AMERKANLÜBNANLI TOPLUMUNDA MUT`A EVLL ć

İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy.13, 2009, s. 51-62.
C!NSELL!K VE BEKAR "!!LER: AMER!KAN LÜBNANLI
"!! TOPLUMUNDA MUT’A EVL!L!%!*
Linda S. Walbridge
Yard. Doç. Dr. Ali Duman**
Michigan, Dearborn’un do&u bölgesinde Lübnanl "ii toplumun dini
hayat üzerine çal"maya ba"lar ba"lamaz, toplumun dini liderleri ("eyhler)
tarafndan mut’a evlili&inin (geçici ya da zevk evlili&i) te"vik edildi&ine dair
baz söylentiler i"ittim. Çok daha belirgin olarak genç erkekler, halka açk
yerlerde, "eyhlerin (cami imamlar) genç erkeklerin, mut’a e"i olarak akit
yapabildikleri taktirde, muta akti yaptrabilirlerse, Amerikal kzlara sahip
olabileceklerine dair önerilerini tart"yorlard.
Dearborn, Amerika’da, Müslüman Arap nüfusunun en fazla bulundu&u bir yerdir ve bu Arap müslümanlar’n ço&unlu&u Lübnanl $iilerdir.
Esasen Bekaa bölgesinden olan bu Lübnanl $iiler, Detroit’e kom"u olan
"ehrin kuzey-bat ksmnda yerle"mi"lerdir. Son on yl ya da biraz daha fazla
zamanda bu Lübnanl "ii topluluk, müre#eh bir ticari bölge geli"tirdi. Üç
cami, veya cami benzeri yap, toplumun dini ve sosyal ihtiyaçlarna hizmet
eder etmektedir.
Mut’a’nn Tanm
Shahla Haeri (1989)’ye göre mut’a geçici bir evlilik, “bir erkek ve evli
olmayan bakire, bo"anm" ya da dul kalm" bir kadn arasnda, evlili&in ne
kadar sürece&i ve faydalanma kar"l& verilecek parann miktarnn belirlenmi" olmas gereken bir akit”tir. Böyle bir birliktelik için "ahitlere gerek yoktur, ne de böyle bir birliktelik kayt altna alnr. $ii bir erkek diledi&i kadar
geçici evlilik akti yapabilir. Birliktelikler, arka arkaya ya da e" zamanl olarak
düzenlenebilir. Bununla birlikte, kadn için kurallar farkldr. Kadn, hamile
* Bu makale Women Living Under Muslim Laws Dergisinin, Haziran 1997 tarihinde yaynlanan 18. Saysnda,
18-30. sayfalar arasnda yaynlanm$tr. Makalenin orijinal ad: “Sex and the Single Shi’ite: Mut’a Marriage in
an American Lebanese Shi’ite Community”.
** !nönü Üniversitesi !lahiyat Fakültesi !slam Hukuku Ana Bilim Dal Ba$kan.
52
Linda S. Walbridge - Yard. Doç. Dr. Ali Duman
olup olmad&n bilinceye kadar cinsellikten uzak durmasn gerektiren bekleme süresinden (iddet) sonra sadece bir tek mut’a birlikteli&i yapabilir.
Humeyni’nin 1984’te yaynlanan kitab Risaletu Tavzihu’l-Mesail
(Sorularn Açklamas) adl kitab geçici evlilik için a"a&daki bilgileri vermektedir:
Bir kadn ve bir erkek kendi aralarnda geçici evlilik akti sözle"mesini yapmak istedikleri zaman, süre ve mehrin belirlenmesinden sonra, "ayet
kadn erke&e: “Belirlenmi" süreyle, belirlenmi" mehir kar"l&nda kendimi
sana nikâhladm” der ve erkek pe"inden: “Kabul ettim” derse, ve "ayet taraflar ba"ka ki"ilere vekalet verir, önce kadnn vekili erke&inkine: “Belirlenmi"
mehir kar"l&nda ve belirlenmi" süre için kendi müvekkilimi senin müvekkiline sattm” derse ve pe"inden erke&in vekili hemen “bunu müvekkilim
adna kabul ettim” derse i"te o zaman akit gerçekle"mi" olur (s. 313).
Haeri (1989), Ayetullah Humeyni’nin !ran Devriminden sonra, bakire bir kzn, ister daimi ister geçici olsun, ilk evlili&i için babasnn iznini almas gerekti&i konusunda bir fetva yaynlad&n belirtir. Bir bakirenin
mut’a evlili&ine girmek için ailesinin rzasn almas gibi konular "ii ulema
arasnda tart"maldr ancak mut’ann yasal olup olmad& konusunda tart"ma yoktur. Humeyni, ça&da" di&er "ii müçtehitlerden daha kuvvetli bir
biçimde bu uygulamay te"vik ederken, müçtehitlerin hepsi bu çe"it bir evlili&in uygulanmas lehindeydiler.
Geçici evlilik, büyük oranda Sünnilerin onu inkar etmeleri sebebiyle,
yüzyllar boyunca tart"ma konusu olmu"tur. Peygamber zamannda izin verilmi" görünmesine ra&men, $ia tarafndan !mam Ali’nin pozisyonunu gasp
etti&i için nefret edilen II. Halife Ömer, mut’a uygulamasn yasaklam"tr.
Dokuzuncu yüzylda on ikinci Gizli imama kadar $ia toplumu tarafndan
dini liderler olarak kabul edilen Peygamberin kz Fatma’nn ve kocas Ali’nin soyundan gelen !mamlar bu konuyu izah ettiler. Mut’â caizdir ve aslnda
te"vik edilmi"tir "eklindeki inanç $ii dogmann bir parçasdr. Haeri (1989)
Irak ve !ran’n "ehirlerinin mabetlerinde mut’a uygulamasnn birçok kaydn sunar ve uygulamann arka-planndaki mant& açklar.
Mut’a evlili&i, kar" cinsler arasnda, evlilik, cinsellik, ahlak, dini kurallar, laik hukuk ve kültürel uygulamalar noktasndaki ili"kileri içeren bir
kurumdur. Ayn zamanda mut’a, aralar açk din ve popüler kültürü iç içe
kayna"tran bir gelenektir. Dini açdan bakire kadnlar için geçici bir evlilik
aktinde bulunmada snrlandrma yokken, popüler kültür bir kadnn ilk daimi evlili&i için bakire olmasn talep eder (s. 3).
Beni burada ilgilendiren din ve popüler kültür arasndaki i"te bu gerilimdir.
Cinsellik ve Bekar Şiiler: Amerikan Lübnanlı Şii Toplumunda Mut’a Evliliği
53
Mut’a üzerine odaklanmadm, çünkü mut’a bu toplumda engellenmesi mümkün olmayan bir uygulamadr. Daha do&rusu, toplumun bu kuruma yönelik reaksiyonlar, daha çok dine kar" tutumlarndan kaynaklanmaktadr.
Dearborn’da Mut’a Uygulamalar
Mut’a evliliklerinin yaplmasnn zorunlu oldu&unu iddia eden $iilerle kar"la"madan önce bir yldan fazla bu toplumun içinde ya"am"tm. !lk
kar"la"t&m ki"i, büyük çocuklaryla ya"ayan, kocasndan kaçm" orta ya"l
bir kadnd. Evsiz oldu&unu iddia etti ve ben onun problemlerini kom"ularndan ö&rendim. Konu hukuk yardmna geldi&inde, aslnda kaçm" oldu&u bir adamdan bo"and&n söyledi. Bununla birlikte, bo"anmadan bir süre
sonra, mut’a e"i olarak ona dönmü"tü ve bundan sonra onunla ya"am"t.
Bu ailenin çe"itli üyelerinin hukuki problemleri vard ve ço&unlukla uyu"turucu yüzünden hapse atlm"lard. Benim izlenimim "u ki, bu kadn önceki
kocasna dönmü"tü ve Tanr korkusu olan kom"ularndan itibarn korumak
için "u anki ili"kisini mut’a olarak isimlendiriyordu. Bu aile tamamyla bir
i"lev bozuklu&una sahip oldu&undan, bir akdi içermesi oldukça "üphelidir.
!kinci örnek, sadece cinselli&i amaçlad&n bana söyleyen Mahmut
S. isimli genç bir erkekti. !çinde bulundu&u "artlar sebebiyle Lübnanl bir
kzn kendisiyle evlenmesini ummann bo" bir u&ra" oldu&unu söyledi. Çünkü hali hazrda bir ö&renciydi ve i"i yoktu. Amerikal kadnlara yana"m" ve
mut’a evlili&ine raz olurlarsa onlarla mut’a yapmak istemi"ti. Biri hariç, bütün Amerikal kzlarn kendisine güldü&ünü söyledi. Bu kadn bo"anm" bir
duldu ve Mahmut ile geçici olarak evlendi. Sonuçta, görünü"te de olsa kadn
!slâm’a girdi ve bir "eyhin huzurunda daimi olarak evlendiler. Süreli evlili&in, daimi evlili&e dönü"mesinin çok yaygn olmad&, bilgi kaynaklarmdan
biri tarafndan bana söylendi.
1989’da Dearborn’daki !slâm Enstitüsü imam $eyh Berri “!slam’da
Geçici Evlilik” ba"lkl bir kitap yazd. Bu kitabn varl&, en azndan baz
çevrelerde, bu konuya ilginin düzeyini göstermektedir.
Bir müddet geçince, fark etmeye ba"ladm ki, geçici evlilik konusu
dine yönelik tutumlardan ba"ka, ayn zamanda bu toplumun kadn ve evlili&e yönelik tutumlarn anlamaya da yardmc olabilir. Ba"langçta, halkn
bu konu üzerinde durmayaca&ndan korktum. Aksini gördüm, ço&u ki"i bu
konu üzerinde tart"maya ve görü"lerini payla"maya istekliydi.
"eyh Berri’nin Metni
$eyh Berri, ara"trmasn $iilikte kullanlan geleneksel bir yöntemle
ortaya koyar. Berri’nin metninin !ngilizce çevirisi onun dildeki ustal&n gere&i gibi yanstmaz. O usta bir Arapçac olarak bilinir ve !ngilizcede oldukça
54
Linda S. Walbridge - Yard. Doç. Dr. Ali Duman
yetenekli olmasna ra&men kitabn yazmak için bu dili kullanmam"tr. Bu
kitap onun konuyla ilgili alm" oldu&u sorulara dayanr. Cevaplar “kalbinde
geçici evlili&in gayr ahlaki oldu&unu” söyleyen bir genç adamn sorusuna
cevap olarak tasarlanm"tr. Genç adam, kz karde"iyle mut’a yaplmasn
onaylamad&n ve di&er mü’min karde"lerinin de kendisi gibi buna inanmad&n söyleyerek devam eder.
Berri, bir mümin tarafndan ayartlm" ve A!DS bula"trlm" (Amerikal oldu&unu tahmin etti&im) güzel bir kzla ilgili bir senaryoyla yorumlarna ba"lar. Bu "ekilde, mut’a lehindeki fikirlerini ifade eder, cinselli&i yüksek
bir çevrenin basksna bir çözüm olmas ba&lamnda ilk dönem $ii imamlarn sözleriyle görü"ünü ispatlar.
Berri, Halife Ömer’i mut’ay yasaklad& için ele"tirir. Mut’ann Peygamber zamannda izin verilen bir uygulama oldu&unu Kur’an’dan aktarr.
Fakat yine bu modern zamanlarda mut’a uygulamas için akli gerekçeler
ara"trr. Der ki:
Genç erkek ve kadınların zina, gayrı meşru cinsellik ve
eşcinsellik tuzağına düşmesine izin vermek bir bozulma
değil midir? Ya da Tanrı’nın koruması, Tanrı kelimeleri ve
Tanrı’nın evlilik kanunları ve cinsel ilişki organizasyonunu
araştırmak bozulma olabilir mi?
Bu sebeple bir erdemlilik, a"k, i#etin bir çe"iti ve muhafazakarlk
olan geçici evlilik ahlakszlk de&ildir. !slâm’dan önce bilinen ve bat kültürü tarafndan yeniden canlandrlan kz ve erkeklerin “arkada"l&”na benzer
(s.17-18).
Kz karde"i için bir geçici evlilik "ekline izin veren bir adam konusuyla açklamalarna devam eder:
Ölçü, erkek karde"in onaylamas ya da reddetmesi midir? Bu, öncelikle Allah’n rzasn ve daha sonra bizzat kz karde"i kazanmak de&il midir?
Ya da belki Allah’n dini, erkek karde"in arzularna ve kskançl&na boyun
e&meli. Zaten, baz erkek karde"ler bunu onaylar. Ayn "ekilde, neden bir
erkek karde" kendisine müsaade etti&i birçok durumda, kz karde"inin bunlar yapmasn engeller? O, bunu “kendisini” sosyal utançtan korumak için
yapmaz m? Ve bu “utanç” yak"ksz ve sahte olmaz m? Ve bu “gelenekten”
ve do&ru duygulardan meydana gelmemi" midir? Öyle de&ilse, erkek karde"
neden kendi yapt& "eyleri, kz karde"inin yapmasna izin vermez? (s. 19)
Bir kimse genel ilke olarak bakireler için mut’ay yasaklamamalyken, Berri, onlarn mutlulu&unu güvence altna almak için bunu inkar etti&i
müddetçe bakire kzlarna, geçici evlilik için izin vermeyecek olan babalar
knamaz.
Cinsellik ve Bekar Şiiler: Amerikan Lübnanlı Şii Toplumunda Mut’a Evliliği
55
Berri "öyle devam eder: “Geçici evlilik, özellikle genç olgunluk dönemi boyunca, günahlardan kaçnmann bir yolu olarak görünüyor” (s. 25). Bir
erke&in “i#etli bir kadn” mut’a e"i olarak seçmesinin iyi olmas sebebiyle,
mut’a ayn zamanda cinsellik yoluyla bula"an hastalklardan ki"inin korunma çaresidir. O (Berri) bu çe"it bir birlikteli&in srf cinsellik için oldu&una
dair dü"ünceyi giderir, fakat a"k, daimi bir birliktelik içinde olabilece&i gibi,
geçici bir birliktelik içinde de olabilir.
O “geçici evlilik, daimi evlilik mümkün oldu&unda te"vik edilmez”
diyerek açklamasn sürdürür (s. 33). Ayn anda “kaç tane” geçici e" alnmasna izin verildi&i konusuyla açklamalarna devam eder. Baz kaynaklara
göre (daimi evlilikte oldu&u gibi) dört kadn snr oldu&unu ve di&er baz
kaynaklara göre de snr olmad&n nakleder.
Mut’a uygulamas hakknda sorgulama yapan genç adam güçlü yanlglara sahiptir. Mut’a fikri, özellikle bir bakire için, bekaretin Lübnanl kültürde yerle"ti&i de&ere aykrdr. $eyh Berri, Kur’an’n mut’a uygulamasna
izin verdi&ini, fakat Lübnan kültürünün buna izin vermedi&ini iddia eder.
Fakat Berri bir Lübnanldr ve kz çocuklarnn babasdr. Bir baba, onun için
iyi olmad&na dayanarak, kz için mut’ay reddedebilir. Bunu yaparak o,
ayn zamanda evli olmayan kadnlar için bekaretin kültürel formunu korurken, kültür dinden daha güçlü ve önemlidir fikrini reddeder. Ayrca o, !slâmî
erke&e verilen evin reisi ayrcal&n peki"tirir.
Onun (ayn zamanda babann böyle birlikteli&i yasaklama hakk oldu&una i"aret etmesine ra&men), cinsellikle ilgili konularda erkek karde"
için tannan haklarn aynsn kz karde" için de atfetmesi gerçekten dikkat çekicidir. Elbette, böyle bir konuda onun, basitçe müçtehit görü"lerini
nakletmesi savunulabilir. Fakat Berri, mut’a hakknda sunumda bulundu&u
"eyi dikkatli bir "ekilde seçmi"tir. Onun bize sundu&u "ey imam ve müçtehitlerden karma kar"k nakiller de&ildir. Gerçekten, Humeyni ve di&er
Ayetullahlar, bu uygulamay te"vik etme konusunda Berri’den daha fazla
gayretlidirler. Berri, daha çok, Birle"ik Devletlerdeki Lübnanllarn kültürü
ve problemleriyle ilgili konulara cevap vermeye u&ra"yor. O, bir kz mut’a
uygulamasn seçebilir diyerek, evlilik d" bir erkekle cinsel ili"ki ya"ayarak, ailesinin otoritesine kar" çkan dikba"l kza yol gösteriyor. Bu esnada o
hala, kzn babasnn haklarn muhafaza ediyor.
$eyh Berri’nin mescidinde, kendisiyle yakn ili"ki kurulmu" ve toplumun derinliklerinden haberdar biri olan Hüseyin’le görü"tü&üm zaman,
genç bir kza mut’a evlili&i önerilmezken, cinsel ili"kiye istekli olan isyankâr
kzlarn durumunda mut’ann bir çözüm olabilece&ini görebildi&ini söyledi.
$eyh Berri, genç bir kz için geçici bir birliktelik olasl&n vurgulayarak, ailelerin kza kar" kat tedbirler almamas gerekti&ini söylüyor. Kat tedbirlerle, kzn öldürülme olasl&n kastediyorum, baz "eyler Lübnan’da özellikle
56
Linda S. Walbridge - Yard. Doç. Dr. Ali Duman
Bekaa’da ola&an de&ildir. Gerçekten, Dearborn’da 1987’de, $ii bir adam, onlu
ya"larndaki kz bir erkekle bir hadise ya"ad& ve ailesinin onurunu zedeledi&i gerekçesiyle kzn öldürmü"tür.
Bu metinde Berri, henüz evlilik konumuna ula"amam" genç, bekar
erkelere yöneliyor. O, tesadüfî cinsellikten uzakla"trmaya ve dini yaptrmlarlarla uygun cinselli&e yönlendirmeye gayret ediyor. Mut’a evlilikleri yapan
evli erkekler konusunda konu"urken, her ne kadar aksine deliller kolayca
bulunabilecek olsa da o, evli erkekleri mut’a uygulamasndan uzakla"trmay öneren hadisleri / gelenekleri naklediyor. O, !mam Raz’dan nakledilen:
“daimi e"lerinizle evlili&inizi sürdürece&iniz yerde, zevk evlili&inde srar
etmeyin. Zira onlar, iman reddedebilir, "ikâyet edebilir ve daha sonra bizi
suçlayabilir ve bize beddua edebilir” sözünü seçer.(s. 34)
Mut’a uygulamas konusunda di&er ulemannkiyle mukayese edildi&inde nispeten muhafazakâr olsa da, $eyh Berri, bize hukuki görü"ü aktarr.
$imdi ortaya çkan sorun bu görü"ün, toplumunkiyle nasl uyu"aca&dr.
Mut’aya Kar# Cemaatin Tutumu
Ya"l Hajja Fatma için, bir ki"inin yapabilece&i en kötü "ey, hrszlk,
içki içme, mut’a kars olma gibi –haram olan- aptalca "eyler yapmaktr. Tpk
Fatma gibi genç Nadia da Bekaa’dandr ve o da mut’adan nefret eder. “Buna izin
verilmi" olamaz” der. Dini yönden kuvvetli Nabiyye’den Nesrin de ayn "ekilde
mut’adan ho"lanmaz. “E&er evlenmek istiyorsan, bunu normal olan yolla yap”
der. Güney Lübnan’daki Bint Cübeyl’den Leyla, henüz onlu ya"larndadr fakat
evli ve bir çocu&u vardr, mut’a haramdr der. “Sadece (Lübnan’da !slami cumhuriyeti savunan $ii militan güçler olan) Hizbullah mut’a yapar” der. Bekaa’da
köy evindeki Ay"e, mut’ann halen uygulanmakta oldu&unu ve aileler için büyük skntlara yol açt&n i"itmi"tir. “Bunlarn hepsi Hizbullah sebebiyledir”
ve “Biz önceden asla mut’a yapmazdk” der. Yakn zamanda Mekke’ye hac için
gitmi" ve aslen Balebek’ten olup, "u an Beyrut’un varo"larnda ya"ayan oldukça ya"l olan Ümmü Ali, “mut’a dine aykrdr”der.
Hatice bu görü"leri kabul etmez. Okul yllarn Amerika’da blucin
giyerek ve rock müzik dinleyerek geçiren “yeniden do&mu"” bir kadn olarak
o, bu uygulamay kalpten onaylar. $u anda kocaman bir e"arp ve her yann
kaplayan bir palto giyerek “yüzde yüz” destekledi&i mut’ann erdemleri konusunda bana konferans verdi. “O Tanr’dan insana gönderilmi" bir kanundur. Bu sebeple onu yasaklayamayz” dedi. Konu hakknda ki"isel görü"ünü
ona sordum, fakat bana bilgi vermeyece&ini, sadece kitaplarda yazlm" olan
"eyleri aktarmas gerekti&ini söyledi:
“Mut’a toplumu korumal. O evli erkekler içindir, fakat evli kadnlar
için de&ildir. Zira erkek ve kadn farkldr. Erkek cinsel dürtü açsndan çok
daha güçlüdür. Bir kadn, bir erkek gibi daima cinsellikle ilgilenmez. Bir ka-
Cinsellik ve Bekar Şiiler: Amerikan Lübnanlı Şii Toplumunda Mut’a Evliliği
57
dn hamile veya hayzl oldu&u zaman, kocasyla cinsel ili"kiyi reddetmek
zorundadr, çünkü böyle durumlarda, en azndan hayz müddeti boyunca
ili"ki mekruhtur (sakncal fakat yasak de&il). Her "eye ra&men, bu hayz
müddetindeki cinsel ili"kiden hamile kalrsanz, hastalkl / sakat çocu&unuz olabilir. Bu sebeple erkek mut’a yapabilir. Kadn, kocas bunu yaparken
onu engelleyemez. Hatta onun hakknda kocasna soru bile sormamaldr”.
Amerikal olan her "eyi reddeden ve tek bir "ey dü"ünen bir genç
olan Hatice, kendi “köktenci” (fundamentalist) !slâm yakla"mnda ate"lidir
ve yönetim için en ideal "eklin !slâm cumhuriyeti oldu&unu dü"ünür. Bu
toplumda onun dini / politik görü"lerini payla"an di&erleri de vardr, fakat
"imdiye kadar di&er herhangi bir kadndan onun gibi güçlü bir biçimde mut’ay savunann duymadm. !slâm hukukunu dikkatli bir biçimde izleyenler
uygulamaya inanr gibi yaparlar. Ve hepsi onun bir bakire için olmad& konusunda fikir birli&i içindedir ve onu yine evli bir erkek için dü"ünmezler.
Hatice gibi, ilk göçmenlerden olan Zehra da $iili&in kat yorumunu tercih
eder, mut’ann dini nassn bir ksm oldu&unu do&rulama e&ilimindedir. O,
kocasnn mut’a yapma yetkisi oldu&unu farkndadr ve onlar konu üzerinde tart"m"lardr. Görü"ünte kocasnn mut’a yapma niyeti yoktur, ki Zehra
bunu iyi bir "ey olarak kabul eder, çünkü, e&er mut’a yapacak olursa, “muhtemelen onu öldürebilirdi”. O ayn zamanda, mut’ann gençler ve bekâr erkekler tarafndan suiistimal edildi&ini gördü&ünü söyledi ve bu sebeple onlarn cezalandrlmas konusunda tereddütü yoktu.
Mut’ann bakireler için olmad& konusunda neredeyse fikir birli&i
vardr. Muhalif görü" ilginç bir kaynaktan geldi. Kendisiyle röportaj yapt&m sol görü"lü dini inkar eden bir kadn, böyle bir "eyin toplum tarafndan
kabul edilmez olmasn eklemesine ra&men, cinselli&in evli olmayan kadnlar için yasalla"trlmasnn en iyi yolu oldu&unu gördü&ünü söyledi.
!slâm hukukunu dikkatli bir biçimde takip eden, fakat dinin siyasal
yönlerinden kaçnan Emel, mut’a konusunda ayn fikirde olmad&n iddia
etti. Bu, “sen nasl herhangi bir dini yaptrm konusunda ayn fikirde olmayabilirsin? Böyle bir "eyi uygulamayabilirsin, fakat böyle bir "eye katlmyorum demek yanl"tr” diyen Irakl bir kadnn kzgnlktan tüylerini diken
diken yapt. Bu, Lübnanl kadnlar için “dini olarak do&ru” bir cevaptr, fakat
görünü"te, onlarn hiç biri onu ye&lemezler. Onlarn ço&u oldukça kesin bir
biçimde pratikte mut’ay reddederler.
Bu cevaplar onlarn erkekleriyle nasl uyumludur? A"a&daki bölümde bir dizi yorum verilecektir.
Güney Lübnan’dan, kolej e&itimi alm", evli, genç bir erkek olan Ali
S. "öyle der: “Muhtemelen mut’a !slâm’n ilk günlerinde makul bir uygulamayd. Fakat bildi&im kadaryla amacn yitirmi"tir. Onun bir gecelik ili"ki-
58
Linda S. Walbridge - Yard. Doç. Dr. Ali Duman
den fark yoktur. Sadece Allah adyla denmesi, onu iyi yapmaz”. Yine Güney
Lübnanl ve kolej e&itimi alm", fakat Ali’den daha fazla dini bilgisi olan Halit (sualimi) ba"langçta “o yasal fahi"eliktir” diye cevaplad. Daha sonra bu
beyanatn geri ald ve bu konu hakknda kafasnn kar"k oldu&unu söyledi.
“O dini bir "eydir ve sanrm onu onaylamaya e&ilimliyim, fakat bir adamn
nasl birden fazla kars olabilece&ini dü"ünmüyorum”. O, mut’ay evli bir
erkektense, bekarlar için daha fazla kabul edilebilir bulur. Fakat, sadece bo"anm" veya dul bir kadn mut’a yapmaldr diye dü"ünür.
Bekaa’dan kolej ö&rencisi Ali H., mut’ay sevmedi&ini ve onun sadece
Hizbullah tarafndan onaylanan bir "ey oldu&unu söyledi. Beyrut’un varo"larnda yeti"mi" olan kolej mezunu E"ref, mut’ay mazur göstermek için bir
gerekçe bulamad&n, fakat nispeten Hizbullah’a sempati duyanlar tarafndan mut’a evlili&i konusunda bask yapld&n söyledi.
Birle"ik Devletlerde büyümü" ve bütün yeti"kinlik hayat boyunca
bir fabrikada çal"m" olan Muhammed T. mut’ay, özellikle Amerika’daki
mevcut "artlara göre iyi bir fikir olarak de&erlendirir. “O “her erkek mut’a
yapabilir” der, fakat buna daha önce hiç mut’a yapmad&n ekler.
(Onun kars yan odada televizyon seyrediyordu ve dinlemiyor gözüküyordu. Bununla birlikte, son yorumunu yapt& zaman, bana gülümseyerek bakt ve “kendisi için neyin iyi oldu&unu biliyor” dedi)
Fakat hem mut’ay onaylayan ve hem de yapan baz erkekler de vard.
Kolej ö&rencisi olan Muhammed F. bunlardan biridir. “Bu bizim için iyi bir
çözümdür çünkü biz genç ö&rencileriz ve o bizim için sadece bir seçenektir.” Bu "ekilde onlarn cinsellik ya"ayabildi&ini ve !slâm’a kar" olmadklarn
söyledi. Muhammed’e, mut’a evlili&i "eklinin Lübnanl kzlarla yaplabilmesi olasl&n sordum. “Bir erke&in, bo"/özgür bir kadn ile –yani bo"anm",
dul ya da on sekiz ya"n üzerinde ise bakire bir kz ile, zira o kz Amerika’da
ya"yordur- mut’a yapabilece&i”ni söyledi. “E&er kz Lübnanl ise, o ya babasnn ya da erkek karde"inin korumas altndadr, fakat burada çoktur”
dedi. Buna Lübnanl kültürel tutumunun bakirelerin mut’a kars olmasn
reddetti&ini ekledi.
Genç, ciddi dü"ünceli ve !ranl olan Muhammed bu toplumda mut’a
evlili&i yapacak olan ki"ilere model olarak hizmet verirdi. Fakat o, tek tip
de&ildi.
Bekâr ve Cumartesi geceleri gece klubünde dansçlk yapan, fakat
Pazar sabahlar camiye giden1, baz açlardan sayg duyan, kendi mut’a yoru1
Selim’in durumunda, Cami Amerika’nn !slâm merkezine yönlendirir, Detroit bölgesindeki "ii camilerinden
ilki ve öncekilerden çok daha yo#un yönelinen, daha fazla müslümann ve gelecek nesillerinin kayna$t#. Bununla birlikte, mut’a taraftar olanlar are more likely to attend the other mosques which were founded by recent
immigrants concerned with stricter interpretation of religious law. For further discussion regarding the distinctions among these mosques, see my doctoral dissertation, “Shi’i Islam in an American Community,” 1991.
Cinsellik ve Bekar Şiiler: Amerikan Lübnanlı Şii Toplumunda Mut’a Evliliği
59
munda di&er herhangi birinden daha fazla liberal olan Selim de kendisiyle
konu"tu&um ki"ilerdendi. “!lk önce kadn tanmal” ve onunla birlikte olmamal ve mut’ay amaçlamal demesine ra&men, ona göre, evli yada bekar
herhangi bir erkek geçici evlilik yapabilir. Erkek, kadnn bo"anm" yada dul
oldu&una inanmal.
Selim, benim görü"tü&üm neredeyse herkesle arkada"t. Benim bulgularma göre, evli bir erke&in mut’a evlili&i yapabilece&ine inananlar, genellikle kendi aralarnda bu evlilik formunu yapmyorlar. Mut’a onlar için, üzerinde konu"mak hususunda teorik bir önerme kalntsdr. Evliliklerinin belirli noktalarnda e"lerinden uzun müddet uzakta kalan birkaç ya"l erke&in,
mut’ann kendileri için !slâm hukuku içerisinde kalarak cinsel ihtiyaçlarn
kar"lama yolu oldu&unu söylemeleri dikkatimi çekti. Genel olarak mut’a
ili"kisine giren, kendi kendilerine evlilik sorumluluklarnn üstesinden gelemeyeceklerini dü"ünen genç erkekler olmasna ra&men, “günah” i"lemeye
hevesli de&ildirler. Bununla birlikte bir kolej ö&rencisi olarak !sa, mut’a hafife alnmamal demektedir. E&er kadn hamile kalrsa, çocu&un bakm erkek
üzerinedir.
Nuri’nin durumu oldukça müstesna ve do&rusu çok "a"rtcyd. Krk
ya"larnda ve Lübnanl gece klubü "ovmeni imajndaki Nuri evliydi ve bir
Müslüman kadndan çocuklar vard. Yeni göçmen dalgas gelmeden önce
hayatnn büyük bir ksmn Amerika’da geçirmi"ti ve birço&undan daha fazla Amerikan toplumuna uyum sa&lam"t. Bu yüzden, bir mut’a kars oldu&unu ö&rendi&imde "a"rm"tm. Bana, onun da Müslüman Arap oldu&unu,
fakat Lübnanl olmad&n söyledi. Üstelik mut’a evlili&i "eyhin huzurunda
yaplm" ve törene insanlarda davet edilmi"ti. Bununla birlikte, bu evlilik
Amerika yaslarna göre hukuki de&ildi. Bana, bir erkek e&er aralarnda adaletle muamele edebilecekse, dört e"e kadar evlenebilece&ini söyledi. E"lerinden birini mut’a kars olarak gösterse de, bana iki kars arasnda e"it
muamele yapabildi&ine dair garanti verdi. Gerçekte ben onun daimi ve süreli
evlilik tiplerini kar"trd&na inanyorum. Bununla birlikte, ikinci evlili&ini
mut’a "eklinde isimlendirerek o, polygamy için Amerika yasas çerçevesinde
bir yol bulmu".
Sonuç
Burada ifade edilen görü"ler belirgin "ekilde çe"itli olsa da, baz net
temalar da söz konusudur.
!ran devriminden önce mut’ann Lübnan’da önemli bir konu olmad& açktr. Kendileriyle konu"tu&um insanlarn bir ço&u, son zamanlarda ve
Birle"ik Devletlere geldiklerinden beri mut’adan haberdardlar. Mut’a kesinlikle bir Lübnan gelene&i olarak görülmez. Gerçekte, bo"anm" oldu&u kocasna mut’a e"i olarak geri dönen ya"l kadn Fatma uygulamay bilmesine
60
Linda S. Walbridge - Yard. Doç. Dr. Ali Duman
ra&men, bu dü"üncenin Lübnanllar için tamamen yabanc bir "ey olmad&na i"aret eder. Gerçekte, muhtemelen o, sadece "eyhler ve Haeri’nin ço&unu
!ran’da ke"fetti&i, kendilerini bir "ekilde toplumun periferisinde bulan kadnlar tarafndan uygulanm"t. Kutsal mekânlardan uzak olmasna ra&men
Lübnan’da, tahminen daha küçük bir oranda uygulanyordu.
Toplumun kapsaml görü" birli&i en iyi ihtimalle, mut’a benimsenmesi zor bir uygulamadr "eklindedir. Kendileriyle konu"tu&um kadnlar hem resmi hem de gayr resmi olarak, a&rlkl olarak bu uygulamadan
ho"lanmadklarn vurgulama e&ilimindeydiler ve çok sk olarak onun dine
aykr oldu&unu söylediklerini i"ittim. Kendilerini dini yasalara sk skya
ba&l gören baz kadnlar, kendileri mut’a birlikteli&i yapan erkek karde"lere sahiptiler ve kendi karde"lerinin tutumlarn hakl çkarmaya hazrdlar.
Bununla birlikte ayn zamanda onlar bu birliktelik üzerine empoze edilen
baz snrlandrmalardan bahsettiler. Onlar mut’ann ciddi bir konu olarak
ve baz konularda Amerika’da bulunan kz arkada"-erkek arkada" ili"kilerinden çok farkl bir "ey oldu&u "eklinde görülmesini istiyorlard.
Ço&u erkek dini açdan sakncas olmayan bir uygulama olarak onu
onaylama e&ilimdeyken, hala bu uygulamann övünülecek bir "ey olmad&n dü"ünenler vard. Bekaa’dan tamirci Bay S., e&er bir erkek uzun süre
karsndan ayr ya"ayacaksa, mut’a evlili&inin erkek için onaylanabilecek bir
"ey oldu&unu söyledi. Bununla birlikte daha fazla tercihe "ayan olann e"ine
sadakat oldu&unu vurgulad.
Onlardan sadece !ran’dan “yeni” $iili&i tamamen onaylam" olanlar
bir bakirenin dü"üncesini geçici bir e" olarak dü"ünürlerdi. Ve hatta hepsi.
Hüseyin bunun bir örne&idir. O, böyle bir "eyin dini olarak izin verilebilir
bir "ey oldu&unu bilirken, onun Lübnanl de&erleri bu fikri tamamen do&ru
olarak onaylamasn engeller.
Süreli evlilik konusundaki $eyh Berri’nin kitab toplumda en iyi satan kitaplardan biri olmad. Hatice ve yakn tandklar gibi kadnlar hariç,
kitabn ne içerdi&ini bilmek konusunda merakl olarak tand&m birkaç
kadn kitab satn almak için kitapçya gitmek konusunda çok utangaçtr.
Onlar, satcnn onlarn bu uygulamay kendi kendilerine uygulayacaklarn
istediklerini dü"ünece&inden korkuyorlard.
Halk kitab okusa da okumasa da, hatta varl&n bilse de bilmese
de, mut’a konusunda, geçici birliktelikleri düzenlerken Lübnanl kzlar
ayartarak genç erkekler, mut’a kullanmn “yanl" yorumlayacak” kadar,
büyüyen bir ilgiye ek olarak uygulamann farknda olunmas gittikçe artmaktadr. !slâm ö&retisi konusunda iyi e&itimli ve !slâm hukukunun kendine göre yorumlanmasnda çok tutucu olan Ümmü Hamud, bir kzla mut’a evlili&i yapan bir genç erke&i azarlad. Ona, kendi kz karde"inin böyle
Cinsellik ve Bekar Şiiler: Amerikan Lübnanlı Şii Toplumunda Mut’a Evliliği
61
bir birliktelik ya"amasna izin verebilip veremeyece&ini sordu. “Bu onun
çenesini kapatt” dedi. O, e&er bir kimse evlenemiyorsa mut’a "eklinin uygulanabilece&ini kabul etti, fakat buna “biz gerçekten bu uygulamadan
nefret ederiz” diye ekledi.
Bu mut’a evliliklerinin ço&unun Amerikallarla yapld&na yol açmasnda ra&men Ümmü Hamud ve di&er bazlarnn yorumlarndan açkça
görülmektedir ki Lübnanl kzlar kendi kendilerine bu tür birlikteliklere giriyorlar.
Bu toplumdaki kzlar mut’ay kendi cinsel ihtiyaçlarn tatmin etmek
için yasal bir yol olarak görürler, bu toplum yakn gelecekte sra d" karga"alarla yüzyüze gelebilir; benim inancma göre karga"a tamamen Dearborn’da
uygulamann ortadan kaldrlmasn zorlayacaktr.
Kaynaklar
Berry, Abdullatif. 1989. Temporary Marriage in Islam, Dearborn,
Mich.: Az-Zahra International Co.
Haeri, Shahla. 1989. Law of Desire: Temporary Marriage in Sh’i Iran,
Syracuse, N.Y.: Syracuse University Press.
Khomeini, Ruhollah, Mousani. 1984. A Clarification of Questions,
trans. J. Borujerdi. Boulder, Colo.: Westview Press.
Walbridge, Linda S. 1991. Shi’i Islam in American Community, Ph.D.
diss., Department of Anthropology, Wayne state University, Detroit.