Böcek Feromonlarının Çiftleşmenin Engellenmesi Amacıyla

BÖCEK FEROMONLARININ ÇİFTLEŞMENİN ENGELLENMESİ AMACIYLA
TARIMSAL MÜCADELEDE KULLANILMASI
Orkun Barış Kovancı ve Bilgi Pehlevan
Uludağ Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü
Böceklerin besin, yumurta bırakma yeri ve eş arama davranışları bazı kimyasal maddeler tarafından
uyarılıp kontrol edilmektedir. Bu kimyasal maddelere semiokimyasallar adı verilir. Feromonlar, bir
birey tarafından vücudun dış kısmına salgılanan semiokimyasallar olup aynı türün diğer bireyleri
tarafından algılandığında, alan bireyde özel bir davranışsal veya fizyolojik reaksiyona neden olurlar.
“Feromon" terimi Peter Karlson ve Martin Lüscher tarafından 1959 yılında tanımlanmış olup
Yunanca pherein (nakletmek, taşımak) ve hormon (uyarmak) kelimelerinden türetilmiştir.
Feromonlar böceklerin beslenme, çiftleşme, savunma, gizlenme, kaçma vb. davranışlarını
belirlemede etkilidir. Bir başka deyişle feromonlar, aynı türe ait bireylerin birbirleriyle iletişim
kurmasını sağlayan kimyasal sinyallerdir.
Feromonlar, böceklerde farklı cinsiyetteki bireylerin çitleşme amacıyla birbirini bulmasında, bir
böcek kolonisinin tehlike altında olması durumunda ya da kolonide baskınlık sağlamada sinyal
vermek için üretilebilir. Böceklerin bu şekilde birbirleri ile iletişim kurmasını engellemek için
arazide veya bahçelerde püskürtülebilir mikrokapsül feromon yayıcılar veya elle asılabilir feromon
yayıcılar kullanılarak feromon kokusunun yüksek miktarlarda arazi ortamına yayılması suretiyle
böcek davranışları değiştirilir ve örneğin aynı türe ait erkek ve dişinin birbirini bulamaması
nedeniyle, böceklerin popülasyon seviyesi düşer ve bunun sonucunda ürün zararı azaltılır.
Feromonlar birçok farklı böcek takımları ile mücadelede kullanılmasına rağmen en başarılı olarak
Lepidoptera takımında yer alan güvelere karşı kullanılmaktadır. Bu başarı, lepidopter zararlıların
biyolojisinin biyoteknik mücadele için uygun olmasından kaynaklanmadır.
Feromon kullanılarak böcek zararlıları ile mücadelede kullanılan çiftleşmenin engellenmesi tekniği
veya cezbet ve öldür yöntemleri, lepidopter zararlılarının popülasyonlarını çok etkin şekilde
azaltmaktadır. Bu yöntemler elma ve armutta elma iç kurdu (Şekil 1), şeftali ve nektarinde Doğu
meyve güvesi, sebzelerde yeşilkurt, pamukta pembe kurt ve bağlarda salkım güvesine karşı oldukça
başarılıdır. Ancak zararlı popülasyonunun çok yüksek olduğu koşullarda feromonların diğer entegre
mücadele yöntemleriyle birlikte kullanılması gerekmektedir.
Feromon ile mücadelenin diğer biyolojik mücadele uygulamalarına göre birçok üstünlüğü vardır.
Feromonların yayıcı sistemler sayesinde ilaçlama yapılmadığından ilaç kalıntısı problemi
yaşanmaz, feromonlar insan sağlığına zararsızdır, toprak suyunda ve yabani hayatta birikim
yapmaz, ve biyolojik mücadele gibi diğer mücadele uygulamalarına olumsuz etki göstermez.
Feromonlar kullanılarak uygulanan çiftleşmenin engellemesi tekniği, böcek dayanıklılık (direnç)
yönetimi için alternatif bir araçtır.
Feromonlarla mücadelenin başlıca yararı seçici olmasıdır. Tipik olarak sadece hedef alınan
organizmaya karşı feromon kullanılır ve hedef alınmayan biyolojik mücadele etmenlerine karşı etki
göstermemektedir. Ayrıca feromon uygulaması diğer zararlılara karşı biyolojik mücadele
yapılmasına fırsat yaratmaktadır.
Ancak seçicilik büyük alanlarda yapılan uygulamalarda problem yaratabilir, çünkü sekonder
zararlılar başka bir türe yapılan feromon uygulamasından etkilenmemektedir. İnsektisit
uygulamaları önemli zararlıları hedef alırken bazen diğer zararlıları da kontrol eder. Örneğin
çiftleşmenin engellenmesi tekniği kullanılarak elma bahçelerinde yapılan elma iç kurdu
mücadelesinde, organik fosforlu insektisitlerin kullanılmaması sonucu yaprakbüken Pandemis
pyrusana caiıfornia’ nın popülasyon patlaması yapmasına neden olmuştur (Walker ve Welter
2001). Başka bir örnekte ise elma iç kurduyla mücadele çiftleşme engelleme tekniği ile
yapıldığından organik fosforlu gruptan azinphos-methyl’ in kullanılmaması elma pamuklubiti
Eriosoma lanigerum, ve San Jose kabuklu biti Quadraspidiotus pernicious popülasyonlarının
yükselmesine neden olmuştur.
Çiftleşmenin engellenmesi tekniği ancak feromonu tanımlanmış zararlı türlere karşı kullanılabilir.
Diğer mücadele yöntemlerine göre, daha pahalıdır. Çiftleşmenin engellenmesi uygulamaları, düşük
zararlı popülasyonunda yüksek etkilidir, ancak yüksek popülasyonda %1-2 arasında zararlanma
olabilir. Böyle yıllarda ya başlangıçta ilkbaharda ya da popülasyon sayımlarına ve mevcut
ekonomik zarar eşikleri dikkate alınarak takviye şeklinde insektisit kullanımı yapılabilir.
aa
bb
cc
dd
ee
ff
gg
hh
ii
Şekil 1. Bursa İli elma bahçelerinde bir elma zararlısı olan Elma içkurdu’nun izlenmesinde kullanılan
feromon tuzakları (a, b, c) ve çiftleşmenin engellenmesi amacıyla püskürtülebilir (d, e, f)
ve elle-asılabilir feromon yayıcıların (g, h, i) uygulanması.