PDF ( 12 )

Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi Cilt: 9 Sayı: 4 2006
HASTALARIN KENDİLERİNİ BAKIM VEREN YAKINLARINA YÜK
OLARAK HİSSETME DURUMLARI*
Nadiye ÖZER** Nazlı HACIALİOĞLU***
Rahşan ÇEVİK AKYIL****
Reva AKPINAR*****
Kabul Tarihi: 5.10.2005
ÖZET
Bu araştırma hastaların kendilerini
bakım veren yakınlarına yük hissetme
durumlarını belirlemek amacıyla tanımlayıcı
olarak yapılmıştır. Araştırma, 1 Aralık 2003
– 2 Mart 2004 tarihleri arasında, Ortopedi
ve Travmatoloji Kliniğinde yatan, Günlük
Yaşam Aktivitelerini yerine getirirken
yakınlarından yardım alan 121 hasta
üzerinde yürütülmüştür. 22 sorudan oluşan
anket formu ile toplanan verilerin
değerlendirilmesinde yüzdelik oranlar ve
ortalamalar kullanılmıştır. Çalışmanın amaç
ve kapsamı, ilgili birimlere sunularak, yazılı
izin alınmıştır. Araştırmaya gönüllü olarak
katılmayı kabul eden hastalar araştırma
kapsamına alınmış, “bilgilendirilmiş onam”
koşulu etik ilke olarak yerine getirilmiştir.
Hastaların %85’inin (s=103) kendisi
istemeden bakım veren yakınlarından
yardım beklediği, %73’ünün (s=89), mecbur
kalmadıkça yardım istemediği, %71’inin
(s=85) ise kendisini bakım verene borçlu
hissettiği
belirlenmiştir.
Çalışmada,
hastaların
kendilerini
bakım
veren
yakınlarına
yük
olarak
hissettikleri
sonucuna varılmıştır.
Anahtar kelimeler: Hasta, bakım
verme yükü, bakım verici, bakım alan
ABSTRACT
The Situations of the Patients to
Feel a Burden Themselves for Their
Relatives Who Gave the Care Them.
Tthis study was carried out as
descriptive to investigate the situations of
the patients to feel a burden themselves for
their relatives who gave the care them. The
research was carried on 121 patients
hospitalized
in
Orthopedia
and
Travmatology Clinic, and receiving help
from their relative’s while performing their
daily activities between the dates 1st
December 2003 and 2nd March 2004.
Percentage rates and averages were used in
the evaluation of the data collected by a
questionnarie from consisting of 22
questions. The aim and content of the study
were presented to concerning units, and
written permission was taken.
The
patients who are volunteers to participate in
the study were included in the study and the
obligation of “informated approval” was
performed.
It was determined that 85% of the
patients (S=103) expected contribution from
their relatives without desiring themselves,
and 73% of the patients didn’t accept the
cotribution unless they were in trouble, and
71% of them felt himself stated that they
gave tiredness to the caregivers.
In this study we conclude that the
paients felt that they became a burden on
their relatives.
Keywords: Patient, caregiving
burden, caregivers, care receiver
__________________________________
*Bu çalışma 2004 Ulusal Cerrahi Kongresi Cerrahi ve Ameliyathane Hemşireliği Seksiyonunda
sözel bildiri olarak sunulmuştur.
** Atatürk Üniv. HYO, Cerrahi Hastalıkları Hemşireliği (Yrd.Doç.Dr.) ([email protected])
*** Atatürk Üniv. SYO, Hemşirelik Bölümü, Halk Sağlığı Hemşireliği (Yrd.Doç.Dr.)
**** Atatürk Üniv. HYO, Cerrahi Hastalıkları Hemşireliği (Araş.Gör.)
**** Atatürk Üniv. SYO, Hemşirelik Bölümü, Hemşirelik Esasları (Yrd.Doç.Dr.)
31
Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi Cilt: 9 Sayı: 4 2006
hissettikleri saptanmıştır (Martensson et
al. 1998). Başkalarının yardımını
aldığında bağımsızlık ve özgüven
duygusunu artıran bir perspektif
geliştirme zaman alır ve sabır gerektirir.
Bu değişikliğin belli bir yaşam kalitesini
sürdürmek için zorunlu olduğunun
hastalar
tarafından
kabullenilmesi
sağlanmalıdır (Coussineau et al. 2003).
Bu
çalışmada;
hastaların
kendilerini BVY’ye yük hissetme
durumlarını saptamak, elde edilen
bulgular
doğrultusunda;
hastaların
bakım planlarına konu ile ilgili eğitim
girişimlerinin
eklenmesine
dikkati
çekmek ve bu konuda yapılacak
çalışmalara ışık tutmak amaçlanmıştır.
GEREÇ VE YÖNTEM
Tanımlayıcı
türde
olan
araştırma, Atatürk Üniversitesi Tıp
Fakültesi Süleyman Demirel Tıp
Merkezi
Aziziye
Araştırma
Hastanesinde yapılmıştır. Araştırmada;
örnek seçme yoluna gidilmemiş, 1
Aralık 2003 - 2 Mart 2004 tarihleri
arasında ortopedi ve travmatoloji
kliniğinde en az 5 gündür yatıyor olan,
18 yaş ve üzeri, GYA’yı yerine
getirmede yakınlarına bağımlı olan,
bilinçli ve iletişim kurulabilen 121 hasta
araştırma kapsamına alınmıştır. Literatür
bilgileri
doğrultusunda
hazırlanan
(Coussineau et al. 2003, McCann 2002)
12’si demografik özelliklerle, 10’u
hastaların kendilerini yakınlarına yük
hissetme durumlarıyla ilgili 22 sorudan
oluşan anket formu ile toplanan veriler,
SPSS
programında
bilgisayara
yüklenmiş,
yüzdelik
oranlar
ve
ortalamalar alınarak değerlendirilmiştir.
Çalışmanın amaç ve kapsamı, ilgili
birimlere
sunularak,
yazılı
izin
alınmıştır. Araştırmaya gönüllü olarak
katılmayı kabul eden hastalar araştırma
kapsamına alınmış, “bilgilendirilmiş
onam” koşulu etik ilke olarak yerine
getirilmiştir.
BULGULAR VE TARTIŞMA
Araştırma kapsamına alınan
hastaların tanıtıcı özellikleri Tablo 1 de
GİRİŞ
Temel insan gereksinimi olan
uygun pozisyonu sürdürme ve hareket,
günlük
yaşam
aktivitelerinin
devamlılığını sağlar ve kendi başına
zevk kaynağıdır. Hareket ve uygun
pozisyonu
sürdürme
gereksinimi
engellendiğinde, diğer temel insan
gereksinimleri de engellenir (Erdil ve
Elbaş 2002). Hastalar çoğunlukla,
bağımsız durumdan bağımlı duruma
geçişi kolaylaştıracak gerekli bilgi ve
beceriye sahip olmadan kendilerini
bakım alma dünyasında bulurlar
(www.dhs.state.or.us/disabilities/caregiv
ing/relationships.htm).
Beslenme,
boşaltım, temizlik- giyim ve hareket
etme gibi günlük yaşam aktivitelerini
(GYA) yerine getirmede bir başkasına
bağımlı olmak, kabullenilmesi hiç de
kolay bir durum değildir. Bakım alan
kişiler, GYA’ nın yerine getirilmesinde
başkalarına bağımlı oldukları için
rahatsızlık duyabilir, psikolojik yönden
kaygı, depresyon gibi değişik duygulara
sahip olabilirler (Coussineau et al. 2003,
Pakenham 1998). Bu durum hastaların
kendilerini bakım veren yakınları (BVY)
ile etkileşimlerini zorlaştırıp tedaviye
bağlılığı engelleyebilir (Coussineau et
al. 2003).
Konu ile ilgili çalışmalar
incelendiğinde; bakım veren ve bakım
alanlarla ilgili yurt içi yayına
rastlanmamış, yurt dışında çalışmaların
ise daha çok bakımı verenler üzerine
odaklandığı, (Anderson et al. 1995,
Bugge et al. 1999, Tang and Chen 2002,
Scazufca 2002, Chou 2003), bakımı alan
kişilerin konu ile ilgili gereksinim,
duygu ve deneyimlerinin göz ardı
edildiği görülmüştür (Coussineau et al.
2003). Konjestif kalp yetmezliği olan
kadınların
yaşam
biçimlerini
değerlendirmek amacı ile yapılan bir
araştırmada;
kadınların
fiziksel
kapasitelerinin
sınırlanması
ve
çevrelerinden destek almalarına bağlı
kendilerini yakınlarına yük olarak
gördükleri ve bu nedenle anksiyete
32
Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi Cilt: 9 Sayı: 4 2006
5-210 gün arası). Hastaların %57’si alt
ekstremite, %28.1’i vertebra ve kalça
kemiği, %14.9’u üst ekstremite kırığı
nedeniyle GYA’yı yerine getirmede
yakınlarına bağımlı bulunmuştur.
verilmiştir. Yaklaşık %58’i erkek,
%55.4’ü evli, %30.6’sı ilkokul mezunu
olan hastaların yaş ortalaması 38.9 (SS=
18.05, 18-84 yaş arası), hastanede yatış
süre ortalama sı 21.52’ dir (SS= 31.10,
Tablo 1. Hastaların tanıtıcı özellikleri
Tanıtıcı Özellikler
Yaş (x±SS) 38.94 ±18.05
Yatış Süresi (x±SS) 21.52 ±31.10
Cinsiyet
Kadın
Erkek
Medeni Durum
Evli
Bekar
Dul
Eğitim Durumu
İlkokul mezunu değil
İlkokul mezunu
Ortaokul-lise
Üniversite
Yatış Nedeni
Alt ekstremite kırığı
Üst ekstremite kırığı
Omur-kalça kırığı
BVY’nin Yakınlık Derecesi
Anne-baba
Eş
Kardeş
Çocuk
Diğer
Sürekli Aynı Kişiden Bakım Alma Durumu
Evet
Hayır
BVY’nin Yaş Ortalaması (X± SS) 35.58±18.05
Hastaların yardıma gereksinim
duydukları
GYA
dağılımı
incelendiğinde; %80.9‘unun boşaltım,
%75.2’sinin
beslenme, %60.3’ünün
S (%)
51 (42.1)
70 (57.9)
67 (55.4)
44 (36.4)
10 ( 8.3)
32(26.4)
37(30.6)
35(28.9)
17(14.0)
69 (57.0)
18 (14.9)
34 (28.1)
24 (19.8)
9 (7.4)
35 (28.9)
28 (23.1)
25 (20.7)
78 (64.5)
43 (35.5)
hareket ve %57’sinin temizlik giyim
aktivitelerini yerine getirirken yardıma
gereksinim duydukları saptanmıştır
(Grafik 1).
33
Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi Cilt: 9 Sayı: 4 2006
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
BOŞALTIM
BESLENME
HAREKET
TEMİZLİKGİYİM
Grafik 1. Hastaların yardıma gereksinim duydukları GYA dağılımı*
*Birden fazla yanıt verilmiştir yüzdeler s= 121 üzerinden hesaplanmıştır
GYA ile ilgili bakım alırken
rahatsızlık duyma durumlarının dağılımı
incelendiğinde;
hastaların
%62’si
46(% 38)
GYA’yı yerine getirirken yardım
almaktan
rahatsızlık
duyduğunu
belirtmiştir (Grafik 2).
75(% 62)
EVET
HAYIR
Grafik 2. Hastaların GYA ile ilgili bakım alırken rahatsızlık duyma durumlarının
dağılımı
Hastaların %93.3’ünün boşaltım, %26.6’sının temizlik giyim,
%9.3’ünün beslenme ve %9.3’ünün de
beslenme aktivitelerinde yardım alırken
rahatsızlık duyduğu saptanmıştır (Grafik
3).
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
BOŞALTIM
TEMİZLİKGİYİM
BESLENME
HAREKET
Grafik 3. Hastaların yardım alırken rahatsızlık duydukları GYA dağılımı*
*Birden fazla yanıt verilmiştir. Yüzdeler s= 75 üzerinden alınmıştır
34
Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi Cilt: 9 Sayı: 4 2006
Tablo 2’de verilmiştir. Hastaların
çoğunluğu (%85) BVY’den bakım
konusunda yardım istemeden yardım
beklediklerini, bu bulguya paralel olarak
%73’nün mecbur kalmadıkça BVY’den
yardım istemediklerini, %71’inin ise
kendilerini bakım verene karşı borçlu
hissettiklerini
ifade
ettikleri
saptanmıştır.
Beslenme, boşaltım, temizlikgiyim, hareket etme gibi günlük yaşam
aktivitelerini yerine getirmede bir
başkasına bağımlı olmanın; hastayı
rahatsız ettiği, gerginliğe ve depresyona
yol açtığı literatürde de belirtilmektedir
(Erdil ve Elbaş 2001).
Hastaların bakım verme yükü
konularına göre kendilerini BVY’ye yük
hissedip hissetmediklerinin dağılımı
Tablo 2. Hastaların bakım verme yükü konularına göre kendilerini bakım veren
yakınlarına yük hissedip hissetmediklerinin dağılımı (n= 121)
Bakım Verme Yükü Konuları
Yardım istemeden yardım edilmesini bekleme
Mecbur kaldığında BVY’den yardım isteme
Kendini BVY’ye karşı borçlu hissetme
BVY’yi yorduğunu düşünme
BVY’nin kapasitesinin çok üstünde yardım ettiğini
düşünme
BVY’nin sağlığının bozulmasından endişelenme
BVY’nin günlük planlarını bozduğunu düşünme
BVY’ye ekonomik yönden yük olduğunu düşünme
BVY’nin bakım verme nedeniyle aile üyeleri ile
ilişkilerinin bozulacağını düşünme
BVY’nin bakım verme konusunda yardım
arayışında olduğunu düşünme
Yük Hissedip Hissetmeme Durumu
Evet
Hayır
Bazen
S
% S
% S
%
103
85 10
8
8
7
89
73 24 20
8
7
85
71 26 21 10
8
83
68 24 20 14
12
75
62 34 28 12
10
69
62
60
42
57
55
50
35
32
38
49
67
26
34
40
55
20
12
12
12
17
11
10
10
28
23
84
70
9
7
Hastaların %57’si bakım veren
yakınlarının
sağlığından
endişe
duymakta, %50’si ise kendisinin
BVY’ye
ekonomik
yönden
yük
olduğunu düşünmektedir. İnformal
bakımda, bakım alanların görüşleri
konulu bir çalışmada (McCann and
Evans
2002), bakım alanların
%53’ünün, bakım veren kişilerin
sağlıkları ile ilgili endişe duydukları,
%54’ünün bakım veren yakınlarına
ekonomik yük getirdikleri konusunda
endişelendikleri belirlenmiştir. Bulgular,
bu çalışmanın bulgularıyla benzerlik
göstermektedir.
Aile üyelerinden birinin rol
işlevlerinde kayıp oluşturan hastalık gibi
durumlarda diğer aile üyelerinin
Bakım alanlar ve bakım
verenlerin deneyimleri üzerine çalışan
Lustbader
(www.caregivermn.org/CarePages.asp?S
ID=10&ID=57);
bakım
almanın,
vermekten daha zor olduğunu, bağımlı
olan kişinin, ilişkiyi dengede tutmak ve
bakım veren kişiye yardımları nedeni ile
borcunu ödemekten daha çok, hiçbir şey
istemediğini
belirtmektedir.
Kalça
fraktürlü kadınların yaşam değişikliğine
uyumlarını inceleyen bir araştırmada
(Robinson 1999) kadınların tümünün,
bakım veren yakınlarına minnettarlık
ifade
ettikleri
açıklanmıştır.
Robinson’un sonucu bu çalışmanın
sonuçlarını desteklemektedir.
35
Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi Cilt: 9 Sayı: 4 2006
sorumlulukları artar. Artan sorumluluklar aile sisteminin etkinliğini
zorlayarak aile üyelerine kırgınlıklar ve
kızgınlıklar yaşatabilir (Knoll and
Johnson 200, Öz 2004). Hasta bakımı
bakım veren kişiye ekonomik, sosyal ve
fiziksel olarak yük getirebilir. Ancak
hastaların, ailenin güçlü bir kurum
olduğuna, özellikle hastalık gibi zor
durumlarda dayanışmanın önemine
inanmaları ve empati geliştirmeleri
ilişkilerin
bozulacağı
düşüncesini
azaltmış olabilir. Çalışmada, hastaların
çoğunun, kendini BVY’ye yük ve borçlu
hissetmesine ve BVY’nin sağlığının
bozulmasından endişe duymasına karşın
bakım verme nedeniyle bakım verenin
aile ilişkilerinin bozulacağını düşünen
hasta oranı %35 dir.
Hastaların, bakım verme yükü
konularına göre kendilerini bakım veren
yakınlarına yük hissetmede en düşük
oran, BVY’nin, bakım verme konusunda
yardım
arayışında
olmadığını
düşünmeleridir (%23). Yardım eden
kişi, yardım alandan her zaman daha
güçlüdür. Bu eşitsizliği kabullenme alıcı
pozisyonunda olan kişiyi rahatlatır ve
bakım sürecini kolaylaştırır. Yapılan bir
çalışmada
(http://www.tulane.edu/~aging/caremar.
html); bakım alan ve bakım veren kişi
arasında önceden pozitif yönde güçlü bir
ilişki varsa, bakımın yük olarak
algılanmadığı, bakım verme yükü ile
önceki ilişkinin gücü arasında pozitif
yönde bir ilişki olduğu saptanmıştır
(r=.23, p< .005).
Bir önceki bulgu ve bu bulgu
sonucu üzerinde, ülkemizin, Türk
toplumunun sosyo-kültürel geleneksel
yapısının ve güçlü aile bağlarının etkili
olduğu söylenebilir.
SONUÇLAR VE ÖNERİLER
Araştırmadan
elde
edilen
bulgular
doğrultusunda;
hastaların
bakım veren yakınlarını; yordukları,
sağlıklarının bozulmasından endişe
duydukları, ekonomik sıkıntı verdikleri
ve
günlük
planlarını
bozdukları
düşüncesiyle kendilerini BVY’ye yük
olarak gördükleri söylenebilir. Konuyla
ilgili yapılmış çalışmaların olmaması,
literatürün yok denecek kadar az olması
sınırlılıklarına karşın, bu araştırmanın
sonuçları; bakım alan ve bakım veren
kişiler arasında iletişim becerilerini
olumlu yönde güçlendirmek ve bakım
vermeye yönelik programlar geliştirmek
için araştırmacılara ışık tutacaktır.
Hemşirelik
bakımı
içinde;
GYA’yı yerine getirirken bazı konularda
geçici ya da sürekli olarak BVY’ ye
bağımlı olmanın, belli bir yaşam
kalitesini sürdürmek için zorunlu
olduğunun
hastalar
tarafından
kabullenilmesi sağlanmalı, bu konuda
hastalar kadar bakım verenler de
bilgilendirilmelidir.
KAYNAKLAR
Anderson CS, Linto J, Stewart-Wynne
EG (1995). A population – based
assessment of the impact and burden of
caregiving for long-term stroke survivors.
Stroke 26: 843-849.
Bugge C, Alexander H, Hagen S (1999).
Stroke patients’ informal caregivers patient,
caregiver, and service factors that affect
caregiver strain. Stroke 30(8):1517-23.
Coussineau N, Mcdowell I, Hotz S et al.
(2003). Measuring chronic patients’ feelings
of being a burden to their caregivers.
Development and preliminary validation of a
scale. Medical Care 14 (1): 110-118.
Chou K, Chu H, Tseng C et al. (2003).
The measurement of caregiver burden.
Journal of Medical Sciences 23(2): 73-82.
Erdil F, Elbaş Özhan N (2001). Cerrahi
Hastalıkları Hemşireliği IV. Baskı Aydoğdu
Ofset Ankara.
Martensson J, Karlsson J E, Fridlund B
(1998). Female patients with congestive
heart failure: how they conceive their life
situation. Journal of Advanced Nursing 28
(6): 1216-1224.
Martha J, Foxall (1996). Burden and health
outcomes of family caregivers of
hospitalized bone marrow transplant
36
Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi Cilt: 9 Sayı: 4 2006
burden of care in carers of people with
mental
illnesses.
Revista
Brasileira
Psiquiatria 24(1): 12-17.
Tang Y, Chen S (2002). Health promotion
behaviours in Chinese family caregivers of
patients with stroke. Health Promotion
International 17(4): 329-339.
The relationship between caregiver and care
receiver
www.dhs.state.or.us/disabilities/caregiving/r
elationships.htm
Care receiver’s point of view care page it’s
difficult
being
the
care
receiver
www.caregivermn.org/CarePages.asp?SID=
10&ID=57)
Various aspects of caregiving with an aged
population in the Greater New Orleans.
http://www.tulane.edu/~aging/caremark.html
patients, Journal of Advanced Nursing 24:
915-923.
McCann S, Evans D S (2002). Informal
care: the views of people receiving care.
Health and Social in the Community 10(4):
221-228.
Öz F (2004). Sağlık Alanında Temel
Kavramlar. İmaj İç ve Dış Ticaret AŞ,
Ankara.
Pakenham KI (1998). Couple coping and
adjustment to multiple sclerosis in care
receiver –carer dyads. Family Relations
47(3): 269-277.
Robinson SB (1999). Transitions in the
lives of elderly women who have sustained
hip fractures. Journal of Advanced Nursing
30(6): 1341-1348.
Scazufca M (2002). Brazilian version of the
burden interview scale for the assessment of
37