İyot eksikliği ve guatr Iodine deficiency and goiter Tomris ERBAŞ

İyot eksikliği ve guatr Iodine deficiency and goiter Tomris ERBAŞ

Bu makale, 2008. Uluslararası Katılımlı Tıbbi Jeoloji Sempozyumu Kitabı (Editör: Dr.
Eşref Atabey), ISBN: 978-975-7946-33-5, Sayfa: 94-95 yayımlanmıştır.
İyot eksikliği ve guatr
Iodine deficiency and goiter
Tomris ERBAŞ
Hacettepe Ü. Tıp Fak.Endokrinoloji –Ankara
Öz
Tiroid hormon yapımında görev alan iyot, normal büyüme ve gelişme ile beyin ve vücut
fonksiyonları için gerekli bir eser elementtir. İyot eksikliğinin neden olduğu hastalıklar, dünyada
global bir sağlık sorunu olarak kabul edilmektedir. Beyin hasarı ve zeka geriliği iyot eksikliğinin yol
açtığı en önemli sağlık sorununu oluşturur. Tiroid bezi tarafından vücud fonksiyonları için gerekli
miktarda tiroid hormonu üretilmesi içinde besinlerle yeterli miktarda iyot almamız gerekir.
Toprağın ve suyun iyot miktari ile ilişkili olarak, besinlerle aldığımız iyot miktarı farklılık
göstermektedir. Dünyadaki populasyonun yaklaşık %29’u iyot eksikliğinden etkilenmektedir. İyot
eksikliği, Avrupanın dağlık bölgelerinde, Kuzey Hindistan’da, Çin’de ve Güney Amerika’nın dağlık
bölgelerinde ciddi sağlık sorunları oluşturacak derecededir. Türkiye, Avrupanın pek çok ülkesinde
olduğu gibi orta derecede iyot eksikliği bölgeleri arasında yer almaktadır.
İyot vücuda su ve besinler, vitamin ve iyot içeren preparatlar veya iyot içeren ilaçlar ile alınır.
Alınan iyot mide-barsak sisteminden hızlıca kana doğru emilir ve genel olarak tiroid bezi, tükrük
bezleri ve mide mukozasında dağılır. Besinlerle ve su ile alınan iyot, tiroid hormon yapımında
kullanıldıktan sonra idrar ile atılmaktadır. İyot vücutta depo edilmediği için hergün yeterli miktarda
iyotun vücuda alınması gerekir. İyot, yedi yaşına kadar olan çocuklarda günde 90 mikrogram, 7-12 yaş
arasında 120 mikrogram, 12 yaş üzerinde 150 mikrogram ve gebelik ve süt verme döneminde 200
mikrogram kadar alınmalıdır.
Gebe annede oluşan iyot eksikliği, tiroid hormon yapımının bozulmasına neden olarak
doğacak bebeğin gelişiminide etkiler. Tiroid hormonunun yetersiz olması bebeğin beyin gelişimini
engeller. İyot eksikliğine bağlı olarak yeni doğan bebeklerdeki ölüm riskindeki artış oluşmaktadır.
Çin’de ve Zaire’de iyot eksikliğinin önlenmesi ile yenidoğan ölüm riskinde azalma olduğu
gösterilmiştir. İyot eksikliği bölgelerinde doğan bebeklerde tiroid hormon yapımının yetersiz olmasına
bağlı hipotiroidi olarak isimlendirilen klinik bir durum gelişir. Bu bebeklerde, beyin gelişimindeki
gerilik yanında fiziksel gelişme geriliğide gözlenir. Kretenisim olarak isimlendirilen bu klinik tabloda
zeka geriliği yanında, sağırlık, alt ve üst ekstremite kaslarında sertlik ve hareketlerde zorluk oluşur.
Ciltlerinde kuruma ve kalınlaşma, saçlarında va kaşlarında seyrelme, yüzlerinde ödem ve kabızlık
gelişir.
İyot eksikliği bölgelerinde büyüyen çocukların psikomotor ve intellektüel gelişimlerinde
yavaşlama olduğu bilinmektedir. İyot eksikliği olan toplumlarda çocuklarda okul başarısında % 10-15
azalma olmaktadır. İyot eksikliği genel toplumda zeka puanının (IQ) 13.5 puan daha düşük olduğu
gösterilmiştir. İyot eksikliği bölgelerinde yaşayan erişkinlerde ise entellektüel kapasitede azalma ve
durgunluk gözlenmektedir.
İyot eksikliğinin neden olduğu önemli sağlık sorunlarından bir diğeri ise endemik guatr
gelişimidir. Bir toplumdaki, 6-12 yaş arasındaki okul çağı çocuklarının %10’undan fazlasında tiroid
bezinde büyüme olması endemik guatr olarak isimlendirilmektedir. İyot eksikliğinin şiddeti, yani su ve
besinlerdeki iyot miktarının azlığı ile guatr gelişimi arasında ilişki bulunmaktadır. İyot eksikliği
bölgelerinde besinlere iyot eklenmesi ile insan ve hayvanlardaki guatr gelişimi riskinde belirgin bir
azalma gözlenmektedir.
İyot eksikliğine bağlı guatr gelişen bölgelerde yaşayan çocuklarda tiroid bezi genel olarak
difuz olarak büyürken, erişkinlerde zaman içinde noduler gelişim gözlenir. İdrarda iyot atılımı
azalmıştır. Bu hastalarda tiroid hormonlarından, serbest T 4 normal veya düşük, serbest T 3 normal veya
yüksek bulunabilir. Tiroid bezini uyaran ve hipofizden salgılanan TSH olarak isimlendirilen hormon
ise normal veya yüksek olarak tespit edilir. Bu kişilerde tiroid bezinin radyoaktif iyodu yakalama
kapasitesi artmıştır.
İyot eksikliği bölgelerinde yaşayan kişilerde tiroid bezinin iyot yakalama kapasitesinde artma
olduğu için nükleer kaza sonrası (Chernobyl kazası gibi) tiroid bezinin radyasyondan etkilenmesi ve
zaman içinde tiroid kanser gelişim riskinde artma oluşabilir.
İyot eksikliğinin tanımlanması
İyot eksikliği olan toplumda “iyot eksikliği hastalıklarının” tanımlanması için aşağıdaki testler yapılır.
a. İdrar’da iyot miktarının ölçümü
b. Guatr sıklığının tespiti için tiroid büyüklüğünün ölçülmesi (tiroid muayenesi, tiroid
ultrasonografisi gibi)
c. Tiroid hormonlarının (sT 3 ve sT4) ve TSH ölçümü
İdrarda iyot miktarı
İdrardaki iyot miktarı, diyet ile alınan iyot miktarını gösterdiği için yaşanılan bölgedeki iyot
eksikliğini göstermede iyi bir belirleyici olarak kabul edilir. İyot eksikliği bölgelerinde idrarla iyot
atılımı günde 3-45 mikrogram’a kadar düşmektedir.
Guatrlı hastaların tedavi maliyeti 1986 yılında Almanya’da 700 milyon dolar gibi çok yüksek
rakamlara kadar ulaşmış iken, iyotlu tuz ile guatr gelişimini önleme kişi başına yılda 2-8 US cent
kadar ucuz olmaktadır.
Tablo: İyot eksikliğinin derecelendirilmesi
Hafif IDD
Orta IDD
Ciddi IDD
Guatr (%)
5-19.9
20-29.9
>30
İdrar iyodu (mikrogr/dl)
5-9.9
2-4.9
<2
5-9.9
10-19.9
>20
USG’de tiroid volüm
>97th (%)
Tablo: Dünyada iyot eksikliği hastalıkları ve guatr riski
WHO bölgesi
Popülasyon (milyon)
Afrika
550
Amerika
727
Doğu Akdeniz
406
Avrupa
847
Güney Asya
1355
Batı Pasifik
1553
Toplam
5438
İEH risk (%)
32.8
23.1
42.6
16.7
35.9
27.2
28.9
Guatr (%)
15.6
8.7
22.9
11.4
13.0
9.0
12.0