Hoşap Medreseleri

V
an Gölü'nün güney­
doğusunda
yüksek
dağlarla çevrili bir
plato üzerinde aynı adı taşıyan suyun kenarında
kurulmuş olan Hoşap, Van'ın Gürpınar ilçesinin nahiye
merkezlerinden biri durumundadır. Van-Hakkâri karayolu
üzerinde. Van'a 60 km. Gürpınar ile merkezine 40 km
mesafede bulunmaktadır.
Mahmudi beylerinin idaresinde Karakoyunlu.
Akkoyunlu. Safevi ve en son Osmanlı devletinin haki­
miyetinde kalan Hoşap'ta. başta kale olmak üzere med­
rese, türbe, han ve köprü gibi mimari eserler yaptırıl­
mıştır. Bu eserleri daha çok Osmanlı devletinin bu bey­
lere siyasi, ekonomik ve idari bakımdan Önem ve imti­
yazlar vermesi sonucunda XVI. yy'ın ikinci yarısı ile
XVII. yy içerisinde gerçekleştirilmiştir. Özellikle medre­
selere, XVI. yy ortalarına kadar Yezidi olan Mahmudi
aşireti mensuplarının daha sonra Sünni ve Şafi mezhe­
bini kabul etmeleriyle ihtiyaç duyulmuştur. Hoşap'ta bi­
risi Evliya Bey Medresesi, diğeri Hasan Bey Medresesi
olmak üzere iki medrese bulunmaktadır.
22
EVLIYA BEY MEDRESESI
Medrese, Hoşap'ın merkezinde, Gevirhan me­
zarlığının doğu tarafında yer almaktadır. Medresenin gü­
neyinde Süleyman Bey Kümbeti bulunmaktadır.
Medresenin daha önceleri üzerinde bulunan ki­
tabesi C. Yazıcıoğlu tarafından tesbit edilerek Türkçe
okunuşuyla yayınlanmıştır. Bugün mevcut olmayan bu
kitabeden başka, yapıyı tarihlemede yardımcı olacak ta­
rihi belge veya vakfiye bulunmamıştır.
Kitabede tarih yoktur. Yalnız medreseyi Mah­
mudi Evliya Bey"in yaptırdığı anlaşılmaktadır. Evliya
Bey'in yaşadığı döneme bakarak medrese, XVII. yy'ın
üçüncü çeyreği içinde yapıldığı tahmin edilmektedir.
İki satır halinde Arapça olarak yazılmış kitabe-
nin metni şöyledir:
Kad benâ hasenen hasînâ burcu âliya
Râici tevfiki Ahmet nesli Halid Evliya
Türkçe Anlamı:
(Bu medreseyi) Âli burcun (kalenin) sahibi ve Haz­
reti Peygamber'in övdüğü Halid neslinden Evliya (Bey)
sapasağlam olarak yaptırdı.
Medrese, dıştan 20.50 x 19.50 m ölçülerinde
bir alana oturmaktadır. Yapı, avlunun doğu ve batısına
yerleştirilen hücrelerle güneyindeki sekizgen planlı mescid ve bunun doğusunda yanyana iki oda meydana ge­
tirmiştir.
Kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı
avlu 13.80 x 4.70 m ölçülerindedir. Avluya kuzey cep­
henin ortasından ve güney taraftan birer kapı ile giril­
mektedir. Kuzeyde avlu duvarı yıkılmış olduğundan ka­
pının durumu belirlenememiştir. Güney duvarında mesci­
din batısındaki kapı, içten düz atkı taşlı, dıştan sivri
kemerlerle çevrilidir. Medrese hücreleri, mescit güney­
doğu köşedeki koridor doğrudan avluya açılmaktadır.
Avulunun kuzeydoğu köşesine 1.50 m genişliğinde, da­
ma çıkışı sağlayan 6 basamağı sağlam üst kısmı yıkıl­
mış bir merdiven yerleştirilmiştir.
Medresenin batı kanadında üç hücre yer almak­
tadır. Bu hücreler, ölçüleri birbirinden az farklarla deği­
şen kareye yakın birer plana sahiptir. Üzerleri içten be­
şik tonozla, dıştan düz toprak damla örtülmüştür. Kana­
dın, duvar kalınlıkları 0.90 m - 1.10 m arasında değiş­
mektedir. Güneydoğu köşelere açılan hücre kapıları, iç­
ten sivri kemerle, dıştan düz atkı taşıyla kapatılmıştır.
Hücrelerin doğu, kuzey ve güney duvarlarına birer do­
lap nişi açılmıştır. Bu nişler, zeminden itibaren farklı
yüksekliklerde ortalama 0.50 x 0.60 x 0.40 m ölçüle­
rinde kareye yakın açıklıklardan ibarettir. Hücreler,
üçüncüsünde güney ve balı. diğerlerinde batı duvarlara
açılmış mazgal pencerelerle aydınlatılmıştır. Hücrelerde
ocak nişi bulunmamaktadır.
Medresenin doğu kanadı da üç hücreden oluş­
maktadır. Bunlar 3.00 x 5.40 m ölçülerinde dikdört­
gen birer plana sahiptir. Her üç hücrenin kapıları av­
luya açılmaktadır. Duvarlarında doğudakinin 3.00 m,
kuzeydekinin 2.40 m, diğerlerinin 1.50 m'lik kısmı
sağlam kalmıştır. Duvarlarının geriye kalan kısmı ve
üst örtü tamamen yakılmıştır. Bir belirti bulunmaması­
na rağmen hücreler beşik tonozla örtülmüş olmalıdır.
Hücrelerin doğu duvarlarına açılmış mazgal
pencereler vasıtasıyla içerinin aydınlanması sağlanmak­
tadır. Birinci ve ikinci hücrenin kuzey, üçüncü hücre­
nin güney duvarının ortasında ocak nişleri açılmıştır.
Ocak, yarım yuvarlak girinti şeklinde,üstten taş çatkıy­
la son bulmaktadır. Duvarların değişik yerlerine farklı
yüksekliklerde açılmış nişler genelde 0.60 x 0.50 x
0.55 m ö l ç ü l e r i n d e d i r . B u n l a r d a n başka ikinci ve
üçüncü oda arasında 1.20 m genişliğinde bir açıklık
vardır. Doğu ve kuzey duvarı 1.50 m, diğerleri 1.10
m kalınlığındadır. Duvarların içten sıva ile kaplı oldu­
ğu kalan izlerden anlaşılmaktadır.
Doğu kanadın güneyine, batıdan mescit duva-
rına bitişen ve aradaki
koridordan geçilen yan
yana iki oda daha yer­
leştirilmiştir. Bu odala­
ra geçişi sağlayan ko­
ridor, batı taraftan av­
luya açılmaktadır. Ko­
ridorun uzunluğu 7.70
m, batı tarafı 0.80 m
doğusu 1.25 m geni
liğindedir. Koridorun
doğu duvarının ortası­
na bir mazgal pencere,
kuzey duvarı üzerine
de bir dolap nişi açıl­
mıştır.
Güneydoğu
köşede yer alan oda­
lar a r a d a k i 0.65 m
kalınlığındaki bir du­
varla birbirinden ay­
rılmıştır.
Batıdaki
o d a , k u z e y ve gü­
neyden 2.80 m, do­
ğuda 4.40 m, batıdan
da 3.90 m, uzunlu­
ğunda
dikdörtgene
yakın bir p l a n a sa­
hiptir. Doğudaki oda
da kuzey ve güney­
den 2.60 m, doğudan
4.70 m, b a t ı d a n da
4.40 m ölçülerindedir. O d a l a r a kuzey
duvarına açılmış ka­
pıdan girilmekte gü­
ney
duvarlarındaki
mazgal pencerelerle
içerisi aydınlatılmak­
tadır.
Duvarlardan
arada olanı 0.60 m,
diğerleri 1.00 m kalınlığındadır. Duvar­
ların üst kısımları ve
örtü t a m a m e n yıkıl­
mıştır.
doğu ve batı yüze pen­
c e r e , aralara da birer
dolap nişi
açılmıştır.
Mescidin doğu ve batı
yüzünde yer alan pence­
reler 0.70 x 0.70 m ölçülerindedir. Güney yüz­
deki ocak, yarım yuvar­
lak bir girinti oluştur­
maktadır, bunun dışında
ara yüzlere açılan dolap
nişleri, 0.50 x 0.50 m
ölçülerinde simetri gös­
termektedirler. Ayrıca
güney duvarı ile güney­
batı duvarının birleştiği
köşeye
yüzeysel
bir
mihrab nişi yerleştiril­
miştir. Mihrab, kapı,
pencere ve nişler, sıva
ile yapılmış, taşıntısı az
üstten kaş k e m e r i şek­
linde son bulan bir çer­
çeve içerisine alınmıştır.
Mescidin duvarları, ça­
murla sıvanmıştır. Bu sı­
vanın üzeri kireçle badanalanmıştır.
Sekizgenden
kubbeye geçiş, düzensiz
sağır kemerlerin oluştur­
duğu pardantife benze­
yen bingilerle sağlan­
mıştır. Köşelerdeki bin­
gilerin üzerinde kırmı­
zıyla boyanmı 5 baklava
motiflerine yer verilmiş­
tir. Moloz taşlarla örü­
len kubbenin büyük bir
kısmı yıkılmıştır. Dıştan
da
kasnaksız-doğrudan
duvarlara oturan kubbe­
nin g ü n e y d o ğ u s u n a bir
pencere açılmıştır.
Yapının gene­
linde kullanılan moloz
taş duvar örgüsü cephe­
Avlunun gü­
lerde de görülmektedir.
neyinde eksenden 2°
Cepheler, oldukça sağır
batıya dönük olarak
ve hareketsizdir. Güney
yerleştirilmiş mescid,
cephenin ortasından dışa
içten ve dıştan sekiz­
Evliya Bey Medresesi balı kanadı
taşıntı
yapan
mescid
gen planlı olarak ya­
pılmıştır. Mescidin üzeri, bugün büyük bir bölümü yı­ dikkati çekmektedir. Doğu cephesine ilave edilen bölü­
kılmış kubbe ile örtülüdür. Mescide avlunun doğusuna mün ne amaçla yapıldığı bilinmemektedir. Duvarlar,
kaymış, 1.00 m genişliğinde düz atkı taşla örtülü bir moloz taşlarla örülmüş, bazı kısımlarında ahşap hatıllar
kapı açıklığından girilmektedir. Moloz taş örgülü duvar kullanılmıştır. Yapı. oldukça yalın olup. süsleme yok­
tur.
1.00 m kalınlığındadır.
Girişin tam karşısına güney yüze ocak nişi.
24
Medrese, yıkılmış iken
1992 yılında Vakıflar
Genel Müdürlüğü tarafından içi ve çevresi temizlet­
tirilerek mevcut kısımları ortaya çıkarılmıştır. Resto­
rasyonu gerçekleştirilmemiş olup, yapı günden güne
yok olma tehlikesi ile karşı karşıya bulunmaktadır.
HASAN BEY MEDRESESİ
VE TÜRBESİ
Van-Hakkâri karayolunun Van'da Hoşap gi­
rişinin kuzeyinde mezarlık içerisinde yer almaktadır.
Medresenin yapımıyla ilgili bir kitabesi bu­
lunmaktadır. Kitabede medresenin ivaz Bey'in oğlu
Hasan Bey tarafından 971 (1563) tarihinde yaptırıl­
dığı anlaşılmaktadır. Türbe de 1585'den sonra Hasan
Bey'in oğlu Şir Bey tarafından yaptırılmış olmalıdır.
K i t a b e , 0.25 x 0.85 m e b a t ı n d a m e r m e r
üzerine, nesih hatla Arapça iki satır halinde yazıl­
mıştır. Yazılar kartuş içerisine alınmıştır. Kitabenin
metni şöyledir:
I ' l e m u e y y ü h e ' n n â z ı r û n e bi enne hâzihil'ımareti livechillahi Mir Hasan bin ivaz fi tarih
sene ehade seb'îne tis'amiete minel hicreti.
Türkçe Anlamı:
Ey bu yapıyı yapanlar biliniz ki (bu medrese)
hicri 971 (1563) yılında ivaz b. Mir Hasan tarafın­
dan livechillah yaptırılmıştır.
Medrese, güneybatısına eklenen türbe ile
kompleks bir yapı oluşturmaktadır. Avlunun doğu ve
batısına medrese hücreleri, güneyine mescid, güney­
batısına da türbe yerleştirilmiştir.
Medresenin avlusu kuzeyden 8.45 m, gü­
n e y d e n 8.75 m, d o ğ u d a n 16.30 m ve b a t ı d a n
16.85 m uzunluğunda kuzey, güney doğrultusunda
dikdörtgene yakın bir alan oluşturmaktadır. Avlu ku­
zeyden 1.10 m kalınlığında kesme taştan yapılmış
bir duvarla çevrilmiştir. Bu duvarın üst kısımları yı­
kılmış durumdadır. Avlunun kuzeybatı köşesine açıl­
mış kuyudan su ihtiyacı karşılanmaktadır.
Avlunun güneyine mescid, doğusuna beş,
batısına dört adet hücre yerleştirilmiştir. Güneybatısı­
na da türbe eklenmiştir. Güneydeki mescid eksende
yer almasına rağmen hücreler asimetrik bir şekilde
sıralanmıştır.
Medresenin batı kanadındaki dört hücre bir­
birine eşit büyüklükte 3.40 x 3.50 m ölçülerindedir.
Yalnız türbe eklenirken dördüncü hücrenin büyük
bir kısmı yıkılmış, bundan geriye 0.80 m genişliğin­
deki kısım kalmıştır. Batı kanadının duvarları 1.00 1.10 m arasında değişmektedir. Hücrelere güneydoğu
köşelerde açılmış kapılardan girilmektedir. Üzerleri
doğu-batı yönünde beşik tonozlarla örtülmüştür. To­
nozlar, üstten düz toprak damla kapatılmıştır. Ayrıca
bu duvarın köşelerinde birer dolap nişine yer veril­
miştir.
Hücre kapıları dıştan düzgün kesme taş söveli ve basık kemerlidir. Hücre kapı sövelerinin üst
Hasan Bey Medresesi türbe ve mescid bölümü
kısımlarıyla beşik tonozların doğu tarafları yıkılmış­
tır. Hücrelerde ocak nişine yer verilmemiştir. Yalnız
ikinci hücrenin pencere tabanında yuvarlak şekilde
sonlamın bir yarık ocak yeri olarak kullanılmıştır.
Kalan izlerden duvarların sıva ile kaplı olduğu anla­
şılmaktadır.
Medresenin doğu kanadında beş hücre yer
almaktadır. Kuzey taraftaki birinci hücre 5.30 x
3.60 m ölçülerinde, kuzey-güney doğrultusunda beşik
tonozla örtülmüştür. Bu hücreye avludan ve kuzey­
den girişi sağlayan iki kapı bulunmaktadır. Kapıların
0.80 m genişliğindeki açıklıkları sivri kemerlerle ka­
patılmıştır. Kuzey duvarı kapıdan sonrası yıkıldığı
için bugünkü pencere asıl durumu yansıtmaktadır.
Çünkü pencere, tonoz seviyesine kadar devam eden
1.00 m genişliğinde açıklık şeklindedir. Hücrenin
doğu duvarına iki dolap nişi açılmıştır. Duvarlarında
sıva izleri bulunmaktadır.
Aradaki üç hücre 3.60 x 2.80 m ölçülerinde
doğu-batı yönünde beşik tonozla örtülmüştür. Hücre­
lere kuzeybatı köşelere açılmış düzgün kesme taş
söveli kapılardan girilmektedir. Doğu duvarlarına açıl­
mış mazgal pencerelerle aydınlatılan hücrelerde dolap
nişleri de yer almaktadır. Ayrıca duvarlarının sıvayla
kaplı olduğu görülmektedir.
Güneydeki beşinci hücre 5.50 x 4.20 m öl­
çülerinde beşiktonozla örtülmüştür. Batıdan mescide
bitişen hücreye kuzeyden bir kapıyla girilmektedir.
Kapı, diğerleri gibi düzgün kesme taş sövelerle sınır­
landırılmıştır, üzeri basık kemerle kapatılmıştır. Hücre
doğu ve güney duvarına açılmış mazgal pencerelerle
aydınlatılmaktadır. Doğu duvarında üzeri iki, güney
ve doğu duvarında birer dolap nişi yer almaktadır.
Mescid. avlunun güneyinde eksende yer al­
maktadır. Güney cephede dışa beş köşeli bir taşıntı
yapmaktadır. 7.00 x 5.60 m ölçülerinde, kuzey güney
doğrultusunda beşik tonozla örtülmüştür. Güney taraf­
taki taşıntı da ters ve düz üçgen yüzeylerle örtülmüş­
tür. Mescide avludan düz atkı taşlı bir kapıyla giril­
mekledir. Dışa taşıntı yapan güneydeki orta ve yan
yüzeylere birer mazgal pencere açılmıştır. Mesciden
güneybatı köyesine yüzeysel bir mihrab yerleştirilmiş­
tir. Buranın da duvarlarının kalan izlerden sıva ile
kaplı olduğu anlaşılmaktadır.
Medrese dış cephe duvarlarında düzgün kes­
me taş malzeme kullanılmıştır. Kuzey cephesi dışında
diğer duvarlar sağlamdır. Güney cephenin ortasında
yer alan beş köşeli mescid taşıntısı burayı hareketlen­
dirmektedir. Kuzey cephelerin ortasındaki kapı. diğer
cephelerdeki mazgal pencereler dışında açıklık bulun­
m a m a k t a d ı r . Cepheler oldukça sağır tutulmuştur.
Medresede kitabeyi çerçeveleyen mukarnas parçası dı­
şında süsleme unsuruna rastlanmamıştır.
Medresenin güneybatı köşesine, mescit batı
duvarına bitişik, batı kanadının dördüncü hücresinin
bir kısmı kaldırılarak yerleştirilmiştir, türbe batı taraf­
26
ta medrese cephesinden 2.70 m taşıntı yapmaktadır.
Güney ve batı duvarları dışında kalan kısımları med­
reseyle birleştirilmiştir.
Dıştan 8.32 x 8.32 m ölçülerinde kare planlı
türbenin üzeri kubbe ile örtülmüştür. Türbeye avludan
doğu duvarının kuzey köşesine kaydırılmış bir kapıy­
la girilmektedir.
Tek katlı olarak düzenlenmiş türbe, l .00 m
kalınlığındaki duvarlarıyla içeriye de kare planlı ola­
rak yansıtılmıştır. Kare planlı iç mekandan kubbeye
geçişi aslan göğsü tabir edilen bingiler sağlamaktadır.
Bu bingiler köşelerde " L " biçiminde ayaklara oturan
sivri kemerlerle oluşturulmuştur. Bu 0.25 m derinli­
ğindeki sivri kemerler iki renkli kesme taşlarla örül­
müştür. Kuzey ve batı yüzdeki kemer üst kısımları
yıkılmıştır.
Kapı, sivri kemerli alınlık içerisinde düz atkı
taşlı olarak yapılmıştır. Doğu duvarına kapıdan başka,
ortaya yakın bir yerine 1.25 m derinliğinde sivri ke­
mer beşik tonozla örtülü bir eyvan şeklinde bir girin­
ti açılmıştır. Güney ve batı duvarlarına açılmış birer
pencereyle türbenin içerisi aydınlatılmıştır. Kapı ve
pencereler içten basık kemerle kapatılmıştır.
Türbe duvarları içten ve dıştan düzgün kes­
me taşlarla kaplanmıştır. Duvarların dış üç köşesinde
çift yüzlü köşe pahları yer almaktadır. Kuzeydoğu
köşesinde kapı yüzünden pahlanmaya gidilememiştir.
Sadece gövdenin üst kesimine basamak şeklinde iki
kadenıelenmc yapılabilmiştir. Kare gövdenin üst kesi­
mine basamak şeklinde iki kademelenme yapılabil­
miştir. Kare gövdeden onikigen geçiş üç köşede çifte
köşe pahları ve bu kuzeydoğu köşede kademelcnmeyle sağlanmıştır. Kasnaktan itibaren kubbe tamamen
yıkılmış vaziyettedir.
Düzgün kesme taş kaplamalı güney ve batı
cephelerinin ortalarına birer pencere açıl­
mıştır. Pencereler sivri kemerle son bulan
ve içleri geometrik geçmelerle doldurul­
muş bir çerçeve içerisine alınmıştır. Kaval
silmelerden oluşan çerçeve kemer başlan­
gıcından itibaren ters U şeklinde pencere­
yi üstten kuşatmaktadır. Ayrıca düz atkı
taşlı pencere açıklığı dört yönden silme­
lerle çerçevelenmiştir. Dış çerçeve ve kemerlerdeki geometrik süslemeler, eşkenar
dörtgenlerin yatay ve dikey bölünmesiyle
oluşturulmuş sekizgen, altıgen ve dikdört­
genlerden meydana gelmektedir. Ayrıca
köşelerdeki planmalar da cepheleri yumu­
şatmaktadır.
DEĞERLENDİRME
Hoşap'taki Hasan Bey ve Evliya
Bey medreselerinde avlunun iki yanına
dizilmiş talebe hücreleriyle, güneyindeki
Mescid (dershane)den oluşan plan şeması
Osmanlı medreselerinde fazla uygulanma­
mıştır.
Hasan Bey M e d r e s e s i ' n d e avlu­
nun doğusunda beş, batısında dört hücre
dizilmesine karşılık Evliya Bey Medrese­
si'nde karşılıklı üçer hücre yerleştirilmiş­
tir. Her iki medrese de hücrelerin dizili­
şinde bir asimetriklik sözkonusudur. Ayrı­
ca medreselerin güneyindeki mescidleri de
biri cepheden beş köşe taşkınlı dikdört­
gen, diğerinin sekizgen olmasıyla farklı­
lıklar göstermektedir. Bundan başka talebe
hücreleri arasında bir bağlantı bulunma­
ması, örtü sistemi (tonoz örtü), revakların
olmaması, çokgen planlı mescid (dershane)
kısımları, külliye içinde yer almamaları ve türbe ek­
lenmesi (Hasan Bey Medresesi'ne) Osmanlı medrese­
lerinden ayrılan yanlarını oluşturmaktadır.
Hasan Bey Medresesi'nin plan şeması, Di­
yarbakır Ali Paşa Medresesi'nde görülmektedir. Ho­
şap'taki medreselere benzer iki kanatlı plan şeması,
güneyden batı kanadına alınmış mescid kısmı, iki
katlı ve revaklı düzenlemesiyle Başkale Pizan Hüsrev Paşa Medresesi'nde (1653) tekrarlanmıştır.
Medresenin bütünlüğünü bozmayacak şekilde
mescidin batısına türbe eklenmesi, Osmanlı medrese­
lerinden ziyade Anadolu Selçuklu medreselerinin bir
özelliğidir. Selçuklu döneminde medresenin bir meka­
nının türbeye dönüştürüldüğüne dair örnekler olduğu
gibi, sonradan eklenen türbeler de mevcuttur. Bu şe­
kilde medreseyle türbenin bütünleşmesi Osmanlı mi­
marlığının İstanbul, Eyüp Sokullu M e d r e s e s i ' n d e
(1568) gündeme getirilmiştir.
Hasan Bey Medresesi'nde mescidin cepheden
beş köşe çıkınlı yapması, Bitlis İhlasiye Medresesi
Evliya Bey Medresesi doğu kanadı.
(1595) kuzey c e p h e s i n d e . Gevaş Halime Hatun
Kümbeti'nin yanındaki zaviyenin mescid kısmında
görülmektedir. Evliya Bey Medresesi'nin de sekizgen
planlı mescidi Osmanlı ve Selçuklu medreselerinde
karşılaşılan uygulamanın dışında kalmaktadır.
Medreselerden Evliya Bey Medresesi'nde mo­
loz taş malzeme kullanılmış olup, süslemeye yer ve­
rilmemiştir. Diğer medresenin dış cephelerinde düz­
gün kesme taş malzeme görülmektedir. Burada türbe­
nin daha itinalı yapıldığı gözlenmekledir. Zaten süsle­
meler de türbenin cephelerinde yer almaktadır.
Mimari ve plan özellikleri : l c fazla dikkat
çekmeyen medreselerin yüzyıllar boyu yöre insanın
eğitilmesindeki rolü yadsınamaz bir gerçektir. G ü n ü ­
müzde eski işlevi kazandırılmasa bile, harap ve sa­
hipsiz vaziyetten kurtarılıp yaşatılması üzerimize
düsen bir sorumluluk ve görevdir.