Hoca`ya saygr - Prof. Dr. Halil İnalcık

T{JR & SAffiAT IZAMAN I it
QAR$AMBA
2l
MAYrS 2003
F{Xt n{T VAV
h.yavuz@
#-
-H
zaman.com.tr
Hoca'ya saygr
Prof. Dr. Halil Inalcrk hocamzrn, bu ay igerisinde iki kitabr yaymlandr. ilki, ingilizce basrmr,
The Ottoman Empire, The Classical Age,
1300-1600 adryla, 197 3 yrhncla yaprlan Osmanh,
ImQaratorlulu Kasik QaE 0300-16ffi);
{tr.i-
si, altbaqhgr 'Patrimqnyal Devlet ve Sanat Uzerinde Sosyolojik Bir Inceleme' olan '$air ve Pat-
ron'. Ilkinin basrmrnr, Rugen Sezer Eevirisiyle,
Yapr trkedi Yal'rnlan; ikincisini ise, Dogu Batr
Yayrnlan g. erEeklegtirmiq.
Prof. Inalcrk'rn The Ottomun Etnpire, The
C:laNimI,Agq 13W1600, sadece Osmanh tarihi
uzmanlannca degil, ama Osmanh tarihine ilgi
duyan geniq bir entelektriel kamuopr tarafindan
yrllardan beri bilinmekteydi. Inalcrk Hoca'nrn
'Onsdz'de belirttigine grire, bu kitabrn'daha once
birkaE kez TiirkEeye Eewilmeye Eahyl[drlr] ve ba-
ganh olunama[drfr]' anlaqrhl'or. Hoca, bu basrm
iEin yaprlan 'Eeviriyi gozden gegirdifg{ni], dtizeltmeler ve ilaveler yaptr[grnr]' da belirtiyor.
Prof. Dr. Ilalil Inalcrk, hiE qtiphe yok, bugrin
yagayan Osmanh tarihEilerinin en btyuftidtir.
'Btiytik' sfatrru, onun'$oar ae Patron'un grriq sayfasrndaki bryografik notun ilk crimlesinde ifade e
dildigi gibi,'Osmanh tarihinin duayenlerinden' biri anlamrnda kullanmryomm. Elbette'duayen'dir
Halil Hoca, ama onun truyrik'lu$1, bir'duayen'in
ima etti[i niceliksel anlamdan ote, Osman! tarihine iliqkin gorkemli ve gozahcr bir entelektriel birikimin niteliksel anlamda triil'ukhifiridiir. Prof.
inalcrk (Allah, daha da uzun omrir versin) 80. yagrru Eoktan
pride brrakmrq
ohnasrna rafimen, Os-
manh tarihi alamnda miistesna verimlerini srirdtiri.iyor: 1994 yehnda 'An Economic and Social
History of the Ottoman Empire' adryla ingiltere'de, Cambridge trniversity Press tarafindan yayrmlaniur ve Donald Quataert ile birlikte editorliigunii yaptrklan dizinin, yine Klasik Donem
(130G-1600) boliimiimi Prof. Inalcrk yazmrq; bu
Mltimi.i, 2000 I'rhnda Eren Yar,rncrhk 'Osmnnh,
inrparatortu{u*n np,*o*ik ae Sisyal Tarihi,' bEhlryla (Prof. Dr. Halil Berktay Eevirisi) yayrmla-
mrqtrr. Halil Inalcrk Hoca'mrzrn, de$qik bilimsel
dergilerde basrldrklan igin, elde edilmesi pek de
kolay olmayan Eok dnemli bazr bilimsel makalele
rinin (mesela; 'Kutadgu Biligdr: Ttirk ve iran Siyaset Nazariye ve Geienekleri'; '$eriat ve Kanun,
Din ve Devlet'; Adaletnameler') de, 'Osmanlt'dn,
Deulct, Hukuk, Adalet'baqhgryla, yine Eren Yayncrhk tarafindan, 2000 yrhnda basrldrgrnr hatrrlamak gerekir. Prof. Inalcrk, Osmm,h Imparatorlu{u
Klosik
03W1fr0)'i)t 'Onsriz'iinde bir bti-H
boliimi.i, 2000 yrhnda Eren Yay'rncirk' Osm,anh,
imparatarlugunun Ekorwmik ue Sosyal Tanhi' bu€ltlryla (Prof. Dr. Halil Berktay gevirisi) yayrmlamrgtr. Halil inalcrk Hoca'mrzrn, de$qik bilimsel
dergilerde basrldrklan iEin, elde edilmesi pek de
kolay olmayan Eok onemli bazr bilimsel makalele
rinin (mesela; 'Kutadgr Biligcl,: T'.irk ve iran Siyaset Nazariye ve Geienekleri'; '$eriat ve Kanug'
bitr u.
Devlet'; Adaletnameler') de, 'Osmanh,'dn,
Dsulct, Hukuk, Adttlet'baghgrl'la, yine Eren Yalrn-
crhk tarafindan, 2000 yhnda basrldrgrm hatrrlamak gerekir. Prof. inalcrk, Osnnnh hnparatorlu{u
Ktasik QE GSUI-|600)ldrn 'Onsoz'rinde bir biiytik yaprtrn daha haberini veriyor; Prof. Dr. Gitursel Renda ile birlikte'Osmanh fiygarhfrrun sanat,
diiqttrce ve sosyal hayatr[na] iliqkin bir ortak gahqmarun, 2003 yrh igerisinde Kirlttir Bakanl[r tarafindan yayrmlanaca[r haberini...
'$ai,r ae Patron'da Halil Inalcrk, Osmanh (ama genelde, SelEuklu, Tinurlu, yakrn dogulu vd.)
gibi imparatorluk ya da devletlerde, patrimonyal
iistemin, sanat ve entelektiiel hayatr da kuqatarak
di.izenleyen bir hakimi)'et mekanizmasma sahip
oldufunu belirtiyor. Bu hakimiyetin,'[p]atrimonyal devlette ytil<sek ktiltiir[rin] lniEin] sadece Ytiksek Saray Ktiltiirti olarak var ol[uqunu]' da. belirledi[ini ima ediyor Halil Hoca. Ronesans Italyasr'nda, daha Eok Medici'ler baglamrnda one Erkan
'sanat korumacrlt$'run ('m6c6nat')'t ornek vererek. Medici'ler olmasa idi, Floransa'run biiyirk sanatkarlanrun elbette y.etiqmefy'ecefini] bildiriyor:
'Bir kelime ile', diyor Inalcrk, belli bir sanat zevkine sahip patronun himalesi altrnda sanatkar,
ona gdre eser vermeye ozenirdi: Muhteqem Stiley-
man ddneminde Osmanl klasik ktilttirti
ytiLksek
sanat eserleri vermiqse, bunda bu Padiqah'rn ylksek sanat qnlaygrnrn onemli bir payvardrr.'
Halil inalctk Hoca, bu arada gok onemli bir
tespitte de bulunuyor. Patrimonyal devlette her
ne kadar saray kiilttirti, sadece Yuksek Saray Kril-
ttirti
ise de, bu ktiLltiir
smda
ile'yerel halk ktiltiirii'ara-
bir 'kopukluk'tan
soz edilemeyecegini dne
siiriiyor. Proi. inalcrk, q61'le divor: 'ilave etmek
gerekir ki, yuksek saray kultuni ile yerel halk
hiltriru arasmda kopukluk tizerinde yapian gozlem, Dogu ktilttir gewesi iEin de mutlak bir prgek grbi ahnmamahdrr. Ilk Osmanh beyleri, Babai-Kalenderi derviqlerine, dini+pik halk edebiya-
trna, bir kelime ile Tiirkmen ktiltrir Eevresine
ba$h idiler. Sonraki yuzr,'rllarda, ozellikle Fatih
Sultan Mehmed doneminde saray, Orta-Do$u
kozmopolit kiiltiiriine 1'oneldi$nde bu TtiLrkmen
kiilttir gelenegi etkisini stirdtirmiigttir.[...] Osmanh hirktimdan her zaman popdier bir tarikat
qeyhine say$ ve baghh[rm devam ettirmiqtir.'
Prof. inalcrk'a gore, Osmanh toplumunda
'terbiyet', 'kulluk' ve 'intisap' sistemi, 'sosyal
iliqkilerin temeli[dir].' Bu iiq temel kawamrn
ifade etti[i 'baphhlC, lp]atron igin gohretini
ve mevkiini yticeltmek, kul iEin hayatta kalm*, ilerlemek igin zorunludur. Halil Hoca,
bu durumu goyle betimliyor: 'Osmanh patrimonyal toplumunda intisub ve patronaj, seE-
kin srnrfin her boltimunde, statti gruplannda,
biirokraside, orduda, hatta ilmiyyede sosyal iligkilerin ve hiyerarqinin temel prensibi idi.'
$iiphesiz, bu'patronaj' sisteminin birtakrm
sal<rncalan ve olumsuzluklarr da olacaktrr. Inalcrk Hoca'nrn da belirtti$ gibi, 'patronaj'tn olumsuz yanr, 'patrimonyal devlette her tiirlti nimet ve mertebe, yalnrz ve yalntz hiikiimdardan
kaynaklandrgr iEin' bu'nimet'leri elde etmek isteyenler arasrnda 'hased, entrika ve yaltakErhlk]rn egemen' olmasrdrr. 'Osmanh Vekayinameleri ve $u'ara Tezkireleri bu actmastz rekabet ve Eekigmelerin hikayeleriyle doludur.'