sözcük türleri: bağlaçlar ve ünlemler

SÖZCÜK TÜRLERİ:
BAĞLAÇLAR VE ÜNLEMLER
ÖMER BÖLÜKMEŞE
NURAY GEDİK
BİLGİSAYAR 1
GRUP 6: SÖZCÜK TÜRLERİ
BİRNUR EKİZ: İSİMLER VE
FİİLLER
FİDAN ÇİFTCİ: EDATLAR VE
ZARFLAR
ÖMER BÖLÜKMEŞE: BAĞLAÇLAR
VE ÜNLEMLER
TUTKU YILMAZTÜRK: SIFATLAR
VE ZAMİRLER
08.12.2012
SÖZCÜK TÜRLERİ
BAĞLAÇLAR VE ÜNLEMLER
09.12.2012
BAĞLAÇ ............................................................................................... 2
GÖREV VE ANLAM BAKIMINDAN BAĞLAÇLAR .................................. 3
BİÇİM BAKIMINDAN BAĞLAÇLAR ...................................................... 6
ÜNLEMLER .......................................................................................... 6
1
SÖZCÜK TÜRLERİ
BAĞLAÇLAR VE ÜNLEMLER
09.12.2012
GÖREV VE ANLAM
BAKIMINDAN
BAĞLAÇLAR
BAĞLAÇLAR
BİÇİMİNE GÖRE
BAĞLAÇLAR
SÖZCÜK TÜRLERİ
ÜNLEMLER
BAĞLAÇLAR
Eş görevli1 ya da birbiriyle ilgili sözcükleri, sözcük
öbeklerini, özellikle tümceleri bağlamaya yarayan,
bunlar arasında anlam ve kimi zaman biçim açısından
bağlantı sağlayan öğelere bağlaç adı verilir. Büyük bir
çoğunlukla yabancı kökenli olan bu bağlaçlar dilimize
Arapça ve Farsça'nın etkisiyle giren sözcüklerdir.
Bağlaçların cümlede herhangi bir öğe olma gibi bir
durumu yoktur. Her tür sözcük ve tümce arasında
bağlama görevi yapabilirler. Bağlaçlar diğer sözcük türleri yerine görev yapamazlar
ancak belirteçler ve ilgeçlerin kimi zaman bağlaç görevlerinde bulundukları görülür.
Türkçe kökenli, Türkçe'nin yapı özelliklerini yansıtan bağlaçlarda görüleceği gibi,
tümceler arasındaki konu ve anlatım bütünlüğü, sürekliliği sağlanmaktadır. Bağlaçlar
ikilemeler arasında da anlamı pekiştirmek için kullanılır. Kimi zaman bağlaçların
düştüğü de görülür. Okur yazar, okur ve yazar gibi.
1
Farklı kelimelerin birbirleri ile yapıca ve anlamca benzer olması
2
SÖZCÜK TÜRLERİ
BAĞLAÇLAR VE ÜNLEMLER
09.12.2012
GÖREV VE ANLAM BAKIMINDAN BAĞLAÇLAR
Bağlaçlar bu yönleriyle incelendiğinde görevleri, bağlandıkları öğelerin anlamları ya da
onlara kattıkları anlamlar açısından birtakım özellikler gösterirler. Bu açıdan bakıldığında
bağlaçların şu özellikleri gösterdiklerini söyleyebiliriz.

De (da): Tümceleri, sözcük öbeklerini, aynı türden ve görevdeş sözcükleri bağlar.
Türkçe bilir, sohbeti de güzeldir.

Ne....ne: Görevleri aynı olan öğeleri birbirine bağlar ve tümceye olumsuzluk verir.
Bu adam ne ana bilir, ne baba bilir.

İle: Görevdeş sözcükleri birbirine bağlayan bu bağlaç ilgeç olarak da kullanılır.
Denizle (ile) kumu çok özledik.

Ancak: Tümceleri genellikle neden-sonuç ilişkisiyle birbirine bağlar. Türkçe'dir.
Bunları alırım ancak senin işine yararsa.

Olsun ... olsun: Birleştirme, isteneni seçme, anımsananı ekleme amacıyla bağlar.
Küçük olsun büyük olsun herkes çalışmalı.

Yalnız : Belirtilmesi gereken kavrama, konuya ilgi çekmek için kullanılır.
Öyle bir şey söylemedim, yalnız sonuç olarak bu da olabilir.
3
SÖZCÜK TÜRLERİ

BAĞLAÇLAR VE ÜNLEMLER
09.12.2012
Bile: Umulmazlık, beklenmezlik, üstelik anlamlarıyla bir önceki tümceye bağ kurar.
Çok kez beni bile yanıltmıştır. (da bağlacı gibi kullanılır.)
Yanımızda olsa bile ben bu işte yokum.

Oysa, oysaki: Tümceleri karşıtlık anlamıyla bağlar. Önceki tümceye açıklama ekler.
İnsanlar ne kadar umarsız, oysa herkesin duyarlı olması gereken bir konu.

Gerek....gerek: İstenileni birleştirme, eşitlik, seçme amacıyla bağlar.
Gerek tutarsızlığın gerek bilgisizliğin seni buraya getirmiş olabilir.

İster...ister: Seçeneklerden birinin yeğlenmesinde sakınca olmadığını gösterir.
İster al, ister alma; ister gel, ister gelme beni bağlamaz.

Nitekim: Karşılaştırma, tanık gösterme benzetme ilgisiyle bağlar.
Bunu biliyordum. Nitekim daha önce de benzer bir durum yaşadık.

Üstelik: Pekiştirme yoluyla tümceleri birbirine bağlar.
Dersleri iyi değil, üstelik çok da ukala.
Örneğin: (Arapça karşılığı mesela ) Açıklama getirerek bağlar.
Genellikle böyledir. Örneğin insanların koşuşturması gibi.

Demek, demek ki: Kendisinden sonra bir açıklama yapılacağı zaman bağ kurar.
4
SÖZCÜK TÜRLERİ
BAĞLAÇLAR VE ÜNLEMLER
09.12.2012
Gelen yokmuş. Demek ki yola çıkamamış.

Yeter ki: Yargıları bir koşula bağlama amacıyla kullanılan bir bağlaçtır.
Her şeyi söylemesi mümkün. Yeter ki morali iyi olsun.

Ve: Görevdeş öğeleri birbirine bağlar.

Ya, ya...ya: Yeğleme, oranlama, üstün tutma anlamlarıyla bağlama kurar.

Ya da: (Türkçe ve Arapça bağlaçların bir arada kullanılmasıdır.) olasılık belirtir.

Ki: Genellikle tümceleri birbirine bağlar. Türkçe'nin yapısına aykırılık da taşır.

Fakat: Tümceleri aykırılık, neden-sonuç karşıtlık ilgisiyle bağlar.

Lakin: Fakat, ama bağlaçlarının yerine kullanılır.

Ama: Tümceleri karşıtlık, uyumsuzluk, aykırılık ilgileri kurarak birbirine bağlar.

Çünkü: Tümceleri bir neden belirtme, açıklama anlamı katarak bağlar.

Hatta: Tümceleri üstelik, bile, hem de anlamlarıyla pekiştirerek bağlar.

Hem... hem, hem de: Görevdeş sözcükleri eşitlik, birlikte olma karşıtlık ile bağlar.

Meğer, meğerse, meğer ki: Olasılık katar. Beklenmeyen, umulmayanı belirtir.

Kâh... kâh: Kimi zaman, kimi kez anlamıyla tümceleri ve sözcükleri bağlar.
5
SÖZCÜK TÜRLERİ

BAĞLAÇLAR VE ÜNLEMLER
09.12.2012
Yani: Tümceleri, sözcüleri , sözcük öbeklerini açıklama anlamı katarak bağlar.
BİÇİM BAKIMINDAN BAĞLAÇLAR
Bağlaçlar biçim bakımından değişik özellikler gösterir. Bu sözcüklerin çoğu Arapça'dan
ve Farsça'dan dilimize geçmiştir. Bu nedenle bağlaçların yapı bakımından değişik şekillerinin
olduğunu görmekteyiz.
1- Yalın Bağlaçlar: ve, de, ama, ile, bile, eğer, lakin, yani, hem gibi...
2- Türemiş Bağlaçlar: örneğin, üstelik, ancak, açıkçası, kısacası, anlaşılan gibi...
3- Birleşik Bağlaçlar: oysa, öyleyse, yoksa, neyse, kimbilir, halbuki, veyahut gibi...
4- Öbekleşmiş Bağlaçlar: Türlü sözcük öbeklerinin bağlaç görevi yapmak üzere öbekleştikleri
görülür. Kimi bağlaçlar yan yana kullanılan sözcüklerle de oluşur. İki ya da daha çok
sözcüğün kalıplaşmış biçimi ya da tamlamalar bağlaç olarak kullanılır: şöyle ki, demek ki, tut
ki, zorla değil ya, ne de olsa, ne bileyim, gel gelelim gibi...
ÜNLEMLER
Kimi zaman sevinme, kızma, korku, acıma, şaşma gibi
ansızın beliren duyguları, kimi zaman da birtakım doğa
seslerini yansıtmaya yarayan sözcüklerdir.
Ünlemler her dilde olan sözcüklerdir. Kimi ünlemler,
kimi dillerde ortaktır. Ayrıca ünlemlerin bazı dilcilerce ilgeç
(edat) olarak tanımlandığı da görülmektedir.
6
SÖZCÜK TÜRLERİ
BAĞLAÇLAR VE ÜNLEMLER
09.12.2012
Ünlem sözcüğünün tek başına anlamını vermeye çalışırsak, ünlem eyleminden kurulduğunu
ve sözcüğün kendinde de bu seslenme, çağırma kavramlarının bulunduğunu görürüz. Nida
sözcüğüne karşılık olarak türetilen ünlemin, bütün ünlemlerin görev ve niteliklerini
yansıtacak özellikte olması gerektiği düşünülmüştür. Ünlemleri görev ve anlam açısından
şöyle sınıflamak doğru olacaktır.
1-
Doğrudan doğruya ünlem olarak kullanılan sözcükler
2-
Ünlem olmuş sözcükler
3-
Yansıma sözcükler
Dilimizde kullanılan ünlemleri örnekleriyle görelim:
a! (aa! aaa!): şaşma, anımsama, sevinme, acıma, üzülme, kızma bildirir.
A... Aklıma geldi!
Aaa!... çocuklar koşun!
E! (eee!): a! Ünlemiyle aynı kullanıştadır.
Eee! Fazla eşeledin adamın yarasını.
Ee, anlat bakalım.
Ha! (haaa!): Bir şeyi birden anımsamada sık sık kullanılır.
Ha, bak onu bilmiyordum.
Ha sen olmuşsun, ha başkası...
Ah! (aah!): Özlem, istek, acıma, ya da üzüntüyü belirtmede kullanılır.
Ah bu kalp kimler için çarptı...
Aaah! Yandım!
Eh! (eeh! Ehh!): Genellikle onaylama anlamı taşır.
Eh, hayırlısı neyse o olsun!
Ay! (ayy!): korku, acıma, heyecan ya da sevinme gibi duyguları anlatır.
Ay, çok merak ettim!
Ey! (eyy! Eey!): ilgi çekmek, seslenmek, söyleyişe güç katmak için söylenir.
Ey Türk Gençliği!
Ya! (yaa!): Acıma, şaşma, beğenme bildirir.
Hah! : Onaylama, isteme, şaşma, sevinci belirtir.
O! Oo! Ooo! : Sevinç, beğenme, şaşma, acıma gibi duyguları belirtir.
7
SÖZCÜK TÜRLERİ
BAĞLAÇLAR VE ÜNLEMLER
Vah! Vaah!: Derin bir üzüntü ve acıma belirtir.
Oh! Oooh! : Sevinç, beğenme anlatır.
Oha!: Kaba ünlemdir.
Hay hay! : Onaylama, evet anlamında kullanılır.
Hey! Heyy!: Anımsama üzüntü yanı sıra seslenme olarak da kullanılır.
Vay! Vayy! Vaay!: Şaşma, sevinme, üzüntü, acıma, kızma, azarlama belirtir.
Of! Oof! Ooff! Öf! Öff!: Usanma, sıkılma, üzülme, hoşlanma belirtir.
Uf! Üf!: Of gibi kullanılır.
Pöh!: Beğenilmeyen bir davranış karşısında söylenir.
Tu! : Yazık gibi kızma, acıma bildirir.
Tuh! (tüh!): Vah gibi üzüntü belirtir.
Aman! : Şaşma, sevinme, yardım dileme, bıkma gibi durumlarda söylenir.
Eyvah!: Beklenmedik bir olay, üzücü bir durum karşısında söylenir.
Haydi!: (hadi, haydin, haydindi, hadisine) Çağrı, seslenme, alay belirtir.
Bravo!: Övgü, beğenme belirtir. Kimi zaman alay etmek için de kullanılır.
Hişt!: Seslenme ve çağrı belirtir.
Yazık!: Acıma, üzüntü belirtir.
Yahu!: Kızma,şaşma, azarlama için senli benli konuşmalarda geçer.
Hu! (huu!) : Seslenmelerde kullanılır.
Be!: Kızma, şaşma ve azarlama için senli benli konuşmalarda kullanılır.
Sakın!: Olmaması istenen bir şeyde dilek belirtir.
Yaşa! Yaşşa!: Büyük bir sevinç, coşkunluk belirten ünlemdir.
Allah!: Şaşma, üzüntü, sıkıntı belirtir.
Tanrım!: Yakarış, şaşma anlamı verir.
Yarabbi!: Yardım dilemek, yakarış için kullanılır.
Hoppala!: Şaşma ve alay belirtir.
Hop! Hoop!: Ansızın yapılan bir şeyi anlatmak için kullanılır.
Ayol!: İlgi çekmek için senli benli konuşmalarda kullanılır.
Ulan!: Kaba ve senli benli konuşmalarda kullanılır.
Yuh! Yuha! (yuf!): Kaba ve senli benli konuşmalarda öfke, beğenmeme belirtir.
Yansıma sözcüklerin hayvanların için kullanılanları da ünlem olarak kullanılabilir.
8
09.12.2012
SÖZCÜK TÜRLERİ
BAĞLAÇLAR VE ÜNLEMLER
09.12.2012
Bunun dışında heyhat, ala, aferin, destur, amin, inşallah, pardon gibi yabancı kökenli
ünlemleri de dilimizde görmekteyiz. Ancak bunların kullanımları günümüzde azalmaya
başlamış, yerine Türkçe olanlar kullanılmaya başlanmıştır.
Kaynakça
Edebi Yol - Bağlaçlar. (2012, Aralık Pazar). Aralık Pazar, 2012 tarihinde Edebi Yol:
http://www.edebiyol.com/baglaclar.html adresinden alındı
Edebi Yol - Ünlemler. (2012, Aralık Pazar). Aralık Pazar, 2012 tarihinde Edebi Yol:
http://www.edebiyol.com/unlemler.html adresinden alındı
9
SÖZCÜK TÜRLERİ
BAĞLAÇLAR VE ÜNLEMLER
10
09.12.2012