O."aapari üç uNsuR: su, TopRAx,

O."aapari
üç uNsuR: su, TopRAx,
SU KAVNAI{IARI
girri
N:§r-*.*§§sıjffiı*ıı|§!i§$§$J
ffiffiııç,iifu
Aşağıda verilen şekilden yararlanarak soruları cevaplayınız.
*
Su kaynakları arasında nasıl bir ilişki vardır?
- Su döngüsü
oluŞşemasından yararlanarak yer altı ve yer üstü su kaynaklarına ait kavram haritası
turunuz.
. i'i
i
i
{
l(ırr
err*
ı.f,i* :t
&*fiİ*
:§
Yef
*ıĞ:fu
Aib§.mıAitış
.,€l-.#*"-s,
:
ffi
s,
YerAiı §ışu
döngüsü
Dünya,daki su kaynaklarını okyanuslar, denizler, göller, akarsular, kar ve buzullar İle yer altı suları
oluşturur. Yeryüzündeki sular sürekli bir döngü içerisindedir. Tüm su kaynaklarından slcaklığın etkisiyle
buharlaşan sular, tekrar yağış olarak yeryüzüne düşer. lrmakları, denizleri, göl|eri ve Yer altl sularını
besler.
Mfrk
Nehirler % 2
Tatlı Su % 3
"r*
-
ffi
xğ
..#
,ıİi,
Dünyddaki
ffi
Su
$
Tatlı Su
y
Tatlı Yüzey Suları
Olnya'aa *i su dagılımıÜ
Aşağıdaki soruları Dünya'da kişi başına düşen tatlı su dağılımı haritasını ve Dünya'daki kara
ve su alanları oransal dağılımı grafiğini dikkate alarak cevaplandırınız.
" Yeryüzündeki su kaynaklarının dağılışı dengeli midir?
yeryüzünde kişi başına düşen tatlı su miktarının en çok ve en az olduğu a|anlar hangileridir?
- yeryüzündeki tatlı su kaynakları tükenebilir mi? Bu konudaki düşüncelerinizi söyleyiniz.
*
,,ş
;
g_jݧ.-şÇ
@
ffi
OlnyaUa kişi başına düşen
tatlı su dağıIımı haritası (SWAP, 2004)
yer Üstü suları
ffi
ff ft.,ff,,Sır*ışırşfar
Deniz ve okyanus suları, tuzlu olduğundan içme ve sulama suyu olarak kullanıma uygun
değildir. Bu sular, enlemin etkisine bağlı olarak farklı kimyasal ve fiziksel özelliklere sahiptir. Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe deniz suyu sıcaklığı azalır, buna bağlı olarak tuzluluk oranında azalma görülür.
Deniz ve okyanus suları, tuzlu,olmalarına rağmen milyonlarca farklı hayvan ve bitki türü için
doğal yaşam alanıdır. Bunun dışında, okyanuslardaki su buharının önemli bir kısmını oluşturarak
yağışlara neden olmaktadır. Yağış oluşumuna etkileri bakımından okyanus suları, karada yaşayan
canlılar için de önemli bir yaşam kaynağı durumundadır.
Aşağıdaki harita ve grafiklerden yararlanarak soruları cevap|andırınız.
*
Dünya'daki su ve karaların kapladığı a|anların oranlarını be|irtiniz.
" Okyanusları büyüklüklerine göre sıralayınız.
*
Büyük Okyanus, Atlas Okyanusu, Hint Okyanusu'nu harita üzerine yer|eştiriniz.
" Okyanusların hangi kıtalar arasında bulunduğunu belirtiniz.
*
ffi
Okyanusların hangi yarım kürede daha çok yer kapladığını belirtiniz.
Olnya'aaki kara ve su alanlarının oransal dağılımı
Okyanus
d ağ
ı lı
ş haritası
Atlaslaİİnızdan yararlanarak yeryüzündeki başlıca büyük denizlerin isimlerini öğreniniz. İsimleri-
ni öğrendiğiniz bu denizleri hazırlayacağınız "Dünya dilsiz haritası" üzerinde gösteriniz.
ş
ffi ouı,
Göl|eı karalar üzerinde çeşitli neden-
lerle çanaklaşmış alanlarda
biriken su
kütleleridir. Göllerin genellikle deniz ve
okyanuslarla bağlantısı yoktur. Göller,
yeryüzündekitatlı suların % 87'sini oluş-
tururken göllerin karalar üzerinde kapladığı alan o/o 2'dir.
Göller, yer altı ve yer üstü sularıyla
beslenmektedir. Göllerin suları acı, tatlı, sodalı ve tuzlu olabilmektedir. Bu farklılığın nedenleri; iklim
koşulları, beslenme kaynakları, gölün bulunduğu arazinin yapısı, gölün büyüklüğü, derinliği ve
gideğeninin (göl ayağı) olup olmamasıdır.
Beslenme kaynağı güçlü olan göller, fazla sularını bir gideğen yardımıyla denizlere boşaltır,
Sularını dışarıya bir gideğen yardımıyla boşaltan göllerin suyu tatlı, sularını dışarıya boşaltamayan
göllerin suyu ise acı veya tuzludur.
Oluşumlarına Göre Gö! Çeşitleri
A. Doğal Göller
yeryüzünde iç ve dış kuvvet|erin etkisiyle meydana gelen çukurluklarda biriken su kütlelerine
doğal göller denir. Doğal göller oluşumlarına göre çeşitli gruplara ayrılır:
1. Tektonik Göller: Yer kabuğu hareketleri sonucunda çöken alanlarda oluşan çukurluklarda biriken su kütlelerinin oluşturduğu göllerdir. Dünya'da başlıca tektonik göl|er; Aral, Hazar, Baykal, Lut
ve Afrika kıtasının doğusundaki bazı göllerdir.
2. Karstik Göller: Kolay eriyebilen (kireç taşı, alçı taşı ve kaya tuzu gibi) karstik arazilerde suların polye ve obruk gibi erime çukurları içinde birikmesiyle meydana gelen göllerdir.
3. Buzul Gölleri: Buzul aşındırması sonucu oluşan çukurluklarda biriken suların meYdana getirdiği göllerdir. Bu göllere sirk gölü adı da verilir. Kanada, Finlandiya, Norveç ve Danimarka gibi ülkelerde buzul aşındırması sonucu oluşmuş çok sayıda göl bulunmaktadır.
,ffi
4. Volkanik Göl]er: Volkanik faaliyetler|e oluşmuş çanaklarda suların birikmesi ile oluşmuş göllerdir. Göl, yanardağın zirvesindeki baca ağzında oluşmuşsa krater, yanardağ konisinin patlaması
sonucu oluşan geniş çukurlarda ise kaldera, volkanik patlama çanaklarında oluşmuş ise maar gölü
ismini a|ır. Dünya'da Endonezya, İtalya, Japonya ve Türkiye gibi volkanizmanın yaşandığı ülkelerde
bu tür gö|ler bulunmaktadır.
5. Set Gölleri: Vadi, tektonik çukurluk veya koy gibi yer şekilerinin önünün herhangi bir malzemeyle kapanması sonucu meydana gelen göllerdir. Oluşumlarına göre dörde ayrılır:
a. Volkanik Set Gölleri: Volkanik faaliyet sırasında çıkan lavların bir çukurluğun önünü kapatması
ve bu çukurlukta suların birikmesi sonucu meydana gelen göllerdir.
b. Heyelan Set GölIeri: Heyelan sırasında sürüklenen malzemenin bir çukurluğun önünü kapatması sonucu meydana gelen göllerdir.
c. AIüvyal Set Gölleri: Akarsu vadilerinin alüvyal ınalzemeyle kapatılması sonucunda meydana
gelen gö|lerdir. Genellikle küçük ve sığ göllerdir.
ç. Kıyı Set Gölleri: Alçak kıyılarda dalga ve akıntıların etkisiyle meydana gelen kıyı kordonlarının
bir koy veya körfezin önünü kapatması sonucu oluşan göllerdir. Bunlara "lagün" veya "deniz kulağı"
adı da veri|ir.
d. Moren Set Gö|leri: Buzullardan çıkan suların önünün moren setleri ile kapatılması sonucu
oluşan göllerdir. Kuzeybatı Avrupa'da yaygın olarak görülür,
6. Karma Oluşumlu Göl|er: Oluşumunda birden fazla faktörün etkili olduğu göllerdir.
B. Yapay Göller
İnsanların elektrik enerjisi elde etmek, sulama, kullanma ve içme suyu sağlamak amacıyla akarsuların önünü bir setle kapatmaları sonucu oluşan göllerdir. Bu göllere bağ gölleri de denir.
Oluşumlarına göre göl çeşitlerinin Türkiye'deki örnekleri için 132. sayfaya bakabilirsiniz.
ğ
İ
Buzul aşındırması ile oluşan gOlüer
ffi
Ü
*
tn
acı, baraj
Aşağıdaki boş kutucuklara uygun olan kavramları (karstik göller, sodalı, tatlısu, buzul,
göl|er
ve
alüvYon
gölü,
oluşumlu
karma
goıii, vÖıkaniı< sÖt göıü, voıı<aniı<-göıler, lagün, heyelan set
set gölleri)
yaAnz.
,E{a;lç,..-.,
ffij.iı'.;.'
..
-.
.,..,..........,.......-._..--....-;
GöLLER
ü
Oluşumlarına Göre
l
Yl..
ia'I
Y
Ep_ğa|Göller
yYYYV
lll
Karstik
YYYşY
Y
ı.Tektonlk
alanlarda
çlıkurlarda
iliü
i)|ilı,
l
Y
;iücö|lğr
ilıri,
:!ıil,,iıİ
i'::i
i
:
önünün
"6tt Göııeri
l
i!lıjıi;,: l .
.i
Y
Oluşumunda
etki|i olan
sore
i..rtgıa,!
Y
ş
;..l.._,;_,.
l..,l+*.:,:
;ii:,:,",
;
-l-r,
,.
-- ---"
Py]l_, Yl!11,l
alanlaroa
,
,"
kapatılmasıyla ,çanaKarlnoa
Bir çukur
setle
-
ijffi"",
,.
_l.
,!ilti1'1ffi,
,otJuğu aıanlaroa
ffiffiffi$sfr,
Karalar üzerinde bir yatak (vadi) içinde akan ve önemli su kaynaklarından olan akarsu|ar
çeşitli
özelliklerine göre gruplara ayrılır:
1. Rejİmlerine Göre Akarsular: Akarsuyun yatağı içinde yıl boyunca göstermiş olduğu akım değiŞimine, akım düzeni veya rejimi denir. Akarsu seviyesi yıl içinde önemli değişiklikler gösteriyorsa
düzensiz, göstermiyorsa düzenli bir ğime sahiptir. Yağışın yıl içinde düzenli düştüğü alanlardaki Amazon Ve Kongo gibi nehirlerin akımı düzenli, yağışın yılın bir döneminde düştüğü alanlardaki Ganj ve
İndus gibi nehir|erin akımı düzensizdir,
2. Beslenme Kaynaklarına Göre Akarsular: Akarsuların başlıca beslenme kaynakları; göi, yağmur, kar ve buz suları ile kaynaklardır. Çok uzun yol kateden bazı akarsular birden fazla kaynakla
beslenmektedir.
3. Döküldüğü Yerlere Göre Akarsular: Akarsuların bir kısmı suyunu denizlere, bir kısmı da göllere boŞaltmaktadır. Sularını topladığı alana o akarsuyun havzası denir. Sularını denize ulaştırabilen
alanlara açık havza, ulaştıramayanlara ise kapalı havza adı verilir.
..*t*ff*$j[
ffii]il|iia|
çİİi}ffi
İıjl
" Yeryüzündeki önemli akarsuları kıtalara göre sınıflandırınız.
Bu akarsulardan bir tanesini seçerek özelliklerini araştırıp bir metin höline dönüştürünüz. Metninizi
*
*
görsel materyallerle destekleyiniz.
Çalışmanızı yapacağınız süreyi, uygulama ve araştırma basamaklarını ve değerlendirme kriter
lerini öğretmeninizle birlikte belirleyiniz.
Aşağıdaki boş kutucuklara uygun olan kavramları (kar ve buz suları, kapalı havza, göl, deniz,
bataklık, düzen|i ğim, düzensiz rejim, yağmur) yaAnz.
$
iıli,]F,ii, iffi,u
#
*
+*
ıi-üffit6*ffiüı,,
ıl
:iu-
İ,j'.
Yer
Altı Suları ve Kaynaklar
ıİl;l!;;1V$İra[§*$$e$|anııyağrnuİvekatsuıarının bir kısmının geçirim|i tabakaıar)İ;;d, §ıŞİd d§p_.._.._.._.._jri$sji.b.ii.!ab_a|!a ü,zeı,inde toplanması sonucu meydana geımektediİ. Ver altı suları genellikle yağışlarla beslenir. Yağışlarla yeryüzüne inen su, ların yer alt;na sızma miktarı, arazlnin geçirimlilik ve kayaçların gözeneklilik debağ|ıdır. Yeryüzünde bol yağış alan ve geçirimli arazilere sahip alan. , .recesine
, ler, y.ei altı §uyu bakımından zenğindir.
'
.].,,,.:"
,.,],],.].:,.
'
tr,tkinifk
KaynaklarIa iIgili şekilleri inceIeyerek aşağıdaki soruları cevapIandırınız.
*
Yer altı suları hangi kaynaklardan besienir? Söyleyiniz
Yer aitındaki sular yeryüzüne nerelerden ve nasıl çıkar?Tartışinız.
*
Yer altı sularının özeliklerini etkileyen faktörler nelerdir? Sıralayınız.
" Çevrenizde hangi kaynaklar vardır? Bun|arın özellikleri hakkında bilgi top|ayınız.
*
Çevrenizdeki kaynaklardan nası l yararlan ma ktad i r? Metin hazı rl ay nz.
*
ı l
Akifer içinde biriken sula1 çeşitli şekiJ|erde yeryüzüne çıkarak kaynakiarı oluşturyr. Kaynaklar oluştuk|arı yerlere göre çeşitli isimler alır.
Karstik Kaynaklar: Kolay çözünebilen kars-
tik arazilerin bulunduğu alantardaki erime so-
Yamaç (Vadi) Kaynağı: Vadiyamaçlannm yer
altı suyu tablasını kestiği yerlerde meydana
gelen kaynaktardır.
:İ,,İ:ı: 36
lşji:
nucu meydana gelen boşluklarda biriken suların yeryüzüne çkmasıyla oluşan kaynaklar^
dır.
li.
,Taffi ka:,Yer
altına sızan suları n
hem de ka_
§}tti?P.akaF|F ğeçmesini
i'ffiğffille.rlnde birikmesini sağla-
İçjnde yer aıtı suyu bu_
ilİır§._!!!Fn
lunduran tabakadır.
,İ,
iG$$msiz
'.
.*,-
__f
JrJ,§
ffi
{*ı_:
.;-
Tab-aka: Gözenekli
iğ i
az
geçemez,
6s+"tt,::::
i:
'gfi
iğ.-ji.j:
+s
- **"**.]ç
ffi
'** gayzer
İzlanda'da
";5s$f'
bir
u,
Gayzer (Kaynaç) Kaynaklar:
Fay Kaynağı:'Kırıklı yapıların bıılunduğu
yerlerde fay hattı boyunca yüzeye gkan
suların' bluşturduğu kaynaklardır.
l
$-Şnamlardır, Suyta temas eden
i*ii:İerrelerinin şişmesiyle gözenekler
hızla kapandtğı için su alt tabakalara
Volkanik alanlarda yerin derinliklerindeki sıcak gazların uyguladığı basıncın etkisiyle yeryüzüne su ve buhar şeklinde püskürerek çıkan sulardıı:. Dünya'da
bu ,tür kaynaklar özellikle Yeni
Zelanda ve İzlanda'da yaygındır.
.df
Artezyen : İki geçirimsiz
tabaka arasındaki geçirimli tabakada biriken suların sondaj yapılarak yer-
yüzüne çıkarılmasıyla oluşur. Açıian artezyen ku*
yularından çıkan su basıncın etkisiyle fışkırır.
37
,:]li;l
.' :.j
.' .
ı:l:::ii
ropRAĞtN HiKAyEsj
Toprak, yer kabuğunu oluşturan kayaçların ufalanması ile oluşmuş içinde çeşitli mineraller, canlı
organizmalar, organik maddeler, hava ve su bulunan bir örtüdür. Yer kabuğunu oluşturan kayaçlar,
atmosfer ve dış kuvvetlerin etkisiyle zamanla parçalanır, dağılır ve ufalanır.
'.*..;;*j#*
iıhşsi,,
....
Toprak oluşum aşamaları
Ana kayanın parçalan-
mas|, toprak ana rnatelya;
liııin: oluşnın§jt
Ana materyalin giderek
Ayrışmış olan ana materyale
canlıların yerleşmesi
ayrlşmasI
KAYAÇLAR|t{ AYR|ŞMASİ
Y
Y
Fiziksel (Mekanik) Ayrışma
Soğuk ve kurak bölgelerde daha etkilidir.
ffi,,
ffi.:,i],
ru
V
KimyasalAyrışma
Nemli-sıcak böigelerde daha etkilidir.