ELEKTRİK TOPTAN SATIŞ PİYASASINDA TİCARET İMKANLARI ve

ELEKTRİK TOPTAN SATIŞ PİYASASINDA TİCARET İMKANLARI
ve HEDEF PİYASA YAPISI
Duygu KÜÇÜKBAHAR BEYGO
Ali Yağmur AYDINLI
Deloitte Danışmanlık A.Ş.
ÖZET
Türkiye elektrik piyasası, gerek arz ve talepteki artış, gerekse serbestleşme ve toptan
satış piyasalarının gelişimi açısından en hızlı büyüyen ve dinamik piyasalardan bir
tanesidir. Mevcut durumda Türkiye elektrik piyasasında faaliyet gösteren katılımcılar,
elektrik ticaretini kendi aralarında özel hukuk hükümlerine tabi olarak yapmış
oldukları ikili anlaşmalar veya ikili anlaşma piyasasını tamamlayıcı nitelikte olan gün
öncesi
ve/veya
gerçek
zamanlı
dengeleme
piyasası
vasıtasıyla
gerçekleştirmektedirler. Yeni ihtiyaçlar doğrultusunda sürekli gelişim ve değişim
içerisinde olan elektrik toptan satış piyasasında; gün içi piyasası, türev piyasalar ve
tezgah üstü piyasalar gibi yeni ticaret mecralarının oluşturulması ile birlikte,
hedeflenen yapıya doğru önemli adımlar atılmış olacak ve piyasa katılımcıları bu
şekilde portföylerini dengeleme, dengesizliklerini azaltma ve uzun vadede riskten
korunma imkanı bulabilecektir. Bahsi geçen bu reform ve yapılanma süreci içerisinde,
Türkiye’nin mevcut koşulları ile piyasanın ve katılımcıların ihtiyaçlarının sağlıklı bir
şekilde belirlenmesi ve yeni piyasa kurallarının bu doğrultuda tasarlanması ve
uygulanması önem arz etmektedir.
1.GİRİŞ
Türkiye elektrik piyasası, 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunun yayınlandığı 2001
senesinden bu yana yoğun bir reform süreci içerisindedir. Bu kapsamda, elektrik
üretim, dağıtım, iletim ve ticaret segmentlerinde yaşanan ayrışma ve yeniden
yapılandırma süreçlerine ek olarak organize toptan satış piyasalarına ilişkin tasarım
ve geliştirilme çalışmalarına başlanmış olup, Ağustos 2006 ayı itibariyle “İkili
anlaşmaları tamamlayıcı nitelikte ve gün öncesi dengeleme ile gerçek zamanlı
dengelemeden oluşan faaliyetleri” içeren dengeleme mekanizması ile “dengeleme
mekanizmasından ve/veya enerji dengesizliğinden doğan alacak ve borç
miktarlarının hesaplanması ve ilgili alacak-borç bildirimlerinin hazırlanması işlemleri”
içeren uzlaştırma mekanizması hayata geçirilmiştir [1].
1 Aralık 2011 tarihinde gün öncesi piyasasına ek olarak, teminat ve ödeme
mekanizmalarının işletilmeye başlanması ile hedeflenen nihai piyasa yapısına bir
adım daha yaklaşılmıştır. Bu mekanizma ile piyasa katılımcıları arasında nakit
akışının sürekli bir şekilde sağlanmasına ve riskin katılımcılar arasında adil bir şekilde
dağıtılması hedeflenmiştir. Mevcut durumda, Türkiye elektrik piyasasında faaliyet
gösteren piyasa katılımcıları, elektriği ikili anlaşmalar piyasasında veya bu piyasayı
tamamlayıcı nitelikte olan gün öncesi ve dengeleme güç piyasalarında satmaktadırlar.
Piyasa ve Sistem İşletmecileri tarafından işletilen bu piyasalara ek olarak, gün içi
piyasası, türev piyasalar ve tezgahüstü piyasalar gibi yeni ticaret mecraları ile birlikte,
piyasa katılımcılarının portföylerini dengeleme ve uzun vadede riskten korunma
imkanı bulabileceği düşünülmektedir.
Uzun vade
(yıl)
Orta Vade
(ay)
Finansal Riskten
Korunma
Kısa Vade
(gün)
Kısa Vade
(Saat)
Gün İçi
Gün Öncesi
Üretim –Tüketim Üretim -Tüketim
Dengesi
Dengesi
Katılımcılar tarafından tahminlere
dayalı ticaret (Türev ve Spot Piyasalar)
Gerçek Zaman
(Dakika)
Sistem
Güvenliği
Dengeleme Güç
Piyasası ve Yan
Hizmetler
Şekil 1 - Hedeflenen Piyasa Yapısı
Bu doğrultuda ikinci bölümde gün içi piyasalar, üçüncü bölümde türev piyasalar ve
dördüncü bölümde tezgah üstü piyasalara ilişkin genel bakış açısı ve bu piyasaların
avantajları sunulmaktadır.
2. GÜN İÇİ PİYASASINA GENEL BAKIŞ
Gün içi piyasa, piyasa katılımcıları için gün öncesi piyasasına ek alış-satış imkanı
yaratarak piyasadaki dengesizlik miktarını azaltmayı hedefleyen, piyasa katılımcıları
için dengeleme amaçlı olarak kullanılan bir ara piyasadır. Sürekli ticaret ve ihale
usulü olmak üzere iki ana uygulama yöntemi olan gün içi piyasası, gerçek zamanlı
teslimattan birkaç saat öncesine kadar işletilmektedir. Bir diğer değişle gün içi
piyasalarında piyasa katılımcıları, gerçek zamana çok yakın bir saatte tekliflerini
güncelleme, iptal etme veya yeni teklif oluşturma gibi opsiyonlara sahip olmaktadırlar.
Bu şekilde katılımcılara kısa vadede portföylerini dengeleme fırsatı sunmaktadır.
Dengeleme mekanizmasının gün öncesi piyasasına ek, bir diğer bileşeni olarak
işletilen gün içi piyasaların Türkiye’de de kurulmasına yönelik çalışmaların
yürütüldüğü bilinmektedir.
Diğer yandan Türkiye’deki mevcut elektrik piyasası koşullarında değerlendirildiğinde;
− yeni bir ticaret ortamı sunan gün içi piyasası ile elektrik ticaretinin
desteklenmesi,
− katılımcıların gün öncesi piyasası kapsamında işlem görmemiş ürünlerinin
değerlendirilerek, açık pozisyonların eşleşmesi fırsatı sunulması,
− gerçek zamana daha dengeli bir sistem bırakılarak sistem güvenilirliğine katkı
sağlanması,
− arbitraj olanağı sağlanması,
− dengesizliklerin azaltılması
gibi birçok faydası olduğu düşünülmekle birlikte sunduğu en önemli faydanın
yenilenebilir kaynaklardan enerji üreten katılımcılar için olduğu düşünülmektedir.
Halihazırda Türkiye’de toplam kurulu gücünün yaklaşık %12.1’ini yenilenebilir enerji
kaynaklarından üretim yapan tesisler oluşturmaktadır [2]. 2012 senesi itibariyle
yenilenebilir enerji kaynaklarından üretim yapan tesislerin 78 tanesi, (yaklaşık 1760
MW toplam kurulu güce sahip enerji üretim tesisi) 2012 yılı için Yenilenebilir Enerji
Kaynakları Destekleme Mekanizmasına (YEKDEM) tabi olmuştur. Yenilenebilir enerji
kaynaklarından üretim yapan diğer piyasa katılımcıları ise ürettikleri enerjinin
ticaretini dengeleme piyasasında veya ikili anlaşmalar vasıtasıyla yapmaya devam
etmektedir. YEKDEM’e tabi olmayan ve gün öncesi piyasasında ticaret yapan bu
piyasa katılımcıları etkin bir gün içi piyasası ile enerji teslimat zamanına daha yakın
bir saatte üretim programlarını güncelleme ve portföylerini dengeleme imkanı
bulacaktır. Bu şekilde gerçek zamanda oluşacak dengesizlik miktarı azalacak ve
sistem güvenilirliğine katkı sağlanacaktır.
Görüldüğü üzere, gün geçtikçe gelişen elektrik toptan satış piyasası yapısı içerisinde
gün içi piyasası; başta yenilenebilir enerji kaynaklarından üretim yapan tesisler olmak
üzere, diğer birçok piyasa katılımcısı için dengesizliklerin azaltılmasına imkan
sağlayacak bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır.
3. TÜREV PİYASALARA GENEL BAKIŞ
Piyasa katılımcılarının spot piyasadaki fiyat dalgalanmalarından korunarak risklerini
yönetebilecekleri bir piyasa olan elektrik türev piyasalarının gelişimi hedef elektrik
piyasa yapısının ve ticaret mekanizmalarının oluşması için önemli bir husustur. Türev
piyasalar, genel olarak ilerideki bir tarihte teslimatı veya nakit uzlaşması yapılmak
üzere herhangi bir malın veya finansal aracın, bugünden alım satımının yapıldığı
piyasalardır [3]. Bu piyasalar, elektrik fiyatlarının genel eğilimi ve gelecekteki olası
fiyat beklentisi ve gelişimi hakkında güvenilir veri sağlarlar. Ek olarak piyasada belirli
bir likidite oluştuğunda, teorik olarak yapılan talep ve fiyat tahminlerine ek olarak,
piyasada referans fiyatlar da oluşmuş olacaktır.
Türev piyasaların tarihsel gelişimine kısaca bakılırsa, ilk organize piyasanın 1848
yılında A.B.D.’nin Chicago kentinde kurulan CBT (Chicago Board of Trade) olduğu
görülmektedir. Piyasada ilk işlem gören kontratlar ise tarımsal ürünlere dayalı vadeli
işlem kontratlarıdır. Tarımsal ürün fiyatlarının kendine özgü niteliği olduğu gibi,
elektrik piyasasında da çok sayıda oyuncu bulunmakta, özellikle mevsimsellik gibi
etmenler yıl içerisinde arz fazlalığı ve dolayısıyla düşük fiyatlara, bazı dönemlerde ise
arz sıkıntısı ve yüksek fiyatlara yol açmaktadır. Bir sonraki sene ise yatırımlardaki
gelişmeler, meteorolojik koşullar, yakıt fiyatları gibi birçok sebeple durum tersine
dönebilmekte ve elektriğin fiyatı beklentilerin aksine daha farklı seviyelerde
oluşabilmektedir. Bu durum da belirli bir olgunluk seviyesine erişmiş piyasalarda,
fiyatların zaman içerisinde dalgalanmasına ve katılımcılar için ciddi bir fiyat riski
oluşmasına neden olabilmektedir. Bu sebeple tarım ürünleri veya diğer emtialarda
olduğu gibi, gün geçtikçe rekabete daha açık hale gelen ve serbestleşen elektrik
piyasalarında da, özellikle piyasada faaliyet gösteren katılımcıların riskten korunmak
(hedging) ve yatırımlarını daha güvenli bir şekilde gerçekleştirmek amacıyla türev
ürünlere duyduğu ihtiyaç artmaktadır.
Elektrik türev piyasalarında el değiştiren temel ürün çeşitleri vadeli işlem, alivre,
opsiyon ve takas sözleşmeleridir.
Vadeli işlem (futures) sözleşmeleri iki taraf arasında standart bir malın önceden
belirlenen bir miktarda ve fiyattan belirli bir tarihte belirli bir yerde kullanılmak üzere
alımının veya satımının yapılacağına dair kontratlardır. Bu kontratlar standardize
edilmiştir ve emtia veya finansal ürünler borsalarında işlem görebilir. [4]
Alivre (forward) sözleşmeleri her ne kadar işleyiş bakımından vadeli işlem
kontratlarına benzese de iki taraf arasında imzalanan özel anlaşmalardır ve standart
değillerdir. Alivre sözleşmelerin en temel avantajı, alıcı ve satıcı taraflara ihtiyaçlarına
göre vade, büyüklük, miktar, teminat vb. unsurları serbestçe belirleyebilme imkanını
sağlamasıdır. Bu serbesti dolayısıyla sözleşmeler ticareti borsalar yerine tezgah üstü
piyasalar üzerinden yürütülmektedir. [4]
Opsiyon sözleşmeleri, vadeli işlem kontratlar gibi borsada işlem gören kontratlardır
fakat vadeli işlem kontratlarından farklı olarak opsiyon kontratla alıcı; prim ödeyerek
belirli bir zamanda, belirli miktardaki elektriği önceden belirlenmiş bir fiyatla alma ya
da satma hakkını (opsiyonunu) elde etmiş olur. Alıcı, alım/satım hakkını
kullanmayabilir. Fakat satıcı, hakkın kullanılma ihtimaline karşı alıcıya karşı
yükümlülük taşımaktadır. Organize borsalarda işlem gören vadeli işlem ve opsiyon
sözleşmelerinin standartlaştırılmasının en önemli nedeni piyasanın likit olmasını
sağlamaktır. [4]
Takas (swap) sözleşmeleri iki taraf arasında elektriğin önceden belirlenmiş bir süre
içerisinde önceden belirlenmiş sabit bir fiyattan alınıp satılmasını sağlayan sabit
koşullu kontratlardır ve genellikle faiz ve döviz riskine karşı yapılır. Swap kontratlar bir
çok açıdan vadeli işlem sözleşme özelliklerini taşımakla beraber, sözleşme
koşullarının taraflarca belirleniyor olması ve tezgah üstü piyasalarda işlem görmesi
nedenleriyle vadeli işlem sözleşmelerden ayrılır. [4]
Piyasa katılımcıları, türev piyasalarda yer alan bu ürünleri kullanarak, uzun vadeli
kontrat alım ve satımı yapabilir ve sahip oldukları finansal riskleri ortadan kaldırma
imkanına sahip olabilirler. Ayrıca türev piyasalar ile fiyatların genel eğilimi ve
gelecekteki fiyat beklentisi hakkında bilgi edinilebilmekte, likiditenin artmasıyla
piyasada sağlıklı bir nakit akışı sağlanabilmekte, gerçekçi fiyat oluşumu
sağlanabilmekte ve piyasa hacminin büyümesiyle orta ve uzun vadede beklenti
fiyatları uzun vadeli arz güvenliğine yönelik sinyal yaratacak kaliteye erişebilmektedir.
Avrupa’da enerji borsaları bünyesinde işletilen elektrik türev piyasaları, kuruluş
aşamasında genellikle gün öncesi piyasası gibi spot enerji piyasalarını da işleten
Piyasa İşletmecileri tarafından işletilmeye başlanmıştır. Bunlara bazı örnekler
Powernext, Nordpool, APX-ENDEX olarak verilebilir. Diğer yandan, elektrikte türev
piyasalarına katılım koşulları da ülkeler bazında farklılık göstermektedir. Vadeli işlem
kontratların işlem gördüğü Polonya’da, türev piyasalarına, sadece gün öncesi
piyasasına katılan ve emtia türev piyasalarına da katılmak için gerekli özel koşulları
sağlayanlar katılabilirken, bazı Avrupa ülkelerinde türev piyasalara brokerlar,
bankalar, finans kuruluşları gibi şirketler de üye olabilmektedir. Kontratlar genellikle
haftalık, aylık, 3 aylık ve yıllık bazda olup, baz yük ve puant yük için ticaret
gerçekleştirilmektedir.
Diğer yandan Türkiye elektrik piyasası, özellikle son yıllarda gerek yerli gerekse
yabancı yatırımcılar açısından, artan elektrik talebi ve gelişen piyasa koşulları
sebebiyle göz önünde olan piyasalardan bir tanesidir. Yukarıda bahsi geçen
avantajları da değerlendirildiğinde, Türkiye’de elektrik spot ve gün içi piyasalarından
sonra türev piyasalarının da gelişimi, hedef elektrik piyasa yapısının ve elektrik ticaret
mekanizmalarının oluşması için önem teşkil etmektedir. Bu şekilde, yatırımcılar için
daha güvenilir ve risklerini yönetebilecekleri, tedarikçiler için de spot piyasadaki fiyat
dalgalanmalarından korunabilecekleri bir piyasa oluşacaktır.
4. TEZGAH ÜSTÜ PİYASASINA GENEL BAKIŞ
Genel tanım itibariyle organize elektrik toptan satış piyasaları kapsamında yer
almamakla birlikte, piyasa katılımcıları arasında ticaret yapılmasına imkan veren ve
Almanya, Fransa, Hollanda gibi birçok Avrupa ülkesinde işletilen bir diğer mekanizma
da tezgahüstü piyasalardır. Tezgah üstü piyasalar ticaretin iki taraf arasında
doğrudan veya merkezi bir borsanın aksine broker firmalar tarafından genellikle
elektronik platformlar üzerinden işletilen standardize edilmemiş piyasalardır.
Tezgah üstü piyasalar ile enerji borsalarını birbirinden ayıran en önemli özellik,
tezgah üstü piyasaların daha esnek ve daha az regüle edilmiş olmasıdır. Ek olarak,
bu piyasalarda uzlaştırma ve takas hizmetleri için merkezi bir taraf bulunmaz. Fakat,
elektrik piyasasına olan ilginin sürekli artması, finansal kriz sebebiyle ortaya çıkan
kredi riski algısı gibi bazı sebeplerle bu farklar zaman içerisinde ortadan kalkmaya
başlamıştır.
Avrupa'da faaliyet gösteren düzenlenmiş borsalarda sunulan standart kontratlara
ilaveten, tezgah üstü piyasalarda aracılar farklı kontratlar da sunabilmektedir.
Bunlardan bazıları ertesi gün öncesi kontratlar, haftalık kontratlar, aylık kontratlar,
puant-dışı, 01:00-06:00 saatleri ve 16:00-20:00 saatleri gibi kontratlardır. Tezgah
üstü piyasaların bazı avantajları katılımcıların ürün standardizasyon şartı olmaksızın
bireysel olarak ürünleri şekillendirilebilmesi, belli bir zamanda borsa üzerinden
ödenmesi gereken borsa ücretlerinden tasarruf sağlanabilmesi, finansal riskten
korunma ve doğrudan yapılan ticarette hızlılık sağlanması şeklinde sıralanabilir.
5.SONUÇ
Piyasa koşulları gün geçtikçe değişen Türkiye elektrik piyasasında gelişim süreci
halen hızlı bir şekilde devam etmektedir. 2006 senesinde işletilmeye başlayan
dengeleme piyasasının hacmi yaklaşık %25-30 civarında seyrederken, gün içi
piyasalar, türev piyasalar ve tezgah üstü piyasalar gibi yeni ticaret imkanlarının
katılımcılara sunulmasının elektrik piyasasına olan ilgiyi daha da artıracağı
düşünülmektedir. Bahsi geçen tüm bu piyasaların, katılımcıların portföylerini
dengelemesini sağlaması, dengesizliklerini azaltması, uzun vadede riskten
korunmasının sağlanması, gelecekte oluşacak elektrik fiyatlarına referans niteliğinde
olması ve bu vesileyle yeni yatırımlara ilişkin sinyal vermesi gibi birçok avantajı
bulunmaktadır. Fakat bu avantajların dezavantaja dönüşmemesi amacıyla elektrik
piyasasında etkin bir izleme mekanizması oluşturulması gereksinimi bulunmaktadır.
Diğer yandan tüm bu piyasalar tasarlanırken, ülkenin ve elektrik sektörünün mevcut
koşulları göz önünde bulundurulmalı, en iyi uygulama örneklerinde yaşanan sorunlar,
kazanılan deneyimler, piyasaların işleyişine ilişkin avantaj ve dezavantajları en iyi
şekilde değerlendirilmelidir. Ancak bu şekilde etkin işleyen piyasalar ve sağlıklı bir
yapı oluşturulacaktır.
KAYNAKLAR
[1] Elektrik Piyasası Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği
[2] http://www.teias.gov.tr/YukTevziRaporlari.aspx
[3] http://www.imkb.gov.tr/glossary/t-z/isedictionary_t.aspx
[4] Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası, VOB Hakkında Sıkça Sorulan Sorular, Ocak
2010, sf 8-9, http://www.vob.org.tr/VOBPortalTur/docs/vobSSS.pdf