kırgız türkçesgngn calal abad a<ızlarına özgü seslgk farklılıkların

Transkript

TARHNPENDE
ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS
THEPURSUITOFHISTORY
INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH
Yl:2010,Say:3
Sayfa:219262
Year:2010,Issue:3
Page:219262
KIRGIZTÜRKÇESNNCALALABADAIZLARINAÖZGÜSESLK
FARKLILIKLARINKIRGIZVEÖZBEKEDEBÎDLLERYLEMUKAYESES
UfukDenizAÇI
Özet
BumakaledeKrgzTürkçesininCalalAbadazlarileKrgzedebîdiliarasndakiseslikfarkllklarortaya
çkarlmvebufarkllklarÖzbekedebîdiliilemukayeseedilmitir.GüneyKrgzazlargrubunadâhil
olanCalalAbadeyaletindekiazlardagörülenfarkllklarnekseriyleÖzbekedebîdilindebulunanözellik
lerleuyutuugörülmütür.19’uncuyüzylnsonlarndaÇarlkRusyayönetimitarafndanbalatlanve20’nci
yüzyldaSovyetyönetimitarafndandevamettirilenpolitikalarneticesindesuniolarakoluturulmuTürk
devletlerivelehçelerininaslndabirbütününparçalarolduu,dierpekçokbilimselçalmadaolduugibi
bizimçalmamzdadabelgelenmitir.GünümüzdeartkayredebîdilleresahipolanKrgzveÖzbekTürk
çeleri,ayndevletçatsaltndakalsalarvetekedebîdilikullansalard(Çaatayyazdilindeolduugibi),
DouTürkçesininikiayrazolarakdeerlendirilmelerigerekecekti.Bugünsadecesnrlarlaayrlmbuiki
Türkhalknnberaberyaayaninsanlar,dilözellikleribakmndanbirbirlerindenziyadesiyleetkilenmitir.
GüneyKrgzazlarndakisesliközellikler,butezimizidorularniteliktedir.
AnahtarSözcükler
KrgzTürkçesiCalalAbadAzlarKrgzEdebîDili,ÖzbekEdebîDili,GüneyKrgzAzlar,SesBilgisi
THECOMPARISONOFTHEPHONETICALVARIETIESOFDCALALABADACCENTSOFKYRGYZ
TURKISHTOTHEUZBEKLITERARYLANGUAGE
Summary
Inthisstudy,differencesbetweentheDcalalAbadaccentsofKyrgyzlanguageanditsliterarylanguageare
revealedandthesedifferencesarecomparedtoUzbekliterarylanguage.Differencesobservedintheaccents
oftheprovinceofDcalalAbad,includedintheSouthKyrgyzaccentgroup,areseentocorrelatewiththe
characteristicsofUzbekliterarylanguage.Itiscertifiedinourstudyasinmanyotherscientificstudiesthat
artificiallycreatedTurkishstatesanddialectsthroughthepoliciesinitiatedinthelate19thcenturybyRussian
EmpireandcarriedonbytheSovietRuleareactuallyapartofawhole.IfKyrgyzandUzbekTurkishwith
differentliterarylanguagestodayremainedunderthesamestateandusedthesameliterarylanguages(asin
Chagataywrittenlanguage),theywouldhavetobecategorizedastwodifferentaccentsofEasternTur
kish.Separatedbyonlyborders,themembersofthesetwoTurkishpeopleslivingtogetherwereconsiderably
affectedbyeachotherasregardsthefeaturesoftheirlanguages.PhonologicalfeaturesinSouthKyrgyzaccent
areinnaturetoverifythishypothesis.
KeyWords
KyrgyzTurkishCalalAbadAccents,KyrgyzLiteraryLanguage,UzbekLiteraryLanguage,SouthKyrgyzAccents,
phonetic
Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Türkiyat Aratrmalar Enstitüsü Öretim Üyesi. [email protected]
220 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/3
I.GR
I.1.CalalAbadEyaletiveDemografikYap:
CalalAbad eyaleti 21 Kasm1939 ylnda kurulmutur. Eyalet, Krgzistan’n
güneybatsndayeralmaktadr.Ferganavadisininkuzeyine,Aladatarafnayer
lemitir. Doudan Narn, kuzeyden Talas, güneyden ve güneybatdan
Özbeksitan’n Namangân, Andican eyaletleri ve O eyaletinin Özgön bölgesi ile
snrdatr (KSA 1983: 3236). CalalAbad eyaleti bir dönem eyalet statüsünden
çlarlp O’a balanmtr. Sovyetler Birlii dalp Krgzistan bamsz bir ülke
olduktansonra(1991)CalalAbadbölgesineyenideneyaletstasüsüverilmitir.
KrgzistanCumhuriyeti,BakentBikekdâhilsekizeyaleteayrlmtr.Paran
teziçindeverilenisimler,oeyaletinmerkezehridir:1.Bikek(Bikek),2.Batken
(Batken), 3. Çüy (Tokmok), 4. CalalAbad (CalalAbad), 5. Narn (Narn), 6. O
(O),7.Talas(Talas),IskKöl(Karakol).
CalalAbad eyaleti Aks, AlaBuka, BazarKorgon, Nooken, Suzak, ToguzToro,
ToktogulveÇatkalolmaküzeresekizbölgeyeayrlmtr.AksbölgesindeAvletim,
AkCol,AkSuu,CañCol,CergeTal,KaraCgaç,KaraSuu,KakaSuu,Kerben,Kzl
Tuu,KoDöbö,Nazaraliyevyerleimbirimlerimevcuttur.AlaBukabölgesindeAla
Buka, AkKorgon, AkTam, BirinçiMay, KökSerek, KökTa, Örüklü, Izar yerleim
birimleri vardr. BazarKorgon bölgesi bünyesinde Akman, Arstanbap, Bazar
Korgon,BeikCon,Keñe,KzlÜñkür,Mogol,Seydikum,TaldBulakadlarntayan
birimleri barndrmaktadr. Nooken’de Aral, Bürgöndü, Dostuk, Mas, Mombekov,
Nooken,Sakald,aydan;SuzakbölgesindeS.Atabekov,Bag,Barp,KaraAlma,Kara
Darya,KökArt,Kurmanbek,KzKöl,KzlTuu,Lenin,Suzak,BaBulakveIryerle
im yerleri vardr. TuguzToro bölgesinde Atay, KaraSuu, Kargalk, ToguzToro;
Toktogul bölgesinde BelAld, CazKeçüü, KetmenTöbö, KzlÖzgörü, NiçkeSay,
SarKam, Toluk, Torken, ÜçTerek, ÇolponAta yerleim yerleri bulunmatadr.
ÇatkalbölgesindeiseKanKyaveÇatkalehirleribelirginikiyerleimmerkezi
dir.
Toktogul,CanCol,OktyabrveKaravangibidaeteklerineserpilmibölgelerde
Krgzlarnnüfusyounluubirhaylifazladr(%87).AlaBukabölgesindebirkaç
Özbekyerleimmerkeziolmasnaramen,Krgzlarnyounluuyineçounluk
tadr.Özbekistansnrnayaknbölgelerde,meselaLenin,BazarKorgongibiyer
lerde, Krgzlar çounlukta olmalarna ramen, nüfus oranlar nispeten azalr
(%85)(Otorbayev1956:6567).
YounlukolarakdahaseyrekyaadklarbölgelerdeKrgzlarnkonumalar
dafarkllkgösterir.LeninbölgesininbatsndayeralanPaktabadbölgesi,Kokon
KlakadlbölgemerkeziylesnrdaolanSakald’dakiStalinkolhozundabulunan
Krgzlarnkonumalar,aynbölgenindaeteklerinedüenLeninkolhozundaki
Krgzlarnkonumalarndanfarkldr.Özbekistan’ayaknbölgelerdekiKrgzlar,
2/3 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 221
ÖzbekTürkçesininbazsözcüklerini,sesveyapözelliklerinidillerindebarndrr
lar.
KrgzTürkçesininazlarndakifarkllklarbelirlerkensadecebölgeselözel
liklerideilaynzamandaboyfarkllklarnveazlarndakoruduklarözellikleri
degözönündebulundurmakgerekir.Budurumaengüzelörnek,güneyKrgzla
rndanolançkilikboyudur.
Bölgelere göre Krgz boylarnn yaadklar yerleri göstermek, çalmamz
dahaanlalrklacaiçin,bellibalboylarveyaadklaryerleriaadavermeyi
uygungördük.
CalalAbadeyaletininbirincibölgesiolarakbelirlediimizKetmenTöbövadi
sindeSayak,Saruu,Ktay(KaraKtay),Kutçu,Bag,Sarbag,Moñoldor,Azk,Cediger
boylaryaamaktadr.Bölgeinsannnverdiiecereyegöre,Saruuboyunamen
sup gruplar unlardr: Kürküröö, Teñesin veya Teñeçin, Satkey, Maçaktar, Tökö, Br
Tökö. Sayak boyu ise Çakr Sayak, Seyit Sayak, Kölöp Sayak, Üçpöy Sayak, Tokmok
Sayak, Camantk Sayak, Tüntöy Sayak, Kurman Koco, Öydöçöktü alt gruplarndan
olumutur. Daha küçük gruplar ise unlardr: Kökümbay, Asan Tukumu, Sadr,
Sargaka.Kutçu’yaiseTöböygrubudâhildir.Toktogulbölgesindepekçokboybu
lunduu,bunlarnenbüyüününSayakveSaruuboylarolduugörülmektedir.
Toktogulbölgesinde,GüneyKrgzistan’daheryeredalançkiliklerveBasz,
Mungu boylar bulunmaz. Bölgenin merkezi olan Agronom’da Özbekler (Kocalar
diyeadlandrlr.),Kagarllar,Ruslardayaamaktadr.
ÜçTerekbölgesindeÇoñkoboyuyaamaktadr.Yerelhalkagörebuboyunsöz
ustal ünlüdür. CañCol bölgesinde genellikle Saruular vardr. Karavan, Ala
Buka,ÇatkalbölgelerindeSaruu,Bag,Kutçu,Ktay,Çerik,Moñol(Moñoldor)boyla
r kark olarak bulunur. Sadece Tömönçekti boyu Karavan bölgesinde vardr.
ToktogulbölgesindeÖydöçöktüadlboyadarastlanr.BuboyCumgalbölgesinde
Öydöçektiadylabilinir.Yukardaadlarnverdiimizboylardnda,halknbilgi
lerinegörebölgedeÇotkara,Kurmuu,Kalpak,Barn,Çiye,Atana,Sargaka,Ondokoy,
Teñeçimadlküçükboylardavardr.
KaravanbölgesiönceleriSaruuveBagadylaikibölümdenoluuyordu.Böl
ge halk eskiden, Karavan’n bat tarafna Nayman bölgesi dermi. Bu bilgi bize,
eskidenboyadlarnnbölgeadlarolarakkullanldngöstermektedir.
AlaBuka bölgesinde genellikle Naymanlar, az sayda da Kañdlar bulunur.
Çatkal’da Kpçaklara da rastlanr. Öte yandan Çatkal bölgesine snr olmalarna
ramenAlaBuka,Karavan,CañColbölgelerindeKpçaklaryaamazlar.
CalalAbad eyaletinin tam ortasnda yer alan Lenin bölgesinde Kulcgaç
(Sayak),Cediger(Sayak),Orustar,Kutçu,ÇoñBag,BagveKpçakboylaryaamak
tadr.
BazarKorgonbölgesindeçounluklaMunduzboyununüyeleribulunur.Böl
gedekiFrunzekolhozundaçkiliklerinbirbölümüolanKdralardavardr.Saylar
azdrveazözelliiolarakçkiliklerinözelliklerinikorurlar.
SuzakbölgesindeBag,ÜçBagveKutçuboylaryaar.Ayrcabubölgeçki
liklerinyounolarakyaadklaryerlerdendir.
YineSuzakbölgesinekomuolanKögartderesiboyundakiOktyabrbölgesin
deçounluklaBag,Baszboylaryerlemitir.BubölgedeartkçkiliklerinveKut
çularntemsilcileriçokazdr.
AlaBuka,BazarKorgonveSuzakbölgelerindeÖzbekveKrgzlarnkolhoz
laryounluktaiken,OktyabrbölgesindeKrgzlar,RuslarveUkraynallar(%40)
yaamaktadr.
Görüldüügibi,Krgzboylarherbölgeyeyaylmdurumdadr.Budurum
da boylarn az yaplar sadece çkiliklerde belirleyicidir. Dier boylar, bölgele
rindekisesözelliklerineuyumsalamlardr(Bakinovavd.1958:59).
I.2.KrgzTürkçesininCalalAbadEyaletiAzlarHakkndaYaplanÇa
lmalar:
1946ylndabalatlanveOeyaletindekifolklorikmalzemeleritoplamayve
bunlar üzerinden dil bilgisi çalmalar yapmay amaçlayan proje, CalalAbad
eyaletindeki baz azlar hakknda bilgiler veren ilk bilimsel projedir. Bu proje
dorudanCalalAbadeyaletindekiazlarayönelikbalatlmbirprojedeildir.
OGovorloruadntayanprojemaalesefderlemeleryapldktansonrayarmb
raklm,incelemelerbitirilmemivekitapolarakhazrlanpbaslmamtr.
1950’lerde Krgzistan’da balatlan az aratrmalar dorultusunda, Calal
Abad eyaletindeki azlar hakknda çalmalar da balatlmtr. 1952 ylnda G.
Bakinova’nnOktyabrbölgesihakkndayaptçalmalar(KrgzTilininOktyabr’
RayonununGovoruBoyunçaMateriallar,Frunze:TrudYALKrigizFANSSSR,v.III.)
CalalAbadazlarnayönelikilkbilimselemektir.
Bakinova’nn çalmasndan sonra, B.M. Yunusaliyev’in Krgz azlar hak
knda yapt genel deerlendirmeler dikkati çekmektedir. Onun 1954 ylnda
çkard Krgzstan Cogorku Okuu Caylarnn Filologiyalk Fakultetteri Üçün Krgz
DialektologiyasBoyunçaProgrammave1956ylndaTilcanaAdabiyatnstitutudergi
sinin VI. cildinde yaymlanan “K voprosu o formirovanii obçenarodnogo
kirgizskogoyazka”adlmakalesi,KrgzazlarvedolaysylaCalalAbadaz
larhakkndaçokdeerlibilgileriçermektedir.AyrcamakaledeÇatkalbölgesinde
görülentuura//tuyrakullanmlarnnaçklandönemlibirbölümdevardr.
C. Mukambayev’in Aks bölgesindeki CergeTal’da yaayan Krgzlarla ilgili
aratrmas,bilimselmetotvemuhtevaolarakdikkatealnmasgerekendierbir
çalmadr.1955ylndaKrgzTilininCergeTalGovoruadylabaslaneser(Frunze,
KrgzSSRlimlerAkademiyasTilcanaAdabiyatnstitutu)sesbilgisi,ekilbilgisive
sözcükbilgisihakkndadeerlibilgileriçermektedir.
BakinovaveYunusaliyev’densonraE.Abduldayev’inÇatkalbölgesiazile
ilgili çalmalar bilimsel deer tamaktadr. Abduldayev, 1954 ylnda bölgede
derlemeleryapm,topladbilgilerisesbilgisi,ekilbilgisi,sözcükbilgisiaçsn
dan incelemi ve çalmalarn kitap hâlinde bastrmtr (Krgz Tilinin Çatkal
Govoru, 1956, Frunze: Krgz SSR limler Akademiyas). nceleme bölümlerinin yan
sraderlenenmetinlerdenbirbölümdekitabnsonunaeklenmitir.
CalalAbadeyaletininsekizbölgesinidekapsayan,günümüzedeinyaplm
en deerli çalmay 1955 ylnda Krgz SSR limler Akademiyas Til cana Adabiyat
nstitutuyaptrmtr.EnstitününCalalAbadazlarnaratrmasiçinkurduu,
G.Bakinova,S.KonduçalovaveS.Sdkov’danoluanekip,ikiylboyuncaeyalette
derlemeler yapmtr. Yaptklar derlemeleri kâda geçirdikten sonra içinde ses
bilgisi, ekil bilgisi, sözcük bilgisi ve metinlerden örnekleri ihtiva eden kapsaml
bir çalma çkarmlardr. 1958 ylnda Krgz Tilinin CalalAbad Oblastnn
Govorloru (1958: Frunze Krgz SSR limler Akademiyas, Til cana Adabiyat nstitutu
yaynlar,)adylabaslaneser,bölgedekonuulanbütünazlarhakkndadoyuru
cubilgileresahiptir.Çalmamzntemelinidebueseroluturmaktadr.
I.3.CalalAbadEyaletindekiAzlarnSnflandrlmas:
CalalAbadeyaletindeyaayanKrgzlarnfarklazlarasahipolduklar,ya
planbilimselçalmalarlaortayakonmutur.Bufarkllklargenelanlamdabölge
sel etkenlerin eseridir. Sadece Suzak ve dier baz bölgelerde az sayda yaayan
çkiliklerinazözellikleribölgeleregörefarkllkgöstermemekte,farklbölgelerde
kendiboylarnaözgübirazlakonumaktadrlar.
Eyaletin geneline yaylm belli bal boylar olan Bag, Basz, Ktay, Kutçu,
Saruu,Moñol,Sayakboylarnnazözellikleriisebölgeleregörefarkllklargöste
rebilmektedir. Söz konusu farkllklardan yola çkarak CalalAbad eyaletindeki
azlarüçgrubaayrmakmümkündür:
Birinci Grup (KetmenTöbö Grubu): Eyaletin kuzedousundaki KetmenTöbö
vadisindeyaayanKrgzlarnazözellikleribalbanabirgrubuoluturur.
kinciGrup(BatGrubu):EyaletingüneybatvebatsndayeralanÇatkal,Ala
Buka,KaravanveCañColbölgelerindekiazlarikincigrubuolutururlar.
Üçüncü Grup (Güneydou Grubu): Eyaletin güneyinde yer alan Lenin, Bazar
Korgon, Suzak ve doudaki Oktyabr bölgesindeki azlar üçüncü grubu olutu
rurlar(Bakinovavd.1958:13).
II.KIRGIZTÜRKÇESNNCALALABADAIZLARINAÖZGÜSESLK
FARKLILIKLARINKIRGIZVEÖZBEKEDEBÎDLLERYLEMUKAYESES
Çalmamzda,CalalAbadeyaletindekiazlarnKrgzedebîdilindenfarkl
olan özelliklerini çkardk. Bu özelliklerinin Krgz ve Özbek edebî dillerindeki
durumunutespitettikvearalarndabirmukayeseyapmayaçaltk.Mukayesemi
zinazlarlailgilitemelini,1955ylndaCalalAbadeyaletindearatrmalaryapan
ve1958ylndaKrgzTilininCalalAbadOblastnnGovorloruadylayaymlayanG.
Bakinova,S.KonduçalovaveS.Sdkov’unçalmalaroluturmaktadr.
II.1.ÜNLÜLER
CalalAbad eyaletinin birinci bölümünde yer alan azlardaki (KetmenTöbö
vadisindeki)ünlülerinyapsKrgzedebîdilivekuzeyazlarylaayndr.Bune
denle, ünlüler bahsinde çounlukla ikinci ve üçüncü grupta yer alan azlarn
farkllklarnadeineceiz.
CalalAbad eyaletinin ikinci ve üçüncü grubunu oluturan azlarn ünlüler
sistemi dokuz ksa, yedi uzun olmak üzere on alt ünlüden ve dört diftongdan
olumutur(Bakinovavd.1958:23).Krgzedebîdilindesekizksa,altuzunünlü
vardr(Kudaybergenov1980:15)
Özbek edebî dilinde dokuz ksa, bir yarm uzun ünlü vardr
(åäbdurahmanov1980:48).ÖzbekTürkçesininünlülersisteminiayrntlolarak
deerlendirenVolkanCokun,ögitveortåqsözcüklerindeki/o/ve/ö/seslerininkör
veoglånsözcüklerindeki/o/,/ö/’leregöredahakapalolduunubelirtmitir.Ayr
cadüz/a/veyuvarlak/a/ünlülerininvarlnadikkatiçekmitir.Cokun,çada
ÖzbekTürkçesindeonikiksaünlüvebiryarmuzunünlü(å)olduunusöyle
mektedir (Cokun 2000: 3). Özbek edebî dilini temel aldmz ve yazl kaynak
lardan mukayese yaptmz için Cokun’un ayrntl snflandrmasn çalma
mzda temel almayacaz. Özbek Türkçesi yaz dilinde kullanlan dokuz ksa ve
biryarmünlününvarlngözönündebulundurupmukayeseyapacaz.
Krgz,ÖzbekedebîdiliveCalalAbadazlarndakiünlülerunlardr:
KsaÜnlüler
UzunÜnlüler
Diftonglar
KrgzEdebîDili
a,e,,i,o,ö,u,ü
aa,ee,oo,öö,uu,üü
ÖzbekTürkçesi
a,ä,e,,i,o,ö,u,ü
å
CalalAbadAzlar
a,ä,e,,i,o,ö,u,ü
aa,ee,ää,oo,öö,uu,üü
ow,öw,uw,üw
Yukardakitablodananlalacaüzere,CalalAbadeyaletindekiazlarünlü
lersistemibakmndanhemKrgzhemdeÖzbekedebîdilindenzengindir.Krgz
Türkçesindekiuzunünlüler,ÖzbekTürkçesindeki/ä/sesininksaveuzunekliile
KazakTürkçesindeskçakullanlandiftonglarbuazlardakullanlmaktadr.Ün
lüler bakmndan CalalAbad eyaletindeki azlar, sanki bu eyaletin corafi ko
numunuteyitederniteliktedir.
II.1.1.Kaln/a/ünlüsü:Kaln,düzvegenibirsestir.CalalAbadazlarnda
kullanlan/a/sesi,Krgzedebîdilindeki/a/sesiyleaynözellikleresahiptir:aç“aç,
tokolmayan”,alakan“avuç”,alman“vergi,haraç”,kat“mektup”,kanat“kanat”vb.
(KasapoluÇengel2005:42).Özbekedebîdilindekikaln,geni,düz/a/sesiilede
aynözelliesahiptir:Îand“eker,Îarz “borç,alacak”,ÌaÎÎat“hakikat,gerçek”
vb.ÖzbekTürkçesininalfabesistemindeki“A,a”harfiikisesikarlamaktadr.lki,
yukarda tarifini yaptmz /a/ sesidir.kincisi ise/a/ ve /e/ sesinin ortasnda bir
sesolangeni,ince,açk,öndamakünlüsü/ä/sesidir(Reedov1959:114).
CalalAbad azlarnda /a/ sesi sözcüün her hecesinde bulunabilir: Balann
sürötün gördük deyviz. “Çocuun resmini gördük diyoruz.”(AlaBuka, Moñol);
kulag ker, ker gulak “kula sar, sar kulak” (CañCol, Saruu), Çavktn
aldndadabirsuveret.“Çayrnönündebirsuveriyor.”(AlaBuka,Beçel).
II.1.2.nce/ä/ünlüsü:Ksa/ä/sesinitelaffuzederkendilinucuöndiindibine
deer. Dilin ortas biraz yukar doru kaldrlp, dudan uçlar iki yana yaylr.
Azboluu/e/sesinintelaffuzunagöredahageni,/a/sesinegöredahadardr.
ÖzbekTürkçesiedebîdilindeskçakullanlrve“A,a”harfiylegösterilir.Kr
gzedebîdilindebusesyoktur.SadecegüneyKrgzazlarnda,ÖzbekTürkçesi
ninetkisialtndakibölgelerdekullanlmaktadr.
Krgzdiliningüneyazlarnkuzeyazlarndanayranenönemlisesözelli
indenbiriolan/ä/sesi,KetmenTöbövadisindekiKrgzlarndnda,CalalAbad
eyaletinde yaayan Krgzlarn azlarnda çokça kullanlr. /ä/ sesinin kullanm
sklnagöreCalalAbadveOazlarnnhemenhemenbenzerözellikleresahip
olduklarnsöyleyebiliriz.
Bu ses, Özbek Türkçesinden baka dier Türk lehçelerinin (Azerbaycan, Ka
zak,Özbek,Türkmen,Uygur,Tatar,Bakurt)edebîdillerindedevarolan,alfabe
lerindeayrbirharflegösterilenbirsestir.KazakTürkçesinde/ä/sesi,yalnveya
kök sözlerin ilk hecesinde, genellikle Arapça ve Farsçadan alnan sözcüklerde
görülür. Eklerde ise yerini /e/ sesine brakr. Tatar, Bakurt Türkçelerinde bu ses
Kazak Türkçesine göre daha çok kullanlr: bäri, ädet, sälem, sälemet, bälkim, bälki,
tätti, ädebiyet, däpter, därece vb (TTAS 19791981, BTH 1993). /ä/ sesi Yeni Uygur
TürkçesindeTatarveBakurtTürkçelerinegöredahafazlakullanlr:bäri(fayda),
ädät//adät,salam//sälam,salamät//sälamät,bäklim//bälki,ädäpsiz,ädäbiyat,däricä,
däptä(r)(Necip2008).
KrgzTürkçesinde/ä/sesisadecegüneyazlarnaözgüdürvesözcüünher
yerinde görülebilir. KetmenTöbö vadisinde yaayan Krgzlarn aznda /ä/ sesi
çokyaygndeildir.Bunedenle/ä/sesininKetmenTöböKrgzlarnaözgübirses
olmadn söylemek mümkündür. Bu bölgede belirli sözcüklerde rastlanmakta
dr:Därininküçücetalvad.“lacngücüyetmedi.”Tegeleberbegilemundaydärvizdi,
baldar ooruyt “Çocuklara sürekli karpuz vermeyin hastalanyorlar.”(Toktogul
Töböy). Sovet ökmötü çkkandan giyin zälimder cok boldu. “Sovyet hükûmeti kurul
duktansonrazalimleryokoldu.”(ToktogulKuçu).Açuuörügübar,tättiörügübar.
“Eki erii var, tatl erii var.” Alardn bäri ketip kald. “Onlarn hepsi git
ti.”(ToktogulSarttar).
KetmenTöbö vadisiyle snr olan CañCol’da bulunan Esay kolhozundan
Toktogul bölgesindeki evçenko kolhozuna göçen Krgzlarn aznda /ä/ sesi
KetmenTöbö Krgzlarndan daha fazla kullanlr: Ärmiyege barp kerek. “Askere
gitmekgerek.”Tookkäpä,“kümes”,kämpir“yalkadn”.
CalalAbadeyaletininikinciveüçüncügruplarnda/ä/sesiçokyaygnvebe
lirgindir.Ayrca sözcüklerde anlamfarkllklarnada yol açar: ägät “su kanal” ~
agat “(su) akyor” ~ eget “(tohum) ekiyor”(LeninMoñol). Ägär “ayet, eer” ~
eger“eyer”(KaravanKuçu)vb.
/ä/sesiCalalAbadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenbölgelereözgü
birsestirvebütünsözcüklerde,eklerde,alntsözcüklerde,dierTürklehçelerin
dengirensözcüklerde,RusçadanveRusçakanalyladierdünyadillerindengiren
sözcüklerdebulunabilir.
/ä/sesiÖzbeklereuzakbölgelerdeyaayanKetmenTöbövadisindeçoknadir
kullanlrken,Özbeklereyakn,snrda,ÖzbeklerleberaberyaayanveyaÖzbek
kolhozlarna yakn bölgelerde yaayan ikinci ve üçüncü gruba giren AlaBuka,
Karavan,CañCol,Lenin,BazarKorgon,Suzak,OktyabrbölgelerindekiKrgzla
rnazlarndaçokçakullanlr./ä/sesininCalalAbadeyaletindekiikinciveüçün
cü grubuna giren azlarndaki kullanm ile Krgz edebî dilindeki ve Özbek
Türkçesindekikullanmlaraadagösterilmitir:
II.1.2.a.Tekhecelisözcüklerde/ä/sesininkullanm:1
CalalAbad
(ikinci,üçüncügrup)
därt
käl
käm
kär
näk
päs
säl,sälpäl
Krgz
EdebîDili
dart
taz
kem,az
dülöy//kereñ//ker
almurut
capz
az,salpal
Özbek
EdebîDili
därd
tåz,käl
käm,åz
kär
näk
päs
säl,sälpäl
Sözcüünanlam
“dert”
“kel,kellik”
“az”
“sar”
“armut”
“alçak,aa”
“az,seyrek”
II.1.2.b.kihecelisözcüklerde/ä/sesininkullanm:
CalalAbad
cädräm
äyran
äyri
kälä
kämpir
kämtik
känäp
kättä
mälä
mäydä
nää
pärdä
säri
älçä
1
Krgz
EdebîDili
cardam
ayran
ayr
galo
kempir
kemtik
kenep
çoñ
mala
mayda
naa
parda
sar
alça
Özbek
EdebîDili
yårdäm
ayrån//äyrän
äyri
käli
kämpir
kämtik
känåp
kättä
mällä
mäydä
nää
pärdä
säriW
ålçä
Sözcüünanlam
“yardm”
“ayran”
“anadut,yaba”
“galo”
“kocakar”
“eksiklik,noksan”
“salamurgan”
“büyük,iri”
“koyukrmz,kumral”
“ufak,küçük”
“haha,esrar”
“perde”
“sar(renk)”
“çul,birtürhal”
Burada ve dier konularda tablo hâlinde gösterilen örnekler, temel olarak u kaynaklardan yararlanlarak oluturulmutur:
K.K.YUDAHN (1988) Krgz Sözlüü I-II (Çev. Abdullah Taymas), Ankara: Türk Dil Kurumu Yaynlar; Z.M. MÅRUFOV (Red.)
(1981) Özbek Tilining zåhli Luäti I-II, Moskva: Rus Tili Näriyåti; G. BAKNOVA, S. KONDUÇALOVA, S. SIDIKOV (1958) Krgz
Tilinin Calal-Abad Oblasnn Govorloru, Frunze: Krgz SSR limder Akademiyas Til cana Adabiyat nstitutu.
tändir
zärnä
dandr
zarna
“tandr,ocak”
“mideyanmas,safraçoalmas”
tändir
zärdä
II.1.2.c.Üçhecelisözcüklerde/ä/sesininkullanm:
CalalAbad
bäräbär
däriyä
därväzä
älbättä//älvättä
ärä
ärävä
kästämä
ökümät
äkär
Krgz
EdebîDili
barabar
darya
darbaza
albette
ara
araba
kezdeme
ökmöt
eker
Özbek
EdebîDili
bäräbär//birUil
där’yå
därbåzä
älbättä
årä
ärävä//arba
gäzlämä//gäzmol
Uukumät
äkär
SözcüünAnlam
“beraber”
“nehir”
“sokakkaps”
“elbette,tabi”
“ara”
“araba”
“manifatura”
“hükûmet”
“eker”
II.1.2.ç.Eklerdeinceünlülerdensonra/ä/sesinerastlanabilir:
CalalAbad
cäkä
därilärdi
düynädän
ätçän
künäkär
Krgz
EdebîDili
caka
darlard
düynödön
açtan
künökör
Özbek
EdebîDili
yåkä
dåriläri
dünyådän
åtçän
günåhkär
SözcüünAnlam
“yaa”
“ilaçlar”
“dünyadan”
“atal,süvari,ataiyibinenkii”
“günahkâr”
II.1.2.d.CalalAbadeyaletininüçüncügrubunagirenÇatkalazndada/ä/se
siçokkullanlr(Abduldayev1956:3234):
CalalAbad
ÇatkalAz
ädäm
ämäl
gämpir
gäp
käm
käsäl
mäktäp
mäyli
täläp
KrgzEdebîDili
ÖzbekTürkçesi
SözcüünAnlam
adam
amal
kempir
kep
kem
kesel//ooru
mektep
meyli
talap
ädäm
ämäl
kämpir
gäp
käm
käsäl
mäktäp
mäyli
täläp
“insan,adam”
“i,faaliyet”
“yalkadn”
“söz,sözcük”
“az”
“hastalk”
“okul”
“arzu,istek”
“talep,istek”
II.1.2.e.CalalAbadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarndabaz
/ä/sesleri,ÖzbekTürkçesindeki/å/sesineyakntelaffuzedilir:
CalalAbad(ikinci,üçüncügrup)
çäy
dän
däri
kän
ägird
tä
ÖzbekEdebîDili
çåy
dån
dåri
kån
ågird
tå
SözcüünAnlam
“çay”
“tane,tohum;tahl”
“ilaç”
“kan(yaamsvs)”
“örenci”
“ta”
II.1.2.f. CalalAbad eyaletindeki ikinci ve üçüncü gruba giren azlardaki /ä/
sesi,sadeceKrgz,ÖzbekveÖzbekTürkçesikanalylaFarsçaveArapçadangiren
sözcüklerdedeil;aynzamandaDevrim’densonraRusçadanalnansözcüklerde
degörülür:
Rusça
CalalAbad
armiya
ärmiyä
banka
pänke
botinka
pätiñkä
brigadir
pirgät
çaynik
çaynäk
kartoka
kärtikä
kilogramm kilägiräm//kilä
kolhoz
kälhoz//kälkos
maina
mäiynä
parnik
pärnik
KrgzEdebî
Dili
armiya
banka
botinka
brigadir
Çaynik,çaynek
kartoka
kilogramm
kolhoz
maina
parnik
ÖzbekEdebî
Dili
ärmiyä
bänkä
bätinkä//botinka
brigädir
çåynäk
kärtåkä
kilågrämm
kolÌoz
mäinä
pärnik
SözcüünAnlam
“asker”
“ie,bardak”
“potinayakkab”
“grupefi”
“çaydanlk”
“patates”
“kilogram”
“Büyükdevletçiftlii”
“araba;makine”
“camekân,camlk;sera”
II.1.3.Açk/e/ünlüsü:nce,düzvegenibirsestir.Dilucuöndileredeerve
dudaklaratemasolmadansesçkarlr./a/sesineoranlaçeneçokaçlmaz.Krgz
veÖzbekedebîdillerindeki/e/sesiileayndr:et“et”,el“halk”,tez“tez,çabuk”,ee
//egä“sahip,iye”vb.
CalalAbadazlarndasözcüünherhecesindebulunabilir:Aylayn,kaglayn
degen sös baldard erkeletkende däyima oozdon çga veret. “Canm, tatlm, güzelim
sözleriçocuklarseverken,onlarokarkenherzamansöylenir.”(AlaBuka,Kuçu).
Dooumepkelveyt.“Sesimdüzelmiyor.”(BazarKorgonMunduz).
II.1.4.Açk//ünlüsü:Kaln,düzvedarbirsestir.Sesçkarlrkendudakdev
redkalr.Dilgeriyeçekilirvedilinucuöndileredemez.Çenegeniaçlmaz.
KrgzveÖzbekedebîdilllerindeki//sesigibidir.ÖzbekTürkçesinde“,
”harfi
hem/i/hemde//sesinigöstermekiçinkullanlr.“,
”harfi/Î/,//ve/Ì/ünsüz
leriylebirliktekullanldnda//sesinigösterir:Wårn“karn”,ylW“at,ylk”,WrW
“krk(40)”,tolW“dolu”vb.
CalalAbad azlarnda sözcüün her yerinde kullanlr: Ilay katp kavlasn.
“Çamurabulamasn.”Menmiymandarmenenbolupkaldm.“Benmisafirlerlekal
dm.”CiydebütKpçak,arasndagmäydesibaru,köpçülügüKpçak.“Hünnaplarn
hepsi Kpçak cinsi (iri), aralarnda ufa var ama çou Kpçak cinsidir.”(Suzak
Bag).
II.1.5.Açk/i/ünlüsü:nce,düzvedarbirsestir.Sesçkarlrkendilönedoru
uzatlr,dilucuöndileredeer.Çeneçokaçlmaz.KrgzveÖzbekTürkçesindeki
/i/sesigibidir.KrgzveÖzbekyazdilinde“,
”harfiilegösterilir.ÖzbekTürk
çesinde bu harf ince ünsüzlerle kullanldnda /i/ sesini gösterir (Reedov
1959:131):kii“kii,insan”,ti“di”,til“dil”,i“i”,bilim“bilim,bilgi”vb.
CalalAbadazlarndasözcüünherhecesindebulunur:Cünbolsodag,paUta
bosodag,känäpbosodagiyikeçozuviyriyt“Yünolsun,pamukolsunketenolsun
ile ip hâline getiriyor.”(LeninCediger). Bu kiinin eiginde ceti cl cürdüm. “Bu
kininkapsndayediylçaltm.”(KaravanBag).
II.1.6.Dudakünlüsü/o/sesi:Kaln,yuvarlakvegenibirsestir.Busesçkar
lrken dudakiirilip yuvarlanr. Dil geriye doruçekilir. Krgz veÖzbek edebî
dillerindeki /o/ sesi gibidir. Krgz Türkçesinde “O, o” harfiyle gösterilir. Özbek
Türkçesinde“,”harfiylegösterilir.“,”harfihem/o/hemde/ö/seslerinigös
terdiiiçin,yazdakalnünsüzlerleberaberkullanldnda/o/sesinikarlar:oW
“ok”,soWr“kör”,çoçka“domuz”,Woz“kuzu”,Soråz“horoz”vb.(Mirzayev1970:
60).
CelalAbad azlarnda sözcüün her hecesinde bulunur: orpo glp turup,
nantuurayt,nanorpodepkoyot.“Çorbayapldktansonraekmekdoranr,(bu
na) ekmek çorbas denir.” Kudu oo sozogluk, makst oo sozogluk. “O tpk
Suzakllargibi,MakstdaSuzaklgibi.”(SuzakSarttar).
II.1.7.Dudakünlüsü/ö/sesi:nce,yuvarlakvegenibirsestir.Sesçkarlrken
dudak yuvarlanr ve iirilir, dilin ucu ön dilere dayandrlr. Krgz ve Özbek
edebîdilindeki/ö/sesigibidir.KrgzTürkçesinde“,”harfiyle,ÖzbekTürkçe
sinde“,”harfiylegösterilir.Buharfhem/o/hemde/ö/seslerinigösterdiiiçin,
yazda ince ünsüzlerle beraber kullanldnda /ö/ sesini karlar: kök “mavi”, köl
“göl”,hökiz“öküz”vb.Yazdabuharfinnaslokunacaünsüzlerdençkarlam
yorsa, metindeki anlamdan yararlanlr: öç “öç”, söz “söz”, tö “dö, bar”, tört
“dört”vb.(Mirzayev1970:6061).
CalalAbad azlarnda sözcüün her hecesinde bulunabilir: Sovet ökmötü
çkkandn giyin zälimder cok boldu. “Sovyet hükûmeti kurulduktan sonra zalimler
yok oldu.” (ToktogulKuçu). Banan öydö çgat “Bandan (daha) yukar çk
yor.”(ToktogulSayak).
II.1.8.Dudakünlüsü/u/sesi:Kaln,yuvarlakvedarbirsestir.Dilgeriyeçeki
lir ve dudan yardmyla ses çkarlr. Bu ses çkarlrken dudak daha etkindir.
Yanakdaraltlr.KrgzveÖzbekTürkçesindeki/u/sesigibidir.KrgzveÖzbek
yazdilinde“,”harfleriylegösterilir.ÖzbekTürkçesindebuharfaynzamanda
/ü/sesinidekarladiçin,kalnünsüzlerleberaberkullanldyerlerde/u/sesi
nikarlar:buWa“boa”,suyW“sv”,uyW“uyku”vb.(Mirzayev1970:61).
CalalAbadazlarndasözcüünherhecesindebulunabilir:Asruylarorudan
sow “u sralar srlar hastalktan kurtuldu.”(KaravanSaruu). Biyerde negizinen
Kutçucaayt“BuralardaeskidenberiKutçuboyuyayor.”(LeninKutçu).
II.1.9. Dudak ünlüsü /ü/ sesi: nce, yuvarlak ve dar bir sestir. Dilin ucu öne
doruuzatlrvedilöndileredayandrlaraksesçkarlr.Dudakçokyuvarlanr
ve büzülür. Krgz ve Özbek Türkçesindeki /ü/ sesi gibidir. Krgz yaz dilinde
“Y,”harfiyle,Özbekyazdilinde“,”harfleriylegösterilir.ÖzbekTürkçesinde
buharfaynzamanda/u/sesinidekarladiçin,inceünsüzlerleberaberkulla
nld yerlerde /ü/ sesini karlar: küz “güz”, küçük “”, küç “güç, kuvvet, zor”,
bügün “bugün” vb. Harfin hangi sesi karlad ünsüzlerden anlalmad du
rumlarda, metindeki anlamdan yararlanlr: üy “ev”, ün “ses”, cün “yün” vb
(Mirzayev1970:62).
CalalAbadazlarndasözcüünherhecesindebulunabilir:Süttönmunogual
t yüz elüw litir, rayonduku toguz yüz elüw litir, uundan akandan giyin määnetine
çavandargaitöwçülörgöberet.“Buradakisütaltyüzellilitredir.Bölgedekidokuz
yüz elli litredir. Fazlasn emeine göre çobanlara ve içilere veriliyor.” Cügörü
“msr”(KaravanSaruu).
II.2.UZUNÜNLÜLER
Krgzedebîdilindevekuzeyazlarndaaltuzunünlüvardr:/aa/,/ee/,/oo/,
/öö/, /uu/, /üü/. Bu uzunluklar, sözcüün anlamna etki ederler: tala “soymak,
yamalamak”,talaa“bozkr,çöl,tarla”;cek“husumet,nefret”,ceek“kenar,ky”;en
“genilik, en”, een “ssz”; sol “sol yan, sol taraf”, sool “tükenmek, kurumak”; or
“çukur, hendek”, oor “ar”; kön “mein, sahtiyen”, köön “gönül”; suk “kskanç,
haset”,suuk“souk”;cün“yün”,cüün“eklemyerleri”vb.(Dykanov1959:50).
KrgzTürkçesindekiuzunünlülerinçounluuaslîdeil,ikinciluzunluklar
dr(KasapoluÇengel2005:44).YazdiliolarakkullanmhenüzyeniolanKrgz
Türkçesi,konumadilindekibazünsüzlerindüürülmesiyleuzunünlülertüret
mitir.ÖzbekTürkçesindebuünsüzlerdüürülmediiiçinuzunünlüleroluma
mtr.
KrgzTürkçesinde/e/sesininbulunduuhecelerde/y/,/g/,/h/seslerinindü
ürülmesineticesindeuzun/ee/ünlüsüolumutur:eer(Kr.)//ägär(Özb.)“eyer”,
eek (Kr.) // iyäk “çene”, meer (Kr.) // mehr (Özb.) “mehir”, meenet (Kr.) // mehnät
(Özb.)“azap,mihnet”vb.
KrgzTürkçesinde/ü/sesininbulunduuhecelerde/y/,/g/,/v/seslerinindü
ürülmesineticesindeuzun/ee/ünlüsüolumutur:döö(Kr.)//dåv(Özb.)“dev”,
sööm(Kr.)//sugäm(Özb.)“kar”,töö(Kr.)//tüyä(Özb.)“deve”,köö(Kr.)//küyä
(Özb.)“kurum,is”,cöö(Kr.)//yayåv(Özb.)“yayan”vb.
KrgzTürkçesinde/a/sesininbulunduuhecelerde/h/,//,/v/seslerinindü
ürülmesineticesindeuzun/aa/ünlüsüolumutur:boo(Kr.)//bå(Özb.)“ba”,
booz(Kr.)//boåz(Özb.)“boaz”,ooz(Kr.)//åz(Özb.)“az”,muzoo(Kr.)//buzåW
(Özb.)“Buza”vb.
KrgzTürkçesinde/a/sesininbulunduuhecelerde,busestensonraki/v/sesi
düürüldüündeuzun/oo/ünlüsütürer:doo(Kr.)//dåv(Özb.)“dava”,coop(Kr.)
//cävåb(Özb.)“cevap,yant”,ooWat(Kr.)//åvWat(Özb.)“yemek”vb.
KrgzTürkçesinde//,/i/,/u/,/ü/ünlülerininbulunduuhecedekisözsonuÎ
/k,g/seslerinindümesineticesindeuzun/uu/veuzun/üü/ünlülerioluur:
açuu(Kr.)//aççW(Özb.)“açk”,ayuu(Kr.)//ayW(Özb.)“ay”,Woyuu(Kr.)//WoyuW
(özb.) “koyu”; tirüü (Kr.) // tirik (Özb.) “diri, canl”, keçüü (Kr.) // keçik (Özb.) “Ir
maktakardankaryageçilecekyer,geçit”,kiçüü(Kr.)//kiçik(Özb.)“küçük,kü
çücük”vb.(Kudaybergenov1980:1837).
A.N. Kononov Grammatika Sovremennogo Uzbekskogo Literaturnogo Yazka
(Moskva,1960)adlçalmasndaÖzbekTürkçesindeaslîuzunünlülerinolmad
n,ikinciluzunluklarniseüçekildeolutuunugöstermektedir:
a. Arapça ve Farsçadan alnan sözcüklerdeki ayn ve hemzenin düürülmesi
neticesindeoluanuzunünlüler:da‘va>davå“dava”,f‘il>fääl“i,eylem”,te’sr>
tääsir“etki,tesir”,te’mn>täämin“temin”vb.
b. Alnt sözcüklerde ünlülerden sonraki h sesinin düürülmesiyle oluan
uzunünlüler:ehr>ähär>äär“ehir”,seSer>sähär>säär“seher”,zehr>zähär>
zäär“zehir”vb.
c.Söziçivesonundakidiftonglarnuzunünlüyedönümesiyleoluanlar:oWuv
>oWuu“okuma,okumak”,sovuW>soouW“souk”vb.
Kononov’un gösterdii uzunluklar Özbek edebî dilinde deil, çeitli azla
rndabulunanuzunünlülerdir(Dykanov1986:34).
ÇadaÖzbekedebîdilindeyarmünlüdenilen/å/sesindenbakauzunünlü
yoktur.GenellikleArapçaveFarsçadanalnansözcüklerdekiuzunluklarkarla
yanbuses,Krgzedebîdilindeuzunünlüleredenkgelir:
SözcüünKökeni
Farsçad
n
>
Farsçan
m>
Arapças
‘at>
Arapçama‘
rif>
Arapçateb
>
ÖzbekEdebîDili
dånä
nåm
såät
mäårif
täbå
KrgzEdebîDili
daana
naam
saat
maarif
tabaa
/å/sesigüneyKrgzazlarndavarolanbirsestir.CalalAbadazlarndada
buseseyaknuzun/ää/sesiile/ä/sesiarasbirseskullanlr(bk./ä/sesi).Buses
güneyKrgzazlarnaÖzbekTürkçesininetkisiylegirmitir:caza(edb.dil.)//cäzå
(az)“ceza”,dar(edb.dil)//dår(az)“daraac”,adam(edb.dil)//ådäm(az)“kii,
insan”; ant (edb.dil) // ånt (az) “yemin, ant”, ta (edb.dil) // tå (az) “ta”, bay
(edb.dil)//båy(az)“zengin”vb.
/å/ünlüsüdnda,CalalAbadeyaletindekiazlardagörülenuzunünlüleriki
grubaayrlmaktadr:“açkuzunluklar”,“dudakuzunluklar”.
II.2.1.AçkUzunÜnlüler:
II.2.1.1. CalalAbad Eyaletinin Birinci Grubunu Oluturan Azlardaki Açk Uzun
Ünlüler:
II.2.1.1.a.CalalAbadeyaletininbirincigrubunuoluturanKetmenTöbövadi
sindeki Krgzlarndilindeki “açk”ve “dudak” uzunluklar, Krgz edebî dili ve
kuzeyazlarndakigibidir:Kavanaakit“srgan”,Egintalaas.“Ekinekilentar
la.”Sanaabaspcüröt,oybaspcüröt.“Düünüp,fikirtartpduruyor.”Kstnbalas
ceendeyt.“Kzkardeininçocuunayeendiyor.”(ToktogulKtay).Murapsuunun
banagetti,Murapaltnbanagettideyt“Muratsuyunbanagitti,Murapbüyük
kanaln bana gitti, diyor.” (ToktogulSarttar). Getgen gii cüs bolso, carm gelse,
elüüsügeldideyvista“Gidenleryüzkiiise,yarsgeldiinde,ellitanesigeldi,diyo
ruz.”(ToktogulKtay).
II.2.1.1.b. KetmenTöbö’de yaayan Krgzlardaki açk ve dudak uzunluklar
IskKölKrgzlarnnkullandgibidir:köörük“demircikörüü”,zaattayt“iz
zetikramdabulunuyor”,köpüröö“köprü”vb.(Bakinova1955a:38).
II.2.1.1.c.CalalAbadeyaletininbirincigrubunagirenKetmenTöböKrgzla
rnda An +AAk, E+gEn sfatfiil ekleri ile oluturulan sözcüklerde uzun ünlüler
son hecede (kavanaak, tavanaak, bereneek gibi), IskKöl aznda ise ikinci hecede
bulunur (Bakinova 1955a: 39). Edebî dildeki kullanmda ekte uzunluk yoktur
(Kudayvergenov1980:231):süzöönökuy“boynuzlatoslayaninek”,süzöögön“tos
vurmay seven koyun”, teveenek at “tekmeleyen at”, köröögön “iyi gö
ren”(Bakinovavd.1958:31).
II.2.1.1.ç.Dierikigrubaoranla,CalalAbadeyaletininbirincigrubunuolutu
ran KetmenTöbö vadisindeki Krgzlarn dillerinde uzun /ää/ ünlüsü sayl söz
cüklerde vardr. Krgz edebî dilinde bu uzun ünlü yoktur: Akld däänä deyvis.
“Akl, zeki diyoruz.”. Alardn bääri getip kald. “Onlarn hepsi gitti.” Oy kääpir,
gaydabarasñdep,ayuununadlnaçktm.“Oykâfir,nereyegidiyorsundiyipaynn
karsna çktm.” Därviz tättü irin eken deyviz. “Karpuz tatal, ho imi diyo
ruz.”Däämiirinekendeyviz.“Yemeitatlymdiyoruz.”Näälätcaman.“Naalet
kötü(ey).”Määsi/määzi“Mestvegalou.”(ToktogulSarttar).
II.2.1.1.d. KetmenTöbö vadisindeki Krgzlarn dilinde uzun ünlülerin ksal
dörneklerdevardr.Buörnekleredebîdildegörülmez:kaçanakuy“(sürüden)
kaçan sr”, kavanak it “srgan köpek”, cügörü arçp… “msr temizle
yip…”(ToktogulTöböy). Elü kiyla bata tugan ökmöttün gav “Devletin torbasna elli
kilogramsyor.”(ToktogulKaraSokuçu).
II.2.1.1.e. Pepee gelen iki sözcüün birincisinin sonu uzun ünlü ile bitiyor,
ikincisözcükünlüilebalyorsa;ikincisözcüünbandakiünlününetkisiyle,ilk
sözcüün sonundaki uzun ünlü ksalr. Bu özellik edebî dilde görülmez. Sadece
konumadilindegörülmektedir:taruaydaçu“Darekti.”,arpaaydaçu“Arpaekti.”,
konogaydaçu“talyandarsekti.”(ToktogulSayak).
II.2.1.2. CalalAbad Eyaletinin kinci ve Üçüncü Gruplarn Oluturan Azlardaki
AçkUzunÜnlüler:
II.2.1.2.a.CalalAbadeyaletininikinciveüçüncügruplarnoluturanazlar
dakullanlanaçk/aa/,/ee/ünlüleri,Krgzedebîdilivekuzeyazlarndakiözel
liklere sahiptir: ayuu, ayuunun balasn kördük deer elek. “Ay ve aynn yavrusunu
gördük,diyedüündük.”Titeekat“dileyenat”,teveelat“Tepikleyen,çiftevu
ranat”,Kaçaaguy“(sürüden)kaçansr”,uruçaakayal“kavgackadn”(Lenin
Kuçu). Beenin sütü “aygrn sütü”. Eek “çene”, ceek “kenar, ky”. Oozoozuna
tiybegen,eegeeginetiybegensüyleek“Azazna,çenesiçenesinedemeyengeve
ze.”(SuzakKuçu).Saarmenengeldi“Sehervaktigeldi.”(AlaBukaBag).Saançlar
süt saap aluwga tiyi “Süt saan kadnlarn südü samas gerekir.” (CañCol
Saruu).
II.2.1.2.b.Krgzedebîdilindeolmayan,CalalAbadeyaletininikinciveüçün
cü gruplarndaki azlara özgü /ää/ ünlüsü, her iki grupta da benzer özellikleri
sergiler. Edebî dilde bu sesin karl uzun /aa/ ünlüsü, Özbek Türkçesinde ise
yarm uzun ünlü /å/ sesidir: Burunza äär deyvis ta. “Frunze’ye ehir diyoruz.”
Määlimät“bilgi”,määlim“bilinen,belli,malûm”.lgärimäälda“öncekizaman
larda”. Täärät alat ta “Abdest alyor.” (LeninKuçu). Bir säät däm aldk “Bir saat
dinlendik.”(BazarKorgonMunduz). Iylaak bala, mitääm bala deyviz “Çok alayan
çocuaaçkgöz,kurnazçocukdiyoruz.”(SuzakBag).
II.2.1.2.c.kinciveüçüncügrubagirenazlardaaçkuzun/aa/,/ee/ünlüleri
ninksasöylendiiörneklerdevardr:Çnarterekcaynknbäindädänituraveret,
karcagçadelevolot,ktadelevolotdäni.“Dakavannyazn,knbandatohu
mu duruyor. Kn kar yaana kadar da duruyor.” (BazarKorgonMunduz).
Kaçaganuy,umuydeyvis“(Sürüden)kaçansrakurnazsrdiyoruz.”(Lenin
Munduz). Tavagan gii “Hazrcevap kii”. Sat alt, segizder uwakta i çgp kald “
Saatalt,sekizsularndaibitti.”(LeninOrustar).Meviz(edb.dil:meebiz)(CañCol
Saruu).Birnerseemp…“Bireyiemip…”(edb.dil:eemp)(AlaBukaKtay).Kesi“ba
zs”(edb.dil:keesi)(AlaBukaMoñol).
Benzer özellik O azlarnda da vardr: Ar tamn prp, pit däriniduz sevip
pitinöltüröm,emesemölüpölüpkalatede“Yaadbütünyeritemizleyipbitilacn,
tuzuserpipbitiniöldürüyorum.Yoksaölüpgider.”(Bakinova1955b:28).
II.2.1.2.ç. CalalAbad eyaletin ikinci, üçüncü grubuna giren azlardaki açk
uzun/ee/ünlüsüherzamanuzunsöylenmez.Bazenünlülerinarasndabulunan
/g/, /y/ sesleri düürülmeden söylenir: Uulum öydün egesi (edb.dil: eesi) “Olum
evinsahibidir.”(AlaBukaKtay),Egerdi(edb.dil:eerdi)abdansazglasz,kupaegerdi
tokuysus, basmayld tartass “Eeri çok güzel yapyorsunuz, ho eyer dokuyorsu
nuz. Eyer üzerinden geçen kolan çektiriyorsunuz.” (LeninKuçu). Suu meylüün
(edb.dil:meelün,melüün)bolupkalptr.“Sudurulmu.”Meye(edb.dil:mee)ekibölü
nüpkald“Beyinikiyeayrld.”(KaravanBag).
II.2.2.UzunDudakÜnlüleri:
II.2.2.1.DudakünlüleriCalalAbadeyaletininikinciveüçüncügrubunagiren
azlarnda,edebîdildeolduugibiuzunünlülereklindesöylenir:Taoor.“Ta
ar.”Biyerlerdemal:tööbolot,clkbolot,koy,eçkibolot“Buralardakievcilhayvanlar
deve, at, koyun ve keçidir.” (AlaBukaKuçu). Kartökönü tuurayvs, kuuravs.
“Papatesidoruyoruz,kurutuyoruz.”Kuuraybicerdecok“Kuray(içikofbirbitki)
buralarda yok.” (KaravanÇotkara Bag). Et köp bolso, külçötay tuurayt ta. Etti da
tuurayt.“Etçoksa,küçükÖzbekekmeigibidoruyor,etidedoruyor.”Tuura
aytvatr.“Dorusöylüyor.”Unducuurupkamrglat“Unuyouruphamurhâline
getiriyor.” (CañColSaruu). Öödö çk balam. “ yile yavrum.” Küyöögö bergen
kzgaçaçpäpüktünsegiz,ontalduusuntakkan“Gelinolankzasaçsaçannsekizon
tanesinitakt.”(BazarKorgonMunduz).
II.2.2.2.EskiTürkçedönemineözgü–Ig/Ikekleri,çadaKrgzedebîdilinde
–g/ksesleridüürülüpuzunünlüeklindekullanlr.FakatOazlarveCalal
Abad’nikinci,üçüncügrubunagirenazlardahembueklerhemdeuzunluklar
kullanlr: Açg (//açuu) alma degende… “Eki elma dediinde…”(CañColSaruu).
Cuda, kara suuk katg (//katuu). “Son derece sert kara souk.” Ellik (//elüü) “elli
(50).” (LeninMunduz). Savz, pyaz aka salavz, koyuk (//koyuu) bolso yam salavz,
suyukookatbolsoyamsalavz“Havucu,soanyemeekatarz.Katyemekolsada
svyemekolsadakatarz.”(BazarKorgonMunduz).Kattk(//katuu)birnesrebolot.
“Sertbireyolur.”Dänicudakatg(//katuu)bolot“Tohumuçoksertolur.”(Suzak
Kuçu).
II.2.2.3.CalalAbadazlarnnikinciveüçüncügrubunda,dudakünlüsüses
lerinortasndabulunan/g/sesininkorunduuvedüürüldüüörneklerberaber
kullanlr.Edebîdildesadeceuzunünlüekillerikullanlr:Basmaçlarçkkanuvakta
tündesibaylarözününuglun…(//uul)“syanclarnolduuzamandazenginlergece
leyin kendi oullarn… (LeninBag). Biröün niçke, biröün cogon (//coon) deyvis,
ononunkolucogon(//coon)ekendeyvis“Birineincedierinekalndiyoruz.Onuneli
kalndiyoruz.”(SuzakKuçu).
II.3.DFTONGLAR
ÖzbekTürkçesiedebîdilindemåÎmastarekiKrgzTürkçesinde–oo/öö,
uu/üüeklindekullanlr.CalalAbadazlarnda–ow/öw,uw/üwdiftonglar
mastarekigörevindedir.EskiTürkçedekiau/egüekleriÖzbekTürkçesinde–k
/åv, Krgz edebî dilinde –oo/uu, CalalAbad azlarnda ise –ow/öw ekline
dönümütür.
BuözelliklerbakmndanCalalAbadazlarKrgzedebîdiliveÖzbekedebî
diliarasndabiryerdebulunur.
II.3.1.CalalAbadeyaletininikincigrubunagirenazlarndadudakuzunluk
larylabirliktedudakdiftonglar(/ow/,/öw/,/uw/,/üw/)dakullanlr.Krgzedebî
dilindediftongyoktur.Diftonglarnyerineuzunünlülerkullanlr(/oo/,/öö/,/uu/,
/üü/).DiftonglarCalalAbadeyaletininbirincibölgesiolanKetmenTöbövadisin
deki Krgzlara ve üçüncü gruba giren azlara özgü bir özellik deildir. Krgz
azlarndauzunünlülerdiftonglaraoranladahabasknolarakkullanlmaktadr.
CalalAbad
(kincigrup)
açuw
altow
auw
aydow
aytuwçu
ayuw
KrgzEdebîDili
ÖzbekEdebîDili
SözcüünAnlam
açuu
altoo
auu
aydoo
aytuuçu
ayuu
äççW
åltåv
åmåW
aylamåW
aytmåWçi
äyW
“hiddet,öfke;ac”
“alttane”
“geçmek;geçit”
“kovma,kovalama”
“hikâyeanlatc,konumac”
“ay”
belbow
beöw
biröw
calkow
caylow
celbow
belboo
beöö
biröö
calkoo
cayloo
celboo
belbå
beåv
biråv
tänbäl,iyåWmäs
yäylåv
(yel)bå
cetöw
colovçu
çulgow
darow
egüw
eköw
elüw
izildöw
kançow
ktow
kiçüw
korow
kösöw
cetöö
colooçu
çulgoo
daroo
egüü
eköö
elüü
izildöö
kançoo
ktoo
kiçüü
koroo
kösöö
yettåv
yolåvçi
çulamåW
därråv
ekmåW
ikkåv
ellik
izlämåW
Wlåv,WlåW
kiçik
Worä
küyöw
muzow
okuw
sakow
saktow
sow
suw
aylow
tanow
taruw
tirüw
tow
törtöw
töw
tüzüw
uluw
uruw
üçöw
üzüw
küyöö
muzoo
okuu
Sako
saktoo
soo
suu
ayloo//sayloo
tanuu
taruu
tirüü
too
törtöö
töö
tüzüü
uluu
uruu
üçöö
üzüü
küyåv
buzåW
oW,oWmåW
såWåv
saWlamåW
så,esän
suv
säylåv
inkår
tarW
tirik
tå
törtöw
tüyä
tüzüv
ulu
uru
üçåv
uzmåW
“kuak,kemer”
“betane”
“birtane”
“tembel”
“yaylak”
“Rüzgâr ba, Krgz çadrlarnda
rüzgârakarçadrtutanba.”
“yeditane”
“yolcu”
“kuatma,sarma”
“çabuk,tez”
“tohumekmek,serpmek”
“ikitane”
“elli”
“aratrma,inceleme”
“bircilthastal”
“klamak,klak”
“küçük,yaçaküçük”
“koyunal,barna”
“ocak ateini kontrol etmek için
kullanlandenek”
“güveyi,damat”
“buza”
“okuma”
“peltek,pepe”
“koruma,saklama”
“sa,esen”
“su”
“seçim,seçme”
“inkâretmek”
“dar”
“diri”
“da”
“dörttane”
“deve”
“derleme,düzenleme”
“büyük,ulu;ejder”
“kabile,boy”
“üçtane”
“koparma,kesme”
II.3.2. CalalAbad eyaletinin üçüncü grubunagiren azlarnda dudak uzun
luklar baskn olarak kullanlr. Bununla beraber, ayn grupta yer alan Lenin,
BazarKorgonbölgelerinde,ÖzbeklerlesnrolanyerlerdeveSuzakbölgesindeki
çkiliklerdediftonglaradarastlanmaktadr:
CalalAbad
(ÜçüncüGrup)
aydow
Krgz
EdebîDili
aydoo
Özbek
EdebîDili
aylamåW
SözcüünAnlam
“kovma,kovalama”
büröw
cuw
çöwöt
büröö
cuu
çööt
biråv
yuvmåW
darow
krgowul
owkat
palow
sowdager
suw
taruw
tow
uruw
daroo
krgool
ookat
paloo
soodager
suu
taruu
too
uruu
därråv
Wråvul
åvWat
palåv
sävdågär
suv
tarW
tå
uru
“biri,birtane”
“ykamak”
“yamur sularnn biriktii küçük
oyuklar”
“çabuk,tez”
“sülünkuu”
“yemek,a”
“pilâv”
“tüccar”
“su”
“dar”
“da”
“kabile,boy”
II.3.3. Diftonglar sadece yaln veya kök sözcükte deil, eklerde de görülür:
Onowçoñtowmunogueçkilüwdegentow.“Oradakibüyükda,itebukeçilideni
lendadr.”Tämäkinitayarlapkoyduk,birinciüzüwnükütüpturavs“Türünühazr
layp koyduk. lk kesimi bekliyoruz.” (AlaBukaKuçu). Cetimiten cetöwdü berdi.
“Yetmitanedenyedisiniverdi.”Uulüçöwele.“Buüçüidi.”Törtöwgöcettiokoyt.
“Dördüncüyeyedibenziyor.”(KaravanBag).Üçerkek,üçkzaltow“Üçerkeküç
kzalttanedir.”(CañColSaruu).
Benzerörneklerseyrekdeolsaüçüncügruptadavardr:büröw,ököw,üçöw,
törtöw,beöw,altow,cetöw(LeninBag).Kariçegi“karnbarsak”,mayluwiçegi
“yalbarsak”(BazarKorgonMunduz).
II.3.4.Diftonglar,CalalAbadeyaletininikincigrubunagirenazlardabaskn
olarak kullanlmaktadr. BazarKorgon ve Suzak bölgelerinde çok yaygn olan
diftong kullanm, ikinci gruba giren dier bölgelerde daha seyrektir. Bazar
KorgonveSuzakkadarolmasadaLeninbölgesindediftongkullanmAlaBuka
veKaravanbölgelerinegöredahayaygndr.
II.3.5. kinci ve üçüncü gruba giren azlarda dudak diftonglarnn ünsüzü
(/w/ sesi) konuma dilinde düürülür. Bu durumda onlar tam diftonglara veya
Krgzedebîdilindekidudakuzunluklarnadenkgelmez;ksadudakünlüsüola
raktelaffuzedilir:Bororudegenkäsälbarele.“Karacierarsdenilenbirhastalk
var.” Arpa, buuday, sulu yam aydayt, tölkü taru cok “Arpa, buday, yulaf ekiyor.
Tohumluk dar yok.” (AlaBukaKuçu). Kzmn küyösü keldi “Kzmn damad
geldi.”(LeninBag).Budayaydayt,taruparuooleleeginbat“Budayeker,dar
mar gibi ekinler yetiir.” (BazarKorgonöydöçekti). Todun banda bolgon “Dan
tepesindeolur.”(CañColSaruu).
II.3.5. Krgz edebî dilindeki –uu+r eklerinin diziliinde görünen uzunluk,
CalalAbad eyaletinin ikinci grubunda –u+y+r eklinde kullanlr. Bu kullanm
ikinci grubu, birinci ve üçüncü gruptan ayran en önemli özelliklerden biridir:
tuyra // tuura (Özb. Tor)“doru” (AlaBuka). Kuyruyvuz, kämpir menen
kuyruyvuz,(Özb.Wavur)pravz.“Kzartyoruz,kocakarylakzartyoruz,piiriyo
ruz.” Kln suyruyt.(Özb. Suur) “Kln çekip çkaryor.” Bel oruwga tuz kuyrup
tartçuele“Belarsnatuzkavurup(srtnaie)çekerdi.”(AlaBukaMoñol).
II.4.ÜNLÜUYUMU(DüzlükYuvarlaklk)
Krgz Türkçesi edebî dili, bütün Türk lehçeleri içinde düzlükyuvarlaklk
uyumuna en sadk olan lehçedir. Öte yandan Özbek Türkçesi edebî dilinde bu
uyumunolmadngörüyoruz.GerekTürkçegereksealntsözcüklerde;sözcük
kök ve gövdelerinde, eklerle kök ve gövde arasnda düzlükyuvarlaklk uyumu
bozulmutur:ölik,hökiz,Woin,WorWnç,oyn,ögit,uzunlW,üzüksiz,uçi;Uuddi,håsl,
isbåt,müdir,nåzik,müfti;turd,bolib,köz+i,pul+ning,yåmån+mivb.(Cokun2000:
2324).
CalalAbad eyaletindeki azlarda düzlükyuvarlaklk uyumu temel olarak
korunmaktadr.BuyönüyleKrgzedebîdilivekuzeyazlarylabenzeirler.Bu
na ramen baz durumlarda düzlükyuvarlaklk uyumunun bozulduu bölgeler
devardr:Cügen(cügön)salat,eertokumdusalpcudayamcazapalarele.“Gemigeçi
rir, eyer takmn hemencecik yapar, takp çkverirdi.” üyler (üylör) “evler”,
Cügürgen (cügürgön) bala kelatr. “Kouturan çocuk geliyor.” Kelin bolup tüken
(tükön)cerivisüyer“Gelinolduumuzyerburasdr.”(AlaBuka,Moñol).Ömürde
(Ömürdö)özübüzdündostuvuz“Ömürdebizimdostumuzdur.”(AlaBukaKuçu).
Bizdinatabavavzkoygütken(kütkön)emes,karamal,clk,azraakeçkipeçkikütembiz
(kütömbüz)“Bizimatalarmzdedelerimizkoyungütmemi.Sr,at,birazdakeçi
falan güderiz.” (BazarKorgonMunduz). Ookatt üyden (üydön) barp içevis “Yeme
imizi evde yeriz.”(LeninBag). Kara goyundümpüldek (dümpüldök) “kurt ve ko
yunoyunu”(LeninKpçak).
II.5.ÜNLÜDEMELER
CalalAbadazlarndabazünlülerinkendiaralarndadeitiklerigörülmü
tür.BudeiimlerigruplaragöreayrpKrgzveÖzbekedebîdiliilekarlatrl
mtr:
II.5.1.BirinciGruptakiÜnlüDeimeleri:
II.5.1.1. Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki // ünlüsü, Calal
AbadeyaletininbirincigrubunagirenKetmenTöböKrgzlarnnazlarnda/u/
ilesöylenmektedir:
KrgzEdebîDili
akn
akr
laaçn
mkt
mnday
CalalAbad
Grup)
akun
akur
laçun
mktu
munday
(Birinci ÖzbekEdebîDili
åkn
åUr
låçin
mWt
bundåy
SözcüünAnlam
“ozan”
“son,nihayet”
“doan(ku)”
“kuvvetli,salam”
“böyle,bunungibi”
II.5.1.2.Krgzedebîdilindebulunan“birok”sözcüündeki/o/ünlüsü,Calal
AbadeyaletininbirincigrubunagirenKetmenTöböKrgzlarnnazlarnda/a/
ilesöylenmektedir.BuözellikitibariylebirincigrubagirenazlarKrgzedebîdili
ileÖzbekedebîdiliarasndabiryerdedir:birok(edb.dil)~birak(az)~biråW(Özb.)
“ama,lâkin,fakat”.
II.5.1.3. Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki /e/ ünlüsü, Calal
AbadeyaletininbirincigrubunagirenKetmenTöböKrgzlarnnazlarnda/a/
ilesöylenmektedir:
KrgzEdebîDili
ÖzbekEdebîDili
SözcüünAnlam
dokument
ekiaçekey
kementay
CalalAbad
(BirinciGrup)
dokuman
ekaçakey
kemantay
dokumen,hüccät
mektep
maktep
mäktäb
“dokuman,belge.”
“ikiyeayrlm”
“keçeden yaplan üst
giyim.”
“okul”
II.5.1.4. Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki /a/ ünlüsü, Calal
Abad eyaletinin birinci grubuna giren KetmenTöböKrgzlarnnazlarnda /e/
ilesöylenmektedir:
KrgzEdebîDili
çatak
magazin
medal
CalalAbad
(BirinciGrup)
çatek
megezin
medel
ÖzbekEdebîDili
SözcüünAnlam
çatåW
mägäzin
medäl
“kavgac,kavga”
“maaza”
“madalya”
II.5.1.5. Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki /ö/ ünlüsü, Calal
Abad eyaletinin birinci grubuna giren KetmenTöböKrgzlarnnazlarnda /e/
ilesöylenmektedir:
KrgzEdebîDili
cügön
cügörü
übölük
CalalAbad
(BirinciGrup)
cügen
cügeri
üvelik
ÖzbekEdebîDili
SözcüünAnlam
yügän
mäkkäcuUåri
oklåv
“oyan,gem”
“msr”
“oklava”
II.5.2.kinciveÜçüncüGruptakiÜnlüDeimeleri:
Abadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarnda/a/ilesöylenmektedir:
KrgzEdebîDili
ÖzbekEdebîDili
SözcüünAnlam
cgaç
cñaylak//clañayaW
CalalAbad
(kinci,ÜçüncüGrup)
yagaç
cañaylak
yååç
yälängåyåW
çgm
mnakey
çgan
manakey
çm
mänäkey
“aaç”
“baldr çplak, yaln
ayak”
“masraf,eksilme”
“ite”
tkar
takar
täWari
“dar”
II.5.2.2. Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki /a/ ünlüsü, Calal
Abadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarnda//ilesöylenmektedir:
KrgzEdebîDili
akak
badrañ
karaiçegi
tata
tuura
CalalAbad
akk
badrñ
kariçegi
tta
tur
ÖzbekEdebîDili
SözcüünAnlam
åkik,kähräbå
bådring
içäk
tälä
tor
“kehrübar,akikta”
“salatalk”
“karnbarsak”
“atmak,dlamak”
“doru”
Abadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarnda/u/ilesöylenmekte
dir:
KrgzEdebîDili
ÖzbekEdebîDili
SözcüünAnlam
akn
akr
barkt
çlgay(tur)
ktt
CalalAbad
akun
akur
barkut
çulgay(tur)
ktut
åkn
åUr
bärUt
çula(tur)
hiWçåWtut
mkt
mnday
mktuu
munday
mWt
bundåy
“ozan”
“son,nihayet”
“kadife”
“kuatmak,sarmak”
“hçkrmak, hçkrk
tutmak”
“kuvvetli,salam”
“böyle,bunungibi”
Abadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarnda/i/ilesöylenmektedir:
KrgzEdebîDili
ÖzbekEdebîDili
SözcüünAnlam
Abdraym
CalalAbad
Abdiräyim
Äbdirähim
çk
ras
çik
iräs
çiy//näm
UåWiWåt//råst
“Abdurrahim, erkek
ad”
“nem,rutubet”
“doru,hakikat”
II.5.2.5. Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki /ö/ ünlüsü, Calal
Abadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarnda/e/ilesöylenmektedir:
KrgzEdebîDili
cügön
cügörü
cürök
çüpörök
düynö
kögüçkön
köpürö
künöö
CalalAbad
cügen
cügeri
cürek
çüperek
düyne
kögüçken
köpire
küne
ÖzbekEdebîDili
SözcüünAnlam
yügän
cuUåri
yüräk
lätäpüttä//çüpräk
dunyå
käptär
köprik
günåh
“oyan,gem”
“msr”
“yürek”
“paçavra”
“dünya”
“güvercin”
“köprü”
“günah”
kürök
mürdö
süzmö
üzöñgü
kürek
mürde
süzme
üzeñgi
küräk
mürdä
süzmä
üzängi
“kürek”
“kabir,mezar”
“birpeynirtürü”
“üzengi”
II.5.2.6.. Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki /e/ ünlüsü, Calal
Abadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarnda/i/ilesöylenmektedir:
KrgzEdebîDili
deyre
eçnerse
erece
CalalAbad
deyri
içnerse
irece
Özbek
Dili
Wädär
heçnärsä
içege
meyman
içegi
miyman
içäk
mehmån
Edebî SözcüünAnlam
“kadar”
“hiçbirey”
“marangoz ve dülgerlerin
çizgi yaptklar tebeirli ip;
çrp,kaide.”
“barsak”
“misafir,konuk”
II.6.ÜNSÜZLER
ÖzbekTürkçesiedebîdilindekiünsüzlerunlardr:/b/,/v/,/g/,/d/,/c/,/z/,/y/,
/k/,/l/,/m/,/n/,/p/,/r/,/s/,/t/,/f/,/Ì/,/ç/,//,//,/Ê/,/Î/,/ts/.
KrgzTürkçesiedebîdilindekiünsüzleriseunlardr:/b/,/v/,/g/,/d/,/c/,/z/,
/y/,/k/,/l/,/m/,/n/,/ñ//p/,/r/,/s/,/t/,/f/,/h/,/ç/,//,/ts/,/ç/.
ki lehçe arasnda ünsüzleri gösteren harfler bakmndan farkllklar vardr.
Krgz Türkçesi edebî dilinde “,” harfiyle gösterilen /ñ/ sesi, Özbek Türkçesi
edebîdilindeÇaatayyazdiligeleneininetkisiyleikiharfle()gösterilir.
Krgzedebîdilinde/g/ve//sesleritekharfle(,)gösterilirken,Özbekede
bîdilindeikiharfle(/g/sesiiçin“,”,//sesiiçin“,”)gösterilir.Aynekilde
Krgzedebîdilinde/Î/ve/k/sesleriiçintekharf(,)kullanlrken,Özbekedebî
dilindeikiharf(/Î/sesiiçin“,”,/k/sesiiçin“,”)kullanlr.
Krgz edebî diline Rusça sözlerin yazlm kanalyla giren “” harfi Özbek
edebîdilininalfabesistemindeyoktur.Busesiçinikiharf( )kullanlr.
Özbek edebî dilinin alfabe sistemindeki “!,"” harfi ve bu harfin karlad
“Ê”sesiKrgzedebîdilindekullanlmaz.
Ünsüzlerinsnflandrlmasherikilehçededeayndr:
Tonlular: /b/, /c/, /d/, /g/, // (Krgz edebî dilinde harf yok ama ses var.), /j/
(Rusçasözcükleriçin),/l/,/m/,/n/,/ñ/(Özbekedebîdilindeharfyokamasesvar.),
/r/,/v/,/y/,/z/.
Tonsuzlar:/ç/,/f/,/Ì/,/k/,/Î/(Krgzedebîdilindeharfyokamasesvar.),/p/,/s/,
//,/t/,/ts/,(Krgz/ç/),(Özbek/Ê/).
Çiftdudakünsüzleri:/b/,/m/,/p/.
Didudakünsüzleri:/f/,/v/.
Dietiünsüzleri:/d/,/l/,/n/,/r/,/s/,/t/,/z/,/ts/.
Dietiöndamakünsüzleri:/c/,/ç/,/j/,//,/ç/,/y/.
Öndamakünsüzleri:/k/,/g/.
Artdamakünsüzleri://,/Ì/,//,/ñ/.
Küçükdilünsüzü:/Î/.
Grtlakünsüzü:/Ê/.
KrgzveÖzbekedebîdilininalfabesisteminde/j/sesiiçinayrbirharfkulla
nlmaz.kilehçededeözellikleRusçakanalylagirensözcüklerde“#,$”harfi/j/
sesinikarlar.ÖzbekTürkçesindeäcdär“ejder”,mücdä“müjde”sözcüklerindebu
harf/j/sesineçokyakndr(Cokun2000:1118;KasapoluÇengel2005:5355).
CalalAbadeyaletindekiazlardabulunanünsüzlerileKrgzedebîdilindeki
ve kuzey azlarndaki ünsüzler temelde ayndr. Fakat CalalAbad eyaletinin
ikinciveüçüncügrubunagirenazlarnda,edebîdildenfarklüçünsüzsesvar
dr:/w/,/Ê/,/Ì/.
II.6.1.Çiftdudak/w/sesi:
/w/sesiçkarlrkendudaklarbirbirinedeergibidurur.Dudaklaryuvarlanr,
dilinortabölümüyukarkaldrlrveileridoruuzatlr.Hava,azboluundan
szpçkar./b/sesinegöre,/w/sesiçkarlrkenhavadahaetkindir.KrgzveÖz
bekedebîdilindebusesherhangibirharflegösterilmezvekullanlmaz.
KrgzedebîdilindeRusçakanalylagirendidudak/v/sesivegüneyazla
rndakullanlançiftdudak/w/sesivardr(Dykanov1986:61).ÖzbekTürkçesinde
deRusçakanalylagirendidudak/v/sesi(vagon,arUivvb.)ileArapçaveFarsça
alnt sözcüklerden giren çift dudak /w/ sesi mevcuttur. Ancak edebî dilde çift
dudak ünsüzü, didudakünsüzü eklinde telaffuz edilir ve yazdilinedede bu
ekilde gösterilir. Azlarda ise çiftdudak ünsüzünün kullanm korunmaktadr:
wåUt “vakit, zaman”, dåwål “davul”, kåwn “kovun” vb. (åäbduräÊmänov 1962:
79).
BusesKrgzTürkçesindegüneyazlarnaözgübirsestir.CalalAbadeyale
tininikinciveüçüncügrubunagirenazlarndaanlamfarkllklarndadaetken
dir:wak“zaman,vakit”,bak“ba,bahçe”.
CalalAbadeyaletininüçüncügrubunagirenazlardadiftongbelirginolma
d için /w/ sesi genellikle söz banda görülür. Kuzey Krgz azlarndaki gibi
kullanmlarnadarastlanabilir.
CalalAbadeyaletininbirincigrubunuoluturanazlardakiToktogulveÜç
Terekbölgesindeki;ikinciveüçüncügrubagirenbütünazlardakidiftonglarda
bulunur: Oonun birtuugan ecesi bolom, menen küçüw. “Onun ablasym, benden
küçük.”Celbowüydünbowu,onogularbilbeyt,bozüytikkenderbiletko“Rüzgâripi
çadrn badr. Onlar bilmezler, boz ev(Krgzçadr) kuranlarbilir.”(AlaBuka
Bag). Mayda uruw köp. “Küçük kabileler çoktur.” Aflatunda baka saruw uruusu
depkoyot.KzlTuwolsaruwbolot.“EflatunboyundaolandierSaruuboyu,di
yor.KzlTuwboyubuSaruuboyunamensuptur.”(KaravanBag).
II.6.2./Ê/sesi:Grtlakünsüzüdür.ÖzbekedebîdilindekullanlanbusesKrgz
edebîdilindevekuzeyazlarndakullanlmaz.BusesintamkarlArapçave
Farsçadan alnan sözcüklerdeki /Ê/ ve /h/ sesleridir. Söz banda kullanldnda
Krgzedebîdilibusesidüürür:
SözcüünAsl
ArapçaÊ&l>
Farsçaher>
ArapçaÊarf>
ArapçaÊel&l>
ÖzbekEdebîDili
Sål
Sär
Särf
Sälål
KrgzEdebîDili
al
ar
arip
alal//adal
SözcüünAnlam
“hâl,durum”
“her”
“harf”
“helal”
Sözortasndabazendüerbazende/Î/,/y/,/Ì/seslerinedönüür:
SözcüünAsl
ArapçamuÊkem>
ArapçaraÊmet>
FarsçamiÊr>
Arapçazihn>
ArapçaseÊer>
Arapçamühr>
Farsçamihm&n>
ÖzbekEdebîDili
mäSkäm
räSmät
meSr
zeSn
säSär
müSr
meSmån
KrgzEdebîDili
bekem
raUmat
meer
zeen//zeyin
saar
möör
meyman
SözcüünAnlam
“salam,güçlü”
“teekkür”
“mihir”
“zihin,akl”
“seher”
“mühür”
“misafir,konuk”
Sözsonundabazendüerbazende/Î/,/Ì/olur:
SözcüünAsl
Farsçasiyåh>
Farsçaåh>
Arapçar'Ì>
ÖzbekEdebîDili
siyåS
åS
ruS
KrgzEdebîDili
sya
aW
ruU
SözcüünAnlam
“siyah,kara”
“ah”
“ruh”
CalalAbadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlardaseyrekolarak
rastlanr ve Özbek Türkçesindeki gibi söylenir: Emi zahar boldu “imdi seher ol
du.” (AlaBuka). Har kim oyloyt caklk… “Her kim iyilik düünüyorsa…”,
…degendengiyinhammacogunaytat.“…dediktensonraheptenarkonuuyor.”
(BazarKorgonMunduz). Hazr yigirmä altga çktm “imdi yirmi alt yana gir
dim.”(LeninÇoñBag).
II.6.3./Ì/sesi:Artdamakünsüzüdür.KrgzedebîdilindeveRusçada“x”har
fiylegösterilensesebenzer.Fakatbusestendahahrltlçkarlr.ArapçaveFarsça
sözcüklerdeki/Ì/sesininaynsdr.Özbekedebîdilindekullanlanbuses,Krgz
edebîdilinde/Î/sesinedönütürülür:
SözcüünAsl
ArapçaÌaber>
ArapçaÌalÎ>
ArapçaÌam*r>
ArapçaÌancer>
ArapçaÌin&>
Arapça&Ìir>
ArapçaiÌl&s>
ÖzbekEdebîDili
Uäbär
UälW
Uämir
Uäncär
Uinä
äUir
iUlås
KrgzEdebîDili
Wabar
WalW
Wamr
kancar
Wna
aWr
Wlas
SözcüünAnlam
“haber”
“halk,ahali”
“hamur”
“hançer”
“kna”
“son,nihayet”
“ihlâs”
ArapçaiÌtiy&r>
Arapçam*zåÌ>
iUtiyår
mäzäU
Wtyar
mazaW
“ihtiyar;irade;arzu”
“mizah”
Krgzdiliningüneyazlarnaözgübirsestir.CalalAbadazlarndadabu
sesigörmekmümkündür./Ì/sesigüneyKrgzazlarnakomulehçeolanÖzbek
Türkçesiaraclyladierdillerden(Arapça,Farsça,Tacikçe)girmitir:
:…ÌoÌonegeridegenbolot“Hokandeyeridenilir.”(AlaBukaKuçu).KökTatn
suurukarabolot,suusarkandaybolsoÌuduoondoybolot.“KökTa’ndasçankara
olur, zardava nasl ise o da ona benzer.” Ìat keldi “Mektup geldi.”(AlaBuka
Moñol).Co,nemedepÌapaboldum.“Yahu,nediyeüzüldüm!”AÌunadamekendedik
“Akn(ozan)imi,dedik.”(LeninÇoñBag).
II.6.4.ÇiftDudak/b/Sesi:CalalAbadazlarndakisözba/b/sesininkulla
nm,kuzeyKrgzazlar,KrgzveÖzbekedebîdillleriileayndr:Bylbütün
cüsmaldbölbödük,krkmaldganaböldük.“Buylyüztanemalnhepsiniayrma
dk. Krk tanesini ayrdk.” Andan baka käsäl bolot, emi iç käsäl bolot, öpködön
bolot“Ondansonrabakabirhastalayakalanyor.imdikiiçhastal,akcier
hastal.”(KaravanSaruu).
II.6.4.1.CalalAbadazlarndagenelolarak/b/basknolarakkullanlr:Burun
(murun) aytlgan da. “Önceden söylendi ki.” Böön (möön) içegi deyvis. “Krkbayr
barsa diyoruz.” (AlaBukaSaruu). Be banca (mança) “be parmak”, koldun
buunu(muunu)“elinboumlar”(LeninKuçu).
Bununyannda,edebîdildevekuzeyazlarndasözba/b/sesi,CalalAbad
azlarndaki baz kullanmlarda /m/ sesine dönümütür: Menden cl moyunça
kolumdabecüsotusbamalbar.“Ylboyuncabenimelimdebeyüzotuzbüyükba
hayvanolur.”(KaravanSaruu).Kökmörübolgon.“Bozkurtidi.”(LeninCadiger).
II.6.4.2.ArapçadanalnanvegüneyKrgzazlarnaÖzbekTürkçesiaracl
yla giren “mäkkäm (<muÊkem)” sözü, edebî dildeve kuzey azlarnda /b/ ile
söylenir.:bekem“salam,dayankl”.CalalAbadazlarbuyönüyleÖzbekTürk
çesinin etkisi altndadr (mäÊkäm): Mäkäm bolsun deyt. “Salam olsun, diyor.”
(KaravanBag). leki (eleçek) mäkkäm bolot. “Kadn sar salam olur.” (Bazar
KorgonMunduz).
II.6.4.3. Söz içinde ünlülerden sonra ve/r/, /l/, /y/ ünsüzlerinden sonra gelen
/b/ sesi; CalalAbad azlarnda /v/ sesine dönüür. Bu ses ayr bir ses deil, /b/
sesininbirvaryantdr.ÖzbekTürkçesindedebuözellikgörülür(därvåzä,pålvån
//päÊlävån):Cürvöybazalvaygalptrbaykudeyt.(edb.dil:cürböybaspalbay)“Yü
rüyemez, aya üzerine basamaz oldu zavall, diyor.” Darvaza (edb.dil:darbaza).
“Sokakkaps”AmanPalvan(edb.dil:balban)degenbirbasmaççkkan“AmanPehli
vannamndabirisyancçkt.”(AlaBukaKuçu).
II.6.4.4.ArapçaWymetsözcüüÖzbekTürkçesindegerileyicibenzemehadi
sesiyle Wmmät eklini almtr. Özbek Türkçesinde sözcüün iki türlü kullanm
vardr.Íymäteklininanlam“deer,soyutanlamdadeer”demektir.Ímmät
eklinin anlam ise “somut eyler için fiyat, paha”dr. Krgz edebî dili Îmmet
ekliyledilinealdbusözcüüaykrlamahadisesiyleWmbateklineçevirmitir.
ArapçadanalnanWymetsözü,CalalAbadazlarndaaslnauygunolarakte
laffuzedilir.:Kymät(edb.dil:kmbat)baadäri“pahalilaç”,Çaydbazardaçaykoçu
kymätsatvalat“Çayclarçaypazardapahalsatyorlar.”(LeninÇoñBag).
II.6.4.5.KrgzTürkçesindekonumadilineözgügenelbirkuralagöre;artar
dagelensözcüklerinilkininsonuünlüilebitiyor,ikincisözcüünba/b/sesiyle
balyorsa,ikincisözcüünbandaki/b/sesi,birincisözcüünsonundakiünlü
nün etkisiyle /v/ sesine dönüür. Bu özellik CalalAbad azlarnda da vardr.
Bununlabirlikte/v/sesikuzeyazlarndadidudaksesiolaraktelaffuzedilirken,
CelalAbadazlarndaçiftdudak/w/sesineyakntelaffuzedilir:Tamüytört,be
bazga volot (bolot)“Kerpiç ve dört be ksmdan oluur.”(ToktogulKökümbay).
Mendedagvir(bir)surowkolhozdaneçecoluduvalgazetaçgat?“Benimdebirsorum
var: Kolhozda hangi zamanlar duvar gazetesi çkar?”(AlaBuka). Cüregim zärnä
voldu(boldu)deyvis.“Yüreimyand,diyoruz.”,Samoorduntavol(bol),Sañgelin
dinbavol(bol)“Semaverintaol,tanezgelininbaol.”(AlaBukaSaruu).
II.6.5.ÇiftDudak/p/Sesi:KrgzTürkçesiedebîdilindevekuzeyazlarnda
sözba/p/sesiazkullanlr.Yudahin’in1965ylndayaymlananKrgzcaRusça
sözlüünde /p/ sesiyle balayan sözcük says 733 iken, /b/ ile balayan sözcük
says3433’tür.ÖteyandangüneyKrgzazlarndasözba/p/sesininkullan
mbirhaylifazladr.ÖzbekTürkçesiedebîdilindedesözba/p/kullanmçok
yaygndr.GüneyKrgzazlarbuyönüyleÖzbekTürkçesininetkisialtndadr
(Dykanov1986:68).
II.6.5.1. Krgz edebî dilinde yumuak /b/ sesiyle balayan baz sözler, Calal
Abadazlarnda(Birincigruphariç.)sözbandasertünsüz/p/sesinedönümü
tür.Buözellik,ikinciveüçüncügrubagirenazlarbirincigrubagirenazlardan
veKrgzedebîdilindenfarklklar:
CalalAbad
Krgz
Özbek
SözcüünAnlam
CalalAbad
(kinci,
ÜçüncüGrup)
pada
(BirinciGrup),
KuzeyAzlar
bada
EdebîDili
EdebîDili
bada
pådä
paWr
parda
parak
bakr
barda
barak
bakr
barda
barak
päWir
pärdä
väråW
parpra
parsldat
paa
pakapaka
barpra
barsldat
bada
bakabaka
barpra
barsldat
pada
bakabaka
titrämåW
Uur
pådåh
båkäbåkä
“hayvan sürüsü,
hayvanlar”
“fakir”
“perde”
“kât
yaprak,
varak”
“titremek”
“(köpei)havlat”
“padiah,çar.”
“bakabaka,farkl
farkl”
pata
bata
bata
fåtiUä
pälit
balit
balit
pälid
pr
pilik
br
bilik
br
bilik
piir
pilik
pök
puçkak
bök
buçkak
bök
buçkak
tepä
pul
put
putak
püçülük
bul
but
butak
büçülük
pul//bul
but
butak
büçülük
pul
but
butåW
pütün
bütün
bütün
bütün
“fatiha
suresi,
dua.”
“pis, necis, mun
dar”
“piirmek”
“lamba,
mum
fitili”
“tepe,yükselti”
“hayvan
ayak
derilerinden yap
lanbirkürk”
“para;mülk”
“bacak”
“dal,budak”
“kadnlarn göüs
lerinde tadklar
birzinetinad.”
“bütün,hep”
II.6.5.2.Sert/p/sesiningüneyazlarnda,özellikleOveCergeTalazlarn
da skça kullanldn biliyoruz (Mukambayev 1955: 125126; Bakinova 1955b:
135).Diergüneyazlarndaolduugibi,CalalAbadeyaletininikinciveüçüncü
grubunagirenazlarnda,sözbanda/p/sesiskçakullanlmaktadr:Birparak
emes, bir tepterdi bütkezet ol Zulpuya. “Bir sayfa deil bir defterin hepsini bitirmi
Zulpya.” Çraktn piligi güyet. “Lambann fitili yanyor.” Çogulu biz bargançañd
pütüp tarap keliptir. “Miting biz oraya varncaya kadar bitmi, dalm.” Süttü
prpmañaver.“Sütüstpbanaver.”(LeninKuçu).
II.6.5.3.Pepeegelensözcüklerdenilkininsonu/p/sesiylebiter,ikincisözcük
ünlüveyayumuakünsüzlebalarsa;ikincisözcüünbandakiünlüveyayumu
akünsüzünetkisiyle,ilksözcüünsonundaki/p/sesi/v/sesinedönüür.Benzer
sesolayyeniUygurTürkçesindedevardr:okupyat>oWuvat,saylapal>saylaval
vb.(Öztürk1997:102).
Çlvrlardüzüvalat(edb.dil:üzüpalat)bürküt“Kartaldizginlerikoparyor.”Çoñ
suudan süzüvötöt (edb.dil: süzüp ötöt) “Büyük sudan yüzüp geçiyor.” (Toktogul
Sarttar).Çulowdev(edb.dil:dep)özüvüzdünKrgzdaraytat“ÖzKrgzlarkonuurken
yanl telaffuz kullanyorlar.”(LeninKuçu). Paytaman oroval deyt, paypakt bolso
kiyivaldeyt“Paytamansarver,çorabisegiyiver,diyor.”(edb.dil:oropal,kiyipal)
(BazarKorgonMunduz).Äyräñgätalkandçayat,çayviçet(edb.dil:çaypiçet)“Ayrana
kavutu katp çalkalyor, çalkalayp içiyor.” (SuzakKuçu). Gepiç maas kiyiv cür,
kelinçilik sürüv cür (edb.dil: kiyip cür, sürüp cür) “Mest giy, gençliini koru.” (Ala
BukaMoñol).
II.6.5.4.Özbekedebîdilindetekharflegösterilen(-)amaikiayrkaynaktan
alnan/f/sesivardr.BunlardanilkiArapçaveFarsçaalntsözcükleraraclyla
alnan çift dudak /f/ sesidir. kincisi ise Rusça sözcükler kanalyla dile giren di
dudak/f/sesidir.BolevikDevrimi’ndensonraetkisiniÖzbekTürkçesiüzerinde
iyicehissettirenRusçannetkisiyle,ArapçaveFarsçadanalnançiftdudak/f/sesi
dedidudak/f/sesigibisöylenmeyebalanmtr(åäbduräÊmänov1962:101).
ArapçaveFarsçadanalnansözcüklerdeki/f/sesiÖzbekTürkçesiedebîdilin
dekorunurkenKrgzedebîdilindesüreksizleerek/p/sesine,bazendeyumua
yarak/b/sesinedönümütür:f
tiS
>fåtiUä(Özb.),bata(Kr.)“dua,fatiha”,fikr>
fikir(Özb.),pikir//bikir(Kr.)“fikir”;‘ulfet>uflät(Özb.),ülpöt(Kr.)“ülfet”;eref>
äräf (Özb.), arap (Kr.) “eref, onur”; i]r
f > isråf (Özb.), srap (Kr.) “israf”.
(KasapoluÇengel2005:81,95).
Rusçasözcüklerdeki/f/sesi,RuslarndilpolitikalarylaveRusçannyounet
kisiyleherikilehçededekorunmutur.
Krgz Türkçesine giren alnt sözlerdeki /f/ sesi,bütün Krgz azlarnda ol
duu gibi CalalAbad azlarnda da süreksizleerek /p/ sesine dönümütür:
Prunza’ga barganm cok “Frunze’ye gitmiyorum.” (AlaBukaNayman). Känäp cip
(<kenaf) “kendir ip”, panar (<fonar’) “fener”(LeninKuçu). Toguz cldn beri koygo
perme(<ferma)boldum,ekicldanberiuydapermebolupitepturam.“Dokuzylko
yun çiftliinde çaltm. ki yldan beri inek çiftliinde çalyorum.” Aptelin
(<Aftalin) selsevetinde Telman kolhozu BaygakaTerek uçaskasnda. “Aptelin köy
sovyetindekiTelmankolhozuBaygakaTerekmntkasndadr.”(KaravanSaruu).
II.6.6./g/,/k/Sesleri:Özbekedebîdilindesözbanda/g/ve//seslerikulla
nlrkenKrgzedebîdilindebuseslernkarl/k/ve/Î/dr:äzäl(Özb.)//Wazal
(Kr.) “gazel”, it (Özb.) // W (Kr.) “tula”, åz (Özb.) // Waz (Kr.) “kaz”, gäp
(Özb.)//kep(Kr.)“söz,laf.”vb.
II.6.6.1.KrgzveÖzbekedebîdillerindekibazsözba/Î/,/k/sesleriCalal
Abad azlarnda /g/, // olur. Özbek edebî dilinde /g/, //’li örnekler olsa da
basknolarakkullanlmaz:
CalalAbadAzlar
ganat
gar
gar
KrgzEdebîDili
kanat
kar
kar
ÖzbekEdebîDili
Wanåt
Wår
Wariyä
gaymak
gazk
gem
gäp//gep
gepiç
kaymak
kazk
kem
kep
kepiç
WaymåW
WåzW
käm
gäp
käpiç
gerip
kerip//karp
arib
getmen
gz
golot
ketmen
kz
kolot
ketmån
Wz
vådiy
goon
koon
Wåvun
SözcüünAnlam
“kanat”
“kar”
“ihtiyar,
kocam
adam”
“kaymak”
“kazk,kazma”
“az,eksik,kusur”
“konuma,laf”
“galo, mestin d
ayakkabs”
“yersiz, yurtsuz, ga
rip”
“kazma,belkurek”
“kz”
“iki da aras çukur
yer,vadi”
“kavun”
göñ
göp
görpöçö
köñ
köp
körpöçö
köng
köp
körpä
gumgan
kumgan
Wumån
gülkü
külkü
külgi
gümü
gürek
gürüç
kümü
kürök
kürüç
kümü
küräk
gürüç
“gübre,tezek”
“çok”
“eyer üzerine konan
daryorganck”
“madenî çaydanlk,
ibrik”
“komedi, gülü, gül
me”
“gümü”
“kürek”
“pirinç”
II.6.6.2.CalalAbadeyaletininbirincigrubunagirenazlardnda,ikincive
üçüncü gruba girenlerde, söz ba /g/, /k/ kullanmnda, sözcüklerin anlamsal
farkllklardaortayaçkmaktadr:kör“gözlerigörmeyen,kör”,gör“mezar,kabir”.
II.6.6.3.kinciveüçüncügrubagirenazlarda,pepeegelensözcüklerinilki
ninsonuünlüveyayumuakünsüzlebiterse,ikincisözcüünbandabulunan/k/
sesiyumuayarak/g/olur:aktaganciydegöpboot,Marttkkldñaylda,Baktuubol
gala cayñda. Aldmda gülük torgaka, Ayvandan sn bir baka “Parçalanan hünnap
çokolur.Cömertlikgösterdinsevin!Baçokehiryerinde,önümdekouatyo
lumukapatyor.Hayvannhuyubirbaka!”(ToktogulSarttar).
Yukardakisesolaynntamtersideolabilir.lksözünsonundaki/k/sesi,ikin
cisözcüünbandakiünlüveyayumuakünsüzünetkisiyleyumuarve/g/sesi
nedönüür:Kaglayncügüstündöaynegim.“Canm,aynamyükünüstünde.”(Ka
ravanBag).Taruuaydaçu,arpaaydaçu,konogaydaçu“Darekti,arpaekti,talyan
darsekti.”(ToktogulTüntöy).Sandgcygancügünösaramcalkirgenüyünö“Sandk
ydyüküne,aletedevatgirdievine.”(BazarKorgonMunduz).
II.6.6.4.CalalAbadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarda,sonu
/k/ilebitensözcüklereünlüilebalayanbirekgetirildiinde,/k/sesiyumuamaz
veaynkalr.Busesolayçokyaygndeildir.ÖzbekTürkçesietkisialtndakalan
bölgelerde daha sk görülür: Döñköç (edb.dil: döñgöç) “kütük”. Mal bakatgan
(bagatgan)cerivista“(Buras)hayvanlarbeslediimizyerimizdir.”(KaravanBag).
Atnbakp(bagp),malnbakp(bagp)cürgembisde“Ata,malabakpgeçiniyoruz.”
(LeninÇoñBag).
kinciveüçüncügrubagirenazlarda,yukardaaçkladmzdurumda/k/
sesinin /g/ ye dönütüü örnekler daha çoktur: Maldn sanna garata kkz baka,
caygznbakacazlat“Hayvanlarnsaysnagöreknfarklyaznfarklyazlyor.”
(KaravanSaruu). Bltrg magzm cok “Geçen ylki boza yok.”(LeninBag). Eki
krklat ta, cazgz may aynda krklat, küzgüzü santavirdir cgrmaznan krklat “ki
defa krklr. Bahar zaman mays aynda krklr, güzün eylül aynn yirmisine
yaknkrklr.”(CañColSaruu).
II.6.6.5.Edebîdildekicyrma“yirmi(20)”sözcüününcgrma//cigirmeeklin
de Özbek Türkçesindeki yigirme ekline yakn söylenii, ikinci ve üçüncü gruba
özgüdür. Birinci gruba giren azlarda görülmez: Doklatçga cgrma munat “Ra
portörmemurayirmimanat.”(AlaBuka).Ombecatancgrmabekeçkkçakiinin
eigindecürdüm,koykaytardm…“Onbeyandanyirmibeyanakadarbukii
nin kapsnda çaltm. Koyun güttüm…” (KaravanSaruu). … cigirme kiylä klp
bergembizda“Yirmikilogramtartpveriyoruz.”(LeninKuçu).
II.6.7./c/~/y/Sesleri:EskiTürkçedekullanlansözcüklerdekisözba/y/sesi,
Krgz edebî dilinde /c/ sesine dönümütür. Söz banda /y/ sesi sadece Rusça
sözcüklerdevebazgüneyKrgzazlarndakullanlmaktadr.ÖzbekTürkçesibu
sesinsözbandakullanmaçsndan/y/tarafndadr:yl(Özb.)//cl(Kr.)“yl”,
yol(Özb.)//col(Kr.)“yol”,yetti(Özb.)//cedi(Kr.)“yedi”,yängi(Özb.)//cañ(Kr.)
“yeni”,yå(Özb.)//ca(Kr.)“ya”,yurt(Özb.)//curt(Kr.)“çadr;yurt”,yeil(Özb.)
//cal(Kr.)“yeil”,yük(Özb.)//cük(Kr.)“yük”,yüz(Özb.)//cüz(Kr.)“yüz”.
Özbek Türkçesinin Harezm bölgesindeki Kpçak aznda söz ba /c/ kulla
nlmaktadr.KpçakazbuözelliiyledierÖzbekazlarndanayrlr:col“yol”,
caman“kötü”(åäbduräÊmänov1962:101;Abdullåyäv1967:97).
II.6.7.1.CalalAbadeyaletininikinciveüçüncügrubundasözba/c/sesinin
kullanm baskndr: Anan taylayvs da civigen temekini. “Sonra nemlenen tütünü
kurumas için diker, bir yerlere dayarz.” Otuz toguzunçu cldar barele da bägän.
“Otuzdokuzuncuyldavarmyd?”Ciptinuzundugubirdey“pinuzunluuayn
dr.”(AlaBukaBeçel).
Buazlardasözba/c/sesibasknolsada,bazsözcüklerinkullanmndac//y
paralelliigörülmektedir:cok//yok“yok”,catat//yatat“yatyor”,ca//ya“ya”,
cüröberippis//yüröberippis“Yürümütük.”vb.
II.6.7.2.Pepeegelensözcüklerinilkininsonuünlüveyayumuakünsüzlebi
terse, ikinci sözcüün bandaki /c/ sesi yerini /y/ sesine brakr: ke de tav yok,
akadatavyokkiinikaysalaktagankaysarkiideptaaytavs.“edeaadakuvveti,
itah olmayan kiiye sebatsz, tutarsz kii deriz.”(AlaBukaKuçu). Oondon bir
yüs cgrma ceti töl aldm… “Ondan yüz yirmi yedi tane yavru aldm.” Saay
turgandaroneki,emiekiyaarsuvaynbagaturgandaron,cgrmaekigiiiteyt“(Bu
rada) süt saanlar on iki kii, iki yanda yavrusu olmayanlara bakanlar on kii,
(toplamda)yirmiikikiiçalyor.”(KaravanSaruu).Ökmättanbiryüzaltmsüssom
krktyn…“Hükûmettenyüzatmüçlirakrkkuru…”(LeninKuçu).
Yukardakikuraldnda,ilksözcüünsonundasertünsüzdebulunsaikinci
sözcüünbanda/y/sesininolduuörneklerdevardr:Cazpyatpsz.“Yazm
snz.”(AlaBukaKuçu).Emiekiyaar,üçyaarsuvayn…”imdiikiyandaki,üç
yandaki yavrusuz inein…” (KaravanSaruu). Balam bar, kz üç yä “Çocuum
var,kz.Üçyanda.”(LeninÇoñBag).
II.6.7.3.Sözbanda/c/~/y/deimesiCalalAbadeyaletininbirincigrubuna
girenazlaraözgübirdeiimdeildir.YinedebirincigruptaveCañColbölge
sindesöziçinde/y/sesinin/c/yerinekullanldörneklervardr:Taykunayn“iki
yandaki dana”(CañColSaruu). Kunan kunayn “üç yana girmi dana”
(ToktogulSayak).(kr:edb.dil:kunacn,Özbek:gunäcin).
KrgzTürkçesiveazlarndakisözbac//ykullanmnsadeceseslerinko
numlarndan kaynaklanan ses olaylaryla açklamak yeterli olmaz. Bizce söz ba
nda c//y kullanm, Krgz Türkçesinin kendi içinde cereyan bir süreç; bazen
kendibanagelienbazendedetkenlerleyönlendirilenbirdönüümdür(Aç
2009:9496).
II.6.8.SözBanda/n/SesininDurumu:
Özbek edebî dili söz banda /n/ sesini korumutur: nämåz “namaz”, näyzä
“mzrak”,noUtä“yular”,nävröz“nevruz”,närS“fiyat”,näsl“nesil”,naW“tam,ay
n”,negiz“temel,esas”.Krgzedebîdilindevekuzeyazlarndada/n/sesiko
runmutur: nokto “yular”, nerse “ey, nesne”, nan “ekmek”, nazar “bak, nazar”
vb.
II.6.8.1.Sözbanda/n/sesininkorunmasveyadüürülmesi,Krgzazlar
nnsnflandrlmasyaplrkentemelalnanözelliklerdenbiridir.CalalAbadaz
larnn tamamnda söz ba /n/ sesi korunmutur: namas “namaz, dua”, nokto
“yular”,nayza“karg,mzrak”,Toluktunnemnekibolgonunbilebis“Tamolarakne
olduunubilmiyoruz.”(ToktogulSarttar).Emgektinakberseboldu“Emeinkarl
ntamverseydi.”(ToktogulKaraSokuçu).Nemegekerek?“Negerekvar?”Birsom
dep, bazardn narkn aytp cürgön. “Bir som diyor, pazarda fiyatn söylü
yor.”(ToktogulBag). Eskiçe KakTerek deyt, nemnelikten KakTerek bolgondugun
bilalbayvz“eskidenberisertkavakdeniyor.Nedenböyledenidiinibilmiyoruz.”
(AlaBukaMoñol).ConemedepUapabolom.“Ya,nediyekayglanyorumki!”(Le
ninBag).
II.6.8.2. CalalAbad eyaletinin birinci grubuna giren azlar, pek çok özellik
bakmndankuzeyazlarylauyumiçindeolmasnaramen,sözba/n/sesini
korunmashususundaonlardanayrlr.Krgzedebîdilindevekuzeyazlarnda
görülmeyen,bazsözlerinbana/n/sesinintüretilmesiolay,CalalAbadazla
rnnüçgrubuiçindeözgünbirdurumdur.
Birincigrup:Niçke(içke)temirdentartpkoygonuzm,germedeyt“ncedemirden
çekilipyaplanatel,atlarnbalandçadripineurgandiyor.”(ToktogulKuçu).
noovas(oopaz//oopoz)“enenmiöküz”(ToktogulKaraSokuçu).
kincigrup:Onunaragrak(aragrak)cldrpkoy“Onuyerindenensonkaldr.”
(AlaBukaBag).Nktap(kta)alvatavs.“Israredipalyoruz.”(AlaBukaMoñol).
Üçüncü grup: BazarKorgon rayoodon nark (ark) rayon Sozok rayon “Bazar
KorgonbölgesindenötesiSuzakbölgesidir.”(LeninKuçu).Niçke(içke)kalpiyriyt
“ncelinceeiliyor.”(LeninÇoñBag).
II.6.9./z/,/s/Sesleri:/z/ve/s/seslerininsözba,ortasvesonundakikullanm
lar bakmndan Krgz ve Özbek edebî dilleri ayn özellikleri sergilerler:
negiz//nägiz,otuz//otuz,yaz//yåz,zalm//zålim,bazar//båzår,biz//biz,zoot//zavot,
kzl//Wzl;sk//issW,bastrma//båstirmä,kska//WsWä,ks//Wsvb.
II.6.9.1. CalalAbad eyaletinin birinci grubuna giren KetmenTöbö vadisinde
yaayanKrgzlarndilinde/z/,/s/seslerisözbanda,ortasnda,sonundabulun
malaraçsndanedebîdilleaynözelliklerisergiler:negiz“temel,asl”,otuz“otuz”,
caz“bahar”,zalim“zalim”,bazar“pazar”,taza“yeni,taze”,cezde“enite”,biz“biz”,
kz“kz”,zm“nem”,zoot“fabrika”,kzl“kzl”,bozo“boza”;señsel“dalgalanma”,
sk“scak;lk”,soolukkoy“beyandakikoyun”,bastrma“pastrma”,kska“ksa”
vb.
II.6.9.2.CalalAbadeyaletininüçgrunundadabuseslerindorukullanmlar
yannda,bazsözcüklerdekisözba,ortasvesonundaki/z/sesinin/s/sesinedö
nütüü görülür: Toktogul manaptar camandap rdagan sorluk klp cedi dep(edb.dil:
zorluk). “Toktogul aalar arklarla, iirlerle eletirilerde bulunanlara ikenceler
yapp onlar öldürdü diye…”. Sm tartp koyuptur deyvis (edb.dil: zm) “Tel çekip
koymu, diyoruz.” (ToktogulSayak); Ösüm (edb.dil: özüm) kutay çapçañ giilem.
“Ku gibi hzl, çevik bir kiiyim.” Ann içinde mispi, cespi (edb.dil: cez) oolor bar
“Onuniçindebakrmakrgibieylervar.”(ToktogulSarttar).Erkekbolsonoovasdeyt,
anan ögüs (edb.dil: ögüz) volot. “Buza erkek ise tosun diyoruz. Sonra öküz olu
yor.”Sas(edb.dil:saz)cergeçkkannbçkançöpdeyt“Bataklktaçkanotlarabiçilen
ot,kamdiyoruz.”(ToktogulBag).Ekicagnteripgetevis(edb.dil:ketebiz)“kitaraf
datoplaypgidiyoruz.”(ToktogulKaraSokuçu).
II.6.9.3.Benzerekilde/s/sesinin/z/sesinedönütürüldüüdurumlardavar
dr: IzkKöl’dö, too tarapta. (edb.dil: IskKök) “IskKöl’de, da tarafnda.” Izgüy
syaktuuztçu(edb.dil:Isküy,stçu)“Scakevgibistrd.”(ToktogulBag).Bylda
goumçaemgekalavzdepturavs,ezep(edb.dil:esep)klalek“Buyldafazladanial
rzdiyip,hesapyapyoruz.”(ToktogulKuçu).
II.6.9.4. CalalAbad eyaletinin ikinci grubunda /z/, /s/ seslerinin doru kulla
nmna kyasla deimeler daha fazladr: Sayvñ (zayp) barv? “Karn var m?”
(AlaBukaÇerik).Onunkiçinekeyinnançekkiçsmdan(zm)casalgan.“Onunküçüü
olan ekmek çekecei ince demirden yaplm.” Smniçke volot ta iyilçek “Tel ince
olduu için eilebilir.” (AlaBukaMoñol). Mayd tuyrap turup, kazanga sskravs
(szgr)“Küçücükküçücükdoraypkazandaeritiyoruz.”(AlaBukaTay).Ösüñüs
keveysispi?(Özüñüzkepeysizbi?)“Kendinizkonuacakmsnz?”(KaravanBag).
Kaltavs(kaltabz)varüydöçay,kantsalavs.(salabz)“Torbamzvar,evdeçayeker
koyarz.”Ceñicoktukämseldeyvis.(deybiz)“YeniolmayanaKrgzpaltosudiyo
ruz.”Segis(segiz)telebirgelet“Sekizidebirliktegeziyor.”(AlaBukaMoñol).
II.6.9.5.kincigruptasözortasnda/s/sesinin/z/sesinedönütüüörneklerde
vardr: Oñ goluñda gezeñ (keseñ) bar, Endi vir barda ezen (esen) bar. Ceñezinin
(ceñesinin)celbow,Agaznn(agasnn)belbow,Tündükbirboyuotcakza(caksa),Ceñi
menen celpiv öçürgön, Azar vir tümön gevayssa, Gülküzü (külküsü) menen geçirgen
“Saelindeçizikvar,imdiburadasalk,esenlikvar.Yengesininyelba,aabe
yinin kua. Gece bir kez ate yaksa, yeni ile yellendirip söndürdü. Hesapszca
birigelipkonusa,gülümsemeylegeçitirirdi.”(AlaBukaMoñol).Ekincizi(ekincisi)
“ikincisi”, üçüncüzü (üçüncüsü) “üçüncüsü”, araznda (arasnda) “arasnda” (Ala
BukaKuçu).
II.6.9.6.CalalAbadeyaletininüçüncügrubunagirenazlarnda,/z/,/s/sesle
rinin kullanm bazen deilikler gösterse de, baskn biçimde edebî dille uyum
içindedir:Zm,tilpandnzm.“tel,tülbentintelidir.”Küzdötowlorgoketçele.Krgz
üy tigivoturu. “Güzün dalara giderdi, Krgz çadr kurup yaard.” Özüm sekin
gvrap cürgen elem “Kendim yavaça kvryordum.”(LeninKuçu). Endi kättä suu
bilgenderçanaçbaylapalp,çavagatat,süzüvötöt“imdibüyüksuyubilenlerçanak,
tulumbalayp,küçükçapakbalniçinekoyupsepetlebalkavlyorlar.”(Lenin
Bag).
II.6.9.7.Tpkbirinciveikincigruptaolduugibi,üçüncügruptaki/s/sesleri
de/z/yedönüür:Mamasnnataz(atas)eikteoturu.“Mamasn’nbabaskapda
oturuyor.”Mäydäkimicüzümdöncazalat(casalat)“Küçükkimiüzümdenolur.”
(LeninCediger). Be gektir cerdin samann krmandn çekezine (çekesine) pelik menen
rgtpcynapkoyukerek“Beayryerinsamannharmannkenarnayabaylasavu
ruptoplaypkoymakgerekir.”(BazarKorgonMunduz).
II.6.9.8.Eklerinsonundaki/z/sesi,birinciveikincigruptaolduugibiüçüncü
gruptada/s/sesinedönüür:Cumuklytat,bircumutuklytatdeyvis.(deybiz)“
yapyor,biriibeceriyordiyoruz.”Silerdinsözüñergebizdinsözüvüs(sözübüz)tuura
keveydi? “Sizin anlattnzla bizim anlattklarmz uyuuyor mu?” (LeninÇoñ
Bag).
II.7.ÜNSÜZDEMELER
CalalAbadeyaletindekiazlardameydanagelenünsüzdeimelerini,Krgz
edebîdiliveÖzbekedebîdiliilemukayeseedip,tablolarhâlindeaadagöste
rilmitir.Farkllklarbölgeleregöredahaaçkgörülebilsindiyegruplarbirbirinden
ayrlmtr.Deiimler,Krgzedebîdilitemelalnarakgösterilmitir:
II.7.1.BirinciGrubaGirenAzlardakiÜnsüzDeimeleri:
Deiim
KrgzEdebîDili
daarat
dayarda
döü
durus
duman
dülöy
at
tap(ber)
CalalAbad
(BirinciGrup)
tarat
tayarla
töü
turus
tuman
tülöy
ad
dap(ber)
d>t
t>d
t>d
ÖzbekEdebiDili
täUårät
täyyårlä
töi
durust
duman
ådi
tåb(ber)
tobulgu
dovulgu
dåvul
SözcüünAnlam
“abdest,taharet”
“hazrlamak”
“örs”
“doru,iyi”
“düman”
“tüylerinidökmek”
“elmerdiveni”
“vurmak için el
kaldrmak”
“iddetli
dolu,
ç>c
m>n
çncr
çöcö
çgm
mitaam
cncr
cöcö
çgn
Mtaan//mitaan
zäncir
cöcä
çWm
müttäSäm
frtna”
“zincir”
“civciv,piliç”
“masraf,gider”
“dolandrc, açk
göz”
II.7.2.kinciGrubaGirenAzlardakiÜnsüzDeimeleri:
Deiim
KrgzEdebîDili
ÖzbekEdebîDili
daam
dagra
dalay
CalalAbad
(kinciGrup)
tääm
tagra
talay
d>t
danekerle
tänäkärlä
dånäkärlä
darbz
dayar
daynda
tarvs
tayar
täyinda
tårvuz
täyyär
tåyinlä
degi
tegi
tegi
t>d
t>d
dele
dilde
doomat
döbö
duman
atlas
at
tablg//tobulgu
tele
tilde
toomat
tövö
tuman
ädlas
ad
dovulgu
tillä
tuSmät
tepä
duman
ätläs
ådi
dåvul
ç>c
s>c
s>
d>l
talaa
tereze
testiyer
topu
tozok
çncr
çöcö
szgr
sorpo
ayda
dala,dalaa
derese
destiyer
dopu
dozok
cncr//cancr
cöcö
cskr
orpo//orvo
ayla
dälä
deräzä
dästiyär
döppi
dozaU
zäncir
cöcä
szr
orva
ayla
y>d
zorduk
süyrö
zorluk
südürö//süyrö
zorlW
südrä
täåm
dåvul
täläy
SözcüünAnlam
“yemek,yiyecek”
“davul,darbuka”
“çok önemli, bir
hayli”
“tutkallamak, le
himlemek”
“karpuz”
“hazr”
“ortaya çkarmak,
hazrlamak, belirle
yen”
“mutlaka,
tama
men”
“ve,keza”
“altnsikke,altn”
“töhmet,iftira”
“tepe”
“düman”
“atlaskuma”
“elmerdiveni”
“iddetli
dolu,
frtn”
“bozkr,step,tarla”
“pencere”
“muavin,çrak”
“takke”
“cehennem;azap”
“zincir”
“civciv,piliç”
“eritmek”
“çorba”
“gezmek,
dola
mak”
“zorluk,eziyet”
“sürüklemek”
II.7.3.ÜçüncüGrubaGirenAzlardakiÜnsüzDeimeleri:
Deiim
ÖzbekEdebîDili
d>t
KrgzEdebîDili CalalAbad
(ÜçüncüGrup)
daam
tääm
daarat
täärät
dag
tag
dandr
tandr
danekerle
tänäkärlä
t>d
t>d
darbz
dayarda
daynsz
degiele
den
dñ(suupkal)
drkra
duman
atlas
at
döü
talaa
tastorkon
tebelet
tereze
teste
testiyer
tolorsuk
tarvz
tayarla
täyinsiz
tegele
tän
tñ(suupkal)
trkra
tuman
ädlas
ad
töü//döü
dala
dastorkon
develet
dereze
deste
dästiyar
dolorzuk
tårvuz
täyyårlä
täyinsiz
tänä
tng
trWra
duman
ätläs
ådi
töi
dälä
dästurUån
tepälä
deräzä
dästä
dästiyär
tompoy
dompoy
dompäy
ç>c
ç>
s>ç
s>
>ç
topu
tozok
tukaba
çncr
çöcö
çama
szk
sz
soz
sorpo
ake
dopu
dozok
dukava
cncr
cöcö//çöcö
ama
çzk
çz
çoz
orpo//orvo
çake
döppi
dozaU
duUåbä
zäncir
cöcä
ama
çzW
çz
çoz
orva
>s
d>l
ayloo
terdik
sayloo
terlik
aylamåW
terlik
y>d
zorduk
süyröbö
zorluk
südürövö
süyrövö
täåm
täSårät
täi
tändir
dånäkärlä
zorlW
// südrä
SözcüünAnlam
“yemek,yiyecek”
“abdest,taharet”
“dahi,da”
“ocak,tandr”
“tutkallamak, lehim
lemek”
“karpuz”
“hazrlamak”
“hazrlksz,belirsiz”
“mutlaka,tamamen”
“ten”
“hemen(soumak)”
“paramparçaolmak”
“düman”
“atlaskuma”
“elmerdiveni”
“örs”
“bozkr,step,tarla”
“sofrabezi”
“ezmek,çinemek”
“pencere”
“deste,tutam”
“muavin,çrak”
“bir tür küçük ke
mik”
“(srn) ak kemi
i”
“takke”
“cehennem;azap”
“kadife”
“zincir”
“civciv,piliç”
“kuvvet,kudret”
“çizik,çizgi”
“çizmek”
“uzatmak,çekmek”
“çorba”
“sabah ile öle aras
zamanaral”
“seçim,seçmek”
“atn terini emmesi
için eyerin altna
konan
kumatan
gereç”
“zorluk,eziyet”
“sürüklememek”
II.8.ÜNSÜZTÜREMES
Krgzedebîdilindevekuzeyazlarndabulunanbazsözcükler,CalalAbad
eyaletinin ikinci ve üçüncü grubunda ünsüz türetilerek söylenirler. Özellikle
üçüncü gruba giren azlarda ünsüz türemesi sklkla görülür: Kölöñkö (edb.dil:
kölökö < kölige DLT, KB) “Gölge”. Taldn ordunda dümbürü (edb.dil: dümür <tüp*)
galat.“Aacnyerindekökükalr.”(LeninCediger).Kaynagansuustk(edb.dil:sk<
isigDLT,KB)bolot,akkansuumuzdakbolot.“Kaynayansuscakolur,akansusouk
olur.”Istksüttütavakakuyupmaydsalp,kolducuuvalpceyviz.“Scaksütütabaa
koyupyadöküp,elimizdaldrpyeriz.”Karay2(edb.dil:kara)çätiniçinde…”Kara
saçniçinde…”(BazarKorgonMunduz).
II.9.ÜNSÜZBENZEMES
II.9.1. CalalAbad eyaletinin ikinci ve üçüncü grubuna giren azlarndaki
+lIk/+lUkisimdenisimyapmaeki,edebîdildenfarklolarak,tonluünsüzlebiten
isimlerdensonra+lk/+lik,+luk/+lükeklindekullanlr.Krgzedebîdilindebuek
ünlü ile biten isimlerden sonra+lk/+lik,+luk/+lük; tonlu ünsüzle biten isimlerden
sonra +dk/+dik, +duk/+dük; tonsuzlarla biten isimlere +tk/+tik, +tuk/+tük eklinde
eklenir(KasapoluÇengel2005:115).Buisimdenisimyapmeki,ÖzbekTürkçesi
edebîdilinde+likekiylekarlanr(Ceyhun2000:38).CalalAbadazlarbuözel
lik bakmndan Özbek Türkçesinin etkisi altndadr: Ol zorluk menen tartvald
“Zorlaçekipald.”(AlaBukaKuçu).Egerdintägindeterliksalavs…“Eerinaltna
atnterinialmasiçinbezkoruz.”(LeninKuçu).
II.9.2.GerileyiciBenzeme:Bazsözcüklerde,söziçi/r/sesi,kendindensonrage
len/l/sesininetkisiyle/l/sesinedönüür.Busesolayüçüncügruptadahabaskn
dr. Özellikle çkiliklere özgü bir deiimdir: Çukullugun (çukurduk) cgrma
santimetir aydadk “Yirmi santimetre derinlie ulatk.” (KaravanBag). Ballgvs
(baarbz)iteylik“Hepinizçalyoruz.”(LeninCediger).Çnbolso,çntavakdeyvis.
“Çiniyeise,öinitabakdiyoruz.”Tüllü(türdüü)owkattsalpceyberevis“Türlütürlü
yemeklerikoyupyiyoruz.”(LeninKuçu).Karaksakdegenkäsälbolot,koydunballk
(baar) putu aksayt “Karasak dediimiz bir hastalk geldiinde koyunlarn bütün
bacaklartopallyor.”(SuzakCartBaKpçak).
CalalAbadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarnda“Atlas”söz
cüündeki/tl/ünsüzleri/ll/olaraktelaffuzedilir.BusözcükKrgzveÖzbekedebî
dilindeatlas//ätläseklikorunmaktadr.
Pääyiallas(atlas)“eldokumasipekatlaskuma”(BazarKorgonMunduz).
2
Özbek Türkçesi edebî dilinde alnt sözcüklerin sonunda /-y/ türemesi görülür. Fakat Türkçe sözcüklerde bu tür bir türeme görülmez
(Cokun 2000: 29).
II.10.ÇFTÜNSÜZLERNSÖYLEN:
Arapça ve Farsçadan alnan sözcüklerdeki çift ünsüzler Krgz edebî dilinde
teklemitir.ÖzbekedebîdilindevegüneyKrgzazlarndabusözcüklerdetek
lemegörülmez.Aslnauygunbirkullanmsözkonusudur:
GüneyKrgzAzlar
tillä
çillä
sünnät
läbbäy
KrgzEdebîDili
tilde
çilde
sünöt
lapay
ÖzbekEdebîDili
tillä
çillä
sünnät
läbbäy
ävväl
Wuddi
läzzät
izzät
mähäbbät
abal
kudu
lazat
zat
mahabat
ävväl
Uuddi
läzzät
izåt
måhåbät
SözcüünAnlam
“altn”
“en,zirve,üst”
“sünnet”
“emrediniz, emri
nizdeyiz(lebbeyk!)”
“evvel”
“tpk,ayn,tam”
“lezzet,tat”
“izzet,sayg”
“muhabbet”
Türkçe kökenli sözcüklerde ikizleme Özbek edebî dilinde ve güney Krgz
azlarndagörülür:sk(Kr.)//issik(Özb.)//ssk(az)“scak”,katuu(Kr.)//Wat
tW(Özb.)//WattW(az).“kat,sert”,säkkiz(Özb.)//segiz(Kr.)“sekiz”,yätti(Özb.)
//ceti(Kr.)“yedi”,ottz(Özb.)//otuz(Kr.)“otuz”,toWWz(Özb.)//toguz(Kr.)“do
kuz”vb.
ÖzbekTürkçesindekiikizlemelerbazenalntsözcüklerdedegörülür:Sul
sa>
Sullås“özet”,hec
’>hiccä“hece”,s
de>såddä“sade”(Cokun2000:29).
Rusçadanalnansözcüklerdebulunançiftünsüzlerdeteklemegörülmez.Bu
durum Krgz, Özbek edebî dilive azlar için geçerlidir:alleya “iki taraf aaçl
yol”, ballon “konteynr; balon; iç lastik”, vanna “banyo; tekne”, kristall “kristal”,
gramm“gram”,klass“snf”,metall“metal”.
Krgzedebîdilindeçiftünsüzlerinteklemediidurumlardaaykrlamagö
rülür:
llet > ildet “illet, hastalk”, moll
> moldo “okuryazar kii; imam”, çille > çilde
“en,zirve,üst”,bismillah>bsmlda“Allah’nadyla”,cell
d>celdet“cellat”,tille>
tilde“altn”,kelle>kelde“kelle”,domulla>damblda“müderris”vb.
Aykrlamasonucundasözcüklerinanlamlarndabirkarklkolacaksa,Kr
gz Türkçesi bu olay gerçekletirmez. Mesela, cennet sözcüü Krgz edebî dili
kuralna göre ikiz ünlü aykrlap candat olmalyd. Fakat candat (Üstü kapal,
kinayelisöylemek)diyebirfiilolduundan,herhangibirkarklönlemekiçin,
yaaslnasadktelaffuzeder(cannat)yadadüürür(canat).Millet“ulus,millet”,
mildet“görev,sorumluluk”örneinidegösterebiliriz(Dykanov1986:83).
II.10.1. Krgz edebî dilinde ve kuzey azlarnda görülen, söz içi /ld/ aykr
lamaolay,CalalAbadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlardagö
rülmez. Özbek edebî dilinde de çift ünsüz /ll/ korunmaktadr: tillä, ällä, Abdillä,
sällä,bäräkällä,mullä
Altnmenentille(tilde)ököwbirsös“altn’ve‘tilde’sözlerininanlamlarayn
dr.”(AlaBukaKuçu).Alley,alley(aldey)depsoorotovusbalan“Çocuklar“ninni,
ninni” diye sakinletirip uyutuyoruz.” (AlaBukaTöölös). Abdillä (Abdulda) sopu
uluu ämmäsinän… “Abdullah sofu olan büyük amcasndan…” (BazarKorgon
Munduz).Sällä(selde)namazokugandaçalat“Sarnnamazklarkensaryor.”(Le
ninKuçu). Bäräkällä (barakelde) ulum. Eñ aldda mollo (<moldo) turatta “ferin o
lum,ensonundahocaoluyorsun.”(LeninÇoñBag).
II.10.2.GüneyKrgzazlarnnhementamamndarastlanan/l/sesininikiz
lemesi hâdisesi, CalalAbad eyaletinin ikinci ve üçüncü gruplarna giren azla
rndadagörülür:Birikemelliktemin“imditamelliyandaym.”(KaravanBag).
Buday berdi, pul berivatat, äsäl berdi bir meenetke ellik be kramdan “Buday verdi,
paraveriyor,balverdi;birmanataellibegramdan.”(BazarKorgonMunduz).
II.10.3.Bazbölgelerindeçift/ll/ünsüzleri,yerleriniuzunünlüyebrakr:Elüü
tokustamn.“Ellidokuzyandaym.”(AlaBukaKuçu).(Özbek:ellik).
II.10.4./t/Sesininkizlemesi/tt/:
Atamkaramagdaoncettiyäkäkirgiçecürdüm“Onyediyanakadarbabamn
yannda kaldm.” (LeninÇoñ Bag). Ottuz yl boldu menin murap bolup itegenime
“Murapolarakçaltmsüreotuzbeyloldu.”(LeninBag).Birkoy,beyüssom
akça,ottuskilägirämgürüç,ellikkilägirämunmenensyland“Birkoyun,beyüzsom
para, otuz kilogram pirinç, elli kilogram un ile ödüllendirildim.” (SuzakKuçu).
Clknnkattuuooruoobolot“Atlarnenkötühastalbudur.”(BazarKorgon).
II.10.5./k/sesininikizlemesi/kk/:
Pärme bolup iteym säkkis yldam beri “Sekiz yldr çiftçilik yapyorum.” (Ala
Buka,Bag).Kzmtokkusaylkboldu“Kzmdokuzaylkoldu.”(SuzakKuçu).
II.10.6./s/sesininikizlemesi/ss/:Krgzedebîdilindebuikizlemelergörül
mez.Özbekedebîdilindebusözlerdekiikizlemelerigörmekmümkündür:Wassåb
“kasap”,issW“scak”,sässW“piskoku”vb.
Aptapcüdäässpçkt“Günehavayçokstt.”(AlaBukaMoñol).Kassaptar
pöstürmä çgarat “Kasaplar pastrma yapyorlar.” (LeninKuçu). Encir minege däri
ekenin bilbeym. “ncirin bu denli ilaç olarak kullanldn bilmiyordum.” Iskçan
deyt, ssk käsäli bar kii ceveyt. “Iskcan’ diyorlar, atei olan kiiler yemiyor.”
Sassgan oozdon büksigän gäp çgat “Kokan azdan tutarsz (yalan) sözler çkar.”
(BazarKorgonMunduz).
II.11.GÖÇÜME:
Krgz edebî dilindeki baz sözlerdeki ünsüzler, CalalAbad azlarnda yer
deitirmilerdir.Göçümeyeurayanörneklertablohâlindegösterilmitir:
Göçüme
ks>sk
KrgzEdebîDili
alakst
CalalAbadAzlar
alaskat
pk>km(p)
ry>yr
kb>pk
ks>sk
pr>rp
çepken
krgy
kökbörü
böksö
topurak
çekmen
kygr
köpkörü//kökmörü
pöskö
turpak
SözcüünAnlam
“oyalamak,
dikkatinibaka
eylereçekmek.”
“erkeküstgiyimi.”
“birtüratmaca”
“bozkurt”
“daetei;etek”
“toprak”
II.12.ÜNSÜZDÜMES:
II.12.1.CalalAbadeyaletininbirincigrubunagirenazlarda,“min”sözünde
kisözba/m/sesi;sözortasnda/ñ/ve/r/sesleri;sözsonunda/l/sesi,genellikle
kuzey azlarnda olduu gibi korunmaktadr. Fakat baz örneklerde bu sesler
düürülmütür. Düürülen örneklerdeki ekillerin çou, Özbek edebî dilindeki
gibidir(min,birdänigä,tugän,ubu,oä,bu):Çoñunimip(min)delecamanbolgom,
bamaylanpketet.“Büyüünebindiimdefenaoluyorum,bamdönüyor.”Atka
imem (min). “Ata biniyorum.” (ToktogulSadr). Çaç moyuñça tübes üçün birdeke
(birdeñke) baylayt. “Saç boyuna dümemesi için top yapp balyor.” (Toktogul
Kuçu).Birdençptaberet.“Birdenkonumayabalad.”Elükiylabatatugan(turgan)
ökömöttün gav “Hükûmetin çuval elli kilogram alyor.” (ToktogulKara Sokuçu).
Uu(uul)taptadagerekcarakaoo(ool)clkcaravatat.“imdiolanihtiyacageçen
yln faydas yok.”(ToktogulKuçu). Bu (bul) nemne glp cüröt? “Bu ne yapyor?”
(ToktogulSarttar).
II.12.2.GüneyKrgzazlarnntamamndaolduugibi,CalalAbadazlar
nnikinciveüçüncügrubundabol,al,sal,kal,kl,kelfiillerine–p,sa,gan,g,
la,ba,sneklerieklendiinde;bufiillerinsonundaki/l/ünsüzüdüürülür.
Buözellikkonumadilindeyaygndr.FakatÖzbekveKrgzedebîdillerinde
rastlanmaz. Buna benzer bir ses olay Yeni Uygur Türkçesi edebî dilinde vardr.
UygurTürkçesindebirleikfiillerinoluumundabazsesdeimevebenzemele
rininyansra/l/dümeleridegörülür:apçiW<alpçW,ekket<alpket,WäpWal
<kelipkal;okupyat>oWuvat,saylapal>saylavalvb.FakatCalalAbadazlarn
dakiapkegendiörneinindndaki/l/seinindümesiolay,UygurTürkçesindeki
örneklerdenfarkldr(Öztürk1997:102).
kinci ve üçüncü grupta bu sesin düürülmedii örnekler daha baskndr.
Edebî dilde, kuzey azlarnda ve CalalAbad eyaletinin birinci grubuna giren
azlarda bu ses düürülmez: Egin uvagnda kurgakçlkbogon (bolgon) cok. “Ekim
zamanndakuraklkyok.”Apamcetimicakakelipkagan.(kalgan)“Annemyetmi
yanagirdi.”Eçnesretuyrakeveyt.(kelbeyt)“Hiçbireydorudürüstolmuyor.”
Kagaz apkegendi potoçu deyvis (alp kelgendi) “Evrak, mektup alp getiren kiiye
postacdiyoruz.”(AlaBukaKuçu,2.grup).Biyerdebirüçbowtüüpkaptr.(kalptr)
“Buraya üç ba dümü.” (AlaBukaBag,2. grup). … bovosom çäy içeyin dedim.
(bolbosom) “… öyleyse çay içeyim dedim.” Agla nandan (algla) “Ekmekten
aln.”(LeninKuçu,3.grup).Iskokatvzgananberet,orpokperet(klpberet)“Scak
yemeimizinyannaekmekveriyor,çorbayapyor.”(LeninBag,3.grup).
II.12.3.CalalAbadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlardabazen
söziçinde/r/ve/ñ/;sözsonunda/r/,/t/ve/l/seslerinindüürüldüügörülmekte
dir. Bu azlarda yukarda gösterdiimiz seslerin düürülmesi veya korunmas
kullanmbirbirineyakndr.VerilenörneklerdekisözcüklerÖzbekedebîdilinde
uekildedir:çukur,uä,tört,gügürt,turgän,çptr:
Semintbolot,biyikçukurbolot,adamboyugelet,angüpkedeyvisbis.“Çimentoya
plyor.Büyükçukurkazlyor.Çukurinsanboyunuayor.Burayaküpke(Yeni
doan kuzu ve olaklara ayrlan yer.) diyoruz.” Ar cerde uu da ot cerge gotorup
bagavs“Onuheryere,otlaagötürürbesleriz.”(CañCol,Saruu,2.grup).Permede
on tör cl iledim. “Çiftlikte on dört yl çaltm.” Kükürt // kügüt. “kükürt”. Suu
guyatuganböçkö,dalalargasuwguyupaparat“Sufçsiletarlayasugötürülüyor.”
(KaravanBag, 3.grup). Üçtör atçan kele yatat “Üç dört tane atl geliyor.” (Lenin
Sayak, 3.grup). Belderdin banda cañ çaç çgpt “Çocuklarn kafasnda yeni saç
çkm.”(LeninÇoñBa,3.grup).
II.12.4. Söz ba // sesinin düürülmesi, CalalAbad eyaletinin üçüncü gru
buna giren azlara özgüdür. Krgz ve Özbek edebî dilinde bu olay görülmez:
Doldoyupketse,iipketti.“Katkatiipgitti.”Kozudaniekbolot.“Kuzuolduktan
sonrabüyüyüpiekolur.”(LeninKuçu,3.grup).…çakkanceriiiyt“…çarptyer
iiyor.”(SuzakKuçu,3.grup).
III.SONUÇ:
1.KrgzTürkçesininCalalAbadeyaletiazlarndakiünlüsistemiKrgzve
Özbekedebîdilindenzengindir.Buazlardadokuzksa,yediuzunünlüvedört
diftongbulunmaktadr.Krgzedebîdilindesekizksa,altuzunünlü;Özbekede
bîdilindeisedokuzksabirdeyarmünlüvardr.CalalAbadazlar,Krgzede
bî dilinde olmayan, Özbek edebî dilinde sklkla kullanlan /ä/ ünlüsünü bulun
durmasbakmndanÖzbekedebîdiline;uzunünlülerinvarlaçsndanKrgz
edebîdilineyakndr.DiftonglarnkullanmyönüyleKrgzveÖzbekedebîdille
rindenziyadeKazakTürkçesinedahayakndr.CalalAbadazlar,ünlüsistemi
bakmndan corafi konumunu teyit edercesine Krgz, Özbek, Kazak Türkçele
rindekiünlüleribünyesinetoplamgibidir.
2. CalalAbad azlar ünsüzler açsndan Özbek Türkçesine daha yakndr.
Krgzedebîdilindeolmayan,Özbekedebîdilindeskçakullanlan/Ì/ve/Ê/sesle
ri,nadirendeolsarastlanan/w/sesi,CalalAbadazlarndadakullanlr.
3.Krgzedebîdilindeçokdüzenlibirkuralolandüzlükyuvarlaklkuyumu
CalalAbadazlarndadatemelolarakkorunmaktadr.Fakatuyumunbozuldu
uörneklerdeazmsanmayacakkadarfazladr(Yaklak%80uyumlu,%20uyum
bozuluyor). Uyumun bozulduu bölgelerde Özbek Türkçesinin etkisi yadsna
maz.
4. Alnt sözcüklerdeki seslik deimeler açsndan CalalAbad azlar umu
miyetleÖzbekedebîdilineyakndurur:mäkäm,Wymätgibi.
5.CalalAbadazlarsözbanda/p/sesininkullanmaçsndanÖzbekede
bîdilinedahayakndr.Krgzedebîdiligenellikle/b/tarafndadr.
6.Alntsözcüklerdeki/f/sesi,CalalAbadazlarndasüzeksizleerek/p/ol
mutur.Özbekedebîdili/f/sesinigeneldekorumaktadr.BuyönüyleCalalAbad
azlarKrgzedebîdiliileuyumludur.
7.Krgzedebîdilindesözba/Î/,/k/sesleriCalalAbadazlarnda//,/g/
seslerine dönümütür. Özbek edebî dili bu seslerin söz banda kullanm bak
mndan ortada bir yerdedir (yaklak %50). Güney Krgz azlarndaki bu dei
imdeÖzbekTürkçesinin,FarsçaveTacikçeninetkisibüyüktür.
8. Söz banda /c/, /y/ seslerinin kullanmnda CalalAbad azlar genelde
Krgz edebî dilinde olduu gibi /c/ tarafndadr. Bunun yannda yaklak
%30’laravaranbiroranlasözba/y/’liörneklerdegörülür.GüneyKrgzazla
rndasözba/y/sesininkullanmndaÖzbekTürkçesininetkisimutlakavardr.
AmabizegörebudurumKrgzdilininbirdeiimveyadönüümsürecidir.
9.Sözba/n/sesinindüürülmesiveyakorunmas,Krgzazlarnnsnf
landrlmasnda kullanlantemel seslik özelliklerden biridir.Bu özellik açsndan
CalalAbadazlar,KrgzveÖzbekedebîdilleribenzerözelliktedirvesözba
/n/ sesini korumulardr. Krgz ve Özbek edebî dillerinden farkl olarak Calal
Abadazlarnnüçüncügrubundasözba/n/sesitüretilmektedir.
10./z/ve/s/seslerininkullanmdaKrgzazlarnnsnflandrlmasndakul
lanlr. Krgz ve Özbek edebî dillerinde bu seslerin kullanm düzenlidir. Calal
Abadazlarndabazdeimelergörülmektedir:
a.CalalAbadazlarnnüçgrubundadasözba,içivesonunda/z/sesiba
zen/s/sesine;/s/seside/z/sesinedönüür.
b.kincigruptabuseslerinbirbirleriyerinekullanmlardahafazladr.
c.Üçüncügruptakiazlardabuseslerinkullanmbasknbiçimdeedebîdille
uyumludur.Deiimlernadirgörülür.
ç.Üçgruptadaeklerinsonundaki/s/sesi/z/yedönüür.
11.ÜnsüzlerdekifarkllklarbakmndanCalalAbadazlarÖzbekedebîdi
lineyakndr:
d//t:Krgzedebîdilindekisözba/d/sesiCalalAbadazlarndaveÖz
bekedebîdilindegenellikle/t/eklindedir.
t//d:Krgzedebîdilindekisözba/t/sesiCalalAbadazlarndaveÖz
bekedebîdilindegenellikle/d/eklindedir.
ç//c:Krgzedebîdilindekisözba/ç/sesiCalalAbadazlarndaveÖz
bekedebîdilindegenellikle/c/eklindedir.
s//ç:Krgzedebîdilindekisözba/s/sesiCalalAbadazlarndaveÖz
bekedebîdilindegenellikle/ç/eklindedir.
d//l:Krgzedebîdilindekisöziçindeki/d/sesiCalalAbadazlarndave
Özbekedebîdilindegenellikle/l/eklindedir.
12.SözcükteçiftünsüzlerinbulundurulmasbakmndanCalalAbadazlar
Özbekedebîdiliyleuyumludur.Krgzedebîdilindebuçiftünsüzleryatekleirya
daaykrlar.
13.Sesözelliklerinigenelolarakdeerlendirdiimizde,CalalAbadeyaletinin
birincigrubunuoluturanKetmenTöbövadisindekiKrgzlarnkuzeyazlarna
ve edebî dile benzediini; ikinci ve üçüncü grubu oluturan azlarn ise Özbek
Türkçesineyakndurduunusöyleyebiliriz.
CalalAbadeyaletindekiazlar,Krgzedebîdilindenfarklözelliklersergile
dii bütün durumlarda Özbek Türkçesinin hususiyetlerini sergilemektedirler.
YukardaverdiimizmaddelerinçoundaÖzbekedebîdiliileCalalAbadazlar
benzerkaraktersergilemektedir.GerekgüneyKrgzistan’daÖzbeklerindeya
yorolmas,gereksebölgeninÖzbekistansnrnayaknlneticesindeoluanili
kiler,ikifarklTürkboyunukonumaolarakbirbirlerineyaklatrmtr.Bugünkü
Krgzistan’ tam ortadan “kuzey” ve “güney” olarak ayran Ala Too (Ala
Da)’nundabundapaybüyüktür.KuzeyKrgzistan’lagüneyarasndaalmaz
bir duvar gibi duran Ala Too sradalar, yüzyllar boyunca güney Krgzis
tan’dakiKrgzlarÖzbeklerleiçiçeyaamayamecburetmitir.Bugünbilekarayo
luulamnngüçolduuikibölgearasndadil,sosyalyap,dinveekonomikdu
rumbakmndançokbelirginfarkllklarvardr.
19’ncü yüzyln ortalarnda balayp 20’nci yüzyln neredeyse sonuna kadar
devamedenRussiyasetivedilpolitikalarsonucundaayranÖzbeklerveKrgz
larn, uzun zaman bir devlet çats altnda yaadn unutmamak gerekir. Eer
OrtaAsya’dakiTürkdevletleri(Buhara,SemerkandHanlvb.)Ruslarayenilme
selerve20’nciyüzylabamszdevletlerolarakgirselerdi,bugünfarklikiedebî
dilibulunanKrgzveÖzbekTürkçelerini,sözkonusuHanlklarnikifarklboyu
na ait iki farkl az olarak deerlendiriyor olacaktk. Bütün yaplan ayrtrma
plânlar,snrlarçizipyenidevletlertüretmefikri,yenikimliklerkazandrmagay
reti, yeni diller oluturma ve düman etme (O Uruu gibi) uralarna ramen;
ÖzbeklerveKrgzlardierbütünTürkboylargibiaynköktenbeslenenikiolgun
aaçtrvebuaacndallar–hereyeramenbirbirlerinekenetlemitir.
IV.KISALTMALAR
Kr.
:KrgzTürkçesi
Özb.
:ÖzbekTürkçesi
edb.dil.
:Krgzedebîdili
az
:Azlarlailgiliörneklerdekullanld.
KSA
:KrgzSovetAntsiklopediyas
TTAS
:TatarTilini=A=latmalSüzligi,IIIIII
BHS
:BakortTiliniñHüàligiIII.
V.KAYNAKÇA
ABDRAHMANOVAR.(Red.)(1954)RusskoUzbekskiySlovar’,Moskva.
ABDULDAYEVE.(1956)KrgzTilininÇatkalGovoru,Frunze:KrgzSSRlimlerAkademiyas.
ABDULDAYEV E., BAKNOVA G., KONDUÇALOVA S., SIDIKOV S. (1960) Tyan’andk
Krgzdardn Tilindegi Özgöçölüktör, Frunze: Krgz SSR limder Akademiyas Til caba
Adabiyatnstitutu.
ABDULDAYEV E., DAVLETOV S., MONOV A., TURSUNOV A. (1986) Krgz Tili, Frunze:
MektepBasmas.
ABDULDAYEVE.,SAYEVD.(1969)KrgzTilininTüündürmöSözdügüI,Frunze:MektepBas
mas.
ABDULDAYEV E., SAYEV D.(1984) Krgz Tilinin Tüündürmö Sözdügü, Frunze: Mektep Bas
mas.
ABDULLAYEVF.A.(1967)FonetikaHorezmskihGovorov,Takent.
AHMATOVT.,MUKAMBAYEVC.(1978)AzrkKrgzTili,Frunze:MektepBasmas.
ÅLMU.(1949),mlåLugäti,Takent.
ARATR.R.(1979)KutadguBiligIIIndeks,(NereHaz:KemalEraslan,OsmanF.Sertkaya,Nuri
Yüce)stanbul:TürkKültürüAratrmaEnstitüsü.
AÇI U.D. (2009) “Wilhelm Radloff Krgz Lehçesini Neden Söz Ba /y/ Tarafnda Bir Türk
LehçesiOlarakGöstermitir?”,ModernTürklükAratrmalarDergisi,2009,6(2):7797.
ÄZZOVO.,RIZÄYEVAZ.(1989)ÖzbekçäRusçäLuät,Tåkent:Okutuvçi.
BAKNOVA G. (1952), Krgz Tilinin Oktyabr’ Rayonunun Govoru Boyunça Materiallar, Frunze:
TrudYALKrigizFANSSSR,v.III.
BAKNOVAG.(1955a)IskKölGovorununMaterialdarnan,Frunze.
BAKNOVAG.(1955b)KrgzTilininOGovorloru,Frunze.
BAKNOVA G., KONDUÇALOVA S., SIDIKOV S. ( 1958) Krgz Tilinin CalalAbad Oblasnn
Govorloru,Frunze:KrgzSSRlimderAkademiyasTilcanaAdabiyatnstitutu.
BAKNOVA G., KONDUÇALOVA S., SIDIKOV S. (1959) Krgz Tilinin Çüy Govoru, Frunze:
KrgzSSRlimderAkademiyasBasmakanas.
BakortTiliniñHüiligiIII,(1993)(Komisyon)Méskéw:RossiyaFéndérAkademiyl,UralBüligi
BakortostanGilmiÜàegiTarih,TilhémÉàébiyétnstitut,“RusskiyYazk”.
BOROVKOVAA.K.(Red.)(1959)UzbekiskoRusskiySlovar,Moskva.
COKUNV.(2000)ÖzbekTürkçesiGrameri,Ankara:TürkDilKurumuYaynlar.
DAVLETOVS.,KUDAYBERGENOVS.(1980)AzrkKrgzTili,Frunze:MektepBasmas.
DIYKANOVK.(1959)KrgzDilindegiÜndüülör,Frunze.
DIYKANOVK.(1986)ÖzbekcanaKrgzTilininSaltrmaFonetikas,Frunze:KrgzMamlekettik
UniversitetiBasmas.
DivanüLûgatitTürkDizini(1972),Ankara:TürkDilKurumuYaynlar.
ERCLASUNA.B.(Red.)(1991)KarlatrmalTürkLehçeleriSözlüüIII,Ankara:TürkDilKuru
muYaynlar.
GÜLTEKV.(2004)RusçaTürkçeSözlük,Ankara:BilimveSanatYaynlar.
HÄSÄNOVB.(1993),NävåiyÄsärläriÜçünKskäçäLuät,Tåkent:ÖzbekistånRespublikäsiFA
“Fän”Näriyåti.
MANOVA.(1990)KrgzTili,Frunze:MektepBasmas.
KASAPO@LU ÇENGEL H. (2005) Krgz Türkçesi Grameri, Ses ve ekil Bilgisi, Ankara: Türk Dil
KurumuYaynlar.
KrgzSovetEntsiklopediyas(1983),(BaRedaktor:B.Ö.Oruzbayeva),Frunze:KrgzSSRlimler
Akademiyas,KrgzSSRBasma,PoligrafiyaCanaKitepSoodateriBoyunçaMamalekettik
Komiteti.
KUDAYBERGENOVS.,TURSUNOVA.,SIDIKOV,C.(Redaktörler)(1980),KrgzAdabiyTilinin
Grammatikas,Frunze:limBasmas.
MÅRUFOVZ.M.(Red.)(1981)ÖzbekTiliningzåhliLuätiIII,Moskva:RusTiliNäriyåti.
MRZAYEVM.,USMANOVS.,RASULOV.(1970)ÖzbekTili,Takent:Oktuvçi
MUKAMBAYEVC.(1955)KrgzTilininCergeTalGovoru,Frunze.
NECPE.N.(2008),YeniUygurTürkçesiSözlüü,Ankara:TürkDilKurumuYaynlar.
NURMÅNOVA.,RÄSULOVR.(1993)ÖzbekTiliCädvällärdä,Tåkent:Oktuvçi.
OTORBAYEV K. O. (1956) “Osobennosti Geografii Naseleniya DcalalAbadskoy Oblasti
KirgizskoySSR”,zvestiyaANKirgizskoySSR,Frunze.
ÖNER M. (1998) Bugünkü Kpçak Türkçesi, Tatar, Kazak ve Krgz Lehleri Karlatrmal Grameri,
Ankara:TürkDilKurumuYaynlar.
ÖZTÜRKR.(1997)UygurveÖzbekTürkçelerindeFiil,Ankara:TürkDilKurumuYaynlar.
REEDOVV.V.(1959)UzbekiskiyYazk,Takent:Uçpedgiz.
REEDOVV.V.,ÅÄBDURÄHMÄNOV.(1978)ÖzbekDiälektålågiyäsi,Takent.
SIDIKOV,C.K.(1990)AzrkAdabiyKrgzTilinincanaDialektilerininFonetikalkStrukturas,Frunze:
limBasmas.
ÅÄBDURÄHMÄNOV.(1962)ÖzbekÄdäbiyTiliväÖzbekeväläri,Tåkent.
ÅÄBDURÄHMÄNOV.vd.(1980),HåzrgÖzbekAdabiyTili,Tåkent:Oktuvçi.
Tatar Tilini Alatmal Süzligi, IIIIII (19791981) (Komisyon) Kazan: SSSR Fénér Akademiyasi,
KazanFilialiGalimcanbrahimovsmindégiTil,ÉdébiyathémTarihnstitut,TatarstanKi
tapNériyat.
TEKNT.(2006)OrhonYaztlar,Ankara:TürkDilKurumuYaynlar.
TURSUNOVU.,ORINBÅYEVB.(1982)ÖzbekÄdäbiyTiliTäriUi,Tåkent:Oktuvçi.
YUDAHN K.K. (1988) Krgz Sözlüü III (Çev.Abdullah Taymas), Ankara: Türk Dil Kurumu
Yaynlar.
YUSUFB.(1993)TürkçäÖzbekçäväÖzbekçäTürkçäLuät,Tåkent:ÖzbekistånNäriyåti.

kırgız türkçesgngn calal abad a<ızlarına özgü seslgk farklılıkların

Transkript

Benzer belgeler