SINIRAŞAN YERALTISULARI Sorunlar ve Uluslararası Sözleşmeler

SINIRAŞAN YERALTISULARI Sorunlar ve Uluslararası Sözleşmeler

Orman ve Su Bakanlığı Su Yönetimi Genel Müdürlüğü Su Hukuku ve Politikası Dairesi
Su Politikası Hizmet İçi Eğitimi
17-19 Nisan 2013 Akçakoca
SINIRAŞAN YERALTISULARI
Sorunlar ve Uluslararası Sözleşmeler
Prof. Dr. Mehmet EKMEKÇİ
Hacettepe Üniversitesi
Hidrojeoloji Mühendisliği Programı
ve
Uluslararası Karst Su Kaynakları Araştırma Merkezi
Beytepe Ankara
[email protected]
YERKÜREDE NE KADAR SU VAR?
Toplam Miktar :
~ 1 400 000 000 km3
Hacim (Km3)
Deniz ve Okyanus 1337475052
Tuzlu Yeraltısuyu 12889655.94
Tuzlu Göl
970189.157
Tatlısu
34649612.75
TOPLAM
1385984510
Hacim (Km3)
Yeraltısuyu
10429533.51
Buzul ve Kalıcı Kar 23769634.52
Yüzey Suları vd. 450444.969
TOPLAM
34649613
Kar Örtüsü
Göller
Toprak Suyu
Bataklıklar
Akarsular
Biyolojik Su
Atmosfer Nemi
TOPLAM
Hacim (Km3)
329095.0944
90359.26078
15810.61841
11351.21322
2027.002361
945.9344349
945.9344349
450535.058
%
96.5
0.93
0.07
2.5
100
%
30.1
68.6
1.3
100
%
73.06
20.06
3.51
2.52
0.45
0.21
0.21
100
Kullanılabilir su
Kullanılamayan su
TOPLAM
Yeraltısuyu
Göller
Akarsular
TOPLAM
Hacim (Km3)
10623120
1375361390
1385984510
Hacim (Km3)
0.9912
0.0086
0.0002
10623120
%
0.0077
0.9923
1
%
99.1234
0.85662
0.01996
1
YERKÜREDE HİDROLOJİK DÖNGÜ
SONSUZ DÖNGÜ:YENİLENEBİLİR KAYNAK
Yenilenebilir ≠ Sonsuz !
Yenilenebilir ANCAK sonlu !!
Döngü sonsuz ancak kaynak sonludur….
SORUN …
Suyun yeryüzündeki dağılımı homojen değil….
Kıtalar
Kuzey Amerika
Güney Amerika
Avrupa
Afrika
Asya
Avustralya ve Adalar
Nüfus (%)
8
6
13
13
60
1
Su Kaynağı ( %)
15
26
8
11
36
5
İstenen miktarda, istenen kalitede ihtiyaç duyulan anda ihtiyaç duyulan yerde….
bulunmuyor..........
Türkiye’de Durum
Yağışın Dağılımı
Ortalama Yağış =680 mm
Yakın Doğu: 205 mm.
Türkiye İklimi
Türkiye Alüvyon Akiferleri
Türkiye Karbonatlı Kayaçları ve Akiferleri
SU KAYNAKLARI ÇALIġMALARINDA TEMEL BĠRĠM: HAVZA
HAVZA ÖLÇEĞĠNDE HĠDROLOJĠK ÇEVRĠM
HAVZA ÖLÇEĞİNDE HİDROLOJİK ÇEVRİM
SU KAYNAKLARI SINIFLAMASI
Su Kaynakları
Yüzey Suları
Akarsular
Yeraltısuları
Taneli
Göller
Doğal
Göletler
Basınçlı
(Artezyen)
Soğuk
Kırıklı
Karstik
Serbest
Sıcak-Mineralli
Doğal Sistemlerde Yenilenme Süresi
Dereler
Akarsular
Nehirler
Sığ Göller
Göller
Derin Göller
Rezervuarlar
Yeraltısuları
Saat
Karst
Gün
Ay
Alüvyon
Akiferler
Yıl
Sedimanter Derin
Akiferler
Akiferler
10 yıl
100 yıl
1000 yıl
Yeraltısuyu Nerede ?
Ne Kadar?
SUYUN YÜZEYALTINDAKĠ DAĞILIMI
Toprak Suyu
Doygun
Olmayan
Vadoz)
Zon
Doygun
(Freatik)
Zon
Hava>>Su
P<<<Patm
Film Suyu
Higroskopik Nem
Asılı Su
Hava>Su
P<<Patm
Gravite Suyu
Hava>=Su
P<Patm
Kılcal/Kapiler Saçak
Su>Hava; P~Patm
Yeraltısuyu
P=Patm
Sadece Su
P>Patm
GÖZENEKLĠLĠK TÜRLERĠ
Ġyi Boylanmış-Yüksek Gözeneklilik
Kötü Boylanmış-Düşük Gözeneklilik
Ġyi Boylanmış-Gözenekli Taneler
Yüksek Gözeneklilik
Çözünme-Karstik/Ġkincil Gözeneklilik
Kötü Boylanmış-Ġkincil Mineral Çökelimi Kırık-Çatlak/Ġkincil Gözeneklilik
Çok Düşük Gözeneklilik
Hidrojeolojik Birimler
Akifer: Su taşır ve su iletir
Çakıl, kum, kumtaşı, karstik kireçtaşı vbg.
Akitard: Su taşır ve suyu az iletir
Killi ince kum, Killi siltli kum, Silt vbg.
Akiklüd:
Su taşır ve suyu iletmez
Kil, Siltli Kil.
Akifüj: Suyu ne taşır ne de iletir
Granit, Şist, Diyabaz vbg.
AKĠFER TÜRLERĠ
Serbest akifer
Basınçlı akifer
AKĠFER TÜRLERĠ
Tünek akifer
Yarı-Basınçlı akifer
AKĠFER TÜRLERĠ
AKİFER SİSTEMİ
Aynı Yeraltısuyu Sisteminde Farklı Yeraltısuyu kütleleri
YÜZEYSUYU-YERALTISUYU İLİŞKİSİ
Yeraltısuyu-Akarsuyu Besler
Akarsu-Yeraltısuyunu Besler
Her iki durumun gözlendiği sistem
DOĞAL KOŞULLAR
BÖLGESEL YERALTISUYU AKIMI
SINIRAŞAN AKİFERLER
İKİ VEYA DAHA ÇOK SAYIDA KOMŞU ÜLKE TOPRAKLARI ALTINDA UZANAN AKİFER VEYA AKİFER SİSTEMİ
Nehir Havzaları ve Sınıraşan Akifer Sistemleri
Ana nehir kolu
Ana nehir havzaları
Aktif nehir havzası barındırmayan kara parçası (çöl veya buzul)
Büyük ölçekli sınıraşan Akifer Sistemi
Avrupa’da sınıraşan akiferleri envanteri (UN-ECE, 1999)
Güneydoğu Avrupa ve Akdenizde Sınıraşan Akifer Envanteri (UNESCO/ISARM, 2004)
Sınıraşan akifer
Sınıraşan Akifer Sisteminin Şematik Gösterimi
Sınıraşan sulara
beslenme katkısı
Uluslararası
sınır
Sınıraşan suların
boşalımı
Sınıraşan akım
yönü
Puri, 2001’den
SINIRAŞAN AKİFERLER VE
SINIRAŞAN NEHİRLER SINIRLARI
Sınıraşan
yeraltısuyunun
çekimlesi
Uluslararası
Sınır
Sınıraşan yeraltısuyuna
beslenme
Beslenme
Beslenme
Akitard
Sınıraşan Nehirler
Sınıraşan Akifer
1 Uzun, doğrusal yapılardır
3-Boyutlu sistemlerdir
Yeraltısuyu, akiferlerin yüzeylendiği ve
Kullanım, genellikle akarsu yatağına
2
yüzeylenmediği alanlar dahil çok geniş
yakın bölgelerle sınırlıdır
bir bölgeden çekilebilir.
3
Yenilenme sadece akışyukarı
kaynaklara bağlıdır
Yenilenme çok hızlı olup görece kısa
sürelerde gerçekleşir
Nehirde yapılabilecek depolamanın
5
kısıtları vardır ve sınırlıdır
Su çekilmesi akışaşağı kesim
6
akımını anında etkiler
4
7
Akışyukarı kıyıdaşa etki küçük
boyutludur
Geliştirme (özellikle yoğun )
8 yapılarının etkisi kısa sürede ortaya
çıkar
Kirlenme, akışaşağı kesime hızlı bir
9
şekilde ulaşır
Kirletici taşınımı her zaman akışaşağı
10 yönündedir, akışyukarı kaynaklar
kirlilikten etkilenmezler
Yenilenme, herhangi bir yönden veya her
yönden gelen aktkılarla gerçekleşebilir.
Yenilenme yavaş olduğundan net
beslenme uzun dönemler alabilir
Akifer depolamasına her türlü müdahale
olanağı vardır
Yeraltısuyu çekiminin etkisi çok daha
yavaş gözlenebilmeketdir
Yeraltısuyu çekimi akışyukarı kesimi ve
akışaşağı kesimi aynı oranda etkileyebilir
Yoğun/aşırı geliştirme (çekim) etkisini
daha uzun sürelerde gösterebilir
Kirletici hareketi çok daha yavaştır
Üretim yapılan kuyu kirleticinin
akışyukarı (kendi etki alanına doğru)
hareketine neden olabilir
Yeraltısuyu yüzeysuyunun aksine
görünür bir kaynak değildir....
Bilimsel-Hidrojeolojik Durum
Kurumsal Boyut
Sosyo-ekonomik Boyut
SINIRAŞAN AKİFERLER
Hukuksal Boyut
Çevresel Boyut
HİDROJEOLOJİK ÇALIŞMALARIN KAPSAMI
Sınıraşan Akiferin Sınırları
Paramatrelerin
konumsal dağılımı
BİLİMSEL-HİDROJEOLOJİK DURUM
Yeraltısuyu Hidroliği
Kaynak Yönetimi
HİDROJEOLOJİK ÇALIŞMALARIN KAPSAMI
-Akiferlerin sınırları
-Konumsal dağılımı belirnecek parametreler başlıca
-hidrolik parametreler
-yağış ve beslenme alanları
-serbest ve basınçlı alanlar
-doğal boşalım alanları
-mevcut ve planlanan kuyu alanları (geliştirme)
-su kalitesi ve potansiyel riskler
-kirlenmeye karşı duyarlılık
-Yerlatısuyu Hidroliği
-Yeraltısuyu akım yönü ve değişimi
-Piyezometrik düzeyi ve değişimi
-Kalite değişimleri
-
HİDROJEOLOJİK ÇALIŞMALARIN KAPSAMI
Kaynak Yönetimi...
-Ulusal akiferlerin yönetimi ile aynı süreç
-Ulusal öneclikler X Hakça kullanım
-Sistemin kavramsallaştırılması ve karakterizasyonu
-Sistemin davranışının konumsal ve zamansal boyutlarda kestirilmesi: modelleme
SİSTEM
SİSTEMLER ARASI ETKİLEŞİM
Herhangi bir anda (t),
bugün ve 1 yıl süreyle
sistemin herhangi bir noktasında (x,y,z)
A ülkesi sınırına 3 km uzaklıkta
doğal/yapay herhangi bir etkiye karşı,
(yağışlar %10 oranında azalır
sıcaklık % 2 oranında artarsa..
Veya günde 5 ton su çekilirse..)
sistemin hangi noktasında (x,y,z)
B ülkesi sınırına 12 km uzaklıkta
ne zaman (t)
1 yıl, 5 yıl, 10 yıl, 100 yıl sonra
nasıl bir tepki gözlenecektir ????
Yeraltısuyu seviyesinde düşüm, su kalitesi
Yöntem
Kavramsal Model Oluşturulması
Hidrojeolojik Yapı
(Sınır Koşulları)
Dinamik Bileşenler
(Kütlenin Korunumu)
Hidrolojik Model
(Su Bütçesi)
Jeolojik/Fizyografik
Model
Hidrojeolojik/Hidrolojik
Model
Model kalibrasyonu
Matematiksel Model
(x,y,z,t’de kestirim)
Günümüz Koşulları
Geleceğe Dönük
Senaryolar
Sistem ve Çevre
Açısından
Değerlendirme
Sınıraşan yeraltısuları
Helsinki İlkeleri (1966)..
Drenaj havzası tanımı yüzeysuyu-yeraltısuyu etkileşimi..
Basınçlı akiferler !!! İlkelerde kapsanmaz..
Seoul İlkeleri (1987)..
Yüzeysuyu-yeraltısuyu etkileşimi...
Basınçlı akiferler ve fosil sular...
Bellagio Taslak Antlaşması (1989).. Yönetim etkileşimi dikkate alır
Gündem 21 (1992) yeraltısuyu koeuma odaklı
BM (1997) drenaj havzası kavramından suyolları(su yatakları)..
Sınıraşan Akiferler Yasa Taslağı
-Hakça ve makul kullanım
-Önemli zarar vermeme
-İşbirliği yükümlülüğü
-Düzenli bildirim yükümlülüğü
-İkili veya bölgesel anlaşmalar
HER SİSTEM İÇİN AYNI ŞEKİLDE GEÇERLİ Mİ...?
Hakça ve Makul Kullanıma İlişkin Etkenler
(a)Akifer veya akifer sistemine bağımlı nüfus
(b)Sosyal, ekonomik ve diğer ihtiyaçlar
(c) Akifer veya akifer sisteminin doğal karakteri
(d) Akiferin beslenme durumu
(e) Mevcutt ve potansiyel kullanım
(f) Bir ülkede ve potansiyel çekimlerin diğer ülkeye etkileri
(g) Mevcut ve potansiyel kullanımlara alternatiflerin varlığı
(h) Akifer veya akifer sisteminin geliştirilmesi, korunması
(i)Akiferin ekosistemlerle etkileşimi
SINIRAŞAN AKİFERLER HUKUKUNA TEMEL ALINAN
MODELLER
SINIRAŞAN SERBEST AKİFER
Sınır oluşturan bir akarsu ile etkileşim halinde
BM 1997 kapsamında ?
Eckstein & Eckstein (2005)
SINIRAŞAN SERBEST AKİFER
Sınıraşan bir akarsu ile etkileşim halinde
BM 1997 kapsamında ?
SINIRAŞAN SERBEST AKİFER
Ulusal bir akarsu ile etkileşim halinde
BM 1997 kapsamında değil?
Sınıraşan/sınıroluşturan bir akarsu
Etkileşim yok...
ULUSAL SERBEST AKİFER
Sınıraşan bir akarsu ile etkileşim halinde
BM 1997 kapsamında değil?
SINIRAŞAN BASINÇLI AKİFER
Sınıraşan bir akarsu ile etkileşim halinde
BM 1997 kapsamına girebilir?
SINIRAŞAN BASINÇLI AKİFER
Hiçbir yüzeysuyu kütlesiyle etkileşim bulunmuyor..
Beslenme geçmiş dönemlerde..
BM 1997 kapsamında bu özelliklere karşılık gelecek
İlkeler yok.....?
Kapsayıcılık, kabul edilebilirlik....
Bilgi eksikliği
Sistemlerin karmaşıklığı..
Türkiye’nin durumu.. Doğal Laboratuvar...
•
•
•
Alüvyon akiferler...
Kırıklı-çatlaklı akiferler..
Karstik akiferler...
•
•
•
Serbest,
Basınçlı,
Sızıntılı,
•
Yüzeysuyu-yeraltısuyu etkileşimi
İL SINIRI AŞAN AKİFERLER... MODEL OLABİLİR Mİ?
Türkiye’nin durumu.. Doğal Laboratuvar...
«İL SINIRI» AŞAN AKİFERLER... MODEL OLABİLİR Mİ?
Yararlar...
Ulusal politika.... Ulusal kaynaklarımızın yönetimi
Uluslararası politika... strateji ve hedefler
TEŞEKKÜRLER...
(DSĠ, 1974)