"Dünya Miras Listesinde Bir Neolitik Kent" Çatalhöyük

Dünya Miras Listesinde Bir Neolitik Kent
Çatalhöyük”
“
1
2
Dünya miras listesinde
bir Neolitik Kent
“Çatalhöyük”
Çatalhöyük; tarımı, sosyal hukuku, mimariyi ve
sanatı özgün bir biçimde uygulayan ilk yerleşik düzen
toplumunu temsil eden bir neolitik kenttir. Kent,
modern hayatın temellerinin atıldığı, insan ilişkilerinin
toplumsal bir düzen ve birliktelik içerisinde yaşandığı,
kültürel ve sanatsal izlerin bulunduğu bu bütünlük
ve seçkin evrensel değeriyle farkını hissettirmektedir. Çatalhöyük bu değerleriyle 11. Kültür varlığımız
olarak UNESCO Dünya Miras Listesi’ne girmiştir.
3
Dünya Miras Listesinde Bir Neolitik Kent
“Çatalhöyük”
Çatalhöyük Yeri ve Konumu
İnsanların avcılık ve toplayıcılığa dayalı göçebe bir yaşamdan, yerleşik hayata ve tarım toplumuna geçtiği Neolitik Dönem yerleşimlerinin başında gelen Çatalhöyük, İç Anadolu
Bölgesi’nin güney ucunda Konya Ovası üzerinde yer almaktadır. Konya’nın 52 km. güneydoğusunda, Çumra İlçesi’nin 12 km.
kuzeyinde Küçükköy sınırları içerisindedir. Höyük farklı yükseltili iki tepesinin çatal şeklinde olmasından dolayı “Çatalhöyük”
olarak anılmaktadır.
Günümüzden 9400 yıl önce Çarşamba Çayı’nın birikinti konisi
üzerinde, Eski Konya Gölü kenarındaki 13,5 hektarlık bir alanda
kurulan ve yaklaşık iki bin yıl boyunca kesintisiz iskân edildiği
düşünülen Çatalhöyük yerleşimi, Neolitik döneme tarihlenen
“Doğu Çatalhöyük” (M.Ö.7400–6200) ile Kalkolitik döneme
tarihlenen “Batı Çatalhöyük” (M.Ö. 6200–5200) olmak üzere
iki höyükten oluşmaktadır. 21 metre yüksekliğinde 18 Neolitik yerleşim tabakasından oluşan Doğu Çatalhöyük yerleşimin
merkezi konumundadır. Batı Çatalhöyük ise hafifçe eğimli bir
arazi üzerinde 2 metresi bugünkü ova seviyesinin altında olmak üzere yaklaşık 8 metre yüksekliğinde Kalkolitik Döneme
ait kültürel özellikler göstermektedir.
Sille
Selçuklu
Meram
KONYA
Karatay
Yarma
Hatıp
Kaşınhanı
4
Hatunsaray
İçeriçumra
Akören
Ovakavağı
Çatalhöyük
Çumra
ismil
Hotamış
Gölü
5
Dünya miras listesinde bir Neolitik Kent
“Çatalhöyük”
Çatalhöyük’ün Keşfi ve Kazı Tarihçesi
İnsanlığın tarih öncesi dönemlerinin anlaşılmasına dair kilit
bir yerleşim yeri olan Çatalhöyük, James Mellart tarafından
ekip arkadaşları David French ve Alan Hall ile birlikte 1958
yılında keşfedilmiştir. 1961 yılında kazıya başlayan Mellart,
1962, 1963 ve 1965 yıllarında dört kazı sezonu boyunca
Çatalhöyük’te kazı çalışmalarını sürdürmüştür. Yapılan kazılar sonucunda yerleşim yerinde 14 yapı tabakası tespit eden
Mellart, Anadolu toprakları üzerinde o güne kadar bilinmeyen
Neolitik kültürün varlığını ortaya koymuştur. Çeşitli sebeplerle verilen uzun bir aradan sonra Çatalhöyük kazılarına 1993
yılında İngiliz arkeolog Ian Hodder başkanlığında yeniden
başlanmış ve uluslararası bir ekiple çalışmalar günümüzde de
devam etmektedir.
6
7
Dünya Miras Listesinde Bir Neolitik Kent
“Çatalhöyük”
Çatalhöyük Mimarisi
Çatalhöyük yerleşimi, dışa tamamen kapalı bal peteği şeklinde
bitişik düzende kerpiçle inşa edilen konut ve tapınaklardan oluşan mahallelerin birbirine eklenmesinden meydana gelmektedir.
Evlerin bitişik duvarları nedeniyle şehirde sokaklar mevcut değildir. Ulaşım günlük hayatın büyük zamanının geçtiği düz damlar üzerinden sağlanmaktadır. Evlerin arasında avluya açılan dar
geçitler yer almaktadır. Avlular bir anlamda hava ve ışık sağlayan
aynı zamanda çöplük olarak kullanılan mekânlardır. Plan olarak
birbirine benzeyen evler taş temel kullanılmadan kerpiç tuğlalarla dörtgen planlı olarak yapılmıştır. Ana odalara bitişik depo ve
yan odalar bulunmaktadır. Odalar arasında dikdörtgen, kare ya da
oval biçimde geçişler vardır. Ahşap kirişler ile duvarların içerisine
yerleştirilen ahşap dikmelerin taşıdığı çatılar ise sıkıştırılmış kil
ve kamıştan inşa edilmiştir. Evlere giriş çatıdan açılan bir delikten
ahşap merdiven aracılığıyla sağlanmaktadır. Bu delik aynı zamanda merdivenin hemen altına yapılan ocak için baca ve aydınlatma
görevini de üstlenmiştir. Odaların içinde yerden hafifçe yükseltilmiş platformlar (sekiler) ile duvarlarda nişler bulunmaktadır.
Bu platformları uyumak, oturmak ve günlük işlerini yapmak için
kullanmışlardır. Platformların altına da mezar hediyeleriyle birlikte ölülerini gömmüşlerdir. Evlerin duvarları sıvalı olup, sıva üzeri beyaza boyandıktan sonra kırmızı, siyah ve sarı tonlarda duvar
resimleri yapılmıştır. Evlerin kullanım ömrünün yaklaşık 80 sene
olduğu düşünülmektedir. Evler kullanılamaz hale geldiğinde evin
içerisi temizlenmiş sonra da toprak ve moloz doldurularak üzerine
yenisi inşa edilmiştir.
Çatalhöyük’te konutlar dışında küçümsenmeyecek sayıda kutsal
mekân (tapınak) olarak tanımlanan yapılarda bulunmuştur. Tapınaklar, duvarlarındaki yüksek kabartmalar ve duvar resimleri ile
konutlardan ayrılır.
8
Ev mimari kesit
Çatalhöyük mimari planı
Tapınak kesit
9
Dünya Miras Listesinde Bir Neolitik Kent
“Çatalhöyük”
Çatalhöyük Duvar Resimleri
Çatalhöyük mimarisinde iç mekânlarda karşımıza çıkan resim
ve bezemelerde Çatalhöyük insanı kendi yaşantısından kesitler
vererek sosyal yaşantısını ve inancına ilişkin bilgileri duvarlarına yansıtmışlardır. Duvarlar sıvandıktan sonra beyaz badana
üzerine kırmızı, siyah ve sarı renkler tercih edilerek resmedilen
tasvirler arasında geometrik motifler, el izleri, insan ve hayvan
figürleri (akbaba, leopar, yaban geyiği), avın iyi geçmesi için
yapılmış av ve dans sahneleri ile doğal çevreyi yansıtan resimler ön plana çıkmaktadır. Ayrıca duvarlarda görülen 8800 yıl
öncesine tarihlenen kilim motifleri denilebilecek motifler de
günümüz Anadolu kilim motifleriyle ilişkilendirilmektedir. Bir
duvarda rastlanılan resim, bilinen ilk kent planı çizimi olması
açısından önemlidir. Bu resimde bitişik planlı evlerin yanı sıra
arka planda yanardağın (Hasan Dağı) aktif halde görülmesi
dikkat çekmektedir.
Resimler haricinde kullanılan bir başka bezeme türü de kabartma halinde yapılmış tasvirler ve yapılardaki platformlara
oturtulmuş şekilde yer alan boğa başları ve boynuzlarıdır. Birçok evin duvarında gerçek boğa başlarının kille sıvanmasıyla
yapılan kabartmalar mevcuttur. Kutsal mekân (tapınak) olarak
düşünülen yapılarda boğa başları daha yoğun ve bazen arka
arkaya sıralanmış diziler halinde karşımıza çıkmaktadır. Yapılan kazılarda üzeri kille sıvanan boğa başlarının kırmızı aşı
boya ile boyandığı tespit edilmiştir.
Çatalhöyük insanları, yaşadıkları evlerde bulunan ocakların sebep olduğu isten dolayı kararan duvarlarını sıklıkla sıvamak
zorunda kalmışlardır. Yapılan kazılarda analizi yapılan yaklaşık 3 cm. kalınlığındaki bir duvar tabakasında 160 sıva katının
saptanması bu durumu doğrular niteliktedir.
10
11
Dünya Miras Listesinde Bir Neolitik Kent
“Çatalhöyük”
Ölü gömme gelenekleri
Çatalhöyük insanı ölülerini evlerin içindeki sekilerin ve oda tabanlarının altına, çocuğun anne karnındaki pozisyonu (Hocker)
gibi dizler karına çekilmiş şekilde gömmüşlerdir. Bu sekiler altında aile bireylerinden bir ya da birden fazla gömü yapıldığı
tespit edilmiştir. Kumaş ya da deriye sarılmış; bazen hasırlar
üstüne; çoğu zaman da doğrudan toprağa yatırılmış örnekler
mevcuttur. Mezar hediyeleri olarak, deniz kabukları, kemik ve
taşlardan yapılmış aletler ve takılar ele geçmiştir. Bazı duvar
resimlerinde görülen akbabalara atılmış başsız insan figürlerinin de ölü gömme gelenekleriyle ilintili olduğu düşünülmektedir.
12
Çatalhöyük buluntuları ve el sanatları
Çatalhöyük’te yapılan kazılarda ele geçen alet ve malzemeler pişmiş toprak, taş, ağaç, kemik ve obsidyenden yapılmıştır.
Pişmiş topraktan yapılmış kaplar; yiyecek-içecek kapları, pişirme kapları, taşıma kapları, depolama kapları olarak şekillendirilmiştir. Ayrıca pişmiş topraktan ve taştan yapılan doğumu,
bereketi, bolluğu simgeleyen şişman iri göğüslü, iri kalçalı
yanlarında bulunan iki panterin arasında doğum yapar şeklinde betimlenen “Ana Tanrıça” heykelcikleri Çatalhöyük’ün en
önemli buluntuları arasında yerini almıştır. Yine pişmiş topraktan yapılan yuvarlak, oval ve dikdörtgen formlu kazıma
tekniğinde yapılmış mülkiyet simgesi olarak kullanılan damga
mühürler önemlidir. Ağaç malzemeden taş aletler kullanılarak
yapılmış kutular, derin kaplar, yuvarlak ve oval tabaklar ele
geçmiştir. Kemikten yapılmış buluntular arasında iğneler, bizler, bıçak sapları, kemer tokaları ve boncuklar önemlidir. Volkanik bir malzeme olan Obsidyen ve çakmak taşından kesici ve
delici özelliğinden dolayı ok ucu, mızrak ucu ve bıçak olarak
kullanılan kesici aletler yapılmıştır. Ayrıca parlak ve yansıtıcı
özelliğinden dolayı da bir yüzü perdahlanarak ayna olarak kullanılmış örnekler de mevcuttur. Topuz başları, el değirmenleri,
öğütme taşları, havanlar, açkı taşları, el baltaları, derin kaşıklar
ve kepçeler, taş yüzükler, bilezikler ve kolyeler diğer buluntular
arasında sayılabilir. Sepetçilik ve dokumacılıkta Çatalhöyük’te
gelişen önemli sanatlardan birisidir.
13
14
Dünya miras listesinde bir Neolitik Kent
Çatalhöyük”
“
Çatalhöyük’ün Dünya Mirasına Alınma Süreci
Adaylık Süreci:
Geçici listeye dahil edilmesi: 6 Şubat 2009
Adaylık Başvuru Dosyasının Dünya Mirası Merkezine Teslim Edilmesi: 31 Ocak 2011
Uluslar arası Anıtlar ve Sitler Konseyi Teknik Değerlendirme Ekibi: 28-30 Eylül 2011
Yönetim Planının İncelenmek, Güncellenmek, Onaylanmak ve Uygulanmak Üzere
Dünya Mirası Merkezine Teslimi: 25 Şubat 2012
Dünya Miras Komitesinin 36. Komite Toplantısına Adaylığın Gönderilmesi: 24 Haziran
– 6 Temmuz 2012
Dünya Miras Listesine Alınması: 1 Temmuz 2012
Çatalhöyük, 2009 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın girişimleriyle UNESCO Dünya
Miras Listesine geçici olarak dâhil edilmiştir. Kültür Bakanlığı tarafından bu kabulün
kalıcı hale getirilmesi için gerekli çalışmalar başlatılarak adaylık dosyası UNESCO
Dünya Miras Komitesi’ne sunulmuştur. Çatalhöyük’ün Dünya Miras Listesi’nin III ve
IV numaralı kriterlerini taşıdığı tespit edilmiştir. Bu kriterlere göre:
Kriter (III); “Varlığını sürdürmekte olan ya da yeryüzünden yok olmuş uygarlıkların
veya kültürel geleneklerin eşi benzeri olmayan ya da en azından ender rastlanan
izlerini taşıması”. Çatalhöyük, Neolitik Çağ’da yaşanmış çok önemli bir dönüm noktasına tanıklık etmekle birlikte Orta Anadolu’da köylerden kentlere doğru gelişen
eşitlikçi ilkelere dayanan ilk tarım toplulukları ile ilgili eşsiz kanıtlar sunmaktadır.
Kriter (IV); “Bir bina türünün mimari ve teknolojik topluluğun, ya da arazi yapısının eşi
benzeri olmayan bir örneği olarak insanlık tarihindeki önemli bir veya birden fazla
safhayı aydınlatması”. Çatalhöyük ev toplulukları Neolitik Döneme özgü eşi benzeri
olmayan bir yerleşim biçimi olarak karşımıza çıkmaktadır. Sokaksız bir yerleşke anlayışıyla ulaşımın çatı üzerinden sağlandığı binaları ile girişlerin damlardan yapıldığı
konutlarla karakterize edilir.
Özgünlük, bütünlük ve seçkin evrensel değerlerindeki yarattığı farkları ile taşıdığı kriterler, Çatalhöyük’ün 1 Temmuz 2012 günü St. Petersburg’ta 21 ülkeden uzmanların
oluşturduğu UNESCO Dünya Miras Komitesi’nin 36. Toplantısında oy birliği ile Dünya
Miras Listesine girmesini sağlamıştır.
15
Dünya Miras Listesinde Bir Neolitik Kent
Çatalhöyük”
“
16
www.konya.bel.tr