anml§tlr. Yani bu ayetin
anlamlnl
goz onOne allnca
namazln ancak ihlas ile tamamlanabilecegini soylemek mOmkOndOr. Peygamber Efendimiz
"Ameller niyetlere goredir" ve
"Allah sizin suretlerinize ve mallannlza bakmaz, fakat 0 sizin
kalplerinize
ve niyetlerinize
bakar" buyurmu§tur. Bu hadis-i
§eriflerde yapllan ibadetlerin
ancak kalpteki temiz niyet ve
ihlasla
yerine
getirilmesiyle
deger kazanacagl aylk bir §ekilde vurgulanmaktadlr. Tasavvuf
ekollerinden
Nak§bendiyye'nin "kelimat-I kudsiyye"
denilen on bir esaslndan sekizini belirleyen ve bu tarikatln
kurucu pTri olarak kabul edilen
Abdulhalik-i
GucdevanT
(0.6157/1218), bu sekiz ilkeden
ikincisi olan nazar ber kadem
(ayaga
bakmak)'le
Allah'a
yonelen ve manevT egitime
ba§layan insanln dl§ tesirlerden
uzak kalmasl gerektigini belirtmi§tir.(6) Burada her ne kadar
kelime anlaml itibariyle "ayaga
bakmak" denilse de esas olarak
"hedefe odaklanmak ve ondan
ba§ka bir §eyle me§gul olmaktan kaylnmak" kastedilmektedir.
Diger
bir
ifadeyle
masiva/Allah'ln
dl§lndaki her
§eyden kalbi tasfiye etmek ve
her §eyi onun nzasl iyin yapmaktlr.
ihlasla aynl kokten gelen
"muhlas"
ve
"muhlis"
kelimeleri
Kur'an-I
KerTm'de
peygamberlerin slfatl olarak da
kullanllml§tlr.
VOce
Allah
"Kitap'taki
Musa'YI da an.
Cunku
0, i~i temizdi
(bir
insandl) ve el~i bir peygamberdL"[Meryem,
19:51] buyurmaktadlr. Diger bir ayetinde ise
ihlasa erdirilmi§
kullanmlzdandlr." [Yusuf, 12:24] buyrulmaktadlr. Bu ayet-i kerTmelerde peygamberlerin
niyetlerinin
halis
(koWIOklerden
armdlnlml§)
ve yaptlklannln
ihlasll olduguna
dikkat yekilmi§tir.
inanan insanlann yaptlklan
salih amellerinde on Ian §eytanln aldatmalanndan ve §Opheye dO§Ormelerinden koruyacak en onemli zlrhlardan biri de
ihlastlr. VOce Allah Kur'an-I
KerTm'de "Ancak senin kullanndan ihlas sahibi olanlar mOstesna" [Sad, 38:83] buyurarak bu
durumu bize a§ikar bir §ekilde
aYlklaml§tlr. ihlasll olmak kurtulu§a giden yolda onemli bir a§amadlr. islam bOyOkleri kendi
amellerinde
bu yonO aylkya
vurgulaml§lardlr.
Klasik donemin me§hur mutasavvlflanndan
Maruf-i KerhT (0.200/816) kendi
nefsine klzarak: "Ey nefsim,
ihlash 01 ki kurtulu§a eresin."
diyerek bu konudaki tavnnl
ortaya koymu§tur. Bir ayette ise
"halisan" ifadesiyle kan§lmlardan anndlrma anlamlnda kullanllml§tlr.
"Hayvanlarda
da
sizin
i~in
ibret
vardlr.
Karmlarmdaki
fl§kl ile kan
arasmdan size i~imi kolay sOt
i~iririz"
[Nahl, 16:66] buyurmaktadlr. Bu ayetteki "halisan"
kelimesi sOWn kan§lmlardan
anndlrllarak nasll tertemiz hale
getirildigine i§aret etmektedir.
Amelin de aynl §ekilde, safllglnl
ve hu§uunu bozan bazl etkenler vardlr. Bunlar 0 amelin ihlasII bir §ekilde yapllmasl
ile
ortadan kalkar. islam bOyOklerinden biri olan Yahya b.
Muaz (0.258/872) "suWn pisIikten
suzUlerek
hayvanm
memelerinden
akmasl gibi,
ihlas da ameli aylplardan
temizleyerek
suzer" demi§tir.
Hem
yukanda
mealini
"0,
dipnot
5- Ku§eyrT, er-Risa/e, s. 207.
6- Halil ibrahim $im§ek, Osman/I'da
28
IlmII!!II
MOceddidTlik: 18. YOzyti, SOt Yay., istanbu/2004,
s. 317.
verdigimiz ayet-i kerimede ve
hem de Yahya b. Muaz'm
sozunde ihlasln amellerdeki kan~lmlan anndinci
boyutuna
dikkat r;ekilmi~tir.
Hz.
Peygamber
(s)
efendimize
hitaben
Kehf
sOresinde ~oyle buyrulur: "De ki
size amelce en r;ok kaylpta
bulunanlan haber vereyim mi?
Onlann, dunya hayatlnda r;all~malan bo~a gitmi~tir. Halbuki
onlar saglam i~ yaptlklannl
sanlyorlard I." [Kehf, 28: 103104]. insanlar ir;inde bu tor
vesveseye veya anlaYI~a sahip
olanlar bilginin klymetini takdir
edemeyen ihlasslz alimlerdir.
insanlar onlardan ilim ogrenmek istedigi zaman, bunu bir
ustonluk vasfl sayarlar
ve
onlara ilimleriyle
tahakkum
etmege r;all~lrlar. Tabii ki buton
ilim ehli boyle degildir. Gerr;ek
ilim sahipleri ilmi payla~lrlar.
Bilen
insan
bilmeyenden
elbette daha ustondur. Ancak
bilginin geregi olan tevazu ve
ihlas sergilendigi zaman "bilgili
olmak" anlam kazanlr. ihlas,
ilmin
bereketi
ve
alimin
samimiyetinin gostergesidir.
ihlasm
istikamet
uzere
olmakla da yaklndan alakasl
vardlr. Peygamberimize
(s)
ihlastan soruldugu zaman ~oyle
cevap
vermi~tir:
"Rabbim
Allah'tlr, dedikten sonra emrolundugun gibi istikamet edip
dogrulmandlr." Yani heva ve
heveslerine degil, yalnlz Allah'a
yonelmen
ve O'na ibadet
etmendir. Bunun bir neticesi
olarak ibadetleri yaparken, ya
da ibadet niyetiyle yapllanlar
esnaslnda
istikamet
uzere
olmak ve yoneli~inde Allah'ln
dl~lndaki ~eylerden alakalan
koparmaktlr. Bu ise islam'ln
uzerine bina edildigi tevhid
esaslnln onemli bir gostergesidir.
ihlastan yoksun, nya ve
gosteri~in kan~tlnldlgl ibadetlere sevap verilerek
odullendirilmek bir tarafa, on Ian
yerme ve yapanlan cezalandlrma vardlr. Odullendirme yalnlzca yapllanlarda Allah'ln nzasl
istenildiginde
mumkundur.
Yuce Allah kendisine yonelenlere hitaben: "Rabbine kavu§may. uman kimse salih amel
yani yararh i§ yapsm ve
ibadetlerinde
Rabbine
hi~
kimseyi
ortak
ko§masm"
[Kehf, 18:110] buyurmaktadlr.
Sonur; olarak diyebiliriz ki,
Allah bizden yararll i~ler yapmamlzl ve bunlan sadece
O'nun nzaSln1 gozeterek yerine
getirmemizi istiyor. Sirf kendi
nefislerimizi
tatmin
etmek,
insanlar araslnda bir ovunme
araci olarak kullanmak ve gosteri~ yapmak ir;in ortaya konuIan
amellerin
slhhatinin
olmadlglnl belirtiyor.