Araştırmalar / Original Articles

Solunum Hastalıkları
ISSN 1300-2961
Cilt 20, Sayı 2, 2009,45–48
Tüm hakları saklıdır, tamamen ve kısmen tıpkıbasımı yasaktır
Araştırmalar / Original Articles
Hemodiyaliz Tedavisi Alan Hastalarda Eritropoietin
Kullanımı ve İki Diyaliz Arası Kilo Artışının Solunum
Fonksiyon Testleri Üzerine Etkisi
The Effect of Erythropoietin Use and Interdialytic Weight
on Pulmonary Function Tests Among Hemodialysis Patients
M. Sait Yordam1, Ezgi Özyılmaz2, Aykut Başer3, Muammer Yılmaz3
1
2
3
Çankırı Devlet Hastanesi, Göğüs Hastalıkları, Çankırı
29 Mayıs Özel Ankara Hastanesi, Göğüs Hastalıkları ve Yoğun Bakım, Ankara
Çankırı Devlet Hastanesi, Hemodiyaliz Ünitesi, Çankırı
Geliş Tarihi: 8 Temmuz 2008
Kabul Tarihi: 2 Eylül 2008
Özet
Abstract
Amaç: Son dönem böbrek hastalığı (SDBH) nedeniyle hemodiyaliz tedavisi alan hastalarda pek çok akciğer problemi görülmektedir. Bu çalışmanın amacı SDBH nedeniyle hemodiyaliz tedavisi alan hastalarda eritropoietin kullanımı ve iki diyaliz arası
kilo artışının solunum fonksiyon testleri (SFT) üzerine etkisinin değerlendirilmesidir.
Gereç ve Yöntem: Çalışmaya 40 erişkin hasta prospektif olarak alındı. Tüm
hastaların bazal demografik özellikleri, eritropoietin kullanım durumları ve iki
diyaliz arası aldıkları maksimum kiloları kaydedildikten sonra hastalara hemodiyaliz tedavisinden hemen önce ve tedavi bittikten sonra en geç ilk 1 saat içinde
SFT uygulandı.
Sonuçlar: Hastaların %20’sinde SFT bulguları anormaldi. Hasta grubunun hemodiyaliz öncesi ve sonrası SFT’leri karşılaştırıldığında istatistiksel anlamlı farklılık
olmadığı izlendi. Eritropoietin kullanan ve kullanmayan hastalar karşılaştırıldığında
diyaliz öncesi ve sonrası SFT’lerinde anlamlı farklılık izlenmedi. İki diyaliz arası
mevcut kilosunun %5.5’inden fazla kilo artışı olan hastalarda diyaliz sonrası
FEV1/FVC ve FEF25-75 değerlerinin istatistiksel anlamlı düzeyde iyileştiği saptandı.
Yorum: Sonuç olarak bu çalışma göstermiştir ki hipervoleminin düzeltilmesi
hemodiyaliz hastalarında solunum fonksiyonlarını iyileştirebilmektedir.
Objective: Many pulmonary disorders are reported in end-stage renal disease
(ESRD) patients who underwent hemodialysis therapy.The aim of this study is
to evaluate the effect of erythropoietin and interdialytic weight gain on pulmonary function tests (PFTs) in hemodialysis patients.
Material and Methods: Forty-adult patients were included in this prospective
study. After recording baseline demographical variables, erythropoietin use
and interdialytic weight gain, PFTs were performed to all of the patients just
before and in the first hour after hemodialysis therapy.
Results: Twenty percentage of the patients represented any PFT abnormality.
When the PFT results compared before and after hemodialysis therapy no significant change was observed. The pre and postdialysis PFT results among
patients who receive erythropoietin treatment do not represent any difference
from those who do not receive this therapy. FEV1/FVC and FEF25-75 were
improved with hemodialysis therapy among patients whose weight gain more
than 5.5% at the interdialytic period.
Conclusion: This study showed that reduction of hypervolemia may result in
the improvement of PFTs in hemodialysis patients.
Anahtar sözcükler: hemodiyaliz, eritropoietin, solunum fonksiyon testleri
Keywords: hemodialysis, erythropoietin, pulmonary function tests
İletişim adresi:
M. Sait Yordam,
Çankırı Devlet Hastanesi, Göğüs Hastalıkları,
Çankırı
Tel.:+90 0376 213 10 98;
Faks:+90 0376 213 07 83;
[email protected]
Giriş
Son dönem böbrek hastalığı (SDBH) yalnızca böbrek fonksiyonlarının kaybı değil
aynı zamanda pek çok organ sistemini de etkileyen karmaşık bir klinik sendromdur. Son dönem böbrek hastalarında en sık görülen akciğer problemleri pulmoner
ödem, kalsiyum ve fosfor dengesinin bozulmasına bağlı pulmoner fibrozis, hi-
© 2009 Atatürk Göğüs Hastalıkları ve Göğüs Cerrahisi Eğitim ve Araştırma Hastanesi
www.solunumhastaliklari.org
45
Solunum Hastalıkları
Cilt 20, Sayı 2, 2009,45–48
poksi ve diyaliz membranlarına bağlı kompleman kaskadının aktivasyonu sonucu gelişebilen pulmoner vasküler
lökostaz gibi klinik tablolardır.[1-3] SDBH’da solunum
fonksiyon testleri (SFT) ile ilgili yapılan araştırmalarda restriktif fonksiyon bozukluğu,[4,5] obstrüktif fonksiyon
bozukluğu[6, 7] veya difüzyon kapasitesinde artma ya da azalmanın[8] görülebileceği bildirilmiştir. Bu akciğer problemlerinin nedeni altta yatan akciğer hastalıkları ve sigara olabileceği gibi aynı zamanda üremi ve diyaliz tedavisinin de
patogenezde rol oynayabileceği düşünülmektedir.
Eritropoietin son dönem böbrek hastalarında sık görülen
aneminin tedavisinde 1986 yılından beri yaygın şekilde kullanılan bir ajandır.[9] Eritropoietin kullanımının aneminin
düzeltilmesinin yanı sıra kan transfüzyonu ihtiyacını azalttığı, egzersiz kapasitesini artırdığı, yaşam kalitesini iyileştirdiği gösterilmiştir. Bunun yanı sıra hipertansiyon, demir yetersizliği ve enjeksiyon yerinde ağrı gibi yan etkilerin oldukça az
sıklıkta görüldüğü yapılan araştırmalarda gösterilmiştir.[10,11]
Aneminin karbonmonoksit difüzyon kapasitesini düşüren bir
etken olduğu bilinen bir gerçektir; buna karşın eritropoietin
kullanımının solunum fonksiyon testleri üzerine etkisi ile
ilgili literatürde yeterli veri bulunmamaktadır. Bu konuda
yapılan tek araştırmada hemodiyaliz hastalarında eritropoietin kullanımı ile anemi düzeltildikten sonra SFT parametrelerinde anlamlı düzelme izlenmiştir.[12]
Bu çalışmanın amacı SDBH nedeniyle hemodiyaliz tedavisi
alan hastalarda hemodiyaliz tedavisinin ve eritropoietin kullanımının erken dönem SFT üzerine etkisinin değerlendirilmesidir.
Gereç ve Yöntem
Çalışmaya hastanemiz hemodiyaliz ünitesinde takip edilen
18 yaş üzeri hastalar prospektif olarak alındı. Bilinen herhangi bir akciğer hastalığı öyküsü olan ve araştırmaya katılmayı kabul etmeyen hastalar çalışma dışı bırakıldı. Tüm hastaların yaş, cinsiyet gibi bazal demografik verileri, eşlik eden
hastalıkları, sigara öyküleri, diyaliz tedavisinin süresi, haftalık diyaliz sayısı, SDBH’ya neden olan hastalıkları, iki diyaliz tedavisi arasında alınan maksimum kiloları kaydedildi.
Daha sonra tüm hastalara diyaliz tedavisi öncesi ve sonrası
ilk 1 saat içinde uygun şekilde kalibre edilmiş Spirobank
MIR cihazı ile standart kılavuz önerilerine göre SFT uygulandı.[13] Birinci saniyedeki zorlu ekspiratuar volüm (FEV1),
zorlu vital kapasite (FVC), FEV1/FVC oranı, maksimum ekspiratuar akım (PEF) ve vital kapasitenin %25’i ve %75’i
arası zorlu ekspiratuar akım hızı (FEF25-75) ölçümleri yapıldı. Üç kez ardı ardına yapılan testin sonucu olarak elde edilen en iyi değerler kaydedildi. FEV1/FVC oranı %70’in
altında ve FEV1 değeri %80’in altında olan hastalarda büyük
hava yolu obstrüksiyonu, FEV1/FVC oranı normal iken hem
FEV1 hem de FVC düzeyinde azalma saptanan hastalarda restriktif hastalık tanısı koyuldu. SFT sonuçları iki göğüs hastalıkları uzmanı tarafından yorumlandı. Çalışma için yerel
etik kuruldan onay alındı.
46
İstatistiksel Değerlendirme
Elde edilen veriler bilgisayar ortamında SPSS 11.0 for
Windows programına girildi (SPSS for Windows; Chicago,
IL, ABD). Sonuçlar ortalama±standart deviasyon (SD) veya
ortalama olarak sunuldu. Sürekli değişkenler student’s t testi,
kategorik veriler ki-kare testi ile karşılaştırıldı. Hemodiyaliz
önce ve sonrası SFT’nin değerlendirilmesi için iki eş arası farkın önemlilik testi kullanıldı. P değeri 0.05’in altında ise
istatistiksel anlamlı olarak kabul edildi.
Bulgular
Çalışmaya 27 erkek 13 kadın toplam 40 hasta alındı.
Hastaların bazal demografik, karakteristik özellikleri, eşlik
eden hastalıkları, hemoglobin ve hematokrit değerleri ve
hemodiyaliz özellikleri Tablo 1’de sunulmaktadır. Grubun ortalama hemodiyaliz süresi 6.2±4.6 yıl olarak bulundu.
Hastaların %22.5’i aktif sigara içicisiydi ve %15’i sigara içmiş
ve bırakmış kişilerdi. SDBH’nın nedenleri değerlendirildiğinde en sık neden diabetes mellitus (%25) takiben hipertansiyon
(%20) ve obstrüktif nedenler (%15) olarak bulundu (Tablo 1).
Hemodiyaliz öncesi SFT’leri değerlendirildiğinde iki hastada obstrüktif, beş hastada restriktif ve bir hastada karışık
obstrüktif ve restriktif fonksiyon bozukluğu olmak üzere
hasta grubunun %20’sinde herhangi bir SFT anomalisi olduğu izlendi. Hasta grubunun hemodiyaliz öncesi ve sonrası
SFT’leri karşılaştırıldığında FEV1, FVC, FEV1/FVC, PEF ve
FEF25-75 değerleri arasında istatistiksel anlamlı farklılık
olmadığı izlendi (p>0.05) (Tablo 2).
Tüm hasta grubunun %45’inin eritropoietin kullandığı
öğrenildi. Eritropoietin kullanan ve kullanmayan hastalar
Tablo 1 Hastaların bazal demografik özellikleri ve hemodiyaliz ile ilgili özellikleri
N=40
Yaş (yıl)
Cinsiyet (Erkek/Kadın)
Hemodiyaliz süresi (yıl)
Haftalık hemodiyaliz sayısı
Hemoglabin (g/dL)
Hemotokrit (%)
Altta yatan hastalık (n)
Diyabet
Obstrüktif
Hipertansiyon
Diyabet + hipertansiyon
Glomerulonefrit
Amilodoz
Diğer
Bilinmiyor
Eşlik eden hastalıklar
Konjestif kalp yetersizliği
Aterosklerotik kalp hastalığı
Epilepsi
Peptiküler
Osteoporoz
Ailevi Akdeniz ateşi
53.1±16.1
27/13
6.2±4.6
2.9±0.2
11.5±1.3
33.8±4.6
Hemodiyaliz tedavisi alan hastalarda eritropoietin kullanımı ve iki diyaliz arası kilo artışının solunum fonksiyon testleri üzerine etkisi M. S. Yordam ve ark.
7
6
5
3
3
2
2
12
3
3
1
1
1
1
Solunum Hastalıkları
diyaliz öncesi ve sonrası karşılaştırıldığında FEV1, FVC,
FEV1/FVC, PEF ve FEF25-75 değerleri arasında istatistiksel
anlamlı farklılık olmadığı izlendi (p>0.05) (Tablo 3).
İki diyaliz arası kilo artışının SFT üzerine etkisi olup
olmadığını araştırmak için kilolarının %5.5’inden fazla ve az
kilo alan hastaların diyaliz öncesi ve sonrası değerleri karşılaştırıldı. İki diyaliz arası %5.5’ten daha az kilo artışı olan hastalarda diyaliz öncesi ve sonrası SFT’ler benzerdi. Yüzde
5.5’ten fazla kilo artışı olan hastalarda ise diyaliz sonrası
FEV1, FVC ve PEF değerleri benzer olmasına rağmen
FEV1/FVC ve FEF25-75 değerlerinin istatistiksel anlamlı
düzeyde iyileştiği saptandı (p<0.05) (Tablo 4).
Tartışma
Bu çalışma göstermiştir ki SDBH nedeniyle hemodiyaliz
tedavisi alan hastalarda SFT bozuklukları oldukça sık görülür. Bu hasta grubunda hemodiyaliz öncesi ve hemen sonrasında yapılan SFT’lerde istatistiksel anlamlı farklılık saptanmadı. Eritropoietin kullanan ve kullanmayan hastaların SFT
parametreleri benzer olarak bulundu. Ancak iki diyaliz arası
%5.5’den daha fazla kilo artışı olan hastalarda diyaliz sonrası
FEV1/FVC ve FEF25-75 değerlerinin anlamlı düzeyde iyileştiği izlendi.
SDBH çok çeşitli nedenlere bağlı gelişebilen böbrekteki
nefronların kronik progresif ve geri dönüşümsüz hasarı ile
karakterize bir klinik sendromdur. Ülkemiz prevelans rakamlarına göre SDBH’nın en sık nedeni diabetes mellitus daha
sonra da hipertansiyon olarak bulunmuştur. Bizim çalışmamızda da benzer sıklık sırası izlendiğinden dolayı araştırma
grubumuzun ülkemizdeki hastaları uygun şekilde temsil
eden bir grup olduğu izlenmiştir.[9]
Tablo 2 Hasta grubunun diyaliz öncesi ve sonrası solunum fonksiyon testlerinin
karşılaştırılması (n=40)
FEV1 (%)
FVC (%)
FEV1/FVC
PEF (%)
FEF25-75 (%)
Diyaliz öncesi
Diyaliz sonrası
p
86±26
86±21
102±13
74±24
73±34
88±24
87±20
104±13
77±27
78±36
0.248
0.760
0.144
0.107
0.133
FEV1: Birinci saniyedeki zorlu ekspiratuar volüm; VC: Zorlu vital kapasite; PEF: Maksimum ekspiratuar akım hızı; FEF25-75: Vital kapasitenin %25’i ve %75’i arası zorlu ekspiratuar akım hızı
Değerler ortalama ± Standart deviasyon olarak verilmiştir.
Tablo 3 Eritropoietin kullanan ve kullanmayan hastaların diyaliz öncesi solunum
fonksiyon testlerinin karşılaştırması (n=40)
FEV1 (%)
FVC (%)
FEV1/FVC
PEF (%)
FEF25-75 (%)
Eritropoietin (+)
Eritropoietin (-)
p
83±18
83±17
104±9
70±19
66±23
89±31
89±23
101±16
78±27
79±41
0.416
0.336
0.551
0.280
0.251
Cilt 20, Sayı 2, 2009,45–48
Hasta grubumuzun %20’sinde obstrüktif, restriktif veya
mikst tipte SFT anomalisi izlendi. Hemodiyaliz hastalarında
yapılan pek çok çalışmada çok çeşitli SFT bozukluklarının
olduğu gösterilmiştir.[7,13,14] Hemodiyaliz hastalarında görülen
solunum fonksiyon testi bozukluklarının nedenlerinin hastalığın kendisine, hemodiyaliz etkisine, akciğer ödemine, pulmoner mikrovasküler yatakta oluşan hasara veya solunum kas güçsüzlüğüne bağlı olabileceği düşünülmüştür.[7,14,15] Yine bu
çalışmada olduğu gibi sigara içilmesi de SFT anomalilerinin
önemli bir nedeni olabilir. İlginç olarak Nascimento ve arkadaşları yaptıkları bir araştırmada SDBH’da bozulmuş pulmoner fonksiyon testlerinin malnutrisyon ve inflamasyonla ilişkili olduğunu göstermişlerdir.[16] Bizim çalışmamızda hemodiyalizden önce ve hemen sonra SFT parametreleri arasında farklılık izlenmemesi daha önce yapılan araştırmaları destekler
niteliktedir.[17-19] Bu durum pek çok hastada eşlik eden akciğer
hastalığı yoksa hemodiyaliz öncesi SFT’lerin normal olmasına
bağlanmaktadır.[19] Nitekim bizim hasta grubumuzun
%80’inde de bazal SFT değerleri normal olarak bulunmuştur.
Hemodiyaliz hastalarında sıklıkla bildirilen bir diğer anomali
karbonmonoksit difüzyon kapasitesinde (DLCO) azalmadır.[8,20,21] DLCO’daki azalmanın nedenlerinin de SFT bozukluğunun nedenlerinden farklı olmadığı bildirilmektedir.[8] Bu
çalışmada DLCO düzeylerine teknik yetersizlikler nedeniyle
bakılamamıştır.
Bu çalışmada eritropoietin kullanan ve kullanmayan hastalar arasında da SFT parametreleri arasında istatistiksel
anlamlı farklılık saptanmamıştır. Bu konuda Uçok ve arkadaşlarının yaptığı bir araştırmada, düzenli diyaliz tedavisi
alan ve anemisi olan hastalara eritropoietin başlamadan önce
ve hemoglobin düzeyi 10 g/dL üzerine çıktıktan sonra SFT
yapılmış ve eritropoietin tedavisi almayan hemodiyaliz hastaları ile karşılaştırılmıştır. Sonuç olarak kontrol grubunda iki
SFT arasında farklılık izlenmezken eritropoietin kullanan
Tablo 4 Volüm yüküne göre diyaliz öncesi ve sonrası solunum fonksiyon testlerinin karşılaştırılması
İki diyaliz arası ≥%5.5 volüm yükü olan hastaların diyaliz öncesi ve sonrası
solunum fonksiyon testlerinin karşılaştırılması (n=21)
FEV1 (%)
FVC (%)
FEV1/FVC
PEF (%)
FEF25-75 (%)
Diyaliz öncesi
Diyaliz sonrası
p
85±23
85±19
101±11
72±24
73±34
87±23
85±18
106±11
75±29
82±39
0.151
0.976
0.015
0.133
0.048
İki diyaliz arası <%5.5 volüm yükü olan hastaların diyaliz öncesi ve sonrası
solunum fonksiyon testlerinin karşılaştırılması (n=19)
FEV1 (%)
FVC (%)
FEV1/FVC
PEF (%)
FEF25-75 (%)
Diyaliz öncesi
Diyaliz sonrası
p
87±29
88±23
101±14
77±23
73±35
88±26
89±21
101±11
79±26
73±33
0.728
0.691
0.852
0.415
0.980
The effect of erythropoıetın use and interdialytic weight on pulmonary function tests among hemodialysis patients M. S. Yordam et al.
47
Solunum Hastalıkları
Cilt 20, Sayı 2, 2009,45–48
grupta anemi düzeldikten sonra DLCO, FVC ve PEF değerlerinde anlamlı düzelme izlenmiştir.[12]
Bu çalışmada iki diyaliz arası kilo artışı vücut ağırlığının
%5.5’inin altında olan hastalarda hemodiyaliz öncesi ve sonrası SFT değerleri benzer iken, iki diyaliz arası kilo artışı
%5.5’in üstünde olan hastalarda hemodiyaliz sonrası
FEV1/FVC ve FEF25-75 değerlerinde istatistiksel anlamlı bir
düzelme izlendi (p<0.05). Bu sonucun olası nedeninin
volüm azalmasını takiben mukozal ödemde azalmaya bağlı
olabileceği düşünüldü. Karacan ve arkadaşlarının bu konuda
yaptıkları iki farklı araştırmalarında hemodiyaliz öncesi ve
sonrası gelişen radyolojik, biyokimyasal değişiklikler ve
FEF25-75 ve FEV1 değerlerinde görülen hafif artışın nedeninin de mukozal ödem ve pulmoner konjesyon olduğu düşünülmüştür.[17,22] Hemodiyaliz tedavisi ile vücuttan alınan
sıvı yüzdelerinin SFT ile ilişkisini inceleyen çalışmalarda
çelişkili sonuçlar alınmıştır. Eski bir araştırmada vücut ağırlığının %9.6’sına kadar sıvının hemodiyalizle alınmasının
azalmış olan akciğer volümlerini anlamlı düzeyde iyileştirdiği gösterilmiştir.[5] Alves ve arkadaşları, uzun süreli hemodiyaliz tedavisi altındaki 61 hastada %3.6 sıvı azaltılmasının
akciğer fonksiyon parametreleri ile zayıf bir korelasyonu
olduğunu göstermişlerdir.[23] Buna karşın bir diğer araştırma
bu sonucu desteklemeyen nitelikte sonuçlanmıştır. Vücut
ağırlığının %2-6’sının diyalizle kaybedildiği bu araştırmadaki bu sonuç restiktif SFT’si olan hastaların çoğunun ciddi
akciğer veya kalp hastalığına sahip olmasına bağlanmıştır.[19] Bizim araştırmamızda da hastaların iki diyaliz arası
kilo artışları %3.4 ile %7.9 arasında idi. Sonuç olarak daha
önce yapılan araştırmalar, hastaların dağılımı ve yaklaşık
ortalaması dikkate alınarak bu araştırmada %5.5 sınır değer
olarak belirlenmiştir.
Bu araştırmanın sonuçları ile birlikte sınırlamaları da
değerlendirmeye alınmalıdır. Öncelikle araştırmaya alınan
hastalarda SFT parametreleri değerlendirilirken DLCO, akciğer volüm ve kapasiteleri değerlendirilememiştir. Üç hastamızda görülen obstrüktif tipteki SFT bozukluğunun nedeni
sigara içmeleri ile de ilişkili olabilir. Yine eritropoietin kullanan ve kullanmayan hastalar karşılaştırılırken eritropoietin
kullanan hastaların tedavi başlanmadan önce ve sonraki
SFT’lerinin değerlendirilmesi ile daha ayrıntılı bilgiler elde
edilebilirdi. Ayrıca bu çalışma küçük bir hasta grubunun
sonuçlarını yansıtmaktadır.
Sonuç olarak bu çalışma göstermiştir ki SDBH nedeniyle
hemodiyaliz tedavisi alan hastalarda hipervoleminin düzeltilmesi solunum fonksiyonlarını iyileştirebilir. Hemodiyaliz
hastalarında üreminin ve eritropoietin kullanımının akciğer
fonksiyonları üzerine etkileri ve hipervoleminin uzun dönem
akciğer hasarı ve solunum fonksiyonlarına olası etkilerini
aydınlatmak için ileri çalışmalar gereklidir.
48
Kaynaklar
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
Ardıç S, Özdemir N, Ekici MS ve ark. Diyaliz sırasında kan gazı değerleri ve
değişimleri. Tüberküloz Toraks 1989;37:311–6.
Arık N, Dilek M. Nefroloji, 2008, 2. Baskı.
Milliner DS, Zinsmeister AR, Lieberman E, Landing B. Soft tissue calcification
in pediatric patients with end-stage renal disease. Kidney Int
1990;38:931–6.
Myers BD, Rubin AE, Schey G, et al. Functional characteristics of the lung in
chronic uremia treated by renal dialysis therapy. Chest 1975;68:191–4.
Zidulka A, Despas PJ, Milic-Emili J, et al. Pulmonary function with acute loss
of excess lung water by hemodialysis in patients with chronic uremia. Am J
Med 1973;55:134–41.
Bazzi C, Amaducci S, Arrigo G, et al. Bronchial hyperresponsiveness in
patients on regular hemodialysis treatment of very long duration. Am J
Kidney Dis 1994;24:802–5.
Ewert R, Opitz C, Wensel R, et al. Abnormalities of pulmonary diffusing
capacity in long term survivors after kidney transplantation. Chest
2002;122:639–44.
Herrero JA, Alvarez Sala JL, Coronel F, et al. Pulmonary diffusion capacity in
chronic dialysis patients. Respir Med 2002;96:487–92.
Akpolat T, Utaş C, Süleymanlar G. Nefroloji El Kitabı, 2007, 4. Baskı.
Allegra V, Martimbianco L, Vasile A. Lipid and apolipoprotein patterns during
eryrtropoietin therapy. Nephrol Dial Transplant 1997;12:924–32.
Cody J, Daly C, Campbell M, et al. Recombinant human erythropoietin for
chronic renal failure anaemia in pre-dialysis patients. Cochrane Database
Syst Rev 2005 Jul 20: CD003266.
Uçok K, Gökbel H, Yeksan M, et al. The effects of rHuEpo administration on pulmonary functions in hemodialysis patients. Int J Artif Organs 1996;19:336–8.
Quanjer PH, Tammeling GJ, Cotes JE, et al. Lung volumes and forced ventilator flows. Report of the Working Party on Standardization of Lung Function
Tests, European Community for Steel and Coal. Official Statement of the
European Respiratory Society. Eur Respir J Suppl 1993;16:5–40.
Guleria S, Agarwal RK, Guleria R, et al. The effect of renal transplantation on
pulmonary function and respiratory muscle strength in patients with endstage renal disease. Transplantation Proceedings 2005;37:664–5.
Kalender B, Erk M, Pekpal M, et al. The effect of renal transplantation on
pulmonary function. Nephron 2002;90:86–94.
Nascimento MM, Qureshi AR, Stenvinkel P, et al. Malnutrition and inflammation are associated with impaired pulmonary function in patients with chronic
kidney disease. Nephrol Dial Transplant 2004;19:1823–8.
Karacan O, Tutal E, Uyar M, et al. Pulmonary function in uremic patients on
long-term hemodialysis. Renal Failure 2004;26:273–8.
Çamsarı T, Şahin S, Çapa G, et al. Hemodiyalizin akciğer klerensi üzerine
etkisi. Tüberküloz Toraks 1998;46:51–4.
Lang S, Becker A, Fischer R, et al. Acute effects of hemodiaysis on lung
function in patients with end-stage renal disease. Wien Klin Wochenschr
2006;118:108–13.
Bush A, Gabriel R. Pulmonary function in chronic renal failure: effects on
dialysis and transplantation. Thorax 1991;46:424–8.
Kalpaklıoğlu AF, Eyüboğlu AF, Aydın G, Özdemir N. Effects of dialysis on pulmonary function and lung diffusing capacity in patients with chronic renal
failure. Solunum Hastalıkları 1998;9:643–54
Karacan O, Tutal E, Colak T, et al. Pulmonary function in renal transplant
recipients and end stage renal disease undergoing maintenance dialysis.
Transplan Proc 2006;38:396–400.
Alves J, Hesdanhol V, Fernandes J, et al. Spirometric alterattions caused by
hemodialysis. Their relation to changes in the parameters commonly used to
measure hemodialysis efficiency. Acta Med Port 1989;2:195–8.
Hemodiyaliz tedavisi alan hastalarda eritropoietin kullanımı ve iki diyaliz arası kilo artışının solunum fonksiyon testleri üzerine etkisi M. S. Yordam ve ark.