Göster/Aç

3
İKTİSAT
EDİTÖR
GÜLEREREN
BİLİM EDİTÖRLERl
DOÇ. DR. KEMAL ÇİÇEK
CEM OGUZ
YE
Nİ
TÜ R KİY E
Y A YI
NL A RI
TEKNİK KOORDİNATÖR
MURAT OCAK
GÖRSEL YÖNETMENLER
HATİCE KOT / ERSİN BALC1
GÖRSEL YÖNETMEN YARDIMCILARI
S EVGi ÖZÇELİK I LEVENT ELPEN / AYŞE BALCI
D1ZG1 GRUBU
ALİ TAŞTEP E / Ö. FARUK TAŞTEPE / ADEM TEMİZKÖK
ALi ŞİMŞİR / EMRE TAŞTEPE / GÖKHAN ÖZ EN
FAHRİ UZUN / AHMET MAYALI
RESİM TARAMA
HAMDİ AL KAN
TASHİH GRUBU
OYA AKBAŞ OCAK I ELNUR AGAOGLU I KAZIM BiLGE
AHM ET KARAÇAVUŞ / HALİT ÜNSA L I SEVİL DÜNDAR
AYLA Y I LD I Z / M EHMET LAL E / EMİN E ÖZDEMİR
SERAP DÜNDAR / H Ü ME Y RA SAK / ÖZL EM ATA
GRAFİK TASARIM
YAZIEVİ İLETİŞİM HİZMETLERİ
DİZGİ
GÖKÇEN T EKNİK
BASKI
SEMİH OFS ET
CtLT
BALKAN CiLT EVİ
YAYJN KODU
lSRN 975-6782-03-X (TAKIM)
975-6782-06-4 (Ci LT)
YAYJN YERİ VE TARlHi
AN KA RA 1999
Yan Kağır Ebrusu: Mustafa Düzgünman
•
.
.
tarım ve madencilik
TARIM P OL İT İK ASI (1839-19U) / PROI•: DR. TT:VFİK GORAN I .305
PRUF DR. FAi/RETTİN TIZLAK / :� 12
•
•
OSMANLI DEVLETl'NDE MAD ENULİ K
ı
LİMNİ ADASINDA ÇIKARILAN TIYN-I MAHTUM MA DENİ HAKKIN O/\
·
DOÇ DR. YASEMlN Dt:MİRCAN / _)22
ahidnameler, kapitülasyonlar ve sonuçları
AHİDNAMErnR VE TİCARET MUAHEDELERİ/ PROP. DR. MliBAIJAT S. KOTÜKOG�LU ı 329
•
AHİDNAMELERİNDE TİCARET VE TÜCCARLAR (1489-1699) / PROF DR. V IOREL PANAITE 1 .Hl
ANTLAŞMASI/ DR. BOWNT ÖZDEMİR/ 351
DR. COŞKUN Çı1KJR / 36:)
"
•
•
OSMANLl-LU l
•
l8.·l8 TİCARET
TANZİMAT VE ISLAI !AT FERMANLARININ MALl l::IOYUTl.ARl
XIX YÜZYIL OSMANLI-İNGİLİZ DENİZ TİCARETİ MÜN ASEl::IETLERİNDE
KAB OTAJ' MESELESİ I ASSOC. PROF DR. KAORI KOMKi SU I :n l
uluslararası sermaye ve dış borçlar
XIX. YOZYILDA KAPİTALİST DÜNYA EKONOMİSİ VE OSMANLI İ M PARATOR LlK� U ı
DR. l?l:CEP BOZTl'.Ml!R I )iB
•
OSMANLI DIŞ BORÇLARI I DOÇ DR. SEYflffTİN GORSC.L/ )89
KARARNAMESi VE DüYON-U UMUMİYE İ DARE Sİ / PROF DR. RİFAT ÖNSOY I 400
•
•
J\HJI IAR Rl:M
SONUÇLARI AÇISINDAN
OSMANLI DIŞ BORÇLARI / YRD. DOÇ DR. Fı\RUK YILMAZ I 41 5
osmanlı ekonomisinde şirketleşme
OSMANLJ Şİ RKET LER İ / DOÇ DR. Pf.Tllİ GEDİKLİ/ 433
•
OSM ANL I DEV1Efİ'NDE ŞİRKfll_EŞME, İLK ANOf'..;11'!
ŞİRKET VE BORSA N IN KURULUŞU / DR. MURAT KORALTÜRK / 413
•
OSMANLI DEVI.ETİ'NDE TİCARET VE
SANAYİ İ ODALARININ KURULUŞU VE GELİŞİMİ I DR. MURAT KORALTl)RK I 449
•
TÜTÜN REJİ ŞİRKETİ­
MEMALiKi ŞAHANE DUHANLARI MÜŞTEREK-UL MENFAA REJİ İDARESİ, REJİ ŞİRKETİNİN KURULUŞllNDAN
ÖNGKİ G EL İ ŞMELER/ DOÇ DR. TİGİNÇE ÖZKİPER OKTAR/ 459 • OSMANLI DEVLET['NDE l::IANKER-SARRA!'
FAALİYETLERİ YAHUT BİR G ERİLEM E SEBEBİ OLARAK BANKACILIKTAKİ GECİKME I LATİF Dı\ŞDl'.A11R i -1<>'>
osmanlı şehirlerinde ticari faaliyetler
OSMANLI ŞHIİRLERİNİN TİCARİ POTANSİYELLERİ I YRD. DOÇ DR. Mlll!İT TIN TUŞ I 48 1
•
OSMANLl
Dt:VLETİ'NDE PANAYIR ORGANİZASYONLARI VE GÖNEN HACI İSA PAN AYIR J N IN TARİI !iNE DA[R
'
0Zf:'R KOPl:'Li ! lı<JO
•
DR. /'.YAL GINJO l
lı98
•
XIX. YÜZYIL OSMANLI ŞEHİR EKONOMİSİ (SİVAS ÖRNE(;i) I
)'RD. DOÇ. DR. ÖMl:'R m:MiREL I 50/ı
ı IALICILJ<�I I )'/W
FİLiZ (,XJLAK /
•
xıx. YÜZYIL SONU-XX. YÜZYIL BAŞI BATI ANADOLU TİCARJ
noç DR. ELVAN ANMAÇ
528
ı
UNUTULMUŞ BİR OSMANLI-BALKAN ELİTİ: MISIRDAKİ MÜSLÜMAN TOC:CARL/\R:
•
XIX.
I 522
•
İZMİR TİC ARETİ N D E AFYONUN YERİ VE ÖNF/\li;
YÜZYILIN İLK YA RISI ND A BALKANLARIN ORTA KISMINDA ZANAAT
ZANAAT KARLAR/ DR. SVf:rLA IANEV!ı I 5.B
YE
OSMANLI DEVLETİ'NDE PANAYIR ORGANİZASYONLARI
VE GÖNEN HACI İSA PANAYIRININ TARİHİNE DAİR
ÖZER KÜPELİ
ı\FYON KOCATFP F l�NİVERSİTESi ANADOLU DlL-TARlH VE
OT
(..//
;,_/
KLJl,TLJR ARAŞTlRMA VE UYGULAMA MERKEZi
Mllf'J(IRl,lJGlı
icari faaliyetlerin en basit şeklini değiş-to-
ğında hububat ve giyim eşyası almışlardır.4 Asya Hunla­
kuş teşkil etmektedir. İnsanlık tarihinde
rı, Göktürkler ve Uygurlar, Çin ile; Batı Hunları da Bi­
değiş-tokuş yani mübadelenin ise ilk ne za-
zanslılar
ile ticaret antlaşmaları yapmak suretiyle
man gerçekleştiği bilinmemektedir. Ancak nasıl olursa
Çin'den pirinç, ipek, ipekli kumaş, hububat; Bizans'tan
olsun en basit ticari faaliyet dahi bir mekanda gerçekleş­
ise diğer ihtiyaç maddelerini temin etmekteydiler.'\ Ge­
mektedir. Bu mekanlar değişik yerlerde olabileceği gibi
rek Hunlar, gerekse Göktürkler zamanında bu söz ko n u ­
hepsi ortak bir adla pazar olarak adlandırılmaktadır. Pa­
su ticari münasebetler, sınır bölgelerinde belirli zaman­
zar en basit anlamda alıcı ve satıcıların belirli şartlar al­
larda ve yerlerde yapılmaktaydı.
tında ve belirli bir eşyanın alım ve satımı için bir araya
Bu tür pazar yerlerinin varlığı Selçuklular dönemin­
geldiği yeri ifade eder, Pazarlar haftada bir defa kuruldu­
de de bilinmektedir. XIII. yüzyıl başlarından itibaren
ğu gibi, belli bir mekanda senede bir iki defa belirli ara­
milletlerarası ticaret dünyasına dahil olan Selçuklu ülkesi
lıklarla kurulanlarına "panayır'', senede bir defa kurulan
kısa zamanda bu nevi ticaretin merkezi konumuna gel­
daha büyük panayırlara ise "fuar" denir. 1
miştir. 6 Bununla birlikte güvenli ticaret ve tüccarların
En eski panayırların kurulmasında genellikle dini
konaklaması için ticaret yolları üzerinde kervansaraylar,7
toplanc ı ve bayramların vesile olduğu kabul edilmekte­
şehirlerde de banlar inşa edilmiştir.8 Bunlardan başka bir
dir. Dalıa sonra ise, ticarette oldukça gelişmiş olan Ro­
de çeşitli milletlerarası pazarlar kurulmuştur ki bunların
malılarm, devlerin doğu sınırlarında ve kervan yolları
başında "Yabanlu Pazarı" gelmektedir. Yabandan gelenle­
boyunca panayırlar kurduğu görülmektedir. Ancak Ro­
rin yani yabancı ülkelere mensup olanların pazarı manası­
ma İmparatorluğu'nun yıkılmasından sonra Avrupa'da
na gelen bu büyük çaplı milletlerarası ticari organizasyo­
başlayan ve yüzyıllar süren kargaşa devri boyunca pana­
nun Kayseri'nin yüz km. doğusunda bugünkü Pazaryeri
yırlar ol<lub;a gerilemiş, XII.-XIII. yüzyıldan itibaren
Kasabası'nın olduğu yerde Mayıs ayı başlarında kuruldu­
Barı Avrupa'daki ekonomik kalkınma ile beraber bu mü­
ğu ve kırk gün sürdüğü tahmin edilmektedir. Dönemin
essese tekrar gelişmeye başlamış ve kısa zamanda Batı
müellifleri buraya dünyanın her yanından tacirin geldiği­
Avrupa'nın pek çok yerinde büyük çaplı ticaretin yapıl­
ni, çok sayıda ürünün sarıldığını belirtmektedirler ki, bu
dığı millet!erarası panayırlar kurulmaya başlamıştır.2
müelliflerin diğer kayıtları da milletlerarası bir fuar ola­
Türklerde de en eski devirlerden beri ticari faaliyet­
rak kabul edilen bu pazarın Selçuklular i<;in oldukça
lerin varlığı bilinmektedir. Öyle ki Hunlar ve Göktürk­
önemli olduğunu ortaya koymaktadır.'J
ler zamanında dahi doğuda Türk-Çin sınırında, batıda
OSMANU DEVLE1i'NDE PANAYIR
ORGAN iZASYONLARl
Sırderya boylarında belirli tarihlerde büyük pazarların
kurulduğu zikredilmektedir. 0 Türk devletleri bu dönem­
de komşularına başta at olmak üzere canlı hayvan, kon­
Osmanlı Devleti'nde daha Osman Gazi döneminde
serve et, deri, kösele, kürk, hayvani gıdalar satıp, karşılı-
pazarların kurulduğu bilinmektedir. 10 Ancak bu pazarlar
l lS,�\A�J.I
11
lKTiS.\T
•�/.
'
o .0. o
.
çoğunlukla haftada bir defa ve genellikle de ibadet dola­
essese ve gerekse iktisadi bakımdan en mükemmel hali­
yısıyla lıalkııı yoğun şekilde toplandığı Cuma günleri
ne ulaşmasıyla bu tür fuar ve panayırların Osmanlı ülke­
kurulmaktaydı ki yaşadığımız yüzyılda bile bu cami-pa­
sinde de ortaya çıktığı görülmektedir.
zar ilişkısiııiıı devam ettiğini görmek mümkündür.11
Panayırlar, geleneğe göre doğrudan doğruya ticaret
Osmanlı ülkesinde pazarların ortaya çıkmasının bir
maksadı ile yapılan, ıs ... hafta pazarlarından farklı olarak
takım sebepleri bulunmaktadır. Öncelikle kırsal kesimde­
senede bir veya birkaç defa ve muayyen zamanlarda, bir hafta
ki sarııı alma gücü çok düşük olan köylünün tülerim mal­
ııcya 1 O giin gibi bir miiddetle apk kalıp olduksa geni} bir bol­
larına olan talebi akla gelmektedir. Bunun yanı sıra ka­
gcnin tliccarlarını ve emtia/arını bir arada toplayan pazarlar­
nunnamelerde belirtildiği üzere köylülerin mahsullerini
dı. "19 Osmanlı ülkesinde XVIIJ.-XIX. yüzyılda serbest
en yakın pazara taşımaları gereği de unutulmamalıdır. 1-'
ticaretin etkisiyle yaygınlık kazanan panayır org:111izas­
Hafra pazarlarının büyük kısmı oldukça canlı şekil­
"
yonları bir başka ifadeyle
11 • • •
ytlda bir veya birkaç defa belir­
de ticaret yapılan yerlerdi. Mesela Evliya Çelebi, Seya­
li zamanlarda. l haftadan 1,5 aya kadar slireierle apk d11ran.
lıarnamesinde şimdiki Balıkesir' in ilçesi Manyas'tan bah­
oldukça geni} bir bölgenin gereksinimlerini karpfamak üzere
sederken Manyas Gölü yakınında Böke-ağaç denilen bin
yerli ve yabancı tliccarm malını pazarladığı bliytik ve kit{iik ol­
haneli köyde!\ haftada bir büyük bir pazarın kurulduğu­
çekli fuar alanları idi. "20 Burada, perakende ticaret yanın­
nu
\"e
buraya Tire, Manisa, Balıkesir, Karesi, Kirmasti
da yoğun olarak toptan ticaret de gerçekleştiriliyordu.
(Mustafa Kemal Paşa) gibi yerlerden tüccar ve ahalinin
Osmanlı Devleci'nde bir pazarın ikamesi, ikame yeri
katılımıyla kırk-elli bin kişinin ticaret yaptığını söyle­
ve buralarda yapılacak ticaretin miktarı merkezi' idare tara­
mektedir.11 Evliya Çelebi'nin her ne kadar köyün bin ha­
findan fermanlarla belirlenirdi.21 Nitekim
ne olduğu \"e burada kırk-elli bin kişinin ticaret yaptığı
das edilen Sadrakapsa Panayırı için çevre kazalara gönderi­
şeklındeki kaydı bize abartılı gelse de15 bu pazar yerinde
len hükümde rlız-ı hızır-ı ilyasta on gün sürecek bir paza­
panayırlarda okluğu gibi büyük çaplı bir ticaretin yapıl­
rın kurulmasının kararlaştırıldığı, bu hükmün gönderilen
dığı anlaşılmaktadır.
kazalarda alenen ilanı, tüccar ve sair taifeden ticaret yap­
1568 yılında
ih­
Ancak burada şunu belirtmeliyiz ki pazarlar her ne
mak için gideceklere asla mani ve mezahim olunmaması
kadar tüketim ihtiyacını karşılamaya yönelik müessese­
isteniyordu.22 Başlangıçta organizasyonu merkezi idarece
ler olsa da konumuzun özünü teşkil eden panayırlardan
yapılan panayırların, Tanzimat'tan sonra organizasyon işle­
yapı ve karakteristik açıdan farklı tarafları bulunmakta­
rine belediyelerin nezaret ettiği görülmektedir. �-1
dır. Pazarlar bir şehir, kasaba veya birkaç köy ahalisinin
Osmanlı panayırları kuruluş amaçları açısından ti­
ihtiya�·larını karşılamaya yönelik ve sınırlı sayıda nüfusa
cari ve sosyal olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Ticari içe­
hitap eden panayırlara göre küçük ölçekli ticari mekan­
rikli olanlar ticari hedefler doğrultusunda ikame edilir­
lardır. Buna karşı panayırlar ise yerli ve yabancı pek çok
ken, sosyal ir;erikli olanlar ise Osmanlı toprakları içeri­
sayıda tüccarın katılımıyla kurulan büyük ölçekli ticari
sindeki cemaatler tarafından dini törenler ve eğlence
mekanlardır. Panayırlar, organizasyonu merkezi idarece
kaygısıyla kurulmuştur. Lakin ticari hedefli panayırlarda
sağlanan pazar yerleri iken, hafta pazarları ise mahalli
da daha fazla insan çekmek i\·in zaman zaman eğlencele­
idarelerııı koıırroli.indeydi. ı(, Lakin hafta pazarları ve pa­
rin ön plana çıktığı olmuştur. 24
nayırların ortak bir özelliği her ikisinin de çoğunlukla
Osmanlı ülkesinde ilk panayırlar daha ziyade Ru­
kırsal kesimin ihtiyaçlarına yönelik, kır iskan merkezle­
meli'de yer almaktaydı. XVI.-XVII. yüzyıllarda Rume­
ri cİ\'arıııda kurulmasıdır.
li'de Tor varoşunda, Hersek'reki Milşova Manastırı civa­
Osmanlı Devleti'nin ilk dönemlerinde, hafta pazar­
rında, Taşlıca kazasının Prez yaylasında, Ustrumca, Ala­
larının \'arlığını tespit etmek mümkün iken büyük çap­
sonya, Çatalca, Hnıpişta, Perriç, Yenişehir, Sıdrakapsa,
lı ticari faaliyerlerin yürütüldüğü bir fuar veya panayırın
İsrorga, Karaferye, Kateriııa ve Çitroz'da panayır kurul­
varlığı lıakkında ise herhangi bir bilgi bulunmamakta­
maktaydı. Bunlardan Alasonya millederarası nicelikte
dır. ı- Bununla birlikte XVI. yüzyılda devletin gerek mü-
bir panayırdı ve Venedik'in yanı sıra bir çok ülkeden tüc-
carlar geliyordu. Bu panayırlar için<le Tor gibi sınır böl­
malın değeri ise ancak 1.690 000 t1oriydi. Rekabet Ru­
gelerinde kurulan ve bu suretle Avrupa cüccarları ile Os­
meli 'nin en büyük panayırını olduğunu dalıa ünce zik­
man! ı tüccarlarının buluşma ve alış-veriş yeri olanlar da
rettiğimiz Uzunca-abad Paııayırı'ııda da!ıa barizdi. Her
bu 1 uııınakı aydı.2)
sene 8 Eyli.il' de başlayan bu panayırda 1845 yılında
Rumeli'de bulunan yukarıdaki panayırlarla ilgili
Avusturya
500.000,
Saksonya 500.000 ve İngilizlerde
olarak belgelerde geçen "kadimden berü" ifadesi ve bu
200.000 flori değerinde mallarını sarılmak iizrn: sergile­
panayırların daha ziyade gayrimüslim ahalinin \·okça ya­
mişlerdi.
şadığı yerlerde kurulması bunların Bizans menşe!li ola­
250.000, Saksonya
biltceğiııi akla grı irmekcedir. Türklerin, bu havaliyi fe­
değerinde mal sergilemişti. ;ı
Yine ayııı yıl Strez Paı ı ayı r ı ııda t\nısıurya
"
200.000,
İııgilcere ıse
1 )0.000 tlori
ıilıleriııdeıı sonra bu tür organizasyonları ona<l:ın kaldır­
Anadolu'Ja kurulan Ankara-Yapraklı, 7.ilt:, Amasya,
mak yerine yeniden canlandırdıkları ve idame erı ikleri
İzmir-Buca, Balıkesir, Çaıı, Göııen ve Maııyas gibi pana­
düşünülmektt::dir. '(' Öte yandan Rumeli' deki bu ilk dö­
yırlar ise Rumeli'deki paııayırlara nazaraıı dalıa
nem paııayırlarıııa ilaveten XVI. yüzyıl başlarından iti­
c;ekli t icar i' organizasyoıılara sahipriler.1� B u n la rd an
baren de Anadolu'da panayırların varlığı tespit edilebil­
Gönen ve Balıkesir panayırlarına memleketin pek (;ok
mekıed ir. !7
rindt:n tüccarlar kacılmakraydı.1; Yine XIX. yüzyılııı ikin­
Avrupa kapitalizminin XVJII. yüzyıldan itibaren
kür;ük iil­
Çan,
ye­
ci yarısına ait bir kayıtta Manyas KaZ<L'iı'ııın Işıklar Karye­
Osmanlı ülkesine gi r meye başlamasıyla beraber yeni lıaf­
s i 'nde Değirmeniizü mevkiiııde kurulan
ra pazarları ve panayırlarııı kurulduğu, bu tür organizas­
miktarda alım-satım yapıldığmdan ba!ısedilmekredir.
pan ayırda \·ok
11
yoıılarııı dalıa da yaygınlaştığı görülmektedir.28 Bazı bü­
Osmanlı paııayırlarııı111 org<ınizasyoıı şekillerine
yük lıafta pazarlarının panayıra terfisi yanında bir kısım
gelince panayırlar arasıııda açılış ve kapanış carilıleri <H;ı­
pazar ve panayırların da buna mukabil zaman111 şarrları­
sından bir işbirliği bulunmakradır. Devlet panayırlarııı
ııa dayaııamayıp on adan kalktığı Ja aşikardır. 29
açılış ve kapanış tarihleri ııi bir sıraya koymak suretiyle
Anadolu ve Rumeli'de bir çok panayır kurulmakla
panayırlar arasında rekabet oluşmasını i inl ii y ordu. ; ) Ma­
birlıkre, ticari' organizasyonunun daha büyük olduğu pa­
mafih birbiri ardı sıra kurulan Çaıı, Göneıı ve Balıkesir
nayırlar genelde Rumeli'de bulunmaktaydı. Bunlardan
panayırları arasında böyle bir organizasyon söz konusuy­
Uzunca-abad, İslimye,'0 Silivri ve Siroz panayırları yerli
duY• Bu cip bir orgaııizasyon daha sonra Giiııeıı ile Man­
ve yabancı tüccarın yoğun şekilde katıldığı panayırlardı.
yas panayırları arasrnda da görülmektedir. \ 87 \ yı\ınJa
Öyle ki, XlX. yüzyılda Osmanlı ülkesine mal iıhal eden
Manyas Panayırı, Gönen Paııayırı'nı mütrakiben 9 Ha­
bir çok devlet arasındaki rekabet özellikle Rumeli pana­
ziran 'da kurulurken, 17 191 O yılında bu durumun tersine
yırlarında alevleniyor, buraya devletin her köşesinden gc­
döndüğü bu sefer Güneıı Panayırı'nın Manyas Paııayı·
leıı ri.iccarlarııı yanı sıra diğer Balkan ülkelerinden, Batı
rı'ndan hemen sonra kurulduğu göriilml'.kredir. '8 Yine
ve Orta Avnıpa'daıı, Rusya'dan ve Yakın Doğu'dan ko­
panayırların açılış ve kapanış tarihleri tüccarı \'e pana­
misyoııcular, tefeciler ve cüccarlar geliyor<lu. Rekabet
yırdan geçimini temin eden ahaliyi zarara
dolayısıy la, muhtelif devletler olup bitenden haberdar
şekilde di.izeııleııiyordu. Mesela ! 565 rarilıiııde Fener
olmak içiıı bu panayırlara konsoloslarını ve ajanlarını
Kadısı'na göııderileıı hükümde Moşkolor Panayırı'ııın
giiuderıyorlardı. Avrupalı devletler arasındaki rekabet o
ac,·ılış ve kapanış tarihleri ram olarak belli olmadığından
kadar fazlaydı ki mesela 1850'de Karasu Paııayırı'nın
lıem cüccar lıem de ren\·berleriıı pazargaha yetişemedik­
elim muamelelerinin hacmi 800.000 kuruş civarında
leri ve mallarını saramadıkları ve bu surede zarara
olup, bunun yarısmı İngiliz sınai mamulleri, dörtte biri­
dıklarından dolayı panayırın açılış ve kapaııış tarihleri­
ııı ise Avusrnrya ve Almaıı malları oluşturuyordu.
nin kimseyi zarara uğratmayacak şekilde düzeııleıımesi
1852'de Eski Cuma Panayırı'na Avusturya ve Almanya
isteniyordu ..ı9
u,�racmay:ıcık
uğra­
devlet leriııdeıı 800.000 flori kıymetinde mal gelmektey­
Panayırlar ile ilgili bir diğer mesele alry:ıpı ilıtiyaç­
ken, İngıltere, Fransa ve diğer devletlerden gelen toplam
L:ırıdır. Panayırlara katılaıı ıüccar ve es11a(111 eıı çok ilıriyaç
dtl\·du,Qu �ev malını koyu p pazarlayabileceği bir han veya
Osmanlılar zamanında nüfusça kalabalık olmamasııı a ve
cllıkbııdı Bu ilıtivaç ı,·oğunlukla ge<;iri mekanlarla r,·özü­
önemli ticaret yolları üze rinde bulunmamasına rağmen
mt
kanı�ı uruluyordu.
111
Bunun yanı sıra bazı panayırlar­
da lıaııLır ııışa edilerek bu soruııun iinüne geçiliyordu :1 1
Gönen'de niye bir panayır t eşkil i yoluna gidildi � i lıak­
,
kıııda kesin bir fi kr imiz yoknır. Hacı İsa Panayırı, muh­
Paııavırlarda giize <,;arpan iiııtmli bir kurum ise pa­
remelen bu civ:ır halkının yanı sıra çevre kazaların ihti­
ıı:ıyır giınıriikleridir Bu gümrüklerde panayıra lıt:rlıangi
yaçlarını karşılamaya yönelik teşkil edilmiş bir panayır
bir \·er,!!ı i ide ı ı nwdeıı geririleıı
olsa gerektir.
nıal ı ıı
panayır gümrükleri
Bu panayırın rarihiniıı ne kadar eski olduğu bilin­
de\'ltt\T cavin edilen giirevliler tara!'ıııdan idare olunur­
memekle birlikte şimdiki bilgilerimize göre muhteme­
ktıı. iizl'llikle merkez maliyesinin zayıflaması ile beraber
len XVI. yüzyılın ikinci yarısında teşekkül ermiştir.
ilti1..ım sisrl'miııe geçilen yıllarda panayırlar da ilrizama
Çünkü, ağırlıklı olarak xvı. yüzyılın ilk yar ı sıııa air
\'t
ıalısil tdilirdi
wrılmışı ır.
ı.'
İlk zamanl ar lla
vergileri belirlenir
Buııuıı yanı sıra bir kısım panayırlar vakıfl ar­
ca ıd.ırc olunuyor ve vakı r salıiplerince tecdid ve ilıya edi­
lıp, paııavırın devamı i\·iıı ti.im t edbir ler alııııyorJu.u
kaynaklar kullanılarak yapılmış bir araş r ı r mada
paıı:ıyırd:ı farklı vergilerin varlığı ve bunların değişik
m aka m larca
rarlıı bu lıususta ortak bir vergi politikası
oiu�ıurul;ımadığı şeklinde yorumlanmıştır.11 Bu konuda
XX. yüzyıl b aşlar ıııda bile bir birlik sağlanamadığı anla­
şılm:ıktatlır.
1'
P.ıııayıra kat ılaıı r üccar ve esnafın can ve mal gü­
n:ııli,�iııı s ağlamak ise devlerin giireviydi. Mesela Usr­
runıca, ı\lasonya, Çatalca, I irupişra ve Petriç kazalarııı­
dak i paııayırlara
katı lan rüccar ve ziyaretçilere eşkıyanın
recaüızüııü önlemek ir;in her sene bir görevli çoğunluk­
la Selaııik
m ulıa fazasııı daki subaşılar<lan birisi tayin edi­
lıyordu. '"
Panayırlara giren mal cinslerine gelince türünden,
kürk. p:ımuklu ve yünlü dokumaya, lıer nevi g iyim eşya­
sına. dtnıir mam ullerine, kahve, meyve, sebze, afyon ve
:ııı.ısoı ıa varıııcaya
ııusud ur.
kad ar
geniş bir ürün yelpazesi söz ko­
1-
Bır r;ok bölgede milletlerarası olarak kurulan Os­
manlı panayırları içerisinde Anadolu'cla kurulanların en
öııemlı!t:riııden birisi de Göııen'deki Hacı İsa, yerel ta­
birle Haces Panayırı dır .
'
GÖNEN HAC! İSA PANAYlRL
Gii­
ııen 'de bir hafta pazarı dışında lıerlıangi bir paz ar ve pa­
nayırın varlığından balısedilmemekredir49
Panayırlardaıı alınan vergilere gelince vergiler ko­
ııusuııda pan ayırlarda bir birlik söz konusu değildir. Her
,
Bununla birlikte şimdiye kadar bu panayır ile iigi­
l i olarak tespit edebildiğimiz en eski kayıt olan ve 1658
(H. 1068) tarihini taşıyan bir vesikada Gönen'in Erdellü
Köyü'nde50 üç· gün duran Hacı İsa P a z ar ı ndan balıs ed i '
l i rken
1' . . . yetmi1 sek.ren
mez iken
. ..
seneden beni kimesnc dahil idcr lc.Jb it-
" şeklinde kullanılan ifade pazarın bu rarihceıı
evvel en azından yermiş-seksen yıllık bir mazisinin oldu­
ğunu onaya koymaktadır. 5 ı
1658 yılı öncesinde Hacı İsa Pazarı'nın bac-ı baziır
gelirleri İbrahim ve Yusuf'a rlmar olarak kaydedilmiş
iken, 1658 yılından biraz önce burası Bursa Mukfüa­
ası 'na kaydedilerek İbrahim ve Yusufa beşer bin akçe ile
iltizama verilmiştir. Ancak söz konusu şahısların irirazı
üzerine bu beşer bin akçe ikisi müşterek beş biıı akçe ver­
mek üzere düzeltilmiştir. 52
Hacı İsa Panayırı 'na ait bundan sonraki
(H.
1177)
kayır 17 64
tarihlidir. Bu tarihte Hacı İsa Pazarı'nın rü­
süm-ı dekakln ve ava'idi Gönen Ayanı Seperoğlu Os­
man·ınsı ilrizamında olup, kendisinin şekavetleri üzerine
zabt olunan muhalleföt defterinde bu pazarın gelirlerine
air bir kayıt yer almaktadır. 54
Daha sonra Gönen Hacı İsa Panayırı'na dair tespit
ettiğimiz iki vesika ise
183 5
(H. 1251) tarihini taşımak­
tadır. Bunların ilkinde eski panayırlardan olarak nitele­
Giineıı, Orlıan Bey zamanında fethedilerek Hüdii­
nen Gönen Panayırı rı'.'ız-ı hızırııı oruz birinci günü kuru­
vendig[ır Saııcağı'na dalıil edilmiş ve beş yüz sene Hüdii­
lan Çan Panayırı'nı takiben rüz-ı lıızırın kırkbirinci gü­
vendıg:ır Sanc ağı na bağlı kaldıktan sonra Tanzimat son­
nü kurulmaktadır. Gönen Panayırı'nı takiben aynı ayın
rasında Karesi Livası'na bağlanmış bir kaza merkezidir.18
elli birinci gününde de Balıkesir Panayırı küşiid edil-
'
•��
S..\:/ı'J!".'.
.
c .0, b
.
-
mekreJir. Bu durumda bu panayırlar arasında üçlü bir
rı'nın üç-beş gün sürmesi muhtemeldir. XIX. y üzyı lın
organizasyonun olduğu anlaşılmaktadır. Ancak bu pana­
son çeyreğinde ise panayırın Haziran ayının üçüncü gü­
yırlardan Balıkesir Panayırı'nın küşadı
yılında iki­
nü kurulduğu ve beş gün sürdüğü görülmekredir.6c
üç ay sonraya ertelenmiştir. 55 Lakin tüccarların Çan ve
1910 yılında ise Gönen Panayırı 29 Mayısta başlamakta
Gönen panayırlarından sonra memleketlerine dönüp tek­
ve dört gün devam etmekteydi_<>ı 1930'lu yıllara gelindi­
rar Balıkesir Paııayırı'na gelmelerinde zorluklarla karşı­
ğinde ise Haziran ayının on ikinci gii. nü açılmakra veyi­
laştıklarıııı beyan etmeleri üzerine Balıkesir Panayırı
ne dört gün sürmekteydi.
tekrar eskiden olduğu gibi rüz-ı hızırın elli birinci günü
len panayır bundan sonra her yıl Haziran ayının ikinci
kurulmaya başlamıştır.56 Bu tarihte Hacı İsa Panayırı,
haftasında kurulmaya başlanmıştır. cıi Günümüzde ise yaz
Defterhaııe-i A
� ire
1835
Kalemi mürenib-i şerhlilerinden
(H.
1328) yılına
yılında Gönen'e nakledi­
panayırı 16-20 Haziran, güz panayırı ise 10-12 Eylül ta­
Ahmed Vecihi ve müştereklerinin zabr-ı iktizasındadır. 57
191 O
1936
rihlerinde açılmaktadır.65
ait bir vesikaya göre ise Gö­
Bu panayır bütün yöre insanının ürünlerini değiştir­
nen 'deki panayırm Manyas Panayırı'nı müteakiben ku­
diği bir yer olup burada emtiadan ziyade hayvan alım-sa­
rulduğu görülmektedir.58
tımı yapılmaktadır. Buraya Bandırma, Manyas, Balya. Bi­
Panayırın ikame yerine gelince; Osmanlı devri bo­
ga gibi çevre kazalardan gelenlerin yanı sıra Çan, Giiııeıı.
yunca ve Cumhuriyetin ilk yıllarında panayırın Dereköy
Balıkesir panayırları arasındaki üçlü bir organizasyon siiz
yakın lar111da kurulduğu anlaşılmaktadır. Nitekim eli­
konusu olmasından dolayı bu dönemde Rumeli 'den Siroz.
mizdeki en eski vesikaya göre Hacı İsa Pazarı'nın kurul­
Anadolu'dan Bursa, Tokat, İzmir, Manisa, Denizli. Şanı.
duğu kiiyün adı olan Erdellü, bugün Dereköy yak111ların­
Halep vs. vilayederden pek çok tüccarın geldiği biliıı­
da bir mevkiin adıdır. Üstelik söz konusu mevkiin he­
mekteclir.66 Bugün ise Gönen panayırlarına beş yüzden zı­
men yanrnda bulunan çay kenarındaki beş yüz belki de
yade sergi ve reyon kurulmakta, iki yüz civarında yerli \'t
daha yaşlı ağaçların bulunduğu ve bugün mesire yeri ola­
yabancı kuruluş katılmaktadır.67
rak kullanılan düzlüğün eskiden "panayır yeri" olduğu
Gönen Panayırı ile ilgili bu arşiv vesikalarının mev­
bilinmektedir. Bu durumda Hacı İsa Panayırı yüzyıllar
cudiyetine rağmen panayır gümrüğünün idaresi, panayı­
boyunca burada kurulmuştur. Ancak bu mevkiin Dere­
ra giren mal cinsleri, panayır masraflarının finansmanı \'e
köy ile Sarıköy arasında bulunmasından dolayı XX. yüz­
panayırda can ve mal güvenliğinin sağlanması hakkında
yıl başlarında Sarıköy Panayırı olarak da bilinen bu pana­
yır,
1936
ayrıntılı bilgi edinmek mümkün değildir. Ama paua yır
yılından itibaren genel kurul kararı ile Sarı­
t eşkilatlanmasının diğer Osmanlı panayırlarından farklı
köy'den Göııen'e aktarılmıştır.59 Günümüzde Göneıı'de
bir yapıda olmasını düşünmek pek mümkün değildir
biri yaz panayırı, diğeri güz panayırı olmak üzere iki pa­
Mamafih panayıra giren mal cinsleri aynı t ücc ar grubu­
nayır kurularak panayır geleneği devam ettirilmektedir.
na hitap ettiği i\·in Balıkesir Panayırı ile benzer olsa ge­
rektir. Nitekim Balıkesir Panayırı'na Halep'ten ··Halep
Panayırın kuruluş tarihi ve faaliyet süresine gelince;
eşyası", Tokat'tan "ham balar", Şam'dan mulıtelif emıia,
bunun zaman i�·erisinde farklılık gösterdiği göze çarp­
maktadır. Nitekim elimizdeki ilk vesikaya göre
İsranbul'dan ''ipekli şalaki" ve "çiçekli şali" vb. dokuma
1658 yı­
ürünleri gelmekteydi.('8
lında pazarın üç gün müddede durduğundan bahsedil­
Gönen Hacı İsa Panayırı'ndan alınan vergilere ge­
mekte, fakar kuruluş tarihi ile ilgili herhangi bir bilgi
tarihinde ise Gönen Panayırı,
lince bu konuda da pek ayrınrılı bilgi bulunmam:ıkıadır.
Çan Panayırı'nı takiben rlız-ı 111Zırın kırk birinci günü
Bununla birlikte 1658 yılı öncesinde Hacı İsa Pazarı 'ııııı
kurulmaktadır ki bu Haziran ayının başlarına tekabül et­
bac-ı bazar gelirleri iki şahsa dörder yüz akçe ile müşte­
mektedir.C' 1 Bu rarihlerde panayırın ne kadar sürdüğü
rek tlmar olarak kaydedilmiş iken, bu tarilıte Bursa Mu­
belli olmamakla birlikte on gün sonra Balıkesir Panayırı
kataası'na kaydedilmiş ve on bin akçe ile ilrizam:ı veril­
kurulduğu düşünüldüğünde Gönen Hacı İsa Panayı-
miştir. Ancak mültezimler olan şahısların bu rakama iri-
yer almamakrndır.<>0
1835
llSMAİ'LI
a
İKTiSAT
•
��
.
.
o .0 6
razı üzerine müşterek beş b i n akçe vermek üzere i l t izam
herkes almak isterdi . Ayrıca n işanlanan kızlar, panayıra
bedeli tekrar düzenlen mişrir.69
götürülerek bunlara panayır çerezi nden yediril irdi . 7 �
1 764 y ı l ı n a geli nce panayırın rüslı m - ı dekakin ve
SON UÇ
avii ' i d gel irleri n i n hala i l t i za m olarak toplandı ğ ı görül­
XVIII.-XIX. yüzyıllarda Osm an l ı ülkes inde yay­
mekted ir. Burada yer alan "rüsCım-ı dekakln " tab i ri her­
g ı nlaşan panay ı r organizasyonları Osman l ı t i caret mahal­
halde panayırda kurulan geç·ici dükkanları n kirası olsa
gere k t i r. Yine ava'id , panayır bölges i n i n voyvodası tara­
leri arasında oldukça öneml i bir konuma sah ipt i l e r. B i r­
fı ndan her mal ı n çeş i d i ne göre yük başı n a
kuruş ve
çoğu, özellikle Rumeli 'de bulunanlar, m i l letlerarası n i te­
lıayvan baş ı na 4- 5 kuruş olarak tahs i l edilen bir vergi
l iğ e sahip olan bu panayırların devam ı için devlet lıer
olup Tan z imat 'tan sonr<. kald ı r ı l m ı şt ı r.70 Gönen Hacı İsa
türlü tedbiri alm ı ş , buraları önem l i bir gelir kaynağı ola­
Panayı rı ' n ı n bu tarihteki toplam rüslım - ı dekakln ve
rak görmüştü.
2-3
ava'i d i beş yüz 011 a l u kuruştur. 7 1
Rumel i 'deki büyük çapl ı panayırları karşısında hin­
1 9 1 0 yıl ı n da i s e Gönen Panay ı rı ' n ı n i lt i zam bedel i
terlandı daha küçük olan ve hakkında yaz ı l m ış fazla b i l ­
al rı-yedi b i n kuruşu ise resm - i temerrCı' olmak üzere e l l i
g i bulunmayan, fakat yaptığım ız çal ışmalar net ices inde
beş b i n beş y ü z kuruşmr. 72 B u durumda yaklaş ı k yüz el­
dört asırdan fazla tarihi geçmişe sahip ol mak suret iyle
i i y ı l l ık b i r dönemde panayı r gel irleri n i n yüz kattan faz­
A nadolu'nun " kadi m " panay ı rlarından b i ri ol arak z ikre­
la ant ığı nı göstermekted i r ki bu da panayırın iktisadi
debi leceğimiz Göne n Panayırı, Osman l ı dönem i ne naza­
aç ıdan ne kadar büyüdüğüne işaret olsa gerektir.
ran günüm üzde yavaş yavaş canl ı l ığ ı n ı yitirmektedir.
Panayır eğlencelerine gel ince; panay ı r ı n açı l ması gü­
Buna rağm en eskisi gibi olmasa da hala rağbet görmek­
n ü m üzde dahi -eskisi gibi olmasa da- heyecanla beklen­
tedir. An<.ak bu rağbetin daha ne kadar devam edeceği
m ektedir. Çünkü panayır öteden beri hem t icaret hem de
ise şüplwl idir. Bununla beraber yörede anlatılan panayı r
eğlence yeridir.73 Panayır adetleri içeris inde ilk gün kuzu
eğlenceleri v e adetleri ancak hatıralarda kalmışt ır. Artık
\'C\' f i l irdi ve gelenler bundan yemek isterlerdi . Yine pana­
ne o eski eğlenceler, ne de o eski adet ler panayırlarda ya­
yıra özgü "hasse böreğ i "nden74 yani panayır böreği nden
şamakta ve yaşanm aktadır.
kimmıin geldiği Osmanlı ı:ırilıll'rinde kay ı tlıdır. Bkz.: Aıık 1'.ıJl>lı,(!11 "/iı­
··pazar .. m:ıddesi , Tiirk A 11.<iklopcdisi. XXVI, s. 444.
rihi, (haz.: Atsız), MEB y:ıy., İscanbııl l 992,
P:ıııayır" maddesi, Tiirk A nsiklopcdiıi, XXV!, s. 364.
Tııııceı Baykar<ı, Tiirk Kiilriirii A raı ı ırmaları , Akademi Ki tabevi yay. . İz­
men), TTK yay., Ankara 1 98 7 ,
mir 1 997, s. l 5 5 .
İbrahim K.ıtrsoğlıı, Tiirk Milli Kiilıiirii, Öı ii ke n yay., İscanbul 1 997, s. 325.
l I
bb. Os man Turan, Scleık!Jılar Tarilı ı
t>e
Tiirk-İılam Mcdc11iye1i, Boğaziçi
s.
Ciiıwy S:111cık ­
Eğilmez), ( 1 97 8 ),
s.
·i7 -48)]; Bııııııııl:ı i l g i l i iirıwklew ıalı r i r <Htcrleriııde
rasclamak miimküııdi'ır. Mesel a 1 ) _) O t:ır i hiııde Ma nyas K:ızası için .. b,i�dr
8 1 . ( N isa n 1 99 .1), s . 9- 1 4
Turan, a.g.m . ,
ve
lıib, Kiitahya, Aydı n , M�ntrşe)" , ODTO Gclıp11e Der,ı;iıi, 1 . (trr.: M..!ek
nık Siimn, "Selçukl ular Devrinde Ticaret" , Tiirk Dii11ymı A raııımıaları
d11rıır ıc rdir lır11mıırlm Mr Cımı'a kı/11111r" k:ıydı vr yi ııe Maııyas Kazası'ııııı
9.l - 1 16; M ustafa Cezar, "Tiirk Ta rıhi11dc Kervaıııaray", \il­
�
li. Türk Tarih Ko11ı;reı i, Ankara 1 1 - 1 5 Ekim 1 9 76, Kongreye S111111/a11 Bildi­
Göııi Karyesi iç i n "bdzdr d11nır C11m·a kı/11111r" kaydı ranı i - paz:ır arasıııd:ı­
ları iiz� r i nde i ı ışa edil m i ş kcrvaıısaraylarııı bir l istesi için bkz.: M. Krmal
ldyeı-i A11adol11 Defteri 19371/ 530), lliiddvendigıir. Bigıı. Kare.ıi. S.ırlll>ıin.
ki i l işk iyi açıkça onaya koymaktad ı r (Bkz.: 166 N11martılı M11hd.ıchc-1 Vı ­
rılcr, i l . TTK yay., Ankara ı 98 1 , s. 93 1 -940; Yine Anadolu' da ticaret yol­
Aydm. Alemeşe, Teke ve A laiye Livaları, D i z i ı ı vr Tıpkıbasım, Başbakanl ı k
ÖzPrg i n , "An:ıdol ıı 'd:ı Selçuklu Kervansarayları", Tarih Dergisi, XV/20,
1 (l
65 .
larında Bel i r l i Ar:ıl ı kla rl:ı Kurulan Pazarlar Oçel , I I:ı mid, Karahisar- ı s.ı
T iirkiyc .\clç11/;J11/arı Hak.k111da Rmnt Vc.<ikalar, TTK yay. , Ankara 1 988; Fa­
')
s
pazar Osman l ı ül kesinde birbiri nden ayrılmaz b i r hiiı iiıı g i hi d i r.
nr.: 1 , ( 1 987), s . ·1 1 ; Sııraiya Faroqlıi, " l (ı . Asırda Bat ı
Sclç;ıklıılar ve l.r/,imiyct, Boğaz içi yay. , İscaııbul l 9 9 3 , s . 93-98; A y n ı Yazar,
8
ve
man l ı İnıparawrlıı)ı,u'ıııııı Ticaret Pol i c ik:ısı " , Tiirk İktı.ıaı '/(ırilıi Yı!lı,(ı,
yay., İscanbııl 1 996, s . .l 58-.384; Aynı Yazar, "Selçuklu Kervansarayları " ,
nr.
C1mi
g<'çrrli sebep sayı l mışcır [ Rkz.: l.iilfl Giiçer, ·· xvI.- X V l l l . Ası rlarda Os·
Selçuklu devri ı icareı yolları ve bu yollar iizeri ııdeki t icari faal iyetler için
Dcr,çiJi,
2 5 - 2 (ı; Mrlınıed Nrşri, l\i­
Çiinkü b i r cam i n i n varl ığı ço)ı,ıınl ııkla o yöredr bir pazarın kıırul nıası ı ç i ı ı
Aynı yer.
(,
s.
tdb-ı Cıba11-ııiimd, Nqrl Tarihi, 1 , (yay.: Faik Rrş i ı lJnat -M elınwd A. Kiiy­
Osmanlı Arşivi yay., A n kara l 996, s . 286, 1 9 1 ) ; Dij:\er taraftan k ı rs:ıl kı··
i l 'l!ı5 l, s . 1 .\ 1 - 1 7 0.
S ii n wr. a.g . m . ,
s.
simdeki bu söz konusu pazarların i k t i sadi foııksiyonlarıııdaıı d ol ay ı giu ik­
12.
Srlçu k l ı ı devr i n i n bu rıı önrmli m i l lrderarası pazarı için bkz.: Faruk Sü­
çe grlişıikleri ve biiyiik çoğunlıığıınuıı zamanla l:ıi r iskan yeri h:ılinr ,gı·l­
Tiirk Dliııyası Araşıırmaları Vakfı yay., İscaııbııl 1 9 8 5 .
Kıızeydoğu Kesimindr İsk�n Ti pl er i ve Özrl l i k ifri l l a k k ı nda Bazı Not·
rııldu)ı,ıı. vergi :ılı nmaya başland ığı ve civar i l lerden m ü s l i m - kafı r pek çok
25
mer, ) (1bi11ı/11 Pdzarı-Selç11k.111!ar Devrinde Alilleılcrarası Biiyitk Bir F11ar,
Osnı,ııı Gaz i ' ı ı iıı Kar:ırnlıisar'ı fe t hi n d e n sonra burada b i r lıafra pazarı kıı­
OSMANl.l
diği görülmekıed i r. B k z . : frridıııı M . Emeceıı, "XVL Asırda l\alk:ıııl:ırııı
lar", V. Mil!cı!erarası Sosyal
11
lKTI SAT
t1g11J10ı
ve
İktisat Trıri/ıi Konı;rc.ri. Tcblıller, İJlmıh11! J J -
1 989, TTK yay., Ankara 1 990, s . )/ı8 . )49; Yiııe X V I . yiizyıl-
da A ııadol ı ı " la k ı r kesı mi ıı<kki pazar yerleri ile ilgili olarak bkz.: Feridun
içiıı yaylalarda kurulan Vt' yayla lıayarı boyunca dt>vanı tdt'n p:ız:ırlardı.
Mesela Beyşdıir ve Bozkır yaylalarında hem t'Lraf nahiydı·rd('ki köyli\lı·
M . Enıı-rt'ı ı , X VI. t\JJrd11 i\"'111i.ıa Kaz11.rı, TfK yay. , Ankara 1 989, s. 268-
r i n hem de konar-göçrrler[n kau l d ı ğ ı , et, yliıı ve sii t iiriiııll'riııi ıı boka sa­
!.7 I ; M. Akil" Fr<loğ rn, OJ1tıt11ılı \'iiııcıimiııdc Beyşehir Smıcrlf,ı ( 1 522- 1 5 84),
Aımlol ı ı M a ı baan l ı k , İzmir 1 998,
lı ı/,ı Kcl/tlcr
1 !.
ı•c
1 H - U 3 ; Suraiya Faroq h i , Osme111-
s.
rıldığı, yaklaşık üç ay süren p:ıııayır göriiniimiiııde yayl:ı p:ızarl:ırı bıılıı·
ı ı ııyord u . 13kz.: Erdoğru, a. g. c .. s. 1 l .\ ; Burdur K:ızası · ı ıa t.:ihı Y.ıyl .ı k ı
Kc11tlilcr, (ırc.: Nt'yyir Kalaycıoğlıı), Tarih Vakfı Yurı yay. ,
fla rç ı ıı"da "Paııaytr-ı Kiçi-hor/ı/· adıyla b i r panayırın kunıldu .� ı ı t a l t r i r df'I
lsı aıılıııl l ')9/ı , s. 68-7 \ .
..
1 c her köyii11 bchmi İfiin reaya kcndii köylcmıdc bir nıahfiiz ev vcyah11d bir aıı ­
har /;ıtl11virmck
l'C
rerlerindc kayıclıdır ki hu panay ı r da biiyiik iht i malle b i r yayb pazarıydı.
vakı" olrı11 behrc/cri11i ııkrcb bazard iletmek k.11111111-1 m11karrcr­
Bkz.: ../38 N11111,ır,-ı/1 l\l 11!ı.1scbc-1 Vıldycı-i A ııadolu ( '}3 71 1 5 ,)Ui /. Kiı!alıı.ı.
dır ı\krcb btıuır dııhi 111/)(lycı bir giinliik yold11r Ziyadeye iletmek reaym1111 bom
Kara-1.ıis,ir-ı Sahib. S11/ıa11-iı!ıii. llıımtd l'C ı\11kar,ı Liı·dl11rı. Oi_'.111
dı-.�ii/clır uklif nl111mıayıı '' k:ıyd ı ııdan aııla� ıldığı gibi köylü ınahsCıliiııii
wn,
eıı
yakııı pazara iletmek zorundaydı vr bıı pazar b i r g iiııden ziyade uzak l ı k w
olamazdı. B ı ı
vı·
bl'ım'ri kayıtlar i ç i n bkz . : Ömer Lüt tl Barkan, X V.
28
l'C
XVI. <1.ıır/,ırrl.ı O.ırN;m/ı İ111pııraıor/11ğıı '11drı Zirai Ekuııomi11iıı fl11kııkf vc Mali
1 i
J:ı<1ı l,ırı. Kt111111ılar,
f.
)90), gt·rekse x v ı ı . yiizyıl ba�ıııa ai ı b i r avarız wl ırir <lefterin­
s.
1 0- 1 1 ) b u köyün adına Böl iicek-ağaç olarnk tesa­
29
l ·1
s.
n·
i k i lıafra pazarı kıırıılduğu görii l mekted i r ( 1 66 Nmncıralı M11hdscbc Vi­
1 (ı
onu
1 00.000-i aşk ı n insan kaulıııakıa, 5-6.000 se rgi
s.
Osmanlı iilk('siııde dalıa X V. yüzyılda panayırların buhuıduğu anl�ıl mak­
ıadır. Fakat bunlar büyiik çaplı orgaı ıizasyonlar değildir. Nitekim il. Mu­
rad ılöncmi ııde Arvanid Saııcağı"nda İsa Bry rlmarına dahil gel iri �mdece
21
))
!. l
2 ;i
2 'i
ll
1 0- 1 1 (Bıı çalışma Osmanl ı panayı rları üzerine miiscakil bir k i tap lıa­
Yay. " , "/ iırılı lmclc111elcr1 Dergisi Xlll, ( l 998), s. 269-27 1 ).
!.O
rakıer Değişmeleri", lkıiscıı Fakiiltcsi Alccıwıası , XVl!/ 1 - 2 , (Ekim l ',l(ı � ­
Marc 1 968), s. 7 ; Öyle ki Uwnca-abad Paııay ı rı ' ııa l 860'1ı yıll;ırd:ı
Şen, tı. ı;.c. ,
Ş<·ıı, O.rm,ııılı P r111rıyır/arı ( 1 8.- 1 9 . yiizyıl), İscanbııl 1 996 , 1 4 3 slıf. , Eren
19
32
33
:14
5'.i
36
37
biic-ı baz ilr olmak iizere 1 50 akçe olan "Şin-Marya" isimli bir panayı r bu­
38
l unmaktadır. Bkz. : Hal il İnalcı k , Hicri 835 Tarihli S!ireı-i Dcftcr-i Sa11cflk-1
.) 9
ı\ rıwıid, TTK yay., Aııkara 1 987, s. 89.
" Panay ır" maddesi, Tiirk ı\ nsiklo/JCdiJi, s . 364.
Giiçer, a.g.nı . ,
�cıı, 11.ı;.c. .
s.
s.
44.
40
41
9.
w
diikkaıı aç ı l m:ıkı:ıydı .
1 3.
..
Virginia Paskaleva, Osman l ı Balkaıı Eyalecl('ri"ııiıı Avrııp:ı l ı Dcvl ed('(lf
Ticaretleri'", lkıisrıı rakiilıcsi Mem11"1J1 , X V l l/ ı-::� , (Ek i m 1 SJ6' -M.ın
I 968), s. 72.
Şen, a.g.e.,
s.
1 1.
BOA, Cevdet İ k tisat, nr.: 1 22 :.ı ve ROA. Cevdet İkıisa c ,
nr.
Hicri 1 288 Tarihli Sıd11dm�- i Vi/dyct-i fliiddvc11digdr, .2. defa,
Şrn, rı.g.c. . s. 1 2.
BOA. Cevdec İkris:ıl, ıır. : 1 2 2 2 v e 1 44 4 .
l •H-i
s.
H icri' 1 288 Tarihli Salname - i Viliiyer-i Hiidiiveııdigar, 2 . defa,
l O'l.
s.
I O<J.
BOA, DH.MUİ., nr.: 1 07/5 1 (3 R . !l 28).
5 Numaralı Miilıi nınıe Dr�-lt'ri (97.ll l 5(ı 5 - l 5G6), (Tıpkıbas ı m , Başbakan­
l ı k Osmanlı Arşivi yay., A nkara 1 994), s. 2 5 , lıiikiinı nr. 60.
Şen, a.g. e. , s. 1 3 .
Me sela İsl inıye Paıı:ıyırı 'nda Anadolu ve Avusrtıry:ıl ı tiiccarların lıiznwtiıı·
de aba al ım-saumı için kullanılan özel bir lı;ııı bul unmaktayd ı . Bkz.: To­
ol:ın
dorov, a.g.m., s. 7 ; Yine 1 6 l 5 y ı l ı ııda İbralıinı P:ışa'ııııı keııdi miılkii
Belediyesi Kiihiir İşleri Dai re Başkanl ığı yay., İstanbul 1 99 5 , s. 1 999-
Moşkolor Paııayırı'ııda bin kadar dükkan inşa etr i rdiği göriilmektedir llir
�000; Faroqlıi, a .g . m . ,
s.
46-4 7 .
başka misale göre ise sancakbeyi hassı olan BerkolÇa Paıı:ıyırı'nı ıı diıkk:ııı­
Giiçl'r, a.g.m., s. 4 5 .
Erg in, 11.ı;.ı·. . ı v,
A.g.e. ,
s.
s.
ları lıer sene has sahibi olan s.�ncakbeyi carJfından i nşa ediliyordu. Bkz.:
G iiçer, a.g.m , s. 4 5 .
1 659.
11.
42
Giiç('r, a.g.m., s. 44-45 ; Yine X V I . yüzyı l ı n ik inci yarısında Boğdaıı Voy­
Mesela Gönen Panayı rı 1 65 8 y ı l ı nda Yusııf ve İbr:ılıi m'e i l t izama veril·
mişıi (BOA, Kamil Kepec i , Bursa Mukaca·at Kalem i , ıır. 5 2 7 1 ), ayııı pa­
vodas ı ' rı ı ı ı ahidııanıeye aykırı olarak Leh sınırı na lecaviiz etmesinden do­
nayır 1 764 y ı lında Gönen Ayan ı Sept>roğ l u Osm:ın'ııı i l t izamı ııdaydı
(ROA. DBŞM. MHF.,
nr.
1 27 0 1 ).
since lağvedilen panayır da sımr cirnrec i n i n yapı ldığı bu liir bir panayı r
43
Giiçer, a.g.m .. s. 4 5 .
k ıbasım, Başbakanlık Osmanlı Arşivi yay., A ııkara 1 995), hüküm nr. :
45
Ergin, a. g. c. . V I I I , s . lı Y i 2 -4 .l 5 l . Burada pazar ve p:w:ıyırlard:ııı ı:ılısil Pdi­
olsa gereklir. Bkz . : 6 N11111rıralı /\1iihimmc Dejicri (9721 1 564 - 1 5 65), (Tıp­
44
Şen, a.g.c. , s. 1 5 .
1 7 8; Rumel i "d('ki Osmanlı panayırları hakkı nda daha geniş bilgi için
lecek ciinı vergilerin yöre belediyesine ait olduğu, l:ıdeclly�si olmayan yer­
i'urJcb111ıgt11 , X X XVIJ, Münich 1 978.
sınırları dışındaki pazar ve panayı rların riisunıuııa da nı iidalıak ('( likkri
bkz.: Sumiya Faroqhi, "The Early H isrory of tlıe Balkan Fairs" , Siidosı
.!.7
s.
Osm:ııı Nııri Erg i n , i'vlca//c-i Umlir-ı Bc/cdiyyc, i V, İscanbııl Biiyiikşelıir
layı l loı i n Kalesi yak ınlarında kurul makta iken Osmanlı merkezi idare­
!.(ı
l ı Rumel i si ' n i ıı e n biiyiik panay ı rları olarak kabul ed ilmiştir. Niko!.ıy fo­
y ı l l ı k b i r zaman zarfı nda bin haneye ıılaşması i m kansız görünnıekr.edir.
wksr kayııaklar açısından yetersiz göriilmüşcür. Rkz.: Cah i c Tek i , .. Ömer
18
Gerek Uzunca-iibad ve gerekse İsliıııye panay ı rları X I X . yiizyıld.ı Osııı.ıı ı ·
M A D 6 1 4 , s. 1 0- 1 1 ) ki bıı rakamlarla lıesaplanarnk bir nüfusun 5 0-60
l i ııde yayııılaıımış ilk eser olmasına rağmen gerek konunun işlenişi ve ge­
1;
Mesel:ı bir örnek için bkz.: Tuncer Raykara, .. Bir Osnı:ıııl ı Ça�ı Paz.ırı mıı
Çökiişii: Karalıöyiik Pazarı .. , X/. Türk T.·ırifı Koııgrcsi. A11k,ıra i - 1) ı·:r/ir/
dorov, " 1 9. Yüzy ı l ı n İ l k Yrns ınd:ı Bulgaristan Esnaf Teşkiliiıı ııda Bazı K;ı­
zimmi olmak iizere 24 avarız hanesi bıı l ıı ıımakıad ı r (BOA ,
Ö me r Şcıı, Os111a11/1 Pmıayı rlflrı ( 1 8 . - 1 9. yiizyı l), Eren yay. , İstanbul 1 996,
; ; 9.
lar"', s. 48.
30
Süz koıııısıı köydC' 1 604 rarilıi ııde onız biri zimmi olmak üzere 6 1 nefer
vr yiıır
s
avaııcajd ı . Bkz . : foroq lı i , " l 6 . yüzyılda Bel i rl i Ar:ı l ı kl:ırl:ı Kıırıılaıı P:ız.ır­
/,iyeı-i A11,ıdo/lf. s. 286, 291 ).
15
49- 1 2 9; Ayııı Yazar. .. 1 8 . - 1 9 . Yiiz y ı l Osnı:ııılı
1 1 0.1; Bununla birl ikte Osman l ı dönenıi ııdt' bir p:ızarııı "k:ıdinıi"' lllııı.ısı
1 6.3 '.i ; X VJ . yiizyılın i l k yarısında Manyas
Kazası dal ı i l i ı ıde b i r i ııels- i şelı rdt> diğ(·ri de Göııi Karyesi"nde olmak iize­
s.
yani eskiden beri kurula gelmesi i kamesinin uzun süre devamı i1, 1 1 1 h ı r
1 _16).
Evliya Çdeh i , /!·11/iyd Çelebi Sıy1ıha111dmcsi, V, (haz.: Müm i n Çevik vd.), Üç­
dal Neşriyat, İsıaııbııl 1 ')7 8 ,
X VI I I . - X I X . yüzyılda yrııi pazarların ikamesi hakkında l:ıkz.: M . ;\kit fa.
1 ') 90, Kongreye S111w/mı Bildiriler, l!J , TTK yay , Ankara 1 9�>4. s ı n•ı·
ki /dm·c B iiliimlcri . Belediyeler Kiı'y/cr, 1 98 '.i , İçişleri Bakanl ığ ı İ l ler İdarl'sİ
s.
TıpkıLı·
384.
diıf l'd i lnwklt'dir. Giiniimiizde ise köyün adı Böke-ağaç'm (Tiirkiyc Miil­
c;,.ıı..ı Miidiirliiğii yay. , A ııkara 1 98 5 ,
l'C
>,(i7 .
Panayı r ve Hafta Pazarlarına Dai r Belgeler-ır·, Q7A,\1 7 , ( l 9%J.
(1t·rek X V I . yiizyıl ı alırir kayıı.larında ( 1 66 Nwnıır,ılı Aliihdscbe Vila"yeı-i
;\11adolıı.
s.
doğru. ·· ı 8.- 1 9. Yiizyı l Osmanlı Panayır ve l lafra Pazarhı rıııa [);ıir llt-lgc­
ler-1", OTAM 5 , ( 1 994),
/, İsıaııbul 1 9/ı .3 , s. l .) l , 1 7 5 , .3 2 1 , _) 8 7 .
dc ({J(M . M A D. 6 1 4 ,
Başbakan l ı k Osmanlı Arşivi yay., A nkara 1 99 i ,
lerdr hazi nece rahsil olıı ııacağı bildirilmesine rağmen taşra belediyt'irriııiıı
Şeıı, cı.g e. . s. 9- l O
Bu panayırlar çoğunlukla konar-göçerlerin pazar ihtiyaçlarını karşılamak
anlaşıl makradır.
46
Güçer, a. g . m . ,
s.
47.
..
.
6
o
'Cl
59
( lzı'l l i kit' R ı ı ııwli pa nay ı r l a r ı ıı a g i ren mal c i ııskri hakkında geniş bilgi
-ıs
'\"ı bkz . . Şı·n, a.ı;.c.,
s.
2 '\ -8-i .
_l'- .Y
l uğ ı ındn Dereköy'e birçok kez pa n a yı ra g i tt iğ i n i bel i rt me k t ed i r. Bıı du­
"da Gii11e11 ı•c Yiirc.ri, İ s t a t ı b ı ı l Üniversitesi Yeniçağ Tarihi Aııabi­
l ı r ı ı Dal ı , Ya y ı n l :ı ı ı ma m ı ş YüksPk Lisans Tezi , İsrnnbul 1 996; Özer Küpe­
l ı . X /.\. } ';ı;;yı/ Son/art XX. )'iizyJ/ Baflamıda Giiııc11 Kaz,ı.rı ( / 88)- 1 ')/)i,
Ege Cl n i versiresi Ed eb i yat Fakiil tesi Tarilı Böllimö, Yayınlanmamış lisans
ı <ı
rumda panayır bir s(ire daha eski yerinde d evanı e t m i ş ol mal ı d ı r.
60
61
62
Tt'Z İ , İ z m i r l 997 .
ı\ k kı ı � . "-K i. .
s.
lı 7 ; J\ııcak 1 5 .rn
8a l ya Kazas ı " n ı n l l ıcı Karyes i ' nde kurnlan pazar ile Manyas
,'.:11111.-ıralı . \111/ı.i.ıcbe-- i Vi/dycf-İ i\ 11ado/11, s . 1 6 1 - 1 65 , 2 2 .1 , 286, 29 1 .
B ı ı köyiiıı adı X V I . y i i zy ı l k:ıyırLırıııa göre 'face u i n Akkuş ı a rafıııdan
Erdı,llii d i ye ok ı 1 t ı ıııı ış
ikrn (bkz.: Akkuş,
rı. .r;. ı. .
s.
64
da
s. 26), L 66 n ı ı m a ra l ı calı­
1 62); B u g ii n Gönen'de bu adla b i r köy
ol nıaıııakl.ı b i r l i kte trz çı l ı ş ma la r ı S l fasında kö y ü n yeri n i [esp i t edeıııryrn
Taceı t i n t\ kkuş, daha sonra y ap t ı ,1\ ı araşıı rmalar necicesinde Drreköy i l e
)!
'H
)8
s.
1 90.
Özd em i r, a.g. c.. s. 1 90.
BOA, K a m i l Krpec i , Bmsa M u kiita'at Kale m i , nr. : 5 2 7 1 .
Ayn ı Eser, s. 89.
BOA, O. BŞM. MHF., ıır. 1 270 1 .
BOA. OH. M U İ . ,
ıır.
1 07/5 1 O . R . 1 328).
Bıı konuda aile bliyiikleriııden d i n lediğ i m pek çok lıacıra bıılıınmakıad ı r.
Bunların geneli çornk l u k ve ge n �· l i k dönemlerine aittir. Çiiııkii pa nay ı r
şehre nadiren g i rme i m ka nı bulan çocuklar için hem şehri görme, hem dr
Eyi i'ıl 1 998, sempozyuma s u n u l a n ıebl iğ (basınıdad l f).
eğ lenmek için
en öne m l i
vasıtayd ı . Öte yandan gen çler de sevdikler i y l e
göriişme i m k a n r n ı panayırda bulab i l me kteyd iler.
llOt\. D BŞM. M IT F , nr . 1 17 0 1 .
Ccı•dcı İkti.raı , nr. 1 2 2 2 .
Erdo�ru, " 1 8 - 1 9. Y üz yı l Osmanl ı Panayı rları - l l " , s. 38 1 .
l 998 ,
Şen, a.g.c., s. 8 4 - 8 5 .
Gönen Ayanı Seprrnğ l u Osman hakkı nda bkz.: Özcan Mert , "Gönen Aya­
'i -
1 n.
Orhon, a.ı;.e. , s . .\6.
68
73
ı\yııı belge.
S,
BOA, Di L M U İ . , ıı r. 1 07 / 5 1 .
67
72
BOt\. Kamil Kepeci , Btmt1 ı\l11kdıa'aı Kalemi , ıır. 5 2 7 1 .
BOA.
Stı
1 4 1 , l licri
BOA, Cevdeı iktisaı, nr. 1 222 ve BOA, Cevdet İkıis;ıı, nr. l -'ı44.
71
i fade ernı i ş r i r.
55
s.
1 09; /licri 1 289
66
nı Srpeto,ğhı Osman", Gtf7lıişıc11 G'ii11iimiiıe Giıiıcıı Scmpnzy11m11, Gönen, 5 - 6
5 -l
defa.
s.
Ze ke r i y a Özd e nı i r, Krıplıcafrır Şehri G'iıiıeıı, Gii ı ı e n Belt'diyesi yay. , A ıı k:ıra
70
b ı ı l l!ııduP,uıııı vı• burada ev C\'nıell e r i n i n mevcu d i yeti n i tespit ett iğ i n i b i ­
') 1
1 288 Tarihli Salııdnıc-i Vildyeı-i f/iiddvcrıdigdr, 2. dcj;ı,
65
69
Sarı köy arasında Dert>köy'e iiç k m. mesafrd<' bu adla a n ı l a n b i r mevkiiıı
ze
ıır.: 1 22 2 ve 8011. Ccvdcı lkıisat, ıır.: I lı -1tl.
rıdmc-i Vildycı-i lliidavcııdıgdr, 7. defa.
6�
r i r dt'(ı n i n i n i ndeksi ııdı· E j d e r l ii olarak bel i rtil m iş r i r (bkz . : 1 66 N11mara­
lı .\f11b,iıche-i Vil.Jycı- i A 11iıd11l11,
Ceı,tfeı İktisrıı,
Hicri 1 21:!7 Trıribli Sabıdme-i Vildycı-i fliiddı'f!ndigdr. 1 .
li S,ı/tıdmc-i 'v'ildycı - i lliidavcııdigdr, 5. defa, s. 1 09; 11 irri I )')7 1(ırilıli Sal­
K.ız.ısı" ııda ve on:ı ıabi Göııi Karp·si'ııde k ı ı nı l a ı ı p:ıza r l a rdı r. B k z . : 1 66
sı;
BOA. Kam i l Kepec i , B u rsa Mukata'at Kalemi, nr. 5 27 1 .
BOA .
Tarihli Srılııdmc-i Vildycı-i Hiidavcııdigdr, 3. dcftı, s. 1 Olı; lliıri 1291 Tarih­
ta r i h l i ınlırir defıeriııde Göııen'dr b i r pa­
ı:ır oldıı,1\u n;ı d:ı i r he r ha ng i b i r kayıt b u l ı ı ıım:ımaktad ır. En y ak ı n hafta
pazarları ise
Cenap Refik O r ho ı ı , Balıkesir Coğrtı}yası, Ba l ı kes i r Ifal kevi yay., B a l ı kes i r
1 9.\6, s . 3 6 ; B u n u n l a b i r l i kte l 9'16 doğ u m l ı ı teyzem Sa i m e Öza l p çornk­
Os ı ı ı a n l d a r dt>vrinde GöıH'll Kaz;ısı'nııı t a r i h i için bkz.: T.1cen i n Ak kuş,
\Ti.
.
74
Gönen'e nakl ed i l m eden önce panayırın i sm i n i n ! facı İsa, halk arasındaki
75
Özd e m i r,
llüı\. Cc-ı ·dcı İkıi.ıaı. ıır. 1 444.
şekliyle Haces olmasıııdan dolayı bu bö reğ i n isnı i n iıı "J l as sr" d en z i yade
" H ac es " olması dalıa nııılıtemel d i r.
BOA O H . M l l İ . , ıır. 1 07 /5 l U . R . 1 328).
l)�,\\ı\ K l. l
m
i KTİ SAT
{ı. g.c. , s. 25 1 .