20-Esir merkiziy asiya tarixidiki tunji uyghur jemiyiti we uning dewr

20-Esir merkiziy asiya tarixidiki tunji uyghur jemiyiti we uning dewr

20-Esir merkiziy asiya tarixidiki tunji uyghur jemiyiti we
uning dewr shara’iti heqqide izdinish
Nebijan tursun (tarix penliri doktori)
Muqeddime
Uyghurlar
merkiziy
asiyaning
qedimiy
xelqlirining
biri
bolush
bilen
birge özining köp esirlik siyasiy, ijtima’iy-iqtisadiy tarixini yaratqan
bay
medeniyet
enenisi
we
medeniyet
ghezinisige
ige
millet.
Meshhur
türkolog w.w. Radlof buningdin 120 yil ilgiri «uyghurlar qedimiy türkiy
xelq bolupla qalmastin, belki uzun waqittin buyan yiraq gherbtiki türkiy
xelqler
ichide
meshhur
orun
tutup
kelgen
intayin
köp
sanliq
türkiy
xelqtur»[1] dep tekitligen idi.
Qedimiy
uyghur
jemiyitining
döletchilik
usuli
bilen
qurulushi
we
shekillinishi mezkur rayonning ishlepchiqirish tereqqiyati, iqtisadiy we
ijtima’iy
munasiwetlerning
shekillinishi
hem
rawajlinishi
shuningdek
mezkur rayonning siyasiy, medeniy hayatigha zor tesir körsetti[2] .
Meshhur
ottura
asiya
tarixi
we
arxé’ologiyisi
tetqiqatchisi
a.n.
Bérnishtamning yeküniche uyghur étnik terkibi mongghuliye yaylaq rayoni
bilenla
emes,
perghane
belki
wadisi
jenubiy
qatarliq
sibiriye,
keng
tengritagh
jughrapiyilik
rayoni,
boshluq
yettisu,
bilen
zich
munasiwetliktur[3].
Uyghur étnik kimlikining shekillinish we rawajlinish tereqqiyat tarixini
tengri
tagh
wadiliridin
rayonini
ayriwétish
merkez
qilghan
mumkin
qedimki
emes.
tarim
we
Uyghurlarning
jungghariye
ejdadliri
bu
tupraqlarda eng qedimki dewrlerdin tartip yashighan bolup, qedimki tarim
-turpan
wadiliridiki
yaratqan
xelqler
olturaq
hazirqi
hayattiki
zaman
shanliq
uyghur
sheher
millitining
medeniyiti
eng
deslepki
ejdadlirining muhim terkibi qisimi bolup hésablinidu. Ene shu qedimiy
sheher
we
déhqanchiliq
medeniyiti
yaratqan
tarim-turpan
wadilirining
qedimiy ahalisining biwasite antropologiyilik we medeniyet mirasxorliri
bügünki shu tupraqta yashawatqan uyghurlar bolup hésablinidu.
Tarim – jungghariye wadiliridiki olturaq we köchmen hayattiki qedimki
qebililer
miladidin
yaratqan
bolsa,
impériyisining
köp
esirler
miladining
siyasiy
ilgirila
qedimi
aldi-keynide
xeritisi
ichide
döletchilik
uzun
bir
boldi.
enenisi
mezgil
Hon
hon
impériyisi
yimirilgendin kéyin, ayrim döletlerning öz aldigha mewjut turush dewrini
bashtin
kechürdi.
Uyghur
qebililiri
hésablinidighan
qanqillar
5-
6-
esirge kelgende tarim-turpan wadisida qanqil dölitini qurup, rayonning
siyasiy
sehniside
bir
mezgil
mewjut
bolup
turdi.
Bu
dewrde
uyghur
qebililiri tengri tagh rayonidiki nopusi eng köp xelqqe aylanghan idi.
6-8-Esirlerde
boldi.
uyghur
8-Esirdin
diyari
kök
9-esirghiche
türkler
bolghan
impériyisining
ariliqta
kontrolluqida
jungghariye,
tarim
wadiliri , chuy we perghane wadiliri mongghuliyidiki ötüken téghini
merkez
qilghan
yaghlaqar
uruqining
yadroluqidiki
sherqiy
uyghur
qebililiri asasliq rol oynighan orxun uyghur qaghanliqining hökümranliq
xeritisi ichide boldi.
Melumki, 9-esirde orxon uyghur qaghanliqi yimirilgendin kéyin, turpan
oymanliqigha, qarasheher we kuchargha köchüp barghan sherqiy uyghurlar
qedimiy dewirlerdin tartip tengri tagh boylirida yashawatqan , yeni
uyghurlarning asasliq qismi bolghan gherbiy uyghurlar bilen birleshken
hem 9-esirning ikkinchi yérimida yéngi memliket – turpan idiqutluqini
qurdi. Turpan idiqutluqining qurulushi uyghur medeniyitining tarixi we
tereqqiyatida
burulush
nuqtisi
bolup
hésablinidu[4].
Ene
shu
dewrde
sherqiy we gherbiy uyghur qebililirining birliship, rayondiki eng köp
étnik terkibke we herbiy küchke aylinish netijiside sherqte choghay
taghliri boyliridin tartip, gherbte perghane wadisi we yettisuni öz
ichige alghan keng jughrapiyilik boshluqta qaraxaniylar sulalisi, turpan
idiqutluq, genju uyghur dölitidin ibaret üch chong dölet qurup, her xil
siyasiy, étnik , ijtima’iy-iqtisadiy we medeniyet muhiti üstide mewjut
bolup, arqa-arqidin siyasiy sehnidin chüshti.
Qaraxaniylar
sulalisi
dewride
tarim
wadisining
qedemmu-qedem
islamlishishi, bu rayonda ortaq türk milliy we siyasiy kimliki asasidiki
dölet
chüshenchilirining
küchiyishini
ilgiri
sürdi.
Qaraxaniylar
sulalisi we turpan idiqutluqi teng mewjut bolup turghan dewrlerde kuchar
rayonini pasil qilghan türkiy-uyghur qebililiri özlirini uyghur we türk
siyasiy
namini
kimliki
siyasiy
bilen
kimlik
perqlendürdi.
bilen
bir
Turpan
wadisidiki
gewdige
uyghur
aylandurghan
étnik
buddizm
we
manixéyzim hetta néstori’anizm étiqadidiki uyghurlar bolsa ortaq türk
étnik kimlikige qarshi turmisimu, emma yenila özlirining uyghur étnik
namini öz dölet nami bilen teng saqlap, uni hem étnik, hem siyasiy
kimlik süpitide dawamlashturdi. Biraq, qaraxaniylar sulalisigha mensup
uyghur-türkiy qebililiri islam dinini qobul qilghandin kéyin, ortaq türk
milliy we siyasiy kimliki hem musulman diniy kimliki astigha uyushti.
Netijide,
uyghur
étnik
nami
islamni
qobul
qilmighan
kucharning
sherqidiki keng jaylargha tarqalghan uyghur-türkiy qebililirige wekillik
qildi. 14-Esirde turpan idiqutluqining toluq tarix sehnisidin chüshishi
we 15-esirde bu jayning islamlishishi , texminen 16-esirlergiche bolghan
ariliqta qumulghiche bolghan rayonlardiki islamlishishning toluq emelge
éshishi netijiside uyghur étnik kimliki bu rayonlardimu qedemmu-qedem
istimaldin qélip, xuddi tarim we perghanini öz ichige alghan ottura
asiyaning bashqa rayonliridikige oxshash «musulman» kimliki üstünlükni
igilidi.
Uyghur
wadisining
étnik
sherqiy
nami
jenubiy
bolsa,
bara-bara
terepliri
we
sherqqe
gensu
sürülüp,
rayonidiki
tarim
buddizm
étiqadini saqlap qalghan sériq uyghurlar arisidila saqlinip qaldi[5].
Elwette, bu dégenlik uyghur nami tarim we turpan wadiliri hetta ottura
asiyada pütünley istémaldin qaldi dégenlik emes, mezkur étnik nam yenila
xelq ichide dawamliq saqlinip kélindi dep éytish mumkin. Shuning üchün
13-esirdiki
chinggizxan
yürüshliri
dewrige
a’it
xenzuche
menbelerde
perghane, yettisu hetta semerqent rayonidiki ahalilarni «uyghur» étnik
nami bilen atash dawamlashti.
15-Esirde ottura asiyada uyghur étnik nami mewjut bolup, hetta elishir
nawayining a’ile kélip chiqishining uyghur ikenlikimu tarixqa pütüldi .
Chinggiz istilasi tarim -ili -perghane wadisining étnik kimlikining yene
bir yughurulush dewrini yaratqan bolup, tarim wadisi bir mezgil sherqiy
chaghatay xanliqining xeritisi ichide bolghan bolsa, bu rayongha kirgen
az nopustiki mongghul qebililirining türklishish- uchurulushush qedemmuqedem emelge éship, yerlik türkiy tilliq uyghur ahalilirining terkibige
singdi.
16-17-Esirlerde
yarkendni
paytext
qilghan
se’idiyler
xandanliqining hökümranliqi astida bolghan tarim wadisi bu rayonlardiki
ahalilarning ortaq étnik kimlik astida yughurulush, rawajlinish dewrini
bashtin
kechürdi.
shekillinishige
Bu
hul
dewr
del
sélinghan
hazirqi
muhim
zaman
basquch
uyghur
bolup,
millitining
ene
shu
dewrdin
bashlap, ottura asiyadiki hazirqi zaman türkiy milletliri öz aldigha
rawajlinip,
bügünkidek
ayrim
edebiy
til
we
medeniyet
enenisige
ige
millet bolup shekillinish yoligha kirgen idi.
Melumki, 18-esirning ikkinchi yérimigha kelgende tarim we ili wadisi
manjur-ching sulalisi teripidin ishghal qilinish bilen bu tupraqlarning
ottura asiyaning yene bir parchisi, yeni gherbiy türkistan bilen bolghan
köp
esirlik
étno-siyasiy
baghlinishi
üzüp
tashlandi.
Bu
mezgillerge
kelgende mezkur rayonda yashighuchi türkiy-uyghur xelqi arisida özlirini
«
uyghur
«taranchi»
»
étnik
we
jughrapiyilik
nami
bilen
qeshqerliq,
we
atash
omumiy
turpanliq,
ijtima’iy
yüzlük
yaki
xaraktérgha
istémaldin
altisheherlik»
ige
kimlik
qélip,
dégendek
bilen
atash
omumlashqan idi. Bu , elwette, uyghurlar arisida hazirqi zaman millet
chüshenchisining
téxi
shekillenmigenliki
bilen
munasiwetlik
bolup,
mezkur ehwal qoshna ottura asyaghimu ortaq idi. Emma, deslepki uyghur
ziyaliyliri 20-esirning béshidila özlirining ejdadlirining eshu qedimki
uyghurlar
ikenliki,
özlirini
yashighan
ili-
tarim-turpan-qumul
yurtliri
arqiliq
rayonlirigha
bir-biridin
tarqilip,
perqlendürgen
ahalilarning uyghur xelqining her qaysi jaylargha tarqalghan tarmaqliri
ikenlikini xulasilighan idi.
19- Esirning ikkinchi yérimi we 20-esirning birinchi charikide ottura
asiyadiki, yeni kéyinki türkiy tilliq sowét jumhuriyetliridiki uyghurlar
jughrapiyilik we til-di’alékt alahidilik boyiche ikki asasiy guruppigha
bölüngen bolup, ularning biri perghane guruppisi, yene biri yettisu
guruppisidin ibaret idi.
Perghane guruppisi özlirini «qeshqerliqler» dep omumlashturup atighan
bolsa, bashqa yerlik xelqlermu ularni «qeshqerliqler» dep atidi. Yettisu
wadisidikiler
bolsa
«
taranchilar»
dep
ataldi.
Hetta
char
rusiye
hökümitimu 1897-yilidiki nopus tekshürüshte uyghurlarning qeshqeriyidin
köchüp chiqqan perghane wadisidiki bu guruppisini «qeshqerliq» dégen nam
bilen, ili wadisidin köchüp kelgenlerni «taranchi» dégen nam bilen atap,
ularni ayrim-ayrim ikki étnik terkip teriqiside perqlendürgen idi. Sowét
ittipaqining 1926 -ylidiki nopus tekshurishide «uyghur», «taranchi» ,
«qeshqerliq» kimliki teng qollinildi.
20-Esirning
birinchi
ziyaliyliridin
charikide
nezerghoja
aldi
bilen
abdusemetof,
abdulla
yettesuluq
uyghur
rozibaqiyéf,
isma’il
tahirof we bashqilar qeshqerliq we taranchi ayrim étnik kimliki köz
qarishigha qarshi chiqip, bu ikki guruppini ortaq uyghur étnik kimliki
astigha
toplash,
körsitidighan
mezkur
uyghur
ikki
namini
guruppining
eslige
ortaq
keltürüsh
étnik
kimlikini
herikitini
bashlidi.
Ularning bu herikiti emeliyette ottura asiya da’irisidin halqip, pütün
uyghur éligimu qaritilghan idi.
Bu maqalide 20-esirning béshida ottura asiyadiki uyghur ziyaliylirining
uyghur
étnik
jemiyetlerge
kimliki
namini
eslige
uyushush
bilen
we
keltürüsh,
uyghur
birleshtürüsh
namini
yolida
uyghur
étnik
döletchilik
élip
barghan
nami
hem
astida
étno-siyasiy
heriketliri
heqqide
toxtilinidu.
Uyghurlarning
Char
perghane
rusiye
we
guruppisining
kéyinki
sowét
shekillinishi
ittipaqidiki
uyghur
we
tarqilishi
di’asporisining
perghane guruppisi asasliqi eslide uyghur diyarining jenubidiki tarim
oymanliqi
etrapidiki
bostanliqlar
rayonidin
köchüp
chiqip,
perghane
wadisidiki bügünki özbékistan, qirghizistan we tajikistanning sheher hem
déhqanchiliq
esirning
rayonlirigha
bashlirighiche
qeshqerliqler»
tarqalghan
bolup,
dep
jaylar
enjan
,
bu
omumlashturulup,
yerlik
ahalilar
asasliqi
osh
,
rayonliri
hésablinatti.
Bulardin
qatarliq
bolup,
atalghan
déhqanchiliq
tashkent
orunlashqanlar
idi.
Uyghurlarning
perghane
wadisidiki
merghilan
sheherliri
uyghurlar
bashqa
yene
sheherlergimu
qoqent,
köp
taki
perghane
ularning
sanda
,
we
yézilar
etrapidiki
jaylar
semerqent
qeshqerliq
«
guruppisi
merkezleshken
namengan
20-
teripidin
sheherler
we
asasliq
guruppa
we
uyghurlar
tarqalghan bolup, tashkent asasliq merkezliridin biri hésablinatti.
«Qeshqerliqler» uqumi keng we tar da’irige mensup bolup, tar da’iridin
alghanda,
bu
nam
19-esirde
peqet
qeshqer
wilayiti
tewesdin
köchüp
chiqqanlarni körsetse, keng da’ire boyiche pütün qeshqeriye, yeni tarim
wadisining her qaysi rayonliridin kelgenlerni körsitetti. Emma, ottura
asiyadiki
(
gherbiy
nezeride
keng
türkistandiki)
da’iridiki
yerlik
qeshqerliq
xelqler
uqumi
we
hökümetlerning
wekil
bolup,
ular
qeshqerliqlerning ichki qurulmisi bilen hésablashmaytti xalas.
Qeshqeriyidin
köchüp
chiqqan
ahalilar
perghane
wadisi
we
bashqa
jaylardiki özliri kélip makanlashqan jaylargha öz yurtlirining hetta
mehellilirining
yashighan
namliri
yéza-
qurulghandin
qoyghan
qishlaqlarning
kéyin
bolup,
bir
qedemmu-qedem
perghane
qismining
wadisidiki
namliri
özgertiwétilgen.
uyghurlar
sowét
hökümiti
1991-Yili,
mezkur
jumhuriyetler musteqil bolghandin kéyin, yene bir qétim özgertishke duch
kelgen.
Lékin,
shundaq
bolushigha
qarimay,
xéli
köp
jay
isimliri
hazirghiche saqlinip qalghan. Bu yer-jay namlirining köpinchisi ötken
esirning
50-60-yillirida
bir
qétim
xatirilengen
idi.
Biz
ene
shu
tekshürüsh doklatliri asasida bir qisim jaylarning namini bilimiz.
Mesilen, qazaqistan uyghur alimi, akadémik ghojaxmet sadawaqosofning
1960-1970-yillirida
perghane
wadisida
élip
barghan
tekshürüshlirige
tayanghanda, osh , enjan we merghilan wilayiti teweside köpligen esli
qeshqeriyidin
köchürüp
kélingen
jay
isimliri
we
mehelle
isimliri
uchrighan bolup, peqet enjan wilayiti tewesidiki moskwa rayoni , yeni
hazirqi
shehrixan
qeshqerqishlaq
nahiyisidila
qatarliq
20
artush,
din
artuq
dolan,
jay
jangjal,
ismi
qeshqermele,
tizimgha
élinghan.
Uningdin bashqa yene enjan wilayitining izbasqan nahiyisi tewesidiki
medeniyet yézisida qeshqermele dégen jay bar bolup, 1960-yillirida bu
yézidiki
ejdadliri
200
din
110-120
artuq
yillar
özlirini
ilgiri
özbék
dep
qeshqerdin
hésablighan
köchüp
kishilerning
kélip,
bu
yerde
qeshqer mehellisi peyda qilghan. Bu kishiler 60-yillargha kelgende til
we örp-adet jehettin pütünley özbékliship ketken [6]. 1959-1960-Yilliri
arisida enjan wilayiti tewesidiki uyghurlar nahayiti tarqaq yashighan
bolup, sowét étnografliri shu waqitta peqet enjan wilayiti tewesidiki
uyghurlarning mezkur wilayettiki 79 kolxozgha hemde perghane wadisining
bashqa jaylirigha tarqilip ketkenlikini békitken[7].
Özbékistan alimi a. Memetof bolsa, özining 1967-yili özbék tilining
enjan sheher shiwisi heqqidiki dissértatisiyiside, « enjan shiwisining
shekillinishide
shehiridiki
uyghurlar
ma’arip,
muhim
eskilik,
rol
oynidi.
taxtaköprük
Ular
,
hazirmu
kalinin
enjan
we
bashqa
mehellilerde yashaydu, ularning zor köpchiliki özbék tilida sözlishidu
hemde
özlirini
özbék
dep
tizimlatqan»
dégen
melumatlarni
otturigha
qoyghan[8].
Osh we uning etrapidiki esli qeshqerliq uyghurlarning tarqalghan jayliri
asasliqi
osh
tewesidiki
étnografi
shehiri
we
uning
qeshqerqishlaq
s.
M
.
yénidiki
namliq
Abromzon
yézisi
özining
qarasu
idi.
nahiyisi
Sabiq
1955-yilliri
bu
hem
sowét
uning
ittipaqi
rayonlarda
élip
barghan tekshürüshliri netijiside jenubiy qirghizlar terkibide özlirini
uyghur
dep
atighan
qebilining
mewjutluqini
éniqlap
chiqqan
idi[9].
Özlirini uyghurlargha tewe dep atighan guruppa üch-qorghan rayoni, qarol
buygha,
awuztam-pilal,
tégirmech,
qaraghandy,
kérégétash,
ölégish,
qaraqishtaq, pum dégen jaylarda we burun shipi( shibbe) yézisi hemde
lengger dégen jaygha tarqalghan. Özlirini uyghur guruppisigha mensup dep
qarighan
qérilardin
kénjibay
aytémirof
we
rayimberdi
ormonof
bu
guruppining deslepki ejdadlirining buxaradin kelgenlikini bildürgen. Üch
qorghandiki
uyghur
yashaydighan
guruppisi
qosh-tégirmen
bolsa
dégen
uyghur
jaydin
guruppisining
kelgen.
bir
Mezkur
qisimi
uyghur
guruppilirining bir qisimi charwichiliq , yene bir qisimi déhqanchiliq
bilen shughullanghan bolup, qara’o’ol dégen jayda « uyghur ariq» dep
atalghan qanal bar. Bu uyghurlar özlirini qirghizlarning buyga we töles
qebilisi
bilen
qirghizlarning
tughqanchiliqqa
téyit
qebilisini
ige
dep
özliri
qaraydu
bilen
shuningdek
oxshash
uruqtin
yene
kélip
chiqqan dep qaraydu[10].
Uyghurlar yene türkmenistandiki murghab deryasi wadisidiki bayram-ali we
mari qatarliq sheherlerge tarqalghan bolup, bayram-ali ularning asasliq
merkizi
idi.
1890-Yili,
yettesugha
köchüp
chiqqan
uyghurlardin
272
a’ile, yeni 1306 jan char padisha hökümitining aldap élip kélishi bilen
bu rayongha makanliship qalghan idi. 20-Esirning bashlirigha kelgende
ularning sani köpiyip, 2500 ademge yetken. Mezkur rayondiki uyghurlar
bayram-ali we mari rayonlirida aqtam, memeyüzi, dadamtu, toqquztara,
shemele, sultanyaba we qeshqer mehelle qatarliq ahalilar rayonlirini
peyda qilghan[11].
20-Esirning deslipide uyghurlarning qirghizistandiki asasliq jaylashqan
merkizi
yuqirida
qeyt
qilinghinidek
perghane
wadisining
bir
qisimi
hésablinidighan osh shehiri, qarasu, özgénd we uning etrapidiki jaylar
shuningdek
uyghur
élining
uchturpan
nahiyisi
bilen
biwasite
chégrilinidighan qaraqol shehiri we uning etrapidiki yézilar, issiq köl
boyidiki toqmaq qatarliq jaylar shuningdek yene pishkek shehiri idi.
Bolupmu,
bedelart
éghizigha
yéqin
jaylashqan
qaraqol
shehiri
eyni
waqitta ottura asiya bilen uyghur élini tutashturidighan asasliq sodaiqtisadiy alaqe merkezlirining biri bolghachqa qaraqol shehiride köp
sanda uyghurlar makanlashqan idi. Qaraqol shehirining asasliq ahalisi
ruslar, tatarlar, uyghurlar, özbékler we qirghizlar idi. Melum sanda
tungganlarmu bar idi. Uning üstige qaraqol, toqmaq we pishkek qatarliq
jaylardiki uyghurlarning mutleq köpchiliki aqsu, qeshqer wilayetliridin
kelgenler bolup, yerlik xelqler ularni omumlashturup “ « qeshqerliq» dep
atighan idi.
Yettisu guruppisining shekillinishi we tarqilishi
20-Esirning birinchi charikide ottura asiyadiki uyghur ahalilirining eng
zich topliship we merkezliship yashighan tarmaqliri yettisu wadisidiki
ili uyghurliri, yeni bashqilarning atishi boyiche « taranchilar» bolup,
ular
almuta
shehiri
we
uning
etrapidin
tartip
taki
qorghas
chégrisighiche bolghan keng yéza igilik rayonlirigha tarqilip yashap,
yettesuning asasliq yéza igilik xelqige aylanghan idi. Mezkur tarmaq
özlirining ili tewesidiki yéza-qishlaqlirining namlirini özliri’ining
yéngidin makanlashqan jaylirigha qoyghan idi. Mana bu uyghurlar ottura
asiyadiki uyghur xelqining yettisu guruppisini shekillendürdi.
Eslide yettisuning bir qisim jaylirida taranchi uyghurliri xéli burunla
yashighan
bolup,
sultanliqining
bu
jaylarning
hökümranliqi
astida
xéli
köp
bolghan
qisimi
idi.
ili
taranchi
1871-Yili,
ili
sultanliqi char rusiye teripidin bésiwélinip, ili wadisi 10 yil char
padishah hökümranliqi astida boldi. 1881-Yili, char rusiye bilen ching
impériyisi «pétérburg» shertnamisini imzalap, mezkur ikki impériye ili
wadisini bölüp, chégrilirini ayrip békitti.
Ili, menching impériyisige qayturup bérilgendin kéyin, chingliqlarning
özliridin intiqam élishidin endishe qilghan uyghurlarning keng kölemde
rusiye chégrisi ichige köchüsh dolquni qozghaldi. 1882-Yilidin 1884yilighiche bolghan ariliqta ili tewesidin char rusiye kontrolluqidiki
yettesugha köchüp makanlashqan 9572 a’ile, yeni 45373 neper taranchi
)uyghur ( yettsuning asasliq déhqan ahalisige aylinip, yerkettin tartip
wérniy shehiri ( almuta)ghiche bolghan keng zémingha tarqilip[12], 90
din artuq her xil yéza-qishlaqlarni berpa qilghan. Uyghurlar yettisuda
yéza-qishlaqlarni berpa qilipla qalmastin[13], belki yene yettesudiki
muhim
sheherlerning
biri
-yerket,
yeni
yarkend
shehirini
berpa
qildi[14].
Char rusiye emeldari p.p. Rumiyanséwning 1909-1910-yilliri arisida élip
barghan tekshürüshi asasida yézip chiqip, 1914-yili neshir qilghan «
taranchi»
yettisu
namliq
kitabida
teweside
tarqilish
berpa
ehwali
ili
qilghan
heqqide
wadisidin
barliq
tepsiliy
köchüp
kelgen
uyghurlarning
yéza-qishlaqliri
melumatlarni
hem
ularning
qaldurghan.
Uning
uchurlirigha asaslanghanda, uyghurlar chégrigha yéqin rayonlarda chong
chighan, kichik chighan, aqkent, chuluqay, penjim, nadek, qorghas, soqur
xotun ( kéyin sadirgha özgertilgen), xonxay, altunöy qatarliq yézilarni
shekillendürdi.
Bu
yézilar
yerket
memuriy
bashqurush
orginigha
tewe
boldi. Yene bir guruppa uyghurlar ketmen téghi étikidiki awat, dolat,
sekkizon,
chong
aqsu
,
kichik
aqsu
qishlaqlirini
berpa
qilip,
aqsu
memuriy bashqurush orginigha tewe boldi. Kéyin yene qaraturuq we charin
qishlaqliri berpa boldi. Üchinchi guruppa uyghurlar bolsa chilek deryasi
wadisini
asas
qilip,
malibay,
bayséyit,
masaq,
qaynuq,
onyaylaq,
qatarliqlarni berpa qildi.
Tötinchi
guruppa
uyghurlar
bolsa,
asi,
yigirme-öy,
on-öy,ghojiköl,
qoram, lawar, qarayota, qiziljilgha, qaraturuq, kiyikbay qishlaqlirini
berpa
qilip,
bu
jaylar
qoram
memuriy
bashqurush
orginigha
qaridi.
Beshinchi guruppa uyghurlar bolsa, wérniy, yeni almuta etrapigha kélip,
janashahar,
tashtiqara,
qishlaqlirini
berpa
bayanday,
qildi.
jarliqap,
Altinchi
manap,
guruppa
baltabay,
wérniy
qarasu
shehirige
kélip
makanliship, sultan qorghan mehellisini qurdi[15].
Yettsuning mezkur yéza-qishlaqliri bir-biri bilen tutiship ketken bolup,
uyghur ahaliliri özara zich alaqini saqlap keldi. Köchmen ahalilarning
mutleq köp qisimi esli ili tewesining déhqanchiliq rayonliridiki yerlik
taranchilar yeni déhqan uyghurlar teshkil qilghanliqi üchün ular yer
échish we tériqchiliq hem baghwenchilik bilen shughullinip, yette suning
qiyapitini tézdin özgertti hemde ahalilarni ashliq, méwe-chiwe we köktat
bilen teminleshni ishqa ashurdi. Ghulja shehiri we bashqa sheherlerge
makanlashqan uyghurlarning xéli köp qisimi bolsa wérniy yeni almuta,
yerket
,
pishpek,
qoraqol
qatarliq
sheherlerge
makanlashti.
Bolupmu
wérny shehiri ghuljining sheher rayonidin köchüp kelgen ahalilarning
ikkinchi makanigha aylanghan idi.
20-Esirning
burunqidin
puqralirigha
birinchi
xéli
charikige
köpeydi
aylinip,
hemde
kelgende
ularning
ularning
ikkinchi
bu
uyghurlarning
mutleq
köp
ewladliri
nopusi
qisimi
mushu
rusiye
jaylarda
dunyagha keldi.
Yettisudiki mezkur taranchi uyghurlirining jaylishish ehwali perghane
wadisidikidin perqliq bolup, yettisuning yerlik ahaliliri arisida qazaq
we qirghizlar köchmen hayatta bolghanliqi üchün ularning mutleq köp
qisimi ot-su qoghliship köchüp yürgenliki üchün mezkur rayonlarda muqim
qishlaqlarni berpa qilmighan idi. Shu sewebtin uyghurlar özliri berpa
qilghan
köchüp
yéza-qishlaqlarda
chiqqan
almighanda
qismen
uyghur
peqet
tunggan
özlirila
ahaliliri
yéza-qishlaqliri
peqet
yashighan
bilen
bolup,
ghuljidin
arilashqanni
uyghurlarning
hésabqa
özliridinla
teshkil tépish, bashqa milletler bilen ariliship yashashqa mejbur bolush
teqdirige duch kelmidi. Bu hal uyghurlarning öz til shiwisi, örp-adet we
bashqa
alahidiliklirini
Biraq,
perghane
toluq
wadisigha
saqlap
kelgen
qélish
qeshqeriye
imkaniyitige
ige
uyghurliri
bolsa
qildi.
nopus
jehette üstünlükni igiligen yerlik özbék ahalilirining arisigha chöküsh
we ular bilen arilishish qismitige duch keldi. Shunga perghane wadisida
peqetla uyghurlardin teshkil tapqan chongraq rayon shekillinelmigen idi.
Uning
üstige
özbék
we
uyghurlarning
ortaq
turmush
usuli
,tili
we
bashqilar qeshqer köchmenlirining yerliklerdin özlirini perqlendürishige
imkaniyet bermigen idi. Biraq, yettesudiki taranchi uyghurliri bolsa
yerlik qazaqlardin turmush usulidin tartip, til we bashqa tereplergiche
köp perqliq tereplerni saqlighanliqi üchün bu halmu taranchilarning öz
aldigha öz kimlikini saqlap qélishigha paydiliq amilgha aylandi.
Omumen,
perghane
taranchi
wadisi
uyghurlirining
we
yettisudiki
19-esirning
qeshqerliq
ikkinchi
uyghurlar
yérimi
we
bilen
20-esirning
bashliridiki nopusi murekkep mesile bolup, choqan welixanof 19-esirning
50-yillirida perghane wadisida 300 mingdin artuq qeshqerliq barliqini
qeyt qilghan bolsa, abdulla rozibaqiyéf 1920-yillarda sowét hökümitige
perghane wadisi we yettesuni öz ichige alghan pütün ottura asiyada 500700 mingghiche uyghur ahalisi yashighanliqini melum qilghan[16].
Elwette, char rusiye we kéyinki sowét hökümitining nopus melumatliri
uyghurlarning
perghane
özlirining
wadisi
bashtin
uchurliridin
axiri
ottura
körünerlik
asiya
bolghan.
Lékin,
uyghurlirining
asasliq
yadrosini teshkil qilghan bolup, emma 20-esirning 30-yilliridin kéyin bu
uyghurlar
yerlik
assimilyatsiye
özbéklerge
bolush
érip
ketti.
qedimini
téz
bésip,
Oqurmenlerni
asasiy
perghane
we
jehettin
yettisu
wadisidiki uyghurlarning nopus tereqqiyat mesililiri heqqide keminening
«perghane
wadisidiki
yoqilip
ketken
-xelq
uyghurlar»
mawzuluq
maqalisining toluq nusxisini oqup chiqishqa tewsiye qilimen .
Uyghur
ziyaliylirining
ortaq
uyghur
milliy
kimlik
tiklesh
herikiti
Meyli, qandaq bolushtin qetiynezer 20-esirning deslipide uyghurlarning
yettisu we perghane guruppisi arisida téxi birlikke kelgen étnik nam
astidiki birlikke kelgen milliy idiye shekillenmigen idi. Bu hal peqet
mezkur ikki guruppighila xas ehwal bolmastin, belki uyghurlarning mutleq
köp qisimini igiligen uyghur diyarining özidimu birlikke kelgen milliy
idé’ologiye shekillenmigen idi.
Hazirghiche
charikige
melum
mensup
bolghan
menbeler
yéqinqi
bizge
zaman
pütün
we
uyghur
20-esirning
éli
we
ottura
birinchi
asiyada
uyghur étnik namining bir pütün uyghurlar arisida omumyüzlük étnik nam
süpitide qollinilghanliq heqqide qana’etlinerlik jawab bérelmeydu.
Elwette, uyghur aptorlirining öz milliy namini uyghur étnonimi astida
atap
yazghan
yazma
menbelerning
dewrimizge
yétip
kelmigenliki
xelq
ichide bu namning ishlitilmigenliki we yaki uyghurlar öz étnik namlirini
bilmigenliki we yaki uyghurlar 1921-yilidin ilgiri ayrim millet ,1921yili uyghur nami qollinilghandin kéyinla yéngidin uyghur milliti bolup
shekillengenlikini chüshendürmeydu. Heqiqeten , étirap qilish zörürki,
kéyinki
ottura
esirlerdin
yillirighiche
bolghan
uyghurlarning
klassikliri
kelgenlirining
héch
tartip
taki
ariliqqa
tewe
yazghan
qaysisida
20-esirning
tarim
deslepki
we
ili
eserlerning
mezkur
wadidiki
oninchi
wadisidiki
dewrimizge
yétip
ahalilarning
uyghur
ibarisi bilen atilidighanliqi qeyt qilinmighan. Hetta , klassik dewr
bilen hazirqi menani tutashturghuchi tarixshunas molla musa sayramimu öz
eserliride tarim wadisidiki ahalilarning étnik nami süpitide esirining
birer
jayidimu
uyghur
atalghusini
ishletmeydu.
Uning
chüshenchisi
boyiche alghanda étnik kimlikke qarighanda yerliklik kimlik muhim bolup,
qeshqerliq, aqsuluq, xotenlik we bashqa yurt kimliki hem yurt xaraktéri
muhim
salmaqni
mezkur
igiligen.
qeshqerliq,
Emma,
aqsuluq,
molla
musa
turpanliq,
sayrami
tarim
kucharliq
we
wadisidiki
bashqilarni
«manjur», «tunggan», «solun», « xitay» we «qalmaq» étnik kimlikliridin
ayrighan bolup,hetta kilasski sha’ir molla shakirmu shundaq xilda étnik
perqlerni körsetken idi[17].
Ularning neziride mezkur nami atalghan étnik topluqlar tarim wadisining
yerlik
ahalisi
wadisidiki
emes
yerlik
hem
ahalilardin
milletlerdur.
Emma,
dewirdéshi
yettisuluq
,
nopusimu
molla
bek
pütünley
musa
az
Uning
perqliq
sayramidin
nezerghoja
.
ular
tarim
ige
ayrim
tutqan
uning
özining
1914-
xaraktérge
perqliq
abdusemetof
üstige
yol
bolsa
yilidin tartip élan qilishqa bashlighan eserliride tarim wadisi we ili
wadisida yashaydighan taranchi we altisheherlik we yaki qeshqerliq dep
atalghan
xelqlerning
bir
millet
ikenliki,
ularning
hemmisining
esli
étnik menbesi uyghur ikenliki, shunga ularning uyghur milliy nami astida
bir étnik gewdige aylinishi zörürlikini otturigha qoydi hemde uyghurlar
ichide
tunji
qétim
özige
«uyghur
balisi»
texellusini
ishletti.
Nezerghoja
abdusemetofning
ili
we
tarim
wadisidiki
oxshash
tilda
sözlishidighan bu xelqning uyghur ikenlikige a’it chüshenchige kélishini
peqet qandaqtur uning tarixiy kitablarni oqup, idiyiwi nuqtidin chiqish
qilghanliqi emes, belki tarim we ili hem yettisu wadisidiki ahalilar
arisida
tekshürüsh
élip
bérish,
dewrimizge
namelum
bolghan
uyghur
klassik eserlirini oqush hem tetqiq qilish asasida meydangha kelgen dep
qarash
mumkin.
özlirini
Egerde,
uyghur
dep
uyghur
awam
ataydighan
xelqi
ehwal
arisida
bolmighan
qismen
bolsa,
bolsimu,
nezerghoja
abdusemetofning mezkur idiyige kélishi hem uni omumlashturush yolida
heriket qilishi mumkin emes idi.
Elwette,
tarixi
19-esirning
tetqiqati
Kazimbék,
kéyinki
yéngi
w.w.radlow,
é.grum-girjimaylo,
bir
yérimidin
basquchqa
w.p.wasiliyw
ch.
kirdi.
,
Welixanof,
bashlap
d.m.
rusiyide
Rusiye
uyghur-türk
alimliridin
Pözdnéyéw,
brétishnéydir,
a.
ya.bichurin,
w.w.grigoriyéw,
s.é.malow , katanow , w. W. Bartold hem bashqilar türk-uyghur tarixi ,
tili
we
bashqa
mesililer
boyiche
izdinip,
arqimu-arqidin
köpligen
kitablar we maqalilarni élan qildi. Bu alimlarning köpinchisi tarim we
ili
wadisidiki
ikenlikini
menbeler
ahalilarning
jezimleshtürdi.
asasida,
yene
esli
uyghur
Bularning
beziliri
qebililirining
ewladliri
beziliri
bu
nuqtini
tarixiy
tilshunasliq
we
antropologiyilik
tereplerdin chiqish qilip otturigha qoyghan idi.
20-Esirning
türkiy
birinchi
xelqlerning
charikide
étnik
sowét
perqini
ayrip
rusiyisining
,
ularni
ottura
ayrim
asiyadiki
étnik
namlar
astida tereqqiyat yoligha bashlishi eslide siyasiy éhtiyajdin chiqish
qilinghan bolsa, buningda yene melum ilmiy asaslarlarmu bar idi. Gerche,
w.
Bartold
qatarliq
bir
qisim
türkshunaslar
we
tarixchilar
bundaq
kimliklerni
ayrighanda,
til
qilishqa qarshi chiqqan bolsimu[18],
lékin
yene
bir
qisim
erbablar
étnik
,
tarixiy we jughrapiyilik amilnimu asas qilghan idi. Mesilen, gensudiki
sériq uyghurlardin tartip, qumulghiche we bashqa rayonlarghiche bolghan
uyghurlarning
qedimki
tilini
türk-uyghur
emeliy
tili
tekshürüsh
bilen
arqiliq
sélishturghan
tetqiq
sérgéy
qilghan
hemde
éfimowich
malow
taranchilar bilen qeshqeriyiliklerning bir uyghur étnik kimlikige mensup
ikenlikide ching turghan hemde 1921-yili, 6-ayda ötküzülgen tashkent
qurultiyida
bu
namni
ortaq
étnik
nam
süpitide
békitishni
tarixiy
pakitlar bilen ispatlap teshebbus qilghuchi idi[19].
Nezerghoja abdusemetof , abdulla rözibaqiyéf qatarliq yettesuning bir
qisim ziyaliyliri aldi bilen uyghur namini bir pütün uyghur xelqining
ortaq
étnik
nami
süpitide«
taranchi»
we
«
qeshqerliq
»we
yaki«
altisheherlik » namining ornigha almashturup, uyghur milletperwerlikini
tiklesh
yolini
tutquchilar
boldi.
Klassik
uyghur
musulman
medris
ma’aripi we medeniyiti bilen tatar -rus-yawropa ma’aripi we medeniyitini
özige mujessimleshtürgen nezerghoja abdusemetof bashlap bergen mezkur
idiye astida shu dewrning tatar- rus- yawropa ma’arip terbiyisi körgen
bir qisim uyghur ziyaliyliri char padishah tüzümi yimirilgendin kéyin
yüzbergen
yolini
dawalghushlargha
izdidi.
idiyidiki
rus
Bularning
qatniship,
beziliri
démokratlirining
öz
millitining
anarxist
idiyiliri
we
siyasiy
sotsiyal
qollap,«
chiqish
démokratik
taranchi
komitéti»
nami astidiki ammiwi-siyasiy teshkilat arqiliq taranchi musulmanlirining
siyasiy hoquqlirini qolgha keltürmekchi boldi. Ular öz mewqeliride ching
turup,
bolshéwiklarning
idiyisini
we
teshebbuslirini
qobul
qilmidi.
Ularning idiyisi qazaqlarning« alash» partiyisi, özbéklerni asas qilghan
ottura
asiyadiki«
shora’iy
islamiye»
partiyisi
qatarliqlar
bilen
ortaqliqqa ige idi. Ular axirghiche bolshéwizmgha qarshi turdi hemde bu
idiye
yolida
bolshéwiklargha
hemkarlashqanliqi
boldi.
Emma,
rusiyide
üchün
uyghur
öz
sowét
wetinini
ziyaliylirining
kommunislarning
mölcherlep,
qarshi
ghelibe
hakimiyitini
aqlar
tashlap
yene
qéchip
bir
qilishi
qollash
we
herikiti
kétishke
qatlimi
bolsa
imkaniyiti
wladimir
ilich
bilen
mejbur
pütün
barliqini
léninning«
milletlerning öz teqdirini özliri belgilesh hoquqi » shu’ari astida öz
xelqining hörlükini temin étish yolini tutti. Netijide, bu xil idiyidiki
uyghur ziyaliyliri we bir qisim ma’arip terbiyisi yoq bolghan yoqsul
déhqanlar arisidin tunji uyghur kommunistliri yétiship chiqti. Bular
kommunistik
partiye
guruppilirigha
uyushqandin
tashqiri
,yene
öz
millitining teqdirini programma qilghan guruppilarghimu uyushti.
Uyghur
étnik
nami
astidiki
tunji
jemiyet
we
uning
pa’aliyetliri
Melumki, 1918-yili, mart éyida almutida qozghilang partlap , öktebir
inqilabining
almutida
ghelibisi
qurghan
almutidimu
yettisu
yettesudiki
musulmanlar
rozibaqiyéf
kirdi.
türkistan
sowét
wilayetlik
arisida
1919-Yiligha
aptonom
emelge
xelq
tunji
Kommunistlarming
komissarliri
bolup,
kelgende
jumhuriyiti
ashti.
kéngishige
uyghurlardin
tashkentni
kommunstlar
abdulla
merkez
partiyisi
qilghan
terkibide
musulmanlar byurosi qurulup, her qaysi wilayet we nahiyilerde wilayetlik
we nahiyilik komitétlarni tesis qilishqa kirishildi. Yettisu wilayitide
wilayetlik musulman byurosi qurulup, qazaqlardin oraz jandosof biyoro
re’isi , uyghurlardin abdulla rozibaqiyéf mu’awin re’is boldi. Musulman
biyorisining
roli
barliq
musulmanlar
arisida
kompartiyining
siyasetlirini teshwiq qilish, musulmanlar arisida kommunistik partiye
ezalirini
peyda
kompartiyisi
qilish
merkiziy
hem
kéngeytishtin
komitéti
ibaret
qarmiqidiki
bolup,
musulman
türkistan
byurosining
rehberlik wezipisige qazaqlardin turar risqulof teyinlengen idi.
Musulman
ikkinchi
biyorisining
partiye
rolining
komitétiliq
kommunstlirigha
ishenmigen
musulmanlardin
bolghan
éshishigha
rolini
musulman
kommunist
egiship,
oynighan
xelqliri
mezkur
idi.
Chünki,
musulman
rehberlirining
organ
rus
byurosining
teshwiqatlirigha
ishinetti. Ottura asiyada omumyüzlük dawamlishiwatqan sowét hakimiyitige
qarshi musulman xelqlirining qoralliq we siyasiy qarshiliq küreshliri
hemde aqlar bilen sowétler arisidiki shiddetlik ichki urush qatarliq
amillarni nezerge alghan sowét rusiyisi ottura asiyadiki musulmanlar
arisida
kommunistik
qollaydighanlarni
idiyini
köpeytish,
bu
kücheytip,
pilanni
sowét
emelge
hakimiyitini
ashurushta
yerlik
musulman kommunistlirini yuqiri rehberlik xizmetlirige qoyup, shularning
rolidin paydilinish istratégiyisini belgiligen idi. Abdulla rozibaqiyéf
qatarliqlar
eyni
waqitta
ene
shu
istratégiye
boyiche
yettsudiki
uyghurlar, yeni taranchilar arisida kommunistik idiyini terghip qilip,
uni
omumlashturushning
bashlamchiliri
we
ijarichiliri
süpitide
sowét
hakimiyet organlirining rehbiriy xizmetlirige jelp qilinghan idi. Ene
shu programmidin paydilanghan abdulla rozibaqiyéf qatarliqlar pursettin
paydilinip, uyghur milliy kimlikini tiklesh we kücheytishke atlandi.
Yene
shu
nuqtini
yettesudiki
bir
tekitlesh
pütün
zörürki,
uyghur
bu
xelqining
waqitlarda
ikki
yene
tarmiqi
perghane
we
hésablinidighan
qeshqerlikler
milliy
bilen
chüshenche
taranchilar
yoq
bolup,
arisida
bundaq
téxi
ortaq
birlikke
milliy
kelgen
ortaq
chüshenchiler
her
ikkila guruppining az sandiki ziyaliylar we angliq qatlmighila mensup
idi.
Yerlik bashqa xelqler we hökümetler mezkur ikki guruppini ayrim-ayrim
étnik
guruppilar
sheklide
körgen
bolsa,
mezkur
ikki
guruppa
ammisi
ichidimu özlirini bir-biridin keskin perqlendürüsh, ortaqliqni étirap
qilmasliq xahishliri mewjut idi. Bu xil taranchi-qeshqerliq ayrimliq
chüshenchisi
bolsa
taki
shéng
1930-yillarghiche
shisey
mezkur
dawamlashqan
ixtilaptin
bolsa,
uyghur
paydilinip,
élide
1934-yili,
taranchilarni uyghurlardin ayrip, ayrim millet qilip qanunlashturghan
idi.
Abdulla rozibaqiyéf qatarliq angliq, yiraqni körer uyghur ziyaliyliri
qeshqerliq we taranchi menpkurini tézdin axirlashturup, ortaq milliy roh
we
milliy
kimlik
tikleshni
uyghurlarning
kelgüsi
tereqqiyati
bilen
baghlap chüshengen idi. Shu meqsetlerning birinchi qedimi süpitide 1919yili, 2-féwral küni almuta shehiride hazirqi zaman uyghur tarixidiki
tunji uyghur nami bilen atalghan ammiwi -siyasiy teshkilat « uyghur
jemiyiti» dunyagha keldi[19]. « Uyghur jemiyiti»ning tunji qurulmisi
abdulla rozibaqiyéf, sopi zerwat, haji’ekber muhemmedi, isma’il tahirof,
abdulhey
muhemmedi,
iminaxun
ababekri,
yüsüp
exmediy
shuningdek
ayallardin sa’adet rözibaqiyéwa bilen ayshe muhemmediyéwa qatarliq 9
ademdin terkip tapti[20].
Mezkur teshkilatning qurulushi we ezaliri hem wezipiliri heqqide abdulla
rozibaqiyéf 1924-yili, jemiyet qurulghanliqining 5 yilliqini xatirilesh
yüzisidin yazghan maqaliside bir qeder éniq melumat qaldurghan bolup,
«uyghur
jemiyiti»
échilghanda,
jemiyiti»ge
islam
qilinip,
jemiyetning
yéngidin
hashimof,
abdullajan
tesis
salahidin
musellim
heseni
(
ezaliri
rozi,
özbék)
uning
ikkinchi
téximu
qasimof,
toxtaxun
qatarliqlar
qétimliq
köpeytilgen
téyip
sabiri,
hashimi,
kirip,
eza
.
osman
hezim
sani
yighini
«Uyghur
tahiri,
tahiriy
17
we
neperge
yetken. Jemiyetning aktip pa’aliyet qilishi bilen 1919-yilining aprilmay aylirigha kelgende eza sani 200 ge yetken[21]. Almutida« uyghur
jemiyiti»ning
merkizi
qishlaqlarda
uning
orgini
tarmaqliri
tesis
qilinip,
arqimu-arqidin
bashqa
échilghan.
nahiye
Eng
we
deslepki
shöbe jemiyet maliway yézisida échilghan bolup, uning mesulliridin biri
yaqup dughan idi . Bu shöbe jemiyet 1919-yili, 26-martta qurulghan.
Uningdin kéyin qarasu, qoram yéziliri we yarkent ( yerket) shehiride we
yettisu wadisidiki bashqa uyghur yézilarda arqimu-arqidin shöbe uyghur
jemiyetliri qurulghan[22].
«Uyghur
jemiyiti»ning
rozibaqiyéf
1924-yili
közligen
yazghan
nishan
-meqsiti
maqaliside
buning
heqqide
abdulla
pütünley
emgekchi
xelqning éhtiyajidin chiqish qilinghanliqini chüshenduridu . Jemiyetning
nishan-meqsiti töwendikidek üch nuqtigha yighinchaqlanghan:
Birinchi: omumiy ahalini we öz ezalirini yéngi turmush-sotsiyalizm bilen
tonushturush .
Ikkinchi:
uyghurlarning
medeniyiti
we
tereqqiyatigha
zerer
bolghan
adetlerni, nadanliqni tügitish.
Üchinchi:
ayal-qizlarning
insaniy,
ijtima’iy,
we
a’ile
hoquqlirini
himaye qilish hem bashqilar .
«
Uyghur
jemiyiti»
ning
xizmetlirini
kesipleshtürüsh
üchün
jemiyet
qarmiqida uyghurlar arisida meripet tarqitish bölümi, drama we muzika
bölümi we edebiyat bölümidin ibaret üch bölüm tesis qilinip, her qaysisi
öz
aldigha
Uyghur
wezipe
jemiyitining
belgilep,
özige
xas
aktip
nizamnamisi
we
ishqa
ezaliqqa
kirishken.
qobul
qilish
shertliri bar bolup, ezaliqqa qobul qilinidighan kishining sotsiyalizm
idiyisige
eqide
qilghan
we
xurapatchiliqtin
qutulghan
bolushi
shert
qilinghan.
Sabiq sowét uyghur tarixshunasliri öz eserliride mezkur uyghur jemiyetni
teshkil qilghuchilar we teshebbuskarlarning hemmisining dégüdek uyghur
kommunistliri ikenlikini yézishidu. Heqiqeten, mezkur jemiyetni teshkil
qilghan
deslepki
17
ezaning
xéli
köpi
yettesudiki
uyghur
ahaliliri
arisida yétiship chiqqan tunji uyghur kommunistliri hemde ziyaliyliri
idi.
Bularning
beziliri
1920-1930-yillarda
sowét
hakimiyitining
jumhuriyetlik , wilayetlik we nahiyilik partiye hem memuriy organlirida
yuqiri rehberlik wezipilirini atqurdi. Ularning arisida yene beziliri,
mesilen,1930-yillargha kelgende pütün ottura asiya boyiche eng aldinqi
qatardiki uyghur ziyaliylirigha aylanghan idi. Lékin, tarixiy menbelerde
mezkur
tunji
«
uyghur
jemiyiti»ge
uyghurluq
idiyisining
küchlük
terghibatchisi nezerghoja abdusemetofning qatnashqanliqi heqqide uchur
yoq. Eyni waqitta abdulla rozibaqiyéf bilen köp uchrashqan nezerghoja
abdusemetofning mezkur teshkilattin xewersiz qélishi mumkin emes idi.
Belki uning kommunist mepkurisigha mensup bolmasliqi bu teshkilattin
néri
qélishidiki
seweb
bolghan
bolushi
mumkin.
Chünki,
nezerghoja
abdusemetof shu dewrning deslepki aktip ziyaliyliri arisida kommunistik
partiyige ashkara qarshi chiqmisimu, emma uninggha eza bolmighan shexs
idi. Nezerghoja abdusemetof néme üchün tunji «uyghur jemiyiti»ge eza
bolmidi? Buni her nuqtidin tehlil qilish mumkin, biraq bu yenila toghra
jawab bérishni kütidu.
Yash
ölchimidin
qarighanda,
uyghur
jemiyitining
rehbiriy
ezalirining
köpinchisining yéshi 20 yashtin 30 yashqiche bolghanlar idi. Mesilen,
jemiyet re’isi abdulla rozibaqiyéf 22 yash, sopi zarwat 29 yash, isma’il
tahirof 19 yash, abdulhey muhemmediy 20 yash idi. Bularning hemmisi
dégüdek idiye jehettin téxi piship yétilmigen, köp mesililerni peqet
uyghurlarning qalaq qalghanliqi hem kona char rusiye tüzümining milliy
kemsitish
siyasitige
baghlap
chüshinetti.
Medeniyet
jehettin
arqida
qélishning bir menbesini xurapatliq dep hésablap, islam dinining uyghur
jemiyitini
roli
we
ornigha
yüzeki
köz
qarashta
idi.
Ular
bolshéwiklarning türlük chaqiriqliri we teshebbuslirigha qarap, ularni
ilghar hem zamanning tereqqiyatigha mas kélidighan, char rusiyining kona
milliy
kemsitish
tüzümini
bikar
qilip,
kembeghel
we
qalaq
qalghan
uyghurlar we bashqa xelqlerning ilim -meripetlik bolushi hem siyasiy
jehettin hörlükke érishishigha yardem béridu dep ishinetti. Bu jehette
sowét
rusiyisi,
jümlidin
léninning
mustemlikichilik
astida
ézilgen
xelqlerni, jümlidin sherq musulman xelqlirini azadliqqa chiqirish we
ularning güllinishige yardem bérishige a’it köpligen nutuq we siyasiy
programmiliri ularni ishendürüsh rolini oynighan idi. Elwette, buninggha
peqet
uyghurlar
emes,
belki
pütün
sabiq
char
rusiye
impériyisining
hökümranliqida yashighan her xil milletler hetta ruslarning özlirimu
ishengen idi. Kommunistlarning bu bir qatar siyasiy tedbirliri aldi
bilen ene shundaq kembegheller tebiqisi teripidin qarshi élinghanliqi
üchün axiri ghalip chiqalidi. Lénin bashchiliqidiki kommunistlarning bu
xil siyasiy tedbirliri we chaqiriqliri hem wedilirige ottura asiyadiki
türkiy
xelqlerning
köp
sandiki
ziyaliyliri,
ottura
-töwen
qatlam
puqraliri hetta ziyaliylirimu ishinip, bir mehel közliri qamashqan idi.
1918-1921-Yilliri
sowét
arisida
hökümitining
sowét
hakimiyitining
saqlinip
qélish
yaki
tiklinish
jeryanida,
yoqilish
weziyitini
shekillendürgen aqlar bilen qizillar arisidiki keng kölemlik qoralliq
ichki
urush,
bolshéwiklargha
atalmish
asiya
rayonida
künsayin
küchiyiwatqan
qarshi
qoralliq
qarshiliq
körsitish
urushi,
«basmichilar»
herikiti,
idil-ural
we
asiya
ziyaliylar
qurush
ottura
qatlimi
xahishi
arisida
lénin
mewjut
bolghan
rehberlikidiki
sowét
ottura
ortaq
türk
hökümitini
yeni
angliq
fédératsiyisi
qiyin
ehwalgha
chüshürüp qoyghan idi. Hetta ortaq türk jumhuriyiti qurush teshebbusliri
tatar-bashqurt,
qazaq,
özbék
kommunist
rehberliri
arisidimu
mewjut
bolup, türkistan sowét aptonom jumhuriyiti ijra’iye komitétining re’isi
,
qazaq
xelqidin
kélip
wekilliridin
biri
idi.
jumhuriyiti
qurushni
chiqqan
U
turar
barliq
türk
kommunistlar
risqulof
bu
xelqlirining
partiyisining
pikirning
öz
tipik
aldigha
yighinida
turk
ashkara
teshebbus qilghan idi[23].
Sowét rusiyisi milletler ishliri komissariyatining mu’awin bashliqi ,
tatar
mirseyid
rehbiriy
sultanghaliyéf
shexsler
ene
shu
we
xil
bashqa
idiyige
onlighan
mensup
yuqiri
bolup,
derijilik
ular
kéyinki
waqitlarda zerbe bérish obéktigha aylandi.
Lénin qatarliq sowét hökümiti we bolshéwiklar partiyisining rehberliri
türkchilik idiyisige, bolupmu rusiyining parchilinip kétishini keltürüp
chiqiridighan idiye hem heriketlerge tüptin qarshi bolushigha qarimay,
öz hakimiyitini qoghdap qélish we mustehkemlesh yolida hetta türkchilik
pikirliri , ayrim milliy jumhuriyet qurush chaqiriqlirighimu köz yumup,
char
rusiyining
türkiy
xelqliri
qollighan
milletchilik
we
rewishte
bashqa
we
kemsitish
xelqlerning
meydangha
chiqip,
siyasitidin
hoquqliri
pütün
we
bizar
bolghan
arzu-armanlirini
diqqetni
ichki
rusiye
rayonliridiki
we
bashqa
rayonlardiki
aqlar
armiyisini
yoqitishqa
qaratti. Urush weziyiti yaxshilanghandin kéyin bolsa, zor sandiki qizil
armiye qoshunlirini ishqa sélip, ottura asiyadiki musteqilliq urushigha
atlanghan
qoralliq
küchlerni
yoqitishqa
kiriship,
«
1922-yiligha
basmichilar»
kelgende
dep
weziyetni
qarilap
,ularni
asasiy
jehettin
kontrol qilishqa muweppeq boldi. 1921-1923-Yilliri arisida ortaq türk
döletchilik idiyisige mensup bolghan turar risqulof, sultanghaliyéf we
bashqilarni
usuli
bir-birlep
bilen
rozibaqiyéf
jazalidi.
yuqiri
rehberlik
Qisqisi,
bashchiliqida
hoquqliridin
uyghur
qurulghan
kommunist
«uyghur
yiraqlashturush
rehbiri
jemiyiti»
abdulla
ene
shundaq
siyasiy arqa körünishning mehsuli idi xalas.
«Uyghur jemiyiti»ning tüp nishani ortaq uyghur milliy we
siyasiy kimlikini tiklesh
Abdulla
rozibaqiyéf
özlirining
yashlarni
qurghan
uyghur
qatarliqlarning
jemiyitining
étnik
nami
tunji
qétim
uyghur
étnik
nami
süpitide
ishlitip,
astigha
toplishi
we
buni
namini
köpligen
bara-bara
kéngeytip, eyni waqitta pütün ottura asiyada omumlashqan taranchi we
qeshqerliq
ibarisining
ornigha
almashturush
istratégiyisi
emeliyette
kelgüside bu namni pütün uyghur diyarida omumlashturush hemde uyghur
étnik nami astida milliy dölet qurush nishani bilen munasiwetlik idi.
Abdulla rozibaqiyéf uyghur jemiyitining 1919-yilidiki tesis yighinida
mezkur jemiyetning meqsitini mundaq yorutqan idi:
«Biz manjur hakimdarliridin miras bolup qalghan nadanliq aditige aylinip
ketken terepbazliq aditidin qutulup, bir ittipaqqa birlishishimiz kérek.
Qedimiy < uyghur> namliq millitimiz belgilik sharatilarda yene manjur
hökümranliqining milliy we ijtima’iy ezgüsige muptila bolush netijiside
sinipiy ziddiyetchilik késilidin peyda bolghan < qashqarliq>, <taranchi>
dégen süniy namlar bilen ikki bölünüp ketken idi. Bizge emdi bu késeldin
qutulush
waqti
yetti.
Bizning
millitimizning
ilmiy
asas
bilen
ispatlanghan nami < uyghur>. Emdi shu namimizni öz eksige keltürüp,
millitimizning qedimiy medeniyetni tereqqi etküzeyli»[24].
Uyghur
jemiyitining
programmiliri
aldi
deslepki
bilen
waqitta
yettisudiki
yolgha
taranchi
qoyghan
asasliq
uyghurlirining
yéngi
ma’aripini peyda qilip, yéngi mekteplerni échish arqiliq qalaqliqtin
qutulush
boldi.
Jemiyet
ezalirining
qarishiche,
qalaqliqtin
qutulmay
turup, küchlük bir siyasiy we ammiwi jemiyet qurush mumkin emes idi.
Uyghur jemiyitining küchlük teshwiqati hemde heriket qilishi bilen 1920yilidila almuta shehiri we uning etrapidiki yézilarda 18 uyghur mektipi
échildi. Bilimi yéterlik yashlarni bolsa, tashkentke aliy we ottura
derijilik oqush orunlirigha ewetti[25].
Jemiyetning
muzika
konsértlarni
körsetti.
we
qoydi
drama
hemde
Abdulla
bölümi
tunji
bolsa
qétim
rozibaqiyéfning
senet
uyghurche
«mensepperes»
guruppisi
drammilarni
drammisi
qurup,
oynap
uyghur
senetkarliri özliri yézip, özliri réjissorluq qilip oynap chiqqan drama
idi. Jemiyetning yene bir neper ezasi isma’il tahirof özbék tilidin ikki
dramini
terjime
qilip
teyyarlap
chiqqandin
kéyin
sehnileshtürüldi.
Shundaq qilip, hazirqi zaman uyghur tarixidiki birinchi drama guruppisi
meydangha keldi[26].
Almutida
qurulup
yettisuning
köpligen
uyghur
yézilirida
shöbiliri
bolghan « uyghur jemiyiti» ikki yildin kéyin, yeni, 1921-yili, 3-iyun
küni
tashkentte
chaqirilghan
teshkilatliri»ning
ötküzülgen
1-qurultiyining
ishchilirining
bolushtin
pütün
uyghur
qaldi[27].
altisheher-jungghariye
türkistan
qarari
inqilabi
Démek,
«
aptonom
boyiche«
ittipaqi»gha
1919-yili,
ishchiliri
jumhuriyiti
boyiche
altisheher-jungghariye
qoshulup,
deslepte
9
ayrim
ademdin
jemiyet
qurulghan
«uyghur jemiyiti» 1921-yili, 6-aygha kelgende pütün ottura asiyadiki
uyghur inqilabi ittipaqlirigha asas bolghan hemde uyghur qurultayda bu
namning pütün uyghur xelqining nami süpitide eslige kélip, türkistan
sowét aptonom jumhuriyiti, qeshqeriye we jungghariyidiki uyghurlarning
ortaq qollinishini emelge ashurushtiki aktip amillarning birige aylandi.
Bu yerde yene bir mesile mewjutki, almutida uyghur jemiyiti qurulghanda
chaghda yettisu we perghane qatarliq jaylarda oxshashla« qeshqeriyejungghariye ishchi-déhqanliri jemiyiti» dégen ammiwi jemiyetmu meydangha
kélip
téz
tereqqi
qilishqa
érishti.
Bu
waqitta
«uyghur
jemiyiti»
kommunistik intérnatsi’onalning teshebbusi bilen qurulghan « qeshqerjungghariye
ishchi
-déhqanlar
teshkilati»gha
qoshulup
ketmey
ayrim
mewjut bolup turup, peqet 1921-yili, 6-ayda uyghur nami ortaq qobul
qilinghandin kéyin öz mewjutluqigha xatime berdi? Néme üchün mezkur
jemiyet qeshqeriye-jungghariye ishchi-déhqanlar teshkilatigha bashtila
eza bolmay uning bilen tengdash mewjut boldi?
Bu
heqte
yazma
menbeler
yoq
we
arxip
matériyalliri
izdinishke
tégishliktur. Qisqisi, 1919-yili, 2-féwralda almutida deslepte yette er
,ikki ayal bolup jemiy 9 uyghur yashtin qurulghan « uyghur jemiyiti» eng
axirida
bügünki
millitining
köp
milyonluq
milletperwerliki
,
we
bir
pütün
milliy
hazirqi
kimlikining
zaman
uyghur
shekillinishide
bashlamchiliq we asaschiliq roli oynidi dep qarash xata höküm bolmisa
kérek.
«Uyghur
jemiyiti»ning
yadroluq
ezaliri
kommunizm
mepkurisigha
mensup
bolsimu, biraq ularda milliy idiye yenila üstünlükni igileytti. Ular
milliy
menpe’et
nuqtisidin
uyghur
milliy
kimlikini
tiklimekchi
we
léninizmning « milletler öz teqdirini özliri belgilesh hoquqi » shu’ari
astida
pütün
uyghur
diyaridiki
uyghurlarning
öz
teqdirini
özliri
belgilesh hoquqini qolgha keltürmekchi boldi. Ularning ghayisi azad we
sotsiyalistik« uyghuristan» qurush bolup, rusiye hökümranliqi astidiki
gherbiy türkistanda we xen militarisitliri hökümranliqi astidiki sherqiy
türkistanda
(shinjangda)
yashawatqan
«taranchi»
we
«altisheherlik»lerning birliki we ittipaqliqini emelge ashurup, özara
ayrimichiliqni tügitip, ularni ortaq milliy idiye, ortaq uyghur milliy
kimliki we ortaq siyasiy kimlik bayriqi astigha teshkillesh idi.
Bu,
del
léninning
kommunistik
sherq
intérnatsi’onal
istratégiyisi
we
sowét
bilen
munasiwetlik
hökümitining
bolup,
impériyalistlargha
qarshi dunya inqilabi we milliy azadliq heriket sho’arigha mas kelgen.
Uning üstige sowét hökümitining pütün türkistan ishlirigha rehberlik
qilidighan türkistan komissiyisimu uyghur élining jenubi we shimalida
qeshqeriye we jungghariye jumhuriyetlirini qurush layihisini tüzgen idi.
Ene shu programmilarning netijisi süpitide 1921-yili, 6-ayda tashkent
qurultiyi
chaqirilip,
uyghur
inqilabi
ittipaqi
resmiy
qurulup
ishqa
kirishti.
Bu waqitta uyghur metbu’atlirida uyghur milliy rohi we «uyghuristan»
atalghusi
köplep
terghip
qilinishqa
bashlidi.
Uyghur
sha’irliri,
tarixchiliri, siyasiyonliri bu atalghu we mezkur témigha köp muraji’et
qildi. Bolupmu, nezerghoja abdusemetof, abdulhey muhemmedi we abdulla
rozibaqiyéfning
edebiy
eserliri,
shé’irliri
we
siyasiy
maqalilirida
«uyghuristan» atalghusi we idiyisi keng qollinildi. Mesilen, abdulhey
muhemmedining 1921-yili yézilghan «échilmas könglüm» we «yash yürikim»
namliq shé’irliri[28] hem nezerghoja abdusemetofning «nuzugum» powéstida
«uyghur
milliy
kimlik
rohi
we
«uyghuristan»
idiyisi
muweppeqiyetlik
gewdilendürüldi.
Abdulla rozibaqiyéf özining mezkur qurultayning échilishigha béghishlap
yézip, «kembegheller awazi» gézitida élan qilghan bash maqalisidimu,
qeshqeriye-
jungghariye
xelqini,
yeni
uyghurlarni
azadliq
kürishige
chaqirip, emdiki azadliq nöwitining qeshqeriyige kelgenliki körsetken
idi.
Gerche, sowét rusiyisi kompartiyisi merkiziy komitéti siyasiy byurosi
kéyin
bu
pilanlarni
emeldin
qaldurghan
bolsimu,
biraq
ottura
asiya
xelqlirining ayrim milliy kimlikini turghuzush we ulargha ayrim milliy
jumhuriyetlerni,
qoyghanda,
aptonomiyilik
oxshashla
rawajlandurghan
bolup,
ayrim
uyghur
hoquqlarni
uyghur
bérish
étnik
kommunistlirining
siyasitini
kimliki
öz
aldigha
yolgha
idiyisini
pa’aliyet
qilishigha yol qoydi. Sowét hökümiti ottura asiya uyghur yashlirining
aliy mekteplerde köplep oqushi, uyghur yézilirida uyghur mekteplirini
échishi hetta abdulla rozibaqiyéf qatarliqlarning 1923-yiligha kelgende
«uyghur bilig heyiti» namida ilmiy , aqartish jemiyiti tesis qilishigha
imkaniyet yaratti.
Abdulla rozibaqiyéf qatarliqlar «uyghur jemiyiti» qurulghanliqining besh
yilliq xatirisi bilen 1924-yili« birinchi chamdam» namida hazirqi zaman
uyghur tarixidiki tunji almanaxni neshir qildurdi. Bu toplamgha uyghur
yazghuchiliri, tarixchiliri we siyasiyonlirining eserliri we bir qisim
xelq ijadiyetliri kirgüzüldi.
Xulase ornida
Abdulla
rozibaqiyéf
qatarliq
«uyghur
jemiyiti»
qurghan
we
uninggha
qatnashqan uyghur ziyaliylirining köpinchisi 1924-yilidin kéyin yettsu
rayonida uyghurlarning aptonomiyilik hoquqlirini dawa qilghuchilargha
aylanghan idi. 1919-Yili qurulghan «uyghur jemiyiti » 1921-yili 6-ayda
«uyghur
inqilabi
ittipaqi»ning
tesis
qilinip,
mezkur
teshkilatning
uyghur diyarida milliy azadliq herikiti élip bérishni öz ichige alghan
uyghur milliy medeniyiti we kimlikige munasiwetlik programmilarni qobul
qilish üchün asas saldi. Bu teshkilatning ezaliri tashkent qurultiyida
uyghur namining resmiy békitlishide körünerlik rol oynidi. Gerche ular,
1922-1924-yilliri
arisida
sowét
hökümitining
uyghurlarning
öz
tupraqlirida xuddi özbékistan kebi sotsiyalistik uyghuristan jumhuriyiti
qurushigha yardem bérishining mumkin emeslikini tonup yetken bolsimu,
biraq
uyghur
milliy
kimlik
idiyisini
rawajlandurush
we
kücheytish,
uyghur medeniyet we ma’aripini tereqqi qildurush ghayisidin yanmidi.
Emma, ottura asiya uyghur ziyaliylirining ene shu dewrdiki arzu-ümidliri
we
heriketlirining
qismiti
bolmastin
netijisiz
,
belki
bolushi
ottura
peqet
asiya,
birla
uyghur
idil-ural
we
xelqining
kawkaziyidiki
barliq türkiy xelqlerning qismiti idi. Chünki, sowét hakimiyiti özini
mustehkemliwalghandin
kéyin,
buxara
sowét
xelq
jumhuriyiti,
xarezim
sowét xelq jumhuriyiti, alash orda we bashqa milliy hakimiyetlerni birbirlep
emeldin
sotsi’alistik
qaldurup,
milliy
ularning
ornida
jumhuriyetlerni
öz
qurdi.
pilanigha
Yash
uyghun
buxaraliqlar,
ayrim
yash
xiwelikler, alash orda qatarliq milliy we türkchilik idiyilirige ige
teshkilatlar we partiyilerni tazilap, keng kölemlik pantürkizmgha qarshi
küresh élip bardi. Sowét hökümiti gherb we yaponiye küchlirige taqabil
turup,
öz
bixeterlikini
temin
étish
üchün
béyjingdiki
shimaliy
militarstlar hökümiti bilen dostluq shertnamisi tüzüsh yolida uyghur
ziyaliyliri
we
milletperwerlirining
arzuliri
we
özlirige
bolghan
9
kishilik
«uyghur
ishenchilirini qilche nezerge almidi.
Xulasilighinimizda
jemiyiti»
1919-yili,
20-esir
idiyilirining
uyghur
2-ayda
milliy
shekillinishining
qurulghan
teshkilatchiliqi
bashlamchisi
bolup
we
milletperwerlik
qaldi.
Ene
shu
9
ademning ortaq uyghur milliy kimlikini tiklesh we uyghur milliy rohini
rawajlandurush ghayisi axirqi hésabta toluq emelge ashti.
Paydilanghan menbeler:
[1]
.
Radlov.V.
K
Voprosu
Ob
Ujgurakh
(Uyghurlar
mesilisige
dair)-
Sankitpétérburg. 1883-Yili, 19-20-betler. (Rusche)
[2] . Abduréhim Tursun. Filosofskie Mysli Uygorov Rannego Srednevekovie
( Deslepki Ottura esir Uyghurlirining pelsepiwi pikirliri ). Bishkek,
Ilim Neshiriyati, 2002-yili, 5-bet .(Rusche)
[3] . A.N. Bérnshtam. Uyghurlarning Qedimki we ottura Esir Tarixining
qissiliri, 195q-yili,Almuta. << Qazaq Eli >> Neshiriyati. 267-268–Bet
(Uyghurche)
[4] . Narinbayév A.I . Qedimki we Ottura Esir Uyghurlirining Ijtimaiy
Tepekkür Tarixidin. Bishkek. 1994-Yili, 65-66-betler, (Rusche)
[5]
.
Uyghurlarning
Qedimki
we
Ottura
Esir
étnik
tarixi
mesililiri
heqqide Rus alimliridin V. Radlov, D. Tixonov, L. Gumilév, A. Bérnshtam,
A. Malyavkin we bashqilarning, Türk alimliridin Zeki Welidi Toghan,
Bahayidin Ogel we Ozken Izgi, hazriqi zaman Gherb alimliridin Makkéras,
Miliward, Xenzu alimliridin Wang Riwéi. Féng Jiashéng, Chén Suluo, Liu
Zhixiao,
Lin
Gen,
Gu
Bao,
Wéi
Liangtao
we
bashqilarning
bir
qisim
eserlirige hem Yapon alimliridin Abé Takéo we bashqilarning emgeklirige
qaralsun.
Elwette,
Uyghur
tarixchiliridin
M.
Bughra,
Isiyév. I. Mutiiy we bashqilarning eserlirige qaralsun.
T.
Almas
.D.
[6] . G.Gözhaxmet Sadvakasov. K Voprosu Ujgursko-Uzbekiskoj Yazykovoj
Interferensii
(
Uyghur-özbék
til
arilishishi
mesilisi
heqqide)
.
Izbrannyie Trudy Gözhxmeta Sadvakosova (Ghojaxmet Sadwaqasof Eserliridin
Tallanmilar). S. 180. .Almaty. Alem. 2000.
[7] . Vannikov Ya.R. Soveremennie Rasselenie Narodov I etnograficheskix
Grup V Ferganskoj Doline ( Perghane Wadisidiki Xelqler we Etnografiyilik
Guruppilarning
Hazirqi
Zamandiki
Tarqilishi
.
Sredne
Aziatskij
Etnograficheskij Sbornik. 2-Tom. Moskva. 1959. S.468
[8] . Ghojaxmet Sadwaqasof Eserliridin Tallanmilar. Shu kitab. 180-Bet
[9] . S.M.Abramzon. Kirgizy I ikh Etnogeneticheskie I istoriko-Kulturnie
Svyazi ( Qirghizilar we Ularning Tarixiy-Medeniyet Baghlinishliri ) .
Izdatelstvo “ Nauka”. Léningradskoe Otdelenie. Léningrad. 1971. S.42
[10]. S. M. Abramzon. Shu eser.43-bet
[11] . K stoletiyu Pereselnia Ujgurov Iz Semirechya v Turmenistan. 18901990Gg.
(
Uyghurlarning
Kelgenlikining
100
Yettisudin
Yilliqi.
Türkmenistan’gha
1890-1990-Yillar)
Köchüp
.
Http://hamrajan.narod.ru/Bayram-Ali.html.
[12] . Baranowa Yu. G. K Voprosu o Pereselenii Musulmanskogo Naseleniya
iz iliyskogo Kraya w Semireche w 1881 -1883 gg.(musulman ahalisining
1881-1883-yilliri
ili
Wilayitidin
Yettisugha
köchüshi
Mesilisi
Heqqide).Trudy séktora wostokowédéniya, t. I – Alma –Ata, – 1959.- s.4950
[13] . Baranowa Yu. G. Shu eser 49-50-betler
[14] . Ruziyev.Meshur. Vorzozhdennyj Ujgurskiy Narod ( Qayta Tughulgan
Uyghur Xelqi). Alma-Ata. Qazaqistan neshiriyati. 1976. S.74-75
[15] . P.P. Rumiyansév. Uezdy Zhetisu ( Yettisu Nahiyiliri. Taranchi).
2000. Almaty, Zhalp Baspasi . S.223-261.
[16] . Uyghurs-A Disappeared Diaspora in Fergana Valley. Uluslararsi
Türkiyat
Arastimalari
Sempyozumu
Bildirleri.
Anakara.
2013.
451-458-
Betler. Maqalining Uyghurche toluq nusxisi <> qatarliq tor betlerde élan
qilindi. Mezkur maqalide barliq sanliq melumatlar tepsiliy körsitilgen.
[17] . Bu mesilide Molla Musa Sayramining << tarixiy Hemidi>> we <<
tarixiy Emniye>> Namliq eserlirige we Molla Shakirning << Zepername>>
namliq esirige qaralsun.
[18] . M.Olimov. V.V.Bartold o Natsionalnom Razmezhevanii v Srednei Azii
(
V.V.Bartold
Www.ca-c.org.
Ottura
Asiyadiki
Kawkaziye
we
Milletlerge
Ottura
Arish
Asiya
Mesilisi
ilmiy
Heqqide).
zhurnili.
[19] . Institute of Muslim Minority Affairs (1991). Journal of the
Institute of Muslim Minority Affairs, Volumes 12-13. King Abdulaziz
University. P. 108.
[20] Sawut Mollawutov. << 70 Yil muqeddem >>. Uyghur Edebiyat Dwanliri.
2002.Almuta. 187-Bet.
[21] Sawut Mollawutov. << 70 Yil muqeddem >>. Shu eser. 187-Bet.
[22] Sawut Mollawutov. Shu eser. 2002.Almuta. 187-188-Betler.
[23]
Ahat
Andican.
Turkestan
Struggle
Abroad.
From
Jadidism
to
Independence. Sota Publications.2007. P.46-49.
[24] Abduméjit Rözibaqiyéf. Tengriqul qutluq. Perwaz mejmuesi. 1994.
Almuta.11-bet
[25] Sawut Mollawutof. Shu eser. 188-Bet.
[26] Sawut Mollawutof. Shu eser. 188-Bet.
[27] Abdulla Rözibaqiyéf. Besh yilliq hésab.<< birinchi chamdam>>, 1924yili, Moskwa. 120-138-Betler
[28] Uyghur Sowét Edebiyatining Tarixi. Qazaqistan “Nauka “ Neshiriyati.
Almaty. 1986. 10-Bet