2014 • 12(1) - İletişim Araştırmaları ve Uygulama Merkezi

Transkript

2014 • 12(1)
2014 12(1)
Ankara Üniversitesi ‹letişim
Araşt›rmalar› ve Uygulama Merkezi
iletiim : arat›rmalar› Dergisi
Center for Communication
Research Ankara University
communication : research Journal
iletiim : arat›rmalar› Ankara
Üniversitesi ‹letişim Araşt›rmalar›
ve Uygulama Merkezi taraf›ndan
ç›kar›lan hakemli bir dergidir.
Derginin amac› iletişim alan›n›n
disiplinleraras› yap›s› içinde
düşünce üreten araşt›rmac›lar için
uluslararas› bir forum oluşturmak;
teorik analiz ve tart›şmalar kadar
ampirik araşt›rmalar› yay›nlayarak
iletişim alan›nda bilgi/veri
üretiminin sa¤lanmas›na katk›da
bulunmak; kitap ve araşt›rma
raporlar› ile ulusal ve uluslararas›
konferans ve kongrelerin
de¤erlendirilmesini yapmakt›r. Bu
amaçlar› gerçekleştirmek için
derginin kendini konumlad›¤› s›n›r
bilimsellik, akla uygun olmak ve
eleştirelliktir. iletiim :
arat›rmalar› y›lda iki kez, Nisan ve
Kas›m aylar›nda yay›nlan›r. Dergi
Türkçe, ‹ngilizce, Almanca ve
Frans›zca dillerinde yaz›lm›ş
yaz›lara yer verir. Hakemli bir
derginin gere¤i olarak gönderilen
yaz›lar, yazar›n kimli¤ini bilmeyen
uzman hakemler taraf›ndan
de¤erlendirmeye al›n›r.
communication : research is a
refereed academic journal
published by the Center for
Communication Research Ankara
University. The journal seeks to
establish an international forum for
communication researchers within
the interdisciplinary field of
communication studies; to
contribute to the production of
knowledge and data by publishing
theoretical analyses as well as
empirical research; and to assess
national and international meetings
in addition to publishing book and
research report reviews. In order to
attain these goals, the journal
identifies its extent as the limits
marked by scientificity,
accountability, and critical thinking.
communication : research is
published twice a year in April and
October. Journal’s languages of
publication are Turkish, English,
French and German. Submissions
are sent out to anonymous referees
for blind review.
Sahibi Publisher
Ankara Üniversitesi İletişim Araştırmaları ve
Uygulama Merkezi (İLAUM) ad›na
Prof. Dr. Nuran Yıldız, Müdür
Yay›n Dan›ma Kurulu Advisory Board
Nilgün Abisel
Yakın Do¤u Üniversitesi
Korkmaz Alemdar
Lefke Avrupa Üniversitesi
Aysel Aziz
İstanbul Yeni Yüzyıl Üniversitesi
Seçil Büker
Gazi Üniversitesi
Stuart Ewen
The City University of New York
(Hunter Collage)
Raşit Kaya
Orta Do¤u Teknik Üniversitesi
Metin Kazanc›
Ankara Üniversitesi
Levent K›l›ç
Anadolu Üniversitesi
Mehmet Küçükkurt
Gazi Üniversitesi
Alois Moosmüller
Münih Ludwig Maximilian
Üniversitesi (Almanya)
Vincent Mosco
Queen’s University
(Ottawa, Kanada)
Filiz B. Pelteko¤lu
Marmara Üniversitesi
Dan Schiller
Illinois Universitesi, ABD
Oya Tokgöz
Ahmet Tolungüç
Başkent Üniversitesi
Ayd›n U¤ur
Bilgi Üniversitesi
Dilruba Çatalbaş Ürper
Galatasaray Üniversitesi
Konca Yumlu
Ege Üniversitesi
Editörler Kurulu Editorial Board
Editör Editor Engin Sarı
Editör Yardımcıları Beris Artan
Editor Assistants
Kevser Akyol
Tasar›m Design
m. Sobac›
‹letiim Adresi Contact Address
‹letişim Araşt›rmalar›
ve Uygulama Merkezi
Center for
Communication Research
Ankara University
Cebeci, 06590, Ankara • Turkey
Tel Phone
(+90.312) 319 77 14
Faks Fax
(+90.312) 362 27 17
E-Mail
[email protected]
http://
ilefdergi.ilef.net
ISSN 1303-7900
iletiim : arat›rmalar› dergisi Ankara Üniversitesi ‹letişim
Araşt›rmalar› ve Uygulama Merkezi taraf›ndan yay›nlanmaktad›r.
© 2014 iletiim : arat›rmalar›. Tüm haklar› sakl›d›r.
communication : research journal is published by Center for
Communication Research Ankara University.
© 2014 communication : research. All rights reserved.
Baskı: Ankara Üniversitesi Basımevi
İncitaşı Sokak No: 10 Beşevler 06510 Ankara
Tel: (0.312) 213 66 55
Basım tarihi:
İ ç in d e k iler
5
Gül Karagöz Kızılca
Editörden
Makaleler
11
Çağla Kubilay
Demokrat Parti Döneminde
Basında İspat Hakkı Tartışmaları
45
Korkmaz Alemdar
Demokrat Parti Yönetiminde İletişimin
Denetimine Yeni Bir Örnek: Özel Mektupların
Açılması ve Kopyalanması
75
Ayşe Elif Emre Kaya
Bir Trajediye İktidar ve Muhalefet Cephesinden
Bakışlar: 6-7 Eylül Olaylarının Ulus ve Zafer
Gazetelerinde Temsili
125
1957 Seçim Sonuçlarının Radyo Aracılığıyla
Erken Yayınlanması
Etkinlik Değerlendirmesi
159
Ayşe Asker
Hülya Eraslan
DP’nin Radyoyu İktidar Aracı Yapması:
“İmparatorluk, Ulus ve Toplumsal Cinsiyet
Dünya Tarihinden Perspektifler”
Konferansı Üzerine Bir Değerlendirme
iletiim : arat›rmalar› • © 2014 • 12(1)
4 • iletişim : araşt›rmalar›
Kitap Eleştirisi
165
Tirşe Erbaysal Filibeli
Sesleri:
Televizyon ve İçimizdeki Şiddet Sahanın
171
Bu Sayıdaki Yazarlar
5
Editörden
Gül Karagöz Kızılca
Elinizdeki sayı, Demokrat Parti (DP)'nin 1954-1957 arasında iletişim alanındaki uygulamalarına odaklanmaktadır. 22 Mayıs 1950’de
daha fazla demokrasi şiarıyla siyasal iktidara gelen DP, 1954 seçimlerinin
hemen sonrasında ve seçimden zaferle çıkmasına karşın Celal Bayar’ın
ağzından “ince demokrasiye” son verdiğini açıklamıştır1. Bu sayıda,
1957 seçimlerine kadar geçen sürede “ince demokrasi”den vazgeçilmesinin iletişim alanındaki yansımaları, hem toplumdaki bireylerin
hem de alanda faaliyet gösteren profesyonellerin karşılaştıkları üzerinden ele alınmaktadır.
Aslında DP, iktidara geldiği andan itibaren, basın ile ilişkilerini
baskıcı yönü ağır basan ve sansürü denetim aracı olarak kullanmaktan
çekinmeyen bir politika çerçevesinde düzenlemiştir. Bu durum, daha
DP yönetiminin ilk günlerinden itibaren, belki kendisini destekleyenlerce görmezden gelinip önemsenmeyen ama aslında politikasının
niteliğini ortaya koyan uygulamalarla kendini göstermiştir. DP, iktidar
mücadelesi içerisinde basının kazanılması gereken bir aktör olduğunun bilincindeydi. Tam da bu nedenle seçimleri kazanana kadar basın
ile ilişkilerini iyi tutan ve özgürlük vaat eden Adnan Menderes, başbakan olduktan sonra verdiği sözleri unutmuş gözükür. Kendisine Basın
Kanunu’nun çıkarılması talebiyle gelen gazetecilere, Samet Ağaoğlu
aracılığıyla, hemen bir Basın Kanunu çıkarmanın gerekliliğini düşünmediğini iletmiştir2. Her ne kadar Menderes’in isteksizliği karşısında
iletiim : arat›rmalar› • © 2014 • 12(1): 5-10
6 • iletiim : aratırmaları
hayal kırıklığına uğrayan gazetecilerin yılmayıp, özellikle
Cumhurbaşkanı Celal Bayar ile görüşmesi ve taleplerini ısrarla dile
getirmeleri karşısında Basın Kanunu çıkartıldıysa da bunun uzun süre
uygulanmadığını biliyoruz.
DP yönetimi altında basının yüz yüze kalacağı politikaların niteliği hakkındaki önemli ipuçlarından biri, hükümetin iktidara gelişinin
henüz ikinci ayında kendini açığa çıkarmıştır. Menderes iktidarı 25
Temmuz 1950’de, Anayasa’ya aykırı bir biçimde, Kore’ye asker gönderilmesi (savaş) kararını mecliste değil kabine toplantısında alır. Ancak
Behice Boran başkanlığındaki Türkiye Barışsever Derneği, bu kararı
kınayan bir bildiri yayınlar ve bildiriyi çeşitli gazetelere gönderir.
DP’nin bu bildirinin gazetelerde yayınlanması karşısındaki tavrı
İstanbul, Ankara ve İzmir’de Kore Savaşı kararı aleyhine yazı yayınladıkları gerekçesiyle on yedi gazetenin sorumlarının savcılıklara çağrılmasıdır3.
Bununla birlikte, DP hükümetinin yönetimde kaldığı süre içinde
basın ile ilişkilerini değerlendirirken, iktidarın meşruiyetini sağlamak
ve pekiştirmek amacıyla basından nasıl yararlandığını da anmak
gerekmektedir. DP’nin hükümetinin dönemin önemli siyasal, ekonomik ve toplumsal olayları konusunda basın yoluyla kamuoyunu
manipüle etmek için besleme basın yarattığı bazı çalışmalarla ortaya
konulmuş bulunmaktadır4. Bu çalışmalarda, DP hükümetinin çeşitli
hukuka aykırı uygulamalarla, ki, bunlar arasında resmi ve özel ilanların hükümete yakın gazetelere dağıtılması, kamu arazilerinin DP
güdümünde gazete çıkarmak için kurulacak matbaaya tahsisi, gazete
ve gazetecilere örtülü ödenekten para aktarılması, radyonun kamu
çıkarına aykırı biçimde kullanılması gibi çeşitli konular bulunmaktadır. Elinizdeki sayı ise, 1954-1957 yıllarını kapsayan dönemde toplumun basın yoluyla denetimi ve dahası haberleşme özgürlüğünün
kullanılmasında benzer hukuka aykırı uygulamaları ayrıntılı bir
biçimde ele almaktadır.
İspat hakkı üzerine odaklanan ilk yazı, Çağla Kubilay'a ait. DP, 2
Mayıs 1954 tarihinde yapılan genel seçimlerden iki ay önce, 9 Mart
Karagöz Kızılca • Editör’den • 7
1954’te çıkardığı “Neşir Yoliyle veya Radyo İle İşlenecek Bazı Cürümler
Hakkında Kanun” ile düşünce ve ifade özgürlüklerinde ciddi kısıtlamalara yol açan çok önemli bir düzenleme ile gazetecilerin ispat hakları ellerinden alınmıştır. Çağla Kubilay söz konusu Yasa’nın, kendini
milli iradenin temsilcisi olarak gören DP’nin, “tüm muhalif unsurlara
yönelik tavrının” uzantısı olduğunu iddia etmektedir. Çalışmada,
dönemin gazetelerinden Cumhuriyet, Hürriyet, Milliyet, Yeni Ulus ve
Zafer’de yayımlanan haber ve köşe yazılarına odaklanılarak ispat hakkının kaldırılması tartışmaları analiz edilmektedir. Çalışmaya göre,
söz konusu gazetelerin Yasa konusundaki tavrı hükümet ile yakınlığına göre belirlenmiş ve tartışmalarda üç ana eğilim öne çıkmıştır:
“özgürlük mücadelesi”, “devri sabık yaratmak” ve “seçim hazırlığı
yapmak.” Kanımca yazı, basın özgürlüğüne ciddi kısıtlamalar getiren
DP iktidarı döneminde, tam da basın özgürlüğü tartışması üzerinden,
gazetelerin ideolojik konumlarının belirlenmesinde önemli bir boşluğu doldurmaktadır.
İkinci makale, Cumhuriyet Arşivi’nde yer alan ancak daha önce
kullanılmamış arşiv belgelerini gün ışığına çıkaran Korkmaz Alemdar’a
ait. Demokrat Parti döneminde özel mektupların açılmasına odaklanan yazı, DP’nin iktidarını kaybetme korkusunu sardığı günlerde
muhaliflerinin takibi için nasıl özel hayatın gizliliği ve haberleşme
özgürlüğünü hiçe saydığını gösteriyor. Alemdar’ın incelemesine konu
olan ve 27 Mayıs’tan sonra başbakan, müsteşar ve özel kalem odalarındaki dolap ve kasalarda yapılan aramalarda bulunan belgeler,
1955’te CHP’li Satvet Lütfi Tozan ile İsmet İnönü’nün damadı gazeteci
Metin Toker’in özel mektuplarının 1957’de açılıp okunduğunu, kopyalarının çıkartılarak saklandığını göstermektedir. Her ne kadar mektupların kopyalarının çıkartılmış olması haberleşme özgürlüğünün
ihlali olarak değerlendirilmiş ve bu nedenle 27 Mayıs sonrası inceleme
konusu yapılmışsa da, makalede tartışıldığı üzere, sorumluların belirlenmesi ve cezalandırılması konusunda herhangi bir sonuç alınamamıştır. Korkmaz Alemdar, yine arşiv kayıtlarına dayanarak telefon
görüşmelerinin dinlendiğini de ortaya koymaktadır. Görünen o ki
siyasal iktidarı kaybetme korkusuyla hareket eden DP, Celal Bayar’ın
ağzından “İnce demokrasiye paydos” mesajını açıkça duyurduktan
hemen sonra dediğini bireylerin haberleşme özgürlüğünü ihlal edilerek uygulamaya sokmakta gecikmemiştir. Çalışma, DP döneminde
haberleşme özgürlüğü ihlalinin daha önce tartışılmamış farklı bir
boyutunu arşiv belgelerine dayanarak tartışmaya açması açısından
önem taşımaktadır.
Üçüncü yazı, “Bir Trajediye İktidar ve Muhalefet Cephesinden
Bakışlar: 6- 7 Eylül Olaylarının Ulus ve Zafer Gazetelerinde Temsili”
başlığını taşıyor. Ayşe Elif Emre Kaya’nın makalesi, 6-7 Eylül Olaylarını
iki farklı kutupta yer alan Ulus ve Zafer gazetelerinin yaklaşımlarını
kıyaslayarak inceliyor. Makaleye göre DP iktidarı, siyasal ve ekonomik
olarak sıkıştığı bir dönemde toplumsal muhalefetin odağını kaydırmak için sokağa inilmesini görmezden gelmiştir. Olayların “ülkenin
itibarını mahvetmek” peşinde olan komünistlerin üzerine yıkılması ve
daha sonra gelen bir komünist tasfiyesinde bulunulması konusunda
ustaca kullanıldığını tartışan çalışma, komünistlerin olayları çıkardığına ilişkin iddiaların Zafer tarafından egemen söylem haline getirilmeye çalışıldığını göstermektedir. Yazıda belki daha da ilgi çekici olan,
muhalefet cephesinde yer alan Ulus’un da çok farklı olmayan bir söylemi haberlerinde kullanmasıdır. Makalede, olayların pek tartışılmayan sınıf temeli üzerinde durulması, kanımca, yeni araştırmalar yapılmasını teşvik eder bir nitelik taşımaktadır.
“DP’nin Radyoyu İktidar Aracı Yapması: 1957 Seçim Sonuçlarının
Radyo Yoluyla Erken Duyurulması” başlıklı son çalışmada Ayşe Asker
DP’nin devlet radyosunu hükümetin bir propaganda organıymışçasına kullanmasını ve bunu söylemleriyle meşrulaştırışını ayrıntılı bir
yazı ile ele almaktadır. Üzerine odaklanılan örnek ise, 27 Mayıs sonrası kurulan Yassıada yargı davalarından biri olan “Radyo Davası”nda
da ele alınan seçim sonuçlarının, henüz oylama işlemi devam ederken,
saat 14:00’te ilan edilmeye başlanarak, kamuoyunun manipüle edildiği 1957 seçimleridir. Muhalefette iken radyoyu kullanma olanağına
sahip olan DP, iktidara geldikten sonra radyo kullanımını muhalefete
tedricen kapatmıştır. Yazıda, radyonun DP hükümetince hukuka aykırı bir biçimde kullanılması ve devlet radyosunun hükümetin neredeyse kurumsal bir uzvu haline gelişi tarihsel gelişimi içerisinde ele alın-
Karagöz Kızılca • Editör’den • 9
maktadır. Hukukun ve iletişim özgürlüğünün hiçe sayılarak, radyonun seçim sürecini de kapsayacak şekilde tamamen muhalefete kapatılması 1957 seçim süreci sırasında yaşanmıştır. Ancak, Ayşe Asker’in
hükümet üyelerinin konu hakkındaki açıklamalarıyla zenginleştirilmiş çalışmasının ortaya koyduğu üzere, toplumun oy verme davranışının ve muhalefetin denetim altında tutulması amacıyla hukukun yok
sayılmasının doruk noktası 1957 seçim sonuçlarının erken yayımlanmasıdır.
Bu sayıya Hülya Eraslan ve Tirşe Erbaysal Filibeli, sırasıyla toplantı ve kitap değerlendirmeleriyle katkıda bulundular. Hülya Eraslan
Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi ve İLEV’in katkılarıyla düzenlenen birinci uluslararası Empire, Nation and Gender: Perspectives From
World History toplantısını ayrıntılı ve dikkatli gözlemleriyle ele alıyor.
Tirşe Erbaysal Filibeli ise Nilgün Tutal Cheviron’un ödül alan kitabı
Televizyon ve İçimizdeki Şiddet’i eleştirel bir bakış açısıyla irdeliyor.
İletişim Araştırmaları dergisinin 1954-1957 yıllarında Demokrat
Parti’nin iletişim politikalarına adanan bu sayısına, raporlarıyla ve
çalışmalarıyla katkıda bulunan değerli hakemler ve yazarlara, sayı
editörlüğü teklifini getiren İLAUM Müdürü Nuran Yıldız’a ve derginin tasarımını yapan Mehmet Sobacı’ya teşekkür ediyorum. Sayının,
Türkiye demokrasi tarihinin biçimlenişi çok farklı açılardan etkilemesine rağmen Demokrat Parti’nin iletişim politikalarına odaklanan
akademik çalışmaların anlaşılmaz eksikliği konusunda, daha sonraki
çalışmalar için bir adım olması dileğiyle.
Sonnotlar
1 Toker, Metin (1991). DP Yokuş Aşağı 1954-1957. Ankara: Bilgi Yayınevi. 11.
2 Faik, Bedii (2002). Matbuat Basın Derkeen…. Medya, İstanbul: Doğan Kitap, Cilt 2, 117.
3 Gevgilili, A. (1981). Yükseliş ve Düşüş. Altın Kitaplar Yayınevi. 75.
4 Asker, A. (2013). Askeri Darbeye Doğru, Demokrat Parti’nin Tahkikat Komisyonu Girişimi.
Ankara: İmge. İrvan, S. (2000). “Demokrat Parti Döneminde Türkiye’de Basın
Özgürlüğü.” İletişim 7: 29-52. Alemdar, K. (2001). “Demokrat Parti Döneminde
Resmi ve Özel İlanlar” İletişim ve Tarih, Ankara: Ümit Yayıncılık, 208-212. Alemdar, K.
(2001).“Güneş Matbaacılık T.A.Ş: Demokrat İktidarın Bir Uzvu ve Gaye Bakımından
Vasıtası” İletişim ve Tarih, Ankara: Ümit Yayıncılık, , 213-218. Alemdar, K. (2001).
“Neşriyat Türk Anonim Ortaklığı” İletişim ve Tarih, Ankara: Ümit Yayıncılık, 219-231.
11
Çağla Kubilay
Özet
Demokrat Parti’nin 1954 yılında çıkardığı 6334 sayılı “Neşir Yoliyle veya Radyo İle İşlenecek
Bazı Cürümler Hakkında Kanun”, ispat hakkı tartışmasını başlatması açısından oldukça
önemlidir. Yasa ile gündeme gelen ispat hakkı tartışması, DP içindeki muhalefeti
billurlaştırarak partiden kopmaya yol açmış, aynı zamanda 1954 sonrasında parti dışı
muhalefet için de ortak bir temaya dönüşmüştür. Bu çalışmada, Türk siyasal hayatında
oldukça önemli bir yere sahip olan ve DP’nin basına yönelik baskıcı uygulamalarından biri
olarak değerlendirilen yasanın basında tartışılma biçimi ispat hakkı tartışmasına
odaklanarak incelenmektedir. Bu inceleme için dönemin yaygın gazetelerinden beşi
-Cumhuriyet, Hürriyet, Milliyet, Yeni Ulus ve Zafer- seçilmiştir. 16 Şubat-15 Mart 1954
günleri arasındaki bir aylık dönemde seçilen gazetelerde yayımlanan haberler ve köşe
yazıları çalışmanın örneklemini oluşturmaktadır. Çalışmada ispat hakkına ilişkin tartışmalar,
“özgürlük mücadelesi”, “devri sabık yaratmak” ve “seçim hazırlığı yapmak” olmak üzere üç
tema etrafında ele alınmıştır.
Anahtar sözcükler: Demokrat Parti, basın, ispat hakkı, basın özgürlüğü.
Discussions on Right to Prove in Turkish Press during the Democrat Party
Period
Abstract
“Law on Crimes Committed by Publishing or Radio”, adopted by Democrat Party in 1954, is
significant because of the fact that triggering off discussions on right to prove. Discussions
on right to prove crystallized the intraparty opposition groups and thus led a division from
DP, and also became a common theme for non-party opposition groups after 1954. This
study aims to analyse discussions in Turkish press about the law, which has an important
place in Turkish political life and also has been considered as one of the repressive practices
of the DP for the press. Five dailies, Cumhuriyet, Hürriyet, Milliyet, Yeni Ulus and Zafer, are
chosen from the national press for analysis. The study evaluates the news texts and columns
for one month period, from 16 February 1954 to 15 March 1954. In the study, “freedom
struggle”, “revenge of the past” and “preparation for election” are designated as the themes
for evaluation.
Key words: Democrat Party, press, right to prove, freedom of press.
12 • iletiim : arat›rmalar›
Demokrat Parti (DP), 2 Mayıs 1954 tarihinde yapılan genel seçimlerden yaklaşık iki ay önce, 9 Mart 1954’te “Neşir Yoliyle veya Radyo İle
İşlenecek Bazı Cürümler Hakkında Kanun”1 ile politik ortam üzerinde
denetimini yoğunlaştırma isteğini ortaya koymuştur. Basın özgürlüğünü sınırlandıran yasanın önemli yanlarından biri, doğrudan ispat hakkıyla ilgili bir belirlemeye gitmese de gazetecilerin ispat hakkına ilişkin
tartışmaları başlatmış olmasıdır2. (Koloş, 2014: 632; Kabacalı, 1994: 237).
Gazetecilerin ispat haklarının tanınmaması, DP içerisinde 1950’lerin
başından beri var olan muhalif kanadın daha da belirginleşmesine yol
açmış; 1955 yılında bu hakkın tanınması yolunda bir önerge veren DP’li
muhalif milletvekilleri partiden ihraç edilmiş ve 19’lar olarak tanınan
muhalifler Hürriyet Partisi’ni kurmuştur (Özçetin ve Demirci, 2005:
543-544). Ancak ispat hakkı tartışmasının önemi, yalnızca DP içerisindeki muhalefeti bir araya getirmesi ve DP içerisinde bölünme yaratmış
olmasından kaynaklanmaz. Çavdar’ın (t.y.: 2069) da ifade ettiği gibi,
“İspat hakkına yönelik tartışmalar, ekonomik sorunların üst düzeye
çıktığı 1954 sonrasında muhalefetin adeta simgesi haline gelmiştir.”
Daha açık bir ifadeyle, bu tartışma “1950’lerin ortasında Demokrat Parti
yönetimine karşı duyulan tepkinin bir ifadesi olmuş ve DP’nin özellikle
1954 seçimleri sonrasındaki anti-demokratik icraatlarına karşı tüm siyasal ve toplumsal muhalefetin ana konu başlıklarından biri haline gelmiştir” (Toker’den akt. Özçetin ve Demirci, 2005: 543).
Basın tarihi çalışmaları ile DP dönemini inceleyen çeşitli çalışmalarda, DP’nin artan otoriterliğine koşut olarak basın rejimini sertleştir-
Kubilay • Demokrat Parti Döneminde Basında İspat Hakkı Tartışmaları • 13
diği belirtilmekte ve bu çerçevede ispat hakkı meselesine değinilmektedir (Kabacalı, 1990, 1994; Topuz, 1996; Alemdar, 1996; Eroğul, 1998;
Gevgilili, t.y.; İrvan, 2000; Emre-Kaya, 2010b). Ancak bu konu ayrıntılı
bir biçimde ele alınmamıştır. Bu çalışmanın amacı ise, ispat hakkı tartışmasını başlatan yasal düzenlemenin doğrudan hedefi olan basının
meseleyi ele alış biçimini incelemektir. Çalışmada, söz konusu yasanın, tasarı olarak basında yer bulmasından başlanarak Meclis’te kabul
edilmesinin ardından gelen bir haftayı da kapsamak üzere, toplamda
bir aylık dönemde (16 Şubat-15 Mart 1954), gazetelerde yayımlanan
haberler ve köşe yazıları incelenmiştir. Tarihsel belgelerin incelenmesine dayalı olarak yapılan çalışmada ilgili haber ve köşe yazılarına ilişkin değerlendirme, dönemin yaygın gazetelerinden Cumhuriyet,
Hürriyet, Milliyet, Yeni Ulus ve Zafer üzerinden gerçekleştirilmiştir.
Gazetelerin seçimindeki temel ölçüt, gazetelerin incelenen dönemdeki
etkililiklerinin yanı sıra hükümetle ilişkilerinin niteliğidir. Zafer ve Yeni
Ulus’un örnekleme dâhil edilmesinin gerisinde, her iki gazetenin siyasal partilerle organik bağlarının olması yatmaktadır. Bilindiği üzere
Zafer gazetesi DP’nin3, Yeni Ulus ise dönemin ana muhalefet partisi
Cumhuriyet Halk Partisi’nin (CHP) yayın organıdır4. Sedat Simavi’nin
1948 yılında kurduğu Hürriyet ise daha çıktığı ilk gün, bir sütununda
İsmet İnönü’nün, diğer sütunda ise Celal Bayar’ın yazılarına yer vererek CHP-DP rekabetinde tarafsız olacağı sinyalini vermiştir (Topuz,
1996: 103). Hürriyet kendisini partiler üstü olarak sunsa da ilk yıllarda,
basının önemli bir bölümü gibi, DP’yi desteklemiştir5. Hürriyet’in bir
fikir gazetesi değil de bir kitle gazetesi olması (Gevgilili, t.y.: 220) da
çalışmanın örneklemine dâhil edilmesinde etkili olmuştur. Topuz’un
“Hürriyet’ten farklı olarak, değişik konularda her gün bol yazı, haber
ve zengin bir özle aydın ve yarı aydın kitleleri kazanmaya yönelmiş
bir gazete” (1996: 104) olarak tanımladığı Milliyet de doğrudan bir
partiye bağlı olmayan bir yayın organı olarak dikkat çeker. Ancak
gazetenin kurucusu Ali Naci Karacan, İkinci Dünya Savaşı sonrasında
“demokratik gelişmelerin savunucusu olarak Demokrat Parti’yi” desteklemiştir (Alemdar, 1996: 55). Dahası, Milliyet’in yayın hayatına
başlamasında Karacan’ın Menderes’le olan dostluğu etkili olmuş;
gazetenin kuruluş aşamasında Karacan, Menderes’e basın dünyasında
iktidarı koruma, DP’yi ve onun şahsında Menderes’i destekleme sözü
vermiştir. Karşılığında ise Menderes kuruluş sürecinde gazeteyi
maddi olarak desteklemiştir (Sarol’dan akt. Yıldız, 1997: 490)6.
Dönemin önemli bir diğer gazetesi Cumhuriyet’in de siyasal bir partiyle organik bağı yoktur. Ancak Yunus Nadi’nin ölümünün ardından
gazetenin başına geçen Nadir Nadi, 1954 seçimlerine dek partiler arasında dengeli bir tutum izlemeye çalışmış olmakla birlikte, seçimlerin
hemen öncesinde DP’ye yönelik desteğini açıktan belli etmiştir (EmreKaya, 2010a: 78, 79). Bu noktada, gazetenin başyazarı Nadir Nadi’nin
1950-1954 döneminde Demokrat Parti listesinden bağımsız milletvekili seçildiği de not edilmelidir.
Çalışmada öncelikli olarak, DP’nin iktidara gelişinden yasanın
çıkarıldığı 9 Mart 1954’e kadar olan dönemde basınla ilişkilerine dair
kısa bir tarihsel arka plan bilgisi sunulmakta ve böylece partinin basına yönelik yaklaşımı belirginleştirilmektedir. Ardından ise ispat hakkı
tartışmasını tetikleyen yasanın basında tartışılma biçimi incelenmektedir. Bu doğrultuda konuyla ilgili haber ve köşe yazılarının ortaklaştığı
noktalar tespit edilerek bunlar temalara dönüştürülmüştür. Çalışmada
belirlenen temalar şunlardır: “özgürlük mücadelesi olarak ispat
hakkı”, “devri sabık yaratmanın aracı olarak ispat hakkı” ve “seçim
hazırlığı olarak ispat hakkı.” İspat hakkı ekseninde ortaya çıkan ilk
tema olan “özgürlük mücadelesi”, daha çok yasanın içeriğine ilişkin
bir tartışma olarak belirginleşmektedir. Diğer iki tema ise doğrudan
içerikle ilgili olmayıp, tartışma çerçevesinde ortaya çıkan tarafların
kendi argümanını güçlendirme ve karşı tarafın argümanını zayıflatma
amaçları doğrultusunda kullanılmıştır. Bu nedenle, bu bölümde ilk
tema tek başına, diğer iki tema –“devri sabık yaratmak” ve “seçim
hazırlığı yapmak”- ise bir arada değerlendirilmiştir.
1950-1954 Döneminde DP’nin Basınla İlişkileri
14 Mayıs 1950 tarihinde yapılan genel seçimler Türk siyasal hayatında önemli bir dönemece işaret eder. Bu seçimlerle CHP’nin 27 yıllık
iktidarı sona ermiş; ekonomik ve siyasal liberalleşme vaatlerinde bulunan DP iktidara geçmiştir. CHP iktidarı boyunca baskıcı koşullarla
karşı karşıya kalan basının önemli bir bölümü muhalefette olduğu
dönemde basın özgürlüğü vurgusunu öne çıkaran DP’yi desteklemiştir. Kuruluş ve muhalefet yıllarında (1946-1950) muhalif basının desteğini kazanması, “kamuoyunun oluşturulmasında, halkın Demokrat
Parti ekseninde örgütlenmesinde ve meşruiyetin kazanılmasında”
(Kaya Özçelik, 2010: 172) etkili olmuştur. DP ise bu desteğin karşılığında hükümeti kurar kurmaz özgürlükçü sayılabilecek bir Basın Yasası
yapmıştır. 22 Temmuz 1950’de kabul edilen 5680 sayılı Basın Yasası ile
1931 tarihli Matbuat Kanunu ile tüm ekleri yürürlükten kaldırılmıştır.
Yeni yasayla CHP iktidarı döneminde gazetelerin bir telefonla kapatılabilmesine olanak sağlayan 50. madde kaldırılmış, gazete çıkarmak
için izin alma şartı yerine bildirim sistemi getirilmiş, suç sayılan bir
yazı dolayısıyla gazete sahipleri cezai sorumluluktan kurtulmuş,
“kötü ünlü” kişilerin gazetecilik yapmalarını yasaklayan madde kaldırılmış, basın suçlarının yargılanması özel yetkili mahkemelere verilmiştir (Topuz, 1996: 106; Gevgilili, t.y: 221).
Önceki yasayla karşılaştırıldığında oldukça özgürlükçü olan
Basın Yasası’nın yürürlüğe girmesi, basın ve siyasal iktidar arasında
olumlu ilişkiler için gerekli ortamı yaratmıştır (Topuz, 1996: 106;
Alemdar, 1996: 128). DP iktidarının ilk yılında çıkarılan genel afla
mahkûm bütün gazeteciler serbest bırakılmıştır (Oral, t.y.: 158).
Başbakan Adnan Menderes’in gazetecilerle hemen hemen her ay
düzenlediği toplantılar da basınla hükümet arasındaki ilişkilerin geliştirilmesini sağlamıştır. 1952 yılında kabul edilen “Basın Mesleğinde
Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi
Hakkında Kanun” basın emekçilerinin ilk kez sosyal güvenlik kapsamına alınması bakımından DP’nin basına yönelik olumlu düzenlemeleri arasında yer alır (Topuz, 1996: 106). Ancak DP iktidarının daha ilk
yıllarındaki bazı baskıcı tedbirleri bu olumlu ortamın uzun sürmeyeceğinin işaretlerini vermiştir. Bu baskıcı tedbirler arasında öncelikli olarak basının ekonomik kaynaklarının denetiminden söz etmek gerekir.
Resmi ve özel ilanların dağıtımının hükümet denetimine alınması7 ve
gazete kâğıdı ile posta ücretlerine yapılan zamlar bu çerçevede değerlendirilebilir (Alemdar, 1996: 133-135; Emre-Kaya, 2010b: 98-99).
Hükümetin kendisine yönelik eleştirileri önleme ve basın karşısındaki
konumunu güçlendirme gayreti bakımından tek tedbiri ekonomik kaynakların denetimi olmamış, Öymen’in de (455) işaret ettiği üzere hükümet, ceza uygulamalarına da yönelmiştir. Özellikle Türk Ceza
Kanunu’nun 159. ve 161. maddelerine dayanılarak hükümeti eleştiren
çok sayıda yazar ve gazete sorumlu müdürüne karşı dava açılmıştır.
Hükümet ile basın arasında “balayı döneminin” (Topuz, 1996: 106)
yaşandığı günlerde basına karşı alınan mali ve cezai tedbirler, hükümetin basına yaklaşımının ilk işaretleri niteliğini taşımıştır. Gazeteler
dışında dönemin önemli kitle iletişim araçlarından biri olan radyonun
kullanımında da DP baskıcı bir politika izlemiştir. Muhalefette olduğu
dönemde DP, radyonun yalnızca hükümet tarafından kullanımını eleştirmiş ve radyodan muhalefet partilerinin de yararlanmaları yönünde
talepte bulunmuştu. Ancak DP, iktidarının ilk yıllarından itibaren eleştirdiği politikanın bizzat uygulayıcısı olmuştur (Tunçay, t.y.: 179)8.
Kocabaşoğlu’nun belirttiği gibi, “ (…) DP iktidarı radyoyu etkili bir
‘telkin ve propaganda’ aracı olarak değerlendirmiş ve bu araçtan kendisi dışında kimsenin yararlanmasını kabul etmemiştir” (346). Bütün
bir DP iktidarı boyunca radyonun muhalefete kapatılarak yalnızca
iktidar tarafından kullanımı yoğun biçimde eleştirilmiştir.
Hükümetin basına yönelik bu yaklaşımı, esasen tüm muhalif
unsurlara yönelik tavrının bir uzantısıdır. Böyle bir tavrın gerisinde ise
Demokrat Partililerin “milli irade” kavramını algılayış tarzı yatmaktadır. Bilindiği gibi, 1950 genel seçimlerinden sonra 3 Eylül 1950’de yapılan yerel seçimlerde de DP büyük bir başarı kazanmıştır. Seçimlerden
sonra Başbakan Menderes, “Türk milleti Halk Partisi’ni 14 Mayıs’ta
iktidardan tasfiye etmişti, 3 Eylül’de de muhalefetten tasfiye etti”
demiştir (Eroğul, 1998: 103). Menderes’in bu ifadesi, DP’nin muhalefete ilişkin yaklaşımını özetler niteliktedir. DP’nin üst üste gelen seçim
başarıları muhalefete ilişkin bu tavrın pekişmesine neden olmuştur.
Bu noktada Türkiye’de, Osmanlı Devleti’nden beri süregelen muhalefet partilerine karşı olumsuz tutuma değinmek gerekir. Şerif Mardin
(179-181), Türkiye’deki muhalif hareketler üzerine yaptığı değerlendirmede, muhalif hareketlerin/partilerin tamamına yakınının, İttihat
ve Terakki Fırkası’ndan bu yana, vatana ihanet ve bölücülük suçlamasıyla karşı karşıya kaldığını belirtir. Muhalefetin maruz kaldığı bu
suçlama, yalnızca Osmanlı dönemi ile sınırlı kalmamış, Cumhuriyet
döneminde de kendisini göstermiş; tek parti döneminde kurulan
muhalefet partileri aynı gerekçelerle kapatılmıştır. Ahmad’a göre
(1996: 49), her türden muhalefetin düşmanlıkla eşit hale getirilmiş
olmasının gerisinde iktidar partilerinin muhalefetten hükümetin işlem
ve eylemlerini, halk adına denetlemelerini ve eleştirmelerini değil, bir
tür emniyet supabı ve siyasal hayat içerisinde istikrar öğesi vazifesi
görmelerini beklemeleri yatmaktadır. Bu doğrultuda çok partili yaşama geçişle birlikte CHP’nin DP’den benzer bir beklenti içinde olduğu
hatırlanmalıdır. DP de iktidara geldiğinde, muhalefetten beklentisi
bakımından farklı bir tutum sergilememiş; başta ana muhalefet partisi
CHP olmak üzere basın dâhil tüm muhalif unsurlardan kendi iktidarına yönelik eleştirel bir tavır değil, bir tür küçük ortak olmasını istemiştir. Ancak DP’nin CHP’den farklılaştığı nokta, kendisinin milli iradenin temsilcisi olduğu fikridir. DP’nin seçmenlerin çoğunluğunun desteğini almış olması, her tür işlem ve eylemi için bir meşruiyet kaynağı
olarak görülmüştür (Zürcher, 1998: 323; Ahmad, 1996: 49-50).
Sunar’ın (t.y.: 2084) ifade ettiği gibi, “Rousseau’dan mülhem ‘milli
iradeye ortaklar getirilemez’ savı altında Demokrat Parti, siyasal gücü
plüralist bir kurumlaşma içinde paylaşmaktan sakınmış” ve giderek
milli iradeyi tek başına temsil ettiğine inanmaya başlamıştır.
Çoğunluğun temsilcisi olduğu fikriyle hareket eden DP, bu çerçevede
muhalefetin yaşam alanını daraltmaya dönük pek çok tedbire başvurmuştur. Bu tedbirler arasında, kuşkusuz en tartışmalı olanlardan biri
CHP’nin mal varlığının hazineye devridir. DP iktidarının ilk günlerin-
den beri gündemde olan bu yasa, 1953 yılının Aralık ayında kabul
edilmiştir (Zürcher, 1998: 324). Bunun yanı sıra, Millet Partisi’nin dördüncü kongresinde yapılan açıklamalar, Atatürk inkılâplarına bir tehdit olarak nitelendirilmiş; parti, dini siyasi amaçlar için istismar
etmekle suçlanmış ve açılan dava sonucunda kapatılmıştır (Ahmad,
1996: 59). DP’nin muhalefete yönelik baskıcı uygulamaları bunlarla
sınırlı kalmamıştır. 23 Temmuz 1953’te Üniversiteler Kanunu’nda
yapılan değişlikle üniversite öğretim üyelerinin siyasetle uğraşması
yasaklanmıştır. Yine aynı yıl Ceza Kanunu değiştirilmiş, sıfat ve hizmetlerinden dolayı bakanlara yapılan hakaretin takibi ilgili bakanın
şikâyetine bağlı olmaktan çıkarılmış ve böylece savcılığın, bakanın
onayını alarak kendiliğinden kovuşturma açabilmesine olanak tanınmıştır (Eroğul, 1998: 136).
Daha önce ifade edildiği gibi DP, 1954 genel seçimlerinden önce
ülkedeki politik ortam üzerindeki denetimini yoğunlaştırmaya yönelmiş; bu çerçevedeki uygulamalarından biri de 9 Mart 1954’te kabul
edilen “Neşir Yoliyle veya Radyo İle İşlenecek Bazı Cürümler Hakkında
Kanun” olmuştur. Tasarı, Şubat ayında Adalet Komisyonu’nda görüşülmeye başlanmış ve komisyon görüşmelerinin en tartışmalı konusu,
tasarının gazetecilere ispat hakkı tanımaması olmuştur. Muhaliflerin
eleştirileri doğrultusunda komisyonda gazetecilere ispat hakkı tanınması yönünde bir karar çıkmış olsa da görüşmelerin bitiminde, Adalet
Bakanı’nın müdahalesiyle ispat hakkı yeniden ilgili maddeden çıkarılmıştır.
Yasanın birinci maddesine göre, “Matbuat vasıtasiyle her ne
suretle olursa olsun: 1. Namus, şeref veya haysiyete tecavüz edilmesi
veya hakarette bulunulması; 2. İtibar kıracak veya şöhret veya servete
zarar verebilecek bir hususun isnad edilmesi; 3. Rıza hilâfına hususi
veya ailevi ahvalin teşhir olunması; 4. Yukarıdaki hal ve suretlerle
tecavüz, hakaret, isnat veya teşhire mâruz bırakılacağından bahisle
tehditte bulunulması” yasaktır (Resmi Gazete, 17.03.1954). Böylece bir
gazetecinin iddiasının doğruluğunu ortaya koyacak kanıtlara sahip
olsa da iddiasını dile getirmesi engellenmiştir. Yasanın dikkat çeken ve
tartışma yaratan bir başka maddesi de bu suçların takibinin şikâyete
bağlı olmaktan çıkarılmasıdır (2. madde). Yasayla Cumhuriyet savcısının, kovuşturmaya başlamadan önce mağdurun yazılı iznini alarak
soruşturma yapabilmesine olanak tanınmıştır. Yasa, yalnızca yazılı
basını değil aynı zamanda radyoyu da kapsamış; belirtilen suçların
radyoyla işlenmesi ya da nakledilmesi halinde aynı cezaların uygulanması hükme bağlanmıştır (Resmi Gazete, 17.03.1954). Bu yasayla tanımlanan suçlar, başka yasalarla düzenlenmiş olmasına rağmen, yeni yasa
ile hem cezalar artırılmış, hem de suçların tanımı belirsiz hale getirilmiştir9.
“Vatandaşların şeref ve haysiyetlerinin korunması” ve “yalan
haber nedeniyle devletin yüksek menfaatlerinin ihlâlinin önlenmesi”
gibi gerekçelerle çıkarılan yasa, Meclis’te olduğu gibi basında da
önemli tartışmalara konu olmuştur. 16 Şubat 1954-15 Mart 1954 tarihleri arasında, çalışmanın örneklemine dâhil edilen beş gazetede yasaya
ilişkin olarak toplam 79 haber ve köşe yazısı yer almıştır. Bunların
gazetelere göre dağılımı şöyledir: Cumhuriyet 13, Hürriyet 13, Milliyet 8,
Yeni Ulus 30 ve Zafer 15 (Tablo 1).
Tablo 1. Haber ve Köşe Yazılarının Gazetelere Göre Dağılımı
Gazetenin adı
Köşe yazısı
Haber
Toplam
Cumhuriyet
5
8
13
Hürriyet
-
13
13
Milliyet
-
8
8
Yeni Ulus
10
20
30
Zafer
6
9
15
Toplam
21
58
79
Ayrıntılı bir değerlendirmeye girmeden gazetelerin konuya ilişkin
tutumlarına genel olarak bakıldığında, tartışmanın esas itibariyle, DP
ve CHP arasındaki mücadeleye koşut olarak, Zafer ve Yeni Ulus gazeteleri arasında bir kutuplaşma biçiminde yaşandığı söylenebilir. Milliyet,
yalnızca 8 haber yaparak konuya en az yer ayıran gazete olmuştur.
Milliyet’in konuya ilişkin haberleri, ilk bakışta doğrudan düzenlemenin savunusunu yapmıyor görünse de, haberlerin hükümet yetkililerinin açıklamaları etrafında çerçevelenmesi bu gazeteyi Zafer’in konumuna yaklaştırmaktadır. Tıpkı Milliyet gibi herhangi bir partiyle organik bağı olmayan Hürriyet ise, yasaya yönelik eleştirel sayılabilecek bir
tavır benimsemiştir ve bu nedenle Yeni Ulus’a yakın durmaktadır.
Cumhuriyet’in ise temel olarak Zafer ve Yeni Ulus gazeteleri arasında
ortaya çıkan bu iki hat arasında konumlandığı belirtilebilir.
Düzenlemeye ilişkin olarak basındaki tartışmalar içerisinde üç
tema ayırt edilmektedir. Bunlardan ilki, özgürlük mücadelesi temasıdır. Bu tema çerçevesinde, özgürlük kavramı birbiriyle rekabet halindeki iki siyasal perspektifin farklı vurgularına konu olmaktadır.
Kavrama ilişkin ilk vurgu basın özgürlüğü, ikincisi ise vatandaşların
özgürlüğüdür. İkinci tema, devri sabık yaratmaktır. Bu tema ile basının
var oluş koşullarına ilişkin bir düzenlemenin geçmişle hesaplaşmanın
aracı haline getirildiğini söylemek mümkündür. Bu tema, yasaya yönelik eleştirileri bertaraf etmek üzere Zafer gazetesi tarafından kullanılmıştır. Üçüncü tema ise seçim hazırlığıdır. Yasaya karşı olan gazeteler
Yeni Ulus ve Hürriyet, yasanın, seçimlere iki ay kala ve Meclis’in kendisini feshetmesinden birkaç gün önce çıkarılmış olmasını vurgulayarak
iktidarın kendisine yönelik eleştirileri önlemek ve böylece seçimlere
daha güçlü girebilmek üzere yasayı çıkardığını ileri sürmüştür.
İspat Hakkı Tartışmasını “Özgürlük Mücadelesi”
Olarak Okumak: Kimin Özgürlüğü?
Gazetecilerin kanıtlara sahip olsalar bile “itibar kıracak, şöhret ve
servete zarar verecek” iddiaları yazmalarına engel olmayı sürdüren
yasa tasarısı, basında ağırlıklı bir biçimde özgürlüklerin kısıtlanıp
kısıtlanmadığı sorusu bağlamında değerlendirilmiştir. Bu türden bir
değerlendirme, temel olarak Yeni Ulus ve Zafer gazeteleri arasındaki
tartışma içerisinden şekillenmiş; bu iki gazetede özgürlük kavramı
farklı vurgulara konu olmuştur. Yeni Ulus özgürlük kavramını daha
çok “basın özgürlüğü” ile çerçevelemiş, Zafer ise basın özgürlüğünden
çok tasarının gerekçesinde yer alan ve DP’lilerin Meclis görüşmelerin-
de vurguladıkları10 “vatandaşların hak ve özgürlükleri”ni odağa
almıştır. Zafer’in başyazarı Mümtaz Faik Fenik’ten yapılan aşağıdaki
alıntı bu yaklaşımı örneklemektedir:
(…) İşte son kanun Büyük Millet Meclisine bu maksatla getirilmiştir.
Davanın esası, basın hürriyeti ile beraber, herkese endişesiz, korkusuz,
baskısız bir hayat temin etmektir ki, asıl vatandaş hak ve hürriyetlerinin
başında bu gelir. Böyle bir mevzuun su götürür tarafı yoktur. Bir tarafta
bir muharrir basın hürriyetini alet ederek istediğine istediği gibi küfür
edecek, türlü cinaslar, çirkin iymalar yapacak, bir şahsın hususi hayatını,
hatta aile mahremiyetlerini politika piyasasına sürecek öbür tarafta o
vatandaş böyle korkunç bir baskı altında ne yapacağını şaşıracak; sesini
çıkaramıyacak, çünkü hadisenin büsbütün dallanıp budaklanmasından
endişe edecek! Zira, gazetecinin elinde kalem vardır. Her gün on binlerce karie hitabetmektedir. Halbuki haysiyetine ve şerefine iymalı bir
tarzda tecavüz edilen vatandaşın elinde ne vardır? Hiçbir şey! Bu olur iş
midir? (“Evvela vatandaş şeref ve haysiyeti korunacaktır”, Zafer, 9 Mart
1954).
Fenik’in bu sözleri, Zafer’in konuya ilişkin yaklaşımını özetler
niteliktedir. Fenik’e göre, gerçek anlamda bir özgürlük için öncelikli
olarak vatandaş hak ve özgürlükleri sağlanmalıdır ve yasa, tam da bu
nedenle çıkarılmaktadır. Fenik iddiasını temellendirirken, “güçlü
basın-güçsüz vatandaş” karşıtlığından hareket etmektedir. Yazarın
“(g)azetecinin elinde kalem vardır. Her gün on binlerce karie hitabetmektedir. Halbuki haysiyetine ve şerefine iymalı bir tarzda tecavüz
edilen vatandaşın elinde ne vardır? Hiçbir şey!” derken altını çizdiği
basının elindeki gücü vatandaşların aleyhine kullandığıdır. Yazarın bu
iddiası, Zafer’in diğer yazarlarında da karşımıza çıkmaktadır. Söz gelimi Burhan Belge, yasanın kabul edilmesinin ardından kaleme aldığı
bir yazıda, “Bir meseleyi garazkârca ortaya koymak; en sefil cinsinden
şahsiyata tenezzül ederek, ortalığı ikide birde bir mahalle kavgası sahnesine çevirmek; insanların hususiyetlerine ve mahremiyetlerine karışarak yüz kızartıcı telmih ve isnatlarda bulunmak, bizde, son derece
fena bir gelenek halini almıştır” demektedir11. Fenik’e benzer biçimde
Belge de yasanın kabul edilmesiyle birlikte vatandaşların şeref ve haysiyetlerinin korunacağını belirtmektedir. Ahmet Hidayet Reel ise yasa-
nın hazırlanmasında “(k)ayıtsız şartsız bir ‘hürriyet’in onu fena yolda
kullanmaya yeltenenlerin elinde nasıl bir anarşi ve bozgunculuk silahı
olacağı gözönünde bulundurul”duğunu ifade ederek basın özgürlüğünün kötüye kullanıldığına dikkat çekmektedir12.
Zafer’in konuyla ilgili haber metinlerinde de benzer bir vurgu söz
konusudur. Örneğin, yasanın kabul edilmesinden bir gün önce gazetenin manşeti, “Vatandaşın korkusuz yaşamasını istemek hakların esasıdır” şeklindedir13. Manşetteki “korkusuz” sözcüğüyle, yukarıda yapılan alıntılarla bütünleşen bir şekilde basının gücünü olumsuz biçimde
kullanmasına gönderme yapılmakta; mevcut durumun vatandaşların
yaşantısını, hak ve özgürlüklerini tehdit edici nitelikte olduğu ima
edilmektedir. Gazetenin yasa tasarısına ilişkin haberinin girişinde de
benzer bir tema işlenmektedir. Haber girişinde yasanın “demokratik
rejimin temel şartı olan neşir ve matbuat hürriyetinin suistimalini
önlemek” ve “hürriyetleri korumak ve tarsin etmek maksadiyle” çıkarıldığının ifade edilmesi14 mevcut durumda bunların olmadığının
işareti olarak sunulmaktadır.
Zafer gazetesinde “yasadan yana olmak” vatandaşın şeref ve haysiyetini korumayı istemekle ve gazetecilik mesleğinin icra edilmesinde
ahlâklı davranmakla özdeşleştirilmekteyken, “yasaya karşı olmak” ise
vatandaşın şeref ve haysiyetini hiçe saymakla ve ilkesiz bir basın anlayışı ile eşdeğer tutulmaktadır. Bu doğrultuda Zafer’de yasayı savunanlar, “matbuat hürriyetinin suiistimalini önlemek, hürriyetleri korumak”15, “vatandaş şeref ve haysiyetini korumak”16 şeklindeki ifadelerle, yasaya karşı olanlar ise “basın hürriyetini alet etmek, küfür etmek,
çirkin iymalar yapmak, gazeteciliği bir nevi macera ve şantaj vasıtası
telakki edenler”17, bir meseleyi garazkârca ortaya koymak, şeref ve
haysiyetleri katletmek, Meclis kürsüsünden hakaretler ve isnatlar
savurmak”18, “hürriyeti fena yolda kullanmaya yeltenenler, teşrii meclis mensuplarını küçük düşürmek, akıllarına gelen her hezeyanı
savurmak”19 gibi olumsuz ifadelerle sunulmaktadır. Bu sunum biçimleriyle yasanın çıkarılması, basın özgürlüğünü kötüye kullananların
eylemlerine dayandırılmaktadır.
Yeni Ulus’ta ise özgürlük kavramı Zafer’den farklı olarak basın
özgürlüğü ile çerçevelenmeye çalışılmakta ve basının gücü değil, devletin daha doğrusu hükümetin gücü vurgulanmaktadır. Bu bağlamda,
Yeni Ulus’un yasaya karşı çıkarken ortaya koyduğu temel argümanların “güçlü hükümet-güçsüz basın” karşıtlığı etrafında şekillendiği ve
bu karşıtlığın daha çok güçlü hükümet tarafına odaklandığı söylenebilir. Yeni Ulus, Zafer’in basının gücünü kötüye kullandığı iddiasına
karşılık, hükümetin gücünü kötüye kullandığı görüşünden hareket
etmiştir. “Gazeteler üzerinde tethiş vasıtası olarak kullanılmak istenen
tasarı”20, “gazetecilere yeni bir gözdağı vermek”21, “zaten zincirlenmiş
olan basın hürriyeti”22, “zincirli basın”23, “Basına ağır hükümler tahmil eden yeni kanun tasarısı”24, “hür basını susturacak tasarı”25 şeklindeki ifadeler bu savın örnekleri olarak ortaya çıkmaktadır. Bütün bu
olumsuz ifadelerin faili ise DP hükümetidir.
Yeni Ulus, hükümetin gücünü kötüye kullandığının altını çizerken
yapılan bu düzenleme ile basının görevini yerine getirmesine engel
olunacağını savunmaktadır. Bir başka ifadeyle, Yeni Ulus’a göre, hükümetin gücü basının gücünü azaltmakta, basını işlemez hale getirmektedir. Yasaya ilişkin bu yorum, gazetenin başyazarı Hüseyin Cahit
Yalçın’ın aşağıdaki cümlelerinde net bir biçimde dile getirilmektedir:
Demokrat iktidar bütün vatandaşların ağzına ve bilhassa Türk basınına
sağlam bir kilit hazırladı. Artık haddiniz varsa büyük efendilerin canını
sıkacak bir söz söyleyiniz. Bundan sonra hepsinin ömür ve devletlerine
dualar okumaktan başka bir şey söylemeğe kimsenin hakkı kalmıyacaktır (Yalçın, “Ağızlara kilit”, Yeni Ulus, 25 Şubat 1954).
Yalçın, “ağızlara kilit” ifadesiyle hükümetin kendisine yöneltilen
eleştirileri ortadan kaldırmak, hem vatandaşları hem de muhalif basını susturmak üzere bu yasayı çıkardığına işaret etmekte ve yasanın
gerekçesi olarak sunulan vatandaşların şeref ve haysiyetlerini koruma
ve yalan haberi önleme savlarını geçersiz hale getirmeye çalışmaktadır. Yasaya ilişkin bu sunum, Yeni Ulus’un diğer köşe yazıları ve haberlerinde de ortak bir yaklaşımdır. Kemal Zeki Gencosman, yasanın
alelacele çıkarıldığına vurgu yaptığı yazısında yasa tasarısını “ana
hürriyeti kısan ve kalemi eline alan yazı adamını ‘acaba ne yazsam suç
olmaz’ baskısı altına alan (…) basın kanunu tasarısı”26 olarak nitelendirmiştir. Nihat Erim de yasa tasarısının kanunlaşması halinde
Türkiye’de basın özgürlüğünün kalmayacağını belirtmiş ve “gazetecilerin murakaba vazifesini yapabilmeleri imkânı tamamen ortadan
kalkar”27 diyerek tasarının gazetecileri ve gazetecilik mesleğini sınırlandırdığına dikkat çekmiştir. Konuyla ilgili olarak kaleme aldığı yazıların çoğunda söz konusu yasal düzenlemenin basın özgürlüğünü ve
basının denetim görevini tehdit ettiğine işaret eden28 Erim, ispat hakkının tanınması gerektiğini açıkça ifade etmektedir:
İtibar kıracak veya şöhret veya servete zarar verebilecek bir hususun
isnad edilmesi” yasak ediliyor. Bunun, yerinde bir tedbir sayılabilmesi
için, gazeteciye yazdığını ispat hakkı tanınmalıdır. Bir kimse hakkında
mahkeme hükmü yoksa, ona dair yazılan haber isnattır diye, gazete mahkum mu edilecektir? Yoksa, verdiği haberin doğruluğunu ispat hakkı
gazeteciye tanınacak mıdır? (“Zincirli basın: Yeni tasarı”, Yeni Ulus, 21
Şubat 1954).
Erim, yazısının devamında DP’nin sayısal çoğunluğuna dayanarak Meclis’in demokratik bir biçimde işleyişini, daha açık biçimde
ifade edilirse muhalefetin denetim görevini yapmasını engellediğini
belirtmektedir. Erim’e göre, ispat hakkının tanınmaması halinde iktidarın denetimi tamamen imkânsız hale gelecektir: “Yeni Basın Kanunu
tasarısındaki 1’inci maddenin 2'nci fıkrası Meclise geldiği şekilde
çıkarsa, Türkiye’de politikacılarla iş adamlarının birlikte girişecekleri
kötülükler murakabeden büsbütün uzak kalacaktır” diyen yazar, bu
düzenlemenin bir tür “aldatıcı zırh bürünerek rahat kalmak istiyenler”
tarafından yapıldığını ileri sürmüştür.
Haber metinleri, bilindiği gibi, kapalı metinlerdir. Haber metinlerinin kapalı olması, haberde egemen söylemlerin temsil edildiği ve
haberin egemen söylemler etrafında çerçevelendiği anlamına gelir.
Bunun nedeni, haber üretim sürecinde gazetecilerin birincil tanımlayıcıların durum tanımlarına bağlı kalmasıdır. Daha açık bir deyişle,
haber yapma pratiği akredite kaynakların görüşlerinin halkın diline
dönüştürülmesine dayalıdır. Ancak bu durum, egemen söylemin dışında kalan alternatif söylemlerin, haber metinlerinden tümüyle dışlan-
dıkları anlamına gelmez. Alternatif söylemler ya da karşıt açıklamalar,
haber metinlerinde kendilerine yer bulabilirler, ancak haberin anlatısı
içerisinde genellikle olayları çerçeveleyebilecek, inanılır bir konuma
yerleştirilmezler. Bunun yerine egemen söylemlerin içinde eritilirler
(İnal, 1996: 99-100). Yeni Ulus ve Zafer gazeteleri partilerin yayın organları olmaları nedeniyle CHP ve DP’nin yetkili isimlerinin açıklamaları/
görüşleri çerçevesinde haberlerini yapılandırmıştır. Dolayısıyla, yukarıdaki açıklamalar bağlamında esas üzerinde durulması gereken
Hürriyet, Milliyet ve Cumhuriyet gazetelerinde yayımlanan haberlerin
çerçevelenme biçimidir.
Hürriyet’in haberlerine bu açıdan bakıldığında, konunun daha çok
alternatif söylemler, yani hükümet karşıtı açıklamalar etrafında çerçevelendiği görülmektedir. İlgili haberlerde yasayı destekleyenlerin
görüşlerinden çok yasaya karşı olanların görüşleri yer almaktadır.
Gazetenin haber başlıklarından ve metinlerinden alınan şu ifadeler
dikkat çekicidir: “Muhalefetin tasarı hakkındaki fikri menfi” 29,
“Matbuat kanununda tadilât yapılması manasız görülüyor”30,
“Matbuat kanununun tasarısı fikir hürriyetini tehdit edici görünüyor”31, “DP'li mebuslar da bu tasarının reddini istiyor”32, “Adliye
Encümeninde görüşülen lâyiha, yazı hürriyetini tahdit ettiği için dün
de tenkit edildi.”33 Bu örnekler çerçevesinde, Hürriyet’te yasaya muhalefet edenlerin görüşlerinin öne çıkarıldığı anlaşılmaktadır. Gazetenin
yasaya ilişkin olumsuz tutumu, sözcük seçimlerinde de kendini göstermektedir. Haber başlıkları, üst başlıklar ve spotlarda yer alan “menfi”,
“müphem”, “manasız”, “tehdit edici” gibi sözcükler, Hürriyet’in
düzenlemeye karşı olduğunun işaretleri olarak değerlendirilebilir.
Hürriyet’in Yeni Ulus’a yaklaşan tavrı, Cumhuriyet ve Milliyet gazetelerinde ise görülmemektedir. Ancak yine de Cumhuriyet ile Milliyet’in
tamamen benzer bir tutuma sahip olmadıklarını vurgulamak gerekir.
Milliyet’in “Yeni Basın Kanununun birkaç güne kadar Meclise sevkedilmesi bekleniyor”34, “Komisyon memurlara yapılan isnatlarda ispat
hakkı tanıdı”35, “Savcıların re’sen tahkikata başlaması mağdurun
muvafakatine bağlı bulunacak”36, “Adalet Komisyonu tadil tasarısını
isbat hakkını kaldırarak kabul etti”37, “Meclis dün yeni Basın Kanununu
kabul etti”38 başlıklarıyla yayımlanan haberlerin hiçbirinde karşıt açıklamalara yer verilmemiştir. “Basın Kanununun müzakeresi başladı”
başlıklı haberde muhaliflerin ispat hakkı tanınması üzerinde ısrarla
durduğu spotta verilmiş olsa da yine spotta “Başvekil, iki defa söz
alarak muhalefete cevap verdi ve matbuat hürriyetinin kısılmadığını
söyledi” denilmiştir39. “Basın Kanununun beş maddesi kabul edildi”40
başlığıyla verilen haberde ise “Başvekil muhalefetin iddialarına karşı
yeni kanunda isbat hakkı kaldırılmadığına bilhassa işaret etti” cümlesine yer verilmiştir. Bu son iki örnekte muhalefetin sözü spotlar ve
metinler içinde kendine yer bulabilmiş olsa da inanılır bir konuma
yerleştirilmemiş; başbakanın muhalefetin eleştirilerine verdiği yanıtlar
inanılır bir konuma yerleştirilerek muhalif görüşler bunun içinde eritilmiştir. Özetle, Milliyet, söz konusu haberlerini yasayı savunanların
sözleriyle çerçevelemiş, muhaliflerin sözüne çok az yer ayırmış, yasanın basın özgürlüğünü sınırlandırıcı boyutuna dair herhangi bir
imada dahi bulunmamıştır.
Cumhuriyet gazetesinde de “Basın kanununu tadil eden tasarı
Mecliste”41, “Matbuat kanununu tadil eden tasarı”42, “Basın kanunu
tadilatı”43, “Neşir Yolu ile işlenecek suçlar kanunu çıktı”44 başlıklarıyla
yayımlanan haberlerde yasaya karşı olanların görüşlerine rastlanmamaktadır. Bu bağlamda tıpkı Milliyet’te olduğu gibi haberlerin egemen
söylem etrafında kapandığı söylenebilir. Sözcük seçimleri açısından
bakıldığında da yasaya ilişkin herhangi bir olumsuz ifadeyle karşılaşılmamıştır. Bu durum, Cumhuriyet’i Hürriyet’ten daha az eleştirel bir
konuma yerleştirmekle birlikte, Milliyet’le de tamamen ortak bir tavır
içine sokmaz. Cumhuriyet’in haberlerinin çoğu egemen söylem etrafında kapanmakla birlikte Milliyet’ten farklı olarak Cumhuriyet’te düzenlemenin hukuki boyutuna dikkat çekilerek bu eksende ispat hakkının
tanınması görüşü savunulmuştur. Örneğin Nurullah Kunter’in yasayı
ele aldığı üç köşe yazısı bu çerçevede değerlendirilebilir. Kunter,
düzenleme henüz tasarı aşamasındayken kaleme aldığı bir yazıda,
ispat hakkının tanınmasının demokratik bir anlayışın gereği olduğunu
söylemektedir. Bununla birlikte yazarın hükümete yönelik eleştirileri,
hakaret suçlarına ilişkin olarak ayrı bir yasaya gerek olmadığı görüşüyle sınırlı kalmaktadır45. Gazetede “Komisyondaki hukukçular ispat
hakkının tanınmasını istiyorlar”46 başlığıyla yapılan haber ise yine
benzer bir biçimde ispat hakkının tanınmasının gerekliliğine ilişkindir.
Haberde yasanın tümüne ilişkin bir reddiye ya da yasanın özgürlükleri sınırlandırdığına dair herhangi bir ifade bulunmamaktadır. Yalnızca
ispat hakkını savunan komisyon üyelerinin görüşleri verilmiştir. Diğer
haber metinleri içerisinde de yasanın basın özgürlüğünü sınırlandırdığına işaret eden bir ifadeye rastlanmamıştır.
Bu noktada gazetenin başyazarı Nadir Nadi’nin tutumunun etkili
olduğu söylenebilir. DP listesinden bağımsız milletvekili olan Nadi,
yasanın çok tartışılan birinci maddesinin “cezaları ağırlaştırmaktan
gayri, basın hayatına yeni bir kayıdlama getirmediğini” hem Meclis
görüşmeleri sırasında yaptığı konuşmada hem de 13 Mart 1954 tarihli
yazısında ifade etmiştir. Nadi’ye göre, “Hürriyeti insanlar için vazgeçilmez bir hak olarak tanıyan bütün medeni devletler, namusa, şerefe
ve haysiyete karşı yapılacak tecavüzleri ceza müeyyideleri altına
almışlardır.”47 Nadi, bu doğrultuda, yasanın yazı hürriyeti açısından
ilave bir sınırlandırma getirmediğini ileri sürmekle birlikte ispat hakkının gazetecilere tanınması gerektiğini de savunmuştur. Bu savunusunu, yazı işleri müdürlerini “baldırıçıplaklar” olarak niteleyen Halil
Özyörük’e verdiği yanıtta şöyle ifade etmiştir: “Bir bakan hakkında
gördüğü vazifeden ötürü isnadda bulunan bir gazeteciyi, ispata cevaz
vermeksizin ceffelkalem hapse tıkan bir zihniyet, nefsini korumak için
adam öldüren bir zavallıyı muhakemesiz sehpaya götüren zihniyetten
farksızdır.”48 İspat hakkının gazeteciler için vazgeçilmez olduğunu
ifade eden Nadi, ispat hakkının tanınması yolunda bir önerge vermiş
ancak kabul edilmemiştir. Nadir Nadi’nin ispat hakkının tanınmasını
istemekle birlikte hükümetin yaptığı düzenlemeyi basın özgürlüğüne
yönelik bir tehdit olarak yorumlamamasının, Cumhuriyet’in haberlerinin de bu doğrultuda yapılanmasına neden olduğu söylenebilir.
İspat Hakkı Tartışmasını Araçsallaştırmak: “Devri
Sabık Yaratmak” ya da “Seçim Hazırlığı Yapmak”
Vatandaşların şeref ve haysiyetlerine tecavüz edildiği, yalan
haber yoluyla toplumun huzurunun, devletin menfaatlerinin ihlal
edildiği gerekçesiyle çıkarılan yasa, önceki başlıkta sunulduğu üzere
özgürlük teması ekseninde yoğun tartışmalara konu olmuştur. Bu
temanın yanı sıra, yasanın savunucuları ve karşıtları arasındaki tartışmada iki tema daha belirginleşmektedir. Bunlardan biri hükümetin
yayın organı Zafer tarafından kullanılan “devri sabık yaratmak”, diğeri ise Yeni Ulus ve Hürriyet tarafından kullanılan “seçim hazırlığı yapmak” temasıdır. İlk tema olan “özgürlük mücadelesi”, daha çok
düzenlemenin içeriğine ilişkin bir tartışma olarak ortaya çıkarken,
diğer iki tema yaşanan tartışmada araçsal olarak kullanılmıştır. Daha
açık bir ifadeyle yasanın savunucuları ve karşıtları, “devri sabık yaratmak” ve “seçim hazırlığı yapmak” temaları yoluyla yasanın içeriğine
ilişkin argüman geliştirmekten ziyade, mevcut argümanlarını güçlendirme ya da karşı tarafın argümanını zayıflatma yoluna gitmişlerdir.
DP yetkilileri, 1950 seçimlerinden önce “devri sabık yaratmayacağız” diyerek iktidara gelmeleri halinde eski rejim sorununu gündeme
getirmeyeceklerinin sözünü vermiştir. Devlet aygıtının tarafsızlığını
sağlamak ve böylece bürokrasinin güvenini kazanmak üzere verilen
bu söz, DP’nin ilk kabinesinde de kendisini göstermiş; parti örgütüyle
bağlantısı olmayan, eski bürokratlar kabineye dâhil edilmiştir (Ahmad,
1996: 45, 86). Ancak deyim yerindeyse, “eski defterleri açmama” sözü
uzun vadeli olmamış; DP, kendi pozisyonunu güçlendirdikçe ve kendisine yöneltilen eleştiriler arttıkça CHP’nin geçmişiyle hesaplaşmaya
dönük uygulamalara gitmiştir. Dolayısıyla “devri sabık yaratmama”
yolunda verilen söz, iktidarın muhalefete tahammülsüzlüğüne koşut
olarak geçerliliğini yitirmiştir. Eroğul’a (122) göre, aslında iktidarda
olduğu 1950-1960 yılları arasında DP’nin hiç değişmeyen özelliklerinden biri, CHP’nin geçmişini gündeme getirmektir. Kendisine yöneltilen eleştiriler karşısında tek parti döneminin uygulamalarını hatırlatma, bir diğer deyişle “maziyi sürekli canlı tutma stratejisi” (Kaya
Özçelik, 2010: 172), DP tarafından sıklıkla kullanılmıştır.
Bu strateji, muhalefet partilerinin yasa tasarısına yönelik eleştirileri bağlamında da uygulanmıştır. Zira tasarının basın özgürlüğünü
sınırlandırdığı ve DP’nin iktidara gelmeden önceki ve iktidarının ilk
yıllarındaki basın özgürlüğü anlayışı ile çeliştiği muhalefet partileri
tarafından dile getirilmiştir49. Örneğin, tasarının Meclis’te görüşülme-
si sırasında Türkiye Köylü Partisi (TKP) adına konuşan Cezmi Türk,
DP iktidarının ilk aylarında Basın Kanunu tasarısının müzakere edilirken ortaya çıkan demokratik anlayışın bugün artık olmadığını, dört
senede bu anlayışın geriye doğru gittiğini ve ispat hakkının tanınmamasının hükümetin programıyla tezat oluşturduğunu ifade etmiştir
(TBMM Zabıt Ceridesi, 7 Mart 1954: 395-398). CHP Grubu adına konuşan Ahmet Faik Barutçu ise DP’nin seçime girerken özgürlükleri sınırlandıran hükümleri kaldırma vaadinde bulunduğunu ve milletten bu
şekilde vekâlet aldığını, dolayısıyla seçim arifesinde basın özgürlüğünü sınırlandıracak bir girişimde bulunmanın yasal olsa bile demokratik olmadığını belirtmiştir (390-391)50. Muhalefet partilerinin tasarıya
yönelik eleştirilerine yanıt veren Başbakan Menderes ise tasarının
basın özgürlüğünü hiçbir şekilde sınırlamadığını vurgulamış51 ve
konuşmasının önemli bir bölümünü CHP iktidarının basına yönelik
baskıcı politikalarına ayırmıştır (412-414). Menderes, CHP’nin baskıcı
uygulamalarını hatırlatarak, bir diğer deyişle “maziyi canlı kılarak”
DP’nin antidemokratik uygulamalarını haklılaştırmaya çalışmıştır.
CHP’nin antidemokratik uygulamalarını emsal göstererek düzenlemeyi haklılaştırma stratejisi, Zafer’de de karşımıza çıkmaktadır.
Aşağıdaki alıntı bu yaklaşımın örneklerinden biridir:
Halk Partisinin ikiyüzlülüğü mü?.. Size bundan yığınla misal verebiliriz:
İşte İnönü. 1945 senesi Meclisi açış nutkunda Basın Kanununun hükümete gazete kapamak hakkını veren maddesi üzerinde konuşurken aynen
şöyle demişti: “… Bu maddenin hükûmet aleyhinde en insafsız ve ölçüsüz sözlerin söylenmesine fiiliyatta mani olmadığı göz önüne alınırsa,
meselenin ilk bakışta göründüğü kadar sade olmadığı bir incelemeğe
lüzum olduğu kabul edilmek lazımdır!” Gazeteler hakkında o zaman
böyle düşünen, böyle konuşan İnönü’nün partisi, bugün matbuatın en
büyük hürriyete kavuştuğu bir devirde gazetelerin hürriyetsizliğinden
dem vurmaktadır! Bu ikiyüzlülük değil de nedir? (“İnönü’ye göre basın
hürriyeti”, Zafer, 4 Mart 1954).
İmzasız olarak kaleme alınan yukarıdaki yazıda, İsmet İnönü’nün
1945 yılında yaptığı bir konuşmadan hareketle, basın özgürlüğüne
karşı olanın esasen İnönü ve dolayısıyla CHP olduğu vurgulanmakta
ve bu yolla muhalefetin eleştirileri geçersizleştirilmek istenmektedir.
Benzer bir vurguya gazetenin yazarlarından Adviye Fenik’te de rastlanmaktadır. Fenik, Yeni Ulus’un başyazarı Hüseyin Cahit Yalçın’ın
basın özgürlüğünün Abdülhamit zamanında bile bu kadar kısıtlanmadığını ileri sürdüğü yazısına yanıt olarak şöyle demektedir: “Evet,
Abdülhamit devrinde bile Türk basınının şeref ve namusuna bu kadar
tecavüz edilmedi de, İsmet İnönü devrinde mi Türk basınının şeref ve
namusu vikaye edildi!.. Ankara’da Ulus’tan başka gazete çıkartmak
yasaktı! İstanbul’da bir emirle gazeteler kapatılırdı.”52 Yazısının devamında 1946 yılında yapılan seçimlerdeki yolsuzluklara dikkat çeken
Fenik, Hüseyin Cahit Yalçın özelinde aslında tek parti iktidarının basın
rejimini eleştirmekte ve böylece DP hükümetine yönelik eleştirileri
bertaraf etme yoluna gitmektedir. Gazetenin bir diğer önemli ismi
Orhan Seyfi Orhon da “Basın Hürriyeti” başlıklı yazısında CHP iktidarı döneminde Çınaraltı dergisinde yazdığı ve suç teşkil etmeyen bir
yazıdan dolayı yaşadıklarını aktarmış ve şöyle devam etmiştir:
O zaman, şu basın hürriyeti âşığı Halk Partili milletvekillerinden hiç biri
yok muydu? Büyük bir çoğunlukla bunlar yine vardı! O zaman basın
hürriyeti fikri yok muydu? Hayır, o da vardı! Bugünkü Anayasa, harfi
harfine o günkü Anayasaydı! Peki, neye ben, öyle kapı kapı dolaşırken
kimsenin yüreği basın hürriyeti aşkiyle çarpmadı? Bir kahraman çıkıp da
beni korumadı?
Orhon bu sözlerle CHP’nin yasaya ilişkin olarak yaptığı tüm suçlamaların samimiyetten uzak olduğunu ifade etmektedir. Yazar “Sakın
bu yumruklar, basın hürriyeti aleyhtarlarına değil de, onların eski
yerlerinde oturanlara olmasın!”53 diyerek CHP’lilerin yasaya yönelik
eleştirilerini iktidarı kaybetmiş olmalarına bağlamıştır. Burhan Belge
de “Vatandaş Namusu ve Devlet itibarı artık tecavüzden masun kalacaktır” başlıklı yazısında, İnönü’nün 1945 yılında yaptığı bir konuşmada vatandaşların şeref ve haysiyetlerini korumak üzere önlemler
alınması gerekliliğine ilişkin sözlerini hatırlatmıştır54.
Zafer gazetesinin yasaya yönelik eleştirileri bertaraf etme amacı
doğrultusunda “devri sabık yaratma” stratejisini kullanmasına karşılık, Yeni Ulus ve Hürriyet gazeteleri yasanın seçimlerden hemen önce
çıkarılışına ilişkin ortak bir tavır sergilemişlerdir. Her iki gazetede de
yasa “seçim hazırlığı” olarak nitelendirilmiştir.55 Yasanın seçim hazırlığı olarak değerlendirilmesi Meclis görüşmeleri sırasında dile getirilmiş; CHP’li Ahmet Faik Barutçu yasanın Meclis’in kapanmasına kısa
bir süre kala ve seçimlerden hemen önce çıkarılmasına dikkat çekmiştir (TBMM Zabıt Ceridesi, 7 Mart 1954: 390).
Yeni Ulus yasa tasarısının Meclis’e sevk edilmesini haberleştirirken, meseleyi bu çerçevede değerlendirmiş ve haberini “DP’nin seçim
hazırlığı”56 başlığıyla vermiştir. Tasarının Meclis’te görüşüldüğü gün
ise gazete bu temayı, manşetten “Seçimler arifesinde DP'lilerin son
icraatı! Muhalif basını baskıya alacak kanun bugün çıkıyor”57 şeklinde
ifade etmiştir. Gazetenin tasarıya ve yasaya ilişkin bu sunumunun
temel amacı yasanın meşruiyetini sarsmaktır. Hürriyet’in konuyla ilgili haberlerinin başlık ve spotlarında yer alan “İktidar seçim arifesinde
basına ispat hakkı vermek istemiyor”58, “Yapılan tadilat seçimlerle
alâkalı görülüyor”59 ifadeleri de bu gazetenin Yeni Ulus ile benzer bir
konumu paylaştığının işareti olarak okunmalıdır. Bir başka haber metninden yapılan aşağıdaki alıntı ise Hürriyet’in tavrını netleştirecek bir
nitelik taşımaktadır:
Meclis mehalifinde hâkim olan kanaat, kaleme alınmış olan bu maddelerin muğlak, türlü manaya gelebilecek bir mahiyet taşıdığı ve bilhassa
seçim arefesinde matbuatı ağır bir baskı altında bulundurmak için bu
lâyihanın çıkarılmasına çalışıldığı merkezindedir (“Yeni matbuat kanunu
Meclis gündeminde”, Hürriyet, 6 Mart 1954).
Haberlerin yanı sıra köşe yazılarında da yasa tasarısı seçim hazırlığı olarak nitelendirilmiştir. Yeni Ulus’un yazarlarından Nihat Erim
yasa tasarısına ilişkin olarak kaleme aldığı köşe yazılarında tasarının
baskıcı niteliğine dikkat çekmiş, ayrıca “Seçimlerden önce böyle bir
kanun çıkarma arzusunun neyin hazırlığı olduğu, sağduyulu ve
henüz sinmemiş yahut satılmamış gözlerden kaçmıyacaktır”60 diyerek
tasarının seçimlere yönelik bir hazırlık olduğuna işaret etmiştir.
Hüseyin Cahit Yalçın ise “Maşaallah, genel seçimler büyük bir huzur
ve serbestlik içinde yapılacak!” şeklinde ironi yapmış ve devamında
“İşin ahlak bakımından en çirkin tarafı seçimler arefesinde bu müthiş
baskı hareketinin güya basın hürriyetini ve memleket menfaatini
müdafaa hesabına yapılmış gibi gösterilmesidir” diyerek hükümetin
seçimlerden önce kendisine yöneltilebilecek eleştirileri bertaraf etmek
üzere bu yasayı çıkartmak istediğini belirtmiştir61. Gazetenin bir diğer
yazarı Kemal Zeki Gencosman da, Erim ve Yalçın’ın meseleyi seçimlerle bitiştirerek ele almasına benzer şekilde tasarıyı yorumlamıştır.
Gencosman, “Görülüyor ki ortada sel önünden yonga kaçırır gibi ve
sadece önümüzdeki iki ay içinde basın mürakabesini baltalamak kasdinden başka bir şey yoktur”62 diyerek tasarının zamanlamasına dikkat çekmiş ve tasarıyı, hükümetin seçim öncesi aldığı baskıcı bir tedbir
olarak değerlendirmiştir.
Değerlendirme
DP iktidarının 9 Mart 1954 tarihinde çıkardığı “Neşir Yoliyle veya
Radyo İle İşlenecek Bazı Cürümler Hakkında Kanun” her ne kadar
ispat hakkına dair doğrudan bir belirleme içermese de gazetecilerin
iddialarını mahkemede kanıtlama haklarını tanımayarak basın özgürlüğünün ayrılmaz parçaları olan düşünce ve ifade özgürlüklerini sınırlandırmıştır. Yasanın gerekçesinde yer alan “yalan haber nedeniyle
devletin yüksek menfaatlerinin ihlalinin önlenmesi” şeklindeki ifadenin belirsizliği ve “itibar kıracak veya şöhret veya servete zarar verebilecek herhangi bir hususun isnad edilmesinin” yasaklanması, her
türden gazetecilik faaliyetini kapsayacak bir nitelik taşımıştır. Basının
görevini kötüye kullandığı iddiasıyla çıkarılan yasa, hem içeriğinin
muğlâklığı, hem zamanlaması, hem de diğer yasalarda mevcut suçlara
verilen cezaları artırması nedeniyle, Toker’in deyişiyle (275) bir tür
“kendi kendini koruma yasası” olarak değerlendirilebilir.
Muhalefet partileri tarafından şiddetle karşı çıkılan, gerek komisyon gerekse Meclis görüşmelerinde yoğun tartışmalara neden olan
yasanın doğrudan muhatabı olan basının konuya yaklaşımının ele
alındığı bu çalışmada, dönemin önemli gazetelerinden Cumhuriyet,
Hürriyet, Milliyet, Yeni Ulus ve Zafer incelenmiştir. Yasaya ilişkin tartışma, partilerin yayın organı olmaları nedeniyle büyük ölçüde Zafer ve
Yeni Ulus gazeteleri arasında bir kutuplaşma biçiminde gerçekleşmiştir. Bu kutuplaşma içerisinde Hürriyet, Yeni Ulus’a; Milliyet, Zafer’e
yakın bir konum benimsemiştir. Cumhuriyet ise bu iki kutup arasında
konumlanmıştır.
Basındaki tartışmalarda üç tema öne çıkmıştır: “özgürlük mücadelesi”, “devri sabık yaratmak” ve “seçim hazırlığı yapmak.” Zafer,
“özgürlük mücadelesi” teması çerçevesinde yasanın basın özgürlüğünü sınırlandırmak gibi bir amacı olmadığını, aksine vatandaşların hak
ve özgürlüklerini korumak maksadıyla çıkarıldığına işaret etmiştir.
Zafer basının elindeki gücü kötüye kullandığından hareket ederek
iddiasına meşruiyet kazandırmaya çalışırken, Yeni Ulus basının değil
hükümetin elindeki gücü kötüye kullandığını, vatandaşların hak ve
özgürlüklerini koruma kisvesi altında basını susturmayı amaçladığını
ileri sürmüştür. Hürriyet, yaptığı haberlerde söz konusu yasal düzenlemenin basın özgürlüğünü sınırlandırdığına vurgu yaparak, Yeni
Ulus’a yakın bir konum benimsemiştir. Milliyet ve Cumhuriyet’in konuya ilişkin haberleri ise “nesnel” bir dil kullanımına dayalı habercilik
örnekleri gibi görünmekle beraber aslında çoğunlukla egemen söylemler etrafında kapanmaktadır. Ancak Milliyet, hükümet yetkililerinin açıklamaları etrafında yapılandırdığı haberleriyle meseleyi bir
sorun olarak görmekten dahi kaçınırken, Cumhuriyet, Nadir Nadi’nin
yaklaşımına koşut biçimde gazetecilere ispat hakkının tanınması talep
etmekle beraber yasanın basın özgürlüğüne yönelik yeni bir sınırlandırma olmadığı yönünde bir argümana yaslanmıştır.
Zafer gazetesinde, yasanın basın özgürlüğünü sınırlandırdığı şeklindeki eleştiriler “devri sabık yaratmak” olarak adlandırdığımız bir
stratejiyle yanıtlanmıştır. Daha önce de belirtildiği gibi başta Menderes
olmak üzere DP’li yetkililer, hükümete yönelik eleştiriler karşısında
CHP’nin geçmişiyle hesaplaşma yoluna gitmiştir. Bu yasaya yöneltilen
eleştirilere yanıt verirken de CHP iktidarının basına yönelik politikaları, özellikle de İnönü’nün basın özgürlüğünü sınırlandırma niyetini
ortaya koyan beyanatları hatırlatılmış ve bu hatırlatmalar, bir başka
ifadeyle “maziyi canlı tutma stratejisi” yoluyla yeni yasaya yönelik
eleştirilerin meşruiyeti sarsılmaya çalışılmıştır. Zafer’in bu stratejisi
karşısında Yeni Ulus ve Hürriyet ise bu yasanın seçimlerden önce hükümetin kendisine yönelik eleştirileri önlemek üzere aldığı bir baskıcı
tedbir olduğu savını ortaya koymuş, bu düzenlemeyi bir seçim yatırımı olarak değerlendirmiştir.
1956 yılında yapılan değişikliklerle adı kısmen değiştirilen ve
hükümleri daha da ağırlaştırılarak 27 Mayıs Darbesi’ne kadar yürürlükte kalan yasa, hükümete yönelik eleştirilerin önünün kesilmesini ve
böylece hükümetin basın karşısındaki konumunu güçlendirmesini
sağlamıştır. Bu süre içerisinde pek çok gazeteci hakkında dava açılmış
ve çok sayıda gazeteci hapse mahkûm edilmiştir. Yasanın uygulandığı
ilk isim, Hüseyin Cahit Yalçın’dır63. Yalçın, sıfat ve hizmetlerinden
dolayı Başbakan Adnan Menderes ve Dışişleri Bakanı Fuat Köprülü’nün
kişiliklerine hakaret ettiği gerekçesiyle hapis ve para cezasına çarptırılmıştır. Dünya gazetesi yazarı Bedii Faik ve Yeni Sabah gazetesi sahibi
Safa Kılıçoğlu’nun da aralarında bulunduğu pek çok gazeteci, 1954
sonrası dönemde da aynı yasa sebebiyle mahkûm olmuştur (İrvan,
2000: 33; Öymen, 2014: 484).
Menderes’in, partisinin iktidara geldiği günden itibaren basın
özgürlüğü yolunda önemli adımlar attığı halde, basını memnun edememekten şikâyetçi olduğu bilinmektedir (Demir, 2010: 517)64. Başta
Menderes olmak üzere DP’li yetkililer basına tanınan bu özgürlükler
karşısında basından hükümetin işlem ve eylemlerini eleştirmesini
değil, bir tür küçük ortak gibi hareket etmesini ve hükümetin icraatlarını takdir etmesini beklemiştir. Ancak bu beklentinin aksine, basının
bir bölümü DP’nin siyasal liberalleşme vaatlerine sırt çevirmesi nedeniyle DP’ye olan desteğini yavaş yavaş çekmeye başlamıştır. Partiye
verilen desteğin azalması ve ekonomik bunalıma koşut olarak basında
eleştirilerin artması, DP’nin basın özgürlüğünü sınırlandırma yönündeki girişimlerini hızlandırmıştır. Ancak bu noktada, özelde çalışma
kapsamında incelediğimiz yasanın ve genel olarak DP’nin tüm diğer
baskıcı politikalarının DP’ye özgü olmadığını, Türkiye’de iktidarların
muhalefeti kavrayış tarzının bir uzantısı olduğunu hatırlatmak gerekir. Günümüzde, Türkiye’de basın ve iletişim özgürlüğünün hâlâ çok
ciddi bir tehlike altında olması, sermayeden kaynaklanan baskıların
yanı sıra muhalefete ilişkin bu kavrayışın devam etmesinin sonucudur.
Kaynakça
Ahmad, Feroz (1999). Modern Türkiye’nin Oluşumu. Çev., Yavuz Alogan.
İstanbul: Sarmal.
Ahmad, Feroz (1996). Demokrasi Sürecinde Türkiye. Çev., Ahmet Fethi.
İstanbul: Hil.
Aksoy, Muammer (1960). Partizan Radyo ve D.P. Ankara: Forum.
Albayrak, Mustafa (2004). Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960).
Ankara: Phoenix.
Alemdar, Korkmaz (1996). İletişim ve Tarih. Ankara: İmge.
Asker, Ayşe (2013). Askeri Darbeye Doğru, Demokrat Parti’nin Tahkikat
Komisyonu Girişimi. Ankara: İmge.
Bora, Tanıl (2005). “Adnan Menderes.” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce:
Liberalizm. (der.) Murat Yılmaz. İstanbul: İletişim. 482-507.
Çavdar, Tevfik (t.y.). “Demokrat Parti.” Cumhuriyet Dönemi Türkiye
Ansiklopedisi. Cilt 8. İstanbul: İletişim. 2060-2075.
Demir, Şerif (2010). Türk Siyasi Tarihinde Adnan Menderes. İstanbul: Paraf.
Dönmezer, Sulhi (1954). “Matbuat Suçlarında İsbat Hakkı.” İzmir Barosu
Dergisi 45(1): 21-34.
Emre-Kaya, Ayşe Elif (2010a). “Cumhuriyet Gazetesi’nin Kuruluşundan
Günümüze Kısa Tarihi.” İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi
39: 75-91.
Emre-Kaya, Ayşe Elif (2010b). “Demokrat Parti Döneminde Basın-İktidar
İlişkileri.” İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi 39: 93-118.
Eroğul, Cem (1998). Demokrat Parti. Ankara: İmge.
Gevgilili, Ali (t.y.). “Türkiye Basını.” Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi.
Cilt 1, İstanbul: İletişim. 202-222.
İnal, Ayşe (1996). Haberi Okumak. İstanbul: Temuçin.
İrvan, Süleyman (2000). “Demokrat Parti Döneminde Türkiye’de Basın
Özgürlüğü.” İletişim 7: 29-52.
Kabacalı Alpay (1994). Türk Basınında Demokrasi. Ankara: Kültür Bakanlığı
Milli Kütüphane Basımevi.
Kabacalı, Alpay (1990). Türkiye’de Basın Sansürü. İstanbul: Gazeteciler
Cemiyeti Yayınları.
Kaya Özçelik, Pınar (2010). “Demokrat Parti’nin Demokrasi Söylemi.” SBF
Dergisi 65(3): 163-187.
Keyder, Çağlar (2007). Türkiye’de Devlet ve Sınıflar. İstanbul: İletişim.
Kocabaşoğlu, Uygur (1980). Şirket Telsizinden Devlet Radyosuna. Ankara:
Ankara Üniversitesi SBF Yayınları.
Koloş, Umut (2014). “Türk Hukukunda İsnadın İspatı Hakkının Çok Boyutlu
Hukuk Kavrayışı Bakımından Analizi.” İstanbul Üniversitesi Hukuk
Fakültesi Mecmuası: LXXII (1): 627-672.
Konyar, Hürriyet (1999). Ulus Gazetesi, CHP ve Kemalist İlkeler. İstanbul:
Bağlam.
Mardin, Şerif (2001). “Türkiye’de Muhalefet ve Kontrol.” Türk Modernleşmesi.
Çev., Mehmet Özden. İstanbul: İletişim. 177-184.
Oral, Fuat Süreyya (t.y.). Türk Basın Tarihi, 1919-1965. Doğuş Matbaacılık.
Özçetin, Burak ve Demirci, Sibel (2005). “Hürriyet Partisi.” Modern Türkiye’de
Siyasi Düşünce: Liberalizm. (der.) Murat Yılmaz. İstanbul: İletişim. 541547.
Öymen, Altan (2014). Öfkeli Yıllar. İstanbul: Doğan Kitap.
Öztürk, Onur (2007). Demokrat Parti Dönemi Basın Rejimi ve Zafer Gazetesi
(1957-1960), Ulus Gazetesi ile Karşılaştırmalı Bir İnceleme. Ankara:
Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi.
Resmi Gazete (17.03.1954). “Neşir Yoliyle veya Radyo İle İşlenecek Bazı
Cürümler Hakkında Kanun.”
Sunar, İlkay (t.y.). “Demokrat Parti ve Popülizm.” Cumhuriyet Dönemi Türkiye
Ansiklopedisi. Cilt 8. İstanbul: İletişim. 2076-2087.
TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: IX, Cilt: 29, İçtima:4, 7 Mart 1954.
TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: IX, Cilt: 29, İçtima:4, 8 Mart 1954.
Toker, Metin (1991). Demokrasimizin İsmet Paşalı Yılları: DP’nin Altın Yılları,
1950-1957. İstanbul: Bilgi.
Topuz, Hıfzı (1996). 100 Soruda Türk Basın Tarihi. İstanbul: Gerçek.
Tunçay, Mete (t.y.). “Siyasi Tarih (1950-1960).” Türkiye Tarihi 4, Çağdaş Türkiye
1908-1980. (der.) Sina Akşin. İstanbul: Cem. 177-187.
Yetim, Fahri (2006). Ulus ve Zafer Gazetelerinin Karşılaştırmalı İncelemesi
(1957-1960). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara.
Yıldız, Nuran (1997). “Demokrat Parti İktidarı (1950-1960) ve Basın.” SBF
Dergisi 51: 481-505.
Zürcher, Erik Jan (1998). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. İstanbul: İletişim.
Sonnotlar
1
2
Bu çalışmada, tırnak içinde verilen tüm ifadelerde özgün yazım/söyleyiş biçimine
sadık kalınmıştır.
Eski Türk Ceza Kanunu’nun hakaret ve sövme suçlarıyla ilgili 481. maddesi bu
suçlarla ilgili olarak ispat hakkının geçerli olduğu durumları belirlemektedir. Bu
maddede isnat olunan fiilin bir memur ya da kamu hizmeti gören kişinin göreviyle
ilgili olması halinde ispat hakkını kullanmanın mümkün olduğu belirtilmektedir
(http://www.ceza-bb.adalet.gov.tr/mevzuat/765.htm). Daha açık bir deyişle, bu
maddeyle memurlarla ilgili bir suçlama olması halinde iddianın ispatı mümkün
kılınmıştır. İspat hakkını tartışmalı hâle getiren ise 1949 yılında Yargıtay’ın verdiği
bir içtihadı birleştirme kararı olmuştur. Bu kararda, bakanlar ve emsali hakkında
ispat iddiasının aynı mahkemede kabul ve tetkik edilip edilemeyeceği konusunda
bir belirleme yapılmış; bakanlar ve emsallerince kendilerine yöneltilen isnat sebebiyle açılmış hakaret davalarında sanık olanların, isnat ettikleri hakareti içeren fiil
ve hareketleri ispat iddiasının aynı muhakemede kabul edilip incelenmesine imkân
olmadığı hükmüne varılmıştır (Koloş, 2014: 631). Dönmezer, bu kararla “kanunun
kurduğu sistemin esaslı surette halelder edildiğini”(30) belirtmektedir. Zira kararla
birlikte bakanlar ve emsalleri, memur ya da kamu görevlisi kapsamı dışına çıkarılarak haklarındaki iddiaların ispatlanmasının önüne geçilmiştir.
3
DP, kuruluşundan itibaren faaliyetlerinin halka ulaştırılmasını sağlayacak olan bası-
nın desteğine ihtiyaç duymuştur. Her ne kadar DP, kuruluş yıllarında basının önemli bir bölümünün desteğini kazanmış olsa da, Parti yönetimi, 1949 yılında yapılan
İkinci Büyük Kongre öncesinde kendi yayın organını oluşturmaya yönelmiştir. Bu
doğrultuda Zafer gazetesi, 30 Nisan 1949 tarihinde Ankara’da yayın hayatına başlamıştır (Öztürk, 2007: 71). Yayın hayatı boyunca DP’yi destekleme misyonunu sürdüren gazetenin kurucuları İhsan Tütüncü ve Zeki Rıza Sporel, imtiyaz sahibi ve başyazarı ise Mümtaz Faik Fenik’tir. Gazete, 27 Mayıs Darbesi ile birlikte kapatılmış;
1962 yılında yeniden yayımlanmış ve Adalet Partisi’ni desteklemiştir (Yetim, 2006:
37-39).
4
CHP’nin yayın organı Ulus’un tarihi, Kurtuluş Savaşı yıllarına uzanmaktadır. 14
Eylül 1919’da yayımlanmaya başlanan İrade-i Milliye gazetesi, Kurtuluş Savaşı’nın
önemini, mevcut durumu halka anlatma misyonu nedeniyle Ulus’un ilk biçimlenişi
olarak görülmektedir. Bu gazetenin farklı bir çizgiye kaymasının ardından kurulan
ve tamamen Mustafa Kemal’in kontrolünde olan Hâkimiyet-i Milliye gazetesi,
Cumhuriyet döneminde de yayınını sürdürmüş; 1934 yılında ise Ulus adını almıştır.
Tek parti dönemi politikalarının yansıtıcısı olan gazete, 1953 yılında CHP’nin mallarının hazineye devredilmesiyle kapatılmış ve ardından Yeni Ulus adıyla yayımlanmıştır. Gazete, 1954 yılında Halkçı sözcüğünün eklenmesiyle Halkçı Yeni Ulus olarak
yayımlanmış, daha sonra Ratip Tahir Budak’ın yönetimine geçmiş ve 10 Haziran
1955’ten itibaren yeniden Ulus adıyla yayımlanmaya başlanmıştır. Ulus’un son sayı-
sıysa 28 Temmuz 1971 günü yayımlanmıştır. Ulus’un devamı niteliğinde olan Barış
gazetesi, 29 Temmuz 1971 günü Ulus’un sayılarını devam ettirerek yayınına başla-
mış ve 1975’e kadar yayınını sürdürmüştür. Bu tarihte adı tekrar değişerek Yeni Ulus
olmuş, ancak bir sene dolmadan yayın hayatını bitirmek durumunda kalmıştır
(Konyar, 1999: 12-17; Oral, t.y.: 183).
5
Hürriyet gazetesi, muhalefet yıllarında ve iktidara geldiği dönemde DP’yi desteklemiştir. Ancak gazetenin sahibi Sedat Simavi, DP’nin tek parti döneminin uygulamalarına yöneldiği gerekçesiyle DP iktidarının muhalifi haline gelmiştir (Asker, 2013:
34-35).
6
Milliyet, Ali Naci Karacan’ın ölümü ve Abdi İpekçi’nin gazete yönetimine gelmesiy-
7
DP döneminde resmi ve özel ilanların dağıtımı konusunda bakınız Alemdar, 1996.
8
le muhalefete geçmiştir (Yıldız, 1997: 390).
Daha 1951 yılında TBMM’de radyoya ilişkin eleştirileri yanıtlayan Menderes’in şu
sözleri tüm bir DP iktidarı boyunca radyonun nasıl kullanılacağının adeta habercisi
gibidir: “Devlet malı ve vasıtalarını devlet ve memleket menfaatine olarak Hükümet
kullanır. Devlet radyosunun orta malı olduğunu iddia etmek hiç kimsenin hakkı
değildir” (akt. Kocabaşoğlu, 1980: 346). DP’nin muhalefet ve iktidar dönemlerinde
radyoya ilişkin yaklaşımı için ayrıca bakınız Aksoy, 1960.
9
Özellikle “devletin siyasi veya mali itibarını sarsmak”, “ammenin heyecanını mucip
olacak mahiyette yalan haber veya havadisleri neşretmek”, “itibar kıracak veya
şöhret veya servete zarar verebilecek bir hususun isnad edilmesi” gibi ifadeler suç
tarifini genelleştirip belirsizleştirmektedir. Yasanın bu boyutuna ilişkin olarak bakınız Öymen, 2014: 468-470.
10 Dönemin Adalet Bakanı Osman Şevki Çiçekdağ, Meclis görüşmeleri sırasında basının kanun dairesinde serbest olduğunu ve bu hükmün Anayasal güvence altında
bulunduğunu; ancak hürriyetlerin kullanılmasında başkalarının hak ve hürriyetle-
rine tecavüz edilmemesi ilkesinin, demokratik bir hayatın değişmez esaslarından
biri olduğunu belirtmiştir (TBMM Zabıt Ceridesi, 7 Mart 1954: 386). Çiçekdağ, DP
Meclis grubunda yaptığı konuşmada ise yasa tasarısının gerekçesini şöyle açıklamıştır: (…) Muhtelif şekil ve tarzlarda şeref ve haysiyetlere, itibar ve vakârlara
tecavüz edildiği, ailelerin mahremiyetine girilerek hayatı hususiyenin teşhir edildi-
ği, şahısların bir nevi şantaja maruz bırakıldığı, yalan haber veya havadis neşri
suretiyle ammenin huzur ve sükûnunun bozulduğu, Devletin yüksek menfaatlerine
dokunularak emniyet ve bekâsının tehlikeye düşürüldüğü teessürle müşahede edilmektedir (akt. Albayrak, 2004: 395).
11 Burhan Belge, “Vatandaş Namusu ve Devlet itibarı artık tecavüzden masun kalacaktır”, Zafer, 10 Mart 1954.
12 Ahmet Hidayet Reel, “Hürriyet düşmanı olan hürriyet kahramanları”, Zafer, 9 Mart
1954.
13 Zafer, 8 Mart 1954.
14 “Matbuat kanunu ve 161. madde Mecliste”, Zafer, 16 Şubat 1954.
15 “Matbuat kanunu ve 161. madde Mecliste”, Zafer, 16 Şubat 1954.
16 “Neşir yolu ile işlenen suçlar”, Zafer, 8 Mart 1954.
17 Mümtaz Faik Fenik, “Evvela vatandaş şeref ve haysiyeti korunacaktır”, Zafer, 9 Mart
1954.
18 Burhan Belge, “Vatandaş Namusu ve Devlet itibarı artık tecavüzden masun kalacaktır”, Zafer, 10 Mart 1954.
19 Ahmet Hidayet Reel, “Hürriyet düşmanı olan hürriyet kahramanları”, Zafer, 9 Mart
1954.
20 “D.P.’nin seçim hazırlığı”, Yeni Ulus, 16 Şubat 1954.
21 “Basın kanunu tadilatı”, Yeni Ulus, 17 Şubat 1954.
22 Nihat Erim, “Zincirli Basın: Yeni Tasarı”, Yeni Ulus, 21 Şubat 1954.
23 Nihat Erim, “Zincirli Basın: Yalan Haber”, Yeni Ulus, 22 Şubat 1954.
24 “Basına vurulmak istenen zincir” , Yeni Ulus, 27 Şubat 1954.
25 “Seçimler arifesinde D.P.lilerin son icraatı!”, Yeni Ulus, 9 Mart 1954.
26 Kemal Zeki Gencosman, “Aceleniz ne?”, Yeni Ulus, 17 Şubat 1954.
27 Nihat Erim, “Basın hürriyetine yeni zincirler”, Yeni Ulus, 20 Şubat 1954.
28 Konuyla ilgili yazılarının başlıkları Erim’in bu vurgusunu somutlaştırmaktadır:
“Basın hürriyetine yeni zincirler”, 20 Şubat 1954; “Zincirli basın: Yeni tasarı”, 21
Şubat 1954; “Zincirli Basın: Yalan haber”, 22 Şubat 1954.
29 “Basın Kanunu tâdil tasarısı”, Hürriyet, 17 Şubat 1954.
30 Hürriyet, 24 Şubat 1954.
31 Hürriyet, 9 Mart 1954.
32 “Basın Kanununda yapılacak tâdilat”, Hürriyet, 23 Şubat 1954.
33 Hürriyet, 24 Şubat 1954.
34 Milliyet, 16 Şubat 1954.
35 Milliyet, 26 Şubat 1954.
36 Milliyet, 2 Mart 1954.
39 Spotta yer alan ifade tam olarak şöyledir: “Muhalefete mensup hatipler kanunda
ispat hakkının tanınması üzerinde ısrarla durdular. Müzakerelere bugün devam
edilecek”, Milliyet, 8 Mart 1954.
40 9 Mart 1954.
41 Cumhuriyet, 16 Şubat 1954.
43 Cumhuriyet, 4 Mart 1954.
44 Cumhuriyet, 10 Mart 1954.
45 Nurullah Kunter, “Hakaret davalarında ispat hakkı”, Cumhuriyet, 2 Mart 1954.
47 Nadir Nadi, “Benden ne ister?”, Cumhuriyet, 13 Mart 1954.
48 Nadir Nadi, “Baldırıçıplak”, Cumhuriyet, 11 Mart 1954.
49 Bora’nın (486) da belirttiği gibi, Menderes’in siyasal söyleminin üzerinde durulan
önemli özelliklerinden biri muhalefet yıllarındaki liberal-demokratik tutumu ile
iktidar dönemi arasındaki tutarsızlıktır. Bu tutarsızlık, DP’nin basınla ilişkilerinde
kendisini göstermektedir. DP liderleri, muhalefet yıllarında yaptıkları konuşmalarda basın özgürlüğünün önemine dikkat çekmiş, iktidara gelmeleri halinde basını
baskı altında tutan yasalardan kurtaracaklarını vaat etmişlerdir. Söz gelimi Celal
Bayar, “Bugünkü basın kanunu hür basını sağlamaktan uzaktır. Hür basın kanununu biz Demokratlar yapacağız” diyerek (Topuz, 1996: 100) basının desteğini sağlamaya çalışmıştır. Adnan Menderes de 1946 yılında Basın Kanunu’nun 50. maddesinin değiştirilmesi hakkındaki kanun tasarısı görüşülürken “Cemiyet içinde iyiye,
ileriye ve açıklığa doğru bütün hamleler hızını matbuat hürriyetinden alırlar. Matbuat hürriyetinin mevcut olmadığı yerlerde ise vatandaşın diğer hak ve hürriyetleri
tehlikeye düşeceği gibi, topluluk hayatı gizliliğin ve kapalılığın kiri ve pası altında
çürümeğe mahkûmdur” diyerek basın özgürlüğüne ilişkin tavrını açıklamıştır (akt.
Yetim, 2006: 30).
50 Cumhuriyetçi Millet Partisi’nin (CMP) kurucularından Osman Bölükbaşı da yasa
hakkında yaptığı konuşmanın önemli bir bölümünü Menderes’in muhalefet yılla-
rında basın özgürlüğü ile ilgili konuşmalarına ayırmıştır. Ayrıntı için bakınız TBMM
Zabıt Ceridesi, 8 Mart 1954: 476-486.
51 Menderes’in sözleri şöyledir: “(…) evvelâ sarih olarak şurasını ifade etmek
lâzımgelir ki, getirdiğimiz tasarı hiçbir surette matbuat hürriyetini kayıtlamak maksadına mâtuf olarak sevk edilmiş değildir. Burada şerefler ve haysiyetler ve namus-
lar bahis mevzuudur. Bir taraftan matbuat hürriyetini, matbuatın tenkid vazifesinin
serbest olmasını, matbuatın murakabe vazifesinin tamamiyle yerinde işlemesini
temin ederken, diğer taraftan da bütün vatandaşlarımızın namus, şeref ve haysiyetlerinden de emin olarak korkusuz yaşama hakkına sahip olmalarını temin etmek
icabeder” (TBMM Zabıt Ceridesi, 7 Mart 1954: 410).
52 Adviye Fenik, “Besa, Cahid Bey”, Zafer, 8 Mart 1954.
53 Zafer, 9 Mart 1954.
54 Zafer, 10 Mart 1954.
55 Aslında DP hükümetinin 1950-1954 yılları arasındaki pek çok uygulaması, seçmen-
lerin desteğini kazanmasında ve sürdürmesinde etkili olmuştur. Bunların başında
ekonomi alanındaki başarılar gelmektedir. İkinci Dünya Savaşı sonrasında tahıl
ihracatının artması, tarımsal üretimin hava koşullarının etkisiyle artması, Kore
Savaşı’nın yarattığı olumlu fiyat konjonktürünün yanında hükümetin Marshall
Planı gibi dış yardımla borçlanma olanaklarının genişlemesinden yararlanması bu
dönemdeki ekonomik büyümenin temel nedenleri arasındadır. Ekonomik anlamda
halkın refahının artması, halkın DP’ye bağlanmasını beraberinde getirmiştir (Key-
der, 2007: 165; Ahmad, 1999: 141; Çavdar, t.y.: 2068). Ekonomik refahın artmasının
yanı sıra DP hükümetinin seçime yönelik bazı hazırlıklarından da söz etmek gerekir.
Bu hazırlıkların bir bölümü, doğrudan seçmenlerin desteğini kazanmaya dönüktür.
Örneğin, 1953 yılında çıkarılan ve memurlara fazladan üç maaş verilmesini öngören
yasa bu tür uygulamalar arasındadır (Eroğul, 1998: 135-136). Daha önce sözü edilen,
CHP’nin mallarının hazineye devri, Millet Partisi’nin kapatılmasını ve 1953 yılında
Ceza Kanunu’nda yapılan değişikliği de seçimlerden önce hükümetin muhalefetin
gücünü kırmaya dönük uygulamaları arasında saymak gerekir. Hükümet, basının
muhalefetini engellemek üzere de çeşitli tedbirler almıştır. 12 Kasım 1953 tarihli
kararnameyle resmi ilan ve reklamların verilmesinde yeni ilkeler belirlenerek basın
kontrol altına alınmıştır (Asker, 2013: 67).
56 Yeni Ulus, 16 Şubat 1954.
57 Yeni Ulus, 9 Mart 1954.
60 Nihat Erim, “Basın hürriyetine yeni zincirler”, Yeni Ulus, 20 Şubat 1954.
61 Hüseyin Cahit Yalçın, “Ağızlara kilit”, Yeni Ulus, 25 Şubat 1954.
62 Kemal Zeki Gencosman, “Aceleniz ne?”, Yeni Ulus, 17 Şubat 1954.
63 Mümtaz Faik Fenik ise yasanın ilk olarak İnönü’ye hakaret ettiği gerekçesiyle Öz
Demokrat gazetesine uygulandığını belirtmiştir (akt. Emre Kaya, 2010b: 100).
64 Örneğin Menderes, 1953 yılı sonlarında DP meclis grubunda yaptığı konuşmada
şöyle demektedir: “Bu memlekette basın hürriyetinin bu derece ileri olarak temin
edilmiş olmasına rağmen, gazetelerimiz maalesef mevzuatın ne olduğunun farkında değildirler. Türkiye’de basının baskı altında bulunduğundan mütemadiyen
bahsederler. Bir tek gazete çıkıp da 1950 senesinde yaptığımız tadillerin mahiyetini
ortaya koymuş değildir.” (akt. Demir, 2010: 517).
45
Demokrat Parti Yönetiminde
İletişimin Denetimine Yeni Bir Örnek:
Özel Mektupların Açılması ve Kopyalanması
Korkmaz Alemdar
Özet
Demokrat Parti (DP) on yıllık iktidarının ilk döneminde özgür iletişim politikalarından yana
bir tavır sergilemişse de bu yaklaşımı uzun soluklu olmamıştır. DP yönetimi neredeyse tüm
iktidarı boyunca, kamu kaynaklarının paylaştırılmasında basını belirleyici güç haline getirip
kendine bağımlı bir basın yaratma çabasına girişmiştir. Dahası, devlet radyosunu partinin
propaganda aracı haline getirmiştir. Arşivden çıkan son belgelerde DP’nin toplum üzerinde
denetim kurma isteğinin sadece basın ve radyo ile sınırlı olmadığı, dönemin bazı önemli
kişilerinin özel mektuplarının, yasalara aykırı bir biçimde, hükümet yetkilileri tarafından
açıldığı, kopyalarının çıkartıldığı anlaşılmaktadır. Bu çalışmada bu mektupların açılması
eylemi, doğrudan özel haberleşmenin ihlali olarak kabul görecek ve belgelerle ilgili ilk
değerlendirmeler yapılacaktır.
Anahtar sözcükler: DP, iletişim, özel haberleşmenin ihlali
A New Example of Democrat Party's Restrictive Communication Policies:
Illegal Opening and Copying of Private Letters
Abstract
Even though, in the first couple of years of its governance, the Democrat Party (DP) of
Turkey implemented free communication policies, these policies did not remain in place for
long time. Throughout its entire rule, the DP attempted to form a dependent press through
which public resources could be controlled and redistributed. Similarly, public radio
became a propaganda vehicle for the DP government. Recent documents founded in both
the Turkish state archive as well as a private archive reveal the DP’s intentions to control
the Turkish public through restrictive press policies. However, DP’s restrictive press
policies were not limited to control of neither the newspaper press nor the public radio. In
particular, the documents reveal how members of the government infringed upon the
Turkish constitution by opening and copying the letters of many important people,
including journalists. In this article, I analyze the act of opening private letters as an
infringement upon freedom of communication.
Key words: Democrat Party, communication, infringing the freedom of communication
Demokrat Parti Yönetiminde
İletişimin Denetimine Yeni Bir Örnek:
Özel Mektupların Açılması ve Kopyalanması
Bu yazının konusu, Demokrat Parti (DP) iktidarı döneminde,
muhalif ya da muhalefetle bağlantılı olduğu düşünülen bazı kişilerin
mektuplarının açılması, okunması, kopyalarının çıkartılarak saklanmasının değerlendirilmesidir. Olay 27 Mayıs 1960 Devrimi’nden sonra
başbakan, müsteşar ve özel kalem odalarındaki dolap ve kasalarda
yapılan araştırmalarda ortaya çıkmıştır (Belge-1). Mektupların kopyaları Cumhuriyet Arşivi’ndedir. Elimizdeki örnekler Satvet Lütfi
Tozan’ın1 1955 yılında CHP Genel Sekreteri Kasım Gülek’i2 yurt dışındaki tanıdıklarına takdim etmek için yazdığı mektuplar ile Metin
Toker’in3 1957 yılında Ankara’da bir yıllık hapis cezasını çektiği sırada
eşi Özden Toker ve bazı yakınları ile yazışmalarıdır. Bu mektupların
kopyalarının çıkartılmış olması haberleşme özgürlüğünün ihlali4 olarak değerlendirildiği için 27 Mayıs sonrası inceleme konusu yapılmış
ancak sorumluların belirlenmesi ve cezalandırılması konusunda herhangi bir sonuç alınamamıştır.5 Mektupların açılması, okunması ve
kopyalarının çıkartılmasının dışında telefon görüşmelerinin dinlendiğine ilişkin de bilgi vardır (Belge-2 ve Belge-3). Ancak bu konuya ilişkin incelemelerin de sonuçsuz kaldığı anlaşılmaktadır.
DP yönetiminde basının kamu kaynakları (kâğıt, resmi ve özel
ilanlar) kullanılarak denetim altında tutulmaya çalışıldığını (Alemdar,
2001: 201-231; Sarol, 1983: 199-200; Erim, 2005: 590,592,598,640; Faik,
2003: 4.C), devlet radyosunun iktidar partisinin propaganda aygıtı
haline getirildiğini biliyoruz (Aksoy, 1960; Faik, 2003: 2.C:143). Ama
kişilere ait mektupların da kontrol edildiği henüz bilinen bir konu
Alemdar • ... : Özel Mektupların Açılması ve Kopyalanması • 47
değildir. Cumhuriyet Arşivi’ndeki belgeler konuya bir ölçüde ışık tutmakla birlikte denetimin boyutlarını tam olarak anlamaya yardım
ettiği söylenemez. Başka kanıtların, belgelerin ortaya çıkması, tanıklıkların artması bu denetimin boyutlarını anlamamızı sağlayacaktır.
Mektuplara İlişkin Değerlendirme
Arşiv belgeleri 1955 yılında Satvet Lütfi Tozan’ın ve 1957 yılında
Metin Toker’in yazışmalarının izlendiğini, kopyalarının çıkartıldığını
göstermektedir. İncelemeler sonucu tutulan tutanaklar 65 belgenin
(bazıları birden çok belge içeriyor) kaydını göstermektedir (Belge-5,
Belge-6, Belge-7). Satvet Lütfi Tozan’a ait mektupların bir istihbarat
elemanı tarafından kendisinden temin edildiğine ilişkin bilgi vardır
(Belge-8). Tozan’ın, mektuplardan haberdar olduğu anlaşılan istihbarat birimlerinin isteği üzerine kopyalarını teslim ettiği anlaşılmaktadır.
Böyle bile olsa yazdıkları bütün mektuplarla bunlara gelen yanıtları
bir kerede teslim ettiğine inanmak zordur. Elden alınan mektuplara ek
olarak Tozan’ın yazışmalarının izlendiği ve kopyalarının çıkartıldığı
anlaşılmaktadır.
Satvet Lütfi Tozan’ın Mektupları
Satvet Lütfi Tozan, mektuplarda, İngiltere ve ABD’de tanıdığı
önde gelen kişilere CHP Genel Sekreterini takdim etmekte, ülkelerini
ziyareti sırasında kendisiyle ilgilenmelerini rica etmektedir. Tozan’ın
başvurduğu kişilerle yakın ilişkisi olduğu mektupların içeriğinden ve
gelen yanıtlardan anlaşılmaktadır (Belge-9, Belge-10, Belge-11). Kasım
Gülek gibi eğitimini farklı dönemlerde Fransa, Almanya ve ABD’de
yapan, Batı dünyasını yakından tanıyan ve muhtemelen geniş çevresi
olan birisi için Tozan’ın ayrıca girişimde bulunması, belgelerden izlenebileceği üzere, DP yönetiminin ilgisini çekmişe benzemektedir.
Hükümetin CHP Genel Sekreteri’nin temaslarını yakından izlediğini gösteren başka kanıtlar da vardır. Bunlardan birini hatırlatmakta
yarar olabilir. 1957 yılında Kasım Gülek Ankara’da bulunan Amerikalı
Vatandaşlar Müşavir Heyeti başkanı ile görüşür. DP Balıkesir milletvekili Mekki Sait Esen, Meclis Bütçe Komisyonunda hükümetin görüşme
ile bilgisi olup olmadığını sorar. Adnan Menderes’in konuya verdiği
önem ve değerlendirmeleri dikkat çekicidir:
İster muhalefet, ister iktidara mensup olsun herhangi bir vatandaşın,
Hükümetin dışında, adeta başka bir hükümetmiş gibi, beynelmilel
münasebetlere taalluk eden işlerde temaslara ve müzakerelere girişmesi
ve hususiyle bunu gizli tutması hiçbir kitapta yazılı değildir, ama elbette
iyi ve makbul bir hareket sayılmaz.
Sual mevzuunu teşkil eden hadiseyi ben de gazetelerde okudum. Ulus
gazetesinin tavzihini de gördüm. Bu tavzih (açıklama), Halk Partisi
Genel Sekreterinin kendisine vaki davet üzerine Amerikan Büyükelçiliğine
giderek Heyet Başkanı ile görüştüğünü kaydetmektedir. Hadisenin böyle
cereyan ettiği yani davetin Amerikalılardan geldiği bir an için kabul edilse dahi bir temasın hariciyemizin ıttılaına isal (bilgisine sunulmuş olması) edilmiş olması icap ederdi.
Halbuki davet muhterem Amerikalı dostlarımızdan gelmiş değildir.
Sonra da sanki Türkiye’de iki hükümet varmış gibi hareket edilmiş, ayrı
temas aranmış ve bunlar gizli tutulmuştur. Bu görüşme hakkında çıkan
ilk haberler, Genel Sekreterin Büyükelçilikten dönüşte Partiye giderek
orada toplantı halinde bulunanlara ve ezcümle Parti Genel Başkanına
izahat verdiği yazılıdır…
Muhalefet, muhtelif memleket meseleleri hakkında neler düşündüğünü
Türk efkârı umumiyesine, (kamuoyuna) her gün her fırsattan istifade
ederek söylemektedir. Büyük Millet Meclisinde de bu hususta müzakereler, münakaşalar cereyan etmektedir. Binaenaleyh, muhalefetin fikirleri
herkesçe malumdur, ecnebi elçilikler de bunları günü gününe kendi
hükümetlerine bildirirler. Bu bakımdan Amerikan heyeti reisi ile vaki
olan temas muhalefetin mütalâasını (görüşünü) onlara bildirmek gibi bir
noktai nazara da istinat ettirilemez (dayandırılamaz). O halde Amerikan
yardımının devam edip etmemesi, arttırılması veya eksiltilmesi hususlarında Amerika Reisicumhurunu tenvir (aydınlatmak) için buraya gelmiş
olan böyle bir heyetle temasa geçmekte gösterilen bu ısrarın saiki (nedeni) acaba ne olabilir?
Hatıra gelen ihtimallerden (olasılıklardan) birincisi şudur: Heyet reisi,
Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterinin şahsi dostudur. Belki de bir
ahbaplık ve ziyareti bahis mevzuudur. Halk Partisi Genel Sekreteri kendisiyle havadan sudan konuşmuştur. Eğer böyle ise, bunun açıklanması
lazım gelir. İkinci ihtimal, Halk Partisi Genel Sekreterinin siyasi ve bu
heyetin vazifesi doğrudan doğruya alakalandıran mevzularda konuşmuş
olabileceğidir. Bu takdirde de iki ihtimal akla gelir, ya müspet (olumlu)
şekilde yahut da menfi (olumsuz) şekilde konuşmuştur. Müspet konuşmuşsa bu bütün Türk milleti bundan memnun olacağı için, neler konuştuğunun neşir ve ilanını Halk Partisi Genel Sekreterinin fahr (övünçle) ve
gururla yapması, gizlenecek bir tarafı olmadığı kanaati ile hareket etmesi
lazım gelirdi. Eğer, Amerikan yardımının devamı ve sureti istimali (kullanımı) hakkında menfi mütalâalar serdetmişse (bildirmişse) böyle bir
ihtimal, bize son derece teessür (üzüntü) vermekle kalmaz, milletin hak
ve menfaatlerini sarih surette hiçe sayanlardan bu hak ve menfaatlerin
hesabı da sorulmak iktiza eder (gerekir). Şahsı namına da olsa bir heyet
namına da olsa böyle bir harekete tevessül etmek, demokrasi ve hürriyet
anlayışına uygun mudur değil midir? Bunlar bir tarafa, fakat milli menfaatleri zarardide edeceği (zarar vereceği) için her şeyden evvel tereddütsüzce mezmum addolunmak (ayıp sayılmak) lazımdır…
Amerikalılar Türkiye’ye yardım etmektedir. Bu yardımları, memnuniyetle kabul ediyoruz. Çünkü bu yardım, mütekabil (karşılıklı) yardım adı
verilen bir sistem dairesinde yapılmakta ve yalnız Türkiye değil daha
birçok memleketler bundan faydalanmaktadır. Yardım miktarının memleketimizin sulh davasında oynadığı rolün ehemmiyeti ile mütenasip
(orantılı) olarak artmasından ancak memnuniyet duymak icap eder. Ama
gelen heyetin, bir müfettiş gibi hareket ederek, vaziyeti bir de muhalefetten sorduğu veya muhalefetin bu maksatla görüşmeğe davet edildiği
zannını efkârı umumiyeye yaymak, hükümete tam bir itimat beslenmediği kanaati yaratabilir.
Bunun içindir ki, vaziyeti Amerikan Büyükelçiliğinden sorduk ve davetin Amerikan Heyeti Reisinden gelmediğini öğrendik. Hadiseyi şayanı
teessüf (üzüntü verici) görürüm. Hele bu mülakat, partinin resmi organlarında müzakereye mevzu olmuş (görüşme konusu yapılmış) ise hadise,
daha da vahamet kesbeder kanaatindeyim” (Kılçık, 1992: 154-157).
Başbakan Menderes’in bu ayrıntılı değerlendirmesi, CHP yetkililerinin yabancı ülke temsilcileri ile doğrudan görüşme yapmasından
hoşlanmadığını göstermektedir. Ancak eldeki bilgiler Satvet Lütfi
Tozan’ın yazışmalarının, onun kişiliğinden mi yoksa CHP Genel
Sekreteri’ne verdiği destek yüzünden mi izlendiğinin açıklanmasına
olanak vermemektedir.
Metin Toker ve Özden Toker’in Mektupları
Metin Toker’in, Ulucanlar Cezaevi’nin “Ankara Hilton” olarak
adlandırılan 9. ve 10. koğuşlarında kaldığı günlerde esas olarak eşiyle,
kayınpederi İsmet İnönü ile yaptığı yazışmalar açılıp, okunmuş ve
kopyaları alınmıştır. Bu mektupların içeriklerinin değerlendirilmesi
bu yazının konusu dışındadır. Ancak eşler için, özellikle ikinci çocuklarının doğumu öncesinde başlayan hapishane günleri zor, üzüntülü
günlerdir6. Ziyaretler dışında sık yapılan yazışmalar moral kaynağıdır.
Özden Toker, mektuplarında eşinin sıkıntılarını bir ölçüde azaltacak
günlük yaşam bilgileri aktarır. Bazen aile sofrasında konuşulanları,
tanıdıkları kişilerin yaşamlarında meydana gelen değişiklikleri yazar.
Konutlarının taşınma işlerini, bebeğin bakımını ayrıntılı olarak paylaşır. Metin Toker de hapishane günleri ve sağlık durumu hakkında bilgi
verir. Siyasal gelişmelere ilişkin yorumlar yapar, duruşmalarda olan
biteni aktarır. Af tartışmalarının yapıldığı dönemlerde kendisi için özel
bir affa neden karşı olduğunu yazar. Bütün bunlar meraklı göz ve
kulaklar için önemli bir bilgi kaynağı olmuş olabilir. Mektup örneklerindeki bazı satırların altlarının çizilmiş olması bunun göstergesi olarak değerlendirilebilir. Ancak bu bilgilerin herhangi bir amaca yönelik
olarak kullanılıp kullanılmadığını söylemek zordur. Başbakanın o
günlerdeki söylem ve eylemleriyle ilişkilendirilmesi gerekir. Daha
ayrıntılı değerlendirmeler asılları İnönü Vakfı arşivinde bulunan mektupların tasnifinin tamamlanması ve kullanıma açılması ile mümkün
olabilecektir. Vakıf yöneticilerinin izniyle bir tanesini görmek ve örne-
ğini almak Cumhuriyet Arşivi’ndeki kopyaları ile karşılaştırılmasına
olanak vermesi açısından önemli olduğu gibi, bu mektupların kopyalarının çıkartıldığını anlamaya da yardım etmiştir (Belge-12, Belge-13,
Belge-14, Belge-15, Belge-16, Belge-17).
Başbakanının Denetim Merakının Kaynağı
Yöneticiler, tarih boyunca, iktidarlarını sürdürebilmek için yönettikleri insanların ne düşündükleri bilmek istemişlerdir. Kişiler arasındaki sohbet, dedikodu, mektup, telgraf, telefon, haber, elektronik
posta haberleşmesi gibi her türlü iletişimin bütün yöntemler kullanılarak izlenmesi ve denetlenmesinin nedeni budur. Francis Dvornik’in
(1974), iletişimin tarihi olarak devlet istihbaratının tarihini yazması da
bu yüzdendir. Ama kapitalizmin gelişimi, burjuvazinin krala karşı
verdiği basın özgürlüğü mücadelesi insan hakları evrensel bildirgelerine özgürlüklerin genişletilmesi olarak yansımıştır. Elde edilen kazanımlar 20. yüzyılda sadece basın özgürlüğünün değil, kişinin haberleşme özgürlüğünün de vazgeçilmez bir hak olarak uluslararası
metinlere yazılmasını sağlamıştır7.
DP iktidara geldiğinde Türkiye bu uluslararası kuralları kabul
etmişti ama çok partili yaşamın ilk başbakanı, pek çok başka örnekte
görüldüğü gibi, kişisel iktidarını güçlendirme çabasına girdi. Kendisini
buna toplumsal koşulların zorladığını düşündüğünün tanıkları vardır:
Biz 1950’de işbaşına gelir gelmez basın kanununu ele aldık. Basın suçlarında tevkifi kaldırdık. CHP zamanında gazetecilere kelepçe vuruluyordu. Biz bunu kaldırdık. Adeta basın suçu bırakmadık. Sonra ne oldu?
Ortalığı bir küfür, irtica ve komünizm edebiyatı kapladı. Mecbur olduk,
önleyici tedbirler aldık. Ticaniler, komünistler ve küfür önlendi. Şahsa
hakareti hâkimler anlamak istemedi. En ağır küfürler ya beraat etti veya
3-5 güne mahkûm edilip tecil olundu. Hâkimler teminatı mesuliyetsizlik
şeklinde kullandılar. Bu böyle devam edebilir miydi? Bizim aldığımız
tedbirler bunlara karşıdır… (Erim, 2005: 615).
Adnan Menderes konusunda bilinenler onun partisine ve Meclis
grubuna egemen olduğunu, çevresindeki insanları yönetme becerisi-
nin giderek geliştiğini düşündürmektedir. Yönetmek için bilgi sahibi
olmanın öneminin farkındadır ve gereğini yapmayı ihmal etmeyecektir. DP’nin kuruluş yıllarında, gençliğin fikir tartışması yapmaya alıştırılması için Çankaya örgütünde yapılan çalışmaları gençlerin komünizmle mücadele etmelerini önlemek için girişim olarak niteleyen
Menderes’e bu yanlış bilgileri nereden aldığı sorulduğunda, isim
verirse haber kaynağını kaybedeceğini söylemesi önemlidir
(Cerrahoğlu, 1996: 27-28). O yıllarda DP kurucularının yakın çalışma
arkadaşı Bigat Piraye Cerrahoğlu’nun ulaştığı sonuç da ilginçtir:
Demokrat Parti ile tanıdığımız Menderes kendine çok güvenen, gerekli
kişileri avucunda tutsak edecek kadar entrika bilen, ama çiftlik idaresi
dışında ne hukuk ne de ekonomik bilgisi olan veya bu bilgileri sevmediği için kullanmayan bir liderdi. Yüz yüze konuşurken çok tatlı dilli, arkadan konuşurken ise zehir dilliydi. Tanrının kendisini lider olarak yarattığına inanırdı. Bu nedenle de Türkiye Cumhuriyeti’nin gelmiş geçmiş
bütün liderlerinden üstün olarak tanınmak tutkusundaydı. Bütün yeteneğini de bu yolda kullandı, ama imkânsızı başaramadı (7-8).
Adnan Menderes’in kişiliği üzerine pek çok tanıklık ve değerlendirme vardır. Eleştirel olanlar kadar savunanlar da vardır. Londra
uçak kazasından sonra Dr. Cevdet Aykan’ın yazdığı İngiliz doktorun
teşhisi bir uzman görüşüdür ama Menderes için hiç de iç açıcı değildir
(436). Bakan arkadaşları Samet Ağaoğlu, Dr. Mükerrem Sarol önemli
ayrıntılar aktarırlar ama onlar Menderes’in yakınındaki dostlarıdır.
Ercüment Yavuzalp 27 Mayıs’ı önceleyen on beş ay özel kaleminde
çalışmış bir diplomattır8. Bu tanıklıkların hepsinin haklı ya da doğru
yanları vardır ama Şevket Süreyya Aydemir’in Menderes’in Dramı başlıklı çalışmasından bu yana Menderes’le ilgili kapsamlı değerlendirme
girişimi bulmak zordur. Farklı tanıklıkları amaca uygun olarak kullanmanın ötesinde ayrıntılı değerlendirmelere ihtiyaç olduğu kesindir.
Aslında DP dönemine ilişkin yayınların sayısı ile öğrendiklerimiz
aynı oranda artmamaktadır. Cüneyt Akalın’ın Askerler ve Dış Güçler
Amerikan Belgeleriyle 27 Mayıs Olayı; Ayşe Asker’in Askeri Darbeye
Doğru Demokrat Parti’nin Tahkikat Komisyonu Girişimi dışında genel
değerlendirmeler söz konusudur: Şevket Çizmeli’nin Menderes
Demokrasi Yıldızı? M. Serhat Yücel’in Demokrat Parti’si, Hüseyin
Seyhanlıoğlu’nun Türk Siyasal Muhafazakârlığının Kurumsallaşması ve
Demokrat Parti ve H. Emre Oktay’ın Türk Tarihinin Kayıp Yılları bunlar
arasında sayılabilir. Birincil kaynaklara dayalı çalışmalarımız çok
yavaş gelişmektedir. İkinci Dünya Savaşı sonrası koşullarının iktidara
getirdiği DP’yi anlamak için batılı arşivlerin yeterince değerlendirildiğini de söylemek zordur.
Bu yazının konusu oluşturan özel mektupların açılıp okunması ve
kopyalarının çıkartılması, tek başına DP’nin iletişim politikalarını
açıklamaya yetecek bir örnek olmasa da dönemi ve Adnan Menderes’in
yönetim anlayışını anlamaya yardım edecek bir ayrıntıdır. Bir başbakanın özel kaleminde bulunan mektup örneklerinin onun bilgisi dışında orada bulunabileceğini düşünmek zordur. Bunun anayasayı ihlal
suçu oluşturduğuna kuşku yoktur. Ancak bu suçu kimin işlediği tam
olarak ortaya çıkartılmamıştır. Büyük olasılıkla istihbarat örgütünün
işin içinde olması, 27 Mayıs sonrasında başlatılan soruşturmanın sürdürülmesini engellemiştir. Demokratik toplumlarda yasaların egemen
kılınması, basının özgür olması ve yargının bağımsızlığı yaşama egemen olan temel ilkelerdendir. Demokrat Parti gibi daha dün Türk
siyasal yaşamında belirleyici olan bir partinin kişilerin mektuplarını
açıp okuduğunu öğrenmekte bu kadar geç kalmamalıydık. Ama
öğrendikten sonra da araştırmaları geliştirme sorumluluğunu göz ardı
etmemek gerektiğini akılda tutmalıyız. Aksi takdirde günümüzde
yaşandığını yine tesadüfen öğrendiğimiz telefonların dinlenmesi olaylarının sorumlularını bulmak mümkün olmayacaktır.
Kaynakça
Ağaoğlu, Samet (2011). Arkadaşım Menderes. İpin Gölgesindeki Günler. İstanbul:
Yapı Kredi Yayınları.
Akalın, Cüneyt (2000). Askerler ve Dış Güçler Amerikan Belgeleriyle 27 Mayıs
Olayı. İstanbul: Cumhuriyet Kitap.
Aksoy, Muammer (1960). Partizan Radyo ve DP. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
Alemdar, Korkmaz (2001). “DP ve Basın.” İletişim ve Tarih. Ankara: Ümit
Yayıncılık.
Asker, Ayşe (2013). Askeri Darbeye Doğru Demokrat Parti’nin Tahkikat
Komisyonu Girişimi. Ankara: İmge.
Aydemir, Şevket Süreyya (1969). Menderes’in Dramı. İstanbul: Remzi Yayınevi.
Aykan, Cevdet (2003). Demokratik Süreç ve Anılar. Ankara: Grafiker Yayınları.
Cerrahoğlu, Bigat Piraye (1996). Demokrat Parti Masalı. İstanbul: Milliyet
Yayını.
Çizmeli, Şevket (2010). Menderes Demokrasi Yıldızı? Ankara: Arkadaş.
Dilipak, Abdurrahman (1990). Menderes Dönemi. İstanbul: Beyan Yayınları, 5.
Baskı.
Dvornik, Francis (1974). Origins of Intelligence Services. The Ancient Near East,
Persia, Greece, Rome, Byzantium, The Arab Muslim Empires, The Mongol
Empire, China, Muscovy. New Brunswick: Rutgers University Press.
Erim, Nihat (2005). Günlükler 1925-1979. 2. Cilt. İstanbul: Yapı Kredi
Yayınları.
Faik, Bedii (2003). Matbuat Basın Derken Medya. 2. ve 4.Cilt. İstanbul: Doğan
Kitap.
İnönü, İsmet (2001). Defterler (1919-1973). 2. Cilt. İstanbul: Yapı Kredi
Yayınları.
Kılçık, Haluk (1992). Adnan Menderes’in Konuşmaları, Demeçleri, Makaleleri. C.
VIII. Ankara: Demokratlar Kulübü Yayını.
Oktay, Emre H. (2013). Türk Tarihinin Kayıp Yılları. 27 Mayıs: Bu Bir İhtilal
Değil Darbedir. İstanbul: Akis Kitap.
Sarol, Mükerrem (1983). Bilinmeyen Menderes. 1. Cilt. İstanbul: Kervan
Yayınları.
Seyhanlıoğlu, Hüseyin (2011). Türk Siyasal Muhafazakârlığının Kurumsallaşması
ve Demokrat Parti. Ankara: Kadim Yayınları.
Toker, Metin (1991). Demokrasimizin İsmet Paşa’lı Yılları 1944-1973.
Demokrasiden Darbeye 1957-1960. Ankara: Bilgi.
Yavuzalp, Ercüment (1991). Menderes’le Anılar. Ankara: Bilgi Yayınevi.
Yücel, M. Serhat (2001). Demokrat Parti. İstanbul: Ülke Kitapları.
Sonnotlar
1
Tozan hakkında bilgilerimiz çok sınırlıdır. Darüşşafaka Cemiyeti’nin en önemli
vasiyet bağışçılarından biri olduğundan yayın organında (Darüşşafaka, Ekim 2010, 5,
21) yer alan kısa bilgiler şöyledir: “Satvet Lütfi Tozan, Bosna Hersek’in Trebine
şehrinde köklü Resulbegoviç-Resulbeyzade sülâlesinin çocuğu olarak 1889’da
doğdu. Bosna Hersek’in Avusturya-Macaristan İmparatorluğu tarafından işgal edil-
mesinden sonra binlerce Bosnalı gibi ailesiyle İstanbul’a göç etti. İstanbul Askeri
Rüştiyesi, Mercan İdadisi ve Hukuk Mektebi’nde okudu. 1904’te Mercan İdadisi’de
okurken, Sultan II. Abülhamit yönetimine karşı Cemiyet-i İnkılabiye adıyla muhalif
bir hareketin kurulmasına öncülük etti. II. Abdülhamit’in kız kardeşi Seniha
Sultan’ın oğlu Prens Sabahattin’in 'teşebbüs-ü şahsi ve adem-i merkeziyet' fikirlerin-
den çok etkilendi. Yazdığı eserleri inceleyen Satvet Lütfi, Prens Sabahattin’in özel
kâtibi oldu. Dostlukları Prens Sabahattin’in vefat ettiği 1948 yılına kadar sürdü.
Sultan II. Abdülhamit’e muhalif olan Satvet Lütfi, 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanından sonra da İttihat ve Terakki Partisi’nin karşısında yer aldı ve İttihat ve Terakki
muhalifi Halaskâran-ı Zabitan Grubu’na üye oldu. Grup, Balkan Harbi sırasında
hükümeti devirmek için harekete geçti ancak başarılı olamayınca Satvet Lütfi, 16
Mart 1913’te tutuklandı. Prens Sabahattin ile yakınlığı sayesinde mahkûmiyetten
kurtulan Satvet Lütfi, Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte siyaset sahnesinden çekilerek
ticarete atıldı. İngiltere yararına İkinci Dünya Savaşı sırasında gösterdiği fedakârlık
ve başarılardan dolayı İngiltere Kralı VI. George tarafından Honorary Officer of British Empire nişanıyla ödüllendirildi. 11 Aralık 1971’de vefat etti.” (Bu kaynaktan
haberdar olmamı sağlayan Darüşşafaka Cemiyeti Müzesi yetkilisi Canan Cürgen’e
teşekkür borçluyum). Chronicle dergisini kaynak gösteren bir internet sitesi
(http://www.on5yirmi5.com/biyografi/kultur-sanat/tarih/128000/satvet-lutfitozan-kimdir.html) doğrulanmaya ihtiyaç duyan bilgiler aktarmaktadır.
Satvet
Lütfi Tozan 1940-1942 yılları arasında Finlandiya’nın İstanbul Fahri Başkonsolosluk
görevini yürütmüştür.
2
Kasım Gülek (1905-1996), CHP Genel Sekreteri (1950-1959).
3
Metin Toker (1924-2002), gazeteci, İsmet İnönü’nün damadı.
4
Anayasanın 81. maddesi postalara verilen kâğıtların, mektupların ve her türlü ema-
netlerin yetkili sorgu yargıcı veya yetkili mahkeme kararı olmadıkça açılamayacağını ve telgraf ve telefonla haberleşmenin gizliliğinin bozulamayacağını öngörmektedir.
5
Cumhuriyet Savcılığı’nın yaptığı soruşturmada ifadelerine başvurulan infaz
memurları mektupların kopyalarının hapishanede alınmadığını söylemişlerdir.
Mehmet Ünsal fotokopilerin postahanede emniyet tarafından alınmış olabileceğini
beyan etmiştir. Kemal Günal da şehir içinden ve ekspres olarak postalanmasına
rağmen mektupların 2-3 gün sonra ulaştığını, gecikmenin postanede fotokopi alın-
ması yüzünden olmuş olabileceğini söylemiştir (Cumhuriyet Arşivi, 28/7/1960
010/09/122). Konu Yassıada duruşmaları sırasında gündeme geldiğinde, Başbakan
Adnan Menderes’e sorulmuş; o mektuplardan haberi olmadığını söylemiştir (Toker,
1991: 187). Toker, Menderes’in konuya ilişkin şu yanıtı verdiğini aktarır: “Metin
Toker’le hanımı Özden Toker arasında teati edilen mektupların bir kelimesini okumadım ve bunların büromdan çıktığını ilk defa sizden işitiyorum. Belki Metin
Toker’in cezaevinde bulunduğu sırada bu mektupların örnekleri alınmış ve Dahiliye
Vekaletince hususi kalem müdürlüğüne verilmiş olabilir. Fakat benim böyle bir şey-
den katiyen malumatım yoktur.” Savcılık mektupların cezaevinde değil, postanede
açıldığını düşünmektedir. Kanıt olarak da idareye geç teslim edilmelerini göstermektedir (Belge 4).
6
Samet Ağaoğlu Adnan Menderes’in gazetecilerle ilişkisinden söz ederken kavgaları,
küskünlükleri çabuk unuttuğunu, açılmış hakaret davaları sonunda mahkûm edilenlerle ilgilendiğini, af veya ceza yerini hapishaneden hastaneye çevirmek yolunu
aradığını yazıyor. “Rahmetli Hüseyin Cahit böyle affedildi. Metin Toker cezasının
büyük kısmını Ankara Gülhane Hastanesi’nin lüks bir odasında böyle geçirdi.
1964’te Ankara Hapishanesi’nde, Menderes’in Metin Toker’i, hatta sağlık kurulunun
raporu alınmadan hastaneye göndermesi için müdüre doğrudan doğruya kendisinin
telefon ettiğini anlatmışlardı. Müdür, Başbakanlık Özel Kalemi’nin Başbakan’ın ken-
disiyle görüşeceğini söylediği zaman heyecanla dolu bir şaşkınlık geçiriyor. Adnan
Bey Metin Toker’in hemen hastaneye sevkini istemekte. Müdür buna yetkisi olmadığını, savcıdan emir gelmedikçe yapamayacağını söylüyor. Menderes, 'Emir gelecek,
siz yapın' diye dayatıyor. Talimat da bir saat sonra yetişiyor. Kim bilir, Adnan Bey bu
telefonu yaparken belki yanında bu iş için ricaya gelmiş İnönü vardır.” (2011: 103104).
7
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (1950) herkesin görüşlerini açıklama ve anlatım
özgürlüğü hakkına sahiptir.
Bu hak, kanaat özgürlüğü ile kamu otoritelerinin
müdahalesi ve ülke sınırlarını söz konusu olmaksızın haber veya fikir alma ve verme
özgürlüğünü de içerir (madde 10).
8
“Birlikte çalışmaya başladıktan kısa bir süre sonra edindiğim ve sonradan da aynen
muhafaza ettiğim izlenim, Menderes’in Türkiye’yi kalkındırmak gibi bir misyona
sahip olduğuna yürekten inanmış olduğudur. Davasına olan inancında içtenliği ve
bunu gerçekleştirmek için gösterdiği azim ve heyecanı bence kuşku götürmez. İkinci inancı da, bu davasının gerçekleştirilmesine, muhalif basını da dahil, amansız
muhalefetin engel olduğudur. Benim çalıştığım dönemde bu inanç tehlikeli bir saplantı halini almıştı. Hatta diyebilirim ki, muhalefetle mücadele, bu dönemde her
şeyin üstünde bir öncelik kazanmıştı… O zaman, radyoda her akşam radyo gazetesi
diye bir program vardı. Son aylarda bu programdaki konuşmaların hemen hemen
tümünü Başbakan yazıyordu. Tabii konuşmaların ana teması, muhalefete hücum
idi…” (1991: 101).
Ekler
Belge-1
Belge-2
Belge-3
Belge-4
Belge-5
Belge-6
Belge-7
Belge-8
Belge-9
Belge-10
Belge-11
Belge-12
Belge-13
Belge-14
Belge-15
Belge-16
Belge-17
75
Bir Trajediye İktidar ve Muhalefet Cephesinden Bakışlar:
6-7 Eylül Olaylarının Ulus ve
Zafer Gazetelerinde Temsili
Ayşe Elif Emre Kaya
Özet
Londra Konferansı sırasında, 6 Eylül günü Selanik’teki Atatürk’ün doğduğu eve Yunanlılar tarafından bomba atıldığı
yönünde gelen bir haber üzerine İstanbul, İzmir ve Ankara’da olayı protesto için toplanan gruplar, başta Rumlar
olmak üzere diğer azınlıklara ve Türklere ait ev ve iş yerlerine yönelik olarak, 7 Eylül gününün erken saatlerine
kadar, büyük bir kontrolsüzlük içinde, her türlü şiddet, tedhiş ve yağma hareketlerini uygulamışlardır. Çalışmada
olayların ortaya çıkış süreci, sonrasında yaşanan gelişmeler ve olaya ilişkin gerçekliğin Ulus ve Zafer gazetelerinde
nasıl sunulduğu konu edilmiştir. Çalışmanın amacı ise, siyasal iktidarla farklı ilişkiler içinde olan iki yayın organın
yaşanan şiddet olayını, nasıl sunduklarını incelemektir. Bu amaç doğrultusunda, gazetelerde konuyla ilgili yer alan
haber ve köşe yazıları nitel analiz ile irdelenmiştir. Burada araştırmaya yön veren görüş ise, DP’nin yayın organı olan
Zafer’in olayın sunumunda hükümetin tanımlama/izah/açıklama veya çerçeveleme biçimlerinden yararlandığı, olayı
hükümetin perspektifinden tartıştığı, o sınırlar içinde tutmaya çalıştığı; ana muhalefet partisi CHP’nin yayın organı
olan Ulus’un ise olaya farklı tanımlama biçimlerinden yaklaştığı, hükümetin ortaya koyduğu tanımlama ve
çerçeveleme biçimlerini sorgulayıp, farklı yönleriyle tartıştığıdır.
Anahtar Kelimeler:
Different Views on the Power and the Opposition about a Tragedy:
Ulus and Zafer’s Representations of the Incidents of September 6-7
Abstract
During the Conference of London, on the 6th of September, upon a news that the Greeks bombed the house where
Atatürk was born in Thessaloniki, groups of people gathering for protests in İstanbul, İzmir and Ankara started
inflicting violence, terrorize and plunder beyond control towards the houses and workplaces of minorities, especially
those of the Greeks and Turks, until the early hours of 7th September. It is of importance that such a terror
happened for the first time towards minorities during post-republican era. In this study, it was discussed about how
the process of emergence of the 6th – 7th September events, developments after the reality concerning the events
on Ulus and Zafer newspapers had been presented. The aim of this study is to examine how Ulus and Zafer
newspapaers have different relationship with the Turkish government, submitted the violence event. For the
purpose, the news and columns related the subject were analyzed by qualitative analysis technique. The view
directing the present study was that Zafer newspaper used the style of the government in defining/interpreting/
explaining or framing the events and discussed the issue from the perspective of the government or at least tried
to keep it within the said limits while Ulus newspaper approached the said events through a totally different
definition, questioned the definition and framing of the government and discussed different aspects of the issue.
Key words:
Başlığın ve özetlerin kısaltılması gerek
Bir Trajediye
İktidar ve Muhalefet Cephesinden Bakışlar:
6-7 Eylül Olaylarının
Ulus ve Zafer Gazetelerinde Temsili
1955 yılının Eylül ayında Kıbrıs konusunu görüşmek üzere toplanmış olan Londra Konferansı sırasında, 6 Eylül günü Selanik’teki
Atatürk’ün doğduğu eve Yunanlılar tarafından bomba atıldığı yönünde gelen haber üzerine İstanbul, İzmir ve Ankara’da olayı protesto için
toplanan gruplar, başta Rumlar olmak üzere diğer azınlıklara ve Türklere ait ev ve iş yerlerine yönelik olarak, 7 Eylül gününün erken saatlerine kadar, büyük bir kontrolsüzlük içinde, her türlü şiddet, tedhiş
ve yağma hareketlerini uygulamışlardır.
Çalışmada öncelikle 6-7 Eylül olaylarının çıkışına zemin hazırlayan süreç ele alınmış ardından da, 6-7 Eylül olaylarına ve yaşanan
gelişmelere ilişkin bilgiler karşılaştırmalı olarak verilerek genel bir
çerçeve çizilmiştir. Çalışmanın bu kısmında, yaşananların bir şiddet
olayı olarak çerçevelendirilmesinin sınırlı bir yaklaşım olduğu, “sınıfsal bir tepki”yi içinde barındırdığı görüşünün de görünür kılınması
gerekliliği vurgulanmıştır. Çalışmanın analiz kısmında ise, olayın oluş
tarihinden, ay sonuna kadar geçen süre zarfında, Ulus ve Zafer gazetelerinde yer alan haber ve köşe yazıları nitel analiz yöntemi ile incelenmiştir.
Medya-gerçeklik ilişkisi, kuramsal yaklaşımlarda farklı şekillerde
karşımıza çıkmaktadır. Liberal yaklaşım açısından medya gerçekliğin
kavranmasında ve aktarılmasında bilimsel metotları kendine kılavuz
edinmiştir. Nasıl ki pozitivist bilim anlayışının araştırmacıdan beklentisi değer yargılarından arınarak, bilim anlayışının araştırmacıdan,
değer yargılarından arınarak gözlenebilen gerçekliğin bilgisine ulaşmak idiyse, gazeteciden de beklenen siyasal yanlılığından arınıp olay-
Emre Kaya • ... : 6-7 Eylül Olaylarının Ulus ve Zafer Gazetelerinde Temsili • 77
ları habere dönüştürmesidir (İnal, 1996: 16). Daha açık bir deyişle,
liberal yaklaşım içinde medyanın gerçeği bozmadan, değiştirmeden,
çarpıtmadan verebileceğine dair bir anlayış ortaya konulmaktadır.
Buna karşılık Marksist yaklaşım içinde haberin sağladığı imajların ve
tanımların siyasal ve ekonomik yönetici gruplarca biçimlendirilmesi
nedeniyle ön yargı taşıdığını bu nedenle de nesnel bir gerçekliğin
bozulmuş ve yanlış yorumlarının görüldüğü belirtilmektedir (aktaran
Curran ve diğerleri, 1991: 243). Bu görüşe göre ise haber metinlerinde
gerçek, kapitalist sınıf çıkarına uygun biçimde çarpıtılmaktadır. Eleştirel yaklaşıma göre ise, medya toplumsal bilgiyi inşa ederken, belirli
anlam ve yorumları tercih etmekte, bunlara dayalı sınıflandırmalar ve
düzenlemeler ile belirli gerçekleri içerirken, diğerlerini dışarıda bırakmakta, böylelikle medyanın paylaşılan bir toplumsal fenomeni tanımlamasıyla birlikte, aynı zamanda onun oluşturulmasına da yol açmaktadır (Dursun, 2013: 40). Bir başka deyişle, haber gerçeği temsil eden
bir metindir. Bir gazetecinin haber üretim sürecini kimliği yani kendi
değer yargıları, çalıştığı medya organının yayın politikası ile sahiplik
ilişkisi belirler. Bu belirlenimler çerçevesinde gazeteci gerçeğe ilişkin
bazı parçaları seçer, haber metnine dâhil eder ve bazı parçaları dışarıda bırakır ( Binark ve Bek, 2010: 173).
Bu çalışmada, haber ve gazetecilik pratikleri eleştirel yaklaşım
görüşünden hareketle ele alınmaktadır. Bu görüş doğrultusunda çalışmada, siyasal iktidar ile farklı ilişkiler içinde olan dönemin iki yayın
organın, haber yazı ve yorumların nasıl bir çerçeve içinden sundukları, olaya ilişkin “gerçeği” nasıl inşa ettikleri, gerçekliği tanımlarken
hangi anlam ve yorumları seçtikleri, neyi ön plana çıkarıp, neyi görünmez kıldıklarını ve iktidar ile olan mesafelerinin bu gerçekliği inşa
etmede nasıl bir etki ettiği incelenmiştir. Bu incelemeyi yaparken
yazınsal açıdan farklı biçimde oluşturulan metinler olmalarına karşın,
değer yargılarını içinde barındırma konusunda birbirlerinden çok da
farklı metinler olmadıkları düşüncesinden hareketle, haber ve köşe
yazıları bir arada incelenmiş, böylelikle haberlerle hâkim kılınmaya
çalışılan anlamların /anlamlandırmaların, köşe yazıları ile nasıl desteklediği ortaya konulmaya çalışılmıştır. Araştırmaya yön veren görüş
ise, DP’nin yayın organı olan Zafer’in olayın sunumunda hükümetin
tanımlama/izah/açıklama veya çerçeveleme biçimlerinden yararlandığı, olayı siyasal iktidarın gerçeklik tanımları ile yorumladığı, tartışmaları da bu sınırlar içinde tutmaya çalıştığıdır. Benzer biçimde, ana
muhalefet partisi CHP’nin yayın organı olan Ulus’un ise olaya ilişkin
farklı tanımlama biçimlerini tercih ettiği ve siyasal iktidarın ortaya
koyduğu tanımlama ve çerçeveleme biçimlerini sorgulayıp, gerçekliği
farklı yönleriyle sunduğudur.
Kıbrıs Sorununun Ortaya Çıkışı ve Gelişimi
Kıbrıs’ın ülkeler arasında bir soruna dönüşme nedenini anlayabilmek için adanın geçirdiği tarihsel sürece bakmakta fayda vardır.
Kıbrıs’a ilişkin ilk bilgiler adanın; Roma İmparatorluğu, Roma ve
Bizans halinde ikiye ayrıldığı zaman, Bizans İmparatorluğu’nun içinde Yunanistan ülkesinden ayrı bir birim olarak örgütlendiğine ilişkindir (aktaran Gevgilili, 1987: 126)1. Kıbrıs, 1571 yılında Osmanlı İmparatorluğu tarafından fethedilmesine kadar geçen sürede, farklı egemenliklerin etkisinde kalmış, fetih sonrasında ise, dinsel açıdan Ortodoks2 ve İslam, etnik bakımdan da Rum ve Türk kesimlerine3 ayrılmıştır. Osmanlı’nın çöküşüne doğru, İngiltere vekâleten ve geçici olarak
adaya girmiş, daha sonra da Lozan Antlaşması’nda Kıbrıs’ın kendilerine katıldığını Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) Hükümeti’ne
onaylattırmıştır4 (Gevgilili, 1987: 127- 131). Bir müddet sonra ise,
İngiltere’nin 1925 yılında sömürge ilan ettiği Kıbrıs’ta yaşayan Rumlar,
adanın Yunanistan’a katılmasını savunmaya başlamışlar ve bu amaçlarına ulaşabilmek için de örgütlenmişlerdir. Bu durum, Kıbrıs Türk
toplumu tarafından tepkiyle karşılanmıştır. İki ülkenin üniversite
öğrencileri çeşitli mitinglerle karşılıklı protestolarda bulunsalar da,
Kıbrıs konusu, gerek Türkiye ve gerekse Yunanistan tarafından resmi
bir sorun olarak siyasal platforma taşınmamıştır (Albayrak, 2000)5.
Hem 1950 yılında iktidara gelen Demokrat Parti’nin (DP) hükümeti, hem de selefi olan Cumhuriyet Halk Partisi’nin (CHP) hükümetleri, adadaki statükonun devamından yana oldukları için Kıbrıs’ı bir
sorun olarak görme eğilimi içinde olmamışlardır. Fakat şu nokta gözden kaçırılmamalıdır ki, DP’nin muhalefet yıllarında konuya yaklaşımı farklıdır. DP sözcüleri, CHP’yi Kıbrıs konusuyla yeterince ilgilenememekle ve önlemlerin yetersizliği nedeniyle ırktaşlarını güvenden
yoksun bırakmakla suçlamalarına karşın, 1950’de iktidara geldikten
sonra, “Kıbrıs meselesinde tutumlarının ne olacağı” yönündeki bir
soruya, Kıbrıs diye bir problem olmadığını söyleyerek, Kıbrıs konusundaki görüşlerinden vazgeçmişlerdir (Bağlum,1991:61). DP’nin
tutum değişikliğinin gerekçesi olarak Sovyet tehlikesine karşı işbirliği
için Yunanistan’la iyi ilişkilere devam edilmesi gerektiği düşüncesi
gösterilmiştir (Bağcı, 1990:101). Adnan Menderes’in Londra Konferansı öncesi yaptığı konuşmada, “hür milletler birliği”nin Yunanistan
tarafından zayıflatıldığına işaret eden konuşması, bu düşüncede haklılık payı olduğunu gösterir niteliktedir.
Yunan hükümetinin Kıbrıs’ın Yunanistan’a ilhak davasını, Birleşmiş Milletlere (BM) taşıması sonucunda ise, Türkiye’nin Kıbrıs politikasını değiştirdiği söylenmiştir6 (6-7 Eylül Olayları. Fotoğraflar- Belgeler Arşivi, 2005: 289). Yunanistan başvurusunda, BM Beyannamesi’ndeki halkların eşitliği ve kendi kaderlerini kendileri tayin etme
prensibinin uygulanması ve 1950 yılında Kıbrıs’ta resmi olmayarak
yapılan referandum sonuçları, Kıbrıs’ın eski Yunanlıların yerleşim
alanı olduğu ve Yunanistan’ın kültürel etki alanı içerisinde kalmasını,
gerekçe olarak göstermiştir. Yunanistan ayrıca, Güney Akdeniz Bölgesi’ndeki siyasi istikrarın İngiltere’nin gösterdiği yumuşamazlıktan
dolayı da tehlikede olduğu vurgusunda bulunmuştur. Yunanistan’ın
bu tezine İngiliz, Türk ve BM delegelerinin sert muhalefetlerine rağmen, konu BM’de tartışılmıştır. Bu görüşmeler sırasında Türk delegesi
Selim Sarper bir konuşma yaparak, Yunan görüşüne karşı çıkmış ve
adanın Yunanistan’a verilemeyeceğini savunmuştur (Ceylan, 1996: 21;
Eroğul, 1998: 172). Bunun sonucunda, BM konunun görüşülmesini
geriye bırakmış, bu durum ise iki hükümet arasında gerginliği artırmıştır (6-7 Eylül Olayları. Fotoğraflar- Belgeler Arşivi, 2005: 289).
Yunanistan’dan gelen haberlerin artması ile birlikte de, Türk kamuoyunun da bölgeye dikkati yoğunlaşmış, Rum ve Yunanlılara yönelik
olarak bir hassasiyet oluşmaya başlamıştır (Ayın Tarihi, 1-17 Temmuz
1955)7.
1955 yılının Temmuz ayına gelindiğinde ise, Başbakan Adnan
Menderes, kabinesi içinde bir değişiklik yaparak, Fuat Köprülü’yü
Dışişleri Bakanlığı görevinden almış ve yerine Fatin Rüştü Zorlu’yu
getirmiştir. Selefinin, Yunanistan’ın ve Kıbrıslı Rumların yönelttiği tehditler, baskılar ve yer yer başlayan saldırılar karşısındaki klasik hariciyeci yaklaşımı ve sözlü uyarılarla karmaşık demeçlerle karşılayan bir stratejinin devamından yana olan temkinli tavrına karşın, Zorlu Londra ve Zürih
Antlaşmaları’nın temel taşlarının döşenmesi için çalışmalar başlatıp, adada
bir Türk Mukavemet Teşkilatı’nın kurulması için adımlar atarak adaya ilişkin aktif bir politika belirlemiştir (Birgit, 2012: 192,193)8.
Kıbrıs konusuna DP iktidarının başlangıçtaki temkinli yaklaşımı,
Türk basını tarafından da benimsenmiş, uzunca bir süre - Hürriyet
hariç - gazeteler konuya ilgi göstermemiştir9. Hürriyet ise Çavdar’ın
deyişiyle, her gün Kıbrıs’ta EOKA’ya bağlı militanların yaptıklarına ve
Türklerin nasıl kötü muamele gördüklerine ilişkin haberleri vermiş ve
böylelikle Türkiye Makarios, Grivas isimleri ve Enosis sözcükleri gündeme yerleştirmiştir (2000: 53). Hürriyet’in süreçteki tutumu, 6/7 Eylül
olayları sonrası yürütülen soruşturmada tutanaklara ise şu şekilde
yansıtılmıştır:
Hürriyet sahibi ve baş yazarı ölü Sedat Simavi’nin 12 ada Garbi Trakya
hakkında açtığı malum kampanya vardır. Bu kampanya, Türk-Yunan
dostluğu aleyhine yönetildiği gibi ayrıca Rum vatandaşlar hakkında da
Türk efkarına nahoş tesirler yaratıyordu. Kampanya nihayet. Hariciye
teşkilatımız ve Hariciye Vekili sayın Fuat Köprülü aleyhine kadar dayanmış ve Sedat Simavi aleyhine dava bile açılmıştır. Hürriyet’in açtığı bu
kampanya devam ederken ortada henüz bir Kıbrıs meselesi yoktu (6-7
Eylül Olayları. Fotoğraflar- Belgeler Arşivi, 2005: 289)10.
Kıbrıs konusu siyasi gündemde önemli bir noktaya taşınınca,
Hürriyet’in peşi sıra diğer basın organları da konuyu ele almaya başlamışlar ve hatta konuyu gündeme taşımanın ötesine geçip, yönlendirici
bir yayın politikası izlemeye başlamışlar, hükümetin de aktif bir siyaset gütmesi gerektiği fikrini sürekli canlı tutmuşlardır (Cumhuriyet,
“Kıbrıs Meselesi”, Ayın Tarihi,1 Temmuz 1955: 105; Ulus, “Kıbrıs işi
doğru yolda”, Ayın Tarihi, 7 Temmuz 1955 : 106; Tercüman “Yılan Hikayesi”, Ayın Tarihi, 19 Temmuz 1955: 109).
Kıbrıs konusu İngiliz basınında da yer almıştır. İngiliz basının
Türk tezini destekleyici bir yayın oluşturmasının dışında daha dikkat
çekici olan nokta, Kıbrıslı Rumların “komünistler” tarafından yönlendirildiği vurgusudur (Ayın Tarihi, 3 Temmuz 1955:100; 9 Temmuz 1955:
100; 12 Temmuz 1955: 101; 21 Temmuz 1955: 102; 22 Temmuz 1955:102).
Bu durum, kapitalist Batı toplumlarının mevcut “komünist” algısını
ortaya sermesi nedeniyle önemlidir. Dönemin yaygın politik unsurlarından biri olarak tanımlanan “anti komünizm” şu şekilde açıklanmaktadır:
Bu dönemde anti komünizm artık bir devlet politikası olarak uygulanmaya ve uygulamaya ilişkin araçlar geliştirilmeye başlanmıştır. Bu
dönemde, herhangi bir biçimde komünizme yol açabileceği düşünülen
eylem ve düşüncelerin hepsi sistemli bir biçimde kontrol edilmiş, yasaklanmış ve yalnızca devletin değil, bütün bireylerin de bu yönde davranmasını sağlamak üzere bir baskı ortamı oluşturulmuştur (Yıldırmaz,
2012: 48).
Bu noktada anti komünist politikaların oluştuğu merkez olarak
tanımlanan ABD’yi ve özellikle de senatör McCarthy dönemini hatırlamakta da yarar vardır. Etkileri ABD ile sınırlı kalmayan bu anlayış şu
sözlerle tanımlanmıştır:
1940’lı yılların ortalarından 1950’lerin sonuna kadar süren “cadı avı” ile
hem devletin kurumlarının aktif bir biçimde örgütlenmesi sağlanmış,
hem de bizatihi toplum komünizme karşı uyanık olması gerektiği yönün-
de çeşitli araçlar yoluyla mobilize edilmiştir. ABD’deki adı Mc Carthysizm olarak adlandırılan bu yöntem benzer şekillerde diğer ülkelerde de
işlemiş ve hem söylemsel, hem de politik olarak aynı dili kullanmıştır
(Yıldırmaz, 2012: 48- 49).
İngiliz basınının olayların “komünist” yönlendirmesi ile ortaya
çıktığı yönündeki yayını, antikomünist yaklaşımla bağdaştırılarak
değerlendirilmelidir.
Gösteri ve kanlı olayların hızlanması üzerine, adadaki Yunan halkını ezen sömürgeci devlet konumunda rahatsız olan İngiltere, bu
durumundan kurtulmak için Türkiye ve Yunanistan’ı bir konferansa
çağırmıştır. Türk hükümeti bu daveti hemen kabul etmiş ve davada
kararlığını göstermek için kısa süre sonra da Yunanistan’a sert bir nota
vererek, Kıbrıs konusundaki kışkırtmalara son vermesini ihtar etmiştir
(Eroğul, 1998: 173). Böylelikle, 1955 yazında Türkiye siyasetinin gündemine, Londra Konferansı’na davet edilmiş olmanın sevinci hakim
olmuştur. Kıbrıs konusunun bu kadar yoğun ele alınmasını, DP’nin iç
politikadaki yetersizliklerini örtme isteğine bağlayan Ahmad, bu taktiğin işe de yaradığını, çünkü CHP’nin dahi bu dönem içinde muhalefet görevini yürütmediğini, hatta Londra Konferansı’ndan üç gün önce
hükümetle dayanışmanın bir işareti olarak iç politika tartışmalarını
tek yanlı olarak bir tarafa bıraktıklarını ilan ettiklerini belirtmiştir
(1996: 66)11.
24 Ağustos 1955 tarihinde Başbakan Adnan Menderes Kıbrıs’a
ilişkin açıklamalarda bulunmuştur12. Menderes konuşmasında,
Türkiye’nin Türk- Yunan dostluğuna önem atfettiğini, bu nedenle
Yunanistan’ın Kıbrıs politikasına suskun kalındığını ifade etmiştir.
Yunanistan’ı “hatasından döndürme” amacıyla bu açıklamayı yaptığını belirten Menderes, Yunanlıların “durup dururken türettikleri” bu
sorun ile sadece Türkiye ve Yunanistan’ın değil, tüm dünyanın başına
dert açtıklarını, hür milletler camiasını zaafa uğrattıklarını ifade etmiştir. 28 Ağustos’ta Kıbrıslı Türklerin katledileceğine ilişkin haberlere de
değinen Menderes, İngiliz hükümetinin sorumluluğunu yerine getirmemesi halinde, “masum, hareketsiz ve silahsız” kalan Kıbrıslı Türklerin savunmasız bırakılmayacağını söylemiştir. Kendi kaderini kendi
tayin etme konusunu da değinen Başbakan, nüfus çoğunluğuna göre
herhangi bir bölgenin kaderinin tayin edilmesi prensibinin uygulanmasının mümkün olmadığını, ülkelerin sınırlarının sadece ırka dayanarak çizilemeyip, coğrafi, siyasi, iktisadi ve askeri gibi çeşitli etkenlerin tesirinde ve tarihi hadiselerin gösterdiği yönde çizilmesi gerektiği
üzerinde durmuştur. Bir nüfus topluluğunun bir ülkeye ilhak etmediği
zaman mutsuz olacağı yönündeki görüşleri doğru bulmadığını belirten Menderes, Türkiye’de yaşayan Rum vatandaşların mutluluğunu
örnek göstermiştir. Başbakan, Yunanlıların Türkiye’yi işgalini hatırlatarak, Yunanistan’ı “irredantizm” ile suçlamıştır. Konuşmasında adanın
Türkiye için jeopolitik önemine değinen Menderes, adanın mevcut
durumunda bir değişiklik olması halinde, “etnik” esaslara değil, daha
mühim ve esaslı olan hakikat ve dayanaklara göre tartışılması ve
Türkiye’nin durumunun göz önüne alınması gerekliliğini vurgulamış
ve sözlerini “bu memleketin Kıbrıs statükosunda bugün ve hatta yarın
için memleket aleyhine olabilecek bir değişikliğe katiyen tahammülü
yoktur” ifadesiyle tamamlamıştır (Ayın Tarihi, 261; Ceylan, 1996: 80-88).
Başbakanın konuşmasının Londra Konferansı’na katılacak olan
Türk heyetinin pozisyonunu sağlamlaştırmayı amacı taşıdığı ve konuşmanın “en provoke edici” haberleri arayan gazetecilerin önünde gerçekleştirilmesinin de, Menderes’in konuyu iç politikada kullanmak isteği
ve destekçi toplama stratejisi olduğu, böylelikle gazeteleri okuyanlara
da ya da bir başka kaynaktan konuşmayı dinleyenlere “Yunanlılar çok
ileri gitti ve onları durdurmak için bir şeyler yapmak lazım” mesajını
verdiği belirtilmiştir (Ceylan, 1996: 28-29). Buna karşılık, Menderes
Yassıada mahkemesindeki savunmasında, o günlerde katliam söylentilerinin yer aldığını ve böyle bir şeyin olması halinde her şeyin çok kötü
hale geleceğini, bu sebeple Yunanistan’ı ikaz etmek ve Londra’ya gidecek olan heyeti de desteklemek gerektiğini düşündüğünü, nutku tahrik
maksadı ile değil, aksine çıkabilecek mühim hadiseleri önlemek için
söylediğini ifade etmiştir (aktaran Dosdoğru, 1993: 115- 116).
Muhalefet partileri Başbakanın konuşmasına destek vermişlerdir.
CHP Genel Başkanı İsmet İnönü ve CMP Genel Başkanı Osman Bölükbaşı, dış politikadaki bu önemli gelişme karşısında, iç politikada da
birlik ve beraberlik gösterileceğini vurgulayan mesajlar verirlerken,
Kıbrıs Türktür Cemiyeti Genel Başkanı da, hem Başbakanın verdiği
nutuktan, hem de muhalefetle iktidarın tutum birliğinden duyduğu
hoşnutluğu belirtmiştir (Armaoğlu, 1963: 134- 137)13. Dönemin basını
da Başbakan’ın konuşmasına destek vermiştir. Basında, Başbakanın
konuşması ile Türk tezinin haklılığına bir kez daha temkinli ve samimi
bir biçimde işaret ettiği ve Yunanistan’a da sorumluluk ve görevleri
hatırlattığı görüşleri ağırlık kazanmıştır (Yeni İstanbul, M. Mermi, Ayın
Tarihi, 26 Ağustos 1955: 181; Hürriyet, Şükrü Kaya “Samimi bir hasbıhal
ve ciddi bir ihtar”, Ayın Tarihi, 26 Ağustos 1955: 182; Ulus, A.Ş.Esmer,
Ayın Tarihi, 28 Ağustos 1955: 187; Cumhuriyet, Ömer Sami Coşar, “İşte
biz işte onlar”, Ayın Tarihi, 28 Ağustos 1955:186).
Londra Konferansı
Türk Heyeti konferanstan önce İngiltere Dışişleri Bakanıyla bir ön
görüşmede bulunmuş ve burada Yunanlılara verilebilecek olası hiçbir
tavize onay vermeyeceklerini kararlılıkla vurgulamışlardır. Bunun
ardından Fatin Rüştü Zorlu, görüşme ve Londra’daki hava hakkında
durumu Menderes’e detaylı olarak şifreli bir telgrafla bildirmiştir
(Demir, 2007: 40). Bu şifreli telgrafta, Türk tezinde direnileceğini taraflara kabul ettirmek için Başbakanın ilgililere emir verilmesinin faydalı
olacağı belirtilmiştir (aktaran Demir, 2007: 41). Bu telgraf üzerine, DP
hükümetinin İngiltere’deki konferansta, tarafları “kamuoyunun büyük
baskısı altında olduklarına ikna etmek ve böylelikle ellerini güçlendirmek için bir protesto mitingi düzenledikleri iddia edilmiştir (Demirel,
2011: 258; Eroğul, 2003: 126)14.
Londra Konferansı’nda ülkeler adanın hukuki statüsü bakımından değişik teklifler öne sürmüşlerdir. İngiltere, Doğu Akdeniz ve Orta
Doğu’daki stratejik çıkarları nedeniyle ada üzerindeki egemenliğini
sürdürmekten vazgeçmemiş, fakat Kıbrıs’a muhtariyet vermeyi kabul
etmiştir. Yunanistan ise, adanın kendilerine katılmasını sağlayabilmek
için ada halkına kendi kaderlerini tayini hakkının tanınmasını istemiştir. Türkiye ise, adada statükonun sürdürülmesini ancak bunda bir
değişiklik söz konusu olacaksa, adanın Türkiye’ye iade edilmesi görü-
şünü savunmuştur (Ayın Tarihi, 5 Eylül 1955: 158; Bağcı, 1990: 108,
Birgit, 2012: 193; Çelik, 1969: 190).
Londra Konferansı, Türk basını tarafından yakın bir şekilde takip
edilmiş, görüşmelerde yaşanan gelişmeler ve ortaya sürülen fikirler
gazetelerde ayrıntılı bir biçimde ele alınmıştır. Yunanlıların “haksızlığı”, Türklerin “haklılığı” üzerinde yoğunlaşan yazılarda, İngiltere’nin
Türkiye’nin yanında yer aldığı ifadeleri ile Rumların gerçekleştirdiği
terör olaylarının ardında komünistlerin bulunduğu vurgusu öne çıkmıştır. Bunun dışında bazı gazetelerde Türkiye’ye yönelik girişilecek her
türlü kötü plana Türklerin cevap vereceği sözleri yer almıştır (Cumhuriyet, Ömer Sami Coşar “Yunan Manevrası”, Ayın Tarihi, 1 Eylül 1955:176;
Yeni İstanbul, M. Mermi, “Kıbrıs Konferansı”, Ayın Tarihi, 5 Eylül 1955:
184; Hürriyet, Şükrü Kaya, “Türkiye’nin Davası”, Ayın Tarihi, 3 Eylül
1955: 178; Milliyet, “Türk tezi şaheserdir”, Ayın Tarihi, 3 Eylül 1955: 176;
Ulus, A. Ş. Esmer, “Londra Konferansında”, Ayın Tarihi, 3 Eylül 1955:
179). Londra Konferansı’na dış basında da ilgi görmüştür. Dış basında
genel eğilim, yaşanan terör hareketlerinin Yunanistan’ı haksız konuma
düşürdüğü, ısrarcı tutumlarının müzakereleri zorlaştırdığı, buna karşın Türk siyasetçilerinin daha mantıklı ve makul bir yol izlediği yönünde olmuştur (Daily Mail, Manchester Guardian, Times ; Ayın Tarihi, 2
Eylül 1955, 154; Daily Mail, Time and Tide, Ayın Tarihi, 3 Eylül 1955: 155).
Konferans bu tartışmalar etrafında sürerken, Selanik’ten gelen
Atatürk’ün evine bomba atıldığına ilişkin bir haber gelmiştir. Dönemin
Dışişleri Genel Sekreter Yardımcısı Melih Esenbel, toplantının yarıda
bırakılmasına neden olan telefon görüşmesini şu şekilde anlatmıştır:
Evvela ben konuştum Fatin Bey’le. Diyor ki, “Bu yürümüyor. Yunanlılar
mukavemet ediyorlar. Hiç değilse moratoryum15 yapalım. Ne biz, ne
Yunanistan bunu milletlerarası foruma getirsin. Beş sene uyutalım. Teklif
bu. Moratoryum teklifi”. Menderes aldı telefonu. Ona tekrarladı. Zorlu,
birdenbire kızdı. Çok kızdı. “Fatin Bey, ne söylüyorsunuz. Bu artık milletin sorunu olmuştur. İstanbul yanıyor, ben ne moratoryum kabul ederim,
ne de başka bir şey kabul ederim. Terk edin gelin konferansı” dedi (Bağcı,
1990: 109, Birand vd.,1999: 110).
Bu görüşmenin sonrasında, konferans bir sonuca varmadan
dağılmıştır. Yaşanan bu gelişme; Türkiye’nin Kıbrıs meselesinde sesini
duyurmak için yakalamış olduğu fırsatı değerlendirmek için avantajlı
olduğu bir anda, çıkan olaylar nedeniyle Türkiye’nin imajının sarsılması olarak yorumlanmıştır (Irkıçatal, 2012:197).
6-7 Eylül Olaylarının Ortaya Çıkışı ve Gelişimi
6-7 Eylül 1955 tarihinde yaşananlar, araştırmacılar tarafından
farklı şekillerde tanımlanmıştır. Olayları ayrıntılı bir biçimde ele almadan evvel, bazı değerlendirmelere göz atmak faydalı olacaktır. Tevfik
Çavdar, 6-7 Eylül olaylarının sonuç itibarıyla başta Rumlar olmak
üzere azınlıkların göç etmesi sebebiyle İstanbul’un yüzyıllardır sürüpgiden çok kültürlü mozaiğini sona erdirdiğini ifade ederken (2000:
57)16; benzer bir diğer görüş ise, olayın Kıbrıs sorunu ile ilişkilendirilmesi gayretlerine karşın, esasında bu olayların 20’li yıllardan bu yana
gayri Müslimleri kovmak üzere girişilen çabaların sürdürülmesi için
bir fırsat oluşturduğu ve Trakya Yahudileri olayında olduğu gibi, gayrimüslimlerin taşınabilir ve taşınmaz mallarına zarar verilmesi suretiyle ülkeyi terk etmeye zorlanmaları olduğu belirtilmiştir (aktaran
Güven, 2005: 140). Hüseyin Bağcı, 6-7 Eylül 1955 olaylarının o zamana
kadar başarılı bir yönetim gösteren DP için ilk büyük şok olduğunu ve
bu olaylar sonrası ülkenin sevilen Başbakanının popülerliğini yitirmeye başlayıp, aydınların ve subayların Menderes Hükümeti’nin politikasına karşı olumsuz tepkilerinin artmaya başladığını belirtmektedir
(1990:110). Sina Akşin ise, 6/7 Eylül olaylarını Tan olayı gibi fakat çok
daha geniş çapta ülkemizde devletin hukuk dışına çıkmasının üzücü
bir başka örneği olarak tanımlamıştır (1998: 234). Ahmad ise, 6/7 Eylül
İstanbul olaylarını, Türk kentlerindeki bastırılmış gerilimlerin açığa
çıkması olarak nitelemektedir (1996:66).
6/7 Eylül günü yaşananları kısaca şu şekilde özetlemek mümkündür.1955 yılının Eylül ayında Kıbrıs konusunu görüşmek üzere toplanmış olan Londra Konferansı sırasında, 6 Eylül günü Selanik’teki
Atatürk’ün doğduğu eve Yunanlılar tarafından bomba atıldığı yönünde gelen haber üzerine İstanbul, İzmir17 ve Ankara’da18 olayı protesto
için toplanan grupların, Rum azınlıklar başta olmak üzere diğer azınlıklara ve Türklere karşı 7 Eylül gününün erken saatlerine kadar gösterdikleri türlü şiddet hareketleridir.
Olayların gelişimine ilişkin olarak kaynaklarda şu bilgiler yer
almıştır. Olayın başlangıç noktası, Anadolu Ajansı haberi radyoya vermesi ardından İstanbul ve Ankara radyolarının öğlen bültenlerinde
Atatürk’ün evinin bombalandığı haberini duyurmasıdır (6-7 Eylül
Olayları. Fotoğraflar- Belgeler Arşivi, 2005: 337; Birgit, 2012: 195)19. İstanbul Radyosu Dış Haberler servisinin ikinci bülteninde olay şu sözlerle
duyurulmuştur: “ Selanik’te menfur bir tedhiş hadisesi”, “Selanik’te
Aziz Atatürk’ün doğduğu ev ile Türk Konsolosluğu binası arasındaki
bahçede saat gece yarısını dört geçe bir bomba patlamış ve bu infilak
neticesinde Aziz Atatürk’ün doğduğu evin pencereleriyle Konsoloshanenin camları hasara uğramıştır. İnfilak esnasında da insanca zayiat
olmamıştır. Yunan polisi tahkikata başlamış ve daha sıkı emniyet tedbirleri almıştır. 5 şüpheli şahsın tevkif edildiği bildirilmektedir. Yunan
Hükümeti Dahiliye Vekili basına verdiği beyanatta “bu işi hakiki bir
Yunanlının yaptığını zannetmiyorum demiştir” (6-7 Eylül Olayları.
Fotoğraflar- Belgeler Arşivi, 2005: 256)20.
İlerleyen saatlerde ise, DP milletvekili Mithat Perin’in sahip olduğu
İstanbul Ekspres ikinci bir baskı yapıp, olayı bütün İstanbul’a duyurmuştur (aktaran Ceylan, 1996,43-44)21. İstanbul Ekspres’in baskısına
dair bazı soru işaretleri vardır. Radyo, haberi 13:00’de geçmiş, İstanbul
Ekspres ise 13:30’da baskıya hazırlanmıştır. Mithat Perin’in 16:30’da
bütün kopyaların dağıtılmış olduğu yönündeki ifadesi (Aktaran Ceylan, 1996,43-44) ile dönemin teknolojik koşulları göz önüne alındığında baskının daha evvelce hazırlanmış olma ihtimali akla gelmektedir.
Benzer düşünce, Yılmaz Karakoyunlu’nun, Güz Sancısı romanında da,
“İstanbul Ekspres gazetesi öğle baskısında son haberi vermek için bekletilmiş;
sonra gelen habere göre önceden hazırlanmış kalıplar baskıya verilmişti” sözleriyle de ima edilmiştir (1992:154). Aynı kuşku Orhan Birgit’in anılarında da yer almaktadır:
Dışarıdan gazete satıcısı çocukları “yazıyor, Atatürk’ün evinin bombalandığını yazıyor” diye bağırarak İstanbul Ekspres adlı akşam gazetesini sat-
tıklarını duyuyorduk. Haber gazetenin ikinci baskısıyla verilmişti. Gazetecilikte şimşir olarak adlandırılan ve o dönemin tekniği içinde sayfalara
ancak çok olağanüstü durumlarda konulan başlıklar hazırlanmıştı. Öyle
bir hazırlığın arkasında nelerin gelebileceğini bilmek zordu”(2012: 195).
Haberin duyulması üzerine Kıbrıs Türktür Cemiyeti22 bir beyanname yayınlamıştır. Cemiyet olayı, “bardağı taşıran son hadise” olarak
görmüş ve “bugüne kadar gösterilen sabrın artık gösterilmeyeceği”ni
duyurmuştur. Ayrıca, Yunan Hükümeti ve basınının, bu olayı destekleyenlerin, “akıllarını başlarına almadıkları” takdirde, 1922 yılını gölgede bırakacak şekilde Türkleri karşılarında bulacağı, Kıbrıs’ın her
zaman Türk kalacağı bunun aksini düşünenin bunu çok pahalıya ödeyeceği tehdidi yöneltilmiştir (Armaoğlu, 1963: 159)23. Cemiyetle ilgili
olarak dikkat çeken diğer nokta ise, Kıbrıs’taki Türk Cemiyetinin başkanı olan Dr. Fazıl Küçük’ün İstanbul’daki Kıbrıs Türktür Cemiyeti
başkanı Hikmet Bil’e gönderildiği söylenen mektuptur. Bil’in de inkâr
etmediği söylenen mektupta, “Türkiye’de Rumlar aleyhine bir hareketin yapılmasının Kıbrıs’taki Türklerin durumunu korumak bakımından faydalı olacağının” belirtildiği ve bu bilginin ‘çok gizli kaydıyle’
şubelerine gönderildiğinin yazdığı ifade edilmiştir (6-7 Eylül Olayları.
Fotoğraflar- Belgeler Arşivi, 2005: 290). Buna ek olarak olayların yaşandığı gün, Kıbrıs Türktür Cemiyeti başkanı Hikmet Bil ile Başbakan
Adnan Menderesin olayların öncesinde kısa da olsa görüştükleri iddiası da söz konusudur (Birgit, 2012: 194).
Yapılan açıklamalar sonrası, üniversite gençliği Selanik’te gerçekleşen bombalama olayını protesto için sokaklarda toplanmış ve daha
sonra halkın da katılımıyla bir kınama toplantısı düzenlenmiştir
(Akşin, 1998: 234; Birand vd., 1999: 109; Ceylan, 1996: 47-48, Güzel,
1997: 163)24. Fakat protesto amaçlı bu “masum” toplantı yerini, profesyonel bir eylem sonucu, yakma ve yağmalama hareketlerine bırakmıştır (Demir, 2007: 59-60)25. Protestonun yıkıma dönüşme hali kaynaklarda şu şekilde anlatılmaktadır:
Kışkırtıcılar, çoğunlukla Türk bayrakları ile Atatürk ve Celal Bayar’ın
büst ve fotoğraflarından oluşan donatılara sahipti. KTC’nin rozetlerini
dağıtıyor ve halkı kendi dükkânlarına, evlerine ve arabalarına Türk bay-
rağı ile işaret koymaya çağırıyorlardı26. Göstericiler halkı tahrik için ya
Kıbrıs sorununu kullanıyor ya da halk arasında mevcut olan gayrimüslim antipatisini körüklüyordu. Bunun yanında kahvehanelerde oturan
erkeklerin doğrudan saldırılara katılması talep ediliyordu (Güven, 2005:
14-15).
Olaylara ilişkin soruşturma raporunda ise, ilerleyen saatlerde, ellerinde kırıcı, kesici, yıkıcı alet ve araçlar bulunan “işçi kitlelerinin” kamyonlarla geldiği ve menkul ve gayrimenkul mallara zarar vermeye
başladıkları bilgisi düşülmüştür (6-7 Eylül Olayları. Fotoğraflar- Belgeler
Arşivi, 2005: 292). Olaysız başlayan mitingi, provoke ettiği ileri sürülen
grubun kimliğine ilişkin bilgiler çelişse de, bu kişilerin işlerinin bir
şekilde kolaylaştırıldığı nettir27. Özel arabalar, taksi ve kamyonların
yanı sıra otobüs, vapur ve hatta askeri araçlardan oluşan bir ulaşım ağı
sayesinde, faillerin aletlerinin kent içinde ulaşımı garanti altına alındığı, bu şekilde kolaylıkla hedefleri bulduğu ve bütün kente saldırılarını
başarılı bir biçimde gerçekleştirildiği belirtilmiştir (aktaran Güven,
2005: 18). Emniyet güçlerinin bir müddet olaylara müdahale etmedikleri yönündeki görüşler de (aktaran Güven, 2005: 20; Bağcı, 1990: 11;
Dinamo, 1971: 35)28 yine bu yönde değerlendirilmelidir.
Ayrıntılara baktığımızda, daha olaylar yaşanmadan evvel, emniyet güçlerinin azınlıklıklara yönelik bir saldırı olacağının istihbaratı
içinde olduğunu ve hatta buna karşı tedbirler alınmaya çalışıldığı
görülmektedir (6-7 Eylül Olayları. Fotoğraflar- Belgeler Arşivi, 2005:
252, 290). Valiliğin “olası” olayları önlemek adına aynı gün Birinci
Ordu Müfettişliğine bir yazı gönderildiği de bilinmektedir. Yazıda,
olay Atatürk’ün evinde bir bomba patladığı ve konsolosluğa da saldırılar olduğu, bundan dolayı da “Rum işyerlerine herhangi bir saldırı
olmasının çok kuvvetli olduğundan”, Beyoğlu, Şişli, Beşiktaş’ta meydana
gelecek olayları önlemek üzere hiçbir makamdan izin veya emir almaya
gerek olmadan her an harekete hazır taburların hazır olmasını ve bu
taburların komutanlarına ulaşılabilecek numaraların bildirilmesi
istenmiştir (6-7 Eylül Olayları. Fotoğraflar- Belgeler Arşivi, 2005: 255,
301). Bunun dışında, Beyoğlu Emniyet Amiri’nin daha saat 15.00
dolaylarında bazı topluluklar ve hareketler görüldüğüne dair Vali’ye
bilgi verdiği, bunun üzerine, emniyet müdürünün bizzat bahsi geçen
yeri denetlediği “önemli bir şey olmadığı gereken tedbirlerin alındığı
ve emirlerin verildiği” bilgisini ulaştırdıkları, Beyoğlu Emniyet Amirinin bunun üzerine bir kez aynı uyarıyı yaptığı bilgisi karşımıza çıkmaktadır (6-7 Eylül Olayları. Fotoğraflar- Belgeler Arşivi, 2005: 292).
Emniyet güçlerinin olayların büyümesini engellemedeki yetersizliklerinin “olayların bir anda olması” ya da “istihbarat zafiyeti” ile
açıklanamayacağı, 800 yaka sayılı komiser yardımcısının, Londra
Konferansı’ndan hemen sonra karakollarda sürekli nöbet döneminin
başladığını, yani valiliğin elinde günün her saati için yeterli güvenlik
gücü olduğu yönündeki ifadesi29 ile daha net hale gelmektedir. Benzer
bir biçimde, 1008 yaka sayılı polis memurunun olay gecesi amirlerinin
“yağmacılığı önleyin başka bir şeye karışmayın” yönündeki sözlerini
(Birgit, 2012: 216) ifadesinde dile getirmesi o gece olayların “çığırından” çıkmasına emniyet güçlerinin göz yummalarının bir başka göstergesidir. Vali’nin bu denli “çaresiz” bir kaldığı anda, o sırada
İstanbul’da bulunan Cumhurbaşkanı ve Başbakanın Ankara’ya gitmek üzere hareket etmeleri de ilginç bir karar olarak karşımıza çıkmaktadır30.
Mükerrem Sarol’dan gelen telgraf sonrası, İstanbul’a geri dönmeye karar veren hükümet yetkilileri, dönüş yolunda sıkıyönetimin ilan
edileceğini bildirmişlerdir (Birand ve diğerleri, 1999: 110-111). 6 Eylül
1955 günü hükümetin ilan ettiği örfi idare tebliği şu şekildedir:
Başvekaletten tebliğ edilmiştir. Selanik’te Atatürk’ün doğduğu eve ve
konsolosluğumuza tecavüzü vesile ittihaz, vatandaşları birbirine karşı
tahrik ve memleketin yüksek menfaatlerine aykırı olarak hükümet kuvvetlerinin tebliğine karşı koymak gibi toplu hareketlerde bulunmak,
yağmaya ve yangın çıkarmaya teşebbüs etmek suretiyle girişilen hareket
muvacehesinde, Teşkilat-ı Esasiye Kanununun 86. maddesine
tevfikan(uyularak) İstanbul’da ve İzmir’de Örfi İdare ilan edilmiştir.
Keyfiyet ehemmiyetle tebliğ ve ilan olunur...(Ayın Tarihi, 6 Eylül 1955: 11;
Aydemir, 2000: 187)31.
Sıkıyönetimin ilanının ardından yaşananlara ilişkin tablo açıklandığında, olayın vahameti de ortaya çıkmıştır. Olaylarda kiliseler, azın-
lıklara ait okul, mağaza, ev vb. yerler tahrip edilmiş; Rumca yayınlanan gazetelerin bürolarına saldırılmış ve özellikle Beyoğlu’ndaki
azınlıklara ait dükkânlar yağmalanmıştır. Olaylarda çok sayıda gayrımüslim yurttaş yaralanırken, hayatını kaybedenlerin de olduğu söylenmiştir. Yine İzmir’deki olaylarda da fuardaki Yunan pavyonu,
Yunan kilisesi ve konsolosluğu yakılmış, limanda demirli iki Yunan
motoru batırılmıştır32 (aktaran Ceylan, 1996: 101; Dosdoğru, 1993: 100;
Güzel: 997: 163)33.
Olayların siyasiler ve dönemin basını tarafından nasıl tanımlandığına geçmeden evvel 6-7 Eylül olaylarının fazla dillendirilmeyen diğer
yönü de ele alınmalıdır. Buna göre, gecenin ilerleyen satlerinde olaylar
Kıbrıs meselesi ve Rum düşmanlığından çıkmış ve tepki, etnik kökeni
fark etmeksizin “zenginlik ve refah” içinde yaşayan herkese ve herkesin malına dönüşmüştür. Bu durum, olay sonrası yürütülen soruşturmada da gündeme gelmiş, soruşturma tutanağına şu sözler geçirilmiştir: “… bazı hususi otomobiller, sahibinin Türk veya Rum olduğu tetkik ve tespit edilmeden ( biz açız, sizler hala binlerce liralık otomobillerinizle geziyorsunuz) sözleriyle yakılmış ve tahrip edilmiştir” (6-7
Eylül Olayları. Fotoğraflar- Belgeler Arşivi, 2005: 292).
Olaydan kısa bir süre sonra kaleme aldığı başyazıda, Hüseyin
Cahit Yalçın da sınıfsal bir tepkinin yaşandığına işaret etmiştir. Yalçın,
olaylarda evlere ve mallara saldıranların içlerindeki varlık, zenginlik
ve refah kinlerini dışa vurduklarını, bu kitlenin bombalama hadisesinden dolayı Yunanlılara değil, zengin olan ve refah içinde yaşayan
bütün kesimlere saldırdıklarını yazmıştır. Bu nedenle sorun siyasi
değil, toplumsaldır ve “darlığın ve mahrumiyetin, varlığa ve bolluğa
karşı köpürmesidir (“En Tehlikeli Cephe”, Ayın Tarihi, 14 Eylül 1955:
98)34.
Bir başka görüşe göre de o gece yaşananların tepkisi “zenginliğe”dir:
Katılan kalabalık gruplarının sosyo-ekonomik bakımdan oldukça alt
tabakalara mensup insanlardan teşkil olmalarından ileri gelen bir servet
düşmanlığıyla, olayların başlamasından kısa süre sonra, sadece Rumlara
değil aynı zamanda Türk ve diğer azınlıklara ait olan taşınmazlara da
saldırdıkları görülmüştür. DP hükümetinin izlediği liberal ekonomi politikaları sonucunda kendisine vaat edilen refah ve mutluluğa kavuşamayan geniş insan kalabalıklarının zengin kesimlere karşı içlerinde besledikleri sevgisizlik ve düşmanlık, bu olaylarda açığa çıkma fırsatı bulmuştur. Yine Türk mülklerine verilen zararların zenginlikle doğru orantılı
olduğu görülmektedir (Babaoğlu, 2012: 63).
Erik Jan Zürcher’in deyişiyle de, olayların “gecekondu ahalisinin
servete genel bir saldırısına dönüşmesi” (2000:336) ya da daha açık bir
deyişle, DP iktidarının ekonomi politikalarının artık kendini iyice hissettiren olumsuzluklarına karşı halkın tepkisidir ki bu durum artık DP
milletvekilleri tarafından dahi dillendirilir hale gelmiştir. 1955
Kasım’ında Menderes yurt dışındayken DP Meclis Grubu’nda ilk kez
dört saat süren alışılmamış bir gizli oturumda DP’li Emrullah Nutku
şunları söyleyebilmişti: “Bu memlekette herkes aynı fedakârlığı yaparsa bir
kalkınma olabilir. Fakat bir taraftan halktan fedakârlık istenirken, diğer taraftan her gün beş on milyonerin doğuşu halka ızdırap vermektedir” (aktaran
Gevgilili, 1987: 108). Nutku’nun konuşmasında işaret etmiş olduğu
toplumdaki adaletsizlik ve eşitsizlikten doğan acı, iki ay öncesinde
sokakta atılan sloganlarını açıklar niteliktedir.
Ali Gevgili de DP’nin ekonomi politika anlayışının sonuçlarına
dikkat çekmiştir. Yazara göre, Batı’nın eliyle ithal edilen ekonomik
yapı ve tüketim alışkanlıkları, alt yapı açısından hazır olmayan bir
ülkeyi bunalıma sürüklemesi kaçınılmazdır ve bu durum kentlerin
eski ve yeni sahipleri arasında bir gerilim oluşturmuştur (1987:108109). Modern burjuvazi ile işçi sınıfının çatışması görüşünü benimseyen Feroz Ahmad da olayların İstanbul lümpen proletaryasının kentin
göreli olarak lüks ve zenginleri arasında zar zor geçinen köy kökenli
ayakkabı boyacıları, hamallar, apartman kapıcıları ve dilencilerin isyanına dönüştüğünü ve ayaklanan bu kalabalığın, “zenginlere acımasız
bir düşmanlık” histerisiyle hem Rumların, hem de Türklerin mağazalarını yağmaladığını ifade etmiş, olayların bu görüntüsüyle DP’ye
karşı ilk kitlesel tepki olarak da okunabileceğine işaret etmiştir
(1996:67)35.
Olayların başlangıç anı itibariyle olmasa bile daha sonra “toplumsal eşitsizlik” isyanına dönüştüğü ortadadır. Pek çok görüş de bunu
doğrulamaktadır. Olaya ilişkin Tanel Demirel’in “6/7 Eylül olaylarını
Müslüman olmayan azınlığı ülkeden uzaklaştırmak saikiyle hükümet tarafından planlanmış bir harekât görmek abartılı olur. Ufak çaplı bir protesto gösterisi düşünülürken kontrol kaybedilmiş, popüler milliyetçi tahayyülde içimizdeki “öteki” olarak resmedilen gayri Müslimler ekonomi sıkıntıları derinden
hisseden yeni kentli alt tabakanın hedefi olmuştur. Hükümetin sorumluluğu,
olayları öngörmemesi ve emniyet tedbirleri yoluyla önleyememesinde aranmalıdır” (2011: 259) yönündeki değerlendirmesi ise çalışmanın yaklaşımını özetler niteliktedir. Fakat şunun da belirtilmesinde yarar vardır.
Olayın sınıfsal eşitsizlikler boyutunda ele alınmasındaki ortaklık, olayların komünizm ile bağı kurulduğunda bozulmaktadır. Daha açık bir
deyişle, 6-7 Eylül protestolarını, DP’nin ekonomi politikalarının sınıflar arasında eşitsizlikten doğan bilinçli bir eylem olarak görülmesi ile
yaşanan ekonomik bunalımın “komünizme” fırsat yaratması nedeni
ile eleştirilmesi aynı anlamlandırma biçimlerinin ürünleri değildir. Net
bir biçiminde şunu ifade etmek mümkündür ki, bazı muhalif görüşlerce DP, komünist görüşe göz açtırmadığı için değil, komünizmin oluşmasına olanak verdiği için eleştirilmektedir.
ABD başta olmak üzere Batılı kapitalist ülkelerde hâkim olan
“komünizm” algısı Türkiye tarafından da benimsenmiştir. Türkiye’de
o dönem hâkim olan “antikomünizm”in bir toplumsal kontrol mekanizması olarak oluşturulduğu, toplumsal alanın her aşamasını belirleyecek bir söylemsel yaygınlığa kavuştuğu ve korkulması gereken
unsurlar olarak tanımlandığı söylenmiştir (Yıldırmaz, 2012: 48). Tanıl
Bora ise, komünizm “mülkiyeti tanımayan, dini inkâr eden, insanları köleleştiren, zalim bir rejim, hem de 93 Harbi’nden beri Osmanlı’nın yok olma
kaygısının müsebbibi sayılan ezeli düşman Rusya’nın (Moskof!) Türkiye’ye
yönelik tehdidinin maskesi olarak gerçekten azametli bir tehlikeyi temsil eder
(Bora, 2012: 14) sözleriyle bahsedilen korkunun hangi unsurlara
dayandığını ortaya koymuştur. Oluşturulan bu korku ve tehlike ile ne
amaçlandığı, konumuzla ilgili ciddi ipuçları taşıyan şu sözlerle ifade
edilmiştir:
Antikomünizm toplumun geneline yaygınlaştırılıp “korku” üzerinden
beslenen bir genel kabul haline gelmesi için öncelikle vatandaşların “tehlikeli bir dönem” içerisinde yaşadığı kanıtlanmalıdır. “Tehlike” ispatlanmalıdır ki, tehlikeye karşı alınacak önlemlere karşı kitleler bir kısım
özgürlüklerinden feragat etmeye gönüllü olsunlar. İnsanların bütününü
ilgilendiren bir tehdit ancak onların “yaşam tarzına” karşı yürütüldüğü
zaman gerçek olabilir. Anti-komünist söylemlerinin hepsinde her nasıl
tanımlanırsa tanımlansın toplumun yaşam tarzına bir saldırı olduğu
ispatlanmak istenmiştir. Refah, statü ve güç ilişkileri ekseninde tanımlanabilecek olan mevcut sosyal ve politik düzenin temellerine yönelik bir
saldırı hiyerarşinin neresinde olduğuna bakmadan bütün herkeste
huzursuzluk ve güvensiz bir gelecek endişesi yaratacaktır (aktaran Yıldırmaz, 2011: 50).
Türkiye’nin de “Rus korkusu” ve “komünizm tehlikesi”ni içselleştirerek, sol görüşlü kişileri cezalandırmaya gitmesi, ABD ve diğer
müttefiklerinin nazarında ivedilikle yardım edilmesi gereken ülke
konumuna girmek (Öztan, 2012:87)36 isteği ile açıklanmıştır. Fakat bu
noktada, Sovyetler Birliği’nin Mart 1945’te Ankara’ya verdikleri nota
ile 17 Aralık 1925 antlaşmasını Boğazlar’da Montreux rejiminin değiştirilmesi ve Doğu sınırlarının kendi lehlerine yeniden gözden geçirilmemesi halinde uzatmayacaklarını bildirmelerinin de (Eroğul, 1998:
21) Türkiye’nin Batı’ya özellikle de ABD’ye yakınlaşmasını hızlandırdığının gözden kaçırılmaması gerektiği düşünülmektedir.
1950’lerden önceki dönemde de var olan, fakat DP iktidarı ile
daha da artan hatta Cem Eroğul’un deyişiyle ideolojik mücadele de
“bir isteri derecesine vardırılan” (1998: 106) antikomünizm, 6/7 Eylül
olaylarının anlamlandırılmasında başat düşünce kılınmıştır. DP hükümeti, 7 Eylül günü sıkıyönetim ilan ederek, gece saat 23: 00-05.00 arası
sokağa çıkma yasağı koymuş (Ulus, Zafer, 7, 8 Eylül 1955) ardından da
bir soruşturma başlatmıştır (Albayrak, 2004: 434). Olayların sonrasında hükümet yaptığı açıklamada olayların failleri olarak “komünistler”
işaret etmiştir. Bunun üzerine 45 kişi tutuklanmış ve olayları provoke
etmekten yargılanmışlardır. Tutuklanan kişiler arasında Aziz Nesin,
Kemal Tahir, Hasan İzzettin Dinamo, Asım Bezirci, Hulusi Dosdoğru
ve Müeyyet Boratav, Can Boratav gibi isimler de yer almıştır. Araştır-
macılar ve olayların bizzat tanıkları olan isimler, çalışmalarında, yapılan tutuklamaların herhangi bir kanıta dayanmadan yapıldığını ve
siyasi polis kayıtlarından gerekli titizlik gösterilmeden alelacele çıkarılıp uygulamaya konulan bu hareketin gayri ciddiliğinin listede yer
alan isimlerin bazılarının ölmüş, bazılarının ise o sırada izinli ya da
kaçak durumda olmayan askerler olmasından anlaşılacağını ifade
etmişlerdir (Akşin, 1998: 234, Albayrak, 2004: 434; Ceylan, 1996: 66;
Dinamo, 1971: 10; Dosdoğru, 1993:41; Eroğul, 1998: 174). 6-7 Eylül
olaylarının ardından hükümetin yaptığı açıklama sonrasında kendilerini bir anda hapiste bulan bu isimler, orada bulunma gerekçeleri olarak “hükümetin kendi suçunu başkalarına yükleme komplosu” olarak
değerlendirmişlerdir (Dinamo, 1971: 43; Dosdoğru, 1993: 35).
Bu noktada, komplo kavramından hareket ederek, bir başka bağ
kurmalı ve anti komünizmin işleyiş biçimlerinden en önemlisinin
belirli bir komplonun varlığı üzerinden geliştirilen fikir ve politikalara
dayandığı görüşü hatırlanmalıdır. Komploculuk özünde iyi olduğu
varsayılan bir yapının, “kötü”ye gitmesinin ardındaki nedenin bu
“iyi”nin gerçekleşmesini istemeyen güçler tarafından yürütülen bir
kötülük olduğu varsayımına dayanmaktadır. Buna göre, özellikle dış
politika söylemlerinde öne çıkan komploculukla beslenmiş bir antikomünizm dışarıdan desteklenen veya doğrudan “dış güçler”den emir
alan bir grubun ülke çıkarları dışında faaliyet göstererek devletin
zayıflamasına yol açmaktadır (Yıldırmaz, 2011: 52). 6/ 7 Eylül olaylarının faillerinin, “komünist”ler olarak işaretlenmesi ve o gece orada
“haklı” tepkilerini ortaya koymak isteyen kişilerin “bu güçler” tarafından provoke edildiğine ilişkin açıklamalar bu çerçevede değerlendirilmelidir.
Sıkıyönetim mahkemelerinde yargılanmaya başlayanların, dışarıdan gelen haberler ve gazetelerde yazılan yazılar nedeniyle giderek
moralleri bozulmuş ve umutsuzluğa kapılmışlardır37. O dönem bu
kişilerin olaylarla ilgisi soruşturma raporlarına şu şekilde yansımıştır:
İstanbul Emniyet Baş Müfettişliğinin 21 Kasım 1955 gün ve 51437 sayılı
yazılarına ekli rapor suretinde; bugüne kadar muhtelif ajanlarımızdan
alınan bilgileri ve İstanbul Emniyet Müdürlüğü ile yapılan müşterek
tahkikata nazaran vak’a gecesi nümayiş ve tahribata katılan komünistler
mevcuttur. Bunların sayısı 19’dur ve hepsi de tevkif edilmişlerdir. Ancak
bu şahısların hadiselerin tertipleyicisi oldukları veya muayyen bir kitleyi
harekete geçirdikleri, ısrarlı sorgulara rağmen tespit ve tevsik edilememiştir (6-7 Eylül Olayları. Fotoğraflar- Belgeler Arşivi, 2005: 302).
Mahkemeler yaklaşık on ay sürmüştür ve iktidarın “suçlu” ilan
ettiği isimler görülen mahkeme soncunda “suçsuz” bulunmuşlardır.
Burada merak edilen iktidarın ilk başlardaki ısrarlı tutumunu devam
ettirmeyişinin nedeni olmuştur. Konunun iki muhatabı durumu şöyle
açıklamışlardır. Dosdoğru, “idamı beklerken, beraat gelmesini”, iktidardakilerin üzerine bir takım baskıların oluşması ile açıklayarak bu
yöndeki görüşünü şu sözlerle ortaya koymuştur:
Yöneticilerin 6/7 Eylül’de Rum kiliselerine, mezarlıklarına ayazmalarına,
din adamlarına yapılan çirkin saldırıların Hıristiyan Batı Blokunu derinden etkilediğini, Haçlı seferlerinden kalma düşmanlıkları körüklediğini
geç kavradılar. Kolluk güçlerinin ellerini kollarını bağlayıp olaylara seyirci
kalmalarını kimsenin aklı almıyordu. Bütün bu olayları daha önceleri köklerini kazıdık diye uluslararası anti-komünist örgütlerinden paralar aldıkları bir avuç fişli komünistin tertipleyip yaptırdığına, Batılıların inanmaları beklememeliydi . Olaylar hemen hemen dünyanın gözleri önünde
olmuştu ve Batı tertipçiler hakkındaki hükmünü vermişti” (1993: 37).
Dinamo ise, İnönü’ye bir mektup gönderildiği ve bunun üzerine
İnönü’nün Mecliste bu kişilerin salıverilmesi talebini ileri sürmesi ile
Milli Emniyetin delile dayanmadan ilk adımda attığı hareketi artık
devam ettiremeyeceğini anlamış olması ihtimali birleşince, kendisini
ve arkadaşlarını savuran 6-7 Eylül kasırgasının böylece dindiğini ifade
etmiştir (1971: 65).
On ay süren hapislikleri döneminde, tutukluların dışarı ile bağlantılarından biri olan gazetelerin çoğu olayları “komünistlerin” tertibi
olarak sunmuşlardır. Fakat bu durumu izah ederken gözden kaçırılmaması gereken, Sıkıyönetimin, “6 Eylül olaylarını komünistlerden başkalarının yaptığı yolunda yazı ve yorumlar yasaktır” yönündeki tebliğidir (aktaran Dosdoğru, 1993: 54; Topuz, 1996: 110)38. Türk basınında
Sıkıyönetim tebliğinin ve diğer baskıların etkisiyle39, bu yönde haber-
ler çıkması şaşırtıcı değildir. Ancak Kıbrıs’ta yayınlanmakta olan Hür
Söz adlı bir Türk gazetesi de, 27 Aralık 1955 günlü sayısında, Atina’da
yayınlanmakta olan Vradini adlı gazeteye atfen hem son senelerde
Kıbrıs’a yönelik hareketlerin ardında hem de İstanbul’daki 6/7 Eylül
olaylarının ardında, Yunanistan’da meydana çıkarılan K.K.E adlı gizli
bir komünist şebekesinin bulunduğunu yazmıştır (Armaoğlu,1963:
155-156)40. Bu, durumun yalnızca tebliğin belirleyiciliği ya da baskılarla açıklanmasının yetersizliğini gözler önüne sermektedir. Bu haber,
dönemin “popüler faili” olarak komünistlerin benimsenmesinin ya da
bu görüşün egemen kılınmaya çalışılmasının ve bunun siyasi tarafgirliklerden bile aşkın bir hal aldığı merkezinde ele alınmalıdır. Benzer bir
biçimde CMP’nin de, 7 Eylül’de yayınladığı bir bildiride, hareketleri
kanunsuz olarak nitelendirdiğini ve kınadığını, olayları “bir komünist
tertibi” olarak gören 7 Eylül günlü hükümet bildirisindeki görüşü
aynen paylaştığını belirtmiş olması da (aktaran Armaoğlu, 1963: 164)
bu düşüncemizi destekler niteliktedir.41
Sıkıyönetim süresinin belirlenmesi için toplanılan 12 ve 13 Eylül
1955 tarihli Meclis oturumlarında, 6-7 Eylül olaylarının “karanlık yönleri” aydınlatılmaya çalışılsa da, hükümetin yaptığı çelişkili açıklamalar ve Meclis oturumunun bir an önce bitirilmesi yönündeki çabalar
kafalardaki soru işaretlerinin daha da artmasına yol açmıştır. Dışişleri
eski Bakanı Fuat Köprülü, Mecliste yaptığı konuşmada, gençlerin Kıbrıs nedeniyle hassas olduklarını ve bunda basının kışkırtıcı yayınlarının ve muhaliflerin tahrik etmesinin rolü olduğunu belirtmiş; ardından
gençlerin haklı bir hareketi gibi görünen protesto hadisesinin, aylardan
beri tertiplenen hadise olarak her tarafta birden bire ortaya çıktığını ifade
etmiştir (Bağcı, 1990: 111- 112, Ulus 13 Eylül 1955). Menderes de cevaben olayların bir gençlik hareketi şeklinde başladığını, daha sonra bir
tertibin oyununa gelindiğini ifade etmiş, emniyet güçlerinin olay çıkacağından haberdar olduğunu fakat olayların bir anda patlak vermesi
ve polisin bir tereddüt yaşaması nedeniyle olaylara müdahale etmediği açıklamasını getirmiştir. Menderes’in konuşması Şevket Süreyya
Aydemir tarafından çaresizlik içinde olaylara mesul arayan bir “mesul”
olarak yorumlanmıştır (2000: 189).
CHP Genel Başkanı İsmet İnönü ise, olayları “tertipli ve teçhizatlı”
olarak nitelemiş fakat tertipleyene dair bir yorumda bulunmamıştır.
İnönü, bu kadar planlı bir olayın uzun sürede serbestçe hazırlanma
imkânı nasıl bulunduğunun, hükümetin olaylardan haberli olmasının
ne anlama geldiğinin ortaya konması gerektiğini, tahkikattan haberdar
olunabilmesi için Meclisin çalışmasına devam etmesi gerektiğini ve
Ankara’da örfi idare gerektirecek bir durum olmadığı için bu hükmün
kaldırılmasını talep ettiğini bildirmiştir. CMP adına konuşan Kırşehir
milletvekili Ahmet Bilgin de olayları bir facia olarak vasıflandırmıştır.
Yapılan tahriplere rağmen sistemli bir yağmacılık hareketinin meydana gelmemesi üzerinde durarak, bunun, “evvelden hazırlandıkları his
ve kanaatini verecek” bir tarzda tertip eseri olduğunu söylemiş ve
hükümetin sorumluluğu üzerinde durmuştur(Ulus, 13 Eylül 1955) Kırşehir bağımsız milletvekili Osman Alişiroğlu ise, oturumun en sert
konuşmasını yapmış, yetkilileri istifaya çağırmıştır:
Basireti bağlanmış bir hükümetle ne yapacağız. İş işten geçtikten sonra
tahrik ve fesat tohumları meyvelerini verdikten sonra hükümetin safra
kabilinden İçişleri Bakanını istifa ettirmesi, 3 generale işten el çektirmesi
bir kıymet ifade etmez. Hükümetin çekilmesi iktiza eder. Size ademi - itimat beyan ediyoruz ve başbakanı da istifaya davet ediyorum (Armaoğlu,
1963:169; Aydemir, 2000: 190; Dosdoğru, 1993: 90).
Meclis görüşmelerinde de, basında da fazlaca adı geçmeyen fakat
6-7 Eylül olayları nedeniyle hükümet tarafından haklarında soruşturma başlatılan diğer grup ise Kıbrıs Türktür Derneği mensuplarıdır.
Aslında, Adnan Menderes hükümetinin Türklere yönelik EOKA terörü
baş gösterince, derneğin kurulmasına destek olduğu ve teşvik ettiği
söylenmiştir (Ceylan, 1996: 19, Dinamo, 1971: 35). Buna karşın olayların hemen sonrasında, “vatandaşların taşkınca hareketlerine sebebiyet
vermekten” Kıbrıs Türktür Cemiyeti sorumlu gösterilmiş, dernek faaliyetten men edilmiş ve 9 Eylül 1955 tarihli yazı ile dernek kurucularından dört kişi hakkında soruşturma açılmıştır (6-7 Eylül Olayları. Fotoğraflar- Belgeler Arşivi, 2005: 257, 259). Dernek üyelerinden Birgit, olayların ardından derneğin kapatılması ve kurucularının da tutuklanmasının, hükümetin ortaya atmış olduğu olayları Beyrut’ta bir örgütün
düzenlediği, Kıbrıs Türktür Derneği’nin de buna alet olduğu haberine
bağlamıştır (2012: 201). 6-7 Eylül olayları sonrasında ise hükümetin
solcularla birlikte dernek üyelerini de tutuklattırması her ne kadar
Hasan İzzettin Dinamo’nun deyişiyle, “kendi kafalarını kurtarmak
için kendi kurdukları derneği ateşe atıyorlar” şeklinde yorumlansa da
(1971:35), olayın göstermelik olduğu dernek üyelerinin hapis koşullarının “solcularınki gibi olmayıp giriş çıkış dahi yapabildikleri” yönündeki Dosdoğru’nun sözleri (1993: 57) göz önüne alındığında, derneğin
o an için suçlanmasının sadece politik bir manevra olduğu düşüncesini oluşturmaktadır42.
6-7 Eylül olaylarının sunumunda, basının aslında “mağdur” konumunda olan azınlıklara yönelik olarak saldırgan bir dil kullandığı ve
gerçekliği tamamen azınlıkların aleyhine inşa ettiği belirtilmiştir. Buna
göre, basın azınlıkları “sadakatsiz ve hain vatandaşlar” olarak göstermiş ve sıkıyönetimin sansür uygulaması gelene kadar geçen süreçte,
yaşanan olayların sorumlusu olarak azınlıklar işaret edilmiştir. Ayrıca,
belirtildiği oranda şiddet olayının yaşanmadığı, var olan sınırlı olayın
da azınlıkların saldırılarına karşı yapılmış intikam eylemleri olduğu
hatta şiddet olaylarının bazılarının failinin bizzat azınlıklar olduğu
görüşünü yaygınlaştırmaya çalışmıştır. Sansürden sonra da basının
genelinin hükümetin resmi söylemini içselleştirdiği ve çok sınırlı
biçimde farklı söylemin dolaşıma girdiğine dikkat çekilmiştir (aktaran
Güven, 2005: 137-138)43.
6-7 Eylül olaylarından sorumlu tutulan İçişleri Bakanı Namık
Gedik istifa etmiş yerine Ethem Menderes getirilmiştir. Ayrıca İstanbul
Valisi Fahrettin Kerim Gökay hakkında da soruşturma açılmış, Ankara, İzmir Valileri ile Emniyet Müdürleri değiştirilmiş ve bu yetkililerin
haklarında da soruşturma başlatılmıştır. Bütün bunların yanı sıra, Şişli
Kaymakamı ve 18 komiser mahkemeye verilmiştir (aktaran Albayrak,
2004: 434)44. Bunun dışında, hükümet olaylarda zarar görenler için bir
yardım kampanyası başlatmış ve bu yardıma ilk olarak Başbakanlık
50.000, Başbakan Adnan Menderes 5000, Kızılay 100.000, TBMM Başkanı Refik Koraltan 1000, İstanbul Belediyesi 500.000, Etibank ve
Emlak Kredi Bankaları da 200.000’er Lira para yardımında bulunmuş-
lardır (aktaran Albayrak, 2004: 434). Fakat bu girişimler, gayrimüslimlerin ülkeden göç etmelerini engelleyememiştir (aktaran Güven, 2005:
142-143). Bununla birlikte, ülkede kalan gayrimüslimlerin 1957 seçimlerinde DP’ye destek verdikleri bilgisi (Demirel, 2011: 259) önemlidir.
DP’nin yaşanan bu trajedi ile birebir sorumluluğunun olmadığı düşüncesi mi yoksa DP’nin alternatiflerine göre gayrimüslimlerin çıkarlarını
temsilde halen güçlü bir seçenek olmamasının mı buna neden olduğu
bir başka çalışmanın sorunsalını oluşturmalıdır.
6-7 Eylül Olaylarının Ulus ve Zafer’de Temsili
Gazetelerin, 6-7 Eylül olaylarının nasıl temsil edildiğini incelemeden evvel, gazetelere ilişkin bilgi vermek faydalı olacaktır. Zafer, 19491960 yılları arasında günlük bir gazete olarak çıkmıştır. 30 Nisan 1949
tarihinde Ankara’da DP sempatizanı iş adamlarının desteği ile DP
yayın organı olarak kurulan gazete, “Zafer demokrasinindir” sloganı
ile yurtta büyük bir ilgi görmüş ve okuyucuları etrafında toplamıştır.
Zafer, 27 Mayıs ihtilalinin hemen ertesinde ise kapatılmıştır (Oral,
1967,155; Topuz, 1996: 102). Ulus ise 10 Ocak 1920’de Atatürk tarafından kurulmuştur. Dil Devrimine kadar, Hâkimiyeti Milliye adıyla
yayımlanmıştır. 1934’te Ulus adını alan gazete, çok partili döneme
kadar hükümet organı niteliğindeyken, 1945’ten sonra CHP’nin resmi
organı olmuştur (Oral,1967,184)
6-7 Eylül Olaylarının Zafer’de Temsili
7 Eylül 1955 tarihli Zafer’in ilk sayfasının tamamı olaylara ayrılmıştır. Manşette, İstanbul ve İzmir’de sıkıyönetimin ilanı duyurulmuştur. Altta yer alan haber metninde ise, olayın çerçevesi şu sözlerle
çizilmiştir: “Selanik’teki tecavüz hadisesi yüzünden, İstanbul ve İzmir’de
dün çok müessif kargaşalıklar oldu. Akşam saat 19’da Taksim Meydanı’nda
başlayan bir nümayiş aniden büyüyerek şehrin her tarafına sirayet etti. Yer
yer yangınlar çıkarıldı. Mağaza vitrinleri tahrip edildi. Yaralananlar
var”. Gazetenin olay tanımlamaları, siyasal iktidar ile aynı olup,
Selanik’te patlayan bomba, olayların çıkış nedeni olarak gösterilmiştir.
“Selanikte Menfur Bir Tedhiş Hadisesi” başlıklı diğer haberde ise;
İstanbul Ekspres’ten farklı olarak, bombanın Atatürk’ün doğduğu evde
değil, evin yanındaki bahçede patladığı ve sadece binaların camlarının
hasar gördüğü belirtilmiştir. Haberde, Yunan hükümetinin tedbir alacağı ve zararları ödeyeceği belirtilmiştir. Ayrıca, yetkililerin olayın
hiçbir Yunanlının işi olamayacağı yönündeki açıklamaları verilerek,
olayın Yunanistan ile ya da Yunanlılarla bir bağı olmadığı görüşü yerleştirilmeye ve böylelikle Yunanlılara yönelik bir tepki oluşumu engellenmeye çalışılmıştır. Başbakan Menderes’in 6-7 Eylül olayları ardından Yunanistan’a dostluk mesajları verdiği dikkate alındığında,
Zafer’in söyleminin hükümet sözcülerininki ile benzerliği daha netleşmektedir. Öte yandan haberin devamında, İstanbul’un dağınık ve
büyük bir şehir olması ve olayların her tarafa bir anda yayılması,
müdahalede geç kalınmasının “mazereti” olarak gösterilmiş ve ardından ordunun harekete geçirildiği ifade edilerek, hükümetin söylenenin aksine “gerekeni yaptığı” inancı yerleştirilmeye çalışılmıştır45.
“Gizli ve Kirli Ellerin Tertibi” başlıklı haberde ise, olaylar “kızıl
ajanlarla kara taassubun” işbirliği olarak açıklanmaktadır. Haberde,
milli heyecan ile oluşan ortamda, gizli ve kirli ellerin ve yabancı çıkarların rahatlıkla hareket imkânı elde ettiği, coşkuya kapılan halkın
olayların içine sürüklendikleri vurgulanmaktadır (7 Eylül 1955). Zafer
olayı ve olayın faillerini sunarken siyasal iktidar ile aynı söylemi tercih
etmiştir. Gazete, yasal iktidarın aldığı kararları (örn. Sıkıyönetimin
ilanı gibi) da doğru ve yerinde göstererek, olumlu bir çerçevede vermenin ötesinde, kamuoyunun siyasal iktidarı desteklediği fikrini de
yerleştirmeye, yaygınlaştırılmaya çalışmıştır46.
Köşe yazılarında farklı bir yaklaşım söz konusu olmamakla birlikte, bazı yorumların içinde az da olda farklı bilgilere rastlanmıştır.
Örneğin, “Hükümetin Tedbirleri” başlıklı başyazıda, hükümetin açıklamalarından yola çıkılarak, olayların “komünist tahriki” sonucu
olduğu, yaşananların “mal ve mülk düşmanlığı” şeklinde gelişmesinin komünist amaç ve tekniklere uyduğunu belirtilmiştir (8 Eylül
1955). Yazı, yazarın farklı niyetle de olsa olayların sınıf temelli bir
tepkiyi içinde barındırdığını ortaya koyması bakımından önemlidir.
Göstericilerin toplumsal bölüşümdeki dengesizlikleri işaret etmiş
olmaları onların kendi bilinçlilikleri ile değil de insanları provoke
etmeye çalışan komplocu komünist unsurların varlığının göstermesi
ile açıklanması dönem politikaları ile uyumludur.
Bu ve diğer yazılarda görüldüğü gibi hâkim olan görüş, iktidarın
söylemiyle de uyumlu bir biçimde olan, mevcut “komünist” algısının
harekete geçirilmesi ve pekiştirilmesidir. 9 Eylül 1955 tarihli, Zafer
imzalı “Zararın Bilançosu” ve 10 Eylül 1955 tarihli Orhan Seyfi Orhon
imzalı “Bir Bakıma Tahrikçilik” başlıklı yazılarda da, “komünistlerin
ülkenin itibarını kırmak ve iktisadi hayatını mahvetmek” amacında
olduklarını, buna da ulaştıkları ifade edilmiştir. Yine, 12 Eylül günü 43
“kızılın” yakalandığı bildirmiştir. Olayların tahrikçileri olarak gösterilen bu kimselerden bir kısmının bir müddet önce meydana çıkarılan
gizli “komünist” partisine mensup kimseler olduğu ve olay gecesi
Beyoğlu’nda bulundukları vurgulanmıştır. Ayrıca gözaltına alınan
“komünistlerden” yedi tanesinin çeşitli sol hareketlere katılımına,
sanık olarak pek çok kez cezaevine girip çıktıkları bilgisi de eklenerek
bu kişilerin suçlu oldukları düşüncesi güçlendirilmiştir.
13 Eylül 1955 tarihli Zafer’de, Meclisin hükümetin aldığı tedbirleri
onayladığı47 ve sıkıyönetimi altı ay olarak belirleyen Meclisin tekrar
tatile girdiği bilgisi vardır. Haberde, ilk olarak Menderes’in yaptığı
konuşmaya yer verilmiş, Başbakanın konuşması “samimi ve tatminkâr”
olarak nitelenmiştir. Haberde ayrıca Menderes’in olayları “haklı bir
coşkunun içine tahrikçi unsurların karışması” olarak açıkladığı, sorumluların ortaya çıkarılacağı ve zararların telafi edileceği güvencesini
verdiği ve olayların Türk eseri olmadığının bütün dünyaya ispat edileceği yönündeki açıklamalarına yer verilerek; siyasal iktidarın kaybettiği güveni tazelemesine destek olunmuştur. Bunun dışında, Meclis
görüşmelerinden aktarılan diğer konuşmalar ise, yalnızca söz alan
bütün milletvekillerinin 6 Eylül hadiseleri dolayısıyla duydukları
üzüntüyü belirterek, hükümetin kararını övdükleri yönünde olup,
hükümete ve ona bağlı güvenlik güçlerine ilişkin eleştirileri dışarıda
bırakmışlardır.
16 Eylül 1955 tarihli Zafer’de Sıkıyönetim Mahkemelerinde duruşmaların başladığı haber verilmiş, ardından sonuçlanan davalarda
Ankara’da bir kişinin bir aya, bir kişinin de 15 gün hapse mahkûm
olduğu; İzmir’de sıkıyönetim kararlarına aykırı yayında bulunan bir
gazetenin kapatıldığı bildirilmiştir. Haberde kapatılan Sabah Postası
gazetesine ilişkin bir zaman sınırlaması verilmediği, gazetenin yeni bir
isimle yayına devam etmek için başvuru yapması üzerine ise, Sıkıyönetim Komutanlığı’nın bir tebliğ daha yayınlayarak, kapatılan gazetelerin süresi ne olursa olsun yeni bir isimle çıkmalarını yasakladığı
belirtilmiştir. Gazete, basına yönelik cezai yaptırımları sorgulamanın
ötesinde, mevcut ya da meşru kabul edilen tanımlamaların dışında
anlamlandırmaya girişecek diğer gazeteler için de, Sabah Postası ve
yaşadıklarının örnek olarak görülüp, yayınlarına “çekidüzen” vermelerini sağlamaya çalışmıştır.
21 Eylül 1955 tarihli Zafer, Başbakan Menderes’in Amerika Dışişleri Bakanı Dulles’ın gönderdiği mesajı yayınlanmıştır. Mesajda;
Türkiye’nin Yunanistan’a “müşterek emniyet mevzuu” nedeniyle elini
uzattığı, dünyanın içinde bulunduğu durum nedeniyle Türk-Yunan
dostluğuna barış ve emniyet bakımından ihtiyaç olduğu belirtilmiştir.
Ayrıca Kıbrıs Meselesi nedeniyle Türk halkının gerildiğini, fırsat kollayan “komünist” teşkilatın da bundan yararlandığını, olayların bu
şekilde oluştuğu ifade edilmiştir. Türk milletinin duyduğu üzüntünün
vurgulandığı yazıda, zararların telafisi ve suçluların bulunması için
gereken her şeyin yapıldığının altı çizilmiştir.
28 Eylül 1955 tarihli Zafer’de yayınlanan “Millet İtimadından Şaşmamıştır” başlıklı yazıda, İl Genel Meclisi seçimlerine hazırlanıldığı
günlerde, bireylerin kafalarında 6-7 Eylül olaylarının yer aldığı, olayların olumsuz bir etki yapmasının beklenebileceği bu durumda dahi
halkın hükümete duyduğu güvenin görüldüğünün altı çizilmiştir.
Zafer’e göre bunun nedeni, iç politikada uyandırılan seri fırtınaların
Türk kamuoyunu etkileyememesidir.
6-7 Eylül Olaylarının Ulus’ta Temsili
7 Eylül 1955 tarihli Ulus’un manşeti, “İstanbul ve İzmir’de Örfi
İdare”dir. Ulus, ilk olarak Selanik’te yaşanan bomba atılması eylemine
yoğunlaşmıştır. Haberde, Kıbrıs Konferansı’nın devamı sırasında
Yunanlıların Atatürk’ün evine bomba attığı, bahçeye atılan iki bombadan birisinin patladığı, evin 17, konsoloshanenin 40 camının parçalandığı ve olay üzerine başlayan aramalar sonucunda polisin altı kişiyi
tutukladığı bilgisi paylaşılmıştır. Zafer’den farklı olarak bombanın
Atatürk’ün evine ve Yunanlılar tarafından atılmış olduğu ifade edilmiştir48. “Selanik Hadisesinin Tepkileri” başlıklı haberde ise, İstanbul
ve İzmir’de yaşanan olayların bombalama ile bağı kurulmuş, buna
karşın İstanbul ve İzmir’de meydana gelen zarara ilişkin olarak temkinli ifadeler kullanmıştır. Ulus’ta dikkat çeken ise, kamuoyunun hassas olduğu o günlerde, halen ‘Kıbrıs Türktür’ mesajlı haberleri yayınlamaya devam etmesi olmuştur.
Ulus olaya ilişkin yayınladığı ilk haberlerde, yalnızca İstanbul ve
İzmir’den bahsetmiş, daha sonra ‘son dakika’ olarak Ankara’da da
olaylar olduğunu eklemiştir. Bir haberde, gazete baskıya verileceği
sırada Ankara’da da gösterilerin başladığı, Siyasal Bilgiler ve Hukuk
Fakülteleri öğrencilerinden bir grubun Cebeci’de toplanarak, Yunanistan aleyhinde gösteriler yapıp, Yenişehir’e yürümek istedikleri, fakat
emniyet güçlerince önlendikleri bilgisi verilmiştir49.
8 Eylül 1955 tarihli Ulus’ta ise, İsmet İnönü’nün olaylara ilişkin
açıklamasına yer verilmiştir. İnönü’nün halka sakinlik tavsiye ettiği ve
her vatandaşın asayişin sağlanabilmesi için hükümete ve sıkıyönetime
yardım etmesi gerektiğini vurguladığı bilgisi paylaşılmıştır. Ulus, olaya
ilişkin olarak muhalefet lideri İsmet İnönü’nün tanımlamalarına ağırlık
vermiştir. Bununla beraber, muhalefetin de olaya ilişkin farklı bir anlatıyı dolaşıma sokma yönünde mücadelesi yoktur. Muhalefet partisi de,
Ulus’ta da sıkıyönetime ya da onun yaptırımlarına ilişkin sorgulayıcı
bir yaklaşım yoktur. Gazetede yer alan, Cumhurbaşkanın Meclisi topladığı ve bir tebliğ ile Ankara, İstanbul ve İzmir’de sıkıyönetim ilan
edildiği ve kamu huzuru için sıkıyönetim kapsamına Ankara’nın da
dâhil edildiği bildirilmesi ile Londra Konferansı’nın ertelenmesi ve
İngiliz tekliflerinin reddine ilişkin haberler de bu yöndedir.
9 Eylül 1955 tarihli Ulus’ta sıkıyönetim tebliğlerine yer verilmiş ve
tebliğ üzerine, CHP’nin yıldönümü toplantılarının ertelendiği veya
iptal edildiği haberi duyurulmuştur. Üçüncü sayfada ise; gösteriler
hakkında üç ilde geniş bir araştırmaya girişildiği ve buna bağlı olarak
tutuklananların sayısının gittikçe arttığı bilgisi vardır. Kısa kısa verilen
haberlerde, İstanbul piyasasının durgun olduğu, kimliği meçhul cesetler bulunduğu - olaylar sonucunda üç kişinin öldüğü açıklanmıştır.
Fakat bu haber ile resmi sonuçlarda belirtilenden daha fazla ölü olduğu ima edilmiştir ve son olarak da İzmir’de iki “komünistin” yakalandığı ifade edilmektedir. Ulus, ilk kez bu haberde, olaylarla komünistler
arasında bir bağ kurmuştur. Daha sonra 10 Eylül 1955 tarihinde Ulus’ta
çıkan bir başka haberde, açılan tahkikatta üç generalin işine son verildiği, içlerinde siyasi polisin sabıkalı saydığı 33 komünistin olduğu,
2200 kişinin de tutuklandığı belirtilmiştir.
Hüseyin Cahit Yalçın, “Son Olaylar” başlıklı yazısında, yaşanan
olayları “milli bir felaket” olarak tanımlamış, olayların Türklere yararı
olmayıp, aksine ülke saygınlığına zararlı olduğunu, Türkiye’nin itibarını tekrar kazanabilmek ve özellikle Yunan kiliselerinin yaydığı olumsuz propagandayı silmek için soğukkanlı olunması ve milli birlik ve
dayanışma gösterilmesi gerektiğini ifade etmiştir (12 Eylül 1955).
Yalçın’ın yorumu İsmet İnönü’nün değerlendirmeleri ile aynı çerçevededir. Aynı gün Bülent Ecevit’in “6 Eylül Neden Oldu?” başlıklı yazısında, olay aynı şekilde “felaket günü” olarak tanımlanmıştır. Ecevit,
gösterilerin farklı yerlerde aynı anda çıkışını, olayların kasıtlı ve tertipli olmasına bağlamıştır. Ecevit de yazısında, siyasal iktidar ile paralel
biçimde, olayların sorumlusu olarak ‘komünist”leri işaret etmiş ve
yazar bunun halkın sorumlu olmaması anlamına geldiği için ‘sevindirici’
olduğunun da altını çizmiştir. Ecevit, olayların emniyet teşkilatının
zayıflığını ve “komünistlerin” memlekette geniş bir yeraltı faaliyeti
imkânına sahip olduğunu ortaya çıkardığını belirtmiştir. Hak ve
özgürlüklerin yerleşmemiş olmasının “komünizme” zemin teşkil ettiğine dikkat çeken yazar, emniyet üyelerinin fedakârlığından ve görev bilincinden şüphe edilmediğini, fakat zaman zaman da eksiklikleri gidermenin iyi olacağını hatta sıkıyönetimin böyle düzenlemelerin yapılabilmesi
için uygun bir dönem olduğunu ifade etmiştir. Ecevit’in yazısı, daha
önce belirtmiş olduğumuz komünizme meydan vermeme anlayışının
bir örneğini temsil etmektedir.
“Tahrikçilerden 8’i dün yakalandı” başlıklı haberde, olay gecesi
yapılan gösterilerin kötü sonuçlara ulaşmasında ‘komünistler’in rolleri
olduğunun anlaşıldığı ve komünistlikle itham olunanların yakalandığı
bildirilmiş, ardından olayın ‘elebaşılarının’ isimleri açıklanmıştır50.
Haberde ayrıca, bu isimlerin ‘meşhur 167’ler’ arasında bulundukları
ve askeri mahkeme tarafından haklarında verilen cezaları tamamladıktan sonra, tahliye olundukları ifade edilerek, kamuoyu gözünde bu
kimselerin suçlulukları pekiştirilmiştir (12 Eylül 1955).
13 Eylül 1955 tarihli Ulus, İnönü’nün Meclis konuşmasında, ulusal
bir felakete uğrandığını ve bunda emniyet kuvvetlerinin devreye girmemesinin payı olduğunu, tahkikat sonunda hakikatlerin meydana
çıkmasını yetkililerden milletçe beklediklerini ifade ettiği ve Meclisin
toplantılarına devam etmesini ve eğer bilinmeyen sebepler yoksa sıkıyönetimin Ankara’dan kaldırılmasını istediği bilgisi verilmiştir. Konuşmada önemli olan kısım, olaylarda anlık hiddetlerde, dış ilişkilerdeki
gerginliklerin etkisi olduğu kadar, toplumsal dertlerin de etkisi olduğunun vurgusudur. İnönü bu ifadesi ile olayın toplumsal yanını da göz
önüne alınması gerektiğine işaret ederek, olayın DP’nin ürettiği politikalara bir tepki olabileceğine dikkatleri çekmeye çalışmıştır.
Hüseyin Cahit Yalçın’ın, “Başlayan Tahkikat” başlıklı yazısı
İnönü’nün görüşleriyle uyum içindedir. Yalçın’ın yazısı oldukça ilginçtir. Yazar, olaylarda emniyet güçlerinin ihmaline vurgu yapmış, hatta
olayı “hafif” göstermeleri nedeniyle yetkililerin Ankara’ya hareket
ettiklerini ifade ederek, DP hükümetine yöneltilen eleştirilerin
“haksız”lığına işaret etmiş, ilginç bir şekilde siyasal iktidara destek
vermiştir. Yalçın yazısının devamında, ayaklanmanın planlı olduğunu,
yapılanların “Türkün şerefini ve hakkını korumak” ve “saldırıyı protesto etmek” çerçevesini çoktan aştığını ve aydın Türk vatandaşının bu
gibi hareketlere girişmeyeceğini, Atatürk sevgisinin Türkü coşkuya
sevk etse dahi, yıkıcılığa ve yağmacılığa yöneltmeyeceğini vurgulamıştır. Son olarak Yalçın, bu hareketin sadece Rumlara yönelik alınamayacağını, görünüşte Kıbrıs davası olsa da, bunun bir bahane olup, bütün
azınlıklara saldırı olduğunun göz önüne alınması gerektiğini belirtmiştir (13 Eylül 1955).
Ulus’ta ayrıca Meclisteki oturumlarda yapılan konuşmalara yer
verilmiştir. Bir haberde Fuat Köprülü’nün konuşmasında; muhalefet
adına konuşan kişilerin hükümeti töhmet altında gösterdiklerini, bu
sözlerin söylenmemesi gerektiğini ifade ettiği belirtilmiştir. Menderes
ve Köprülü’nün konuşmalarından olayların takip edildiğini ve 150
çapulcunun yakalandığı ve hükümetin olaylardan önceden haberi
olmasına ve gereken tedbiri almasına karşın, saati belli olmadığı için
olayların bu şekli aldığı yönündeki açıklamalarına yer verilmiştir.
Meclisten aktarılan diğer konuşmalar ise, sıkıyönetimin devamının
sakıncalı olduğunu belirten CMP milletvekili Ahmet Bilgin’inki ve
olaylardaki tavrını lakayt bulması nedeniyle hükümeti istifaya davet
eden Kırşehir Milletvekili Osman Alişiroğlu’nunkidir. Ulus haberlerinde “temkinli” tavrını sürdürse de Zafer’den farklı olarak Meclis konuşmalarında yer alan eleştirileri sınırlı da olsa vermiştir.
“O haber daha başka gazetelerde de vardı” başlıklı haberinde ise,
TBMM’nin olağanüstü toplantısında İstanbul milletvekillerinden
Aleksandros Hacopulos’un basının vatandaşı tahrik ettiğini ifade
edip, Ulus’un bir haberini örnek gösterdiğini, oysa bu haberin başka
gazetelerde de olduğu belirtilmiş, milletvekilinin belki muhalefet
gazetesi olmasından ötürü Ulus’tan bahsetmiş olabileceğini, fakat aynı
haberin ‘kendi’ yayın organları Zafer’de de yer aldığına işaret edilmiştir (13 Eylül 1955). Bu tarihten itibaren, yazılarda iktidarla ilişkilerde
sürdürülmeye gayret edilen “sulh” havasının değiştiği ve bu nedenle
de yorumlarda eleştirilerden sakınılmadığı görülmüştür.
15 Eylül 1955 tarihinde Hüseyin Cahit Yalçın’ın yazdığı “Meclis
Grubunun Kararı İle” başlıklı yazısında, Cumhuriyet’te çıkan haberde
Meclis toplantısından önce DP Meclis Grubuna sıkıyönetimin süresinin altı ay olması üzerinde anlaşıldığı yazılmıştır. Grup kararının,
“kararın katileşmesi” anlamına geldiğini belirten Yalçın, Meclise sadece onaylamanın kaldığını, bu nedenle de Anayasanın vazifelendirdiği
Meclisin bu görevinin grup kararı alma yoluyla engellendiğinin altını
çizmiştir. DP içinde grup kararı alınmaması halinde oylamanın sonucunun değişebileceğine işaret eden Yalçın, farklı sonuçların alınmasının bu yolla engellendiğini belirtmiştir.
Hüseyin Cahit Yalçın, “Parti Faaliyetleri” başlıklı yazısında ise,
sıkıyönetim ilanını değerlendirmiştir. Konuya ilişkin yaklaşım farklılığının hissedildiği bu yazıda yazar, üç büyük ilde sıkıyönetim ilanının
olduğunu, bunun dışında kalan bölgelerde de, memleketin ortak
sorunlarıyla ilgilenen gazetelerin bulunmadığını, bu nedenle siyasi
hayata ve fikir faaliyetlerine son verilmiş olduğunu, zaten kısıtlı olarak
imkân tanınan siyasi toplantıların sıkıyönetim ilanı ile tamamen daraldığını belirtmiş, demokratik faaliyetlerin önüne set çekilmiş olduğunu
vurgulamıştır. Anayasada bir ay olarak önerilen sıkıyönetimin altı ay
olarak ilanını DP’nin muhalif yıllarındaki ‘haklı’ tepkilerini unutmasına bağlayan Yalçın, sıkıyönetim ilanını gerektiren olayların her zaman
olmayacağının, bu nedenle bu halin devamının gereksizliğine işaret
etmiştir.
19 Eylül günü Ulus’ta “Çetin İmtihan” başlığı ile yayınlanan yazıda Meclis toplantısının hükümetin sorumluluğu konusunda yeteri
kadar tartışmalara imkân vermediği, hükümetin yeteri kadar hesap
vermeden ve özellikle güvenoyu olmadan Meclis ile bağlantısını kestiğini belirterek şunlar söylenmiştir:
Bir defa toplantının konusu ilan olunan Örfi İdarenin tasdikidir. Bu dar
çerçeve içinde karar verme ameliyesi mesuliyete muhatap olanların hareketlerini muhakeme etmek hududuna genişletilmemiştir. Böyle bir genişletme itimat meselesini ortaya koyma ve tabii açık oya başvurma, hulasa
ilk önce hükümet durumunu aydınlatma keyfiyeti olurdu. Böyle bir
mesele ortaya gelmedi: çünkü herkesten evvel iktidar grubu böyle bir
duruma hazırlanmamıştı. Bu sebeple Örfi İdare kabulünün itimat meselesi ile münasebeti yoktur.
Metin Toker, bu yazının Mecliste konuşma fırsatı verilmeyen
İnönü’nün sesini duyurmak istemesi üzerine ortaya çıktığını belirtmiştir (1991: 149). Yazının yayınlanmasının ardından gazete Sıkıyönetim
kararı ile süresiz olarak kapatılmıştır ( Topuz, 2003: 199).
Ulus ve Zafer’in olaya ilişkin gerçeklik tanımlarının benzerlikler
taşımaktadır. Bu durum bize gazetelerin olayı ele alış biçiminin basit
bir partizanlıkla açıklanamayacağını, farklı görüşlere sahip gazetelerin
döneme hakim olan anlamlandırma çerçevelerini tercih etmelerinin
gazetelerdeki yapısal yanlılık sorununu ortaya koyduğunu göstermektedir.
Sonuç ve Değerlendirme
6-7 Eylül olayları ülke tarihine bir trajedi olarak geçmiştir. Başlangıcı her ne kadar Kıbrıs sorununa bağlansa da olayın gelişimi ve
sonuçları bu durumu aşmıştır. Olaya ilişkin bugün halen net bir çerçeve çizilmesi mümkün hale gelememiş olup, bazı soru işaretleri önemini korumaktadır. Olayın baş aktörlerinin çoğu taşıdıkları sırlarla aramızdan ayrılmışlardır. Kalan diğer görgü tanıkları ise, dönemin yetkili ağızlarından çok farklı şeyler anlatmaktadırlar. Olayın bir kriz anına
yönelik üretilmiş politik bir manevra olduğu ve devletin üst düzey
yetkilileri, istihbarat birimleri ve güvenlik güçleri işbirliği ile girişilen
maksadını aşmış bir girişim olduğu konusunda bir anlaşma var gibi
durmaktadır. Ayrıca planın hesaplanamayan ve bu yönüyle yetkilileri
de şaşkınlık ve akabinde çaresizliğe sürükleyen bir yönü olduğu
konusunda da fikir birliği vardır. Fakat dönemin yetkililerinin olayı
tanımlama, suçluyu tayin etme konusunun o gün de, günümüzde de
gerçeği temsil ettiği düşüncesi oldukça zayıftır.
DP iktidarı politikalarının oluşturduğu Batılı kapitalist ülkelere
özellikle de ABD’ye olan ekonomik bağımlılık, düşünsel bir bağımlılığı da beraberinde getirmiştir. Bu nedenle de, Batı ile girişilen bir müzakere sürecinde ortaya çıkan/ çıkartılan bu olayda, iktidar tarafından
“müttefikleri”nin izinden giderek, demokratik rejimlerin ve liberal
ekonominin en büyük düşmanı olduğu algısının içine yerleştirilen,
dönemin popüler suçluları komünistlerin olayın faili olarak işaret edilmesi şaşırtıcı değildir. Aynı şekilde bu partinin resmi sözcülüğünü
yapan gazetenin de olay ve durum tanımlamalarını aynen benimseyip, kullanması da bu yönüyle bir tutarlılığa da sahiptir. Fakat ülkede
var olan muhalefetin özellikle de ana muhalefetin ve ona bağlı gazetenin DP yöneticileri ile söylemlerinin birliği dikkat çekicidir.
Analiz sonucunda görülmüştür ki, iki gazetede olay tanımlarında
ortaklıklar, anlatım biçimlerinde benzerlikler söz konusu olup, olayın
suçlusu ve suçluların temsiline ilişkin çerçevelendirmeler dönemin
hâkim görüşleri etrafında biçimlenmiştir. Her iki gazetede de olay,
bombalama hadisesine gösterilen tepkinin “komünist” tahriki ile çığırdan çıkması olarak tanımlanmış, olayın toplumsal yapıdaki eşitsizliklere tepkiye dönüştüğü nokta göz ardı edilmiştir. Olayın sınıfsal bir
tepkiyi içinde barındırdığını dillendiren örneklerde de, komünizme
zemin teşkil eden nedenlerin ortadan kaldırılması gerekliliği üzerinde
durularak, “komünizm ve komünist kötüdür” algısı pekiştirilmiştir.
Bu durum, gazetelerin siyasal partizanlıktan öte, gazetecilik pratiğinin işleyişi biçimden oluşan, daha açık bir deyişle haber kaynakları
ile kurulan ilişkinin haber yazma biçimlerini şekillendirdiği ve haber
kaynaklarının görüşlerinin aynen aktarılmasının, haber kaynaklarının
durum tanımlarının sürekli üretilmesinden kaynaklanan yapısal bir
yanlılık sorununa işaret etmektedir. Bu noktada, İnal’ın “haberde egemen söylemlerin temsil edildiği ve metnin egemen söylemlerin etrafında kapandığına” (1996: 99) ilişkin değerlendirmesi hatırlandığında;
incelenen bu iki gazetenin birbirleriyle örtüşen içeriklerle olaya yaklaşmaları daha anlamlı bir çerçeveye oturmaktadır.
Çevre ülke durumunda olan Türkiye’nin kendine özgü bir politika
geliştirmekten ziyade, merkez ülkelerin özellikle de ABD’nin politikalarına uyumlu ve sadık bir tutum takınmasının, bir parti programına
özgü mesele olmaktan öte bir halde olduğu açıktır. İktidara muhalefet
etmenin aslında toplumsal yapının iyileştirilmesi olmadığının, farklı
toplumsal yapıların tasarımlanması ve bu yönde mücadele edilmesi
gerekliliği de ortaya çıkmaktadır. Toplumsal yapıdan ayrı düşünülmesi imkânsız olan basının da, bu yapıya tamamen angaje olduğu ve
yapının devamının sürmesi için gerekli ideolojik desteği sağladığı, yer
yer muhalefet partisinin yayın organın eleştirilerin ise, toplumsal yapıya içkin eleştiriler olmayıp, sistemi rahatsız etmeyecek ölçüde, daha
ziyade “tadilat”lar ayarında önerileri olduğu görülmüştür.
Kaynakça
Ahmad, Feroz (1996). Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980). 2. Basım.
Çeviren: Ahmet Fethi. İstanbul: Hil Yayınları.
Akşin, Sina (1998). Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi. 3. Basım. Ankara:
İmaj Yayınevi.
Albayrak, Mustafa (2000). “Türkiye’nin Kıbrıs Politikaları, (1950-1960)”,
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 46, Cilt: XVI, Internet Adresi:
http: www. atam. gov.tr / dergi/.../turkiyenin-kibrispolitikalari-1950-1960. Erişim Tarihi: 8.01.2015.
Albayrak, Mustafa (2004).Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960).
Ankara, Phoenix Yayınevi.
Altay Şakir ve Veli Keskin (1969). Hukuki ve Sosyal Terimler Sözlüğü. Ankara:
Bilgi Yayınevi, 1969.
6-7 Eylül Olayları. Fotoğraflar- Belgeler, Fahri Çoker Arşivi (2005), 2. Baskı.
İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
6-7 Eylül 1955 Olayları. Tanıklar – Hatıralar (2010). Der: Rıfat N. Bali, İstanbul:
Libra Kitap, 2010.
Armaoğlu, Fahir (1963). Kıbrıs Meselesi. 1954-59. Türk Hükümeti ve Kamu
Oyunun Davranışları. Ankara: Sevinç Matbaası.
Aydemir, Şevket Süreyya (2000). İkinci Adam (1950-1964). 3. Cilt. 6. baskı.
İstanbul: Remzi Kitabevi.
Ayın Tarihi, No:260, Temmuz 1955.
Ayın Tarihi, No:261, Ağustos 1955
Ayın Tarihi, No:262, Eylül 1955.
Babaoğlu, Resul (2012). 6/7 Eylül 1955 Olaylarının Türkiye Rumları Üzerindeki
Etkileri (1955-1959), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dicle
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Türkiye
Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dalı, Diyarbakır.
Bağcı, Hüseyin (1990). Demokrat Parti Dönemi Dış Politikası. Birinci Basım.
Ankara: İmge Kitabevi.
Bağlum, Kemal (1991). Anıpolitik (1945-1960). Birinci Basım. Ankara:Bilgi
Yayınları.
Binark Mutlu ve Mine Gencel Bek( 2010). Eleştirel Medya Okuryazarlığı.
Kuramsal Yaklaşımlar ve Uygulamalar. 2. baskı. İstanbul: Kalkedon
Yayıncılık.
Birand, Mehmet Ali, Can Dündar ve Bülent Çaplı (1999). Demirkırat. Bir
Demokrasinin Doğuşu. 8. Baskı. İstanbul: Doğan Yayıncılık.
Birgit, Orhan ( 2012). Evvel Zaman İçinde. 4. Baskı. İstanbul: Doğan Kitap.
Bora, Tanıl (2012). “Türk Sağı: Siyasal Düşünce Tarihi Açısından Bir Çerçeve
Denemesi”. Türk Sağı. Mitler, Fetişler, Düşman İmgeleri, Der: İnci Özkan
Kerestecioğlu, Güven Gürkan Öztan. İstanbul: İletişim Yayınları, ss.
9-28.
Ceylan, Faruk Erhan (1996). The Incidents of September 6-7, 1955.
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Boğaziçi Üniversitesi.
Curran, J., M. Gurevitch ve J. Woollacott (1991). “İletişim Araçları Üzerine
Çalışma: Kuramsal Yaklaşımlar”. Çev: Meral Özbek. Ankara
Üniversitesi Basın- Yayın Yüksekokulu, Yıllık, Nermin Abadan –Unat’a
Armağan, 1989/1990, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, ss. 229253.
Çavdar, Tevfik (2000). Türkiye’nin Demokrasi Tarihi (1950 -1995 ). İkinci Basım.
Ankara: İmge Yayınları.
Çelik, Edip (1969). 100 Soruda Türkiye’nin Dış Politika Tarihi - İstanbul: Gerçek
Yayınevi.
Demir, Şerif (2007). “Adnan Menderes ve 6-7 Eylül Olayları”. Yakın Dönem
Türkiye Araştırmaları, sayı 12, ss. 37-63.
Demirel, Tanel (2011). Türkiye’nin Uzun On Yılı Demokrat Parti İktidarı ve
27Mayıs Darbesi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Dinamo, Hasan İzzettin (1971). 6-7 Eylül Kasırgası. May Yayınları.
Dosdoğru, M.Hulusi (1993). 6/7 Eylül Olayları. I.Basım. İstanbul: Bağlam
Yayınları.
Dursun, Çiler ( 2013). İletişim Kuram ve Kritik. 1. Baskı, Ankara: İmge Kitabevi.
Eroğul,Cem (1998). Demokrat Parti. 3. Basım. Ankara: İmge Yayınevi.
Eroğul, Cem (2003). “Çok Partili Düzenin Kuruluşu: 1945-71”, Geçiş Sürecinde
Türkiye, Der: Irvin C. Schick ve E. Ahmet Tonak, Dördüncü Baskı,
İstanbul: Belge Yayınları.
Gevgilili, Ali (1987). Yükseliş ve Düşüş. 2. Basım. İstanbul: Bağlam Yayınları.
Güven, Dilek (2005). Cumhuriyet Dönemi Azınlık Politikaları Bağlamında 6-7
Eylül Olayları. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2005.
Güzel, Şehmus (1997). Türk Usulü Demokrasi. Ankara: Doruk Yayınevi.
Irkıçatal, Eftal (2012). “İngiliz Belgelerine Göre Kıbrıs Meselesinde ‘Taksim’
Fikrinin Ortaya Çıkması ve İngiltere’nin ‘Çifte Self Determinasyon
Teklifi’, History Studies, Prof. Dr. Enver Konukçu Armağanı, ss. 195213.
İnal, M. Ayşe (1996). Haberi Okumak. İstanbul: Temuçin Yayınları.
Karaveli, Orhan (2006). Görgü Tanığı. Bir Gazetecinin ‘Sıra Dışı’ Anıları. 3.
Baskı. İstanbul: Pergamon Yayınevi.
Karakoyunlu, Yılmaz (1992). Güz Sancısı. İstanbul: Simavi Yayınları.
Oral, Fuat Süreyya (1967). Türk Basın Tarihi. Ankara:Yeni Adım Matbaası.
Öztan, Güven Gürkan (2012), “‘Ezeli Düşman’ ile Hesaplaşmak: Türk
Sağında ‘Moskof’ İmgesi. Türk Sağı. Mitler, Fetişler, Düşman İmgeleri,
Der: İnci Özkan Kerestecioğlu, Güven Gürkan Öztan. İstanbul:
İletişim Yayınları, ss. 75-104.
Toker, Metin (1991). Demokrasimizin İsmet Paşalı Yılları 1944- 1973 - DP Yokuş
Aşağı 1954-1957. Üçüncü Basım. Ankara: Bilgi Yayınevi.
Topuz, Hıfzı (1996). 100 Soruda Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi. İkinci
Baskı. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
Topuz, Hıfzı (2003). II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi. 2. Basım.
İstanbul: Remzi Kitabevi.
Yalman, Ahmet Emin (1997). Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim (19221971), 2. Cilt. İstanbul: Pera Yayınları.
Yıldırmaz, Sinan ( 2012), “Nefretin ve Korkunun Rengi: “Kızıl””, Türk Sağı.
Mitler, Fetişler, Düşman İmgeleri, Der: İnci Özkan Kerestecioğlu, Güven
Gürkan Öztan. İstanbul: İletişim Yayınları, ss. 47-73.
Zürcher, Erik Jan (2000). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. 7. Baskı, İstanbul:
İletişim Yayınları
Gazeteler
Ulus’un 6 Eylül 1955- 17 Eylül 1955 tarihleri arasındaki tüm kopyaları;
Zafer’in 6 Eylül 1955- 30 Eylül 1955 tarihleri arasındaki tüm kopyaları
Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi arşivinden yararlanılarak
taranmıştır.
Sonnotlar
1
Bu bilgi, ileride Yunanistan’ın adaya ilişkin sahiplik iddiaları ile beraber düşünüldüğünde önemlidir.
2
Bu durumun Kıbrıs’ın Ortodoks halkına Yunan’dan gelme oldukları inancını veren
asıl etken olduğu belirtilmektedir (Gevgilili, 1987:127-131).
3
Adanın nüfus yapısına ilişkin kaynaklarda şu bilgilere rastlanmaktadır “… çok
sayıda Türk’ün Anadolu’ya göç etmesi nedeniyle adadaki Türk nüfusun sayısı,
Rumca konuşanlara göre, bir hayli azalmıştı. Bu durumu dikkate alan Yunanlılar ile
Adada yaşayan Rum kökenliler, Ada’nın Yunanistan’a bağlanmasını öngören ENOSİS düşüncesini savunmaya başlamışlardır. Rumlar ENOSİS’e batılı dindaşlarının
da katkılarını sağlamak için buradaki Ortodoks papazlarına bayrak açtırmışlardır
ki, bunlar arasında en önemlisi Başpiskopos Makarios’tur. Bu konuda 1948’den
başlayarak hızlandırılan çalışmalara Yunanistan da büyük destek vermişti” (Albayrak, 2004: 424-425).
4
Lozan’da Türkiye açısından adaya ilişkin sağlanabilen tek güvence, ileride ortaya
çıkabilecek her türlü ilhak, bağımsızlık ya da başka yönetim biçimleri üzerinde
Ankara’nın söz hakkını saklı tutulması olmuştur (Gevgilili, 1987: 127- 131).
5
Yunanistan’ın Kıbrıs’ı resmi bir sorun olarak nasıl kabul ettiği 6/7 Eylül olayları
soruşturma raporunda da konu edilmiştir. Buna göre, Kıbrıs konusu evvela Kıbrıs’taki komünist partisi (Akel Partisi) tarafından ele alınmış olup, adaya muhtar bir
idare verilmek propagandasına başlamışlardır. Bu propagandanın Moskova tarafından da desteklendiği, hatta daha sonra Kıbrıs Milliyetçi Rumların E.N.O.S teşkilatı
ismile bu muhtar idare için komünistlerle işbirliğine gittiği ifade edilmiştir. Öte yandan kiliselerde dini tören sırasında bu davanın propagandasına başlanmış, bunun
üzerine muhtariyet faaliyeti, Adanın Yunanistan’a ilhakı şeklinde ortaya çıkmış ve
bu faaliyete hız verilmiştir. Fakat bir süre daha Yunan hükümeti davayı benimsemiş
bir durum göstermemiştir. Bunun üzerine Baş Papaz Makarios Atina’ya gitmiş ve
Başbakan ile görüşerek, düşüncelerini Yunan hükümetine kabul ettirmiştir. Bundan
sonra Kıbrıs’ın ilhakı davası, Yunan Hükümetinin ve Yunan Milletinin davası halini
almıştır (6-7 Eylül Olayları. Fotoğraflar- Belgeler, 2005: 289)
6
Zürcher yalnızca Kıbrıslı Türklerle olan dayanışmadan dolayı değil, stratejik nedenlerden ötürü, DP hükümetinin Yunan isteklerinin kabul edilir olmadığı yönünde bir
çıkış yaptığını belirtir (2000: 345).
7
Temmuz aynın ilk günlerinde Kıbrıs’ta çok sayıda el bombası ve infilak maddelerinin ele geçirildiği haberi verilmekte (Ayın Tarihi, 1 Temmuz 1955: 99) bir iki gün
sonra da İngiliz askerleri ile ailelerinin yaşadığı Magusa kasabasından bir bomba
infilakı haberi gelmekte idi (Ayın Tarihi, 3 Temmuz 1955:100). Yine Temmuz ayının
ortalarında ise Kıbrıs Rumlarının nümayişler yaptığı bildirilmekte idi (Ayın Tarihi,
17 Temmuz 1955: 101).
8
Fatin Rüştü Zorlu, Türkiye’nin Kıbrıs hakkında resmi düşüncesini ve Menderes
Hükümeti’nin Kıbrıs hakkındaki stratejisini ve taktiğini geliştirmek amacıyla Kıbrıs
komisyonu kurmuş ve dünya kamuoyuna dokümanlar aracılığıyla Türkiye’nin de
aynı Yunanistan gibi Kıbrıs’ta hukuksal haklara sahip olduğunu kanıtlamak ve
Kıbrıs sorununun kesin olarak çözümüne kadar Kıbrıslı Türklerin Yunanistan’ın
baskılarına karşı koyabilmek için desteklenmelerini sağlamaya çalışmıştır (Bağcı,
1990:106). Bu stratejiler doğrultusunda, İngilizce ve Fransızca’ya çevrilerek
Türkiye’nin dış temsilciliklerine gönderilen, içinde Kıbrıs adasının Türkiye için olan
öneminin tarihsel, coğrafi, etnolojik, kültürel ve askeri politika açısından incelendiği
bir de beyaz kitap hazırlanmıştır (Bağcı, 1990:106).
9
Milliyet’in yazarlarından Orhan Karaveli, kendi gazetesinin Kıbrıs haberlerine olan
ilgisinin ilerleyen zamanlarda Hürriyet’i geçtiğini ve kamuoyunun Milliyet’ten haberleri takip ettiğini şu sözlerle anlatmaktadır: “Abdi’nin Kıbrıs’ı sık sık manşetten
vermesi Ada’daki Türkler için gözle görülür bir moral kaynağı oluyordu. Milliyet
burada Hürriyet dâhil tüm gazeteleri sollamıştı. Benim de kurucularından olduğum,
Türkiye’nin ilk ciddi gazete dağıtım örgütü “Basın Bayiliği’nin uçakla Lefkoşa’ya
gönderdiği Milliyet’ler anında tükeniyordu” (2006: 79).
10 Hürriyet’in liberal eğilimli bir gazete olarak tanımlanmasına karşın 1950’lerdeki bu
tutumu ve “Türkiye Türklerindir” logosu gazetenin daha ayrıntılı bir gözle incelenmesi gerekliliğine işaret etmektedir.
11 Kıbrıs’ta şiddet olaylarının devam ettiğine ilişkin haberler devam etmiştir (Ayın
Tarihi, 2 Ağustos 1955 :162 ; 12 Ağustos 1955: 162). Üniversite gençliği, bu yayınlar
sonrası Yunanistan’a ve özellikle de kiliseye sert uyarılarda bulunmuşlardır (Aktaran Armaoğlu, 1963: 125). Örneğin, Ağustos ayı ortalarında Yunanlıların Türkiye
sınırları içinde bulunan Talebe Birliği 17 Ağustos’ta yayınladığı beyannamede şu
açıklamada bulunmuşlardır: “Ya sussunlar, ya acele etsinler. Türkler yeni bir 30
Ağustos yaratmaya her an hazırdır. Tesadüfen elinizde kalan topraklarla iktifa ediniz. Aksi halde bu cür’etinizin neticesi size pahalıya mal olur. Bir gün Akropol’de
Türk bayrağı görmeyi arzu etmiyorsanız, sesinizi kesiniz” (aktaran Armaoğlu, 1963:
128). Basında çıkan haberlerin, gençlerin olaya ilgisini canlı tutma ve daha da önemlisi düşüncelerini biçimlendirme açısından önemli bir işlev gördüklerini ifade etmek
mümkündür.
12 Bu konuşma, Kıbrıs konusu hakkında ilk derli toplu ve gerekçeli açıklama olması
açısından önem taşımaktadır.
13 Metin Toker’in anıları ise iktidar ve muhalefet arasındaki çekişmenin ertelenmesinin
söz konusu olmadığına işaret etmektedir. Liman Lokantası’nda düzenlenen basın
toplantısına partizanlık anlayışından kendisini kurtaramayan DP’nin toplantıya
muhalif gazeteleri özellikle de Ulus’u çağırmamıştır. Zafer, Ulus’un toplantıya çağrılamamış olması nedeniyle konuşma metnini yayınlayamayacağını düşündüğünden,
gazeteyi ve partiyi suçlamaya hazırlanırken, Ulus’a bir haber uçurulmuş, böylelikle
Zafer’in muhalefete ilişkin olumsuz neşriyatını manşetlere taşıdığı gün, Ulus’ta hem
Menderes’in metninin tamamını, hem de İnönü ve Bölükbaşı’nın konuya ilişkin
demeçlerinin yayınlanmış ve böylece Zafer’in planı suya düşmüştür (1991: 143).
14 Demirel, düzenlenen mitinge ve bomba olayına ilişkin şu ayrıntıları paylaşmıştır:
“…– muhtemelen Başbakan ve bazı Bakanların bilgisiyle- Kıbrıs Türktür Cemiyeti
ve Milli İstihbarat Teşkilatı tarafından katkısıyla planlanmış ve Atatürk’ün Selanik’teki evine Yunanlılar tarafından bomba atıldığı haberi ( bombayı atan kişinin de
istihbarat teşkilatına mensup olduğu konusunda şüpheler vardır) yayılmıştır( 2011:
258).
15 Moratoryum ekonomi kökenli bir kelime olup, bir borcun ödenmesinin bir zaman
için geri bırakılması anlamına gelmektedir (Altay ve Keskin, 1969: 224). Burada da
konunun görüşülmesinin bir zaman dilimi için ertelenmesi olarak kullanıldığı belirtilebilir.
16 Gayrimüslimlerin duydukları güven nedeniyle 1950 ve 1954 seçimlerinde DP’yi
destekledikleri (aktaran Güven, 2005: 128-129), buna karşın Kıbrıs’la ilgili tartışmaların şiddetlenmesi sonrasında ise, DP’nin gayri Müslim azınlıklara karşı başlangıçta gösterdiği toleransı tamamen yok ettiği ifade edilmektedir (Güven, 2005: 133).
17 İzmir’de yaşananlar şöyle anlatılmaktadır: “Atatürk’ün doğduğu eve saldırıda
bulunulduğu haberi İzmir’de de yerel bir gazete tarafından yayıldı. Gece Postası 06.
09.1955 günkü baskısında şu manşetle çıktı: “Madem Yunanlılar Türk
Konsolosluğu’nu bombaladı, öyleyse onların bayrağı da artık Konak Meydanı’nda
dalgalanmamalı”. Gerçekten de aynı akşam uluslararası fuar nedeniyle Konak
Meydanı’na çekilmiş olan Yunan bayrağı bir saldırının hedefi oldu” (Güven, 2005:
26). Toplam olarak İzmir’de 14 ev, 6 işyeri, 1 pansiyon, bir kilise, Yunan fuar pavyonu, Yunan konsolosluğu binası ve İngiliz Kültür Enstitüsünü barındıran bina saldırıya uğramıştır. 7 kişi ağır, 50 kişi ise hafif şekilde yaralanmıştır ( aktaran Güven,
2005: 28).
18 Ankara’da yaşananlara ilişkin şu değerlendirme yapılmıştır: Ankara’da ağırlıklı
olarak yalnızca öğrenci protestoları gerçekleşmiş, ancak şiddet olayları meydana
gelmemiştir. Bunun en önemli nedenlerinden biri, Ankara’daki gayrimüslim nüfus
oranının çok düşük olmasıdır. Ayrıca, Ankara Valisi Kemal Aygün’ün Ankara genelindeki tüm toplantıları yasaklayan acil tedbiri de etkili olmuştur (aktaran Güven,
2005: 29).
19 Bazı kaynaklarda bu haberin doğruluğu tartışılır olduğuna dair imalar bulunmaktadır (Birand vd., 1999:109). Habere daha ayrıntılı bakıldığında şu göze çarpmaktadır ki haberin ilk verildiği gün, olay “Atatürk’ün evine bomba atılması” olarak
tanımlanırken, ilerleyen günlerde bombanın Atatürk’ün eviyle hemen yakınındaki
Türk konsolosluğu arasındaki bahçeye iki bomba bırakıldığı, bombalardan birisinin
patladığı ve bu nedenle de evin ve konsoloshanenin camların kırıldığı bilgisi paylaşılmıştır (Güzel:1997: 162, Karakoyunlu,1992: 154).
20 Gazeteci - yazar Orhan Karaveli’nin anılarında dikkat çekici bazı ifadeler yer almaktadır. Karaveli, Kıbrıs’ta olayların şiddetlendiği günlerde “Türk Mukavemet
Teşkilatı”ndan iki gençle tanıştırıldığını ve kendisinin onlara “ … Hep Rumların
haberini geçmekten yoruldum. Sizler niye bir şeyler yapmıyorsunuz Milliyet’te
haber olacak?... Örneğin bir “bomba” patlatın da gazetede manşet olsun diye üstelediğini ve üzerinden çok geçmeden bu gençlerin General Motors Otomobil acentasına
bir bomba yerleştirdiklerinden bahsetmektedir, Karaveli her ne kadar kendisinin
haber bombası olduğunda ısrar etse de ortamın hassas olduğu dönemde bunu masumane bir gazetecilik hırsı ile sınırlı görmek güçtür. Bu olay Selanik’teki bombalama
hadisesindeki mantığı izah etme bakımından da bazı ipuçlarını sunmaktadır ( 2006:
80-81).
21 Nathalie Stoyanof diğer kaynaklardan farklı olarak hem İstanbul Ekspres’in hem de
Hürriyet’in ikinci baskı yaptığından söz eder (6-7 Eylül 1955 Olayları. Tanıklar – Hatıralar, 2010: 268). Bunun dışında İstanbul Ekspres’in sahibi ve yazı işleri müdürü o
güne ilişkin şu bilgileri vermektedirler.
İstanbul Ekspres Yazı İşleri Müdürü Gökşin Sipahioğlu: “… haberleri ya radyodan
ya da Anadolu Ajansı’ndan alıyorduk. Atatürk’ün Selanik’te doğduğu evin hasara
uğradığına ilişkin haber her iki kaynaktan da geldi. O dönemde akşam gazeteleri
önemli olayları ikinci baskı ile duyururlardı. Ben de gazetenin sahibi Mithat Perin’e
sormadan ikinci baskı yapmamıza karar verdim. Saat 14: 30 sularında aradığımız
Atina elçiliğimizdeki bir ataşeden de olayı doğrulattık. Haberi sekiz sütunun üzerinden “Atatürk’ün evi bomba ile hasara uğradı” diye verdim. Hakkımda üretilen
asılsız haberde güya “Atatürk’ün evi bombalandı” diye manşet attığım yazılıyor
hala. Attığımız manşetin altında Yunan hükümetinin, “Bizim bu olaylarla hiçbir
ilgimiz yok” resmi tebliğini de koymuştum. Normalde 8-9 bin arası baskı yapıyorduk ama bu olağanüstü durum karşısında tüm teknik şartları da zorlayarak eski Tan
matbaasının rotatiflerini 16.30 gibi döndürmeye başladık ve saat 20.00’ye kadar 20
bin gazete bastık. O saatte müvezzilere teslim edebildik. Bu olay da ne yazık ki çarpıtılmıştır günümüzde ve bizim 300 bin gazeteye basıp dağıttığımız yazılıyor hala.
Bu rakamın yanına yaklaşabilecek bir baskıyı kimse yapamazdı o günlerde. Bugün
bile o kadar kısa sürede bu rakama ulaşabilecek teknolojiye sahip değildir çoğu yer.
Bu hesabın tutmadığını gören bazı kötü niyetliler de, “iki gün önceden basmaya
başladılar gazetesini” palavrasını attılar. O dönemde gazetemizi basacağımız kâğıdı
peşin para yatırarak alabiliyordunuz. Biz dediğim sayıda bastığımız gazetenin
kâğıdının parasını güç bela denkleştirmiştik (6-7 Eylül 1955 Olayları. Tanıklar – Hatıralar, 2010: 282-283). Mithat Perin: “… Gökşin Sipahioğlu, bana telefon açtı. Böyle böyle
bir haber var dedi. İkinci baskı yapalım dedi. Yapmayalım dedim. Hava da kötü,
elde kalıyor dedim. Peki dedim. Biraz sonra bayii telefon açtı. Gazetelerin parasını
peşin vereceğim dedi… Matbaaya girdiğimde 180 bin basılmıştı bile. Haberim yok.
Kâğıt nereden buldunuz dedim. Bulduk dediler. Kâğıdımız çok kısıtlıydı. Anormal
bir şey olduğunu anladım. Gittim prototipte kâğıdı kestim. Ne yapıyorsunuz dediler. Kâğıdı kestim ama kalıpları kesmek aklıma gelmedi. Bundan sonra basmayın
dedim. Peki dediler. Ben oradan çıktıktan sonra yine bağlamışlar kâğıdı (6-7 Eylül
1955 Olayları. Tanıklar – Hatıralar, 2010: 316).
22 5 Eylül’de toplanan Kıbrıs Türktür Derneği Yönetim Kurulu’nda ortaya konan bilgilere göre, derneğin Türkiye’de kırk beş şubesi bulunuyordu. O günkü toplantıda
alınan ilginç karar ise Kıbrıs Türktür sloganını bir marş haline getirilmesinin görüşülüp benimsenmiştir (Birgit, 2012: 194).
23 Birgit, beyannamenin nasıl oluşturulduğunu şu sözlerle anlatır: “…Türkiye Milli
Talebe Federasyonu Başkanı Hüsamettin Öztürk telefon etti ve Kıbrıs Türktür Derneği olarak bir bildiri hazırlamamız için federasyonda toplanılacağını söyledi. Bildiriyi ben kaleme aldım. Olayı anlatan, çirkinliğini öne çıkartan bildiride vatandaşlardan sakin olmaları, tahrike kapılmamaları ama saflarını da sıklaştırmaları isteniliyordu. Akşam saatlerinde kentin çeşitli yerlerinden küçük gösteri gruplarının
“Kıbrıs Türktür” sloganlarını söyleyerek ellerinde Türk bayraklarıyla toplandıkları
haberleri gelmeye başladı (2012: 195-196).
24 Bir kaynakta Menderes’in başlangıçta Kıbrıs için bir dizi protesto eylemleri düzenlenmesine sıcak baktığı hatta Kıbrıs Türktür Cemiyeti’ni bu amaçla himaye ettiği
söylenmektedir (Demir, 2007: 59-60).
25 Olayın zamanlamasının manidar olduğuna ilişkin şu bilgi yer almaktadır: “….Olayların gerçekleşme zamanı dikkat çekicidir. Bir yanda Londra’da Kıbrıs görüşmeleri
devam ederken, diğer tarafta dünya medyası İstanbul’dadır. Dünyanın ve Cumhurbaşkanı Bayar, Başvekil Menderes, İçişleri Bakanı Namık Gedik ile Emniyet Genel
Müdürü Ethem Yetkiner’in İstanbul’da bulunduğu bir anda olaylar meydana geldi”
(Demir, 2007: 59-60).
26 Olaylardan bir süre önce gayri Müslimlere ait ev ve işyerlerinin fişlendikleri ileri
sürülmüştür. Buna göre olayların başlamasından birkaç hafta önce ilgili mahallelerin muhtarlarından ev ve işyerlerinin adresleri istenmişti. Fransız Konsolosluğu’nun
bir raporuna göre, daha 2. Dünya Savaşı sırasında, özel bir birlik tarafından herhangi bir çatışma durumunda daha kolay “nötralize” edilmelerini sağlamak amacıyla
gayrimüslim azınlıkların adresleri kaydedilmişti. Raporda ayaklanmalar sırasında
bu bilgilerin kullanılmış olması olasılığına da yer veriliyordu. Ayaklanmalardan
kısa bir süre önce gece bekçileri bazı sakinlerden duvarlardaki ev ve işyeri numaralarını belirginleştirmelerini istedi. Yine gayrimüslimlere ait bazı ev ve işyerleri ise,
bir haç figürü, GMR ( Gayri Müslim Rum) gibi kısaltmalar ya da “Türk değil”,
“Türk” gibi tanımlamalarla işaretlendi (aktaran Güven, 2005: 16).
27 Türklerin olaylar esnasında azınlıkları korumaya çalıştığı vakalar olduğu kadar,
komşu veya tanıdıkları gayrimüslimlerin oturdukları yerleri göstererek saldırganların işini kolaylaştırdıkları da olmuştur (aktaran Güven, 2005: 24).
28 Emniyetin pasif tutumuna karşın ordu sayesinde de daha kötü hadiselerin yaşanmasının önüne geçildiği ifade edilmiştir (Aydemir, 2000: 184-185; Bağcı, 1990: 11).
29 Benzer yöndeki bilgi bir başka kaynakta şu şekilde ortaya konmaktadır: “Emniyet
memurları iki haftadan beri herhangi bir hadiseyi önlemek tedbiri aldıkları halde
hadise vukuunda nasıl hareket edeceklerini neler yapabileceklerine silah kullanıp
kullanmayacaklarına dair emir almadıklarından şaşırıp kaldıklarını anlatıyorlarmış.
Hatta bir kısım emniyet mensupları da müzaheret gösterir durum almışlar ve “şunu
yapın bunu yapmayın” gibi konuşmalar yapmışlar. Halka adeta yardımcı olmuşlardır” (6-7 Eylül Olayları. Fotoğraflar- Belgeler Arşivi, 2005: 292).
30 Olaylara duyarsız kalma olarak nitelenen bu hareket, olayların kendi tertibi olmaları
ile izah edilmiştir (Dinamo, 1971: 35).
31 Görüldüğü gibi Ankara ilk tebliğde yer almamaktadır.
32 Olaylardaki zarara ilişkin olarak farklı rakamlar telaffuz edilmesi nedeniyle burada
yanıltıcı olmamak için özellikle rakam verilmemiştir. Konuya ilişkin zarar tabloları
görmek için bkn: Demirer’den aktaran Ceylan, 1996: 101; Dosdoğru, 1993: 100;
Güzel: 997: 163).
33 O gece yaşanan trajediye ilişkin kişisel hikâyeler için bkn 6-7 Eylül 1955 Olayları.
Tanıklar – Hatıralar, 2010.
34 Yalçın yazısının devamında ise, böylesi bir ortamda komünistliğin rahatlıkla gelişebileceğine işaret etmiş ve bu kitlenin patlamaya hazır bomba gibi durdukça komünistlerin elinde de daima koz olacağını vurgulamış, bu sorunun reçetesi olarak da zenginliğe karşı olan şikâyetleri hafifletmek (anormal gelişme ve servet birikimi) olduğunu belirtmiştir (“En Tehlikeli Cephe”, Ayın Tarihi, 14 Eylül 1955: 98). Bu noktada
şunu ifade etmek gerekir Yalçın’da da döneme hâkim olan “komünist” algısı ziyadesiyle içselleştirilmiştir. Yazar, DP’nin yürüttüğü “başarısız” ekonomik politikaların “istenmeyen unsurların” yani komünizmin destek bulmasına yol açması endişesiyle yazısını kaleme almıştır.
35 Bu noktada şu da ilginç bir ayrıntıdır. Toker anılarında hükümetin emniyet güçlerini müdahale etme hususunda olayın ilk zamanlarında harekete geçirmediği bilgisini yineler ve göstericilerin tepkisinin “DP politikalarının eleştirisine” döndüğünde
tedbir alınması yoluna gidildiğini ileri sürer (1991: 144-145). Bu yorum yukarıda da
sözünü ettiğimiz emniyet güçlerinin hareketlerine ilişkin soru işaretlerine bir cevap
olabilmesi açısından önem taşımaktadır.
36 DP döneminde başlatılan komünist toplamaları için bkn Eroğul, 1998: 106.
37 Hasan İzzettin Dinamo, Kemal Tahir’in eşi Semiha’nın DP organı olan Son Havadis’te
fıkra yazarlığı yapan Vala Nurettin’den getirdiği sıkıyönetim komutanı Nurettin
Aknoz’un Harbiye’de tutuklu bulunan elli iki kişiye ne yapacakları yönündeki soruya “ İstanbul’u yıktıran o heriflerdir. Hepsine müstahak oldukları cezayı verdireceğim. On onbeşini sallandıracağım geri kalanını da yirmişer, otuzar yılla zindanda
çürüteceğim” cevabını verdiği haberinin, Harbiye zindanlarında buz gibi estiğini
ifade etmektedir (1971: 38). Hulusi Dosdoğru da o dönemlerde morallerini çok
bozan ve hapisten kurtulamayacakları düşüncesine yol açan olayların başında dışarıdan gelen yakalanan çapulculara kendilerini kışkırtanın komünistler olduğu
yönünde Nurettin Aknoz Paşanın baskı yaptığı ve olayların “esas” kışkırtıcılarının
kahvelerde, meyhanelerde, çarşılarda, pazarlarda bu işlerin komünistlerin başının
altından çıktığı yalanına çevrelerini inandırmaya çalıştıkları haberlerinin geldiğini
anlatmaktadır (1993: 49-50).
38 8 Eylül 1955 tarihli Cumhuriyet’te, “Kıbrıs İçin” başlıklı yazıda; hükümetin Kıbrıs
davasında başarılı olmak üzere olduğu bir anda çıkan hadiselerde komünist parmağı olduğu belirtilmekte, bu tahrikçi grupların halkın hislerini istismar ederek, gösterileri başka yollara sürükledikleri ifade edilmektedir. Tahrikçileri yabancı menfaatlere hizmet eden kimseler olarak niteleyen yazar, bu kimselerin amaçlarını da Türk
milli menfaatlerine kastetmek, Türkiye’yi dış ülkeler önünde zor durumda ve yalnız
bırakmak olarak işaret etmektedir (Ayın Tarihi, 187). “Efendiliğimize Yakışmayan
Hareketler” başlıklı, 9 Eylül 1955 tarihli Tercüman’da, gençliğin gösterileri bardağı
taşıran son damla olarak haklı bir infiali şeklinde ele alınmakta, gelişen diğer olayları ise, haklı bir infialin içine vatanperverlik hislerini istismar eden ve bir kısım halk
tabakasının bilgisizliğinden ve şuursuzluğundan istifade edilerek evvelden hazırlanmış ve milli menfaatlerine kasteden gizli bir tertibin karışması olarak görmektedir (Ayın Tarihi, 84-85). 11 Eylül 1955 tarihli Milliyet’te çıkan “Türk Milletinin 6 Eylül
Vakasıyla Alakası Yoktur” başlıklı yazıda, olaylar “haklı bir protestonun kızılla”
tarafından istismarı olarak ele alınmaktadır (Ayın Tarihi, 87). Aynı gün Milliyet’te
çıkan bir başka yazıda da olaylar aynı şekillerde tanımlanmakta, komünizmin bu
olayda parmağı olduğunun ispatı olarak ferdi mülkiyete, sermayeye ve mabetlere
olan hınçlar ispat gösterilmektedir. Yazıda ayrıca hükümete ilham olacak şekilde
solculuk
“habis”inden
kurtulmanın
yolu
olarak
bir
“ava”
girişilmesi
önerilmektedir(Milliyet, “Bugün değilse, hiçbir gün”, Ayın Tarihi, 11 Eylül 1955 : 89).
Zafer’de yayınlanan 13 Eylül 1955 tarihli “Dünkü Tarihi Celse” başlıklı yazıda, Başbakanın olayları komünist tahriki olarak nitelediğine ve “usta” düşmanların bu
kadar başarılı olmasını ise zeminin tahrike uygun olması olarak izah ettiğine dikkat
çekilmektedir (Zafer, 13 Eylül 1955). Hüseyin Cahit Yalçın da aynı gün Ulus’ta, “Başlayan Tahkikat” başlık yazısında olaylar hükümetin açıklamasıyla ve diğer gazetelerle örtüşür biçimde verilmekte, hükümet açıklamalarından biraz daha keskin
biçimde emniyet güçlerinin azimli davranmamalarının olayları bu raddeye getirdiğini ifade etmektedir. Kafasında soru işareti bırakan durumu ise “istenen” durum-
larda müdahalelerinde başarılı olduğunun deneyimlerle sabit olduğunu belirten
Yalçın, bu olaylarda etkisiz kalmasının mutlaka açıklanması gerektiğini ifade
etmektedir(Ulus, 13 Eylül 1955). Yalçın’ın sorularına cevap, Yeni İstanbul’un 14 Eylül
1955 tarihinde yayınladığı “Fevkalade Toplantıdaki Konuşmalar” başlıklı yazı ile
gelmiştir. Yazıda Başbakan Menderes’in emniyet güçlerinin karşısındaki kitlenin
mahiyeti hakkında (haklı bir hareket mi karşısındayız) tereddüde düştüğünü bu
nedenle hareketsiz kaldıklarını ifade ettiği aktarılmaktadır (Ayın Tarihi, 95-96). Aynı
gün Hürriyet’te Şükrü Kaya tarafından kaleme alınan “Türk Polis ve Zabıtası “ başlıklı yazısında da Başvekilin zabıta ve emniyet güçleri ellerinden geleni yaptılar ifadesinin yüreklere su serptiği yorumu yapılmaktadır (Ayın Tarihi, 96) 29 Eylül 1955
tarihli Cumhuriyet’te yayınlanan Doğan Nadi imzalı “Türk umumi efkârı uyanık
olmalıdır” başlıklı yazıda da, yerinde ve haklı bir mitingin maksatlı unsurların fırsat
bulmaları ile gölgelendiğini ve asıl gayenin dışına çıkıldığını ifade edilmektedir. Bu
olayda saf vatandaşların kötü yollara sürüklendiğini ifade eden Nadi, ekalliyet düşmanlığı yaratmanın bu memlekete yapılacak en kötü şey olduğunu vurgulamakta,
bu tarz düşünenlere karşı halkın uyanık olması gerektiğini ifade etmektedir. Asrın
temposuna ayak uydurmuş, Türkiye’nin önüne geçmek isteyenlere bunda menfaati
olanlara karşı Türk gençliğinin yayılma ve yaşama hakkı tanımaması gerektiğini
ifade etmektedir(Ayın Tarihi, 105).
39 Sıkıyönetimin basına ilişkin aldığı diğer tedbirler şunlardır: Basın “ağırbaşlı” olduğu
müddetçe sansür ya da kapatma gibi sınırlamalara gidilmeyecekti. Gazeteler günde
bir defa çıkacak, ilave baskı ve ilanlar yapmayacaklardı. Nato devletleri ve sıkıyönetim ile ilgili yayın yasaktı. Basınca dağıtımına imkân bulunmayan “işitme, tahayyül
etme, hissetmeye” dayanan yayınların sıkıyönetimin yayınlarına temas ettiği takdirde sorumluların o günün şartlarına göre kanuni işleme tabi tutulacaklardı (Ayın
Tarihi, No: 262: 15- 29). Kararları daha ayrıntılı görmek için bkn, Topuz, 1996: 110112).
40 Dış basında yer alan hükümetin açıklaması ile aynı eksenli olması - örfi idare faktörünün de olmadığı düşünülürse- hayli ilginçtir.
41 CHP Genel Başkanı İsmet İnönü olaylara ilişkin temkinli bir açıklama yapmıştır.
İnönü, 7 Eylül günü İstanbul’da basına verdiği demeçte üzüntüsünü belirtmiş ve
gerçeğin ortaya çıkarılması için hükümete yardım edilmesini istemiştir. İnönü
konuşmasında olayları “milli bir felaket” olarak yorumlamıştır (Ulus, 8 Eylül 1955).
CHP Genel Sekreteri Kasım Gülek de İzmir’de verdiği bir demeçte, yapılan hareketleri kanunsuz olarak nitelendirmiş ve “bu mahiyetteki taşkın hareketler tarih boyunca edindiğimiz ve hele büyük inkılâplarda kazandığımız yapıcı medeni vasıflarımızla kabili telif değildir” demiştir (Ulus, 9 Eylül 1955).
42 Kıbrıs Türktür Derneği üyelerinden olan gazeteci Ahmet Emin Yalman ise, “asırlardır benzeri görülmemiş saldırılar” şeklinde tanımladığı 6-7 Eylül olaylarını hükümet
ile solcuların ortak yapımı görmüş ve olayların bir Kıbrıslı Rumlara bir gözdağı
olarak sağ ve sol cereyanlarını ateşleyerek halkı kudurtmak şeklinde kurgulandığını
ve derneğin bütün mensuplarının hatta Anadolu’da bulunan ve merkezin kararları
ve hareketleri ile hiçbir ilişiği olmayan temsilci ve muhabirlerin toplatılıp, Harbiye
Okulu’nun soğuk bir koğuşunda en kötü şartlar içinde tutuklandığını ve ağır hakaretlere uğratıldığını ifade etmiştir (1997: 1648).
43 Cumhuriyet, “olaylar ile Kıbrıs meselesini birbirinden ayrı tutma” eğilimi göstermiş
basında bu tutum hızla kabul görmüştür (aktaran Güven, 2005: 137-138).
44 Yassıada duruşmalarında ve pek çok kaynakta olayın sorumlusu olarak DP iktidarı
gösterilmektedir. Hükümetin bu tertibe girişmesinin sebebi olarak da, Türk halkının
enosise, Kıbrıs’ın Yunanistan’la birleştirilmesine ne kadar karşı olduğunu göstermek istenmesi gösterilmiştir (Ahmad, 1996: 67; Bağcı, 1990: 110; Dinamo, 1971: 8-9;
Eroğul, 1998, 174-175; Zürcher, 2000: 336). Farklı olarak, Şevket Süreyya Aydemir ise
(2000:181), “memleketin üstünde fevkalade ve artık sert müdahaleler gerektirdiği
havasını uyandıracak bir rüzgâr estirmek istemiş olabilirler” açıklamasını yapmıştır
45 Hükümetin olaylar sonrasında halka yaptığı yardımlar sürekli gündemde tutulma
yoluyla hükümetin sorumlu davranışlarına dikkat çekilerek, kamuoyu gözünde
puan kazandırılmaya çalışılmaktadır. Örneğin 11 Eylül 1955 tarihli Zafer’de, olaylarda zarar görenlere banka ticaret ve sanayi odalarının 600 bin liraya yakın yardım
yaptığı ve Başbakanlığın 50 bin, Menderes’in şahsen 5 bin, Kızılay’ın da 100 bin
liralık yardım yaptığı belirtiliyordu.
46 Örneğin Cumhurbaşkanı ve Başbakana gönderilen teşekkür telgraflara yer verilmekte idi (11 Eylül 1955).
47 Zafer haberde, hükümete yönelik eleştirileri göz ardı etmekte, olaylara ilişkin muhalefetin görüşlerine yer vermeyerek, hükümetin tam destek aldığı görüşünü yerleştirmeye çabalamaktadır
48 Zafer’in temkinliliğinin Ulus’ta olmadığını gösteren benzer ifadeler, Şinasi
N.Berker’in “Dolmuş” adlı köşesinde de yer almaktadır.
49 Bu haber, bize dönemin teknolojik koşulların göstermesi ve özellikle de İstanbul
Ekspres’in kısa zamanda ikinci baskıyı nasıl yapabildiğinin sorgulanmasının önünü
açması bakımından örnek teşkil etmektedir.
50 Haberde belirtilen isimler şunlardır: Faik Muzaffer Amaç, Mustafa Börküce, Asım
Bezircioğlu, Veli Dolu, İlhan Berktay, Sami Büyük, Suavi ve Ali Akça.
125
1957 Seçim Sonuçlarının Radyo
Aracılığıyla Erken Yayınlanması
Ayşe Asker
Özet
Bu çalışmada, Türkiye’de çok partili yaşama geçildiği halde iktidar partisi olan
Demokrat Parti (DP)’nin, radyoyu “devlet radyosu” anlayışı içinde, hükümet aracılığıyla,
iktidar aracı olarak kullanması; DP için kritik seçimlerden biri olan 1957 seçim
sonuçlarının radyodan erken yayınlatılması olayı ile somutlaştırılarak gösterilmeye
çalışıldı. Bu konuda DP’nin bakış açısı ve neler yaptığının izleri, yazılı literatür içinde,
özellikle TBMM Tutanak Dergileri’nde sürülerek, tarihsel bir perspektif içinde ele alındı.
Çalışmanın önemi, dönemin siyasal iktidarı tarafından radyonun “tek taraflı” olarak
kullanılmasının “teamül” gibi algılanıp, hukukun göz ardı edilmesinin tarihsel boyutunu
ortaya koyması olabilir.
Anahtar Sözcükler: Demokrat Parti, 1957 seçim sonuçları, Devlet Radyosu, “tek
taraflı”, “teamül”.
Democrat Party’s Usage of Radio as an Instrument of Its Power: Early
Broadcasting of 1957 Election Results
Abstract
The aim of this research is to show the usage of the radio by the government as its
instrument of power with the example of early broadcasting of 1957 election results
which was very important for the ruling Democrat Party (DP). The DP’s policies, and
the traces of what they do is found in the Turkish Parliament’s Records Journal.
Literature review method is used in order to conduct this research. The importance of
this subject is to reveal the attitude of the ruling party that disregards the law by using
radio as its own instrument.
Key Words: Democrat Party, 1957 election results, State-Owned Radio, “unilateral”,
“precedent”.
1957 Seçim Sonuçlarının
Radyo Aracılığıyla Erken Yayınlanması
Siyasal iktidarlar ile kitle iletişim araçları arasındaki ilişki ülkelerin ekonomik, toplumsal, siyasal yapılarına hatta coğrafi ve özel
konumlarına bağlı olarak farklılıklar göstermektedir. Tarihsel gelişimi
içinde bu ilişkileri sınıflandıran yaklaşımlar vardır. Bunlar; “otoriter,
liberal, toplumsal sorumluluk, sosyalist, gelişmeci ve katılmacı yaklaşım” olarak adlandırılmaktadır. Bunlardan otoriter ve sosyalist yaklaşım, liberal dünyanın dışında ve özgürlükleri içermezken, ötekiler
liberal ekonomilerde sözkonusu olan özgürlükçü/çoğulcu yaklaşımlardır. Bu yaklaşımlarda özgürlüğün sınırları yasalar çerçevesinde
belirlenmiştir (Kaya, 1985: 39-61).
Kapitalist/liberal/modern devlet de, bir yandan “zor” kullanarak
toplumu bir arada tutmaya çalışırken, diğer yandan da yönetilenlerin
“rıza”sını almaya ve/veya oluşturmaya yönelik girişimlerde bulunmaktadır. Devlet zor kullanma tekeline sahiptir ve bu yönüyle bunu
yeri ve zamanı geldiğinde kullanabileceğinin bilinmesiyle ya da bildirilmesiyle iktidarını sürdürür. Diğer taraftan ise yönetilenlerin zor
tehdidi dışında kalan yöntemlerle rızasının/onayının sağlanması,
siyasal iktidarın meşruiyetinin ve buna bağlı olarak sürekliliğinin sağlanması açısından olmazsa olmaz koşullardır. Bunun hangisinin daha
öncelikli olduğunu ise tarihsel koşullara bağlı olarak toplumsal özellikler belirlemektedir. Bu yönden kapitalist toplumu feodal toplumlardan ayırt ederek hegemonya ile egemenlik ve rıza ile zor kavramları
kullanan Gramsci’nin izinden giden Althusser de, devletin baskı araçlarıyla ideolojik aygıtları olduğunu ve kapitalist toplumda hegemonyanın sürdürülmesinde toplumsal denetim aracı olarak işlev gören
Asker • DP’nin Radyoyu İktidar Aracı Yapması: ... • 127
ideolojik aygıtların çok önemli bir yere sahip olduğunu belirtmektedir.
(Uzun ve Hasdemir 2010: 78-79).
Bu açıdan bakıldığında, 1920’lerde yayına başlayan radyo, çok
daha geniş kesimlere hitap etme ve etkileyebilme özelliğiyle siyasal
iktidarlar için sadece kendi toplumlarını değil başka toplumları da
etkileyebilecek olan bir araç olarak karşımıza çıkar. Özellikle radyo I.
Dünya Savaşı’ndan sonra Sovyetler Birliği ve II. Dünya Savaşı sırasında da Nazi Almanya’sınca yürütülen propaganda için önemli bir araç
haline gelmiştir. Buna karşı geliştirilen propagandalarda da radyo
yerini almış ve II. Dünya Savaşı sonrasında kapitalist ABD’nin başı
çektiği Batı Bloğu ile komünist Sovyetlerin başı çektiği Doğu Bloku
arasında dünyanın iki ayrı kampa bölündüğü “Soğuk Savaş” sürecinde de radyo etkin rol oynamıştır (Kuruoğlu, 2006: 7-10).
Tarihsel gelişimi içinde de radyo yayınları başlangıçta özel kesim
elinde başlamış fakat zamanla radyonun geniş kesimler üzerinde etkili olacağı düşüncesi ve gerektirdiği pahalı ve kısıtlı olan alt yapı, siyasal iktidarları radyoyu kendi denetimleri ve yönetimleri altına almaya
sevketmiştir. Bunun sonucunda uygulamada bariz olarak iki sınıflama
ortaya çıkmıştır. Bunlardan biri, sosyalist ülkeler ile Asya ve Afrika
ülkelerinde rastlanan ve radyo yönetiminin/yayınların doğrudan
hükümetin/siyasal erkin yönetiminde ve denetiminde olduğu “tekelci
sistem”dir. Diğeri ise liberal/kapitalist batı Avrupa ülkelerinde görülen radyonun özerk ya da yarı özerk olarak kamu kuruluşu biçiminde
örgütlendiği “rekabetçi sistem”dir (Kaya, 1985: 76-77). Bu konuda bir
başka sınıflama ise radyo kuruluşlarının siyasal yönetim ile ilişkisine
ve gelir kaynaklarına göre yapılmaktadır. Buna göre; “ulusal sistemİngiltere, ulusal/ticari sistem- Fransa, ticari/özel girişimci sistemABD ve hükümet sistemi- Sovyetler Birliği gibi1 (Vural, 1986: 20-27).
Tüm bu sınıflamalar için vurgulanması gereken nokta, radyo ile siyasal iktidar arasındaki ilişkinin özgürlük temelinde yasalarla belirlendiği, bu özgürlüğün sınırlarının çizilmesinde de ülkenin siyasi yapısı
kadar toplumsal ve ekonomik yapısının da belirleyici rol oynadığıdır.
Türkiye’de radyo yayıncılığının 1950’lere kadarki tarihi, İngiltere
ve ABD gibi “liberal” toplumlarda radyonun ilk yıllarıyla benzerlik
taşır. Bu dönemde radyoya, nüfusu demokrasi içinde yönetmeye
uygun modern tekniklerden biri olarak bakılmıştır. Radyo özellikle
1940’lara kadar yeni kurulan cumhuriyetin oluşturulmaya çalışılan
milli kültürünün yayılmasında önemli bir rol oynamıştır (Ahiska,
2005: 104).
Türkiye’de de radyo önce özel kesim elinde başlamış fakat daha
sonra kitleler üzerindeki etkisi anlaşılınca devlet kontrolüne geçmiştir.
Ancak çok partili hayata geçildikten sonra, 1950’de iktidara gelen
DP’nin radyoyu kullanım biçimi çoğulculuğa uymadığı için, özellikle
muhalefet tarafından, radyonun “partizan” olarak nitelendirilmesine
neden olmuştur. 1950 seçimleri ile iktidara gelen DP, bir yandan popülist bir iç politikayla, İslam’ın yeniden canlandırılmasına yol açarken,
bir yandan da Soğuk Savaş’ın başlamasıyla birlikte ABD ile yakın
ilişkilere dayanan dış politika yürütmüştür. Bu durum radyonun da
milletle özdeşleştirilen konumunu etkilemiştir (Ahiska, 2005: 47-48).
Türkiye’de dönemin tek partisi olan CHP tarafından iç ve dış
gelişmelerin etkisiyle başlatılan daha da liberalleşme siyaseti içinde
seçim yasası ve basın yasasının değiştirilmesi yanında radyonun da
muhalefete açılması yer almıştır. Bu izlenen siyaset sonucunda iktidara gelen DP, ekonomide işler iyi gitmediğinde ve iktidarını sarsacak ya
da yıkacak gelişmeler karşısında liberal politikalardan vazgeçme yoluna gitmiştir. Özellikle siyasal ve toplumsal alanda bu yaklaşımın dışına çıkmıştır. Bunun sonucu olarak otoriter bir yaklaşımla muhalif
basını susturmaya ve radyoyu “tek taraflı” olarak kullanmaya çalış-
mıştır. Özellikle 1957’den sonra yasaları da karşısına alan tutumu
sonucu muhalefet radyoyu “partizan” sıfatıyla nitelemeye başlamıştır.
DP, muhalefette iken “tarafsız” radyo fikrinde olmadığı gibi iktidarının daha ilk yıllarında da radyo yayınlarına ilişkin olarak şu ilkeleri benimsemiştir:
1. Devlet radyolarında iktidar ve muhalefet partilerinin propagandası yapılmaz;
2. Devlet icraatına ait haberler verilir;
3. Mesul devlet adamları radyoda konuşurlar.
Görüldüğü gibi DP iktidarı, radyoyu etkili bir “telkin ve propaganda” aracı olarak değerlendirmiş ve bu araçtan kendisi dışında hiç
kimsenin yararlanmasını kabul etmemiştir. Meclis’te 1951 yılında radyoya ilişkin eleştirileri cevaplandıran Başbakan Adnan Menderes,
“Devlet malı ve vasıtalarını devlet ve memleket menfaatine olarak
Hükümet kullanır. Devlet radyosunun orta malı olduğunu iddia
etmek hiç kimsenin hakkı değildir.” demektedir. Bu anlayışla radyo,
siyasi iktidar muhaliflerine karşı özellikle ekonomik ve beraberindeki
siyasi buhran günlerinde “meşru müdafaa” aracı olarak kullanılmıştır
(Kocabaşoğlu 2010, s.407).
Yöntem
Çalışma, toplumsal değişimin ve tarihsel dönüşümün incelenmesini önplanda tutan; geniş anlamda iktidar ilişkilerinin incelenmesi
olan ekonomi-politik yaklaşıma (Barret, 2006: 2) dayanılarak gerçekleştirilmiştir. Buna bağlı olarak çalışmadaki tarih anlayışı da tarihsel
maddeciliği yani tarihin maddeci görüşle (Erdoğan ve Alemdar, 2002:
63) ele alınmasıdır. Bu çerçevede olmak üzere tarihsel dönem olarak
Türkiye’de kapitalistleşmeye bağlı olarak gelişen özgürlüğü/çoğulculuğu gösteren çok partili dönem ele alınmıştır. Bu dönem içinde de
iktidar partisi olan DP’nin yukarıda genel hatlarını belirlediğimiz ve
özgür/çoğulcu anlayışa ters düşen bir anlayışla radyoyu kullanması,
özellikle iktidarın kritik seçimlerinden biri olan 1957 seçimlerinde,
radyodan seçim sonuçlarının seçimler sona ermeden erken yayınlatılması olayında ele alınmıştır. Çalışma, konuyla ilgili yazılı literatürden
özellikle 1957 seçimlerinde DP iktidarının radyoyu nasıl kullandığı
konusu, bu konunun TBMM (Meclis) Tutanakları’na yansıyan konuşmalardan yararlanılmasıyla ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bunun
nedeni, radyo yayınları üzerinde tek kaynak olan Uygur
Kocabaşoğlu’nun Şirket Telsizinden Devlet Radyosu’na başlıklı kitabı
ve Ayşe Asker’in daha çok Meclis Tutanak Dergileri’ne ve iktidarın bu
konuda yargılandığı Yüksek Adalet Divanı Tutanakları’na başvurarak
konuya yer verdiği Askeri Darbeye Doğru: Demokrat Parti’nin Tahkikat
Komisyonu Kurma Girişimi başlıklı kitabı dışında konuyla ilgili yazılı
kaynak bulunmamasıdır. Bu yön çalışmanın sınırlılığını göstermekle
birlikte, özellikle Meclis Tutanakları’nın birinci elden kaynaklar olması
çalışmanın güvenilirliğini artıracağı ve bu konuda başka çalışmalara
yol açacağı düşünülebilir. Çalışmada önce muhalefetteki DP’nin radyo
hakkındaki görüşleri belirlenip daha sonra bunu iktidarda iken nasıl
sürdürdüğü konu kapsamında ele alınmıştır. Çalışmanın amacı,
DP’nin çok partili siyasal yaşamda tek parti gibi hareket etmesi ve
iktidarda kalmak için radyoyu “aracı” olarak kullanarak hukuku
“hiçe” saymasını göstermektir. Çalışmanın önemi, dönemin siyasal
iktidarı tarafından radyonun “tek taraflı” olarak kullanılmasının “teamül” gibi algılanıp hukukun göz ardı edilmesinin tarihsel boyutunu
ortaya koyması olacaktır.
Muhalefetteki DP ve Radyo
Türkiye’de de radyo yayınları, batı/liberal Avrupa’da olduğu gibi
önce özel kesim elinde başlamış daha sonra devlet bu işi üstlenmiştir.
Bunda II. Dünya Savaşı’nın olağanüstü koşulları da etkili olmuş ve
siyasi iktidar, 31 Mayıs 1940 tarihli 3837 sayılı Matbuat Umum
Müdürlüğü Kanunu ve 16 Temmuz 1943 tarihli 4475 sayılı Basın Yayın
Umum Müdürlüğü Kanunu ile radyo yönetimini ve yayınlarını kontrolü altına almıştır (Kocabaşoğlu, 2010: 229-242). Bununla birlikte 1946
yılında çok partili yaşama geçilmesiyle birlikte siyasal yaşamda yer
alan diğer partilere de radyoyu açma fikri gelişmeye başlamış ve bu
süreçte muhalefet partisi olan DP’nin liderleri her fırsatta radyodan
muhalefetin de yararlanmasını dile getirmişlerdir.2
Bu konuda ilk düzenleme radyo ile ilgili değişikliği de içeren 5392
sayılı Basın Yayın ve Turizm Genel Müdürlüğü Kanunu’nun, 24 Mayıs
1949’da, TBMM’de kabul edilmesiyle yapılmıştır. Kanunda en önemli
değişiklik seçim zamanlarında radyonun muhalefet partilerine açılmasıdır.3 Kanun görüşmelerinde muhalefet sözcüleri özellikle konuşma haklarının sadece genel seçimlerle sınırlandırılması; konuşma
metinlerinin Basın Yayın ve Turizm Genel Müdürlüğü ve savcı denetiminden geçirilmesi ve konuşma sürelerinin yetersizliği gibi noktalarda eleştirel konuşmalar yapmışlardır. İktidar sözcüleri ise, bu tür
düzenlemelerin Batı’da da olduğunu öne sürerek, savcılığa gitmelerinin nedeninin “sansür” algısı olduğunu açıklamışlardır.4 Bu yaklaşım
siyasi iktidarın uygulamalarını hukuka dayandırma kaygısını göstermesi açısından önemlidir. Oysa muhalefet adına konuşan sözcüler
siyasi iktidarın radyoyu “tek taraflı” kullanmasını onaylayan ve ilerde
kendilerinin de bunu yapacağının işaretini veren konuşmalara da5 yer
vermişlerdir. (TBMM Tutanak Dergisi, 1949: 654-664).
Siyasal partilerin seçim zamanlarında radyo konuşması yapmaları ayrıca 16 Şubat 1950 tarih ve 5545 sayılı Milletvekili Kanunu’nda da
düzenlenmiştir. Siyasi iktidar 1950 seçimleri öncesinde Seçim
Kanunu’nu da değiştirmiş ve 5545 sayılı Milletvekilleri Seçim
Kanunu’nda siyasal partilerin radyodan yararlanmalarını da 45-47.
maddelerde düzenlemiştir. Buna göre radyoda konuşma yapmak isteyen siyasi partiler seçimden 21 gün önce Basın Yayın ve Turizm Genel
Müdürlüğü’ne başvurmak zorundadırlar. Siyasi partilerin radyoda
seçim konuşmaları seçimden 10 gün önce başlayıp seçime 3 gün kala
sona erecektir. Siyasi partilerin radyoda konuşma sırası ise kura ile
belirlenecektir (Resmi Gazete, 21 Şubat 1950).
Kanun görüşmelerinde, iktidar sözcüleri radyoda muhalefete yer
vermek için başlatılan bir uygulamaya da değinmiştir. Buna göre,
Ocak ayından beri parti başkanlarının konuşmalarına radyoda yer
verilmektedir (TBMM Tutanak Dergisi, 1950: 300-301).
Bütün bu gelişmeler göstermektedir ki, muhalefet partisi DP, radyodan yararlanmak istemiştir ama zaten iktidar da çok geçmeden
demokratik ülkelerde olduğu gibi muhalefete radyoyu açmıştır.
DP ve Radyo
1950 seçim sonuçlarıyla iktidar partisi olan DP, seçim süresince
mevcut kanunlara göre radyodan yararlanabilmiştir. Ancak radyo konusu iktidar partisi olan DP ile muhalefete düşen CHP arasında, DP iktidarının ilk yıllarından itibaren sorun olmaya başlamıştır. Bu sorunu yeni
kurulan Cumhuriyetin demokratik yapısında aramak kadar yeni kitle
iletişim aracı olan radyonun önemine de vurgu yapmak gerekir. Radyo
dönemin en etkili kitle iletişim aracıdır ve yazılı basının da desteğini
alarak iktidara gelen DP, zamanla bu desteği yitirecektir. Bu durumda
iktidar olanaklarıyla en iyi kullanabileceği radyo önplana çıkar.
Bu soruna tarihsel açıdan baktığımızda, Türkiye’de 1936 yılında
radyonun devlet yönetimine geçmesinden sonra Türk siyasal yaşamında “devlet radyosu” kavramı da yerini almıştır. Çok partili hayata
geçilmesiyle “devlet radyosu” sorun olmaya başlamış ve dönemin tek
partisi olan CHP, muhalefet tarafından radyonun “tek taraflı” kullanılması eleştirilerine devlet ve hükümeti bir tutarak savuşturmaya çalışmıştır. Bu yönde bir örnek Başbakan Yardımcısı Nihat Erim’in 1949
yılında muhalefetin eleştirisini cevaplarken, “Ancak hükümeti ne
iktidar ne de muhalefet partisi ile karıştırmamak lazımdır… hükümet
memleket idaresi kendisine mevdu bir mekanizma olarak, bir heyet
olarak vatandaşı kendi icraatı, kendi kararları karşısında elindeki
bütün vasıtalarla en geniş ölçüde tenvir etmeyi bir vazife bilir.” demesi gösterilebilir. Ancak aynı anlayışı iktidara geldiğinde DP’de de görmek mümkündür ve 1952’lerde Başbakan Yardımcısı Samet Ağaoğlu;
“Devlet radyosu vatandaşı tenvir eden bir radyo olmak itibariyle
vatandaşlara devletin icraatı hakkında malumat vermekle mükelleftir.
Binaenaleyh devlet radyosunda mesul devlet adamları konuşacaklardır.” demektedir (Kocabaşoğlu, 2010: 407). Öte yandan Menderes,
1952’de DP’nin Antalya İl Kongresi’nde de muhalefetin radyonun “tek
taraflı” olarak kullanılma eleştirilerine şu sözlerle cevap vermektedir:
“radyo, bir devlet vasıtasıdır. Bunu kullanan da hükümettir. Hükümet
beyanatını, mes’ul adamların demeçlerini vermek radyonun vazifesidir. Radyo, orta malı değildir. Radyoyu onlarla paylaşacak değiliz...”
(Asker, 2013: 40).
Bununla birlikte CHP, yukarıda ayrıntılarını verdiğimiz gibi 1950
seçimi öncesinde muhalefete seçim zamanlarında radyoyu açmıştır.
Ayrıca daha önce radyodan sorumlu bakanın konuşmalarında da yer
verdiğimiz gibi CHP, uygulamada da DP sözcülerine yer verme girişimlerinde bulunmuştur. İktidara gelen DP’nin de bu konuda daha ileri
adımlar atması Türkiye’de demokrasinin gelişmesi açısından beklenebilirdi. Oysa DP’nin radyoya ilişkin tutumu hiçbir zaman “özgürlük”
çerçevesinde olmamıştır. Daha önce değindiğimiz Refik Koraltan’ın
konuşmasına göre, “siyasi iktidarın bunu tek yanlı kullanması fiili bir
durum olarak zaten ortaya çıkacaktır ama muhalefete de yeter ki belli
bir süre konuşma hakkı tanınabilsin” zihniyeti, DP’nin daha muhalefette iken taşıdıkları zihniyettir. Nitekim bu tür uygulamayı benimseyen
DP, iktidar olduğunda da bunu daha önceki iktidarın uygulamalarına
da dayanarak “teamül” olarak görecek ve hatta daha ileri giderek
muhaliflerine seçim zamanı bile konuşma olanağı vermeyecektir. Böylece daha muhalefetteyken “tarafsız” radyo fikrinde olmayan DP, iktidardayken de, genel olarak devlet, özel olarak da çeşitli devlet aygıtlarıyla kendisini özleştiren bir tutumu benimseyerek, çoğulculuğun dışına çıkmıştır. Bu tutumunu söylemleriyle de ortaya koymuştur.6
Bu dönemde de siyasi iktidar, radyoyu istediği gibi kullanabilmek
için nasıl “devlet radyosu” kavramından hareket etmişse, muhalefet de
iktidara yönelik eleştirilerini aynı kavram üzerine oturtmuştur. Bu
konuda, DP iktidarının dönemlerine ve bunun içindeki uygulamalarına göre muhalefetin eleştirileri değişmiştir. DP iktidarının ilk dönemi
olan 1950-1954 arasında muhalefetin isteği (özellikle CHP’nin), radyoda muhalefete de söz hakkı “hiç değilse cevap hakkı” verilmesi şeklinde olmuştur. CHP Genel Sekreteri Kasım Gülek, iktidardan haftada bir
15 dakikalık radyo konuşması yapma olanağı isterken, “böylece biz de
sesimizi ve görüşümüzü memlekette duyurmak imkanını bulacağız”
demektedir. Bununla birlikte Gülek’in BBC Radyosu’nda yaptığı bir
konuşmada; “kendi radyoları iktidara bağımlı olduğu için” yabancı bir
radyodan vatandaşlarına seslenmenin üzüntüsünü yaşadığını ifade
etmesinin iktidar tarafından algılanışı ise bu yakınmanın dünya kamuoyu önünde yapılmış olmasının eleştirilmesi şeklinde olmuştur (TBMM
Tutanak Dergisi, 1952: 79-95).
1954-1957 döneminde ise muhalefetin eleştirileri başlıca radyo ile
DP’nin “tek taraflı” propaganda yaptığı ve radyo aracılığıyla muhalefete haksız olarak saldırdığı şeklindedir. DP’nin seçim kanununda
yaptığı değişiklikle muhalefetin seçim konuşmalarını engellemesi ve
özellikle 1957’den başlayarak radyoyu kişilere ve kurumlara karşı bir
saldırı silahı olarak kullanması konusunda muhalefet, radyo ile suç
işlediği, suçluların cezalandırılması gerektiği görüşünü savunmuş ve
radyoyu da “partizan” sıfatıyla nitelemeye başlamıştır. Muhalefete
göre, belli başlı rejim sorunlarından birisi de “radyo meselesi”dir.
Çünkü onlara göre “devlet radyosu”nun iktidar tarafından kullanım
biçimi “özgür rejim” anlayışına ters düşmektedir.7
DP iktidarının son dönemi olan 1950-1960 yılları arasında ise
radyo, başta Adnan Menderes olmak üzere DP önderlerince gerek
CHP’ye, gerekse DP içindeki muhalefete karşı bir polemik aracı olarak
kullanılmıştır. DP iktidarı, radyonun haberler ve siyasal niteliği ağır
basan yayınlarında, muhalefete hiçbir hak tanımayan bir politika izlemiştir. Aslında bu tutum DP iktidara gelir gelmez başlamış ve CHP
Genel Başkanı İsmet İnönü, 1952 yılında yaptığı konuşmalarda sıkça
bu konuya değinmiştir. DP, iktidara geldiğinin daha birinci yılında
bütçe görüşmelerinde yalnızca kendi sözcülerinin konuşmalarını
TBMM Saat’inde yansıtmıştır. Bu konuda uygulamada verilecek
örnekler olarak; ABD Dışişleri Bakan Yardımcısının Cumhuriyet
Bayramı dolayısıyla yayınladığı mesajda, İnönü’yü övücü bir cümlenin metinden çıkarılarak radyodan yayınlanması; radyonun CHP grubunun toplantı çağrılarını ücreti karşılığında ve ilan biçiminde bile
yayınlanmaması gösterilebilir (Kocabaşoğlu, 2010: 409-416).
İktidarın bu yöndeki uygulamalarına sadece CHP’den değil öteki
muhalefet partilerinden de eleştiriler, DP iktidarının ilk yıllarında gelmeye başlamıştır. Örneğin MP milletvekili Cezmi Türk de, özellikle
Meclis görüşmelerinin radyoda “tek taraflı” olarak verildiğini, bir soru
önergesiyle 14 Mayıs 1952 günü Meclis gündemine taşımıştır. Soruyu
cevaplayan Başbakan Menderes, böyle bir uygulamanın olmadığı
savunusunu yaparken, iktidarın muhalefet tarafından eleştirilen her
uygulamasında olduğu gibi geçmiş iktidarı örnek göstererek savunusunu pekiştirmiştir.8
Seçimlerde DP’nin Radyoyu
İktidar Aracı Olarak Kullanması
Bu yönde ilk uygulamayı 1954 seçimlerinde görmek mümkündür.
DP, radyoda partilere ayrılan saatler dışında Cumhurbaşkanı, Başbakan
ve Bakanların konuşmalarını tekrar yayınlatmıştır. Bunun üzerine
CHP, Yüksek Seçim Kurulu’na başvurmak zorunda kalmış ve Kurul bu
tür yayınları yasaklamıştır.9 Ancak DP buna da çözüm bulmuş ve
Yüksek Seçim Kurulu’nun teminatını ortadan kaldıran 6422 sayılı
kanunu çıkarmak suretiyle, bu kurulun serbestçe karar vermesini önlemiştir. Bu kanunla, Kurul üyelerinin bir kısmının görevine son verilmiştir (Aksoy, 1960: 117).
Bu konuda bir başka uygulama ise konumuzu oluşturan 1957
seçimleri sırasında olmuştur. DP iktidarının, muhalefeti seçim propagandalarına ayrılan süre içinde bile radyodan uzak tutma eğilimi gerek
1954 seçimleri sırasındaki uygulamalardan, gerekse seçimden sonra
5545 sayılı Milletvekili Seçim Kanunu’nda yapılan değişikliklerle açığa
çıkmıştır. Söz konusu değişikliklerle siyasal partilerin radyodan seçim
propagandası yapması yasaklanırken, bu olanak hükümete açık bırakılmıştır.10
Kanunun görüşmelerinde muhalefet seçim zamanı radyonun kendilerine kapatılmasını ve hükümetin kendisini dışarıda bırakmasını
eleştirmişlerdir. Cumhuriyetçi Millet Partisi adına konuşan Kırşehir
milletvekili Osman Alişiroğlu, DP’nin sırf hükümet üyelerine hakaret
ediliyor gerekçesiyle radyoyu muhalefete kapatmasını eleştirmiş ve
eğer durum böyle ise yargı yoluna başvurulmasını önermiştir. Öte
yandan hükümet aracılığıyla radyonun iktidara açık bırakılmasını da
eleştirmiştir (TBMM Tutanak Dergisi, 1954: 303-304).
CHP Grubu adına konuşan Malatya milletvekili Nüvit Yetkin ise;
“Bizde radyo bütün sene yalnız Hükümetin propaganda vasıtası ve
arzu ettiği her vakit cevap ve müdafaa hakkı tanımayarak muhalefete
karşı itham aletidir. Seçim zamanı radyo hükümleri bir dereceye kadar
eşitlik imkanı veriyordu…” diyerek eleştirilerini sürdürmüştür (TBMM
Tutanak Dergisi, 1954: 306).
Muhalefet eleştirilerine Başbakan Adnan Menderes, radyo olmadan önce de propaganda yapılabildiğini, CHP iktidarı döneminde
radyonun “tek yanlı” kullanmasından rahatsız oldukları için kendilerine de bu hakkın verilmesini istediklerini belirterek, getirdikleri uygulamayı şu sözlerle savunmuştur (TBMM Tutanak Dergisi, 1954: 319-320);
Şimdi bu radyodan kaldırdığımız konuşma hakkı nasıl bir haktır? Dört
senede bir kullanılacak bir hak; çıkacak orada bir iki laf söyleyecek de,
bilhassa burada olduğu gibi tahrifat yaparak konuşacak, bu kaleminden
kan damlıyan arkadaşımız bu şekilde 10 dakika konuşacak ve Demokrat
Partinin 4 senelik idaresinin bütün köylere kadar nüfuz eden çalışmaları
ortadan silinecek ve Devlet çapında da uzak şubelere kadar yayılmış o
işler millet tarafından görülmeyecek, takdir olunmayacak, sadece radyodan on dakika konuşmakla bütün işler olup bitecek, buna imkan yoktur.
İşte muhalefetin elinden alınan böyle bir silahtır… Yeni mevzuata göre
radyoda Demokrat Parti konuşmayacak, başka partiler de Halk Partisi de
konuşmayacaktır.
Menderes, iktidarın içinden çıkan hükümetin ayrı bir organ olarak
bu haktan yararlanabileceğini belirtir.11 Bu konuşmadan da anlaşılıyor
ki, iktidar sadece kendisi radyoyu kullanmak istemektedir ve iktidarda
oldukları için de bunu hakları olarak görmektedir.
CHP milletvekili Nüvit Yetkin’in bu konuşmaya verdiği cevapta,
iktidarın bu konudaki görüşünü özetler gibidir. Yetkin şunları söylemiştir“ (TBMM Tutanak Dergisi, 1954: 325);
Radyodan istifade edemeyişimiz keyfiyetini izah etmeye çalışırken,
Başvekilin verdiği izahat tarzı gariptir. Diyor ki, "vaktiyle biz radyodan
seçim sırasında saat istedik. Çünkü o zaman iktidar radyoda mütemadiyen
konuşmaktaydı. Bizim konuşmak hakkımız yoktu." Şimdi bu hakkı kaldırdıklarına göre, "İktidar ve Hükümet olarak o zaman siz nasıl yaptınızsa, biz
de radyoyu kendi inhisarımızda ve tek taraflı olarak kullanacağız" demek
istiyorlar… Bu, kanaatimizce rejimi ileriye değil, geriye götürür.12
DP’nin 1957 seçimlerinde muhalefetin radyoda konuşma hakkını
kaldırmasına rağmen, 1957 seçimleri CHP’nin parlamentoda daha da
güçlenmesiyle sonuçlanmıştır.13 Bununla birlikte, seçim günü radyo-
nun seçim sonuçlarını 14.30’dan itibaren yayınlaması, muhalefetin
tepkisine neden olmuş ve bu konuyu CHP çeşitli vesilelerle birkaç kez
Meclis gündemine taşımıştır. Öncelikle CHP seçim sonrasında yayınladığı bir bildiriyle “seçim suçlusu” ilan ettiği radyoyu gerek seçimler
sırasında gerekse sonrasında “partizanlıkla” suçlamıştır. Daha sonra
Meclis’te bu konuyu çeşitli vesilelerle gündeme getirmiştir. Bunlardan
ilki yeni kurulan hükümetin Meclis’te programı okunurken olmuştur.
DP için hüsran olan seçim sonuçları hükümetin oluşturulma sürecine
de yansımış ve hükümet kurmakla görevlendirilen Menderes uzun
uğraşlardan sonra nerdeyse bir aylık sürenin sonunda hükümeti kurabilmiştir. Seçim sürecinde yaşanan gerginlik yeni kurulan Hükümet’in,
Program görüşmelerine de yansımıştır. Son derece gergin geçen görüşmelerde özellikle CHP’nin seçim sürecini değerlendirmesi ve radyonun bu süreçte “partizanca” kullanmasından yakınması ortamı daha
da gerginleştirmiştir.
Burada CHP lideri İsmet İnönü’nün yaptığı konuşmadan, seçim
günü olan 27 Ekim’de, bu konuda daha önce duyum almış olan
İnönü’nün ikazına rağmen radyodan sorumlu devlet bakanı Fatin
Rüştü Zorlu’nun, radyodan oy verme işlevi devam ederken seçim
sonuçlarını yayınlattığı ve radyonun seçim yayınalarının da iktidar
lehine olarak olduğu anlaşılmaktadır.14
Bu suçlamalar karşısında söz alan Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü
Zorlu ise Cumhuriyet Başsavcılığı’nın bu konuda verdiği “takipsizlik”
kararını okumuştur.15 Zorlu, konuşmasının devamında, bu kararda
ayrıca Yüksek Seçim Kurulu’nun bazı yerlerde radyonun bu tür yayınlarının seçmenin kararını etkilediği gerekçesiyle seçimlerin ertelenmesi istemini de reddettiği ve bu durumun Seçim Kanunu’na aykırı
olmadığı görüşüne yer verdiğini belirtmiştir.
Burada belirtilmesi gereken nokta; Zorlu bir yandan yaptıklarının
hukusuzluk olmadığını savunurken, bir yandan da CHP’nin geçmiş
dönem uygulamalarını “teamül” gibi göstererek dayanak aramaya
çalışmasıdır. Zorlu’ya göre CHP de 1950 seçimlerinde benzer bir uygulama yapmıştır.16
CHP milletvekili Turan Feyzioğlu ise konuşmasında daha çok bu
yayının hukuksuzluğu üzerinde durarak, iktidarın yayını durdurma
konusunda mahkeme kararlarına uymadığını ispat etmeye çalışmıştır.
Fevzioğlu, Yüksek Seçim Kurulu Başkanı’nın telgraf başvurularına
verdiği cevaba yer vermiştir. Buna göre; “Sandık tasnif neticelerinin
saat 17’ye kadar radyo ile yayınlanmaması hususunun Anadolu Ajansı
ve Basın Yayın Umum Müdürlüğüne telefonla ve telgrafla tebliğine
kurulumuzca karar verilmiştir” denmektedir. Feyzioğlu konuşmasının
devamında da, CHP’nin İl Seçim Kurulu’na yaptığı başvurunun da,
Zorlu’nun iddia ettiği gibi reddedilmediğini, Kurul’un radyodan seçim
sonuçlarının saat 17.00’den önce duyurulmasını Seçim Kanunu’nun
134. maddesine aykırı bulduğunu ancak bu tür bir yayının tüm
Türkiye’yi ilgilendireceği gerekçesiyle “yetkisizlik” kararı vererek
konuyu Yüksek Seçim Kurulu’na intikal ettirdiğini söylemiştir.
Zorlu’nun, Ankara Savcısı’nın kararı içinde Yüksek Seçim
Kurulu’nun kararının da yer aldığını belirtmesi üzerine de Feyzioğlu;
Adli bir makam olan fakat müstakil bir mahkeme sıfatıyla kazai karar
veremeyen ve Adliye Vekaletine doğrudan doğruya bağlı olan Ankara
Savcısının kararını her şeyi halleden bir vesika diye okuyan Fatin Rüştü
Zorlu şimdi Yüksek Seçim Kurulunun, yani Temyiz Mahkemesi ve Devlet Şurası azalarından, bu memleketin en yüksek hakimlerinden müteşekkil bir mahkemenin verdiği kararı hiçe saymak, vesika değildir demek
istiyor...
ifadelerine yer vererek Yüksek Seçim Kurulu’nun bu konudaki
kararını okumuştur.17
1960’da muhalefetin verdiği önergeler toplu olarak ele alınırken
de, 16 Şubat 1960 tarihinde, 1957 seçimlerindeki, “yolsuzlukların
sorumluları hakkında Meclis Araştırması” istenmiştir. Bu araştırma
önergesinde de seçimlerin radyodan erken verilmesine yer verilmiştir.18 Bu tür yayınlardan sorumlu olarak hakkında Meclis soruşturulması istenen dönemin radyodan sorumlu bakanı olan Fatin Rüştü
Zorlu’nun açıklamaları, kendisi gelmediği için, Genel Kurul’da yazılı
olarak okunmuştur. Zorlu, yazılı metninde, gerekli açıklamaları, daha
önce değindiğimiz, hükümet görüşmelerinde yaptığını ve burada aynı
şeyleri tekrarlayacağını belirterek konuyu savuşturmaya çalışmıştır.
Bu metinde burada değinmeye değer noktalara yer vermek konuyu
biraz daha aydınlatacaktır. Zorlu, seçim sonuçlarının radyodan erken
verilmesinin hukuksuz bir yanı olmadığı ve seçmen davranışlarını ve
seçim sonuçlarını etkilemediği savunusunu tekrarlamaktadır.19 Bu
metinde belirtilmesi gereken bir başka nokta da, bu konuda sadece
CHP’nin değil Hürriyet Partisi’nin de Cumhuriyet Savcılığı’na suç
duyurusunda bulunduğu ve Savcılığın takipsizlik kararı verdiğidir.20
Burada belirtilmesi gereken bir başka husus da, İnönü’nün “seçim
sonuçlarını erken yayınlamayın” uyarısı üzerine hükümet olarak yayınla ilgilenmeye başladıklarını belirtmesi olmuştur.21 Zorlu, haberlerin
İçişleri Bakanlığı’ndan verildiğine dair önerge sahiplerini iddiasını da
yalanlamaktadır22 ve bu konuda yine “teamüle” sığınarak23 CHP’yi
haksız çıkarmaya çalışmaktadır (TBMM Tutanak Dergisi, 1960: 925).
Önerge sahiplerinden olan CHP Malatya milletvekili Nüvit Yetkin
iddialarını vurgulayarak bunları destekleyecek şu açıklamalarda
bulunmuştur (TBMM Tutanak Dergisi, 1960: 942-943);
Radyo iki türlü suç işlemiştir. Birisi seçim kampanyası sırasında Devlet
Radyosunun hak olması lâzımgelen tarafsız ve objektif vasfı bir tarafa
bırakıp, vatandaş haysiyet ve şereflerine karşı suç işlemeye kadar varan
siyahi propagandaya alet edilmesi suretiyle; ikincisi, propagandanın
memnu olduğu sürede ve oy verme gününde de vatandaşın maneviyatı
ve kanaatine tesir etmek suretiyle.
Yetkin, seçim günü İnönü’nün Zorlu’ya telefonun etmesinin nedeni ve yayının hukuksuzluğu üzerinde de durmuştur.24
DP Ağrı milletvekili Celal Yardımcı da, radyonun seçim sonuçlarını erken vermesini “…bir seçim neticesinin ilânı propaganda değildir.” diyerek yapılanları savunmaya çalışmış ve CHP iktidarındaki
uygulamaları örnek göstererek yayını “teamül” gibi göstermeye çalışmıştır.25
CHP Ankara milletvekili Hıfzı Oğuz Bekata ise radyonun bir propaganda aracı olduğunu vurgulayarak, seçimler sona ermeden yapılan
yayının hukuksuzluğunu ve sorumluların bu konudaki kusurunu
ortaya koyan açıklamalar26 yapmıştır (TBMM Tutanak Dergisi, 1960:
952-953).
Bu konu 27 Mayıs sonrası kurulan Yassıada Yüksek Adalet
Divanı’nda iktidar yargılanırken, yargı davalarından biri olan “Radyo
Davası”nda da ele alınmış ve bu konuyla ilgili Bakan olan Fatin Rüştü
Zorlu yargılanmıştır. Zorlu savunmasını daha önce de yer verdiğimiz
gibi yine geçmiş dönemlerden gelme “teamül” ve yapılan işin de
“hukuka uygun” olduğu noktasında yapmıştır. Ancak burada
Zorlu’nun savunmasında dikkat çeken nokta seçimler sona ermeden
radyoda yapılan yayının “haber” olarak27 sunulmasıdır (Asker, 2013:
144-145).
Kararname’deki iddiaya göre; 1957 seçim sonuçlarının öğleden
sonra saat 14.30’dan itibaren radyodan verilmesi hakkındaki toplantıda dönemin Cumhurbaşkanı Celal Bayar ile Meclis Başkanı Refik
Koraltan’da vardır. Mahkeme Başkanı'nın bunu sorması üzerine Zorlu
bunu hatırlamadığını bildirir (Asker, 2013: 146).
Bununla birlikte davada şahit olarak dinlenen dönemin Radyo
Haberler Dairesi Müdürü Münir Müeyyet Berkman’ın sorgulamasında
hükümetin bununla ilgili daha önce hazırlık yaptığı ortaya çıkar. 28
Şahitliğine başvurulan Devlet Bakanlığı Özel Kalem Müdürü
Nazif Babaoğlu da, seçimlerin erken verilmesi konusunda alınan kararın Zorlu tarafından yetkililere bildirildiğini ve bu sırada Yüksek Seçim
Kurulu’ndan gelen “neşriyatın durdurulması” yazısının da “mühürsüz olduğu bahane edilerek” geri çevrildiğini söylemiştir.29
Babaoğlu, konuşmasının devamında da şu açıklamaları yapmıştır
(Asker, 2013: 147);
Antetli kağıda yazılmıştı ve altında Yüksek Seçim Kurulu Başkanının
imzası vardı, yalnız mühürsüzdü. Mahiyeti itibariyle neşriyatın durdurulması hakkında idi. Kendilerine daha evvelce muhalefet partisi başkan-
ları sayın İsmet İnönü ve Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu birer yıldırım telgrafı çekmişlerdi. Bu hususta daha evvel telefon konuşmaları olmuştu,
menfi cevap almaları üzerine yıldırım telgrafla müracaat ettiler. Telgrafları
alıp Başvekilin odasına gittim. O sırada Hey’eti Vekilenin bir kısmı
Başvekilin odasında bulunuyorlardı. Kendileri cevap yazdılar ve postaneye gönderdiler. Saat beşi beş geçe de neşriyat yapıldı… Demokrat
Partinin listesi başta, muhalefet partisinin listesi de sonda okunuyordu…
Telefona Demokrat Partinin kazandığı yerler listenin başında verilsin
diye işaretleniyordu…
Babaoğlu, “Benim malumatıma göre Yüksek Seçim Kurulundan
gelen bir yazının mühürsüz olduğu için geri çevrilmesi, zaman kazanmak bakımından, lazımdı.” bilgisini de vermiştir (akt. Asker, 2013:
147).
Sonuç
Kitle iletişim araçlarının gelişim çizgisine baktığımızda, kapitalist/özgürlükçü/çoğulcu ülkelerde bu araçların siyasal baskılardan
uzak ve kamu yararına haber verme işlevini yerine getirecek yapıda
olma anlayışı içinde ele alındıkları görülür. Bu araçların “kamu yararına/toplum yararına” hizmet edebilmeleri için de “iletişim
özgürlüğü”nden sözedilir. Genellikle bu araçlar, özel ya da tüzel kişi
elinde olsun, devlet bu alanda yalnızca “kamu yararı” için düzenlemeler yapmakla yükümlü olarak değerlendirilir. Bu anlayış açısından
otoriter ülkelerde bu araçlar, otoriteyi elinde bulunduran siyasal yapının elindedir. Yayın politikaları da, toplum yararına değil, siyasal
iktidarlara dönüktür.
Türkiye’de de kitle iletişim araçlarının tarihsel gelişimine baktığımızda model aldığı kapitalist/özgürlükçü/çoğulcu ülkelerdeki gibi
yazılı basın özel kesim elinde gelişirken, radyo (ve televizyon) yayınları devlet kontrolünde, denetiminde olarak gelişme göstermiştir.
Fakat Türkiye’de kapitalizmin gelişmesine bağlı olarak kurumsallaşmanın yeterince gelişmemesi beraberinde her alanda olduğu gibi bu
alanda da özgürlükçü/çoğulcu anlayıştan farklı anlayışları ve uygulamaları beraberinde getirmiştir. Çalışmada da değindiğimiz gibi, radyo
yayınları önce özel kesim elinde başlamış fakat radyo yayınlarının
önemi fark edilince devlet yayınları üstlenmiştir. CHP’nin iktidar
olduğu dönem içinde muhalefetin olmamasından ötürü katı bir
“hükümet sistemi”nden sözedilmese de radyo yayınlarının siyasal
iktidar yanlısı olduğunu söylemek mümkündür. Radyo yayınlarının
siyasal iktidar yanlısı olarak eleştiri konusu edilmesi, 1946 yılında çok
partili siyasal yaşam ile başlamıştır. Bu seçimle muhalefet partisi olan
DP her fırsatta radyonun kendilerine açılmasını dile getirmiş, siyasi
iktidar olan CHP’de 1950 seçimleri öncesinde radyoyu seçim döneminde muhalefet partisi DP’ye açmıştır. Hatta CHP, seçim öncesinde
radyoda muhalefet liderlerinin konuşmalarına da yer vermiştir. Radyo
yayınları için getirmiş olduğu “Radyo Yayınları Danışma Kurulu” bu
alanda demokratik bir yapılanma girişimidir. Türkiye’de demokrasinin gelişimi açısından iktidara gelen DP’nin de daha ileri adımlar
atması beklenirdi fakat gelişmeler bunun tam aksi yönde olmuştur.
1950 seçimlerinde radyo yayınları oldukça önemli yer tutmuştur. Seçim zamanı muhalefet olarak radyoyu kullanan DP, seçim sonrasında iktidar partisi olarak Türkiye’de siyasal yaşamda 10 yıl sürecek olan yeni bir dönemi başlatmıştır. Bu dönemde CHP, uzun tek
parti yönetiminin ardından artık muhalefet partisi olarak Meclis’te
yerini almıştır. DP’nin radyoyu, sanki muhalefet yokmuş gibi hükümet icraatlarını kamuya duyurma bahanesiyle “tek taraflı” kullanması, DP iktidarının ilk yıllarından itibaren muhalefet tarafından eleştiri
konusu olmaya başlamıştır. Muhalefet “devlet radyosu”nun hukuka
uygun olarak kullanılmasını istemektedir; iktidar ise, radyoyu sadece
kendisi kullanmak istemekte hatta çoğu zaman bu tür kullanımlarına
gerekçe olarak geçmiş uygulamaları “teamül” olarak göstermeye çalışmaktadır.
1954 seçimlerinde radyoyu “tek taraflı” olarak kullanan DP, seçim
sonuçlarının lehine sonuçlanmasıyla iktidarını pekiştirir. Ancak DP,
çok geçmeden ekonominin de bozulmasıyla birlikte iktidarına karşı
güçlenmeye başlayan muhalefet karşısında birtakım yasal tedbirler
alarak 1957 yılında seçime gidecektir. DP’nin aldığı tedbirler içinde
radyonun muhalefete seçim zamanlarında bile kapatılması, muhalefe-
tin eleştirilerine neden olacaktır. Bununla birlikte özellikle seçim günü,
seçim sonuçlarının seçim sona ermeden radyodan erken yayınlatılması muhalefet partisinin gerekli merciilere başvurarak, bu yayınları
durdurmasıyla sona ermiştir. Bu konuda geçmiş uygulamaları örnek
alarak kasıtlı olarak bunu yayınlatan iktidar, Yüksek Seçim Kurulu’nun
yayın durdurma kararını da gecikmeli olarak uygulamıştır. Bu tür
hukuksuzluklar karşısında CHP radyoyu “partizan” olarak nitelendirmiş ve bu hukuksuzluğu çeşitli vesilelerle Meclis’te sözkonusu ederek
sorumluların hesap vermesini istemiştir. DP’nin bu konuda savunusu
ise, CHP’nin geçmiş uygulamalarının “teamül” gibi gösterilmesi,
Cumhuriyet Savcılığı’nın verdiği “takipsizlik” karararının öne sürülmesi ya da mevcut kanunların sandıkta sonuçların açıklanmasına izin
vermesini radyo için de geçerli karar gibi gösterme şeklinde “savuşturma” olarak açıklanabilir.
DP, 1957 sonrasında zaten hukuksuzluğu radyo konusunda da
seçerek yoluna devam edecek ve muhaliflerine karşı radyoyu adeta bir
“silah” olarak kullanacaktır. Sonuçta, demokratik rejimin gereklerinden olan ve “iletişim özgürlüğü” bağlamında değerlendirilecek olan
radyonun özgür olması, çok partili döneme geçtiğimiz ve DP’nin iktidar olduğu dönemde iktidarın radyoyu iktidar aracı yaparak “kısıtlı”
hale getirmesiyle mümkün olamayacaktır. Muhalefetin, özgürlükler
bağlamında “rejim sorunu” olarak ortaya attığı “radyo sorunu” DP
iktidarının sonunu getiren 1960 askeri darbesi sonrasında kurulan
Yüksek Adalet Divanı’nda da iktidarın yargılandığı ana davalardan
biri olacaktır. Ama en önemlisi, Türk siyasal yaşamında çok partili
yaşama geçtiğimiz dönemde, bu konuda “otoriter” bir anlayışın egemen olması ve geçmişten geleceğe taşınmasıdır.
Kaynakça
Aksoy, M. (1960). Partizan radyo ve D.P. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
Ahıska, M. (2005). Radyonun sihirli kapısı: garbiyatçılık ve politik öznellik
İstanbul: Metis Yayınları.
Asker, A. (2013). Askeri darbeye doğru: Demokrat Parti’nin Tahkikat Komisyonu
kurma girişimi. Ankara: İmge Yayınları.
Erdoğan, İ. ve Alemdar, K. (2002). Öteki Kuram. Ankara: Erk.
Güngör, N. (2010). "Cumhuriyet döneminde iletişim/kurumlar, politikalar."
Genç Türkiye’nin üst yapı kurumları: Matbuat Umum Müdürlüğü,
Anadolu Ajansı ve Radyo. (der.) Uzun, R. ve Hasdemir, T. A. Ankara:
Siyasal Kitabevi Yayınları. 77-99.
Kaya, R. (1985). Kitle iletişim sistemleri. Ankara: Teori Yayınları.
Kocabaşoğlu, U. (2010). Şirket telsizinden devlet radyosuna. İstanbul: İletişim
Yayınları.
Kuruoğlu, H. ( 2006). Propaganda ve özgürlük aracı olarak radyo. Ankara: Nobel
Yayınları.
Resmi Gazete, 21 Şubat 1950.
TBMM Tutanak Dergisi, 24 Mayıs 1949; 9 Şubat 1950; 11 Ocak 1952; 14 Ocak
1952; 30 Haziran 1954; 16 Şubat 1960.
Yaylagül, L. (2006). "Kitle iletişiminin ekonomi politiği." Ekonomi politik
yaklaşım. (der.) Barret, O. B. Ankara: Dalbaz Yayıncılık.
Vural, S. (1986). Radyo-televizyon kurumlarında yönetim ve Türkiye’deki
uygulama. Eskişehir: A.Ü. Açıköğretim Fakültesi Yayınları.
Sonnotlar
1
Günümüzde ise radyo örgütlenmeleri de kamu, ticari ve kamu hizmeti modeli içinde yer almaktadır. Bakınız, Vedat Demir, Türkiye’de Medya Siyaset İlişkisi, Beta Yayınları, İstanbul 2007, s.65-72.
2
Örneğin Celal Bayar, Sivas'ta yaptığı bir konuşmada; "...Radyo halkın parasıyla kurulmuştur. Tek taraflı kullanılmaması icap eder..." demektedir. Adnan Menderes ise radyoyu iktidarın "tek taraflı"kullanmasından şu sözlerle yakınır; "Seneler senesi CHP,
iktidarın en alelade icraatını bile gürütülü propagandalara vesile yapmıştr. Millet parası ile
çalışan radyolarda, bir taraflı olarak mütemadiyen kendilerini methettirmek yolunda, türlü
gürültüler ve gösteriler yapagelmişlerdir." DP'nin 12 Temmuz Beyannamesi'nde de
muhalefetin radyodan yararlanması şu sözlerle ifade edilmiştir; "...Partiler arasında
gözetilmesi icap eden eşitlik hakları gereğince... radyodan muhalefetin de iktidar gibi faydalanması..." Muammer Aksoy, Partizan Radyo ve DP, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1960,
s.16-19.
3
Kanunun 23. maddesi siyasal partilerin seçim zamanları yapacakları radyo konuşmalarını düzenlemiştir. Buna göre, en az on il merkezinde örgütünü kurmuş ya da
TBMM’de en az üç kişilik grubu ve en az üç il merkezinde örgütü bulunan her
siyasal parti bu olanaktan yararlanabilecektir. Bu nitelikleri taşıyan partiler seçim
tarihine 15 gün kala başlayıp seçimden iki gün öncesine kadar olan süre içinde
ancak 15’er dakikalık dört konuşma yapabileceklerdir. Konuşmalar saat 18.00-20.00
arasında başvuru sırasına göre yayınlanacaktır. Konuşma metinleri 2 gün önceden
Genel Müdürlüğe verilip 24 saat içinde savcılık denetiminden geçirilecektir. Bkz,
Uygur Kocabaşoğlu, Şirket Telsizinden Devlet Radyosuna, İletişim Yayınları,
İstanbul 2010, s.310—311.
4
Bu konuda açıklama yapan Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısı Nihat Erim şöyle
demiştir; “…Savcılığa gitmemizin sebebi, bize kötü niyet atfederler, Basın Yayın
Bürosu keyfi olarak muhalefetin konuşmalarını sansür ediyor, yazıları çıkarıyor
derler endişesidir…” TBMM Tutanak Dergisi, 24 Mayıs 1949, s.660.
5
Bu konuda DP milletvekili Refik Koraltan şunları söylemiştir; “…İktidar bugün
Halk Partisinin elindedir. Yarın her hangi bir siyasi partinin mesuliyeti altına verilebilir. Bu nihayet milletin bileceği bir iştir; İktidara gelen her hangi bir kuvvet
Hükümet mesuliyetini üzerine alan her hangi bir parti kendi prensiplerini, kendi
düşüncelerini tabiatıyle vekilleriyle ve teşkilatının başında bulunan elemanları vasıtasıyla yayınlamaktadır. Bugünkü fiili hal de bundan ibarettir… Nitekim Hükümet
teşkilatı içerisinde bulunan unsurlar kendi noktai nazarlarına göre ticari sahada;
iktisadi sahada, ilmi sahada kendi noktai nazarlarına göre yani programlarının
esaslarına göre istediği şekilde, istediği saatte, istediği kadar radyo ile neşriyat yapmaktadır. Zaten siyasi partiler denince; iktidarda bulunan siyasi parti kendi maksadını, kendi düşüncesini, kendi programını istediği şekilde yaymakta berdevamdır.
Hal ve fiil bundan ibarettir…” TBMM Tutanak Dergisi, 24 Mayıs 1949, s.654.
6
Bu söyleme iyi bir örnek olarak Menderes’in şu sözleri gösterilebilir; “Hakikat şudur
ki, radyo devlet malıdır, devlet bir mücerret mefhumdur. Devlet muhtelif müesseseleriyle
mevcuttur, fakat aslolarak devlet hükümette temsil olunur ve devletin icra vasıtası hükümettir. Bu haysiyet ve selahiyetiyle hükümet, diğer çeşitli vazifeleri meyanında devletin
silahlı, silahsız kuvayı umumiyesine vazıülyed olduğu gibi, devlete ait ve onu alakadar eden
bilcümle hususlardan mesul yenge teşekküldür.” Uygur Kocabaşoğlu, Şirket Telsizinden
Devlet Radyosuna, İletişim Yayınları, İstanbul 2010, s.408.
7
Radyo yayınlarında “özgürlükçü” anlayışın çok partili hayata geçilmesiyle birlikte
gelişmeye başladığı öne sürülebilir. Bunun en iyi örneklerinden biri de daha önce
değindiğimiz CHP döneminde çıkarılan ve muhalefete seçim zamanlarında radyodan yararlanma olanağı sunan 5392 sayılı Basın Yayın ve Turizm Genel Müdürlüğü
Kanunu olmuştur ama bu kanunun önemli bir değişikliği de, radyo yayınlarını
düzenlemek amacıyla Radyo Yayınları Danışma Kurulu oluşturması olmuştur.
Ancak bu kurul 1949’da ve 1950’de bir kez toplanabilmiştir. Kurul DP’nin iktidara
gelmesinin hemen ardından daha 1951 yılından itibaren toplanmamaya başlamış ve
İstanbul Gazeteciler Cemiyeti temsilcisi Bedii Faik’in Danışma Kurulu’ndan Genel
Müdürlükçe çıkarılması üzerine, olayı kınayan Üniversitelerarası Kurul Temsilcisi
Sıddık Sami Onar görevinden ayrılmış ve bu olaylardan sonra Danışma Kurulu fiilen dağılmıştır. Bakınız, Uygur Kocabaşoğlu, Şirket Telsizinden Devlet Radyosuna,
İletişim Yayınları, İstanbul 2010, s.310.
8
Menderes şunları söylemiştir: “eğer neşriyat ile hakikatlerin başka türlü olduğuna
milletimizi inandırmak mümkün olsaydı Halk Partisi’nin 20 senedir mütemadiyen
yaptığı dağlar gibi neşriyatın yekûnu bu milletin ruhunda tesirler yaratır ve Halk
Partisi bu memleketin başından uzaklaştırılmazdı.” TBMM Tutanak Dergisi, 14 Ocak
1952, s.120.
9
Yüksek Seçim Kurulu’nun bu konuda kararı şöyledir; “CHP Ankara İl İdare Kurulu
Başkanlığından gönderilen 30.4.1954 tarih ve 100 sayılı yazıda “radyoda partilere
ayrılan konuşma saatleri dışında DP adayı olan Cumhur Başkanı, Başbakan ve diğer
bakanların nutuklarının plaklarla tekrar edilmesi, propaganda mahiyetinde bulunduğundan men olunması hususunda Başkanlıkları tarafından yapılan müracaat
üzerine, propaganda mahiyetinde bulunmadığına mütedair Ankara İl Seçim
Kurulundan verilen 29.4.1954 tarihli kararın, itirazen tetkiki talep edildiği anlaşılmakla mahalinden celp edilen dosya tetkik olunarak gereği konuşuldu: 4545 sayılı
kanunun 45 nci ve müteakip maddeleri radyo ile seçim propagandasının usul ve
şartlarını açıkça göstermektedir. Bu şartlara göre her siyasi parti, ancak muayyen
zamanlarda ve muayyen müddetlerde radyodan faydalanmak bakımından eşit
haklara sahiptirler. Böyle olunca açıkça seçim propagandası kastını gösteren nutukların plaklara alınarak vakit ve müddet şartlarına uymıyacak şekilde radyoda
yayınlanması caiz görülemez. Bu sebeple Ankara İl Seçim Kurulu kararının bozulmasına 1.5.1954 tarihinde ittifakla karar verildi.” Muammer Aksoy, Partizan Radyo ve
DP, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1960, s.116-117.
10 Bu kanunun Komisyon Raporu’nda bu değişikliğin gerekçesi şu ifadelerle açıklanmaktadır; “Seçim Kanununda müşahede edilen mahzurların en mühimlerden birisini de, radyo ile propaganda mevzuu teşkil etmektedir. Amme hizmetine tahsis edilen ve Devlet sesini aksettirmesi icabeden Devlet Radyosundan seçim propagandası
vesilesiyle, Devlet otorite ve emniyetini za’fa uğratacak ve siyasi ahlakı bozacak
mahiyette konuşmalara müsaade edilmesinin memleket menfaatlerine aykırı olduğu, son seçim münasebetiyle yapılan radyo konuşmaları açıkça göstermiş bulunmaktadır. Parti mümessillerinin kendilerine ayrılan saatler içinde yaptıkları konuşmalarla, büyük bir ekseriyetin seçerek iş başına getirdiği Devlet ve Hükümet
Mümessilleri (rozetli asılzadeler, horoz sınıfı, kıravatlı eşkiyalar, aldatıcılar, kaatiller,
hainler, hırsızlar, partizanlar, vurguncular, hovarda, mesuliyet ve ciddiyet duygusundan uzak, ahlak kaidelerini reddeden, çılgın, ağızdan çıkanı kulağı işitmez,
hezeyan savurucu, en akılsız mugalatacı) insanlar olarak gösterilmiş ve ordu ile
Hükümetin arasını açıcı şekilde, tertipler ilave edilmiştir. Vatandaşlarda teessür ve
ıstırap tevlideden bu şekilde konuşmaların seçim propagandası ile ve ahlak kaideleriyle hiçbir alakası bulunmadığı izahtan varestedir. Devlet radyosunun bu şekildeki
bir propagandaya alet edilmesine hiçbir vicdan sahibi razı olamaz. Radyo konuşmalarının evvelden kontrolü bir sansür mahiyetini arzedeceği için tatbiki doğru görülmediği gibi konuşanları bundan menedecek bir sistemin tatbiki de mümkün olamamaktadır. Her ne kadar neşir yoliyle veya radyo ile işlenecek bazı cürümler hakkındaki 6334 sayılı Kanun hükümlerine istinaden suç mahiyetini taşıyacak bu gibi
konuşmaların failleri hakkında cezai takibatta bulunmak hatıra gelebilirse de,
konuşanların cezalandırılması bu konuşmaların efkarı umumiye üzerinde husule
getirdiği kötü tesirleri silmeye, bilhassa seçim zamanları gibi heyecanın kesif olduğu
ve ani tesiri itibariyle tashihi imkanlarının hemen hemen mevcut olmadığı bir
zamanda, kafi bir vasıta olmaktan uzaktır. Esasen açık ve kapalı toplantılarında
konuşmalar, afişler, matbualar ve sair vasıtalarla kafi miktarda seçim propagandası
yapılabildiğine göre Devlet hizmetine ayrılan radyonun ayrıca bir seçim propaganda
vasıtası olarak kullanılmasında hiçbir zaruret görülmemektedir. Bu sebeple, Seçim
Kanununun radyo ile propagandaya imkan veren 45-48 nci maddeleri kaldırılmıştır.
İfa edilen amme hizmetinin her vesile ile umumi efkara arz edilmesi zarureti ve
vazife sahipleri için de bunun bir mecburiyet teşkil etmesi, demokratik rejimlerin
ana prensiplerindendir. Devamlı şekilde ifa edilen bu hizmet neticelerinin Türk
Milletine duyurulmasının seçimler münasebeti ile dahi geciktirilmesini haklı gösterecek makul bir sebep bulunamaz. Bu vazifenin yerine getirilmesi, Devlet ve
Hükümet sıfatının tabii bir icabıdır. Bu itibarla kanunun yeni 46 ncı maddesi, buna
imkan verecek şekilde hazırlanmıştır.“ Bu anlayışla hazırlanan 46. Madde de;
“Devlet ve Hükümet işlerinde vazife alanların, bu işler etrafında yapacakları konuşmalarla, alakalı daire ve müesseselerin kendi faaliyetlerini gösterir şekilde yayınlayacakları her türlü matbua seçim propagandası mahiyetinde sayılmaz.” hükmünü
içermektedir. Bakınız, TBMM Tutanak Dergisi, S. Sayısı 23, 30 Haziran 1954, s.3-4 ve
Resmi Gazete, 7 Temmuz 1954.
11 Menderes konuşmasını, muhalefetin radyoda ve meydanlarda konuşma yapmasını
bilmediğini, vurguladığı şu sözlerle tamamlamıştır; “radyoda konuşmanın meydanlarda
konuşmanın adabını öğrenelim, ondan sonra hak isteyelim. Bugün muhalefet partileri işte bu
sebepten Devlet radyosunu kullanmaktan mahrumdurlar. Eğer delillerini isterlerse, konuşmalarını gözden geçirmek kafidir.” Bakınız, TBMM Tutanak Dergisi, 30 haziran 1954,
s.320.
12 Radyonun “partizanca” kullanılması konusunda CHP milletvekili Sırrı Atalay ve (4)
arkadaşı tarafından verilen radyo ile ilgili bir araştırma önergesi görüşülürken de,
radyodan sorumlu devlet bakanının açıklamaları, iktidarın muhalefete neden yer
vermediğini göstermesi yanında iktidarın radyoya bakış açısını ortaya koyması açısından da bir başka örnek olarak burada değinmeye değerdir. Bu görüşmelerde,
Çalışma Bakanı ve Basın Yayın ve Turizm Bakanı Vekili Haluk Şaman CHP’nin iktidara gelmek için hem “dışarda” hem içerde bir kısım basını da yanına alarak
Türkiye’yi kötü göstermeye çalıştığını ileri sürerek bu noktada da kanuna dayanarak
radyoyu nasıl kullandıklarını şu sözlerle ifade etmiştir; “...devlet radyolarına düşen
vazife, büyüktür. Esasen Basın-Yayın ve Turizm Umum Müdürlüğünün Teşkilat
Kanunu da gayet sarihtir. Bu kanun, bu Umum Müdürlüğü basın-yayın ve diğer
vasıtalarla Türkiye’yi dışarda tanıtmak ve içerde Cumhuriyet esaslarını ve Türk
demokrasisinin gelişmelerini yaymak vazifesini yüklenmiştir. Sarih ve kati olan bu
hükümler karşısında Devlet radyosu, dışarda Türkiye’yi tanıtmak yolunda her tedbiri almıştır. Bu tedbirlerden biri de muhalefetin, iktidarı kötüleyici, yabancıya karşı,
küçük düşürücü, vatanperverlik mefhumlarıyla kabili telif olmayan hareketlerinin
ne kadar hakikatlerden uzak olduğunu anlatmaktan ibarettir. Muhalefetin ve muhalefetin emel ve gayelerine alet olan bir kısım matbuatımızın hariçte de memleketimiz
aleyhine faaliyetleri, hepinizce malum bulunmaktadır. Binaenaleyh Devlet radyolarımız için bu muzır faaliyeti de önlemek ve memleketimizi hakiki çehresiyle yabancıya tanıtmak esas vazifelerindendir. Diğer taraftan, radyolarımızın, içerde umumi
efkarı tenvir etmesi, onu her çeşit hadiselerden haberdar eylemesi, muzır telkinlere,
hasda dayanan hareket ve fiillere karşı uyanık bulundurması kadar tabii ve zaruri
bir şey olamaz. Teşkilat Kanunu, Devlet radyolarına bu hakkı da tanımış ve bu vazifeyi de tevdi etmiş bulunmaktadır... radyoların neşriyatından şikâyet edenler, emellerine nail olamamanın korku ve endişeleri ile kendi işlemekte oldukları suçları
başkalarına maletmek isteyenlerdir. Memleket huzurunu, memleket nizamını, memleket asayişini bozmaya, ihlal etmeye teşebbüs edenlerdir. Hakikatlerin öğrenilmesinden memnun kalmıyanlardır. İşlenen günahların millet tarafından duyulmasından hoşlanmayanlardır. Bundan titreyenlerdir. Böyle bir hastalıkla malul olanlara,
kati olarak söylemek isteriz ki, millet ve memleket saadetiyle, demokratik rejimin
bekasıyla alakalı her menfi hareket karşısında, Devlet radyoları kendisine kanunla
verilen vazifeleri ifa temekte biran tereddüt etmeyecektir. Binaenaleyh hakikatin
sesini duyuran ve duyuracak olan Devlet radyolarının neşriyatında suç aramak
gafletine kapılmış olanların bu iddialarını şiddetle reddederim.” TBMM Tutanak
Dergisi, 16 Şubat 1960, s.963-964.
13 DP iktidarı, 1958 yılında yapılması gereken seçimleri uygun ortam bulup 27 Ekim
1957 tarihinde yapmıştır. CHP’nin seçim kampanyasında vurgusu daha çok demokratik özgürlükler olurken, DP daha çok ekonomik refahı vurgulamıştır. Kampanya
sırasında en çok tartışılan konulardan biri de din ve laiklik konusu olmuştur. Kampanyada sona yaklaştıkça birbirlerine karşı suçlamaların dozu artmış fakat iftira
düzeyine ulaşmamıştır. Kampanya sırasında, güçlü hoparlörler, afişler vb kullanılmıştır. CHP, bu seçimde iktidarın baskı uyguladığını ve devlet radyosunu partizanca
kullandığını öne sürmüştür. Seçime katılım oranı düşük olmuş, DP 424, CHP ise 178
milletvekili çıkarmıştır. CHP seçimler açıklandığında iktidarı; seçmen kütüklerinde
yolsuzluk yapmakla, kendi yandaşlarına birden fazla oy kullandırmakla, “oy satın
almakla” suçlayarak altmış ilde seçim sonuçlarının iptali için Yüksek Seçim
Kurulu’na itiraz etmiştir. Kurul, “seçim kurallarına aykırı bazı önemsiz olayların
kesin sonucu etkilemeyeceği varsayımıyla” bu yöndeki tüm başvuruları reddetmiştir. Hatta bunun içinde “geçersizlik kararına dayanak olabilecek güçlü kanıtların
olduğu” illerin de olduğu öne sürülür. Seçim sonuçlarının ardından DP ve CHP
arasında kavgalar yaşanmıştır. CHP seçim sonuçlarına itirazını hem her fırsatta söz
konusu yaparak hem de önerge olarak TBMM’ye de taşımıştır. Bu konuda daha
geniş bilgi için bakınız, Eric Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Çev.: Yasemin Saner Gönen, İletişim Yayınları, İstanbul 2003, 337-338; Kemal Karpat, Türkiye’de
Siyasal Sistemin Evrimi 1876-1980, Çev.: Esin Soğancılar, İmge Kitabevi, Ankara 2007,
s.s111-144 ve Ayşe Asker, Askeri Darbeye Doğru: Demokrat Parti’nin Tahkikat Komisyonu
Girişimi, İmge Kitabevi, Ankara 2013, s.140-147, 243-245.
14 İsmet İnönü bu konuda şunları söylemiştir; “...27 Ekim seçim günü, radyonun faaliyeti, kanunsuzluğu ve seçim emniyetine tecavüzün ayrı bir misalidir. Biz öğle üzeri,
Devlet Bakanı Bay Fatin Rüştü Zorlu’ya müracaat ettik. 1954’te yapıldığı gibi oy
verme devam ederken, radyonun neşriyatı seçmen üzerinde tesir ettiğini tecrübe
etmiş olduğumuzu bildirerek, bu sefer yapılmamasını istida ettik. Seçim Kanununun
134ncü maddesini zikrettik. Bu müracaatı müteakip etraftan haber aldık. Radyo saat
14ten itibaren seçim neticesini vermeye başlayacağını zaten bildirmiş. Menedilmesi
için teşebbüs isteniyordu. Bu esnada Devlet Bakanı müracaatıma cevap veriyor ve
radyonun, şikayet edilen neşriyata devam edeceğini bildiriyordu. Radyo devam etti.
İstanbul’da sandık yakınlarına alıcı makine koydular. Vilayetlerde radyoyu hoparlörlere bağlıyarak şehirlere ve sandıklara verdiler. Yüksek Seçim Kurulu, Ankara
merkezinin müracaatlarına cevap olarak, radyo idaresine yayımın menolunduğunu
bildiriyordu... Vilayetlerin devam eden şikayetlerine Yüksek Seçim Kurulu telgrafla
cevap vererek, radyo idaresine yayımı durdurmak için telefon ve telgrafla tebliğ
yapıldığını yazıyordu... Ancak radyo idaresi tarafından seçimin ifsadı suçu hiçbir
kanun ve en yüksek mahkeme hükmü tanınmaksızın, sonuna kadar devam etmiştir...28 Ekimin ilk saatlerinden itibaren, Başbakan emrindeki Yüksek Seçim Encümeni bir hummalı faaliyet içine girmiştir. Pek çok vilayetlerde, seçim, iktidar için kaybolmuş görünüyordu. Başbakan, Dahiliye Vekili, Dahiliye Müsteşarı, valilerle canhavli temasında idiler. Bir yandan da radyo, mütemadiyen seçimleri muhalefetin
kaybetmiş olduğunu yayıyordu. Benim ağzımdan, içeriye ve dışarıya seçimi kaybettiğimiz, ancak 120 mebus kazanmayı ümit ettiğimiz yayılıyordu. Radyonun kaybettiğimizi söylediği her yerden derhal haber alıyorduk: Başabaş gidiyoruz, açılmamış
yeni sandıklar var, ümitliyiz. Bir ara radyo, İstanbul için rakamlar söyleyerek kesin
netice ilan etti. Bu esnada İstanbul, daha tasnifi alınmamış ilçeler olduğunu söyledi.
Bu usulsüzlükler boğuşması içinde radyo, mebusları ilan etti. Seçim olayları ise,
hiçbir zaman resmen ilan edilmedi...” Bakınız, Ayşe Asker, Askeri Darbeye Doğru:
Demokrat Parti’nin Tahkikat Komisyonu Girişimi, İmge Kitabevi, Ankara 2013, s.141142.
15 Buna göre, CHP tarafından yapılan şikayetleri değerlendiren başsavcılık radyonun
yayınlarını şöyle değerlendirmiştir; “…radyo idaresince... mezkur gün yapılan
mebus seçimleri sırasında umumi efkara günün en mühim memleket mevzuunda
bilgi ve haber vermek maksadıyla saat 14.30’dan itibaren her yarım saatte bir yapılan neşriyatla, tasnifleri biten ve neticeleri zapta bağlanıp aleniyete dökülen mahdut
sandık neticelerinin hakikate tevafuk eder şekilde Ankara, İstanbul ve İzmir radyolarından yayın yapılmış olduğunun anlaşıldığı…” Ayşe Asker, Askeri Darbeye Doğru:
Demokrat Parti’nin Tahkikat Komisyonu Girişimi, İmge Kitabevi, Ankara 2013, s.142143.
16 Zorlu, bu konuda şunları söylemiştir giderek şöylemiştir; “Sayın İsmet İnönü bana
telefon etti, bu radyo neşriyatını yapmayınız dedi. Paşa, hangi kanunun hangi maddesine göre dedim. Yanındakilere döndü, hangi maddesine göre sordu. 1950’de saat
11’de radyo neşriyatına başladılar. Aynı kanun meriyettedir. Kendileri Devlet Reisidir, ona mani olmuyorlar, ne zaman mani oluyorlar. Seçimi kaybettiklerini gördükleri anda. O zaman üç gün Türk efkarı umumiyesi seçim neticelerini İngiliz Radyosundan öğreniyor. Bunu mu istiyorsunuz?...bizim radyo ile bildirdiğimiz 11 yerdeki
neticelerdir ve bu 11 yerin 9 tanesinde halk Partisi ilerdedir. İşte bizim neşriyatımız.
İşte onların neşriyatı...” Ayşe Asker, Askeri Darbeye Doğru: Demokrat Parti’nin Tahkikat
Komisyonu Girişimi, İmge Kitabevi, Ankara 2013, s.143.
17 Buna göre; “Radyo saat 14’ten itibaren seçim neticelerini yayınlamaya başlayacağını
öğle ajansı yayınında bildirmiştir. Seçim neticelerinin, resmen malum olmadan,
hususi bilgilerle ilan edilmesi Milletvekili Seçimi Kanununun 134ncü maddesine
aykırıdır. Seçim saat 17 de hitam bulup, neticeler seçim kurullarınca tespit edilmeden radyo tarafından yapılacak neşriyat, oyunu kullanmayan milyonlarca vatandaşın reyini tam bir serbestlikle kullanmasına tesir edebileceği gibi, vatandaşlar arasında bir telaş yaratmak suretiyle seçimin düzenini de bozabilecek mahiyettedir. Resmi
olmayan seçim neticesinin bütün radyolarda neşredilmemesi hususunun çok acele
karara bağlanmasını arz ederiz, diye yazılı bulunduğu ve 514 sayılı yazıda da, bu
husustaki il seçim kuruluna müracaatlarının yetkisizlik sebebiyle reddedildiğinden
bu karara itiraz edildiği ve resmi olmayan seçim neticelerinin radyolardan neşredilmemesi hususuna acele karar verilmesi istenildiği anlaşılmakla gereği düşünüldü:
Milletvekilleri Seçimi Kanununun 94ncü maddesi sarahatine göre oy verme müdde-
ti saat 17’de biteceğine ve sandıkların tasnif neticesinin ancak sandık başında ilan
etmeleri mümkün olup radyo ile yapılacak ilanın seçmenin kararı üzerinde müessir
olabileceği memur ve bu itibarla Seçim Kanununun aradığı hüküm sükuneti ve
karar serbestisine müessir olabileceğine göre, itiraz hakkında karar verilmesi lazım
iken vazifeleri dahilinde bulunmadığından bahisle müracaatın reddine karar verilmesi yolsuz ve itiraz varit bulunduğundan Ankara İl Seçim Kurulu kararının bozulmasına... ittifakla karar verildi...” ifadeleri yer almaktadır. Ayşe Asker, Askeri Darbeye Doğru: Demokrat Parti’nin Tahkikat Komisyonu Girişimi, İmge Kitabevi, Ankara
2013, s.143-144.
18 Araştırma önergesinde; “1. Devlet Radyosu seçim kampanyası müddetince seçim ve
ceza kanunları ile diğer mevzuata aykırı olarak partizan bir gaye ile Demokrat partinin propagandası için kullanılmıştır. 2. Milletvekilleri Seçimi Kanununun 134 ncü
maddesinin koyduğu sarih yasağa ve cezai müeyyidelere rağmen seçim günü oy
verme devam ederken seçim neticeleri namı altındaki bir takım kanuni olmıyan
haberleri peyderpey radyo ile yayınlamak suretiyle seçmenin tam serbestlikle oy
verme prensibi ihlal edilmiştir. Seçim günü Devlet Radyosu ile yapılan bu yayınların seçmeni manevi baskı altında bırakmak için kanunen yasak edilen propagandadan ibaret olduğu Yüksek Seçim Kurulu Kararı ile de teyidedilmiştir. Seçmenin oy
verme serbestisini ihlal eden bu partizan neşriyat için Dahiliye Bakanlığının Seçim
Kanununda yazılı olmıyan yollardan topladığı haberler malzeme olarak kullanılmıştır.” denilmektedir. TBMM Tutanak Dergisi, 16 Şubat 1960, s.920.
19 Zorlu bu konuda şunları tekrarlamaktadır; “seçim sabahın 8'inde başlıyor ve akşamüstü saat 5 de bitiyor. Yani 9 saat devam ediyor. Radyo ise neşriyatına saat 14,30
da başlıyor, yani seçimin 6,5 saati cereyan ettikten ve ancak iki buçuk saat kaldıktan
sonra... Neden? Çünkü radyonun Hükümetin idaresinde olan her müessesenin
olduğu gibi dürüst ve ciddî çalışmayı itiyadettiğinden... Radyonun maksadı halkı
zamanında seçimin hakiki gidişinden haberdar etmekten, başka bir şey değildir…
Radyo 14.30 ile men kararının alındığı 16.40 arasında sadece yarımşar saat fasıla ile
beş yayın yapmıştır. Bu beş yayın esnasında ancak 23.000 oyluk bir netice vermiştir.
Ve ilânlar yapılırken de Cumhuriyet Müddeiumumisinin kararında da belirtildiği
gibi daima kazanan partiler önce söylenmiştir.” TBMM Tutanak Dergisi, 16 Şubat
1960, s. 925.
20 Buna göre Cumhuriyet Başsavcılığı’nın takipsizlik kararı şöyledir; “İhbar, telgraf ve
dilekçelerinde 27.X.1957 Pazar günü yapılan milletvekilleri seçimlerinde, oy kullanma müddeti saat 17 ye kadar olup, henüz bu müddet sona ermeden bâzı mahal
serim sandıklarına ait neticelerin radyo ile ilân edildiği cihetle vâki neşriyatın propaganda mahiyetinde bulunup suç teşkil eylediğinden bahsilen neşriyatın önlenmesi ve alâkalılar hakkında takibata tevessül olunması ihbar ve iddia edilmiştir. Radyo
idaresince ise mezkûr gün yapılan mebus seçimleri sırasında umumi efkâra günün
en mühim bir memleket mevzuunda bilgi ve haber vermek maksadiyle saat
14.30'dan itibaren her yarım saatte bir yapılan Neşriyatta, tasnifleri biten ve netice-
leri zapta bağlanıp aleniyete dökülen mahdut sandık neticelerinin hakikata tevafuk
eder şekilde Ankara, İstanbul ve İzmir radyolarından yayın yapılmış olduğu anlaşılmıştır. Aynı yoldaki müracaatlerin bidayeten Ankara il Seçim Kuruluna da yapılmış olması sebebiyle mezkûr kurulca Türkiye radyosunun neşriyatının tatiline dair
karar ittihazına kurullarının yetkisi olmadığından vâki talebin reddi hakkındaki
kararına vâki itiraz üzerine Yüksek Seçim Kurulunca, ancak seçim emniyet ve düzeni bakımından ve önleyici bir tedbir alınması noktasından işin tetkik ve teemül
olunarak Ankara il Seçim Kurulunun yetkisizlik kararının bozulması keyfiyeti fiilin
bir suç teşkil edip etmiyeceği hususunu takdir edecek memuriyetimizi takyideyliyecek mahiyette görülmemiştir. Nitekim Yüksek Seçim Kuruluna bâzı mahal seçimlerinin iptaline mütadair yapılmış itirazların tetkiki münasebetiyle ittihaz olunan
kararlarda da, radyonun oy verme saatleri içinde bâzı mahallere ait seçim neticelerini bildirmiş olması keyfiyetinin seçmenin irâde ve kararına müessir olup olmadığı
ve bu sebeplerin seçim neticelerine tesir icra edip etmediği gayrimalûm bulunup bu
kabîl iddiaların müşahhas vakıalar halinde tesbit edilmediği gibi muterizlerin bu
yolda herhangi delil de ibraz edemedikleri cihetle mezkûr hususa matuf itirazlar
varit görülmiyerek reddedilmiş bulunmaktadır. Ayrıca Milletvekilleri Seçimi
Kanununun 94,102, 113/2 ve 113/10 ncu maddelerinin hükümlerine göre, oy verme
işi biten sandıkların oy verme müddetinin sonu olan saat 17 den önce açılamıyacağı
hakkında bir hüküm, bulunmadığı ve sandık kurullarının bu neticeleri yüksek sesle
ilân etmeleri mecburiyetine ve hattâ bu hususların tutanağa dercine dair âmir
hükümler vaz’edip, oy verme müddeti sona ermeden sandıkların açılamıyacağına
ve hele tasnifi yapılmış, neticeleri zapta bağlanıp aleniyete intikal etmiş bulunan
sandıklardan zuhur eden oy miktarının haber nev’inden radyo ile umumi efkâra arz
edilmesine de kanuni bir mâni bulunmadığı ve diğer taraftan pek mahdut miktardaki sandık neticelerinin ilânında ve bilhassa her partinin aldığı oy sayısının aynen
bildirilmesinde ve bu arada iddia ve ihbar edildiği veçhile mücerret iktidar partisi
lehine olan neticeler verilmeyip fazla rey alan partilerin isimleri önce okunmak
suretiyle ve ezcümle celbolunan neşriyat bültenlerinde görüldüğü üzere Çanakkale
vilâyetine bağlı Ezine kazasının Bozalan köyüne ait tasnif neticesinde C.H.P. nin D.P.
nin 24. rey aldığı, yine Ağrı vilâyetinin Taşlıçay kazasına ait üç sandığında C.H.P.
nin 82 ve D.P. nin 23 oy kazandıkları, keza Çanakkale vilâyetinin Yenice kazasının
Ahiller köyüne ait sandık neticesinin de C.H.P. nin 66 ve D.P. nin 26 rey almış oldukları ve yine bu cümleden olmak üzere Ağrı vilâyetinin Doğu Beyazıt kazasına ait altı
sandık neticesinin C.H.P. nin 201 ve D.P. nin 88 oy kazandıkları ve buna mümasil
olarak diğer başka mahallere ait rakamlar da verilmek suretiyle hakikata tevafuk
eder şekilde mahdut miktardaki neticeleri alınan sandıklar hakkında efkârı umumiyeye malûmat verilmiş bulunduğu ve bu yayının her yarım saatte bir olmak üzere
saat 14,30 dan itibaren yapılmış bulunmasına göre de oy verme müddetinin hitamına yakın saatlere kadar büyük bir vatandaş kütlesinin esasen reylerini kullanmış
olup günlerce ve muhtelif vasıtalarla yapılan propagandalar karşısında pek cüzi
miktardaki katı neticeleri alınmış ve partiler bakımından leh ve aleyhte tecelli eden
neticeleri muhtevi küçük rakamların vatandaşların tahassul etmiş irade ve kanaatlerinin tebeddülüne müessir olabileceği iddiası da vâhı ve gayrivârit bulunmuş ve
nitekim radyonun mahdut miktarda verdiği neticelere ait rakamların umumi tasnifi
sonunda ve katî seçim neticelerine göre, fiilen tezahür eden duruma tevafuk etmediği de bu görüşü müeyyet bulunmuş olmakla sözü edilen neşriyatın seçmen üzerinde tesir yapma gaye ve maksadına makrun olmayıp ancak neticeleri büyük bir
merakla bekliyen umumi efkâra, hakikate uygun ve partilerin leh ve aleyhlerinde
tecelli eden malûmatı ve haberleri vermekten ibaret bir keyfiyet bulunup fiilde propaganda kasıt ve gayesi olduğunu gösterir hiçbir delil ve emare de bulunmadığından binnetice kavli mücerrette kalan iddia ve ihbar sebebiyle ortada suç teşkil eden
bir cihet görülemediğinden vâki iddia ve ihbarlardan ötürü takibat ifa ve âmme
dâvasının açılmasına mahal olmadığına C.M.U.K'nın 163ncü maddesi uyarınca
karar verildi. 18.XI.1957 Cumhuriyet Müddeiumumisi“ TBMM Tutanak Dergisi, 16
Şubat 1960, s.921-922.
21 Zorlu bu konuda şunları söylemiştir; “hükümet olarak biz radyoda seçimlerin ilânı
ile ancak sayın İnönü’nün saat 13 raddelerinde bana vâki bir telefonu ile ilgilenmeye
başladık, o saatte İnönü bana telefon ederek seçim neticelerini, radyoda bütün neticeleri alınıncaya kadar ilân edilmemesini talebetti. Ben kendilerine derhal şu suali
sordum: Radyoda neşriyat yapılacağını nereden biliyorsunuz?... o zaman, henüz
radyo neşriyata başlıyacağını dahi ilân etmiş değildi. Bildiğiniz gibi bu ilân saat
13.15'te yapılmıştır. Binaenaleyh benim bu sualim gayet yerinde idi. Cumhuriyet
Halk Partisi Başkanı buna cevaben bunu yapabileceğimizi düşündüklerini ve yapmamamızı rica ettiklerini söyledi ve kanuna muhaliftir dedi. Bunun üzerine kendilerine sordum, hangi maddesine dedim. Bir an durdular, yanlarında olması
lâzımgelen zevata hangi maddesi diye sorduklarını duydum. Kâğıt karışıklıkları
oldu, başka bir zat telefona geldi, 134 ncü maddesi dedi, Sayın Cumhuriyet Halk
Partisi Başkanı tekrar telefonu aldılar, ben kendilerine 134 ncü maddenin böyle bir
memnuiyeti vaz’etmediğini söyledim. Kendileri bunu yapmayınız rica ederim dedi.
Ben kendilerine niçin istemiyorsunuz diye sordum. Fena netice veriyor, bittecrübe
biliyorum diye cevap verdi. Müşarünileyhe hangi tecrübeniz dedim. Doğrudan
doğruya cevap vermediler, tekrar fena oluyor deyince «öyle ise paşam seçim kuruluna müracaat ediniz» dedim. Çünkü görüşlerimiz ayrıdır. Ve radyonun seçimleri
ilânına dair bir teamül olduğuna göre bunu değiştirmeye bir lüzum ve mâna görmüyorum dedim” TBMM Tutanak Dergisi, 16 Şubat 1960, s.923.
22 Zorlu bu konuda şu açıklamayı yapmaktadır; “Dahiliye Vekâletinin radyoya kanuni
yollardan gayri yollarla haber verdiği söyleniyor. Bu da tamamen hilafı hakikattir.
Radyomuz seçim günü sadece tasnifleri bitip zabıtları tutularak usulü dairesinde
aleniyete intikal eden neticeleri vermiştir. Bunda kanunsuz hiçbir şey yoktur.”
TBMM Tutanak Dergisi, 16 Şubat 1960, s.925.
23 Zorlu şunları söylemektedir; “Ama bildiğiniz gibi yukarda naklettiği muhavereden
anlaşılacağı veçhile Cumhuriyet Halk Partisinin maksadı iki saatlik bir neşriyata
mâni olmak değil halk efkârını uzun müddet seçim neticelerini bilmeden bir teşevvüş halinde bırakmak idi. Elbetteki, bu emelinde muvaffak olamadı… gördüğünüz
gibi kanunlarımıza göre ve 1950 den beri teessüs etmiş teamüle göre de radyo ancak
vazifesini yapmıştır. Bunda başka bir şey görmeye ve suçluluk bulmaya imkân yoktur.” TBMM Tutanak Dergisi, 16 Şubat 1960, s.925.
24 Yetkin bu konuda şunları söylemiştir; “Zorlu müdafaasında İnönü yayın başlamadan bana (Radyoda neticeleri sandıklar açılmadan yaymayın dedi. Kanuna aykırıdır
dedi) neticenin aleyhinde olacağını nereden biliyordu diyor. İnönü, neticelerin
hangi siyasi partinin lehine veya aleyhine çıkacağını bilerek konuşmamış, ama
böyle bir propagandanın vatandaş vicdanında tesir yapacağını bildiği için, fena
oluyor, bunu yapmayın demiştir. Saat 13 de, hiçbir sandık açılmamış, neticesi henüz
belli değil, böyle olmasına rağmen, bizim lehimize de olsa yapmayın? Çünkü bu
propaganda mahiyetini taşır, vatandaşın oy verme serbestîsine tesir eder demiştir.
Vaziyet böyle olmasına rağmen Fatin Rüştü Zorlu’nun kendisini müdafaa için ileri
sürdüğü noktaya hayret ediyorum. Sandık neticesi, sandık başında yüksek sesle
okunduğu gibi, sandık neticesi radyoda okunabilir diye bir müddeiumuminin
mütalâasını müdafaasına medar olacak bir misal diye getirmiştir. Tasavvur buyurunuz ki, bir müddeiumumi ademi takip kararından kendisine netice çıkarmak istiyor.
Müddeiumumi radyo mesulleri ve memurları hakkında ademi takip kararı verebilir. Ama bir Devlet Vekili hakkında Cumhuriyet müddeiumumisinin karar verme
salâhiyeti var mıdır? İstirham ederim. Yüksek Meclis tarafından divanı âliye sevk
edilmeden hangi vekil hakkında müddeiumumi ademitakip kararı verebilir.”
TBMM Tutanak Dergisi, 16 Şubat 1960, s.943.
25 Yardımcı konuşmasının şöyle tamamlamıştır; "Memleketin sathında cereyan eden,
Türk milleti kadınıyla, erkeğiyle genci ve çocukları ile, takibettiği bir memleket
mukadderatı meselesidir. Bunu bilmek ister… 1950 senesinde saat 11 de radyo neşriyata başladı. Hem nereden başladı bilir misiniz? Aydın’da Halk Partisi reylerinin
Demokrat Partililerden binlerce fazla olduğunu kaydetmek suretiyle başladı.
Manisa’da da aynı şekilde hareket edildi. Ondan sonra bu iş saat 1, 5 a kadar devam
etti. Fakat baktılar ki, Demokrat Partinin reyleri çığ gibi geliyor. Altında ezilmemek
kabil değil. Haber vermek de işlerine gelmez. Radyo sustu. Saat 11 de başlıyan seçim
neticeleri 1950 seçimlerinin neticesini değiştirip Halk Partisinin yine iktidara gelmesini sağlaması iktiza ederdi, öyle oldu mu? Olmadı. 1950 de radyoda verilen haberler Halk Partisinin geleceği fikrini yayma gayreti içinde idi. Şu Demokrat Parti gelse
gelse, 150 mebus ile gelir, o da bizim sayemizde, diyorlardı, işte Halk Partisinin 1950
de ilk ilân ettiği neticeleri bir tedhiş propagandası ile birlikte alırsanız Türk millet
bu 150 mebusa da rey vermemesi lâzımdı beyefendiler Ama Türk milleti şuurunun
hükmü altında kemali şiddetle bu propagandaya karşı koydu ve arkadaşlarımıza
uğurlar olsun dedi. Bize de işbaşına... Bundan daha güzel ispat ve delil istiyor
musunuz?... Bu radyo haberi ile vatandaşın oy değiştirmesi, fikir değiştirmesi, kanaat değiştirmesi mümkün değildir. Şu halde rica ederim: eğer mutlaka kendi lehleri-
ne bir şey düşünmek istiyorlarsa hiç değilse Türk milletinin izanına artık itibar
etsinler…” TBMM Tutanak Dergisi, 16 Şubat 1960:943.
26 Bekata, bu konuda şunları söylemiştir; “Hakikat şudur ki; radyo bilhassa seçimlerde
halk efkârının şekil almasına, fert ve kütle psikolojisine ve seçmen iradesine en başta
ve en büyük tesiri icra eden umumi bir propaganda vasıtasıdır. Üstelik bizim radyo
aynı zamanda Devlet rodyasudur… radyo seçimlerde suç işlemiş midir? Bunu da
size ispat ettiğim takdirde, bir tahkikat zaruretiyle karşı karşıya kalacağız. Radyo,
seçim günü saat 14 ten itibaren seçim neticelerini neşre başlamıştır. Buna bütün
Türkiye şahit, sizler de şahitsiniz ve Sayın Fatin Rüştü Zorlu’nun yazılı cevabında da
bu husus itiraf edilmiştir. Bunun bir merkezden idare edildiği anlaşılan maksatlı bir
sistemle tertipli yapıldığı, birçok yerlerde belediye hoparlörlerinin de radyoya bağlanarak harekete geçirildiği, birçok mütereddit insanlara, ‘Radyodan dinleyiniz,
Demokrat Partinin kazandığını öğreniniz ve ondan sonra rey veriniz.’ gibi tesirli
propagandalar da yapıldığı bütün memlekette tesbit olunmuştur. Bu mevzuda, yine
Fatin Rüştü Zorlu'nun itiraf ettiği gibi, Genel Merkezden bizzat Genel Başkanımız
vasıtasiyle ve bütün Türkiye'deki teşkilâtımızın telgrafları ile Devlet radyosunun,
Anadolu Ajansının ve diğer alâkalı mercilerin nazarı dikkati celbedilmiş, ‘Bu suçtur
yapmayınız’ denilmiştir. Buna rağmen seçim günü radyo, daha saat 12 den itibaren
seçim neticelerini, 14 te yaymıya başlayacağını ilân etmiştir. Hakikaten seçim neticeleri, maksatlı bir şekilde, saat 14 ten itibaren memleket ölçüsünde propaganda mevzuu yapılmıştır. Bu suretle seçmenin iradesine tesir edilmiştir. Radyo, bir partinin
lehine ve diğerlerinin aleyhine kullanılarak, seçim serbestliği de açıkça ihlâl edilmiştir. Hukuki durumu da gözden geçirelim: Seçim Kanununun 94 ve 113 ncü maddelerinin sarih hükümlerine göre ‘Saat 8 den 17 ye kadar geçecek zaman oy verme
müddetidir.’ Bu müddet içinde de asla propaganda yapılamaz. Diğer taraftan, yine
Seçim Kanununun sarih hükümlerine göre seçimi bitmiş sandıkların tasnif neticeleri
yalnız sandık başlarında ilân edilir. Bu husus Yüksek Seçim Kurulunun da kararına
bağlanmıştır. Şimdi arkadaşlarım, radyo, kanun dışı neşriyatına böyle devam ederken, bizim bu husustaki noktai nazarımızı aksettiren müracaatlarimiz, ve bütün
vilâyetlerden gelen şikâyetler karşısında cereyan eden olayları vesikaları ile aynen
naklediyorum: Yüksek Seçim Kurulu bu hâdiseyi ittifakla ve şöyle karara bağlamıştır: ‘Milletvekilleri Seçimi Kanununun 94 ncü maddesine göre oy verme müddeti
saat 17 de biteceğine ve seçim işlerini tamamlamış olan sandıkların tasnif neticesini
ancak sandık başında ilân etmeleri mümkün olup, radyo ile yapılacak ilânın, seçmenin kararı üzerine müessir olabileceği memul ve bu itibarla Seçim Kanununun aradığı hüküm sükûneti ve karar serbestîsine müessir olabileceğine» göre bu neşriyatın
durdurulmasına ittifakla karar verilmiştir.’ Şimdi bir incelik kalıyor arkadaşlar. Bu
karar derhal Radyo Müdürlüğüne tebliğ edilmiştir ve radyo neşriyatı kanuna aykırıdır durdurunuz, emri de bu kararla beraber bildirilmiştir. Karar numarası 178/173,
tarihi 27 Ekim 1957. Yüksek Seçim Kurulunun katî kararı karşısında Radyo Müdürü,
‘Ben muhatap olamam Fatin Rüştü Zorlu'dan emir aldım, oraya müracaat edin tarzında cevap vermiş ve radyo neşriyatına devam etmiştir. Bunun üzerine radyonun
mesul Bakanı Fatin Rüştü Zorlu'nun telefon numarası olan 28970 e derhal telefon ve
karar tebliğ olunmuştur. Bakınız ondan sonraki hâdiseye: Fatin Rüştü Zorlu bu
karan resmen tebellüğ ettikten sonra bize şu cevapları veriyor: ‘Radyo neşriyatı
kanuna aykırı değildir, suç değildir. Radyo, neşriyatına devam edilecektir. Başka
türlü bir hareket tarzının ihtiyarı için her hangi bir sebep görülmemektedir.’ Ve
şayanı dikkattir ki, Yüksek Seçim Kurulunun kararını bilmesine rağmen şöyle diyor;
‘Başka türlü mütalâada bulunulduğu takdirde Yüksek Seçim Kuruluna müracaat
ediniz.’ Fakat eldeki malûmatı ve vesikaları kıymetlendirince görüyoruz ki, Yüksek
Seçim Kurulu kararı; kendisine seçim günü saat on altıda tebliğ edilmiştir. Fatin
Rüştü Zorlu imzalı olup genel merkeze gönderilen bahsettiğim telgraf ise Bakanlıklar
Postanesine saat on altıyı onbeş geçe verilmiştir. Radyo Bakanı, sureti hususiyede ve
sureti resmiyede radyonun suç işlediğini bilmesine rağmen, bundan habersiz görünerek radyoyu faaliyetine devam ettirmiştir. Radyo, suç işlediği kararı tebliğ edildikten sonra dahi, devam ettirmiştir. Eğer bu neşriyatın seçim neticelerine müessir
olacağı, seçmen reyinin serbestisini ihlâl edeceği kanaati hâkim olmasa idi radyoya
bu kadar ehemmiyet verilmiyeceği tabiî idi… Şimdi arkadaşlar, acaba radyo doğru
haber mi vermiştir?... Hayır. Çünkü düşünelim bir defa; filân köydeki filân sandığın
veyan filân kasabadaki filân sandığın D.P. lehine tezahür ettiğinin bildirilmesinden
elbet beklenen bir şey vardı? Bu neticeler ne bir vilâyetin ne de Türkiye çapında bir
neticenin ilânı olmadığına göre, bundan elbet beklenilen bir şey vardı; işte ondan
faydalanılmıştır. Elimdeki şu telgraflar bize gelen binlerce yıldırım telgrafından
birkaçıdır. Bunlar bağırıyor; ‘Radyo hakikati söylemiyor, durdurunuz, radyoyu
susturunuz, radyo kasitli neticeler ilânivle milletin reyine müessir oluyor, seçim
mualleldir.’ Demek ki radyo kanun dışı bir tesir yapmış, ilmî mânada yapmış,
Beynelmilel anketlerle sabit olduğu gibi, yapmış; tatbikatta görüldüğü şekilde yapmış... Radyonun verdiği haberlerin doğruluk nispetini de tesbit için huzurunuzda
iki misal vereceğim. İstanbul seçimlerinin daha katî neticesi alınmadan. Radyo
İstanbul seçimlerini ilân ediyor ve tam liste halinde Demokrat Partinin kazandığını
ve rey sayısını bildiriyor. Katî neticeler belli olduktan sonra anlaşılıyor ki, netice
radyonun ilân ettiği rakam değildir. Radyo Muş vilâyetinde tam liste olarak
Demokrat Parti kazandı diye ilân etmiştir. Halbuki Muş’ta kazanan Zeki Dede arkadaşımız işte C.H.P. Grupu safları arasında, aramızda oturmaktadır…” TBMM
Tutanak Dergisi, 16 Şubat 1960, s.952-953.
27 Zorlu bu konuda şunları söylemiştir; “Radyonun vazifelerinden birisi de memleket
dahilinde olan olayları efkarı umumiyeye bildirmektir. 1950 den beri radyonun
seçim zamanlarında aynı şekilde neşriyat yaptığı malumdur, biz de 27 Ekim saat 2,5
dan sonra bu neticelerin neşrine başlanmasına hükümet olarak karar verdik. Fakat
bundan evvel şunu arz edeyim ki; saat bir raddelerinde memleketin her tarafında
muhtelif muhalefet partilerinin bazı gazeteleri seçim neticelerini ilan etmekte olduklarını öğrenmiştik. Bunun üzerine şahitlerin ifadesinde de görüleceği gibi; kendilerine radyonun neşriyata başlayacağını biz ancak saat 13 den sonra haber vermiş
bulunuyorduk. Bu arada iki hadise oldu. Bunlardan birisi muhtelif membalardan
bütün memleket sathında seçimin yapıldığını haber aldıktan sonra kanunları tetkik
ediyorduk. Bu ara telefon çaldı ve beni Sayın İnönü’nün aradığını söylediler…
Kendisile telefonla konuşmadan evvel bizim haber aldığımız bir husus ki… 26 Ekim
günü Halk Partisinin müracaatına rağmen Ankara Seçim Kurulunun Radyo neşriyatının durdurulması hususundaki talebi reddetmiş bulunduğudur. İnönü telefonda
bana seçim neşriyatının yapılmaması hususunda talepte bulundu. Kendilerine kanunun hangi maddesi mucibince diye sordum. Yanındaki bir zata danışmış olacaklar
ki, telefonda hangi maddesine diye sorduğunu duydum. Başka bir zat geldi dedi ki;
Seçim Kanununun umumi hükümlerindendir, dedi. Ben de kendisine bildiğimize
göre radyo daima bu neşriyatı yapmıştır. Binaenaleyh yapmasında bir mahzur yoktur, biz neşriyata zaten 2,30 dan sonra başlayacağız. Binaenaleyh 9 saatlik bir seçim
devresi içinde 6,5 saat geçtikten sonra seçim neticelerinin bildirilmesi kanuna muhalif değildir. Hatta kanunun icabatındadır. Kanunun 34 ncü maddesi sandıklarda
seçim bittikten sonra seçimin duvara asılmak suretiyle bildirileceğini de amirdir.”
Ayşe Asker, Askeri Darbeye Doğru: Demokrat Parti’nin Tahkikat Komisyonu Girişimi,
İmge Kitabevi, Ankara 2013, s.144.
28 Berkman bu konuda şunları söylemiştir; “Seçim günü telefon çaldı… Vekil bey karşıma çıktı… Vekalete kadar geliniz dedi. Hazırlandım, gitmek üzere iken bir telefon
daha çaldı, Radyo Müdürü yahut da Program Müdürü telefon ediyordu. Bir emir
aldık Emin Kalafat beyden; seçimler 14 den itibaren ilan edilecek şimdiden anons
yapınız diyor, dedi. Haberim yok dedim. Esasen beni çağırdılar şimdi geliyorum
dedim. Vekalete gittim Fatin Rüştü bey yoktu, Kalafat beyin odasında imiş… biraz
sonra geldi, ilk suali şu oldu: 1954 seçimlerini radyodan hangi saatte verdiniz? 17 de
dedim, 5 den itibaren dedim. Hayır yanılıyorsunuz, dedi. Yanılmıyorum dedim…
çünkü o zaman ben Radyonun müdürü idim, dedim. Hem veremezdik gayri kanuni
idi, seçim kanununa uymazdı. Mes’uliyet size ait olduktan sonra buyurun dedim
işte Radyo. Nihayet 14 de ilan edilirken, 14,30 a kaldı. Bunun niçin kaldığını bilmiyorum.” Ayşe Asker, Askeri Darbeye Doğru: Demokrat Parti’nin Tahkikat Komisyonu
Girişimi, İmge Kitabevi, Ankara 2013, s.146.
29 Babaoğlu bu konuda şunları söylemiştir; “...Seçim günü öğle üzeri acele olarak
Vekalete çağrıldım… O zamanın Devlet Vekili Fatin Rüştü bey seçim neticelerinin
radyodan ilan edileceğinin, radyodan neşredileceğinin kararlaştırıldığını bildirdi…
O sırada Münir Müeyyet Berkman ve Fethi Kardeş’de vardı. Fatih Beyle Münir
Müeyyet arasında neşredilmesinin uygun olup olmadığı hakkında bir münakaşa
oldu… 14.30'dan itibaren biz neşrine devam ettik. Ben Vekaletteki telefonda ve
Radyoevindeki telefonda da Fethi Kardeş bulunuyordu. Aldığımız neticeleri her
yarım saatte bir veriyorduk. Saat 15.30 sıralarında Yüksek Seçim Kurulu
Başkanlığından neşriyatın durdurulması hakkında bir yazı geldi. Fakat o yazının
mühürsüz olduğu bahane edilerek geri çevrildi ve neşriyata devam edildi…” Ayşe
Asker, Askeri Darbeye Doğru: Demokrat Parti’nin Tahkikat Komisyonu Girişimi, İmge
Kitabevi, Ankara 2013, s.147.
159
Etkinlik Değerlendirmesi
Hülya Eraslan
“İmparatorluk, Ulus ve Toplumsal Cinsiyet Dünya
Tarihinden Perspektifler” Konferansı Üzerine
İnsana yönelik, özellikle de kadına yönelik şiddet olaylarının son
dönemlerde niteliksel ve niceliksel olarak ciddi boyutlara ulaştığı
Türkiye’de, tarihsel bir perspektifle “toplumsal cinsiyet” kavramı üzerine düşünmek akademik bir zorunluluk halini aldı. Toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin gündelik hayat pratiklerinde sürekli olarak yeniden
üretimi ve siyasi iktidarın koruyuculuğunu üstlenen medya profesyonellerince bu eşitsizliğin biyolojik bir gerçeklik olarak yeniden inşa
edilmesi karşısında yapılacak eylemlerden biri de akademik düzeyde
“toplumsal cinsiyet” odaklı çalışmaların sayısını ve çeşitliliğini arttırmak.
Bu çerçevede 26 Kasım 2014 tarihinde Ankara Üniversitesi
Rektörlüğü 100. Yıl Salonu’nda yapılan “İmparatorluk, Ulus ve
Toplumsal Cinsiyet Dünya Tarihinden Perspektifler” temalı uluslararası konferans akademik olarak ayrıcalıklı bir öneme sahip. Ankara
Üniversitesi’nden Gül Karagöz Kızılca ve Yıldız Teknik
Üniversitesi’nden Nalan Turna tarafınca düzenlenen, yurtiçi ve yurtdışından 20’ye yakın akademisyenin katkılarıyla geçekleşen etkinlikte
izleyicilere açılış konuşmasının ardından üç bölümde 10 sunum yapıldı. İngilizce ve Türkçe sunumların yapıldığı iki dilli etkinlikte ağırlıklı
dil İngilizceydi. Konuşmacılar, tarihsel bir bakış açısıyla imparatorlukiletiim : arat›rmalar› • © 2014 • 12(1): 159-164
lar çağından günümüze kadar geniş bir yelpazede “toplumsal cinsiyet” kavramına içkin, ağırlıklı olarak kadın ve kadınlığa ait sorunların
ön planda tutulduğu çalışmalarını katılımcılarla paylaştılar. Zamansal,
uzamsal ve sınıfsal boyutlarda kadın ve erkeğe ilişkin pek çok konuda
karşılaştırmalı okuma ve analiz yapabilme fırsatı veren çalışmalar bu
konulara ilgi duyan genç araştırmacılar için farklı bakış açıları yakalamaya ve yeni sorular sordurmaya yardımcı oldu.
Konferans, Bighamton Üniversitesi “Tarih ve Kadın, Toplumsal
Cinsiyet ve Cinsellik Çalışmaları” bölümü öğretim üyesi ve aynı
zamanda The Journal of Women’s History dergisinin yardımcı editörü
olan Elisa Camiscioli’nin açılış konuşması ile başladı. Toplumsal cinsiyetin, iktidarla olan ilişkimizin belirlenmesinde en önde gelen olgulardan biri olduğuna dikkat çeken Camiscioli, imparatorlukların, ulusların ve post kolonyal ulus-devletlerin varlığının güçlü bir toplumsal
cinsiyet inşasından geçtiğini vurgulayarak imparatorluk, ulus ve toplumsal cinsiyet kategorileri üzerine ayrıntılı saptamalarda bulundu.
Konuşmasında “toplumsal cinsiyet” tarih yazıcılığı üzerine bir çerçeve
çizen Camiscioli, ulus ötesi ve karşılaştırmalı tarih yazılığının önemine
değinerek, daha fazla sayıda karşılaştırmalı Osmanlı İmparatorluğu
tarih analizlerine ihtiyaç duyulduğunu söyledi. Camiscioli, biyolojik
farklılık dışında kadın ve erkek arasında herhangi bir farklılık ve eşitsizlik olmadığı, toplumsal cinsiyetin sosyal bir inşa olduğu, eşitsizliklerin toplumsal ve kültürel olarak üretildiğini vurguladı.
Üç bildirinin sunulduğu ilk oturumdaki çalışmaların ortak noktası, Osmanlı İmparatorluğu üzerinden toplumsal cinsiyet konusunun
işlenmiş olmasıydı. Osmanlı İmparatorluğu’ndaki sultan monografilerinin ağırlıkta olduğu oturumda, İstanbul Bilgi Üniversitesi öğretim
görevlisi Başak Tuğ, “Sexual Violence, Adultery and Gender Order in
the Ottoman Legal Culture” (Osmanlı Hukuk Kültüründe Cinsel
Şiddet, Zina ve Toplumsal Cinsiyet Düzeni) adlı bildirisinde erkenmodern dönemden 1839 Tanzimat’a kadar geçen süreçte Osmanlı
yasal söylem ve pratiğindeki namus kavramının nasıl ele alındığı üzerinde durdu. Tuğ, 18. yüzyılda merkezi hükümet ile Osmanlı tebaasının arasındaki yazışmalarda namus kavramına sürekli vurgu yapılma-
Eraslan • Etkinlik Değerlendirmesi • 161
sından yola çıkarak devlet ve onun özneleri arasındaki ahlaki konularda yeni parametrelerin geliştirildiğini ileri sürdü. Tanzimat Fermanı’nın
«yaşam, namus ve mülkiyet” sloganına değinen Tuğ, bu sloganın
namus söyleminin meşrulaştırıcı bir mekanizması olduğuna dikkat
çekti. Bununla birlikte Tuğ, 19. yüzyıl Ceza Kanunu’ndaki namusa
ilişkin yasal düzenlemeleri inceleyerek, bu kanunun toplumsal cinsiyete dayanan “vatandaşlık” imgesi ile erkek öznelere ve ataerkil devlete dayalı bir evlilik ilişkisini yansıttığının vurgusunu yaptı.
Marmara Üniversitesi öğretim görevlisi Betül İşpirli Argıt, "A
Slave Concubine’s Rise to Power: Rabia Gülnuş Emetullah Valide
Sultan (1640-1715 CE)" (Bir Köle Cariye’nin İktidara Yükselişi: Rabia
Gülnuş Emetullah Valide Sultan (1640-1715) isimli çalışmasında 22 yıl
valide sultan olarak tahta kalan Gülnuş Sultan’ın başarılı hayat biyografisini izleyenlere aktardı. Argıt, Padişah II. Mustafa ve III. Ahmet’in
annesi olan ve “kadınlar saltanatı” olarak nitelendirilen dönemin
devamında iktidara gelen Gülnuş Valide Sultanın, çok çeşitli taktiklerle –hediyeleşme, kamusal törenlere katılım, mahkemelerde karar alma
sürecinde oynadığı rol, siyasi, kültürel ve toplumsal gücü uzun yıllar
nasıl elinde tuttuğunun öyküsünü anlattı. Argıt, Osmanlı üst düzey
kadınları üzerine değerlendirme yaparken, dönemin sosyo-ekonomik
koşullarını ve kadınların kişilikleri hakkındaki bilgilerin de göz ardı
edilmemesi gerektiği uyarısında bulundu. Birinci bölümün son konuşmacısı, İstanbul Üniversitesi tarih bölümü doktora öğrencisi Burçak
Ersöz ise “Osmanlı Hanedanından Bir Kadın: Beyhan Sultan (17661824)” başlıklı sunumuyla bir diğer üst-düzey Osmanlı kadın portresini çizdi. 18. yüzyılın son döneminde üç padişah döneminde padişah
kızı, yeğeni ve kız kardeşi olarak karşımıza çıkan sultanın hayatını
anlatan Ersöz, sultana ait iki defterdeki sekiz vakfiyesinden yola çıkarak, onun toplumla olan ilişkisini, halkına yaptığı hizmetleri bildirisinde ayrıntılı olarak aktardı.
İkinci oturum, Bilkent Üniversitesi öğretim üyesi Daniel Johnson’ın
“For the ‘Publick Utility’ of Empire: Gender, Transportation and Print
Culture in 18th-Century British America” (18. yüzyıl Britanya
Amerikası’nda İmparatorluğun Kamu Hizmetleri: Toplumsal Cinsiyet,
Ulaşım ve Basım Kültürü) adlı bildirisi ile başladı. Johnson, sunumunda 18. yüzyıl Britanya Amerikası’ ndaki kolonyal yaşama ilişkin –
Pennsylvania, Maryland, Virginia- ayrıntılar vererek, Atlantik basım
kültürünün oluşumu ve bu kültürün suçun temsili ile ilişkisi –özellikle suç ve kadının temsili ilişkisi- üzerinde durdu. Johnson, toplumsal
cinsiyet hakkında değişen fikirlerin ulus aşırı basım kültürünün yaratılmasıyla da yakından ilişkili olduğuna dikkat çekti. Yıldız Teknik
Üniversitesi öğretim üyesi Nalan Turna “Son Dönem Osmanlı
İmparatorluğu’nda Seyahat ve Kadın” başlıklı bir sunum yaptı. Arşiv
belgelerindeki kadınların izlerini takip eden Turna, 18, 19 ve 20. yüzyıldan verdiği örnek olaylarla seyahat eden kadının profilini çizmeye
çalıştı. Turna, seyahat belgesi olarak adlandırabileceğimiz mürûr tezkeresi –iç pasaport- uygulamasına ilişkin gelişmeleri kadın merkezli
örneklerle aktararak, kadının imparatorluk topraklarında özne olabilme sorunsalını değerlendirdi. Osmanlı İmparatorluğu’ndaki kadınların hayatına ilişkin bir başka ilginç bildiri de Okan Üniversitesi öğretim görevlisi Gülhan Balsoy tarafından sunuldu. “Poor, Single, and
Lonely: Some Thoughts on the Experiences of Women in the Margins
in Late Nineteenth Century” (Yoksul, Bekar ve Yalnız: 19. yüzyıl’da
Kadınların Deneyimi Üzerine Bazı Düşünceler) başlıklı bildirisinde
Balsoy, Osmanlı toplumundaki kadınları koruması altına alan Haseki
Kadın Hastanesi’nin tarihi hakkında kısa bir bilgi verdikten sonra –
uzunca bir süre hastane, barınak, dullar evi, yetimhane, ve kadın
hapishanesi- hastanenin sağlık işlevinden ziyade kadınlar için toplumdan tecrit etme, onları disipline etme ve hapis etme merkezleri
olarak işlev gördüğü gerçekliğini ön plana çıkardı. Balsoy, şehir ve
kadının, şehirdeki kadının bize ne ifade ettiğinin sorgulamasını yaptırarak “yalnız, fakir ve hayat kadınlarının” kamusal alanı ile arasındaki
imtihanı üzerine kafa yormamız gerektiği uyarısını dile getirdi. İkinci
oturumun son konuşması doğrudan iletişim tarihi içerisinde kadını
ele alan monografik bir çalışmaya ayrılmıştı. Binghamton Üniversitesi
Tarih bölümü doktora öğrencisi Ayşe Zeren Enis, “Entertainment for
Ottoman Muslim Women During the Hamidian Period: Hanımlara
Mahsûs Gazete (1895-1908)” (Abdülhamit Döneminde Osmanlı
Müslüman Kadınların Eğlencesi: Hanılara Mahsûs Gazete (1895-1908))
Eraslan • Etkinlik Değerlendirmesi • 163
başlıklı konuşmasını yaptı. Sansür koşullarının çok yoğun olarak
yaşandığı bir dönemde -Abdülhamit dönemi (1876-1908)- orta ve üst
tabakadaki Müslüman kadınlara seslenen Hanımlara Mahsûs Gazete
adlı yayın organının kadınların boş vakitlerini nasıl değerlendirilmesi
gerektiği üzerindeki tavsiyelerini bizlere aktardı. Gazetedeki makalelerden örneklerle dönemin eğlence faaliyetleri1 hakkında bilgi veren
Enis, gazetede ideal Müslüman Osmanlı kadını olmanın yolunun
zararlı alışkanlıklardan uzak durup, mükemmel anne, eş ve ev hanımı
olmak olarak tanımlandığını söyledi.
Osmanlı tarihi çalışmalarının ağırlıkta olduğu konferansın son
oturumu Ankara Üniversitesi öğretim üyesi Elif Ekin Akşit Vural’ın
“Girls in Ottoman Bildungsroman” (Osmanlı Oluşum Romanında
Kızlar) başlıklı sunumuyla başladı. Akşit, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki oluşum romanlarındaki kız imgesini anlattı. Geneseo
Üniversitesi’nden gelen öğretim görevlisi Todd Goehle, Osmanlı ve
kadın temasından farklı olarak Almanya’daki medya şirketi ve erkeklik imgesi üzerine bir bildiri sundu. Constructing Corporate
Masculinity: Media, Market Research, and the Image of Axel Springer,
1965-1968 (Kurumsal Erkeklik Oluşturma: Medya, Pazar Araştırmaları
ve Axel Springer’in İmajı 1965-1968) isimli sunumunda Goehle,
Almanya ve Avrupa’nın en büyük medya kuruluşlarından birisi olan
Axel Springer’ın 1965-68 yılları arasında kurtarmak istenilen imajı için
ne tür önlemler alındığını açıkladı. Medya aktörlerinin modern piyasa
araştırmalarının sonuçlarından yola çıkarak şirket sahibi Axel
Springer’in maskülen kimliğini kurumun kimliği ile nasıl birleştirdiklerini anlatan Geohle, şirket imajının nasıl kurtarıldığı öyküsünü bizlerle paylaştı.
Etkinliğin son bildirisi olan “The Political Presence of Woman in
Turkey Strained by Nationalism” (Milliyetçilik Tarafından Zorlanmış
Türkiye’de Kadının Politik Durumu) başlığıyla Galatasaray
Üniversitesi’nden gelen öğretim görevlisi Nilgün Tutal Cheviron ve
Merve Kurt’a aitti. Bu bildiride kadınların Türk siyasal hayatındaki
katılımları üzerine tarihsel ve eleştirel bir değerlendirme yapılarak,
Türk parlamenter sistemindeki mevcut kadın milletvekillerinin sosyo-
demografik özellikleri ve sosyo-ekonomik durumları ile parti içindeki
pozisyonları arasında ne tür bir ilişki biçiminin olduğu ortaya konmaya çalışıldı. Kemalist rejimin kadınla olan ilişkisindeki problematik
yanlara –ilk feminist hareketin (Kadınlar Halk Fırkası 1923) bastırılmasında oynadığı rol, milliyetçi ve ataerkil yapısının olumsuz etkileridikkat çekilen sunumda kadınların, Kemalist rejimin modernleşme
projesinin vitrini ve sembolleri haline dönüştürüldüğü ifade edildi.
Sunumda, 1980’lerde ortaya çıkan İslami hareketin kadın figürünün
siyaset yapma pratiği ile Kemalist, modernist, cumhuriyetçi, milliyetçi
kadının politika yapma pratiğinin benzer olduğu açıklaması yapılarak, kadının siyasetteki görünürlüğünün meclisten ziyade arka planda
olduğu söylendi. Parlamento’daki güçlü üç siyasi partinin –AKP, CHP,
MHP- kadına ilişkin politikalarında geçmişten beri var olan ataerkil
düzenin sürekliliğinin sağlanması noktasında ortak bir dile sahip
olduklarının belirtildiği konuşmada, BDP’nin kadın sorununu çözmeye ilişkin söyleminin diğer partilere göre daha radikal ve toplumsal
cinsiyet eşitsizliğini ortadan kaldırmaya yönelik olduğu dile getirildi.
Sonnotlar
1
Konferansın İngilizce adı: "1st International Conference on Empire, Nation and
Gender: Perspectives From World History".
2
Dönemin eğlence faaliyetleri bulmaca çözmek, bisiklete binmek, roman okumak,
tiyatroya gitmek, sigara içmek, alkol kullanmak, deniz banyosu yapmak, ev eğlencelerine katılmak, müzik ile ilgilenmek şeklinde kategorileştirildi.
165
Kitap Eleştirisi
Televizyon ve İçimizdeki Şiddet1
Nilgün Tutal Cheviron
Kırmızı Yayınları, İstanbul 2013. 251 sayfa
Susan Sontag Başkalarının Acısına Bakmak kitabında artık savaşların hepimizin oturma odalarında sükûnet içinde seyredilip dinlenen
görüntü ve seslere dönüşmüş olduğunu ifade etmektedir. Modern
insanın gündelik hayatının oldukça önemli bir parçası haline gelmiş
olan iletişim araçları, bizleri çoğunlukla farkında olmadan savaşın,
çatışmanın, soykırımın, tecavüzün, felaketlerin, ölümün ve şiddetin
görüntü ve seslerine maruz bırakmaktadır. Böylece şiddet sıradanlaşmakta ve içselleştirilmektedir.
Galatasaray Üniversitesi öğretim üyesi Nilgün Tutal Cheviron,
Televizyon ve İçimizdeki Şiddet kitabında televizyonu sosyolojik, politik
ve ekonomik mantıkların çakıştığı teorik bir perspektif ile yeniden
düşünerek, seyirsel şiddetin düşünsel yoksulluğa neden olduğunu
dile getirmektedir. Gelişen teknolojilere ve yeni iletişim araçlarına rağmen, önemini yitirmeyen ve hala çağımızın en yaygın kitle iletişim
aracı olarak kullanılan televizyon aracılığıyla, kamusal alan ilk kez
modern insanın özel alanına taşınmıştır. Tutal’ın deyimiyle televizyon
evlerimize girdiği anda dünya sahnesi herkesin ulaşabileceği bir sahne
olmuştur; çünkü kendisinden önce kimsenin göremediği gerçekliği
görünür kılmıştır. Nitekim bu gerçeklik yeniden üretilen bir gerçeklikiletiim : arat›rmalar› • © 2014 • 12(1): 165-169
tir. Şiddet ise yeniden üretilen gerçekliğin içerisinde en çok satan
unsurdur.
Kitle iletişim araçlarının her yerdeliği ve şiddeti bir tüketim aracı
olarak kullanan medyanın bundan kazanç sağlaması, şiddetin tüketilmemesini olanaksız bir hale getirmektedir. Haber medyasından, sinemaya, sinemadan gazetelere iletişimin her alanında şiddet yeniden ve
yeniden üretilmekte ve satılmaktadır.
Günümüzde yeni iletişim teknolojilerindeki gelişmeler ve dünyayı saran ağlar aracılığıyla şiddet hiç olmadığı kadar hızlı tüketilirken;
bizler yeni iletişim araçlarının teknolojik aparatlarımıza dönüşmesine
izin vermekte ve daha fazla gördüğümüzü, duyduğumuzu ve bildiğimizi düşünerek, medya, sermaye ve ideoloji üçgeni arasında sıkışmışlığımızın farkına varamamaktayız. Nitekim Tutal’ın ifade ettiği üzere
daha az görmekte, daha az duymakta, neredeyse hiç dokunmamakta
ve düşünememekteyiz. Yeni iletişim araçları aracılığıyla üretilen gerçekliği izleyerek yaşamlarımızı sürdürmekteyiz.
Bahsi geçen gerçekliğin en mühim unsurlarından birisini her gün
yeniden üretilen şiddet görüntüleri oluşturmaktadır. Bu görüntüler
modern insanın savaşı, ölümü, aile içi şiddeti, felaketleri ve cinayeti
olağan algılamasına sebebiyet vermektedir. Şiddet gündelik hayatımızın bir parçası haline gelirken tüm bu kötü olaylara karşı verilen tepki
bir tepkisizliğe dönüşmektedir. Nihayetinde, yaşam alanımızı ve ilişkilerimizi kuşatan ekranlar bütün farklılıkları türdeşleştirerek, başkalarının felaketlerini sıradanlaştırmakta ve televizyondaki ölüm temsilleri öteki insanlar ile empati kurmamızı engellemektedir.
Yazar, kitabının ilk iki bölümünde çocukluğumuzdan itibaren
hayatımızın bir parçası olan televizyonun etkilerini kapsamlı teorik bir
bakış açısıyla tartışmıştır. İlk bölümde piyasa odaklı egemen iletişim
düzeninin artık değişmesi gerektiği fikrini ve bu iletişim düzenine
nasıl direnileceğini ele alan yazar, ikinci bölümde televizyonun toplumsal bağ kurma işlevini eleştirel bir bakış açısıyla ele almıştır. Tutal
ikinci bölümde çocukların televizyon izleme alışkanlıkları ve şiddet
ilişkisine de detaylı bir şekilde değinmiştir. Kitabın merkezini oluştu-
Erbaysal Filibeli • Kitap Eleştirisi • 167
ran, üçüncü ve son bölümünde ise ilk iki bölümde yapılan teorik tartışmalar ışığında, Tutal’ın medya, gerçeklik ve şiddet gibi konuları
tartışmış olduğu İletişim Araştırmaları dersine katılan öğrenciler üzerinde yapmış olduğu alımlama çalışması oluşturmaktadır.
Tutal, araştırmaya konu olan öğrencilere Michael Haneke’nin
1992 yılında çekmiş olduğu Benny’nin Videosu filmini izletmiştir ve
ardından öğrencilerin film üzerine düşüncelerini yazdıkları metinleri
çözümleyerek televizyonun toplum ve şiddet ile olan ilişkisini incelemiştir. Benny’nin Videosu insanların şiddet karşısındaki tepkisizliğini
serimlememizi sağlayan ve izleyiciyi iletişim araçları ile olan ilişkisini
düşünmeye yönlendiren bir eserdir. Tutal, bu çalışmayı yaparken
Haneke’nin çalışmaya konu olan filminin genel olarak medyanın ve
özel olarak da televizyonun imha edici gücünü kavratacak bir eser
olması savından yola çıkmıştır.
Film, evinin bulunduğu sokağa dahi odasında bulunan ekranlar
aracılığıyla bakan, annesi ile savaş ve çatışma haberleri izlerken babasının “televizyonda ne var?” sorusuna “hiçbir şey…” diye yanıt veren,
filmlerde kan için ketçap kullanıldığını söyleyen ve aksiyon ve korku
filmleri kiralayan 14 yaşında bir çocuğun hikâyesini anlatmaktadır.
Ailesine ait olan çiftlikte bir domuzun öldürülme anını gösteren
bir video çeken Benny, videoyu odasında sürekli başa sararak izlemektedir. Akan görüntüyü geri sardığında domuz dirilmektedir ve tekrar
izlediğinde domuz ölmektedir. Benny her gün televizyon ekranından
akan savaş, çatışma, ölüm, bir başka deyişler şiddet görüntülerini ve
tabii ki kendi çekmiş olduğu domuz videosunu izleyerek hayatına
devam etmektedir. Orta-üst sınıf Avrupalı bir ailenin çocuğu olan
Benny, bir gün video kiralarken orada tanıştığı kızı evine getirir ve
çekmiş olduğu domuz videosunu kıza izletir. Çiftlikten domuzu
öldürmek için kullanılan silahı çaldığını kıza söyleyen Benny, ona silahı gösterir. Silahı eline alan kız, merakına yenik düşen Benny’nin aynı
silah ile onu öldüreceğini tahmin edemez. Tutal’ın ifadesiyle şiddetin
seyri gerçek yaşamda taklit yoluyla şiddete yol açmıştır.
Benny’nin odasında yaşanan bu olay o sırada kayıtta olan kameraya dolaylı olarak kaydedilir. Ailesi eve döndüğünde Benny bu
görüntüleri onlara izletir ve ebeveynleri Benny’nin yaptığını örtbas
etmek için çocuk yaştaki kızın cesedini ortadan kaldırma planları yapmaya başlar. Haneke küçük kızın cinayeti anında ve sonrasında gerçekleşen şiddeti doğrudan göstermeyi tercih etmemiştir. Dolayısıyla
film gösterilmeyen ama var olduğu bilinen şiddet unsurları ile devam
etmiştir.
Tutal’ın yapmış olduğu çalışmada yer alan öğrencilerin bir bölümü filmi izlediklerinde Türkiye’nin gündemini oldukça uzun bir süre
meşgul eden Münevver Karabulut Cinayeti’ni anımsamıştır. Bu durum,
gerçek hayatta gerçekleşmiş olan bir olaya dair şiddet unsurlarının
hem yazılı hem de görsel olarak medyada fazlaca yer almasından ve
filmde bize gösterilmemesine rağmen var olduğunu bildiğimiz şiddet
unsurları ile olan benzerliğinden kaynaklanmaktadır. Bunun yanı sıra
katılımcıların bir bölümü Benny’nin yaşantısını kendi yaşantısına benzetirken, bir bölümü yan komşularının dahi benzer olaylar yaşayabileceği tezini ortaya atmıştır. Bu farkında olmadan tükettiğimiz şiddetin içimizde olduğunun bir göstergesidir. Nitekim Tutal’ın yapmış
olduğu çalışmadan da anlaşılacağı üzere Haneke filmi çekerken elde
etmek istediğini başarmıştır ve filmi izleyenleri ekrandaki ölüm ve
savaş gibi şiddet içeren görüntüleri geri alarak şiddetin yok edilemeyeceği gerçeği ile yüz yüze getirmiştir.
Kitabında tüm iletişim araçlarının ama özellikle televizyonun
zihinlerimizi nasıl köleleştirdiğini ve gerçeklik algımızı nasıl yitirdiğimizi ele alan Tutal, iletişim araçlarının bizleri maruz bıraktığı düşünsel
ve duygusal köleliğe karşı çıkma zamanının çoktan geldiğini ifade
etmektedir. Michel Tournier’in Altın Damla kitabına bir gönderme
yapan Tutal, imgenin köleliğinden kurtulmak için imgeyi okumak,
okumayı bilmek gerekir demiştir. Bu eksende Haneke’nin filmini izleyen katılımcı öğrencilerin imgeyi okumayı öğrenerek duygusal ve
düşünsel köleliklerinden kurtulmuş olduğu söylenebilir.
Erbaysal Filibeli • Kitap Eleştirisi • 169
Nilgün Tutal Cheviron, Televizyon ve İçimizdeki Şiddet kitabıyla,
televizyona atılmış çürük bir domates görselinin kullanıldığı kapak
tasarımından itibaren okuyucuyu başta televizyon olmak üzere, tüm
iletişim araçları ile olan ilişkisi üzerine düşünmeye çağırmaktadır.
Savaşların, çatışmaların, ölümün ve şiddetin çok olduğu, terör
örgütlerinin ellerindeki rehineleri öldürdüğü görüntüleri ağlar aracılığıyla paylaştığı ve haber sitelerinin görüntüleri seyirsel bir şekilde
bizlere sunduğu bir dünyada iletişim araçlarıyla bizlere iletilen imgeleri okumayı öğrenmek, başkalarının acılarına karşı hissizleşmemizi
ve şiddetin içselleştirilmesini önlemek adına bir gereklilik oluşturmaktadır. Televizyon ve İçimizdeki Şiddet okuyucuya imgeyi okumasını
öğrenmesi açsından eşsiz bir katkı sağlamaktadır.
Sonnot
1
Michael Haneke’nin 1992 yılında çektiği Benny’s Video filmine dair spoiler içermektedir.
171
Bu Sayıdaki Yazarlar
Ayşe Asker
Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Gazetecilik Anabilim
Dalı’ndan 1997 yılında doktora derecesi aldı. Kastamonu Üniversitesi İletişim
Fakültesi Gazetecilik Bölümü’nde öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. Türk
Basınında Kadın Gazeteciler, Türkiye’nin Teledemokrasisi: TBMM TV’nin
İncelenmesi, Askeri Darbeye Doğru isimli kitapları ile çeşitli akademik dergilerde
yayımlanmış makaleleri bulunmaktadır. Ayşe Elif Emre Kaya
1998 yılında Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Gazetecilik Bölümü’nden
mezun oldu. Aynı sene Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Gazetecilik Anabilim Dalı yüksek lisans programına başladı. 1999 senesi Eylül
ayında Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünün açmış olduğu araştırma
görevlisi sınavını kazanan Emre Kaya, Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi’ne
görevlendirilerek çalışmalarına orada devam etti. 2001 yılında Demokrat Parti
ve Basın Rejimi başlıklı yüksek lisansını teslim etti. Aynı sene Ankara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü doktora programına başladı. 2009 yılında tamamladığı "Demokrat Parti Politikalarının Cumhuriyet Gazetesinde Ele
Alınış Biçimleri- 1950- 1960” çalışması ile doktora derecesini aldı. Cumhuriyet
dönemi basın tarihi, siyasal iletişim, iletişim etiği konularında makaleleri
bulunan yazarın, Prof. Dr. Zakir Avşar ile birlikte kaleme aldığı Medyanın İffeti
başlıklı bir de kitabı bulunmaktadır.
Çağla Kubilay
Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Gazetecilik Anabilim
Dalı'ndan 2003 yılında yüksek lisans, 2009 yılında ise doktora derecesi aldı.
Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi Gazetecilik Bölümü'nde öğretim üyesi
olarak çalışmaktadır. İslamcı Söylemde Kamusal Alan ve Türban Tartışmaları:
Karşıtlıklar, Kırılmalar ve Uzlaşmalar adlı bir kitabı ile çeşitli akademik dergilerde yayımlanmış makaleleri ile kongre ve sempozyumlarda sunulan bildirileri
bulunmaktadır. Hülya Eraslan
2002 yılında Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi Gazetecilik bölümünden mezun oldu. 2007 yılında Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Gazetecilik Anabilim dalında yüksek lisansını tamamladı. "Agos (1996-2005)
Türkçe-Ermenice Bir Gazetenin Tarihi" isimli yüksek lisans tez çalışması aynı
yıl kitap haline getirildi. Bu çalışma 2009 Genç Sosyal Bilimciler Yarışması
ödülüne layık görüldü. 2011-2012 yılları arasında YÖK doktora sırası araştırma bursu ile Georgetown Üniversitesi’ne araştırmacı –öğrenci olarak gitti.
Halen Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Gazetecilik
Anabilim dalı doktora öğrencisidir.
Korkmaz Alemdar
Ankara Üniversitesi Basın Yayın Yüksekokulu’nu bitirdi (1969).
Doktorasını Fransa’da yaptı (1975). Gazi Üniversitesi ve Ankara Üniversitesi
İletişim Fakültelerinde çalıştı. UNESCO Türkiye Milli Komisyonu (2004-2010)
ve Radyo Televizyon Üst Kurulu üyeliği (2010-2011) yaptı. İletişimin tarihi ve
sosyolojisi ile ilgileniyor. Halen Lefke Avrupa Üniversitesi, DTCF ve Atılım
Üniversitesi’nde lisans ve doktora dersleri veriyor. Son yayınları: Türkiye’de
Kitle İletişimi Dün Bugün Yarın (Ed.), Gazeteciler Cemiyeti Yayını, Ankara,
2010; Herkes İçin Gazetecilik (Ruhdan Uzun ile birlikte), Tanyeri Kitap, Ankara,
2013; “Tan Olayı ve Sertellerin ABD’ye İltica Girişimi”, Hıfzı Topuz’a Armağan,
İLAD-Hiperlink Yayını, İstanbul, 2014, s.19-52.
Yazı Teslim Kuralları • 173
Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler bölümünde lisans eğitimini
tamamladıktan sonra, Galatasaray Üniversitesi Medya ve İletişim Çalışmaları
Yüksek Lisans Programı’nda “Photojournalism during war and conflict: reflections
of press photographers about agencies, contests and journalism ethics” başlıklı yüksek lisans tezini yazarak eğitimini tamamlamıştır. Yüksek lisansın ardından
yine aynı üniversitede Medya ve İletişim Çalışmaları Doktora Programı’nda
eğitime başlamıştır. Şu anda “Yeni Toplumsal Hareketler ve Barış Gazeteciliği:
Yazılı ve Görsel Basında Gezi Parkı Süreci” başlıklı doktora tezini yazmakta ve
nefret söylemi, barış söylemi, barış gazeteciliği, gazetecilerin yeni medya okuryazarlığı, yeni toplumsal hareketler gibi konularda akademik araştırma ve çalışmalarını
yürütmektedir.
173
Yazı Teslim Kuralları
1. Dergiye gönderilecek yazılar MS Word programında yazılmış olmalıdır.
2. Times New Roman karakteriyle 12 punto olarak, iki aralık yazılan ve A4
sayfanın tek yüzüne basılan yazılar 2 adet kopya ile teslim tarihine kadar yayın kuruluna ulaştırılmalıdır.
3. Yazılar 100-150 kelimelik bir İngilizce ve Türkçe özetle birlikte gönderilmelidir. Yazıların ve özetlerin üzerinde yalnızca yazının başlığı bulunmalıdır. Ayrı bir
kapak sayfasında yazarın ismi, açık adresleri, telefon ve faks numaraları ile
varsa elektronik-posta adresleri yer almalıdır.
4. Yazıda başlık ve alt başlıklar açık, anlaşılır ve kısa olmalıdır. Yazıda paragraflar
girintili olmalıdır.
5. Yazıların başka bir yerde yayınlanmamış olması ya da yayın için değerlendirme
aşamasında bulunmaması gerekir.
6. Dergiye ulaşan yazılar en kısa sürede hakemlere gönderilecektir. Hakeme gönderilen yazı yazarın kimlik bilgilerini içermeyecektir. Hakem değerlendirmesi
sonucunda yazılar yayınlanabilecektir. Hakem değerlendirmesi sonucu yazarlardan yazılarını geliştirmeleri ya da gözden geçirmeleri istenebilir. Yayın
konusundaki son karar Yayın Kurulu'na aittir. Yayın Kurulu’nun yazı
hakkındaki değerlendirmesi, hakem raporu ile birlikte yazarlara gönderilir.
Yaz›lar›n Gönderilece¤i Adres
İletişim Fakültesi
İLAUM
(İletişim Araştırmaları Dergisi)
Cebeci 06590 Ankara
[email protected]
Tel: (+90.312) 319 77 14 ‘ 254 / 249 / 248
Kaynakçaların Düzenlenmesi
Metin içinde kaynak gösterme
1. Metin içindeki tüm referanslar metin içinde uygun yerlerde ve parantez
içinde belirtilir. Aynı kaynaklara metinde tekrar gönderme yapılırsa yine aynı
yöntem uygulanır. Örnek: (Morley, 1997: 1-5).
2. “vs.”, “vb.”, “a.g.e”, “bkz.” gibi kısaltmalar metin içerisinde ve dipnotlarda
kullanılmaz.
3. Alıntılanan yazarın adı metinde geçiyorsa ve yazarın kaynakçada sadece bir
eseri varsa parantez içinde yazarının adını ve eser yılını tekrar etmeye gerek
yoktur. Yalnızca sayfa numarası yeterlidir. Örnek: Randall, kendi
hikayelerimizi anlatarak… (12-19).
Ancak metinde adı geçen yazarın kaynakçada birden fazla eserine atıfta
bulunuluyorsa yıl ve sayfa numarası yer almalıdır. Örnek: (1980: 29). 4. Alıntılanan kaynak iki yazarlı ise, her iki yazarın da soyadları kullanılmalıdır.
Örnek: (Morin ve Kern, 2001).
5. Yazarlar ikiden fazlaysa ilk yazarın soyadından sonra “vd.” ibaresi
kullanılmalıdır. Örnek: (Bennet vd., 1986).
6. Gönderme yapılan kaynaklar birden fazlaysa, göndermeler noktalı virgülle
ayrılmalıdır. Örnek: (Morin, 1998: 12; Williams, 1987: 25).
7. Notlar ve referanslar ayrılmalıdır. Notlar metin içinde numalarandırılmalı ve
metnin sonunda numara sırasına göre ve referanslardan önce
yerleştirilmelidir.
8. Kaynakçada yalnızca yazıda gönderme yapılan kaynaklara yer verilmeli ve
yazar soyadına göre alfabetik sıra izlemelidir.
9. Bir yazarın birden çok çalışması aynı kaynakçada yer alacaksa yayın tarihine
göre yeniden eskiye göre sıralanmalı, aynı yılda yapılan çalışmalar için
“a,b,c…” ibareleri kullanılmalıdır.
10. Metin içindeki alıntılar için çift tırnak, alıntının içindeki alıntılar için tek
tırnak işareti kullanılmalıdır. 40 kelime ya da 5 satırdan uzun alıntılar, tırnak
kullanılmadan, bir küçük punto ile (“10”) girintili paragrafla verilmelidir.
Yazı Teslim Kuralları • 175
Kitap
Mutlu, Erol (1995). İletişim Sözlüğü. Ankara: Ark Yayınları.
Çeviri Kitap
Fiske, John (1996). İletişim Çalışmalarına Giriş. Çev., Süleyman İrvan. Ankara: Ark
Yayınları.
Derleme Kitap
Holmes, David (der.) (1997). Virtual Politics. London: Sage.
Derleme Kitapta Makale
Hutchby, Ian (1991). “The Organization of Talk on Talk Radio.” Broadcast Talk.
(der.) Paddy Schannel. London: Sage. 154-178.
Dergide Makale
Çaplı, Bülent (2001). “Media Policies in Turkey Since 1990.” Kültür ve İletişim 4(2):
45-55.
Bildiri
Kejanlıoğlu, D. Beybin (2000). “Kitle İletişim Tarihyazımları Üzerine.” I. Ulusal
İletişim Sempozyumu 3-5 Mayıs 2000. Ankara.
‹nternette Yaz›
Kellner, Douglas (2003). “Critical Theory and the Crisis of Social Theory.” http://
www.uta.edu/huma/illuminations/kell5.htm. Erişim tarihi: 01.04.2003.

2014 • 12(1) - İletişim Araştırmaları ve Uygulama Merkezi

Transkript

Benzer belgeler

Süresi: 01:32

Uluslararası seçim gözlemcilerinin belirttiğine göre, Türkiye

Operating Instructions

Eylül

Bardağın Dolu Tarafı Sevgili Dostlar, Dünyaya, bizim Açık Radyo

Kisisel Bilgi

Kan glukoz ölçer

Uluslararası Gözlemciler Türkiye`deki Cumhurbaşkanlığı Adaylarının