Osmanlı - Prof. Dr. Metin Hülagü

ERMENİ MESELESİNİN OLUŞUM SÜRECİNDE
MİSYONERLERLİK FAALİYETLERİNİN YERİ
Prof. Dr. M. Metin HÜLAGÜ*
Osmanlı Ülkesine Gelen Misyoner Grupları
Osmanlı coğrafyasında misyonerlik faaliyetlerinin tarihi araştırmacıların yabancı olduğu bir
konu değildir.
Bilindiği gibi, Anadolu’da faaliyet göstermeye başlayan ilk misyoner grubu daha 1220 yılında
İstanbul’a gelen Saint François tarikatına mensup Franciscain rahiplerinden Katolik Kapusenler
(Freres Mineurs) olmuştur. Bugün sadece Conventueller diye anılan bu rahipler İstanbul’a gelen en
eski Katolik misyonerleri olmuşlardır.
Osmanlı ülkesine giren ikinci grup Katolik misyoner grubu Dominikenlerdir. Bir iddiaya göre
bunların İstanbul’a gelişi 13. yüzyılın ilk yarısı içinde, başka bir iddiaya göre ise aynı yüzyılın
ikinci yarısında gerçekleşmiştir. Osmanlı topraklarında faaliyete başlayan diğer bir Katolik
misyoner grubu da Cezvitler olmuştur. 1583 Kasımının sekizinci günü beş kişilik bir grup hâlinde
Osmanlı ülkesine ayak basan Cezvit misyonerleri aynı yılın 18 Kasımı’nda St. Benoit Manastır ve
Kilisesi’ne yerleştirilmişlerdir. Yerleşir yerleşmez yaptıkları ilk işlerden biri ise burada hemen bir
okul açmak olmuştur. Cezvitler, tarikatlarının 1773 yılında Papa XIV. Clement tarafından
lağvedilmesine kadar, İstanbul’da Rumlar ve Ermeniler arasında, 190 yıl süren bir faaliyet
içerisinde olmuşlardır. İstanbul’a Cezvitler’den sonra gelen diğer bir misyoner grubu ise
Capucinsler olmuştur. 1626 Temmuzu’nun yedisinde üç kişilik bir Capucin misyoner grubu
İstanbul’a gelmiş ve St. Georges Kilisesi’ne yerleşerek, Cezvitler gibi onlar da, kilise bünyesinde
açtıkları bir okul ile eğitim alanında kendilerini ispatlamaya çalışmışlardır.
Osmanlı ülkesinde faaliyet gösteren ikinci gurup misyonerler ise Protestanlar olmuştur. Daha
İngiltere Cumhuriyeti’nin ilan olunduğu 1646 yılında Londra’da yer alan yeni parlamento
Hıristiyanlığın neşri için bir cemiyet teşkili cihetine gitmiştir. 1698, 1792 ve 1805 tarihlerinde bu
cemiyet mevcut teşkilatını, yaptığı atılımlarla daha da geniş bir alana yaymaya çalışmıştır.
Misyonerlerin Faaliyet Alanları
Misyonerler genel olarak sabırlı, çalışkan, feragat sahibi, sır saklamasını bilen kimseler olmak
gibi çok yönlü hususiyetlere sahip olmuşlardır. Misyonerlik her ne kadar dinî bir mana taşımakta ise
de misyoner faaliyetleri sadece dinî esaslar çerçevesinde yapılmakla da sınırlı kalmamıştır. Yapılan
faaliyetler siyasî, iktisadî, içtimaî ve idarî alanlardaki her türlü çalışmayı kapsayacak şekilde,
oldukça geniş ve çok farklı amaçlara yönelik olarak yürütülmüştür. Hatta gerektiğinde, Roma
İmparatorluğu yahut Osmanlı Devleti tarihinde yaşanan bir dizi örnekte olduğu gibi, kurulu düzeni
değiştirmeye veya yıkmaya matuf isyan ve ayaklanmalara da rehberlik etmek yahut bu tür olaylara
iştirak etmek gibi bir noktaya kadar uzanmıştır. Bu durumdan dolayıdır ki 18. asır Fransız yazar ve
filozoflarından Voltaire (1694–1778) misyonerleri
koyun postuna girmiş ejderhalar
*
Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, Kayseri.
olarak tavsif etmiş ve onların “dünyayı kana boyadıklarına”1 inanmıştır.
İsyan ve ayaklanmalara da rehberlik etme yahut iştirakte bulunmaları yanında misyonerlerin ilgi
alanlarından bir diğeri de, yukarıda da ifade edildiği üzere, iktisadî alan olmuştur. Bu anlamda
Osmanlı coğrafyası yeraltı ve yerüstü zenginlikleri ile misyonerler için güzel bir potansiyel
oluşturmuştur. Birçok Amerikan misyoneri Osmanlı coğrafyası ile yakından alakadar olmuş, içinde
bulunduğu bölgenin haritalarını çizmiş, resimlerini çekmiş, yeraltı zenginliklerine ulaşabilmek için
zenginliği muhtemel olan yerlerde, bir takım isimler altında, fırsat buldukça kuyular açtırmış ve
kazılar yaptırmıştır. Yemen’de faaliyet gösteren ve esas ismi G. Wayman Bury iken niyetini ve
kimliğini gizleyerek takma ad kullanma yoluna giden Abdullah Mansur bu tür çalışmalar
içerisindeki misyonerlerden sadece birisi olmuştur. Sivas’ta bulunan Amerika konsolosu ise
hazırladığı raporlarla, Amerikan emperyalizminin ve ona aracılık eden kurumların Anadolu’nun
engin zenginliğine, maden kaynaklarına ve genel yapısına dikkatini çekmeye 2 çalışmıştır.
Misyonerler bulundukları yerlerde ve çevre bölgelerde meydana gelen olayları, hadiseleri ve
bunların nedenlerini bir kısım siyasî makamlara ve bağlı bulundukları merkezlere rapor etmişlerdir.
Örneğin Anadolu’da dört sene Amerika Birleşik Devletleri adına misyonerlik faaliyetinde
bulunmuş olan Frederic Davis Garin, Osmanlı topraklarında Ermeni Buhranı ve 1894 Kıtali ile
Vukuat-ı Mukaddimesi ve Tafsilatı” adı altında Ermenileri haklı gösteren bir kitap neşretmiştir3 .
Yine Amerika Birleşik Devletleri adına Van’da faaliyet gösteren başka bir misyoner “Ermeni
Buhranı” başlığı altında Sason hadiselerine dair bir kitap kaleme almış ve Londra’da birçok
kimseye bu eserin nüshalarını göndermiştir4 .
Merzifon Anadolu Koleji’ni idare eden Amerikalı misyonerlerinden biri tarafından bir kısım
olaylara karışan Ermenilerin Ankara’da yargılanmalarını ve bu yargılama dolayısıyla ortaya çıkan
durumu konu alan bir makale Presbiterian adındaki İngiliz gazetesinde neşredilmiştir5 . Yine
Standard Gazetesi’nde bir kısım misyonerlerle Madam Tomayan tarafından gönderilmiş olduğu
tahmin olunan Ankara Mahkemesi’nin konu edildiği bir mektup yayımlanmıştır6 . Yine Van ve
Bitlis’te bulunan iki Amerikalı misyoner bölgelerindeki yerel çatışmaları Erzurum’da bulunan
İngiliz konsolosu Mr. Zahrab’a iletmişlerdir7 .
Beraberinde iki pasaport taşıma imkânı bulan, İngiliz ve Osmanlı kimliği ile halk arasında
dolaşan, onlar gibi giyinip onlar gibi konuşan bir kısım misyonerler bağlı bulundukları devletin
hedeflerini gerçekleştirmede onlara azami derecede yardımcı olmaya çalışmışlardır8 .
Bütün bunlardan dolayıdır ki misyonerler Yakın ve Orta Doğu’daki durumla ilgili İngiliz ve
Amerikan enformasyonunun temel kaynaklarından birisini teşkil etmişlerdir9 . Amerika Birleşik
Devletleri’nin konsolosluk mensuplarını belirlemede ve tayin noktasında misyonerlere büyük yer
vermesi ve itibar etmesi, atadığı elçi, elçilik kâtibi, konsolos ve konsolos yardımcıları ve saireyi bile
zaman zaman misyonerlerden seçmiş olması misyonerlerin siyasî faaliyet içerisinde bulunmalarını
teşvik eden en önemli unsurlardan birisi olmuştur. Amerika Birleşik Devletleri’nin bu yöndeki
politikasında ısrarlı davranması ise hem misyoner faaliyetlerini sınırlamak konusunda alınan ve
alınması düşünülen Osmanlı tedbirlerine karşı caydırıcı bir rol oynamış, hem de misyonerlere
serbestçe hareket etme cesaret ve fırsatı vermiştir.
Necmettin Tozlu, “Osmanlı İmparatorluğunda M isyoner Okulları” Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, c. 5, s. 329-30.
Bu tür raporlara örnek olması bakımından bakınız: Kayseri Sancağı Hakkında Teğmen Bennet Tarafından Hazırlanan Genel Rapor
(1880), Çeviren: Uygur Kocabaşoğlu, Aralık 1996, Kayseri.
3
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (Kısaca: BOA), Sadaret Hususi M aruzat Evrakı (Kısaca: Y.A.Hus.): Dosya No: 327; Sıra No: 61;
Tarih: 14. 1. 1312.
4
BOA, Y.A.Hus.: Dosya No: 338; Sıra No: 100; Tarih: 15. 05. 1313.
5
BOA, Y.A.Hus.: Dosya No: 289; Sıra No: 90; Tarih: 29.7.1311.
6
BOA, Y.A.Hus.: Dosya No: 276; Sıra No: 69; Tarih: 10.12.1310.
7
Bu tür bilgilendirmeler için bakınız: Bilâl N. Şimşir, İngiliz Belgelerinde Osmanlı Ermenileri (1856–1880), Ter. Şinasi Orel,
İstanbul 1986, s. 100, 101, 108, 107, 418, 419, 420.
8
Tozlu, a.g.m., s. 333.
9
Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, İstanbul 1988, s. 55.
1
2
2
Robert Koleji’nin kurucusu ve ilk müdürü Cyrus Hamlin (1811–1900)’in iki defa Amerika’ya
başbakanlık etmiş olan Grover Cleveland (1837–1908)’a Osmanlı karasularına Amerikan
donanmasının gönderilmesi tavsiyesinde bulunarak saldırgan bir "gunboat" diplomasisi kışkırtıcılığı
yapması örneğinde olduğu gibi, gerek Amerikan okullarında ve gerekse Amerikan
konsolosluklarında görev yapan ve siyasetle iç içe olan misyonerler Türk-Amerikan diplomasisinin
ve ikili ilişkilerin şekillenmesinde önemli bir rol oynamışlardır. Biraz da böyle bir yapının etkisi ve
neticesi dolayısıyladır ki 1901’de Amerika Birleşik Devletleri’nin idaresi kendisine teslim edilecek
olan ve her ne hikmetse 1906 yılında Nobel Barış Ödülü’ne layık görülmüş bulunan 26. Amerikan
başbakanı Theodore Roosevelt (1858–1919) dünyada öncelikle ve herkesten evvel ezmek istediği
iki ülkeden birisinin Osmanlı Devleti olduğunu beyan etmiştir 10 .
Yukarıda da ifade edildiği üzere Osmanlı topraklarına ilk gelen misyonerler iktisadî, dinî,
kültürel ve siyasî noktalar başta olmak üzere imparatorluğu genel yapısı itibariyle tanımaya
çalışmış, mühendis, seyyah, topografçı, doktor ve daha değişik unvan ve sıfatlarla önemli
incelemelerde bulunmuşlardır.
Misyonerlerin Anadolu’da başta Ermeniler olmak üzere diğer azınlıklara yaklaşımları sadece
okul, yetimhane ve sağlık teşkilatları vasıtasıyla olmamış Amerika ve İngiltere’de toplanan para,
erzak ve sair ianelerin Ermeni yetim ve muhtaçlarına, ihtiyaç içerisinde bulunanlarına dağıtımı11
yapılmak suretiyle alternatif vasıtalara başvurulması şeklinde sürdürülmüştür.
İanelerin toplanması ve dağıtımında Amerika Kızılhaç Cemiyeti önemli bir rol üstlenmiştir12 .
İşin garip tarafı, o tarihlerde Bayan Barton’un başkanlığını yürüttüğü Amerikan Salibi Ahmer yahut
diğer bir ifadeyle Amerika Kızılhaç Cemiyeti bu yardımları Amerika’da Osmanlı Ermenilerinin
zulme uğradıkları propagandasını yaparak ve mitingler düzenleyerek 13 yani Türk düşmanlığı
esasına dayalı olarak toplamıştır. Toplanan bu ianeler Anadolu’da yine Bayan Barton ile Edim
Milles tarafından tevzi edilmek istenmiştir14 . Ancak toplanan ianelerin ve bunların toplanmasına
öncülük edenlerin Osmanlı Devleti aleyhinde bir politika izlemiş olmalarından dolayı15 Anadolu’da
Ermenilere dağıtılmasına engel olunmuştur. Bu engel ise New York’ta Türkiye aleyhtarı yeni ve
şiddetli bir miting ve protesto rüzgârının esmesine neden olmuştur16 . Böyle bir durum ise neticede
Amerika misyonerleriyle ruhani heyetinin Osmanlı Devleti aleyhinde açıktan açığa ve büsbütün
olumsuz bir tavır takınmalarına17 yol açmıştır.
Misyonerlerin Ermenileri İhtilal ve İsyana Sevk Etmeleri
Osmanlı Devleti’ndeki Amerikan misyoner okulları ve kamu hizmeti sunan Amerikan
kurumları söz konusu hizmetlerinin yanında bir taraftan da Hıristiyanlaştırma faaliyetlerini
sürdürürerek Osmanlı toplumunda ayrılıkçı fikirlerin uyanmasına ve gelişmesine zemin
hazırlamışlardır. Bu çalışmaları ile de Osmanlı coğrafyasında bir kısım isyan hareketlerinin
yaşanmasına katkıda bulunmuşlar, terör faaliyetlerinin merkezi ve bu tür girişimlerinin
destekleyicisi olmuşlardır. Hatta zaman zaman bu tür hadiselerin bizatihi içerisinde yer almışlardır.
Milli Mücadele yıllarında ise gerek Ermeniler ve gerekse İngiliz ve Fransız işgal kuvvetleri ile tam
bir işbirliği içerisinde olmuşlar, bu güçlere aleni ve gizli, doğrudan ve dolaylı, maddî ve manevî
destek ve rehberlikte bulunmuşlardır. Bundan dolayıdır ki, misyonerler bulundukları bölgede her ne
kadar sadece ve sadece eğitim-öğretim faaliyetleri içerisinde bulunuyor gibi gözükmeye
çalışmışlarsa da meydana gelen toplumsal huzursuzlukların ve bozulan asayişin en önde gelen
10
Tozlu, a.g.m., s. 332.
BOA, Sadaret Resmî M aruzat Evrakı (Kısaca: Y.A.Res.): Dosya No: 349; Sıra No: 79; Tarih: 27. 10. 1313; BOA, Y.A.Hus.: Genel
No: 420; Hususi No: 78; Tarihi: 18 R. 1315.
12
BOA, Y:A.Hus.: Dosya No: 346; Sıra No: 46; Tarih: 8. 9. 1313.
13
BOA, Y.A.Res: Dosya No: 348; Sıra No: 70; Tarih: 10. 10. 1313.
14
BOA, Y.A.Res: Dosya No: 78; Sıra No: 42; Tarih: 9. 27.1313.
15
BOA, Y.A.Hus.: Dosya No: 345; Sıra No: 104; Tarih: 27. 08. 1313.
16
BOA, Y.A.Hus.: Dosya No: 346; Sıra No: 50; Tarih: 9. 9. 1313.
17
BOA, Y.A.Hus.: Dosya No: 344; Sıra No: 135; Tarih: 17. 08. 1313.
11
3
nedenlerinden birisini teşkil etmişlerdir. Özellikle Protestan misyonerleri gayrimüslim unsura ve
daha ziyade de Ermeni ve Rum azınlıklara temin ettikleri silah ve dağıttıkları menfi içerikli
evraklarla bunları ihtilal ve isyana sevk etmişlerdir18 .
Osmanlı İdaresinin Misyoner Kışkırtmacılığına Karşı Almış Olduğu Tedbirler
Osmanlı idaresi, Anadolu vilayetlerinde bulunan ve İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri
menfaatleri doğrultusunda çalışan bu tür misyonerleri, mahalli asayişi bozmaya yönelik
hareketlerinden dolayı sınır dışı etme yoluna gitmiştir19 . Ancak Osmanlı idaresinin bu noktada
başvurmuş olduğu tedbirlerin her zaman için başarılı olduğu ve iç barışı muhafaza edebildiği
söylenemez. Bu noktada gerek Osmanlı idaresinin almış olduğu tedbirlerin ne derece başarılı
olduğunu göstermesi bakımından ve gerekse meydana gelmesinde misyonerlerin oynadıkları rolü
ve etkiyi belirtmesi açısından örnek olarak Urfa ve Van isyanları zikredilebilir.
Van Ermeni İsyanı
1895–1896 yıllarında yaşanan Van Ermeni isyanlarını bastırmakla görevlendirilmiş bulunan
Sadeddin Paşa Ermeni isyanlarının zuhur etmesinin gerisindeki temel nedenlerden birisinin
misyoner okullarının faaliyetleri ve izlemiş oldukları ders programlarının mahiyeti olduğunu dile
getirmiş ve ayaklanmadaki rollerini şu şekilde açıklamıştır:
Van’da on dört Ermeni mektebi vardır. Birisi Amerikan
Protestanlarının
diğerleri Ermenilerindir.
Bunlardan
yedisinin resmî izni yoktur. Fen derslerinden çok
Ermenilik şuurunu kuvvetlendirecek Ermeni tarihi,
edebiyatı, coğrafyası okutulmaktadır. İnançlarına göre,
Rusya’nın Kafkas, Tiflis vilayetleri, Hazar denizine
kadar olan yerler Ermenistan’ın bir parçası sayıldığı
gibi İran’ın Azerbaycan vilayetleriyle Memalik-i
Şahane’nin Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakır Harput,
Sivas ve Adana vilayetlerini Ermenistan’dan saydıkları
iş bu harita üzerinde görülmektedir. Köylerde dahi
büyücek mektepleri vardır. Talebinin okuma hevesini
arttırmak için bir yüzüne eski Ermeni krallarından
birisinin resmini hakketmişler ve diğer yüzüne iyi
çalışanlara
bir
imtiyaz
alameti
yapmışlardır.
Erzurum’da dahi Sultanî karşılığı Samsaryan mektebi
bulunduğu gibi Bitlis’te Amerikan mektebi vardır.
Diğer yerlerde bulunan mektepler de bu mekteplerin
aynı
programlarını
uyguladıklarından
tahsillerinin
gayesi fesat çıkarmak içindir20 .
Sadettin Paşa’nın yukarıdaki ifadelerini teyit noktasında Trabzon, Merzifon, Erzurum ve
İstanbul’da görev yapmış olan misyoner Edwin Bliss (ö. 1892) de bir kısım itiraflarda bulunmuş,
Osmanlı coğrafyasında meydana gelen isyan ve ayaklanmaların gerisinde misyonerlerin, misyoner
faaliyet, tahrik ve teşviklerinin olduğunu itiraf etmiştir21 .
Urfa Ermeni İsyanı
BOA, Y:A.Hus.: Dosya No: 1719 (883); Sıra No: 36; Tarih: 11. B. 1310.
BOA, Hariciye İradeleri 1320–34: Sıra No: 2431; Genel No: 2073; Hususi No: 48; Tarih: 1313 L. 7.
20
M ehmet Hocaoğlu, Arşiv vesikalarıyla Tarihte Ermeni M ezalimi ve Ermeniler, İstanbul 1976, s. 123.
21
Gürün, a.g.e., s. 60-61.
18
19
4
1895 yılında İngiliz, Fransız ve Rus teşvik ve tahrikleri neticesi Urfa’da Ermeniler tarafından,
büyük bir isyan çıkarılmıştır. İsyanın gerçekleşmesi ve sürmesinde burada bulunan Amerikan
misyonerlerinin önemli bir payı söz konusu olmuştur. Urfa’da bulunan Amerikan Yetimhanesi
Müdürü Lesli bu isyanın başlamasına neden olan ve onu yönlendiren şahıslardan biri olmuş, isyan
eden Ermenileri desteklemek bakımından, tarafsız olması gereken Amerikan bayrağının asiler
tarafından isyan sırasında kullanılmasına imkân tanımıştır. Büyük güçlüklerle bastırılan Urfa isyanı
sırasında sivil halk ve askeri birliklerden olmak üzere toplam üç yüz civarında şehit ve yaralı
verilmiş, isyanda bulunan Ermeniler diğer bölgelere kaçmak zorunda kalmışlardır. İsyanın meydana
gelmesindeki rolünün anlaşılması üzerine ise çareyi intihar etmekte gören Lesli, intihar etmeden
önce geriye bıraktığı “Son Vasiyet” adlı bir yazı ile suçunu itiraf etmiştir22 .
Urfa Amerikan Yetimhanesi’nin bu bölgedeki ve Osmanlı Devleti aleyhindeki olumsuz
faaliyetleri sadece bu olayla sınırlı kalmamıştır. Milli Mücadele sırasında da aynı tarzda
faaliyetlerde bulunmaktan ve olaylara karışmaktan geri durmamıştır. Belki yeni ve eskiden farklı
olanı bu ihanete Amerikan Yetimhanesi yanında Urfa Amerikan Hastanesi’nin de karışmış ve
katılmış olması olmuştur.
Bu dönemde Urfa Amerikan Yetimhanesi bünyesinde Ermeni çocukları barındırılmış ve
müdürlüğünü, idaresinde dokuz rahibenin bulunduğu, Bayan Holmes Carolin yapmıştır. Milli
Mücadele sırasında Urfa Amerikan Hastanesi Fransızlar tarafından Kuvâ-yı Milliye kuvvetlerine
karşı bir üs olarak kullanılmış, yine buradan açılan ateş neticesinde Kuvâ-yı Milliye büyük kayıplar
vermeğe23 maruz ve mahkûm bırakılmıştır.
Bayan Holmes, idaresinde bulunan bu kurum kapılarını Fransız kuvvetlerine açmakla
kalmamış, fakat aynı zamanda Türkü ve Türk gücünü küçümseyerek mağrur bir tavır da
sergilemiştir. Zira Kuva-yı Milliye hareketine muhalefet ederek bu hareketin önüne geçilmesi için
Urfa mutasarrıfına bir mektup yazmıştır. Türkleri "haksız ve asi" olarak değerlendirip yeren Bayan
Holmes’in söz konusu mektubunda yer alan aşağıdaki ifadeler Amerikan misyonerlerinin
durumunu, bakış açılarını, Türk toplumuna ve geleceğine karşı ne düşündüklerini dile getirmesi
bakımlarından önem arz etmektedir:
Gerçeği anlamayan ve halkının büyük bir kısmı okuma
yazma bile bilmeyen bu şehrin kaderini kendi üzerine
alanlar, dehşet verici bir sorumluluk altına girmiş
oluyorlar... Fransız kuvveti hakkında yanlış bilgi
almışsınız.
Paris’te bulunan yüksek meclis bile,
24
Allenby’den emir alıyor. Böyle büyük bir kişi, önemli
noktaları tutmak için, bir avuç kuvvet göndermez... Siz,
askeri eğitimden mahrum ve öteyi beriye etkisiz ateş eden
askerlerinizle, mükemmel harp malzemeleriyle donatılmış
ve Almanya’yı kendi hudutları içinde mağlup etmiş bir
kuvveti yenemezsiniz... Yazıktır size...25
Yine Merzifon Anadolu Koleji müdürü Amerikalı misyoner Mr. White tarafından kaleme alınan
bir başka mektup da, Amerikan misyonerlerinin ve eğitim kuruluşlarının Osmanlı topraklarında
bulunuş maksatlarını, Ermeni ve Rumlara karşı izlemiş oldukları politikaları, misyonerlerin Ermeni
isyanlarındaki rollerini ve benzeri hususları gayet açık bir şekilde ortaya koyması bakımlarından
burada zikretmeye değer durumdadır. Mr. White bahsi geçen mektubunda şöyle demektedir:
A. Alper Gazigiray, Osmanlılardan Günümüze Kadar Vesikalarla Ermeni Terörünün Kaynakları, İstanbul 1982, s. 275-276.
İsmail Özçelik, M illi M ücadelede Güney Cephesi: Urfa (30 Ekim 1918–11 Temmuz 1920), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara
1992, s. 233, 235.
24
Edmund Henry Allenby (1861–1936) İngiliz komutan. İngiliz mandaterliğindeki Filistin’in ilk valisi.
25
A.g.e., s. 208-209.
22
23
5
Hıristiyanlığın
en
büyük
rakibi
Müslümanlıktır.
Müslümanların da en kuvvetlisi Türkiye’dir. Bu
hükümeti ve memleketi devirmek için Ermeni ve Rum
dostlarımızı terk etmemeliyiz. Hıristiyanlık için Ermeni
ve Rum dostlarımız tarafından o kadar kan feda edildi
ki, bunlardan birçoğu İslamlara karşı mücadelede şehit
oldular. Unutmayalım ki kutsal hizmetimiz sonuna
kadar daha pek çok böyle şehit kanı akıtılacaktır.
Alevilere de mezhep konusunda serbestlik tanırsak
onlar da bize katılacaklardır. Bizim görevimiz, bu fırsatı
kaçırmamak,
gereğine
uygun
hareket
etmektir.
Hıristiyanların
şimdiye
kadar görmüş oldukların
zulümlere karşı onların zekâtını ödeyecek bir ruh
aşılamalıyız. Biz bunu şimdiye kadar yaptık ve başarılı
da olduk26 .
Amerikan Misyoner Okullarının Sicil Kayıtları
Amerikan misyoner okullarının bağlı bulundukları devletin hukukuna riayet, toplumsal barışa
sağladıkları katkı ve benzeri açılardan genel bir değerlendirmeye tabi tutuldukları ve bu noktada
sicillerine bakıldığı zaman pek de parlak bir durum arz ettikleri söylenemez.
Antep Merkezî Türkiye Koleji
Örneğin 1876 yılında eğitim faaliyetlerine başlamış olan Antep Merkezî Türkiye Koleji l892
yılından itibaren Antep ve çevresinde meydana gelen olaylarla ilişki içerisinde olmuştur. Kolejde
görev yapan bir kısım öğretim elemanları27 ve öğrenciler ihtilal hareketleri içerisinde olan Ermeni
örgütleriyle birlikte hareket etmişlerdir. Okul bu tür olaylara karıştığı için bir "nifak yuvası" olarak
değerlendirilerek kapatılmış, 1915 yılında ise faaliyetlerine son vermek zorunda kalmıştır. Mütareke
dolayısıyla her ne kadar okul 1921 yılında yeniden eğitim hayatına dönmüşse de çalışmaları fazla
uzun ömürlü olmamış, 1924 yılında "sürgündeki kolej" kimliği ile Halep’e taşınmak zorunda
kalmıştır28 .
Aziz Pavlos Enstitüsü
Ermeni olaylarına karışması, propaganda yapması veya Ermeni olaylarına sempati duyması
nedeniyle suçlanan başka bir Amerikan misyoner okulu ise 1888 yılında Tarsus’ta öğretime
başlayan Aziz Pavlos Enstitüsü olmuştur.
Aziz Pavlos Enstitüsü Osmanlı idarecileri tarafından Hıristiyanlık propagandası yapmak ve okul
duvarlarını Yunan sempatisini simgeleyen bir renge boyamakla suçlanmış ve eğitim faaliyetlerine
bu nedenle ara vermek zorunda kalmıştır29 .
Uluslararası İzmir Koleji
Aynı paraleldeki faaliyetleri ile dikkat çeken bir başka misyoner okulu ise Uluslararası İzmir
Koleji olmuştur. İzmir’in Yunan işgali altında bulunduğu dönemde bölgede modern tarımsal
faaliyetlerin geliştirilmesi konusunda Uluslararası İzmir Koleji yetkilileri Yunan işgal kuvvetleri
temsilcileri ile işbirliğinde bulunmaktan kaçınmamışlardır. Ancak Milli Kuvvetlerin Yunan İşgal
Halil M etin, Türkiye’nin Siyasî Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olayları, M EB Yayınları: 2437, Araştırma İnceleme Dizisi: 32,
İstanbul 1992, s. 83–84.
27
BOA, Y.A.Hus.: Dosya No: 328; Sıra No: 60; Tarih: 26. 11. 1312.
28
Kocabaşoğlu, a.g.m., s. 347.
29
Frank Andrews Stone, Academies for Anatolia. A Study of the Rationale, Program and Impact of the Educational Institutions
Sponsored by the American Board in Turkey: 1830-1980, The University of Connecticut. 1984, s. 223.
26
6
Kuvvetleri’ni 1922 yazında Anadolu’dan sürüp çıkarması ve 30 Ağustos’ta kesin bir mağlubiyete
uğratması ve dolayısıyla da İzmir ve çevresinde hâkimiyeti tesis etmesi üzerine kolej Ankara’da
kurulan yeni idare ile işbirliğine girmek zorunda kalmıştır30 .
Fırat Koleji
Amerikan misyoner okullarının toplum huzurunu bozmak ve eğitim dışı işlerle meşgul olmak
noktasında ortaya koyduğu olumsuz örneklerden bir diğeri ise Fırat Koleji’ne ait olanıdır. Fırat
Koleji 1895 yılında meydana gelen Ermeni olaylarından azade kalamamış, okul binalarından bir
kısmı yanmış ve yağmaya maruz bırakılmıştır. Bu dönemde meydana gelen olaylarla her hangi bir
alakası bulunmadığını beyan ederek uğramış olduğu zararı Osmanlı idaresine tazmin ettirme
başarısını gösterebilen Fırat Koleji, her ne kadar masum ve mazlum bir portre çizmeye çalışmışsa
da 1915 yılındaki olaylara karışmaktan geri durmamıştır. Bu hadise ise okul müdürü Ernest
Riggs’in o günkü Osmanlı hükümetince sınır dışı edilmesine ve yaklaşık kırk yıldır faaliyetlerini
sürdüren bu kurumun kapılarını hayata kapatmaya mecbur kalmasına neden olmuştur 31 .
Bitlis Ermenileri
Eğitim faaliyetleri yanında bölücü faaliyetlerde bulunan Amerikan misyoner okullarına bir
diğer örneği ise Bitlis’te bulunan okul oluşturur. Bitlis kasabasında eğitim kurumu olarak faaliyet
gösterdiği bilinen Amerikan Misyoner Mektebi, diğer misyoner okullarına nispetle fiziksel
büyüklüğü ve etkinliği bakımından daha alt derecede olmakla birlikte Bitlis Ermenilerine yeteri
derecede kaynaklık etme başarısını gösterebilmiştir. Bitlis Ermenileri, Diyarbakır, Erzurum ve
Van’da olduğu gibi bir kısım bölücü ve yıkıcı Ermeni kaynaklarından talimat almamışlarsa da
Bitlis’te bulunan Amerikan Misyoner Mektebi’nin rolü ve önemi farklı olmuştur. Çevre köylerden
Bitlis’e gelerek bu okulda tahsil gören Ermeni asıllı kız ve erkek öğrencilerin aldıkları eğitim
neticesinde zihinleri bulandırılmış, beyinleri Osmanlı idaresine muhalif ve menfi fikirlerle
doldurulmuş olarak mezun edilmişlerdir. Böyle bir eğitim tarzı, mezuniyet sonrasında bu gençleri,
bulundukları vilayetlerin her köşe ve bucağına dağılarak menfi düşüncelerini muhataplarına
aktarmaya ve devlete karşı itaatsizlik duygu ve düşüncesini yaygınlaştırmaya sevk etmiştir.
Neticede Bitlis ve çevresinde yaşayan Ermeniler bir takım ümitlere kapılarak “Tekâlif-i Emiriye”
gibi yükümlülüklerini yerine getirmekten kaçınmışlar, "Evveli Şam, ahiri de Şam’dır. Buralardan
çıkıp gitmelisiniz" gibi söz ve davranışlarda bulunarak bölgede yaşayan Müslüman nüfusu rahatsız
ederek sadakat ve selametten ayrılmışlardır32 .
Anadolu Koleji
Aynı dönemlerde Amerikan misyoner okullarının bölücü faaliyetlerinin bir diğer çarpıcı örneği
de Merzifon’da yaşanmıştır.
19. asrın ikinci yarısında Merzifon ve çevresinde eğitim faaliyetlerine başlayan Amerikan
misyonerleri bu çalışmalarını gayri resmî olarak 1886 tarihinde açtıkları Anadolu Koleji ile bir adım
daha geliştirmişlerdir. İleriki yıllarda ciddi problemlere neden olacak olan bu kolejin resmî bir
hüviyet kazanması ise ancak 1899 yılında33 söz konusu olabilmiştir.
Merzifon’da Ermeniler, "Küçük Ermenistan İhtilal Komitesi" veya “Merzifon Fesat Komitesi”
diye anılan bir cemiyet kurmuşlardır. Bu cemiyetin başkanlığını Merzifon Anadolu Koleji
öğretmenlerinden biri olan Protestan Ermeni Karabet Tomayan yapmıştır. Cemiyetin kâtipliğini ise
yine aynı okulda öğretmen olarak bulunan Protestan mezhebine mensup Ohannes Kayayan
yürütmüştür34 .
30
A.g.e., s. 250-251.
Kocabaşoğlu, a.g.m., s. 347.
32
Hüseyin Nazım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi I, T. C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel M üdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire
Başkanlığı Yayın No: 15, Ankara 1998, s. 173–174.
33
Kocabaşoğlu, a.g.m., s. 348.
34
BOA, Y.M .M ar: Dosya No: 74; Sıra No: 45; Tarih: 11.7.1310; BOA, Y.M .M ar.: Dosya No: 74; Sıra No: 64; Tarih: 15.7.1310.
31
7
Tomayan ailesi genel olarak Osmanlı Devleti’ne karşı düşmanca bir tavır içerisinde olmuştur.
Örneğin Tomayan’a ilaveten amcası Vahan ve amcazadesi Tomayan Artin de Osmanlı idaresi
aleyhinde çalışmışlardır. İşlemiş olduğu bir kısım suçlardan dolayı amcası Amasya’ya sürülmüş,
amcazadesi de maruz kaldığı cezadan ancak Londra’ya firar ederek kurtulabilmiştir35 .
Merzifon kazasında bozgunculuk çıkaran ve zararlı fikirler yayan Ermeni elebaşlarının bir an
evvel yakalanarak adliyeye teslim edilmelerinin istenmesi dolayısıyla Merzifon Komitesi’nin
başkanı Tomayan Artin Osmanlı hükümeti tarafından ele geçirilmek üzere uzun bir süre takibata
uğramıştır. Nihayet Merzifon Ermeni ailelerinden Mehran adlı şahsın evinde gizlenmiş olduğunun
ihbar edilmesi üzerine adı geçen şahsın evi idarî makamlarca kuşatmaya alınmıştır. Baskına, gerek
Tomayan Artin ve gerekse Mehran adlı şahsın silahla karşılık vermişler, çıkan çatışma neticesinde
her ikisi de yaralı olarak ele geçirilmiş ve tutuklanmışlardır. Ohannes Kayayan bununla da
kalmayıp, diğer Ermeni arkadaşları ile memuriyetini kötüye kullanarak Ermenilerin gizli ve zararlı
haberleşmelerine aracılık etmiş36 , yine Anadolu Koleji hocalarından olan Karabet Tomayan ve bir
başka Ermeni Baron Meleh ile Vahram takma adını kullanarak haberleşme37 yoluna gitmiştir.
Ayrıca Merzifon Anadolu Koleji’nde öğretmenlik yapan Karabet Tomayan ve Ohannes Kayayan
Osmanlı Devleti tebaasından olmalarına rağmen devlet aleyhinde neşriyatta bulunmaktan ve
bunların dağıtımını yapmaktan geri kalmamışlardır38 .
Nihayet 1893 yılı başlarından itibaren Ermeni ihtilalcileri, diğer fesat cemiyetleri ile istişare ve
müzakerelerde bulunarak, nihai olarak Tomayan ve Kayayan’ın planları dâhilinde Osmanlı
Devleti’ne karşı ihtilal hazırlıklarına başlamışlardır39 .
Merzifon Anadolu Koleji’nde yürütülen siyasî faaliyetler sadece zikredilenlerle sınırlı
kalmamıştır. İlerleyen yıllarda bu okulun adı başka faaliyetler içerisinde de geçmiştir. Zira Osmanlı
Devleti’ni kendi nüfuzları altına almak, sömürmek ve nihayet parçalamak noktasında öteden beri
süregelen misyoner çabaları Birinci Dünya Savaşı akabinde de Amerikan-İngiliz işbirliği ve
bunların himayesindeki Rumlar ve Ermeniler ile merkezî bir faaliyet çerçevesinde 40 , yoğun bir tarz
ve şekilde devam etmiştir.
Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Merzifon Anadolu Koleji
Birinci Dünya Savaşı sırasında İngiltere Merzifon’u işgal altında tuttuğu günlerde, bir taraftan
Amerikan misyonerleri ile işbirliği yaparken diğer taraftan ise burada yaşayan Rum ve Ermeni
nüfusundan azami derecede yararlanma yoluna gitmiştir41 . Hatta Ermeni ve Rumların yardımları ve
rehberlikleri sayesinde Gümüşhacıköy’ü kazasına bağlı olup çevrede “şekavet ve siyaset ocağı”
diye tanınmış bulunan Karaköy adındaki büyük Rum köyünü teşkilatlanma bölgelerinden biri haline
getirmişlerdir42 .
Merzifon’da bulunan İngiliz subayları faaliyetlerini sürdürmek noktasında Anadolu Koleji’nden
azami derecede istifade etmişler, bu okul ve mensupları ile daimi bir ilişki içerisinde olmuşlardır.
Örneğin İngilizler, Merzifon Anadolu Koleji eşyası adı altında koleje her gün on beş yirmi araba
yük getirmişlerdir. Önceleri getirilen sandıkların içerisinde ne olduğu konusunda Türk
makamlarının her hangi bir bilgisi olmamıştır. Ancak daha sonra, karşılaşılan güçlüklere rağmen,
BOA, Y.A.Hus.: Dosya No: 292; Sıra No: 166; Tarih: 30.9.1311; BOA, Y.A.Hus.: Dosya No: 269; Sıra No: 36; Tarih: 11. 7. 1310.
BOA, Y.A.Hus.: Dosya No: 323; Sıra No: 113; Tarih: 12. 10. 1312.
37
Ottoman Archives, Yıldız Collection, The Armenian Question, c.1, 1989, s. XXV.
38
BOA, Y.A.Hus.: Dosya No: 269; Sıra No: 100; Tarih: 19. 7. 1310.
39
Gürün, a.g.e., s. 191.
40
Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı (Kısaca ATASE), İ.S.H.-1: Kutu: 16; Dosya No: E: 167; Y: 45; B.A.: 1;
Tarih: 15.06.1335.
41
ATASE, İ.S.H.:-2: Kutu: 33; Dosya No: E: 171; Y: 94; B.A.: 1; Tarih: 10.07.1335; ATASE, İ.S.H.:-5: Kutu: 206; Dosya No: E: 8;
Y: 104; B.A.: 3; Tarih: 07.06.1335; ATASE, İ.S.H.:-5: Kutu: 206; Dosya No: E: 8; Y: 104; B.A.: 2; Tarih: 03.07.1335; ATASE,
İ.S.H.:-5: Kutu: 206; Gömlek: 30; Adet: 3; Tarih: 07.06.1335.
42
ATASE, İ.S.H.:-5: Kutu: 206; Dosya No: E: 8; Y: 104; B.A.: 3; Tarih: 07.06.1335.
35
36
8
yapılan araştırma neticesinde bunların silah ve teçhizat olduğu ve bunlarla Ermenilere yardım
edildiği anlaşılmıştır43 .
Amerikan siyasî desteğine zaten öteden beri sahip olan, bölgenin işgal edilmesi ile diğer işgalci
kuvvetlerin de fazladan siyasî desteğine kavuşan Merzifon Anadolu Koleji ve mensupları bu
gelişmeler üzerine olumsuz faaliyetlerine daha bir hız vermişler ve hatta bunu aleni ve endişesiz bir
surette gerçekleştirmişlerdir. Örneğin Kolej hocalarından Mister Getchell, refakatinde bir subay ve
silahlı 25 kadar İngiliz askeri ile birlikte 15 Mayıs 1919’da Gümüşhacıköyü’ne gelmiş ve hükümet
konağı salonunda hükümet memurlarını toplayarak: "Biz galibiz, siz mağlupsunuz. Her ne
emredersek icra edeceksiniz" tarzında bir konuşma yapmıştır. Bunun üzerine dinleyiciler arasında
yer alan Müftü Efendi: "Biz galip mağlup bilmeyiz. Hükümetimiz tarafından verilecek emre itaat
mecburiyetindeyiz" demiştir. Ayrıca Mister Getchell kazada bulunan Müslüman olmuş tüm
Ermenileri Kiliseye toplayarak giymekte oldukları Müslüman elbiselerini çıkarmalarını söylemiş,
Müslümanlarla evli bulunan Ermeni kadınların da tekrar kendi dinlerine dönmelerini istemiştir 44 .
Pontus Kulübü
Amerikan misyonerleri ve misyoner okullarının Osmanlı topraklarında sürdürdükleri olumsuz
meşguliyetlerden bir diğerini ise Pontusculuk faaliyetleri oluşturmuştur. Bu çerçevede 1892
yılından itibaren, yurt dışında basılan ve Rumları isyana teşvik eden çeşitli bildiri ve yayınların
muntazam bir şekilde dağıtılabilmesi için Pontus adlı bir teşkilatın kurulduğu görülür. Samsun,
Trabzon, Giresun, Batum, Kayseri, Yozgat, Çorum şehirleri ve diğer bazı yerler Pontus teşkilatının
hareketli ve önde gelen merkezleri arasında yer almıştır 45 . Merzifon ise, Samsun limanına yakın
olması dolayısıyla, bu teşkilatın merkezi olarak seçilmiştir.
Merzifon Anadolu Koleji’nin mütevelli heyeti American Board of Commissioners for Foreign
Mission (ABCFM)’ın kendi mensupları arasından seçtiği on Amerikalı misyonerden oluşmuştur.
Okulun Merzifon’daki yönetim kurulu ise yine on kişiden meydana gelmiştir. Ancak bu on üyenin
beşi Amerikan misyonerlerinden, diğer beş üyesi ise Pontus Protestan Birliği Üyesi olan kişilerden
seçilmiştir46 . Dolayısıyla kolej mensupları ile Pontus Cemiyeti üyeleri bir birinden ayrılmaz bir
bütün halinde, aynı idealler ve hedefler için çalışır bir durum arz etmişlerdir.
1904 yılında Merzifon gençlerinin girişimi, Merzifon Anadolu Koleji müdür ve öğretmenlerinin
yardım ve iştirakleri ile adı geçen kolej içerisinde bir Pontus Kulübü kurulmuştur47 . Amerikan
misyonerlerinin öncülüğü ve yönlendirmeleri ile kurulan bu kulüp yine Amerikan misyonerlerinin
himayeleri altında faaliyetlerini sürdürmüş ve geliştirmiştir 48 .
Misyoner ve onlarla işbirliği içerisinde bulunan Ermeni ve Rumların olumsuz faaliyetlerinde
hangi noktaya varmış olduklarını göstermesi ve Merzifon Anadolu Koleji için bir dönüm noktası
oluşturması bakımlarından bu dönemin en önemli olaylarından birisi Zeki Ketani Bey’in
öldürülmesi hadisesi olmuştur denebilir. O dönemde meydana gelen bu olaylar, Anadolu Koleji’nin
kapatılmasının alt yapısını oluşturmuştur.
Zeki Ketani Bey mezkûr kolejde Türkçe öğretmeni olarak görev yapmaktaydı. Ancak 1921 yılı
Şubatı’nın ilk günlerinde bir suikast sonucu öldürülmüş49 ve cesedi kolej civarında bulunmuştur.
ATASE, İ.S.H.:-5: Kutu: 206; Dosya No: E: 8; Y: 104; B.A.: 3; Tarih: 07.06.1335; ATASE, İ.S.H.:-2: Kutu: 33; Dosya No: E:
171; Y: 94; B.A.: 1; Tarih: 10.07.1335; ATASE, İ.S.H.:-5: Kutu: 206; Dosya No: E: 8; Y: 104; B.A.: 2; Tarih: 03.07.1335; ATASE,
İ.S.H.:-3: Kutu: 91; Dosya No: E: 118; Y: 291-A; B.A.: 2; Tarih: 08.06.1335.
44
ATASE, İ.S.H.:-3: Kutu: 105; Dosya No: E: 115; Y: 341; B.A.: 1; Tarih: 26/05/1335; ATASE, İ.S.H.:-3: Kutu: 105; Dosya No: E:
115; Y: 341; B.A.: 11; Tarih: 27.05.1335.
45
Pontus M eselesi, Yayma Hazırlayan: Dr. Yılmaz Kurt, Türkiye Büyük M illet M eclisi Hükümeti M atbuat M üdiriyet -i Umumiyesi
tarafından belgelere dayanılarak hazırlanmıştır. Matbuat ve İstihbarat Matbaası, Ankara 1922, TBM M Basımevi. TBM M Kültür, Sanat ve
Yayın Kurulu Yayınları No: 68, s. 369; Gürün, a.g.e., s. 190.
46
Kocabaşoğlu, a.g.m., s. 348.
47
ATASE, Birinci Dünya Harbi Kolleksiyonu (Kısaca: B.D.H.): D: 1-A; F: 14; BOA, Y.A.Hus.: Dosya No: 268; Sıra No: 24; Tarih:
5. 6. 1310; BOA, Y.A.Hus.: Dosya No: 280; Sıra No: 70; Tarih: 24 M . 1261; BOA, Y.A.Hus.: Dos ya No: 281; Sıra No: 1; Tarih:
1311. 3. 16; Pontus M eselesi, s. 369.
48
A.g.e., s. 369.
49
Pontus M eselesi, s. 371; Kocabaşoğlu, a.g.m., s. 348.
43
9
Zeki Ketani Bey’in niçin öldürüldüğü konusunda kesin bir bilgi elde edilememişse de Pontus
Cemiyeti mensuplarının tek tek tutuklanmaya başlanmalarına Zeki Bey’in ihbarının neden olduğu
varsayımı dolayısıyla katledildiği muhtemel görülmüştür50 .
Merzifon’daki Amerikan hastanesiyle kolej içerisinde toprak altında gizli yollar ve depolar
bulunduğu ve ara sıra otomobiller ile getirilen top ve tüfek gibi silahların ve cephanelerin buraya
gizlendiği ve hatta zaman zaman silahlı Hıristiyan köylülerin koleji sığınak olarak kullandıkları,
özellikle hastane heyetinin Tavşandağı’nda Hıristiyan köylülerle sıkı ilişkiler içerisinde oldukları
ihbar edilmiştir51 .
Arama neticesinde silah ve cephane bulunamamış ise de Kolej içerisinde 1904 tarihinden beri
kurulmuş olan “Pontus Kulübü” adıyla bir kulübün bulunduğu tespit edilmiş, 2 çuval Rumca ve
İngilizce evrak ve defterlerin yanında ayrıca bu kulübe dair yönetmelikle mühürler, Yunan
bayrakları ve Pontus arması, Osmanlı silahları ile donatılmış ve gurup halinde okulda çekilmiş bir
takım fotoğraflar ve bir kısım önemli evrak elde edilmiştir52 . Ayrıca yapılan aramalar sırasında,
Merzifon Anadolu Koleji’nin burada öğrenim gören gençler ile diğer Rum ve Ermeni gençlerinin
Avrupa’ya kaçırılmalarına aracılık ettiği de ortaya çıkmıştır. Aramalarda kolej müdüriyeti ile
Samsun’daki Amerika temsilcisi arasında yapılan yazışmalar ve konuya dair evraklar ele
geçirilmiştir53 .
Asya’nın Anahtarı
Avrupa devletleri açısından Türkiye her zaman için Asya’nın anahtarı olarak
değerlendirilmiştir. Asırlar boyu bu anlayış devam etmiş, Haçlı Seferleri, Şark Meselesi ve benzeri
problemler ve gelişmeler hep bu yaklaşım ve anlayış tarzının temel nedenlerinden birisini
oluşturmuştur.
Amerikan okullarında okuyup tahsil gören ve buradan mezun olan Ermeni gençleri neticede
gayet fanatik birer Türk düşmanı haline gelmiş, komitecilik ve çetecilik faaliyetlerine ağırlıklı
olarak yer vermişlerdir. Bu hususta devlet şûrasından emekli Muhammed el-Mansur Efendi,
padişaha takdim ettiği layihasında:
Ermenilerin
bu
gibi tasavvur
ve teşebbüslerde
bulunmasına bizzat Devlet-i Aliyye sebep oldu. Zira....
yüz bu kadar sene evvel Osmanlı ülkesine gelen Frenk
papazlarının istedikleri yerlerde birer mektep açıp
Ermenilerin evlatlarını talim ve terbiye etmelerine izin
verilmesi dahi şimdiki halde Ermenilerin baş kaldırıp
Osmanlı Devleti aleyhine bulunmalarına sebep oldu54
şeklindeki tespitlerini dile getirmiştir.
Ermeni olaylarını hazırlayan nedenlerin başında kronolojik sıra bakımından Protestan
misyonerlerinin çalışmalarına öncelikle işaret etmek gerekir. Zira Anadolu’da İngiliz ve Amerikan
misyonerleri tarafından açılan Protestan kolej ve kiliselerinin Ermeniler üzerinde büyük derecede
etkisinin olduğu göz ardı edilemeyecek bir durum arz eder. Lübnan, Anadolu, İstanbul ve benzeri
yerlerde eğitim-öğretim faaliyetini başlatan misyoner okullarında Ermeniler, tarih ve edebiyatları
hakkında geniş bilgi sahibi olmanın yanında insan hakları, ulus hürriyeti ve sair çağdaş konulardan
da haberdar olmuşlardır. Ayrıca misyonerler tarafından okul dışında yürütülen mezhep
50
ATASE, B.D.H.: D: 1-A; F: 14.
Pontus M eselesi, s. 370.
52
ATASE, B.D.H.: D: 1-A; F: 14; Pontus M eselesi, s. 371-73.
53
ATASE, B.D.H.: D: 1-A; F: 14; A.g.e., s. 371.
54
Gazigiray, a.g.e., s. 69.
51
10
propagandasının etkileriyle de birçok Ermeni Protestan mezhebini tercih etmeye başlamıştır.
Protestan misyonerlerinin bu yöndeki çalışmalarının, Ermeni meselesini ortaya çıkaran nedenlerden
ilkini olmasa da, temel sebeplerinden birisini teşkil ettiği muhakkaktır. Misyonerlik faaliyetlerinin
ve açılan okulların Ermeni olaylarına katkılarını tespit açısından, sömürgeciliğin faziletine inanmış
ve Fas’ta Fransız mandacılığını kurmuş olan meşhur Fransız Mareşali ve devlet adamı Lyautey
Louis-Hubert-Gonzalve (1854–1934) Fas’ta bir konuşmasında dile getirdiği:
Bir beyaz rahip, bana bir bölüğün işinden fazlasını
görmüştür”55
şeklindeki ifadesi de yukarıdaki görüşleri teyit eder durumdadır.
Genel olarak bakıldığı zaman yabancı okulların uluslaşma sürecine giremeyen ya da geç girmiş
olan bölgelerde kurulmuş oldukları görülür. Yabancı misyonlar uluslaşmanın çok hareketli olduğu
ve Avrupa kültürünün etkilerine açık bulunan Balkanlarda fazla başarılı olamamışlardır.
Misyonerlerin faaliyetleri daha ziyade, yukarıda belirtilen hususlara ilaveten, Osmanlı yönetiminin
eğitim ve sosyal konularda yeterince hizmet götüremediği bölgelerde etkin olmuş gözükmektedir.
Misyonerler muhtelif tarzdaki faaliyetleriyle Yunan, Ermeni, Keldanî, Marunî ve benzeri
azınlıkları şuurlandırmaya çalışmış, "Ortodoks hiyerarşisinin ve Türk despotizminin pençesinden
kurtarmak"56 üzere Bulgarlar arasında da faaliyet göstermişlerdir. Fakat esas neticeyi, kendilerini
devlet haline getirme başarısını göstermekle Bulgarlar ve bir dizi isyana sevk etme becerisini
sergilemekle de, Ermeniler arasındaki çalışmalarından elde etmişlerdir. Müslüman nüfusu ve bu
nüfusun genç kesimini Hıristiyanlaştırma noktasında ciddi bir başarı elde edememişlerse de,
özellikle eğitim kurumları dolayısıyla, millî ve dinî değerlere daha liberal bir şekilde yaklaşmalarına
ve bu yöndeki bir hava içerisine girmelerine sebebiyet vermişlerdir.
Bir taraftan misyonerlerin tahrik ve teşvikleriyle dinî ve milli anlayışa dayalı olarak meydana
gelen kıpırdanmalar; diğer yandan, 1839 Tanzimat Fermanı ile gayr-i Müslim unsura tanınan geniş
ve eşitliği öngören haklar; 1856 Islahat Fermanı ile bu imtiyazların bir kez daha tasdik ve teyit
edilmesi; 1862’de Ermeni Nizamnamesi’nin çıkarılması; önde gelen bir kısım Ermeninin fırsatları
kullanabilme kabiliyet ve imkânına sahip olması Osmanlı idaresi ile Ermeni toplumu arasındaki
ihtilafın neşv u nema bulmasının temel taşlarını ve en önemli fırsatlarını oluşturmuştur.
Bir kısım Avrupa devletlerinin Osmanlı Devleti üzerindeki siyasî, ticarî ve hatta dinî imtiyazlar
elde etme arayışı içerisine girmeleri ve dolayısıyla da bir vasıta olması bakımından Ermenilere el
atmaları, onları kendi emellerine ulaşma yolunda ortaya çıkan her fırsatta tahrik ve teşvike tabi
tutmaları Türk-Ermeni ihtilafının fiili çatışamaya dönüşmesine ve tarih içerisinde sözde “Ermeni
Meselesi” şekil ve rengine bürünerek bugün de bu ikili çatışmanın, belki sıcak manada değilse de
siyasî ve akademik anlamda, mevcudiyetini sürdürmesine yol açmıştır.
Osmanlı idaresi gerek Amerikan misyonerleri tarafından açılmış bulunan okulların ve gerekse
diğer yabancı okulların Osmanlı idaresine ve toplumuna vermiş oldukları zararların ve
misyonerlerin yaptığı hemen her şeyin hiç şüphesiz ki farkında olmuştur. Bu okulların muhtelif
şekillerde doğurmuş oldukları olumsuzlukların giderilmesi ve halkın onlara olan rağbetinin izalesi
için gereken tedbirlerin alınması57 yolunda ilgili şahıs ve makamların dikkatleri çekilmiş ve bu
noktada belli bir gayret sergilenmiştir. Misyonerlerin faaliyetinden memnuniyet duymayan Osmanlı
idaresi onları mevcut rejimin adeta düşmanı olarak değerlendirmiştir 58 . Örneğin Osmanlı idaresi
Merzifon Anadolu Koleji’nin siyasî maksatla tesis edilmiş olduğuna kani olmuştur 59 . Ancak böyle
55
A.g.e., s. 68.
Tozlu, a.g.m., s. 331.
57
BOA, M .V.: Defter No: 35; Belge No: 49; Tarih: 1305 Z. 25.
58
Gürün, a.g.e., s. 191.
59
ATASE, İ.S.H.:-2: Kutu: 33; Dosya No: E: 171; Y: 94; B.A.: 1; Tarih: 10.07.1335.
56
11
bir kanaate rağmen, içinde bulunduğu acziyetten dolayı, misyonerlerin hem Osmanlı topraklarında
dolaşmalarına ve hem de açıktan açığa olumsuz faaliyetlerini sürdürmelerine göz yummak zorunda
kalmıştır.
On dokuzuncu asrın son çeyreği gerek misyonerlerin faaliyetlerindeki yoğunluk bakımından ve
gerekse Osmanlı Devleti’nin bu faaliyetlere yaklaşım tarzı açısından dikkat çekici bir durum arz
eder. Misyoner örgütleri can çekiştiğine inandıkları Osmanlı Devleti’nden azami derecede istifade
etmeye çalışırken Osmanlı hükümetleri de eskiye nispetle, özellikle Amerika adına faaliyet gösteren
misyonerlere karşı izlemiş olduğu politikada bir kısım değişiklikler yaparak yerli ve yabancı,
Müslim veya gayrimüslim tüm eğitim kurumlarını kontrol altına alıcı tedbirler ihdas etmeye
yönelmişlerdir60 . Bu noktada misyonerler ve misyoner okullarının meydana getirmiş oldukları
olumsuzluklar konusunda açıktan açığa münakaşa ve mücadele içerisine girilmekten kaçınılmıştır.
Bunun böyle olmasında biraz da içerisinde bulunulan zamanın ve şartların yeni meseleler ihdasına
müsait olmayışı etkili olmuş gözükmektedir. Böyle olmakla birlikte misyoner ve onlarla işbirliği
içerisinde olan kimselerin neden olduğu olaylar yakından izlenmiş ve bir kısım tedbirler alınmaya
gayret edilmiştir61 . Ancak bu tedbirler çok da fazla bir işe yaramamış gözükmektedir.
BOA, Hususi İradeler Katalogu (Kısaca: H.İ.K.): Genel No: 319; Hususi No: 81; Tarih: 15. R. 1318.
ATASE, İ.S.H.:-5: Klasör No: 189; Kutu: 206; Dosya No: E: 8; Y: 104; Gömlek: 30; Fihrist No: 30 (1,2); Belge No: 30 (1:3);
B.A.: 3; Tarih: 07.06.1335.
60
61
12