Dil ve Anlatım, 5 - Açık Öğretim Kurumları

Transkript

T.C.
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI
AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI
AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ
DİL VE ANLATIM
5
DERS NOTU
YAZAR
Haki NAZ
ANKARA 2014
MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI
AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI DERS NOTLARI DİZİSİ
Copyright © MEB
Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin
alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Yazar
:
Haki NAZ
Grafik
:
Hatice DEMİRER
Resimleme :
Sevgi MERT
Kapak
Güler ALTUNÖZ
:
İÇİNDEKİLER
1. ÜNİTE
METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI
METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 9
NELER ÖĞRENDİNİZ? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 35
OKUMA METNİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 39
I. ÜNİTE TEST SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 40
2. ÜNİTE
ÖĞRETİCİ METİNLER
2.1. MEKTUP _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 47
2.2. GÜNLÜK (GÜNCE) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 62
2.3. ANI (HATIRA) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 71
OKUMA METNİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 78
2.4. BİYOGRAFİ (HAYAT HİKÂYESİ), OTOBİYOGRAFİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 81
OKUMA METNİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 94
2.5. GEZİ YAZISI (SEYAHATNAME) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 96
OKUMA METNİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 102
NELER ÖĞRENDİNİZ? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 104
2.6. SOHBET (SÖYLEŞİ) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 106
OKUMA METNİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 112
2.7. HABER YAZILARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 115
OKUMA METNİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 122
2.8. FIKRA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 127
OKUMA METNİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 131
2.9. DENEME _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 135
OKUMA METNİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 143
2.10. MAKALE _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 146
OKUMA METNİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 152
2.11. ELEŞTİRİ (TENKİT) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 157
OKUMA METNİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 167
II. ÜNİTEDE ÖĞRENDİKLERİNİZİ KISACA HATIRLAYINIZ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 171
II. ÜNİTE TEST SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 173
GEÇMİŞ YILLARDA ÇIKAN SINAV SORULARI (2010-2011) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 177
CEVAP ANAHTARLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 182
SÖZLÜK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 183
KONULARI İNCELERKEN YARDIMCI OLACAK BİLGİLER _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 188
KAYNAKÇA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 196
1. ÜNİTE
METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI
Her zaman tertipli olmak insana zamandan kazandırır. Eşya ve nesneleri düzenlemek, belirli sınıflara ayırmak kişilerin hayatının kolaylaştırmak içindir. Edebiyatta da eserleri yazılış amaçlarına veya içeriğine göre sınıflandırmak okuyucunun
istediği esere ulaşmasını kolaylaştırır. Her eserin yazılış amacı vardır. Eserin dili de
o amaca uygun işlevde kullanılır. Mesela şiirde dil; çoşku ve heyecanı dile getirme
(şiirsel) işlevinde kullanılır.
Metinler hangi özelliklerine göre sınıflandırılır? Araştırınız.
Metinlerin yazılış amaçları nelerdir?
Metinlerde dil hangi işlevlerde kullanılır?
DİL VE ANLATIM 5
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Metinleri sınıflandırmayı;
2. Edebî metinler (sanat metinleri) ile öğretici metinler arasındaki farklılıkları
belirlemeyi; öğrenmiş olacaksınız.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Anlatmaya Baglı ve
Göstermeye Bağlı,
Metinler
Metinlerin
Sınıflandırılması
Modern ve
Geleneksel
Türk Tiyatrosu
Sanatsal
Metinler
Öğretici
Metinler
Köy Tiyatrosu
Destan
10
DİL VE ANLATIM 5
1.METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI
UYGULAMA VE ALIŞTIRMA ÇALIŞMALARI
1. METİN
YAŞADIKLARIMDAN ÖĞRENDİĞİM BİRŞEY VAR
Yaşadıklarımdan öğrendiğim bir şey var:
Yaşadın mı, yoğunluğuna yaşayacaksın bir şeyi
Sevgilin bitkin kalmalı öpülmekten
Sen bitkin düşmelisin koklamaktan bir çiçeği
İnsan saatlerce bakabilir gökyüzüne
Denize saatlerce bakabilir, bir kuşa, bir çocuğa
Yaşamak yeryüzünde, onunla karışmaktır
Kopmaz kökler salmaktır oraya
Kucakladın mı sımsıkı kucaklayacaksın arkadaşını
Kavgaya tüm kaslarınla, gövdenle, tutkunla gireceksin
Ve uzandın mı bir kez sımsıcak kumlara
Bir kum tanesi gibi, bir yaprak gibi, bir taş gibi dinleneceksin
İnsan bütün güzel müzikleri dinlemeli alabildiğine
Hem de tüm benliği seslerle, ezgilerle dolarcasına
İnsan balıklama dalmalı içine hayatın
Bir kayadan zümrüt bir denize dalarcasına
Uzak ülkeler çekmeli seni, tanımadığın insanlar
Bütün kitapları okumak, bütün hayatları tanımak arzusuyla yanmalısın
Değişmemelisin hiç bir şeyle bir bardak su içmenin mutluluğunu
Fakat ne kadar sevinç varsa yaşamak özlemiyle dolmalısın
Ve kederi de yaşamalısın, namusluca, bütün benliğinle
Çünkü acılar da sevinçler gibi olgunlaştırır insanı
Kanın karışmalı hayatın büyük dolaşımına
Dolaşmalı damarlarında hayatın sonsuz taze kanı
Yaşadıklarımdan öğrendiğim bir şey var:
Yaşadın mı büyük yaşayacaksın, ırmaklara, göğe, bütün evrene karışırcasına
Çünkü ömür dediğimiz şey, hayata sunulmuş bir armağandır
Ve hayat, sunulmuş bir armağandır insana.
Ataol BEHRAMOĞLU
11
DİL VE ANLATIM 5
KAVRAMLAR
Şiir: Zengin sembollerle, ritimli sözlerle, seslerin uyumlu kullanımıyla ortaya
çıkan, hece ve durak bakımından denk ve kendi başına bir bütün olan edebî anlatım
biçimi, manzume, nazım, koşuk.
Şiir; duyguların coşkulu ve mecazlı bicimde mısralar hâlinde anlatımı diye de
tanımlanabilir.
Mecaz: Bir ilgi veya benzetme sonucu gerçek anlamından başka anlamda kullanılan söz.
Şiirlerde dil şiirsel işlevinde, coşku ve heyecanı dile getirmek için kullanılır. Şiir,
sanatsal metinler içinde okumaya bağlı edebî metinler grubunda yer alır.
1. Metne göre insana sunulan armağan ne olabilir?
2. Bu metin hangi amaçla yazılmış olabilir? (Coşkuyu dile getirmek için mi,
bilgi vermek için mi?)
3. Bu metinde dilin hangi işlevde kullanıldığını araştırınız?
4. Bir şiir ile düz yazı arasındaki farklar nelerdir?
5. Şiirde dil öznel ifade de mi, nesnel ifade de mi kullanılmıştır? Nedenleriyle
birlikte yazınız.
?
1. ETKİNLİK
Bu şiiri düz yazı hâline getirerek tekrar yazınız. Ne gibi farklılık olduğunu maddeler
hâlinde yazınız.
BU KONUDA ÖĞRENDİKLERİM...
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………
12
DİL VE ANLATIM 5
Resim 01.01: Orta oyunu
HAZIRLIK ÇALIŞMALARI
1. Orta Oyunu nedir? Neden bu adı almıştır?
2. Orta Oyunu metinlerin sınıflandırılmasında hangi gruba girer?
2. Metin
UÇMAK
KAVUKLU: Sorma Tosuncuğum, bir felaket atlattım ki tarif kabul etmez...
PİŞEKÂR: Aman, geçmiş olsun Hamdiciğim!
KAVUKLU: Geçmiş olsun ki geçmiş olsun...
PİŞEKÂR: Naklet bakayım, merak ettim.
KAVUKLU: Canım, geçende fırtına çıkmadı mıydı?
PİŞEKÂR: Evet, hatta ben korkudan evin bodrumuna kaçmıştım; sen nerede
idin?
KAVUKLU: Ben göklerde...
PİŞEKÂR: Deme!..
KAVUKLU: Nasıl deme!.. Hâlâ tir tir titriyorum... Hasım hasım yanıyorum...
PİŞEKÂR: Sakın sıtma olmasın?
KAVUKLU: Sıtma kaç para eder!..
PİŞEKÂR: Vah, vah!.. Aman Hamdiciğim, anlat bakayım...
13
DİL VE ANLATIM 5
KAVUKLU: İşte, o fırtına sabahı idi. Rüzgâr daha pek o kadar esmiyor, yağmur
azar azar çiseliyordu. Evden şemsiyeyi aldım; açtım: Dırağman, Fethiye yolunu tuttum. Fâtih Meydanı’na geldim, rüzgâr ziyadeleşti.
PİŞEKÂR: Açık, yüksek yerde öyledir.
KAVUKLU: Baktım ki şemsiye dikilmeğe başladı, nerede ise elimden kurtulacak... Sıkı sıkı sapına sarıldım.
PİŞEKÂR: Allah vere de bocalamayaydın!
KAVUKLU: Bocalamak nerede?.. Rüzgâr sertleştikçe sertleşti, şemsiye dikildikçe dikildi.
PİŞEKÂR: Aman!
KAVUKLU: Amanı zamanı yok... Bir aralık vücudumda bir hafiflik duydum. Dikkat ettim ki Fâtih Cami’nin kapısının üstü ile bir hizaya gelmişim... Kurşunlar bana
doğru...
PİŞEKÂR: Ne diyorsun? Yat aşağı... Maazallah bir tanesi isabet etti mi?
KAVUKLU: Tosun, sen bunamışsın! Tüfek kurşunu değil... Kubbe kurşunları...
PİŞEKÂR: Hay Allah müstahakkını versin... Yüreğim hop etti!
KAVUKLU: Benimkini sorma, neler etti? Ben, hâlâ yürüyorum zannediyordum.
Bir de göz ucu ile bakayım ki ayaklarım yerden kesilmiş, ben on beş arşın yükselmiş
değil miyim?
PİŞEKÂR - E..yl... Sonra?..
KAVUKLU: Sonrası, büyük kubbe, derken şerefesi, alemleri...
PİŞEKÂR: Ya düşseydin?..
KAVUKLU: Kabil mi? Şemsiyenin sağlam olduğunu biliyordum. Artık aşağılara
bakmıyordum. Gözlerim kararır diye korkuyordum. Uç babam, uç...
PİŞEKÂR: Oh, ben senin yerinde olsam çaylak maylak, akbaba kovalar, yakalardım.
KAVUKLU: O havada rast gelirsen...
PİŞEKÂR: Aman Hamdiciğim, bir şeyi daha merak ettim... Yolu nasıl buluyordun? Pusulan var mıydı?
KAVUKLU: Pusulam yoktu amma, cebimde, kâğıdının üzeri haritalı cigara
kâğıdı vardı; çıkarıp bakıyordum.
PİŞEKÂR: Acaba, nerelere kadar gittin?
KAVUKLU: Düz gitseydim, muhakkak Şam’ı bulmuştum... Fakat dik gittiğim
için, haritadan bulunduğum noktayı tayin ettim ki Çukurbostan üzerindeyim.
14
DİL VE ANLATIM 5
PİŞEKÂR: E... Ne ise?.. Pek o kadar uzun değil...
KAVUKLU: Evet... Ne diyordum...
PİŞEKÂR: Çukurbostan üzerindeyim, diyordun!
KAVUKLU: Haa... Bir de rüzgâr birdenbire kesilmez mi? Başladım inmeğe...
PİŞEKÂR: Aman!..
KAVUKLU: Aman ki aman... Tam yarı yola kadar indim, güneş de çıktı... Çıkar
çıkmaz gözlerim kamaştı... Ne oluyorum demeğe kalmadı, şemsiye ‘Paff!’ dedi, delindi...
PİŞEKÂR: Eyvah!..
KAVUKLU: İşitiyordum, mahalle çocukları, “Gökten adam yağıyor!” diye bağırıyorlardı. Onları dinleyeyim derken, şemsiye tersine döndü. Harita elimden düştü.
Ben de kendimi bıraktım.
Okuduğunuz metinde Kavuklu, fırtınalı bir günde şemsiyesiyle birlikte
nasıl uçtuğunu, abartılı bir biçimde anlatıyor. Güldürü unsurunu bu abartılı
söyleyiş sağlıyor. Pişekâr ve Tosun da onu büyük bir heyecanla dinliyor. İlginç
sorular sorarak seyircilerin merak ve ilgisini çekmeye çalışıyor. Sonunda olayın
bir rüya olduğu anlaşılıyor.
KAVRAMLAR
Orta Oyunu: Orta oyunu, çevresi izleyicilerle çevrili bir alan içinde oynanan,
yazılı metne dayanmayan, içinde müzik, raks ve şarkı da bulunan doğaçlama bir
oyundur.
Oyunun oynandığı alan yuvarlak veya ovaldir. Bu alana palanga denir. Oyun
bölümlerden oluşur (mukaddime, muhavere (söyleşi), fasıl, bitiş).
Olaylar kurmacadır. Sanatsal metinlerden göstermeye bağlı edebî metinler
grubuna girer.
?
1. Bu metinde anlatılanların gerçekleşmesi mümkün mü? Araştırınız.
2. Bu metnin yazılış amacı sizce ne olabilir?
3. Bu metin sanat metni mi, öğretici metin midir? Araştırıp, sonuçlarını yazınız.
4. Göstermeye bağlı bu edebî metinde yaşanan olaylar geçekleşmesi mümkün olan bir olay mıdır? Nedenleriyle yazınız.
15
DİL VE ANLATIM 5
Resim. 01.02: Karagöz ve Hacivat
1. Genellikle ramazan ayında televizyonlarda sık gördüğünüz Hacivat
ve Karagöz oyunu nasıl oynanır?
2. Bu oyunun ortaya çıkışı hakkında bilgi toplayınız.
KÜTAHYA ÇEŞMESİ
(Nâreke zırıltısı ve tef velvelesi ile göstermelik kalktıktan sonra Hacivat semai
söyleyerek gelir.)
(Makam Segah)
Gördün de beni bend ettin,
Ne suçum gördün terkettin vay,
Ağyar ile ülfet ettin,
Ne suçum gördün terkettin vay.
Semaisi bittikten sonra perde gazelini okur. Perde gazeli bittikten sonra devamla;
Hacivat: Ahh! Efendim ne olurdu şu dört köşe perdede bana da bir arkadaş
olsa, geliverse şu dört köşe perde Cizre, o söylese ben dinlesem, efendim haddim
olmayarak bendeniz söylesem o dinlese.
16
DİL VE ANLATIM 5
Karagöz: (Pencereden) Şu Hacivat da benim oğlumun burnunu yese (Çekilir.).
Hacivat: Bizi seyreden dostlar da gülseler eğlenseler, iş ne imiş diyelim işimizi
Mevla’m rast getire... Yar bana bir eğlence medet, aman bana bir eğlence medeeet...
Karagöz: Hacivat defol git şurdan, aşağıya gelirsem görürsün gününü.
Hacivat: Ah bana bir eğlence medeeet...
Karagöz: (Aşağıya atlar boğuşmaya başlarlar.)
Hacivat:Aman Karagöz yapma çenem kırıldı.
Karagöz: Kırılsın kerata.
Hacivat: Yapma birader boğacaksın beni.
Karagöz: Geber kerata (Hacivat kaçar Karagöz sırtüstü yerde yatar.) Amannn...
öldüm bayıldım, o tamam keratayı kaçırdım ama galiba ben de poturlara kaçırdım
(Ayağa kalkar.). Seni gidi sivri sakallı keçi suratlı herif seni. Gelmiş kapımın önünde
Medine dilencisi gibi bağırır durur. Hele bir daha gel bak seni kuyruğundan tutup
da Kafdağı’nın ardına kadar atmazsam ban da Karagöz demesinler... Amma da attık
ha (Hacivat gelir.)!
Hacivat: Vay Karagöz’üm, iki gözüm merhaba.
Karagöz: Hoş geldin suda pişmiş bal kaba... (Tokat)
Hacivat: Aman Karagöz’üm beni gelir gelmez darp etmenizin sebebi mucibesi?
Karagöz: Bizim bekçinin ne poturu var ne de cübbesi...(Tokat)
Hacivat: Yazıklar olsun sana Karagöz. Adam olmamışsın, haşa huzurdan şu
dünyaya eşek gelmişsin eşek gidiyorsun.
Karagöz: Ona yarabbi şükür.
Hacivat: Ne gibi?
Karagöz: Ya sen beygir gelmişsin de hergele gidiyorsun ya! (Tokat)
Hacivat: Ama Karagözüm ben senin gibi değilim ben nereye gitsem bana
itibar ederler ayağa kalkarlar.
Karagöz: Bana da kalkarlar.
Hacivat: Senin nene ayağa kalkarlar? Cahil eçhelin birisin.
Karagöz: Halt etmişsin, ben reçeli de yerim güllacı da.
Hacivat: Öyle değil, yani ağzından çıkanı kulağın duymaz. Çünkü cahilin birisin okuyup yazmamışsın, mürekkep yalamamışsın.
Karagöz: Onu yaladım.
17
DİL VE ANLATIM 5
Hacivat: Nerde yaladın.
Karagöz: Geçen gün çeşme başına gittim, orada bizim sakanın eşeği duruyordu imrendim suratını yaladım.
Hacivat: Tu Allah iyiliğini versin!
Karagöz: Tükürme suratıma be!
Hacivat: Bak Karagöz’üm sen benim kırk yıllık arkadaşımsın. Sana birkaç kelime öğreteyim de her nereye gidersen sana itibar etsinler.
Karagöz: Öğret bakalım.
Hacivat: Dinle, bir kibar yere gittiğinde sana bir şey sorarlarsa ne diyeceksin
biliyor musun?
Karagöz: Yoo...
Hacivat: Evet efendim, öyledir efendim, münasiptir efendim, arada sırada da
ne buyurulur a benim efendim, diyeceksin.
Karagöz: Sonra ne olacak?
Hacivat: İşte böylece sen adam olacaksın herkesin yanında itibarlı olacaksın.
Karagöz: Olur Hacivat, şey ne diyecektim?
Hacivat: Evet efendim.
Karagöz: Evdedir efendim.
Hacivat: Öyle değil canım.
Karagöz: Öyleyse dükkândadır efendim.
Hacivat: Canım Karagöz’üm ben nasıl söylersem sen de öyle söyle.
Karagöz: Olur yaparım, nasıldı o?
Hacivat: Evet efendim.
Karagöz: Evet efendim.
Hacivat:Aferin Karagözüm, öyledir efendim.
Karagöz: Hayır ikindidir efendim.
Bu metin, tanınmış bir Karagöz oyunu olan Kütahya Çeşmesi’nin muhavere bölümünden alınmıştır. Metinden de anlaşıldığı gibi oyunun eğlendiricilik
yönü ağır basmaktadır. Yanlış anlamalara dayalı karşılıklı konuşmalar oyun
boyunca sürdüğünden oyunda güldürü ögesi ön plandadır. Okumuş bir tip olan
Hacivat’ın söylediklerini Karagöz sürekli yanlış anlamaktadır.
“Hacivat: Senin nene ayağa kalkarlar? Cahil eçhelin birisin.
18
DİL VE ANLATIM 5
Karagöz: Halt etmişsin, ben reçeli de yerim güllacı da.”
Hacivat’ın söylediklerini Karagöz yanlış anlayıp ona göre cevap vermekte ve
böylece oyunda güldürü ögesi ortaya çıkmakta.
KAVRAMLAR
Geleneksel Türk tiyatrosu olan Hacivat ve Karagöz oyunu bir gölge oyunudur.
Gölge Oyunu: Genellikle deriden kesilmiş bir takım insan, hayvan ve eşya tasvirlerinin arkadan ışık verilerek, gölgelerinin gerili beyaz bir perde üzerine düşürülmesiyle oynatılan oyundur.
Dört bölümden oluşur.
Mukaddime (Giriş): Oyunun başlangıç bölümüdür.
Muhavere (Söyleşme): Karagöz ile Hacivat arasında geçer.
Fasıl (Oyun): Oyunun kendisidir.
Bitiş: Bu bölüm çok kısadır.
?
1. Bu oyunda gülmeceyi sağlayan ögelerin neler olduğunu bulunuz?
2. Karagöz ve Hacivat günümüzde hangi tip insanların temsilcisidir? Yazınız.
3. Bu metin sanatsal metinlerin sınıflandırılmasında hangi bölüme girer?
Yazınız.
4. Bu metindeki olay gerçekte yaşanılabilecek olaylar mıdır? Sebepleriyle beraber açıklayınız.
5. Metinde dil ağırlıklı olarak hangi işlevde kullanılmıştır? Açıklayınız.
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………
19
DİL VE ANLATIM 5
Resim. 01.03: Bir gülüş her şeye bedeldir.
1. Sevgi kelimesinin Türk Dil Kurumu sözlüğündeki anlamının inceleyiniz.
2. Sevgi kelimesi sizde ne ifade ediyor?
3. METİN
SEVGİ ÜZERİNE SÖZLER
Sevgi yalnız insana vergi olmasa da insanın gene en ulu duygusudur. Anamızı, babamızı, kardeşlerimizi, çoluğumuzu coçuğumuzu görünce içimizin titremesi,
onları anarken yüreğimizin ya kaygılı bir sevinç ya sıcak bir üzüntü ile çarpması dünyamızı genişletiverir. Bir kendimiz için yaşamaktan, öz tasalarımızın çemberinden
kurtuluruz. Bir de gönülden kimseye bağlı olmayan, kimseyi aramayan, özlemeyen
bir kişi düşünün; akıllı olsun, doğru olsun, acımak nedir, isterseniz onu da bilsin, siz
gene bir ürpermez misiniz? Bütün üstünlükleri o yalnızlığı ile sanki yok oluvermez
mi?.. Doğum ile ölüm arasındaki yolu acılarla da zevklerle de zenginleştiren hep o
sevgi, kendimizden başka kimselerle ilişiğimiz olduğu duygusudur. Yoksa var olduğumuzu bile anlamaz, düşsüz bir uykudan uyanmaksızın geçer giderdik.
Sevgi özcülükten başka bir şeydir mi demek istiyorum? İnsanoğlunda ne vardır ki kökü özcülükte olmasın? Anamızla babamızı, kardeşlerimizle çocuklarımızı
düşünürken, severken de kendimizi düşünmüş, kendimizi sevmiş olmuyor muyuz?
Hepimiz iki büyük korkunun, ölüm korkusu ile yalnızlık korkusunun zincirlerine vurulmuş değil miyiz? Onları bir başımıza taşımadığımız için, onları unutabilmek için
20
DİL VE ANLATIM 5
türlü işleri, türlü duyguları yaratmışız. Sevgi de kendimizi avutmak içindir. Seveceğiz, sevmeye inanacağız ki sevilelim; yani bizi düşünen, ölmemizi istemeyen, bizim
ölmemizden belki bizim kadar korkan kimseler bulunsun. Böylece korkularımızı birleştirirsek, önüne geçilmez diye titrediğimiz sona belki karşı koyar, onu hiç olmazsa
geciktiririz. Hiçbiri elimizden gelmese de bari bizi ananlar, gerçek yaşamamız bittikten sonra da bizi düşüncelerinde yaşatacak, varlığımızı kendi varlıklarında sürdürecek kimseler olur ya!..
(...) Yalnızlık korkusu ile ölüm korkusundan büsbütün kurtulmuş, toplum içgüdüsünü yenmiş bir kişi bulunur da o başkalarını severse ancak onun sevgisi gerçek
bir sevgi, yalın bir sevgi olabilir. Bizimki bir yalandır, kendimizin de irkildiğimiz asıl
yüzümüzü kendimizden de saklayan bir perdedir.
Nurullah ATAÇ
(Deneme)
KAVRAMLAR
Sevgi Üzerine Sözler; metni denemedir.
Deneme: Bir insanın herhangi bir konuda içini dökmek, paylaşmak amaçlı kesin hükümlere varmadan samimi bir üslupla yazdığı yazılardır.
Deneme: Herhangi bir konuda yeni ve kişisel görüşlerle bezenmiş bir anlatım
içinde sunulan düzyazı türü de denilebilir.
Deneme yazarı içinden geldiği gibi nasıl hissediyor ve düşünüyorsa öyle yazar.
Yazdıkları kendi düşünceleridir.
Metinlerin sınıflandırılmasında öğretici metinler grubuna girer.
?
1. Bu metin ile ikinci (Kütahya Çeşmesi) metni karşılaştırınız. Aralarındaki
farkları bulup yazınız.
2. Bu metin öğretici bir metin midir? Bu metni her okuyan farklı yorumlaya
bilir mi? Açıklayınız.
3. Bu metin sanatsal metinler içersinde yer alır mı? Araştırınız.
4. Bu metin kurmaca metin hâline getirebilir mi? Nedenleriyle birlikte yazınız.
2. ETKİNLİK
Deneme insanın istediği konu üzerinde düşüncelerini özgürce yazmasıdır. Sizde seçtiğiniz bir konuda deneme yazınız.
21
DİL VE ANLATIM 5
1. Atatürk ilkelerinin neler olduğunu araştırınız.
2. Atatürk’ün vefatından sonra yabancı basında, hakkında çıkan yazıları
inceleyiniz.
UYGULAMA VE ALIŞTIRMA
ÇALIŞMALARI
4. METİN
DEVRİM BİR ANDA OLUR YA DA
OLMAZ
Atatürk yazı devrimini gerçekleştirmişti.
Yaşlı, genç, kadın, erkek tüm yurttaşlar yeni harfleri öğrenmek için gece gündüz
kurslara gidiyorlardı.
Devrimi izleyen iki yıl içinde bir buçuk
milyon vatandaş okur yazar olmuştu.
Yazı devriminin en dikkate değer yanı,
Atatürk’ün bu devrimin yerleşmesinde en
ufak bir ihmali bile kabul etmemiş olmasıdır.
Örneğin bazı kimseler kendisine:
Resim. 01.04: Atatürk tahta başında.
-Paşam, ilkokulların ilk sınıflarından itibaren yeni harflerle öğretime başlayalım.
O kuşakla birlikte ortaokulu, liseyi ve üniversiteyi izletelim, diyorlardı.
Atatürk bu görüş ve düşüncelerin hiçbirisine yanaşmadı.
-Devrim ya bir anda olur ya da hiç olmaz, dedi.
YAPACAKLARIMDAN SÖZ EDİN
Bir soruşturma dolayısıyla, Atatürk’ün başardığı işlerden Vasıf Çınar söz açmıştı.
Kendisine Sordu:
-Sizin en büyük eseriniz hangisidir?
Atatürk’ün kısa cevabı şu olmuştu:
22
DİL VE ANLATIM 5
-Benim yaptığım işler, biri ötekine bağlı gerekli olan işlerdir. Fakat bana yaptıklarımdan değil yapacaklarımdan söz edin.
BAŞÖĞRETMEN ATATÜRK
Yazı devriminden sonra(1928), Atatürk’ün kara tahta başındaki resmi görülünce, ona “başöğretmen” denilmeye başlanmıştı.
Aslında, adlandırmada geç kalınmıştı.
Kurtuluş Savaşı’ndan hemen sonra, bir İstanbul gazetecisi kendisine şöyle bir
soru yöneltmişti:
-Yurdu kurtardınız. Şimdi ne yapmak isterdiniz?
Hiç duraklamadan şu cevabı vermişti:
-Millî Eğitim Bakanı olarak Türk kültürünü yükseltmeye çalışmak en büyük
amacımdır.
Ondan sonra Atatürk nerede görünse, mutlaka orada bir okula girer, öğretmen ve öğrencilerle konuşurdu.
Bir gün Atatürk’ün yolu köy okuluna düştü. Tek sınıflı okulda bir genç öğretmen ders veriyordu.
Atatürk sınıfa girince, öğretmen kürsüsünü terk etti.
Atatürk:
-Hayır, yerinizde oturunuz ve dersinize devam ediniz, dedi. Eğer izin verirseniz,
bizde sizden faydalanmak isteriz. Sınıfa girdiği zaman, Cumhurbaşkanı bile öğretmenden sonra gelir.
KAVRAMLAR
Metnin türü anıdır.
Anı: Bir kimsenin, özellikle tanınmış kişilerin yaşadıkları dönemde gördükleri ya da yaşadıkları ilginç olayları gözlemlerine ve bilgilerine dayanarak anlattıkları
yazı türüdür.
Tanınmış sanatçı, siyasetçi ve bilim adamlarının yazdığı anılar onların yaşayışlarını, yaşadıkları dönemdeki önemli olayları anlatması bakımından önemlidir.
Öğretici metinler grubu içinde yer alır.
Olaylar kurmaca değildir. Yaşanılan olayların hepsi gerçektir.
23
DİL VE ANLATIM 5
1. Bu anın veriliş amacı ne olabilir?
2. Bu anı öğretici metinler içine girer mi? Nedenleriyle birlikte açıklayınız.
3. “Başöğretmen Atatürk” metnine göre yurdun kurtuluşundan sonra
Atatürk’ün amacı nedir? Açıklayınız.
?
3. ETKİNLİK
Atatürk’e ait anıları toplayarak bir anı defteri oluşturunuz.
Resim. 01.05: Denizde bir tayfa
Issız bir adada on gün yalnız başınıza kaldığınızı düşününüz. Yiyecek içecek
hiçbir şey yok. Bu durumda insan ne yapar?
1. Forsa ne demektir?
2. Hikâyelerde hangi zaman kullanılır?
5. METİN
FORSA
Akdeniz’in, kahramanlık yuvası sonsuz ufuklarına bakan küçük tepe, minimini
bir çiçek ormanı gibiydi. İnce uzun dallı badem ağaçlarının alaca gölgeleri sahile
inen keçiyoluna düşüyor, ilkbaharın tatlı rüzgârıyla sarhoş olan martılar, çılgın bağ-
24
DİL VE ANLATIM 5
rışlarıyla havayı çınlatıyordu. Badem bahçesinin yanı geniş bir bağdı. Beyaz taşlardan yapılmış kısa bir duvarın ötesindeki harabe vadiye kadar iniyordu. Bağın ortasındaki yıkık kulübenin kapısız girişinden bir ihtiyar çıktı. Saçı sakalı bembeyazdı.
Kamburunu düzeltmek istiyormuş gibi gerindi. Elleri, ayakları titriyordu. Gök kadar
boş, gök kadar sakin duran denize baktı, baktı.
- Hayırdır inşallah! Dedi.
Duvarın dibindeki taş yığınlarına çöktü. Başını ellerinin arasına aldı. Sırtında
yırtık bir çuval vardı. Çıplak ayakları topraktan yoğrulmuş gibiydi. Zayıf kolları kirli
tunç rengindeydi. Yine başını kaldırdı. Gökle denizin birleştiği dumandan çizgiye
dikkatle baktı, ama görünürde bir şey yoktu.
Bu, her gece uykusunda onu kurtarmak için birçok geminin pupa yelken geldiğini gören zavallı eski bir Türk forsasıydı. Tutsak olalı kırk yılı geçmişti. Otuz yaşında, dinç, levent, güçlü bir kahramanken Malta korsanlarının eline düşmüştü. Yirmi
yıl onların kadırgalarında kürek çekti. Yirmi yıl iki zincirle iki ayağından rutubetli bir
geminin dibine bağlanmış yaşadı. Yirmi yılın yazları, kışları, rüzgârları, fırtınaları, güneşleri onun granit vücudunu eritemedi. Zincirleri küflendi, çürüdü, kırıldı. Yirmi yıl
içinde birkaç kez halkalarını, çivilerini değiştirdiler. Ama onun çelikten daha sert kaslı bacaklarına bir şey olmadı. Yalnız aptes alamadığı için üzülüyordu. Hep güneşin
doğduğu yanı sol ilerisine alır, gözlerini kıbleye çevirir, beş vakit namazı gizli işaretle
yerine getirirdi.
Elli yaşına gelince, korsanlar onu, “Artık iyi kürek çekemez!” diye bir adada
satmışlardı. Efendisi bir çiftçiydi. On yıl kuru ekmekle onun yanında çalıştı. Tanrıya
şükrediyordu. Çünkü artık bacaklarından mıhlı değildi. Aptes alabiliyor, tam kıblenin karşısına geçiyor, unutmadığı ayetlerle namaz kılıyor, dua edebiliyordu. Bütün
umudu, doğduğu yere, Edremit’e kavuşmaktı. Otuz yıl içinde bir an bile umudunu
kesmedi. “Öldükten sonra dirileceğime nasıl inanıyorsam, öyle inanıyorum, elli yıl
tutsaklıktan sonra da ülkeme kavuşacağıma öyle inanıyorum!” derdi. En ünlü, en tanınmış Türk gemicilerdendi. Daha yirmi yaşındayken, Tarık Boğazı’nı geçmiş, poyraza doğru haftalarca, aylarca, kenar kıyı görmeden gitmiş, rast geldiği ıssız adalardan
vergiler almış, irili ufaklı donanmaları tek başına hafif gemisiyle yenmişti. O zamanlar
Türkeli’nde namı dillere destandı. Padişah bile onu, saraya çağırtmıştı. Serüvenlerini
dinlemişti. Çünkü o, Hızır Aleyhisselam’ın gittiği diyarları dolaşmıştı. Öyle denizlere
gitmişti ki üzerinde dağlardan, adalardan büyük buz parçaları yüzüyordu. Oraları
tümüyle başka bir dünyaydı. Altı ay gündüz, altı ay gece olurdu! Karısını, işte bu, yılı
bir büyük günle bir büyük geceden oluşan başka dünyadan almıştı.
Gemisi altın, gümüş, inci, elmas, tutsak dolu vatana dönerken deniz ortasında evlenmiş, oğlu Turgut, Çanakkale’yi geçerken doğmuştu. Şimdi kırk beş yaşında
olmalıydı. Acaba yaşıyor muydu? Hayalini unuttuğu, karlardan beyaz karısı acaba
sağ mıydı? Kırk yıldır, yalnız taht yerinin, İstanbul’un minareleri, ufku, hayalinden hiç
silinmemişti. “Bir gemim olsa gözümü kapar, Kabataş’ın önüne demir atarım.” diye
25
DİL VE ANLATIM 5
düşünürdü. Altmış yaşını geçtikten sonra efendisi, onu sözde özgür kıldı. Bu özgür
kılmak değil, sokağa, perişanlığa atmaktı. Yaşlı tutsak bu bakımsız bağın içindeki yıkık kulübeyi buldu. İçine girdi. Kimse bir şey demedi. Ara sıra kasabaya iniyor, yaşlılığına acıyanların verdiği ekmek paralarını toplayıp dönüyordu. On yıl daha geçti. Artık hiç gücü kalmamıştı. Hem bağ sahibi de artık onu istemiyordu. Nereye gidecekti?
Ama işte, eskiden beri gördüğü rüyaları yine görmeye başlamıştı. Kırk yıllık bir
rüya… Türklerin, Türk gemilerinin gelişi… Gözlerini kurumuş elleriyle iyice ovdu. Denizin
gökle birleştiği yere baktı. Evet, geleceklerdi, kesindi bu, buna öylesine inanıyordu ki…
- Kırk yıl görülen bir rüya yalan olamaz! Diyordu. Kulübe duvarının dibine
uzandı. Yavaş yavaş gözlerini kapadı. İlkbahar bir umut tufanı gibi her yanı parlatıyordu. Martıların, “Geliyorlar, geliyorlar, seni kurtarmaya geliyorlar!” gibi işittiği tatlı
seslerini dinleye dinleye daldı. Duvar taşlarının arkasından çıkan kertenkeleler üzerinde geziniyorlar, çuvaldan giysinin içine kaçıyorlardı, gür, beyaz sakalının üstünde
oynaşıyorlardı. Yaşlı tutsak rüyasında, ağır bir Türk donanmasının limana girdiğini
görüyordu. Kasabaya giden yola birkaç bölük asker çıkarmışlardı. Al bayrağı uzaktan
tanıdı. Yatağanlar, kalkanlar güneşin yansımasıyla parlıyordu.
Bizimkiler! Bizimkiler! diye bağırarak uyandı. Doğruldu. Üstündeki kertenkeleler kaçıştılar. Limana baktı. Gerçekten, kalenin karşısında bir donanma gelmişti.
Kadırgaların, yelkenlerin, küreklerin biçimine dikkat etti. Sarardı. Gözlerini açtı. Yüreği hızla çarpmaya başladı. Ellerini göğsüne koydu. Bunlar Türk gemileriydi. Kıyıya
yanaşıyorlardı. Gözlerine inanamadı.
“Acaba rüyada mıyım?” kuşkusuna kapıldı. Uyanıkken rüya görülür müydü?
İyice inanabilmek amacıyla elini ısırdı. Yerden sivri bir taş parçası aldı. Alnına vurdu. Evet, işte hissediyordu. Uyanıktı. Gördüğü rüya değildi. O uyurken, donanma
burnun arkasından birdenbire çıkıvermiş olacaktı. Sevinçten, şaşkınlıktan dizlerinin
bağı çözüldü. Hemen çöktü. Karaya çıkan bölükler, ellerinde al bayraklar, kaleye
doğru ilerliyorlardı. Kırk yıllık bir beklemenin son çabasıyla davrandı. Birden kemikleri çatırdadı. Badem ağaçlarının çiçekli gölgeleriyle örtülen yoldan yürüdü. Kıyıya
doğru koştu, koştu. Karaya çıkan askerler, ak sakallı bir ihtiyarın kendilerine doğru
koştuğuna görünce:
- Dur! diye bağırdılar. İhtiyar durmadı, bağırdı:
- Ben Türküm, oğullar, ben Türküm.
…
Askerler onun yaklaşmasını beklediler. İhtiyar, Türklerin yanına yaklaşınca
önüne ilk geleni tutup öpmeye başladı. Gözlerinden yaşlar akıyordu. Hâline bakanlar üzülmüşlerdi. Biraz heyecanı dinince sordular:
- Kaç yıldır tutsaksın?
- Kırk!
26
DİL VE ANLATIM 5
- Nerelisin?
- Edremitli.
- Adın ne?
- Kara Memiş.
- Kaptan mıydın?
- Evet…
İhtiyarın çevresindeki askerler birbirine karıştı. Bir çığlıktır koptu. “Bey’e haber
verin!.. Bey’e haber verin!” diye bağrışıyorlardı. İhtiyarın kollarına girdiler. Kuş gibi
deniz kenarına uçurdular. Bir sandala koydular. Büyük bir kadırgaya çıkardılar. Askerin içinde onun kahramanlık serüvenlerini bilmeyen, ününü duymayan yoktu. Biraz
güvertede durdu. Sevinçten şaşırmış, aptallaşmıştı. Ayağına bir çakşır geçirdiler. Sırtına bir kaftan attılar. Başına bir kavuk koydular.
- Haydi, Bey’in yanına! dediler.
Onu kadırgaya getiren askerlerle birlikte büyük geminin kıçına doğru yürüdü.
Kara palabıyıklı, sırmalı giysisinin üzerine demir, çelik zırhlar giymiş iri bir adamın
karşısında durdu.
- Sen kaptan Kara Memiş misin?
- Evet! dedi.
- Hızır Aleyhisselam’ın geçtiği yerlerden geçen sen misin?
- Benim.
- Doğru mu söylüyorsun?
- Niye yalan söyleyeceğim?
- Aç bakayım sağ kolunu.
İhtiyar, kaftanın altından kolunu çıkardı. Sıvadı. Bey’e uzattı. Pazısında haç biçiminde derin bir yara izi vardı. Bu yarayı, gecesi altı ay süren bir adadan karısını
kaçırırken almıştı. Bey, ellerine sarıldı. Öpmeye başladı.
- Ben senin oğlunum! dedi.
- Turgut musun?
- Evet…
İhtiyar tutsak sevincinden bayılmıştı. Kendine gelince oğlu, ona:
- Ben karaya cenk için çıkıyorum. Sen gemide rahat kal, dedi.
Eski kahraman kabul etmedi:
27
DİL VE ANLATIM 5
- Hayır. Ben de sizinle cenge çıkacağım.
- Çok yaşlısın baba.
- Ama yüreğim güçlüdür.
- Rahat et! Bizi seyret!
- Kırk yıldır dövüşü özledim.
Oğlu, babasının ellerine varıp; vatanını, sevdiklerini göremeden seni tekrar
kaybetmeyelim baba diye yalvararak, öptü.
İhtiyar, kafasını kaldırdı, göğsünü kabarttı, daha bir gençleşmiş gibiydi. Bayrağı işaret ederek:
- Şehit olursam bunu üzerime örtün! Vatan al bayrağın dalgalandığı yer değil
midir? Dedi.
Ömer SEYFETTİN
KAVRAMLAR
Hikâye: Yaşanmış ya da yaşanması mümkün olan hayat olaylarını anlatan yazı
türüne hikâye denir.
Hikâyeler üç bölümden oluşur;
Serim (giriş)
Düğüm (gelişme)
Çözüm (sonuç)
Hikâyenin Ögeleri;
Kişiler, Olay, Zaman, Yer (mekân), Dil ve anlatım (üslup) olmak üzere beş ögeden oluşur.
1. Bu metinde hangi anlatım türü kullanılmıştır (açıklama, betimleme, hikâye
vb.) ve anlatıcısı kimdir? Araştırınız.
2. Bu metinde olay nedir? Araştırınız.
3. Bu metinde dil hangi işlevde kullanılmıştır? (Bunun için geçmiş yıllardaki
bilgilerinizi hatırlayınız.)
4. Bu metinde geçen olay gerçekte yaşanılabilecek bir olay mıdır?
Nedenleriyle birlikte yazınız.
5. Bu metin anlatmaya bağlı edebî metinler içine girer mi? Araştırınız.
?
28
DİL VE ANLATIM 5
4. ETKİNLİK
Kurmaca metinlerin özelliklerini yazınız.
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Resim. 01.06: Tiyatro Oyunu
1. Göstermeye bağlı türler içersine giren bir tiyatro oyunu izlemeye gidildiğinde nelere dikkat edilmelidir?
2. Tiyatro kelimesi ne zaman ortaya çıkmıştır ve demektir?
3. Tiyatrolarda dil hangi işlevinde kullanılır?
29
DİL VE ANLATIM 5
6.METİN
ŞAİR EVLENMESİ’ nden
OYNAYANLAR:
Müştak Bey: Şair ruhlu ve Kumru Hanım’ın seven kişi, damat
Hikmet Efendi: Müştak Bey’in yakın dostu
Kumru Hanım: Müştak Bey’in sevgilisi
Sakine Hanım: Kumru’nun çirkin ablası
Ziba Dudu: Kılavuz Kadın
Habbe Kadın: Yenge kadın
Ebül-Laklaka: Nikâhı kıyan kişi
Batak Ese: Mahalle bekçisi
Atak Köse: Mahalle çöpçüsü
Mahalleli: İki-üç kişi
Mekan: Gelin odası... Arka planda yatak, oda genişçedir. Sahneye iki taraftan
da giriş yapılabilir. Kapının biri selamlığa açılır. Odada Müştak Bey ve Hikmet Efendi
ayaküstü konuşmaktadırlar.
(…)
MÜŞTAK BEY: Bu akşam güveyi giriyorum ya sevinçten havalara uçuyorum.
Allah’tan bugün nikâhımız kıyıldı, az kalsın telaştan nikâhsız güveyi girecektim.
HİKMET EFENDİ: Hiç öyle şey olur mu?
MÜŞTAK BEY: Niye olmasın? Âşıklar dalgın olur. Buna âşık evlenmesi derler.
HİKMET EFENDİ: Acayip!
MÜŞTAK BEY: Öyle ya! Âşksız, sevgisiz, görücü usulüyle evlenenlere aşk olsun.
Ben Kumru Hanım’la niye evleniyorum; çünkü onu tanıyorum, seviyorum. Ne dersin
onunla evlenmekte akıllılık etmemiş miyim?
HİKMET EFENDİ: Her hâlde öyledir.
MÜŞTAK BEY: Onun yüzü gibi huyu da güzel. Ben her hâlinden memnunum;
fakat Kumru’nun o karga suratlı ablası olmasa!
HİKMET EFENDİ: Gerçekten... onun adı neydi?
MÜŞTAK BEY: Sakine midir, nedir... Cadı suratlının adını bile sevmiyorum.
HİKMET EFENDİ: Niçin?
30
DİL VE ANLATIM 5
MÜŞTAK BEY: Bize engel olduğu şöyle dursun, yüzünde meymenet yok karga
suratlının... Yüzüne bakanın işi rast gitmiyor. Kırk beş yaşına gelmiş daha evlenememiş. Akıldan yana da pek nasibi yok. Böyle bir baldızım olduğundan âlemden
utanıyorum.
HİKMET EFENDİ: Eee, gülü seven dikenine katlanır.
MÜŞTAK BEY: Gel şunu sana vereyim be! Ama nikâhla ha! Geçinemeyecek ne
varmış; ya o akıllanır, ya da sen çıldırırsın.
HİKMET EFENDİ: Sakın Kumru’nun yerine onu sana vermesinler! Olur mu olur.
Büyük dururken küçüğü kocaya vermek pek âdet değildir.
MÜŞTAK BEY: Yok, bak ben öyle şaka sevmem.
HİKMET EFENDİ: Biraz önce şakayla bana veriyordun ya?
MÜŞTAK BEY: Ben onu sana şakayla değil gerçekten vermek istiyorum.
HİKMET EFENDİ: Sus, özrün kabahatinden büyük.
MÜŞTAK BEY: Hiç de bile!
HİKMET EFENDİ: Yaaa!
MÜŞTAK BEY: Aman sus, kılavuzum Dudu Hanım geliyor. Galiba Kumrucuğumu getiriyorlar. Sen öbür odaya geç, birazdan yine görüşürüz.
( Hikmet Efendi çıkarken Ziba Dudu girer. )
ZİBA DUDU: Müjde evladım müjde! Müjdeliğimi peşin isterim: Gelin hanım
geliyor yoldadır.
MÜŞTAK BEY: Ah Dudu teyzeciğim, sana nasıl teşekkür edeceğim, bilemiyorum.
ZİBA DUDU: Parayla, (Müştak’ın ceplerine bakar kalan son meteliğini de alır.)
teşekkür edebilirsin.
MÜŞTAK BEY: Al, helal olsun sana, al ( Sevincinden oynamaya başlar, kâtibim
türküsünü söyleyerek oynar.).
ZİBA DUDU: Evladım biraz ağır başlı ol. Sen artık nikâhlı birisin, utan, utan!
MÜŞTAK BEY: Adam evlenirken utanır mı! Her neyse sen dışarıda bekleyedur,
ben utanma talimi yapayım
( Ziba Dudu çıkar.).
MÜŞTAK BEY: (Kendi kendine) Şimdi benim Kumrum kafesine girecek ha! Ah,
bir kere kanadının altına girebilseydim... Yalnız insan kısmı paraya düşkün olur. Kumrum da paraya düşkünse! (Ceplerini açar, iki yana sallar.) Cepte para da kalmadı. Bir
de yüz görümlüğü var. Ne yapmalı acaba!..
Adam sende o da kolay; şöyle birkaç kıta şiir okurum olur biter.
Bir kumrusun sen taba muvafık
31
DİL VE ANLATIM 5
Yapsam yuvanı sinemde layık
Can ü gönülden ben oldum âşık
Yapsam yuvanı sinemde layık
Benim gibi fakir bir şairin vereceği yüz görümlüğü ancak bu kadar olur.
(Ziba Dudu ve Habbe Kadın gelinin (Sakine’nin)koluna girmiş şekilde içeri girerler.)
ZİBA DUDU: Evladım gelin hanımı getirdim. Gel koluna gir de köşeye oturt.
MÜŞTAK BEY: (Sevincinden türlü hareketler yaparak gelini karşılamaya gider.)
Amanın... (Gelini görür görmez bayılır.)
ZİBA DUDU: A dostlar! Damat Bey gelin hanımı görür görmez sevincinden bayıldı.
HABBE KADIN: Damat Bey, kalk!
ZİBA DUDU: (Damadın yüzüne bir bardak su serper.) Kalk haydi sevinçten bayılmanın sırası değil.
MÜŞTAK BEY: Ben sevincimden bayılmıyorum, üzüntümden yüreğime iniyor. Ah, ah...
HABBE KADIN: (Ziba Dudu’ya) Aaaa, zavallı gelin hanımı bir titreme aldı. Sakın
al basmasın. (Sakine Hanım’ı sandalyeye oturtur.)
MÜŞTAK BEY: Nedir bu?
ZİBA DUDU: İşte sana ömür boyu can yoldaşı olacak olan sevgili karın Sakine Hanım.
MÜŞTAK BEY: O bana can yoldaşı olacağına benim canım çıksa daha canıma minnet.
ZİBA DUDU: (Habbe Kadın’a) Damat Bey sayıklamaya başladı. Galiba sevincinden aklını kaybetti.
HABBE KADIN: (Ziba Dudu’ya) Zavallı sevgilisine kavuştuğu için sevinç delisi oldu.
MÜŞTAK BEY: Ah, ah, ah... (hüzünlü)
ZİBA DUDU: Ağlama, sen ağlayacağına düşmanların ağlasın.
MÜŞTAK BEY: Ah, düşmanlarım bu hâlimi bilse nasıl gülerler.
ZİBA DUDU: Haydi oğlum gelin hanımın duvağını aç da yüzünü gör. Biraz gönlün açılır.
MÜŞTAK BEY: Şeytan görsün yüzünü!
ZİBA DUDU: Aç evladım, aç! Sevgilin olup olmadığına şüphen kalmasın. (Habbe ile beraber Müştak’ı gelinin duvağını açması için zorlarlar.)
MÜŞTAK BEY: İstemem! (Elini çekerken Sakine Hanımın duvağı ile iğreti saçı
eline ilişir, elinde kalır. Sakine’nin yüzü ve ak saçları açılır.) Bu ne?
ZİBA DUDU: Vaaay! Zavallı kızcağızın sırma gibi nazik saçlarını yolup çıkardı.
MÜŞTAK BEY: Haklısın, beyaz saçları sırma gibi. Baksana, nasıl parlıyor.
32
DİL VE ANLATIM 5
ZİBA DUDU: Ay, bu laf geline değil, yenge kadınla banadır. Ben sana laf atmayı gösteririm. ( Habbe’ye) Haydi yenge kadın! Gelin hanımı çabuk dışarı çıkar da
nikâhını kıyan efendiyi çağırt. Yandaki kahvededir. Mahalleliyi alsın da gelsin şuna
laf anlatsınlar.
(Habbe Kadın gelini dışarı çıkarır.)
MÜŞTAK BEY: Mahalleli beni zorla mı güvey koyacak?
ZİBA DUDU: Evet ya güvey koyarlar ya hapse.
MÜŞTAK BEY: Böyle bir karıyla bir evde yatmaktansa, rahat rahat hapiste yatmak bence daha iyidir.
ZİBA DUDU: Hele sen bir hapse gir de bak, başına ne dertler gelir.
MÜŞTAK BEY: Adam sende!.. Sayende peyda ettiğim borçlularımın duaları sayesinde sapasağlam yaşarım.
ZİBA DUDU: Ya kazara hasta olursan?
MÜŞTAK BEY: Borçlularım da bana doktor göndermeyip baktırmazlarsa? Ben
de ölürsem?
ZİBA DUDU: Ay n’olur sanki?
MÜŞTAK BEY: Sonra kendilerine büyük zararım dokunur.
ZİBA DUDU: Ne zararın dokunacakmış?
MÜŞTAK BEY: Vallahi onlara inat ölürüm ha!
(Habbe Kadın, Ebül-Laklaka, Batak Ese ve Mahalleli girerler.)
EBÜL-LAKLAKA: (Başında bir mendil, pijamalarla, lisanı ile ayınları çatlatarak,
kafları patlatarak) Beni böyle uykudan kaldırıp, rahatsız etmenizin sebebi nedir?
Böyle, orta oyununa çıkar gibi bakın şu kıyafetime? Ayıp, ayıp...
ZİBA DUDU: (Entarisinin kenarıyla başını örterek Ebül - Laklaka’nın elini öper.)
Amanın efendim, güveyi olacak şu herif isteyerek aldığı hanımı şimdi istemiyor. Bütün saçını başını yoldu. O şöyle dursun, yenge kadınla bana etmediği edepsizlik kalmadı. Size anlatmaya utanıyorum.
EBÜL-LAKLAKA: (Müştak Bey’e) Vay namussuz vay!
MÜŞTAK BEY: Efendim müsaade ediniz bendeniz de bildiğim kadar hakikati
size anlatayım.
EBÜL-LAKLAKA: Sen sus sefil! Zavallı hatun yalan mı söyleyecek?
ZİBA DUDU: Efendim bu kızı mutlaka almalıdır.
EBÜL-LAKLAKA: Almalı ya! Almazsa ırzına leke sürmüş olur. (Mahalleliye) Öyle
değil mi komşular?
33
DİL VE ANLATIM 5
MAHALLELİ: Hay hay!
MÜŞTAK BEY: Alamam efendim! Bunda bir yanlışlık var. Zira bana nikâh ettiğiniz kız bu değildir. Bunun küçüğüdür. Ben onu isterim.
EBÜL-LAKLAKA: Hayır, sana nikâh ettiğim büyük kızdır.
MÜŞTAK BEY: Değildir.
EBÜL-LAKLAKA: Vay! Sen beni de yalancı çıkarıyorsun ha? Bu ne yüzsüzlük!
…
Şinasi
1. Bu metin göstermeye bağlı edebî metinler içersinde mi yoksa anlatmaya
bağlı edebî metinler içersinde mi yer alır? Araştırıp yazınız.
2. Bu metindeki parantez içindeki açıklamaları anlatmaya bağlı edebî metinlerde kullanabilir miyiz? Açıklayınız.
3. Bu metinde bilgi vermek mi güldürmek mi ön plandadır? İnceleyiniz.
4. “Şair Evlenmesi” ile “Sevgi Üzerine Sözler “metnini karşılaştırarak arasındaki
benzer ve farklı yanları bulunuz.
5. Göstermeye bağlı edebî metinler (Şair Evlenmesi) ile anlatmaya bağlı
edebî metinleri (Forsa) karşılaştırınız. Aralarındaki benzer ve farklı yanları
yazınız.
6. “Forsa” adlı metinde mekân (olayın geçtiği yer) neresidir? Ne gibi özelliklere sahiptir?
?
5. ETKİNLİK
İncelediğiniz Şair Evlenmesi adlı metini öğretici metin hâline getirerek tekrar yazınız.
Yazdığınız metinde ne gibi farklılıklar var?
BİRAZ DAHA DÜŞÜNELİM
Kitap okumayı çok seviyorsunuz. Bulunduğunuz yerdeki bir kütüphaneye girdiniz. Rafların kitaplarla dolu olmasına çok sevindiniz. Raflardaki kitapları incelemeye
başladınız ama canınız sıkıldı ve büyük bir hayal kırıklığı yaşadınız. Raflar kitaplarla
doluydu fakat siz aradığınız hiç bir şeyi bulamadınız. Çünkü siz şiir kitabı ararken yanındaki kitabın masal kitabı olduğunu görüyorsunuz. Aradığınız şiir kitabını bir türlü
bulamıyorsunuz. İstediğiniz esere ulaşmanın en kolay yolu sizce nedir? Düşününüz.
34
DİL VE ANLATIM 5
NELER ÖĞRENDİNİZ?
1. METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI
Metinler yazılış amaçları, gerçeklikle ilişkilileri ve işlevlerine göre aşağıdaki şekilde gruplara ayrılır.
METİNLER
Öğretici Metinler
Sanat Metinleri
Şiir
Olay Çevresinde Oluşan
Edebî Metinler
Tarihî Metinler
Felsefi Metinler
Anlatmaya Bağlı Edebî Metinler
Bilimsel Metinler
Destan
Gazete Çevresinde
Gelişen Metinler
Masal
Halk Hikâyesi
Göstermeye Bağlı Edebî Metinler
Mesnevi
Modern Türk
Tiyatrosu
Geleneksel Türk
Tiyatrosu
Manzum
Hikâye
Komedi
Orta Oyunu
Hikâye
Dram
Karagöz
Roman
Trajedi
Köy Tiyatrosu
Metinlerin sınıflandırılması ile ilgili bilgileri Türk Edebiyatı birinci ve ikinci dönem ders notlarından da öğrenmiştiniz. Bu bilgileri de hatırlayınız.
35
DİL VE ANLATIM 5
Metinler yazılış amaçları, gerçeklikle ilişkilileri ve işlevlerine göre sanat
metinleri ve öğretici metinler olarak ikiye ayrılır.
I. SANAT METİNLERİ
Sanat metinleri: İnsanların iç dünyasında zevk uyandırmak ve onları etkilemek
duygu ve hayal dünyalarını renklendirmek düşüncelerinde yeni ufuklar açmak için
yazılan eserlerdir.
Sanat metinlerinin özelikleri;
t Sanat metinlerine edebî metinler adı da verilir.
t Bu metinlerde estetik ön plandadır.
t Kişi her okuduğunda ayrı yorumlar.
t Bu metinlerde amaç duyguyu hissettirmektir.
t Sanatsal metinlerde anlatış biçimi, estetik önemlidir.
t Ait olduğu toplumun zevk ve kültürünü içersinde barındırır.
t Yazar okuyucu kendi kurmaca dünyasına çekmek ister.
t Sanatsal metinlerde betimleyici, öyküleyici ve açıklama anlatım türü kullanılır .
t Sanatsal metinlerde kelimeler soyut anlam taşır.
t Sanatsal metinlerde dil; alıcıyı harekete geçirme işlevindedir.
t Edebiyat biliminin içinde yer alır.
Sanat metinleri kendi içersinde gruplara ayrılır
A. Coşku ve heyecanı dile getiren metinler(şiir)
B. Olay çevresinde oluşan metinler olarak gruplandırılır.
A.Coşku ve Heyecanı Dile Getiren Metinler(şiir)
t Coşku ve heyecanı dile getiren anlatımda dil heyecana bağlı (şiirsel) işlevde
kullanılır.
t Kelimeler daha çok mecaz ve yan anlamda kullanılır.
t Coşkulu anlatımda duyguların ifade edilmesi önemlidir.
t Coşku ve heyecanı dile getiren metinler; duyguları, coşkuları, izlenimleri, dizeler (mısralar)hâlinde imgelerle (Zihinde tasarlanan ve gerçekleşmesi özlenen şey, hayal, hülya.) açıklayan metinlerdir.
t Şair hayal dünyasını, duygularını yoğunlaştırır ve bunu yazıya döker.
t Öyküleyici anlatımda bir olay ve durumun anlatılması; betimleyici anlatımda kişi, durum ve varlıkların betimlenmesi yapılır.
36
DİL VE ANLATIM 5
B. Olay Çevresinde Oluşan Metinler
t Olaylar kurmaca ya da gerçektir. Olaylar kurmacanın özelliklerinden yaralanılarak verilir.
t Hayal ürünün (kurmacanın) özelliklerinden yararlanır.
t Okuyanın yorumuna dayanmaz.
t İnsana ait soyut olaylar somutlaştırılır.
t Olay örgüsü vardır.
t Olay örgüsüne dayandığı için kişi, zaman, mekân gibi ögeler vardır.
Olay çevresinde oluşan metinler ikiye ayrılır:
1. Anlatmaya bağlı edebî metinler
2. Göstermeye bağlı edebî metinler
Bunlar da kendi aralarında gruplara ayrılırlar:
1. Anlatmaya bağlı edebî metinler
a.
b.
c.
d.
e.
f.
g.
Destan
Masal
Halk hikâyesi
Manzum hikâye
Mesnevi
Hikâye
Roman gibi bölümlere ayrılır.
2. Göstermeye bağlı edebî metinler
Kendi arasında ikiye ayrılır;
a. Geleneksel Türk tiyatrosu
b. Modern Türk tiyatrosu
a.Geleneksel Türk tiyatrosu;
t Orta oyunu,
t Karagöz,
t Köy tiyatrosu
b. Modern Türk tiyatrosu
t Komedi
t Dram
t Trajedi
37
DİL VE ANLATIM 5
Göstermeye bağlı edebî metinlerin, sanat metinlerinden ayrılan tarafı; birinin
göstermeye ve seyretmeye (göstermeye bağlı edebî metin) diğerinin ise okumaya
ve anlatmaya bağlı (sanat metinleri) olmasıdır.
2. ÖĞRETİCİ METİNLER
Öğretici metinlerde amaç belli bir konuyu öğretmeye yöneliktir. Bu nedenle
gerçeğin yeniden yorumlanması gibi bir durum söz konusu değildir. Okuyucuya bilgi vermek ve bilgiyi paylaşmak önemlidir. Her okuyan ayrı yorum çıkaramaz.
Öğretici metinlerin özellikleri;
t Belli bir konuyu öğretmek amaç olduğu için konu ile ilgili terimler, açıklamalar kullanılır.
t Bilgi vermek okuyucuyu aydınlatmak için yazılır.
t Öğretici metinlerde dil açık, anlaşılır biçimde düzenlenir.
t Dil göndergesel işlevde kullanılır.
t Bu tür metinlerde ele alınan konular açık net ve anlaşılır biçimde okuyucunun kafasında her hangi bir çelişki bırakmadan verilir.
t Kurmaca değil, gerçeklik ön plandadır.
t Konunun veriş biçimi değil ne anlatmak istediği önemlidir.
t Her okuyan ayrı anlam çıkaramaz.
Öğretici metinler kendi arasında gruplara ayrılır;
1. Tarihî metinler; bu metinler tarihî konuları ele alır ve belgelere dayandırılır.
2. Felsefi metinler; felsefi konuları ele alır (varoluş, varlık, ahlak vb.).
3. Bilimsel metinler; bilimsel gelişmeleri araştırmaları delillere dayanarak kesin bir dille anlatan metinlerdir.
4. Gazete çevresinde gelişen metinler; makale, deneme, sohbet, eleştiri, haber yazısı, fıkra, vb.
5. Kişisel hayatı konu alan metinler; mektup, anı, günlük, biyografi, oto biyografi, gezi yazısı vb.
38
DİL VE ANLATIM 5
OKUMA METNİ
Sanat metinlerine örnek(Coşku ve heyecanı dile getiren metin )
ÇOBAN ÇEŞMESİ
Derinden derine ırmaklar ağlar,
Uzaktan uzağa çoban çeşmesi,
Ey suyun sesinden anlıyan bağlar,
Ne söyler su dağa çoban çeşmesi.
“Goynunu Şirin’in aşkı sarınca
Yol almış hayatın ufuklarınca,
O hızla dağları Ferhat yarınca
Başlamış akmağa çoban çeşmesi...
“O zaman başından aşkındı derdi,
Mermeri oyardı, taşı delerdi.
Kaç yanık yolcuya soğuk su verdi.
Değdi kaç dudaga çoban çesmesi.
Vefasız Aslı’ya yol gösteren bu,
Kerem’in sazına cevap veren bu,
Kuruyan gözlere yaş gönderen bu...
Sızmadı toprağa çoban ceşmesi.
Leyla gelin oldu,
Mecnun mezarda,
Bir susuz yolcu yok şimdi dağlarda,
Ateşten kızaran bir gül ararda,
Gezer bağdan bağa çoban çeşmesi,
Ne şair yaş döker, ne aşık ağlar,
Tarihe karıştı eski sevdalar.
Beyhude seslenir, beyhude çağlar,
Bir sola, bir sağa çoban çeşmesi...
Faruk Nafiz ÇAMLIBEL
39
DİL VE ANLATIM 5
1. ÜNİTE TEST SORULARI
1. Şinasi’nin Şair Evlenmesi adlı tiyatro eseri hangi tür metindir?
A.
B.
C.
D.
E.
Öğretici metin
Anlatmaya dayalı edebî metin
Okumaya dayalı edebî metin
Gazete etrafında gelişen edebî metin
Göstermeye dayalı edebî metin
2. Aşağıdakilerden hangisi anlatmaya dayalı edebî metin türüdür?
A.
B.
C.
D.
E.
Karagöz
Masal
Meddah
Köy Tiyatrosu
Orta Oyunu
3. Aşağıdakilerden hangisi sanatsal ve öğretici metinler olarak sınıflandırılmasında
dışta kalır?
A.
B.
C.
D.
E.
Deneme
Anı
Mektup
Dram
Fıkra
4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir bilgi yanlışlığı vardır?
A. Anlatmaya bağlı metinlerde öyküleme anlatım biçimi yaygın olarak
kullanılır.
B. Metinler, kullanılan anlatım türleri bakımından gruplandırılır.
C. Metinler öğretici ve sanatsal metinler olarak gruplandırılır.
D. Öğretici metinlerde ifadeler açık ve nettir.
E. Dilin şiirsel işlevi tarihi eserlerde karşımıza çıkar.
5. Aşağıdakilerden hangisinde öğretici metinlerle ilgili olarak bir bilgi yanlışlığı
vardır?
A.
B.
C.
D.
E.
40
Olaylar kurmacadır.
Amaç okuyucuya bilgi vermektir.
Açıklayıcı anlatım türüyle kaleme alınır.
Sanat kaygısı taşımaz ve sade dil ile yazılır.
Öğretici anlatımda dil göndergesel işlevde kullanılır.
DİL VE ANLATIM 5
6. Aşağıdakilerden hangisinde sanat metinleri ile ilgili bir bilgi yanlışlığı vardır?
A.
B.
C.
D.
E.
Her okunduğunda yeniden yorumlamaya açık değildir.
Bu metinlerde estetik ön plandadır.
Sezdirmek ve hissettirmek esastır.
Sanat metinlerine edebî metinler de denir.
Edebiyat bilimi içinde yer alır.
7. Aşağıdakilerden hangisi göstermeye bağlı edebî metinler içersine girmez?
A.
B.
C.
D.
E.
Orta oyunu
Karagöz
Trajedi
Mesnevi
Meddah
8. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri doldurunuz.
Metinler kendi aralarında sanat metinleri ve ....... metinler olarak iki grupta
incelenir.
Coşku ve heyecanı dile getiren metinler de dil daha çok …….. işlevde kullanılır.
Sanatsal metinlerde kelimeler genel de ……… anlam da kullanılır.
Öğretici metinlerde dil daha çok ……. işlevde kullanılır.
9. Aşağıdakilerden hangisi öğretici metinler içersine girmez?
A.
B.
C.
D.
E.
Tarihî metinler
Felsefi metinler
Kişisel hayatı konu alan metinler
Modern Türk tiyatrosu
Gazete çevresinde gelişen metinler
10. Aşağıdakilerden hangisi öğretici metinlerin özelliklerinden değildir?
A.
B.
C.
D.
E.
Öğretici metinlerde dil açık, anlaşılır biçimde düzenlenir.
Bilgi vermek için yazılır.
Dil göndergesel işlevde kullanılır.
Okuyucuyu aydınlatmak için yazılır.
Gerçeklik ön planda değil, kurmacadır.
41
DİL VE ANLATIM 5
11. Aşağıdakilerden hangisi “gazete çevresinde gelişen metinlerden” biridir?
A.
B.
C.
D.
E.
Anı
Hikâye
Şiir
Tiyatro
Roman
12. Aşağıdakilerden hangisi kişisel hayatı konu alan metin türleri içersinde yer
almaz?
A.
B.
C.
D.
E.
Anı
Deneme
Mektup
Günlük
Otobiyografi
13. Gazete çevresinde gelişen metinler sınıflandırıldığında aşağıdakilerden hangisi
dışta kalır?
A.
B.
C.
D.
E.
Makale
Eleştiri
Sohbet
Mektup
Fıkra
14. Aşağıdaki cümlede boş bırakılan yeri doldurunuz.
Öğretici metinler; tarihî metinler, felsefi metinler, bilimsel metinler, kişisel hayatı konu alan metinler ve ……………………. metinler olmak üzere beş gruba ayrılır.
42
DİL VE ANLATIM 5
“... Bu, her gece uykusunda onu kurtarmak için birçok geminin pupa yelken
geldiğini gören zavallı eski bir Türk forsasıydı. Tutsak olalı kırk yılı geçmişti. Otuz yaşında, dinç, levent, güçlü bir kahramanken Malta korsanlarının eline düşmüştü. Yirmi yıl onların kadırgalarında kürek çekti. Yirmi yıl iki zincirle iki ayağından rutubetli
bir geminin dibine bağlanmış yaşadı. Yirmi yılın yazları, kışları, rüzgârları, fırtınaları,
güneşleri onun granit vücudunu eritemedi. Zincirleri küflendi, çürüdü, kırıldı. Yirmi
yıl içinde birkaç kez halkalarını, çivilerini değiştirdiler. Ama onun çelikten daha sert
kaslı bacaklarına bir şey olmadı.”
15. ”Forsa” adlı hikâyeden alınan yukarıdaki paragrafta ağır basan anlatım türü
aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
E.
Öyküleyici
Açıklayıcı
Betimleyici
Öğretici
Sorgulayıcı
16. Hacivat ve Karagöz oyununda okumuş, bilgili Türkçeyi iyi kullanan karakter
aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
E.
Karagöz
Meddah
Çelebi
Zenne
Hacivat
17. Aşağıdakilerden hangisi kişisel hayatı konu alan metinler içersinde yer almaz?
A.
B.
C.
D.
E.
Anı
Fıkra
Biyografi
Mektup
Otobiyografi
18. Gazete çevresinde gelişen metinler ve kişisel hayatı konu alan metinler
sınıflandırıldığında aşağıdaki seçeneklerden hangisi dışta kalır?
A.
B.
C.
D.
E.
Makale - Deneme
Eleştiri - Fıkra
Roman-Hikâye
Anı – Günlük
Deneme - Günlük
43
DİLİNE SAHİP OLMAYAN MİLLETLER BAŞKA
MİLLETLERİN ŞİKÂRIDIR (AVIDIR).
M. Kemal ATATÜRK
2. ÜNİTE
ÖĞRETİCİ METİNLER
İnsanlar yazının bulunmadığı zamanlar da acaba nasıl haberleşirlerdi hiç düşündünüz mü? Günümüzde haberleşme artık çok kolay. Mektup yazmanın yerini
cep telefonu ile mesajlaşmak aldı. Teknolojinin ilerlemesi ile bazı değerlerimizi de
kaybetmeye başladık.
1. Sevdiğiniz birine en son ne zaman mektup yazdınız? Mektup yazma
alışkanlığının azaldığını düşünüyor musunuz?
2. Mektupların manevi değerlerinin olduğunu düşünüyor musunuz?
DİL VE ANLATIM 5
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Farklı türlerdeki mektup metinlerinden hareketle mektupların özelliklerini
belirlemeyi;
2. İncelediğiniz mektuplarda dilin hangi işlevde kullanıldığını belirlemeyi;
3. Mektupları gruplandırmayı;
4. Özel mektup yazamayı;
5. İş mektubu yazmayı;
6. Dilekçe yazamayı;
7. Mektupları akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değerlendirmeyi;
8. Mektupları yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi; öğrenmiş
olacaksınız.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Dilekçe
Biyografi
Makale
Mektup
Deneme
Fıkra
Eleştiri
46
DİL VE ANLATIM 5
2.1. MEKTUP
Kızım Seniha,
Sevgili kızım, bu hafta da mektup alamadım. Fakat ehemmiyeti yok. Mektup
alamasam da almış gibiyim. Kalplerinizi bir kitaptan daha iyi okuyabilirim. Mektubunuz gecikmiş olsa ne çıkar? Sıkıntıda olup olmadığınızı anlamak isterim. İnsaniyet
artık daimî ıstıraplardan kurtulacaktır. Böyle buhranlı zamanlar büyük mefkûrelerin
büyüyüp, yayılacağı bir zamandır. İnsanları kurtaracak mefkûrelerdir. Mefkûre her
memleketi bir cennet yapacak, her millet kendi cennetinde hür ve mesut yaşayacaktır. İstikbalde artık haksızlık, adaletsizlik, hürriyetsizlik yoktur. Kin, husumet tamah,
haset yoktur. Fertler birbirini sevecek, milletler birbirini sevecek, dinler birbirini sevecek, medeniyetler birbirini sevecek. Bugün insaniyet köprü üzerinde bulunuyor.
Cehennemle Cennet üzerinde bir köprü. Eski hayatta her fert, her millet insanların
sırtından geçiniyordu. Yeni hayatta her fert, her millet insanların sırtından geçiniyordu. Yeni hayatta her fert, her millet tabiatın gizli hazinelerini say anahtarıyla açarak
oradan geçinecek. Ovalarımız, derelerimiz, tepelerimiz şimdiki gibi boş kalmayacak;
tepeler ormanlara, dereler yemiş ağaçlarına, ovalar yeşil ekinlere bürünecek; her
tarafta fabrikaların, maden ocaklarının bacaları semaya siyah duman sütunları savuracak; çocuklar oynarken derslerini öğrenmiş olacak, büyükler eğlenirken işlerini
yapmış bulunacak; kimse kanaatinden dolayı mücrim tanılmayacak; kimse milletini sevdiği için cani addolunmayacak; en iyi adamlar değil, hatta iyi olmayanlar bile
hapishanelerde, menfalarda çürütülmeyecek; o zamanın kanunları yalan, ahlakları
sahte, ilimleri, felsefeleri hileli olmayacak. İşte o zaman gelince bizim milletimiz de
mesut olacak; şimdi haksızlığa, sefalete, esarete, sıkıntıya tahammül lazım geliyor.
İnsanlar irade, mefkûre varken zilleti kabul edemez, kızım.
Ziya GÖKALP
?
1.
2.
3.
4.
5.
Bu mektubun yazılış amacı nedir?
Yazar, mektubu yazdığı kişiye nasıl seslenmektedir? Açıklayınız.
Dil mektupta hangi işlevde kullanılmıştır?
Ziya Gökalp mektubunda nelerden bahsetmektedir?
Bu mektubun edebî mektup olarak kabul edilmesinin nedeni nedir?
Açıklayınız.
47
DİL VE ANLATIM 5
Mektup
Sizlerden ayrılalı uzun zaman oldu. Aklım, gönlüm hep sizlerle. Buralarda yaz
mevsimi olanca güzelliği ile yaşanıyor. Tabiat bütün cömertliğini insanların iyiliğine
sunmuş gibi. Kiraz ağaçları çok güzel görünüyor. Dallarında sanki bütün köyü doyuracak kadar meyvesi var. Sizde buralarda olsanızda onlardan yiyebilseniz.
Ben bu bayramıda burada geçirmek istiyorum. Buralar hani derler ya - temiz
hava bol gıda – çok güzel her haliyle. Keşke sizlerde buralara gelseniz. Göynüm hep
sizlerle beraber. Aklımdan hiç çıkmıyorsunuz. Ne yapsam nereye gitsem hep sizlerinde burada olmanızı düşlüyorum. Amcanlar geçen gün yemeğe aldılar. Çok güzel
yemekler yapmışlar. Yemeğe kahvaltılıkta koymuşlardı. Benim sevdiğimi bildikleri
için. Burada her şeyin tadı daha güzel. Peynir, reçel bile farklı. Hepsi kendi yaptıkları.
Yemekte hep sizlerden konuştu. Uzun uzun sizleri ona anlatmamı istedi, Belliki oda
sizleri çok özlemiş. Ama ne yapalım iş güç insanların hep bir arada olmasını engelliyor. Gönlüm sizlerinde bir fırsat bularak buralara gelip görmenizde. Ama ne yaparsın hayat bu, insana her istediğini vermiyor. Neyse duygusallaşmaya başladı yine.
Bunları bırakıp size buraları anlatayım ben biraz. Yemyeşil olmuş her taraf. Ağaçları
bir görsen çeşit çeşit. Hangi meyva ağacını ararsan var. İstediğini taze taze toplayıp
yiyebiliyorsun. Haa hemen şunu da söyleyeyim unutmadan, amcanlar evlerini tamamen yenilemişler. Dışıiçi boyanmış, eşyalar yenilenmiş görsen çok şirin. Balkonda
oturup etrafa bakınmak sonu görünmeyen yeşilliği seyretmek ayrı bir keyif. Balkonda otururken uzanıp istediğin meyveyi taze taze koparıp yemek ayrı bir zevk. Yemyeşil bahçeler insanı bambaşka diyarlara götürüyor. Hani senin salıncak kurduğun
dut ağacı vardı ya iyice büyümüş, dutları bir görsen iri iri. “Beni toplamıyacakmısın
diyor.” sanki. Amcan bu sene artık onun budanması gerektiğini söyledi. Budanırsa
meyvesi daha iyi olurmuş. Ben buralardan sizlere haber vermeye çalıştım annem.
Ben yazdıklarımdan anlayacağınız gibi çok iyiyim. Sizler nasılsınız oğlum. Kardeşlerin nasıl, inşallah onlarda iyidir. Kardeşinin işinde bir gelişme oldu mu? İnşallah kardeşinin istediği gerçekleşmiştir. Gerçekleşmedi ise üzülmesin daha yaşı ne. Önüne
başka fırsatlar çıkar. Hayat üzülecek kadar uzun değil. Benim yokluğumu kardeşlerine arattırmayacağına eminim. Kardeşlerine çok selam söyle. Hepinizi çok özledim.
Gözümde tütüyorsunuz. Kalbim hep sizinle hepinizin gözlerinden öpüyorum.
Annen
48
DİL VE ANLATIM 5
?
1. Bu mektubun türü nedir?
2. Bu mektubu şekil yönünden (tarih, yer, ad, soyad, hitap, adres, imza) inceleyiniz.
3. iki mektubu karşılaştırınız. Aralarındaki benzer ve farklı yönleri bulunuz.
4. Mektupta (Annen)dil hangi işlevde kullanılmıştır?
1. ETKİNLİK
Edebî mektupların özel mektuplardan ayrılan özelliklerini yazınız
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
2. ETKİNLİK
“Annen” adlı mektuptaki yazım ve noktalama yanlışlarını bularak aşağıdaki taploya
yazınız.
Yazım yanlışı olan kelimeler
Noktalama yanlışı olan cümleler
49
DİL VE ANLATIM 5
Atatürk’ten Afet İnan’a
Savarona Yatı, 14 Haziran 1938
Afet,
Gece meşguliyetimiz bildiğin gibi dil dersleri. Gündüz de yalnız olarak aynı
sorun üzerinde birkaç saat çalışıyorum. Havalar fena, seyrek çıkıyorum. Hemen her
gün bazı bakanlar geliyor, onlarla konuşuyorum.
Sağlığım iyidir. Senin birkaç gün rahatsızlık geçirdiğine üzüldüm.
Kış tatili için İstanbul’a gitmek isterdim. Hükümet’ten ve toplu bulunan Meclisten uzaklaşmak istemiyorum. Yalova’daki otel biterse oraya gitmeyi, sıcak sudan
yararlanmayı düşünüyorum.
Celâl’le olan telefon görüşmeleri beni sık sık çalışmalarından haberdar etmek
için çok iyi oluyor. Paris’te lüzum göreceğin kadar kalacaksın. Yapacağın incelemelerin yararlı olacağına şüphe etmiyorum. Arıkan ve diğer arkadaşlara bahsettim, onlar
çok enteresan buldular.
Parlak başarılarla döneceğin günü sabırsızlıkla bekliyorum.
Atatürk’ün Özel Mektupları
1. Atatürk’ün, Afet İnan’a yazdığı mektubu şekil yönünden inceleyiniz.
2. Bu mektupta hangi konu ela alınmıştır?
3. Bu mektubu edebî mektuptan ayıran özellikler nelerdir?
?
3. ETKİNLİK
Yeni hayatta her fert, her millet insanların sırtından geçiniyordu. Yeni hayatta her fert,
her millet tabiatın gizli hazinelerini say anahtarıyla açarak oradan geçinecek.
Ziya Gökalp’in mektubundan alınan bu cümleleri; akıcılık, bağlaşıklık ve
bağdaşıklık bakımlarından inceleyiniz.
4. ETKİNLİK
Atatürk’e sizde mektup yazınız (Atatürk’e olan özleminiz, sevginiz vb.).
50
DİL VE ANLATIM 5
ÖZEL MEKTUBUN YAZILIŞ PLANI
Hitap
Giriş
Gelişme
Sonuç
İŞ MEKTUBU ÖRNEĞİ
25.07.2011
TÜRK TARİH KURUMUNA
Sıhhiye / ANKARA
Kurumunuz tarafından yayımlanan ve aşağıda ismi yazılı eseri verilen adrese
göndermenizi saygılarımla arz ederim.
Eserin bedeli posta havalesi ile hesabınıza gönderilmiştir.
Tarihler ve Yorumları: 4 adet
Ayşe AYŞEN
İmza
Batıkent Lisesi
İnönü Mahallesi
25. Sokak
Yenimahalle /ANKARA
51
DİL VE ANLATIM 5
DİLEKÇE ÖRNEĞİ
GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN EDEBİYAT FAKÜLTESİ DEKANLIĞINA
Yenimahalle / ANKARA
Fakülteniz Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 3. sınıf 21453 numaralı öğrencisiyim.
Ankara Büyükşehir Belediyesine burs başvurusunda bulunacağım. Bunun için öğrenci belgesi düzenlenerek tarafıma verilmesini istiyorum.
Gereğini bilgilerinize arz ederim.
25 Haziran 2011
Ahmet ŞAHİN
(İmza)
Demetevler Mah. 12. Cad.
Gonca Sokak Nu.: 3/5
(İş mektupları ve dilekçelerde tarih üst kısma yazılacağı gibi sağ tarafa imzanın
üstüne de yazılabilir.)
NOT: Dilekçelerde mutlaka imza olmalıdır. İmzası olmayan dilekçeler geçersizdir. Hiç bir işleme tabi tutulmaz.
1. İş mektupları ile dilekçeler arasında ne gibi farklar vardır? Örnek metinleri
inceleyerek bulunuz.
2. Sizde bulunduğunuz yerdeki elektrik idaresine (elektrik saatinizdeki arıza,
fatura bilgileriniz vb.) öğrendiğiniz kuralları uygulayarak bir dilekçe yazınız.
3. Özel mektuplarla iş mektupları arasında (şekil, konu, dil) ne gibi farklılıklar
vardır? Maddeler hâlinde yazınız.
4. İş mektuplarında hangi anlatım türünün kullanıldığını araştırınız.
?
52
DİL VE ANLATIM 5
5. ETKİNLİK
Davetiye ve teşekkür yazıları da mektup içinde incelenir. Arkadaşınıza bir teşekkür
(yaptığı bir iyilik vb.)mektubu yazınız.
6.ETKİNLİK
Türk edebiyatında mektup türünün önemli temsilcilerini ve eserlerinin adını araştırınız.
7. ETKİNLİK
Günümüzde herhangi bir yere iş için müracaat edildiğinde öz geçmiş istenmekte.
Siz de bir iş yerine müracaat edecek gibi kendi öz geçmişinizi(CV) hazırlayınız.
KAVRAMLAR
Bağlaşıklık: Bir cümlede veya metinde kelimelerin dil bilgisi kurallarına göre
bir araya gelmesi ve kullanılmasına bağlaşıklık denir.
Örnek: Bunları bırakıp size buraları anlatayım ben.
Bu cümle dil bilgisi kurallarına göre yanlıştır.
anlatayım kelimesi zaten ben (şahıs)zamirini karşılamakta. Tekrar ben kelimesinin kullanılışı dil bilgisi kurallarına göre uygun değildir. Cümlede anlatım bozukluğuna sebep olmuştur.
Bunları bırakıp size buraları anlatayım. Cümlenin bu şekilde kullanılması doğrudur.
Bağdaşıklık: Dil ögelerinin(ek, kelime, kelime gruplarının) ifade ettikleri husus
ve durumlar arasında anlam bağlantılarına bağdaşıklık denir.
Bağdaştırma: Anlamlı birden çok dil birliğinin yan yana gelerek yeni bir anlam
ifade etmesine bağdaştırma denir.
Bağlam: Bir dil birimini çevreleyen, ondan önce ve sonra gelen, birçok durumda söz konusu birimi etkileyen, onun anlamını, değerini belirleyen birim veya birimler bütünü.
53
DİL VE ANLATIM 5
Dilin en küçük birimi olan kelimeler bir bağlamda kullanıldığı zaman anlam kazanır.
Bir metinde birliği sağlayan ögeler şunlardır: Kelimede sesler, cümlede kelimeler, paragrafta cümleler, metinde paragraflar birer birim olduğu için paragraflar
da bu metni oluşturan birimdir. Bu paragraflar dil bilgisi kuralları içinde kelimeler,
kelime grupları ve cümleler arasında anlam ilişkisiyle iç içedir. Bu da metinde birliği
sağlamaktadır.
Örneğin: “saç” kelimesinin tek başına ne ifade ettiği tam belli değildir.
Buğdayı tarlaya saç. Burada eylem anlamında kullanılmış.
Benim saçımı neden çekiyorsun. Burada ise baştaki kıllar anlamında kullanılmıştır.
Bir cümlede kelimeye hangi anlam yüklenirse (gerçek, mecaz vb.) kelime o
anlama gelir. Bu durum da kelimenin bağlamıyla ilgilidir.
Günümüzün getirdiği teknolojik alet olan cep telefonları ile mesajlaşmak mektubun yerini tutabilir mi? Mektup mu daha kalıcıdır acaba ve neden?
2.1. MEKTUP
Birbirinden uzakta bulunan kişilerin duygu, düşünce, istek, dilek ve olayları
duyurma da başvurdukları bir haberleşme aracıdır.
Mektup en eski haberleşme araçlarından biridir. Günümüzde uygarlığın gelişmesiyle haberleşme araçları da çeşitlenmiştir; gazete, televizyon, bilgisayar, İnternet, belgegeçer…
Mektup yazının bulunduğu tarihe kadar çıkabilen en eski edebiyat türlerinden biridir. Eldeki en eski örnekler Mısır firavunlarının (M.Ö 14-15 yüzyıllar) ve Hititlerin mektuplarıdır.
Mektup bir edebiyat türü olarak günümüzde iletişimdeki hızlı teknik gelişmelere karşın kişinin iç dünyasını yansıtması ve düşüncelerin paylaşım nedeniyle yerini
korumaktadır.
Teknolojinin ilerlemesi ile ortaya çıkan telefon vb. ile mesaj yazmalar hiç
bir zaman mektubun yerini tutamaz. Mektuplar daha kalıcı daha sıcak ve samimidir.
54
DİL VE ANLATIM 5
MEKTUP ÇEŞİTLERİ
1. ÖZEL MEKTUPLAR
Birbirini tanıyan kişilerin(akraba, eş, dost, kardeş vb.) duygu ve düşüncelerini
paylaşmak için birbirlerine yazdıkları mektuplardır.
Özel mektup her konuda yazılabilir. Anlatımda içtenlik ve rahatlık vardır. Özel
mektuplar yazılan kişinin yakınlık derecesine göre yapmacığa kaçmadan sade, saygılı, samimi ve içten olmalıdır.
Bu tür mektuplarda kâğıdın, zarfın ve kalemin rengi yazılan kişiye göre değişebilir.
Tebrik mektupları, teşekkür mektupları, taziye mektupları, davet mektupları,
özür mektupları da özel mektup çeşitleri içinde yer alır.
Özel mektupların gizliliği vardır. Bu gizlilik Anayasa’nın güvencesi altındadır.
Anayasa haberleşme hürriyetini kişi hak ve hürriyetlerinin ayrılmaz bir parçası saymıştır.
Özel mektuplarda dil heyecana bağlı işlevinde kullanılır.
Diğer mektup türlerinde dil, daha çok alıcıyı harekete geçirme işlevinde kullanılır.
Mektup yazarken dikkat edilecek hususlar
Mektup, beyaz çizgisiz kâğıda ya elle ya da bilgisayarda yazılır (El yazısı ile yazmak daha uygundur.).
Mektup kâğıdının sağ üst köşesine yer ve tarih yazılmalı.
Mektup uygun bir hitapla başlamalı (Hitap şekli kişiden kişiye ve samimiyete
göre değişebilir.).
Mektupta karalama yapılmamalı ve yazım kurallarına uyulmalı.
Anlatılmak istenen açık ve kesin ifadelerle anlatılmalı.
Cümleler okuyacak olan kişinin anlayacağı düzeyde olmalı.
Kelimelerin kısaltılmaları mektuplarda kullanılmamalı.
Selam ve saygı sözlerine mektubun son bölümünde yer verilmeli.
Mektup bitirilince sağ alt köşeye imza atılmalı.
Mektup günümüzde teknolojinin gelişmesi ile kullanılmasa da kalıcı olan bir
haberleşme aracıdır.
55
DİL VE ANLATIM 5
Mektup Planı
Tarih
Yazıldığı yer.
Sesleniş (hitap)...................
Giriş (Mektubun yazılma nedeni açıklanır.)................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
Gelişme (Duygu, düşünce ve istek belirtilir.).............................................................
.................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
Sonuç (İyi dilekler belirtilir.) ............................................................................................
..................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
İmza
Adı Soyadı
t 5BSƌIWFZB[MEǘZFSTBǘBMUUBEBZB[MBCƌMƌS
Mektup zarfının yazılışı (alıcı)
Sayın;
Ali ŞAHAN
Güzin Sokak 1.cadde
Nu.:32 Daire 5
Yenimahalle /ANKARA
Zarfın ön yüzü bu şekilde de yazılır.
Gönderen: Ayşe ŞAHAN
Sümbül Mahallesi 23.sokak
Demet Apartman nu.:11
Avcılar / İSTANBUL
Sayın;
Ali ŞAHAN
Güzin Sokak 1.cadde
Nu.:32 Daire 5
Yenimahalle /ANKARA
56
DİL VE ANLATIM 5
Gönderen: Ayşe ŞAHAN
Sümbül Mahallesi 23.sokak
Demet Apartman nu.:11
Avcılar / İSTANBUL
Mektup zarfının arka yüzü(gönderen)
(Gönderenin adresi alıcının yazıldığı kısmın üst (zarfın ön yüzüne) tarafına da
yazılabilir. Örnekte görüldüğü gibi.)
2. EDEBÎ MEKTUPLAR
Edebiyatçıların birbirlerine ya da dostlarına yazdıkları sanatsal değer taşıyan
mektuplardır. Bu mektuplar belge niteliği taşımaları bakımından önemlidir.
Tanınmış şair ve yazarların birbirlerine yazdıkları mektuplarda fikir ve sanat
olaylarını, eserlerini tartışırlar. Bunlarda o dönemin fikir, edebiyat ve sanat olayları
hakkında bilgi verdiği için belge niteliği taşır. Edebî mektuplar dil ve anlatım açısından da sanat ve tarihi değer taşır.
Şair ve yazarların ailelerine yazdıkları mektuplar o dönemin siyasi ve kültürel
yaşantılarını da anlattıkları için edebî mektup olarak ele alınmaktadır.
3. İŞ MEKTUPLARI
Endüstri, iş ve ticaret alanlarında ya da iş yerleriyle kişiler arasında yazılan
mektuplardır. Bu mektuplara içtenlik aranmaz. İstenilen açıkça ve anlaşılır bir dille
belirtilir. Açıklayıcı anlatım türü tercih edilir.
Düz beyaz kâğıda bilgisayarla, daktiloyla veya siyah ya da mavi mürekkepli
kalemle yazılır. Kurşun kalemle yazılmaz.
4. RESMÎ MEKTUPLAR
Devlet dairelerinin kendi aralarında veya kişilerle devlet daireleri arasında yazılan mektuplardır.
Resmî mektuplar (dilekçe), iş mektupları şekil olarak birbirine benzer.
57
DİL VE ANLATIM 5
Resmî mektuplar; düz çizgisiz beyaz kâğıda okunaklı ve kısa yazılmalı. Gereksiz ayrıntılara girilmemeli.
Konu açık ve seçik ortaya konulmalı.
Anlatım yalın ve duru olmalı.
Başlık, metin ve son kısım olarak üç bölüme ayrılır.
Metin sayfaya güzel bir kompozisyonla yerleştirilir. Yazmaya, kâğıdın en üstünden başlanmaz. Yukarıda kâğıdın dörtte biri kadar boşluk bırakılar, sol tarafta ise
en az üç santim ve sağ tarafta bir santim boşluk bırakılır.
Başlıkta gönderilen veya gönderen makam (varsa dosya numarası), tarih,
konu, adres ve bilgiler bulunur.
NOT: Hiçbir mektup türü kurşun kalemle yazılmaz.
ÖRNEK:
Türk Dil Kurumu Başkanlığına
Çankaya / ANKARA
Sayı: 12/3
21.10.2011
Konu: Ahmet ŞAHİN
Sayın: Ahmet ŞAHİN
İlkyerleşim Mahallesi 2010. SOKAK
3. Blok Daire: 18
İlgi:12.10.2010 tarihli dilekçeniz.
Metin bölümü
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
Bilgilerinizi rica ederim.
Mehmet AŞIR
imza
58
DİL VE ANLATIM 5
EKLER:
1.
2.
(üst makamın alt makama yazdığı dilekçeye örnektir.)
Metin kısmında işle ilgili bilgiler vardır.
Metin kısmında konu kısa ve öz olarak belirtilir. Eğer bir şikâyet dilekçesiyse
şikâyet sağlam delilere dayandırılır. İş isteme dilekçesi ise öğrenim durumu, yaş, kısaca öz geçmiş ve kurumca aranan seçkin nitelikler yazılır.
Resmî mektuplarda kısaltma kullanılmaz.
Son kısımda üst makam alt makama yazıyorsa “rica ederim”, alt makam üst
makama yazıyorsa “bilgilerinize saygılarımla sunarım” veya “arz ederim” seklinde yazılmalı.
Sağ alt tarafta veya sağ üst tarafa tarih atılır, sağ alta isim – soyadı (soyadı büyük harflerle) yazılır. İsmin üst kısmına imza atılır.
Sol alt köşeye adres yazılır.
Sol tarafa adresin altına varsa “Ekler” denilerek kaç tane ek varsa numara verilerek yazılır.
ÖZ GEÇMİŞ
Günümüzde bir de iş başvurularında istenen öz geçmiş (CV) var.
CV Latince curriculum vitae kelimelerinin kısaltılmasıdır. Öz geçmiş anlamına
gelir.
Günümüzde ekonomik ve sosyal hayatın çok farklılık göstermesi sonucu çeşitli şekillerde değişik iş alanları doğmuştur. İşte bu farklı becerilere sahip insanların ilgili yerlerde istihdam (Bir görevde, bir işte kullanma.) edilebilmeleri için uygun
özelliklerin ve yeteneklerin işveren tarafından bilinmesi gerekmektedir. Kişilerin bu
amaçla hazırladıkları ve özelliklerini açıkladıkları forma CV denir.
59
DİL VE ANLATIM 5
ÖZ GEÇMİŞ(CV) ÖRNEĞİ
AD SOYAD:
ADRES:
Doğum tarihi:
TELEFON:
Doğum yeri:
Medeni durumu:
Askerlik Hizmeti:
KONU:
EĞİTİM:
(Tarih)
Son okul (nereyi bitirdiği)
(Tarih)
Önceki okul (ilköğretim ve lise)
DENEYİM:
(Tarih)
Çalıştığınız en son iş yeri ve göreviniz
(Tarih)
Daha önceki iş yeriniz ve göreviniz
DİL
Bildiğiniz yabancı diller ve düzeyi
BİLGİSAYAR
Bildiğiniz programlar
KURS VE SEMİNERLER Katıldığınız kurs ve seminerlerin ismi
PROJELER
nilikler
Ulaştığınız hedefler, aldığınız ödüller, başlattığınız ye-
NİTELİKLER
Becerileriniz
AKTİVİTELER
Sosyal faaliyetleriniz, özel meraklarınız
gibi sorular sorulur.
Her öz geçmiş yukarıda verilen gibi olacak diye bir zorunluluk yoktur. Genel
hatları ile istenenler bunlardır. Bazı iş yerleri form hâlinde düzenleyerek müracaat
edenlerin doldurmalarını da isteyebilir.
İş mektupları içinde yer alır.
60
DİL VE ANLATIM 5
OKUMA METNİ
Cahit Sıtkı Tarancı’dan Ziya Osman Saba’ ya
Diyarbakır, 15.9.1935
Sevgili Ziyacığım,
Annem, babam ve kardeşlerim, yani bir kelimeyle sevdiklerim arasında olduğum hâlde, senin gibi, dostluğuna en fazla güvendiğim ve önem verdiğim bir
arkadaşın bu muhabbet çemberinin dışında, şimdilik camlar ötesinde kalmasına
gönlüm razı olmuyor. Seni çok arıyorum, Ziya’cığım, Gelirken de vedalaşamadık.
Mamafih, on beş gün sonra tekrar ellerini sıkmaya gelecek, güler yüzüne kavuşmuş
olacağım. Senin de şimdi sınavların var. İnşallah hepsi iyi gidiyordur.
Buraya geleli beş gün oluyor. Haftaya hareket edeceğim. Hep evdeyim. Misafirden okumaya ve yazmaya vakit kalmıyor.
Diyarbakır çok sıcak. Değil şiir yazmak, senin gibi değerli ve sevgili bir dosta
mektup yazmak bile zor oluyor.
Yengeme sonsuz saygılarımı ve o geceki unutulmaz misafir severliği için teşekkürlerimi söylersin Ziya’cığım.
Sana da başarılar diler, özlemle gözlerini öperim.
Ziya’ya Mektuplar
Yusuf Ziya Ortaç’tan Aziz Nesin’e
1 Mart 1967
Azizciğim,
Hiç sesin çıkmıyor. Bir merhaba bile dediğin yok. Bu mektubu yalnız iki şey için
yazıyorum: Hatırını sormak ve aldığım bir mektubu sana ulaştırmak için.
1. Hatırını sormak benim dostluk vazifemdir. Ölünceye kadar bunu yapacağım.
Aziz kardeşim, dostum, büyük mizahçım, ne yapıyorsun?.. Neyle geçiniyorsun?.. Yükün büyüktür. Hayat yükü büsbütün büyük, büsbütün ağır... Geçim derdin
seni ezecek kadar mı?.. Benden saklayamazsın... Ben büyük imkânları olan büyük
zengin değilim. Ama başbaşa verir, birşeyler düşünür ve yaparız. Bunu gönülden
söylüyorum.
Sen hayatta çok acılar çektin, çok vefasızlıklar gördüğün için şüphecisindir. İnanmazsın... Hayır, bana inan. Ben seni severim. Çünkü tanırım, ölçerim, tartarım seni...
2. Bir mektup aldık. Adamcağız Bizim Yokuş’u almış ve bir gecede trende
okumuş... Onu çok duygulandıran, senin için yazdıklarım...
Çok sevindim. Demek, gönlümdeki sevgiyi başarıyla dile getirmişim.
Sonra bu mektubu iade et.
Gözlerinden öper, seni beklerim Aziz.
Türk Dili Mektup Özel Sayı
61
DİL VE ANLATIM 5
2.2. GÜNLÜK (GÜNCE)
Bu konuyu bitirdiğinizde;
t Günlüklerin ortak özelliklerini belirlemeyi;
t Hangi metin türlerinde günlüklerden yararlanıldığını belirlemeyi;
t Günlük yazmayı;
t Günlük yazma alışkanlığının yararlarını fark etmeyi;
t Günlükleri akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değerlendirmeyi;
t Günlükleri yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi; öğrenmiş
olacaksınız.
Resim. 02.01: Günlük geçmişe ışık tutar.
Günlük tutmak insanların yaşadıklarını unutmaması için güzel bir alışkanlıktır. Bazı yazar ve şairlerimiz de günlük tutarak bize o dönemin yaşantısını güzel bir
şekilde anlatmış tarihe ışık tutmuşlardır. Siz de günlük yazarlarını araştırarak onların
günlüklerinden örnekler okuyunuz.
62
1. Günlük tutmanın yararları nelerdir?
2. Günlükler de öznel ifade mi, nesnel ifade mi kullanılır?
DİL VE ANLATIM 5
Resim. 02.02: Tomris UYAR
Tomris UYAR’DAN
26 Aralık 1975
Öykü kitabım çıkmış. Cağaloğlu’na inip alacağım birkaç tane.
Hava yağmurlu, pis.
Köprünün tam ortasındayken yaygın, büyük bir kızıllık aldı gözümü. Şoför de
şaşırdı. Birilerine sorduk, Gürün Han’da yangın çıkmış. Öteki hanlara da sıçramış.
Halk öyle alışık ki böyle olaylara, kılı bile kıpırdamıyor. Sıkışan trafiği yarıp güvercinlere yem atanlar var, kimse başını çevirip yangına bakmıyor. Oysa gök ürkütücü, kara dumanlarla kaplı.
İlk kitabımı basacak biri çıktığında bayağı sevinmiştim. Çünkü büyük çoğunluğun çarçabuk benimseyeceği bir iş yaptığımı sanmıyorum, bunu anlamam epey
vakit aldı; ama artık kimlere seslendiğimi biliyorum. Bana dar, küçük gelen hiçbir
şeyi kullanamayacağımı da.
Üç-beş kitap alıp eve döndüm. Kapağı elledim, sevdim. Bütün nesneleri, varlıkları ancak dokunarak tanıyabiliyorum. Bir kadının saçlarının parlaklığını, inceliğini,
bir erkeğin omuzlarını ancak değince anlayabiliyorum. Kitabım da artık benim sayılamayacağına göre, onu da dokunarak kavramaya çalıştım.
Gündökümü
63
DİL VE ANLATIM 5
?
1. Yazarı insanların hangi hareketleri şaşırtıyor?
2. Bu günlükte yazar gözlemlerinden yaralanmış mıdır?
Resim. 02.03: Nurullah ATAÇ
10 Nisan 1953 Perşembe
Yeni bir kitabım çıktı: Karalama Defteri. Bugün şöyle bir karıştırayım, birkaç
yerini okuyayım dedim. Boğuluyordum. Boyuna yanlışlar var içinde. Bütün ki’ler ayrı
yazılmış, seninki, benimki de. Okurlarımdan dilerim, o kitabı okurlarsa o yanlışları da
bana yüklemesinler.
Yalnız o kitabımda mı ‘o biçim’ yanlışlar? Ötekilerde de bulunuyor. Ne yapayım? Bizde dizmenler de düzeltmenler de dikkat etmiyorlar. Bakın bütün kitaplara,
bütün gazetelere, hepsinde “attırmak” yerine “arttırmak” diziyorlar. Oysaki o iki söz
arasındaki ayrımı bilmeyen Türkçeyi bilmiyor demektir. Bir kişinin imlası az çok düşünüşünü de gösterir, biz yazılarımızda bunu göremiyoruz.
Nurullah ATAÇ
Karalama Defteri
Ayşe’nin günlüğünden
10 Ekim 2010
Bu gün de erkenden kalktım, kahvaltımı yapıp çıktım. İşe giderken hep aynı
yolu kullanmama rağmen hiç fark etmediğim ağacın üzerindeki kuşların sesini duydum ve içim neşe ile doldu. Kendi kendime kızdım. Nereye yetişeceğiz sanki neden
64
DİL VE ANLATIM 5
bu kadar acele ederiz. Etrafımızdaki güzelliklerin farkına neden varmayız. Gönlüm
huzur ile doldu o kuşların cıvıltılarıyla. Kendi kendime karar verdim artık güzellikler görmek için uzaklara gitmeye gerek yok. Bakmak ve görmek arasındaki farkı iyi
bilmek gerek. Kuş cıvıltıları benim de kendime biraz zaman ayırmam gerektiğini
hatırlattı. Bu gün benim için her şey çok güzeldi. Nefes almak, yaşamak hayat ne
kadar güzel. Unutuyordum arkadaşlarımla buluşmak için sözleştik. Gelecek pazara
arkadaşlarla beraber olacağız.
11 Ekim 2010
Telefonum çaldı. Saat gece 23:00 uyumak üzereydim. Çok korktum. Gece çalan
telefonlar nedense beni ürpertir. Açtım. Sanki gece değilmiş gibi çok neşeli bir sesle;
–Ben Ceren Hanım’ı aramıştım, demez mi.
Sanki insanla alay eder gibi.
-Yanlış numara deyip kapattım. Ama olan benim uykuma oldu. Bende günlüğümü elime aldım işte. Gelen telefona çok kızdım. Sevgili günlüğüm neden insanlar
acaba bu kadar dikkatsiz.
12 Ekim 2010
Sabah kalktım, kısa bir yürüyüş yapıp ekmeğimi ve gazetemi aldım. Yine acı
haberler. Öfff ne zaman bu tür haberlere rastlamayacağız acaba. İşte güzel başlayan
günüm yine hüzne döndü. Alel acale kahvaltımı yapıp evden çıktım. Bu gün çok
yoruldum ama neyse ki işlerimin çoğunu hallettim. Annemle de telefonla konuştum
iyiymiş. Annemi özledim, onu görmek istiyorum.
13 Ekim 2010
Arkadaşlarla pikniğe gittik. Çok güzeldi. Keşke biraz daha erken gitseydik. Toparlanıp gitmemiz hayli zaman aldı. Kırlarda gezinmek, yeşilliklerin içinde olmak
çok güzel. Hepimiz hem fikir olmuş gibi aynı şeyleri söyledik. Bunu alışkanlık hâline
getirip iki üç haftada bir pikniğe çıksak diye konuştuk. Ağaçlar, çicekler o temiz
hava insanı ayrı bir dünyaya götürüyor. İlginç bir olay da yaşadım. Yıllardır görmediğim arkadaşım Ceyda ile karşılaştım. Birbirimizi görünce ikimizde şaşırdık. Geçmiş
günlerden konuştuk, kâh hüzünlendik kâh sevindik. Ceyda da buradaymış artık sık
sık görüşeceğiz. Piknikte çocukluğumuza geri döndük. İp atladık, top oynadık. İyi ki
pikniğe gitmişim. Çok güzeldi.
?
1. Okuduğunuz günlüklerin ortak özellikleri nelerdir?
2. Ayşe’nin günlüğü ile Nurullah Ataç’ın günlüğünü konu yönünden karşılaştırınız.
3. Şair ve yazarların tuttuğu günlüklerin önemini açıklayınız.
65
DİL VE ANLATIM 5
Cemil MERİÇ’TEN
26.2.1963
Ağaç her gün meyve vermez. Konuşmayan ağaçlar da vardır. Ne dallarında
çiçekler gülümser baharları, ne çiçeklerinde arılar dolaşır. Konuşmayan ağaçlar da
var…
Zindanda söylenen şarkıyı kim dinler. Zindanda söylenen şarkı ölüm kokar;
zincir kokar, küf kokar. Ölüm açacak kapısını bir sabah o zindanın, ardına kadar.
Kuşlar gibi geçiyor günler önünden, cıvıldamıyorlar. Günler tren, günler mavi
ufuklar da eriyen birer ümit. Kanatlarından yakalayamıyorsun kuşları. Tren sessiz gidiyor rüya ülkelerine.
(Jurnal - Cilt 1)
TURGUT UYAR’DAN
30.01.1956
Az konuşur olmayı, suskun olmayı erdem saymıyorum artık. Kendini kaçırmak,
kendini gizlemek gibi geliyor bana.
27.02.1956
İzinliyim. Boşum. İlgisiz dolaşıyorum sokaklarda. Bu boşluk, bu kayıtsızlık ürküntü veriyor bana. Doğaya uygun, yapmacıksız bir yaşama özlüyorum. Kurtuluşumuz şiirden falan gelmeyecek, yaşamamızdan gelecek gelecekse.
3.01.1956
Nigâr Hanım’ın şiirlerini okudum. Elbette ilkel şiirler birçoğu. Ama birden düşünüyorum. “Gücenme, aslı harâbım senin firâkında” dizesi, bir bakıma, bir şiir geleneğinin yenilenmesi döneminde, yeni bir duygu, yeni bir söyleyiş sayılamaz mı?
Geçmiş ozanları, duygularının, söyleyişlerinin cılızlığı yüzünden küçümsemek
doğru mu? Duygular yeni, biçimler, duyarlanma yeni. Bugün bu şiirleri, dolayısıyla
bu duyguları, ancak eski şiirler öyle yazıldığı için daha iyi anlıyoruz. Öyleyse, iyi kötü
bütün geçmiş ozanlara selam.
(Günlük-kitaplaşmamıştır)
1. Cemil Meriç ve Turgut Uyar’ın günlüklerini tema yönünden karşılaştırınız.
2. Günlük ile anı arasında ne gibi benzerlikler ve farklar vardır? Araştırınız.
3. Günlüklerden hangi metin türlerinin yazımında yararlanılır? Araştırınız.
?
66
DİL VE ANLATIM 5
1.ETKİNLİK
CAHİT ZARİFOĞLU’nun günlüğünden
ANKARA 1978 28 KASIM
Üstad Necip Fazıl’ı Mola otelinde ziyaret ettik. Büyük Doğu’yu son beş sayı
çıkarıp kapayışından sonra, arkadaşlar Akif, Erdem, Rasim onunla ilk kez karşılaşıyorlar. Alaeddin ve Mehmet de var. Üstad: -Büyük Doğu son çıkışında en parlak dönemini yaşadı. Kapanmasında çeşitli nedenler oldu. Ama en büyük amil siz oldunuz, dedi. Otelin ilk katında, lobideyiz. Üstad sakin, yumuşak ve yalnız. Saat 18 de
beni Akabeden aradığında, -Arkadaşlara da haber ver, gelsinler, son bir görüşme
yapalım, dedi. Erdemle Rasim’i görebileceğimi söyledim. Bu telefondan az önce, bu
ikisine Üstad’ın önceki gelişinde yine kendilerini istediğini; ancak kendilerine haber
veremediğimi anlatıyordum. Telefon tam o anda geldi. Büroya çıktık. Yine Üstad’ın
telefonu. Bu kez Akif’le Hasan’ı da haberdar etmemi istedi. Lobi tenha. Üstad:
-Bana giran geldiniz, diyor. Geçen olayları kısaca özetliyor. Rapor 4’te yazdıklarını
ılımlı bir dille tekrar ediyor bir bakıma. (…) Üstad’ın söylediklerini, aradan 24 saat
bile geçmediği halde hemen hemen hiç hatırlamıyorum. Tek tek cümleler aklıma
geliyor. Mesela, -Yalnızım, dedi. Ondan böyle bir şeyi ilk defa duydum. Korkuyor insan. (…)
(Yaşamak)
Yukarıdaki günlüğü yazım ve noktalama bakımından inceleyiniz.
2. ETKİNLİK
Sizde günlük tutunuz. Tuttuğunuz günlüğü bir ay sonra okuyunuz. Yaşadıklarınızı tam
olarak hatırlayabildiniz mi? Günlük tutmanın önemini düşününüz.
67
DİL VE ANLATIM 5
3.ETKİNLİK
ATAÇ’TAN
17 Nisan Cuma, 1953
Baktım çocuklar uçurtma uçuruyor. Her yıl, ilkyaz aylarında, uçurtmayı gördüm mü, bir üzünç duyarım içimde, ağlamaklı olurum. Ben uçurtma uçurmadım
ki!.. Çocukluğumda pek isterdim, o renk renk kâğıtlardan yapılmış uçurtmaların
havalanmasına içimi çekerek bakardım. Annem bırakmazdı beni, uçurtma uçurmama. Günah mıymış neymiş, öyle bir şey uydurmuştu.
(…)
Çocukluğum olmadı benim. Çocukluğu olmayanın gençliği de olmaz. Bir şey
söyleyeyim mi ben size, ihtiyarlığı da olmuyor böylesinin. Hani güzel bir ihtiyarlık
vardır. İnsan çocukluğunda yaptıklarını, gençliğinde yaptıklarını hatırlar, anlatırda
gözlerinin içi parlar. Ben kendimde değil, başkalarında gördüm onu. Çocukluğu,
gençliği olmamış kişinin yaşlılığında da bir tatsızlık var. Yalnız ölümü düşünüyor,
ölümden korkuyor işte o kadar.
Nurullah ATAÇ
(Günce: 1)
Yukarıdaki günlüğü akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımından inceleyiniz.
Dünyaya gelen her insan yaşadığı süre içinde türlü türlü olayla karşılaşır. Bunların
kimisi insanı sevince boğarken kimisi ise insanın hiç hatırlamak istemediği olaylardır.
Yediden yetmişe herkesin kendine göre yaşadıkları vardır. Bu yaşanılanlar zaman geçince insanda değişik duygular uyandırır. Acaba geçmişe bağlı kalarak veya geçmişi
hiçe sayarak yaşamak insanda ne gibi olumlu ve olumsuz etki bırakır düşününüz.
68
DİL VE ANLATIM 5
OKUMA METNİ
Ömer’in Ölüm Hastalığına Dair Notlarım
Cuma, 5 Mart 1920
Bugün öğleye kadar evde uyudum. Sonra sokağa çıktım. Arkadaşlardan diş
tabibi Şevki Bey’le Cafer, Ömer’i ziyarete gelmişlerdi. Fakülteye götürdüğümüzü
söyledim. Oraya gittiler.
Cumartesi, 6 Mart 1920
Öğle üzeri fakülteye gittim. Doğru Ömer’in odasına girdim. Bitap yatıyordu.
Elini elime aldım. Ter içindeydi. Burnunun delikleri kararmış gibiydi. Nefesi de intizamsızdı. Hizmetçi kadınlara sordum. Gece çok sayıklamış, “Burası hastane değil, tımarhane… Ben Canip’e gideceğim!” demiş. Dalgındı, “Ömer! Ömer!” diye seslendim.
Gayet fersiz gözlerle bana baktı: “Tanıdın mı?” dedim. Kendine mahsus çabuk ifadeyle kafasını sallayarak “Canip!” dedi, yine daldı. Kâğıdına baktım: hararet “39,2” şeker
litrede 28. Bir müddet bekledim. Sonra tekrar seslendim: “Ömer, konsültasyon günü
yarınmış, erkenden gelirim, artık gideyim mi?” Kafasını salladı “Git, git!” dedi. Yeis
içinde ayrıldım. Fakat hâlâ ümit ile doluydum. Çünkü Ömer ve ölüm birbirine tamamıyla yabancı iki şeydi. Eve gelirken deniz kenarında hizmetçime rast geldim. Bana
doğru koşuyordu. “Ne var?” dedim. “Sizi Tıbbiye’den istiyorlarmış. Rıdvan Beyler’de
bekliyorlar.” cevabını verdi. Soluk soluğa komşumuza gittim. Ortada bir fevkaladelik
vardı. Nihayet anlaşıldı: Ömer ölmüş!..
Ali Canip YÖNTEM
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………
69
DİL VE ANLATIM 5
2.2. GÜNLÜK (GÜNCE)
GÜNLÜK
Bir kişinin duygu ve gözlemlerini düzenli bir biçimde tarih atarak günü gününe yazdığı yazılardır.
Günlük bir sanatçı tarafından yazılır ise edebiyat için değerlidir. O dönemin
kültürel özelliklerini, sanat olaylarını anlattığı için tarihi değer taşır. Tarih değildir
ama tarihe ışık tutar.
Türk edebiyatında günlük Tanzimat’tan sonra ortaya çıkmıştır.
Atatürk’ün Anafartalar Savaşı sırasında tuttuğu günlükler, ölümünden sekiz yıl
sonra Türk Tarih Kurumunca basılmıştır. Cumhuriyet öncesinin önemli yazarlarından
Ömer Seyfettin’in Ruznameler’i de kitap olarak yayımlanmamış günlükler arasında
yer alıyor.
Salah Birsel, Nurullah Ataç, Falih Rıfkı Atay, Oktay Akbal, İlhan Berk, Necati Cumalı, Oğuz Atay, Tomris Uyar, Ece Ayhan gibi sanatçılar günlük türünde eserler vermişlerdir.
Özellikleri
Yazıldığı günün tarihi atılır.
Kişisel ve özeldir.
Günlüklerde öznellik vardır ve dil çoğunlukla heyecana bağlı işlevinde kullanılır.
Gün içinde yaşanılan olayların yazılma zorunluğu vardır.
Günlük; yazan kişinin yazmak istediğinden oluşur, yazan kişi okuyucu düşünerek yazmaz.
Bilim insanlarının ve edebiyatçıların yazdıkları günlükler o dönemin özelliklerini anlatması bakımından tarihe ışık tutar.
Anlatılanlar içtenlikle ifade edilir.
Günlüklerden; hatıra, roman, gezi yazısı türünde eserler yazmada da yararlanılabilir.
Günlükler zaman geçince anı olarak da adlandırılır.
Günlük ile anı arasındaki fark günlük; günün gününe tutulur anı ise aradan
zaman geçtikten sonra kaleme alınır. Her ikisi de tanınmış kişilerin yazdıkları ise
dönemin yaşantısı ve yaşanılan olayları (siyasi, kültürel vb.)anlatması bakımından
önemlidir. Tarih değildir ama tarihe ışık tutar.
70
DİL VE ANLATIM 5
2.3. ANI (HATIRA)
t Anıların ortak özelliklerini belirlemeyi;
t Anı metinlerinde dilin hangi işlevde kullanıldığını belirlemeyi;
t Anı yazarlarının yararlandığı kaynakları belirlemeyi;Günlük ile anıyı karşılaştırmayı;
t Anı yazmayı;
t Anıları akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değerlendirmeyi;
t Anıları yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi; öğrenmiş olacaksınız.
Resim. 02.04: Anılara dalan büyükanne.
Sizden büyük olanlarla hiç sohbet etmeyi, anılarını dinlemeyi denediniz mi?
Onlarla bir kez konuşsanız onların sohbetlerini dinlemeye doyamayacaksınız. Onlar yaşayan tarih gibidir. Yaşadıkları dönemin özelliklerini ne kadar güzel anlatırlar.
Onlar yaşayan birer hazine gibidir. Bir büyüğünüzden anılarını anlatmasını isteyiniz.
1. Edebiyatçıların yazmış oldukları anıların önemini araştırınız?
2. “Geçmişini bilmeyenin geleceği de olmaz.” sözünün anlamını düşününüz.
71
DİL VE ANLATIM 5
Resim. 02.05: Okul bilgi yuvasıdır.
LEYLA’NIN YAŞADIKLARI
Yıl 1968. İlkokula gidiyorum. 23 Nisan Bayramı. Dördüncü sınıftayım. Bayram
için annem önlüğümü yıkadı. O zamanlar herkesin evinde ütü de yok. Annem ne
yaptı şimdi hatırlamıyorum. Ama önlüğüm gayet düzgündü. Bayramda beyaz çorap giymemiz söylenmişti. Ben de babama söyledim. Babam tamam dedi ama o
gün geldi benim beyaz çorap yok ortada. Anneme soruyorum çorabım nerde yoksa
babam unuttu mu diye. Annem sesini çıkarmıyor. Ben başladım ağlamaya. Babam
işten geldi. Neye ağladığımı sordu. Hemen şunu da belirteyim babam geçe bekçiydi. Babam biraz mahcup biraz üzgün - Tamam hemen şimdi alır getiririm. - diyerek
bana okula gitmemi söyledi. Ağlayarak okula gittim. Herkesin ayağında bembeyaz
çoraplar vardı. Tam okuldan törenin yapılacağı yere çıkmak üzereyken babacığım
elinde; aldığı ucuz bir çorapla geldi. Beni kenara çekip çorabımı giymeme, yardımcı
oldu. Ben sevinmiştim çorabın gelmesine ama içten içe de kızıyordum. Neden daha
önce almadı sanki diye. Tören bittikten sonra eve gelince anneme “Neden önceden
almadı da bana herkesin içinde gelip verdi.” diye çocuk aklımla kızdım. Annem o
zaman söyledi “Ne yapsın ancak parayı denkleştirmiş.”diye. Sevgili babacığım tek
maaşla hepimizi okuttu. O maaşıyla hepimizi üniversiteye yolladı. Hepimiz şu an
iyi yerlerdeyiz. Hepimiz babamızın yaptığı fedakârlıkları bizi yetiştirmek için çektiği
zorlukları yaşadıklarımızı birbirimize anlatırız.
1. Bu metin anı özelliklerine sahip midir? Neden?
2. Yukarıdaki anıda anlatıcının konuyu kaçıncı ağızdan anlattığını örnek cümlelerle açıklayınız.
?
72
DİL VE ANLATIM 5
1. ETKİNLİK
Atatürk’e ait anıları araştırınız ve en beğendiğiniz bir anıyı sebepleriyle beraber defterinize yazınız.
SON
İki hikâye işitmiştim. Masal
olmadığı için nakledeyim.
Cemal Paşa artık ordu kumandanı değildir; mütareke yakındır. Artık harbe niçin girdiğimiz münakaşa edilebilir, büyük
adamların küçük adamları adam
yerine saymak ve onlarla görüşmek sırası gelmiştir. Arkadaşım
Y… K… bahriye çatanası içinde
Resim. 02.06 Atatürk
Büyük Ada’ya giderken sordu
-Paşam, söyler misiniz, bu harbe niçin girdik?
Ve üç dört sene içinde bunalttığı bir nefesi boşaltmış gibi ohlayarak bekledi.
İşte cevap:
-Aylık vermek için!
Ve ilave etti
-Hazine tam takırdı. Para bulmak için ya bir tarafa boyun eğmeli ya öbür tarafla birleşmeliydik.
Kırtasiye ve maaş imparatorluğunun tarihi işte böyle biter.
*
Bu fıkranın büyük bir kıymeti olmayacaktı; eğer sonradan şu hikâyeyi işitmeseydim.
Sakarya’ya yaklaşıyorduk. Bir millet olarak kalmak için harp etmek ve muzaffer
olmak lazımdır.Tam o zaman da maliye durmuştur.İlim, ihtisas ve tecrübe, Mustafa
Kemal’e hükmünü söylüyor:
-Hazinede para kalmamıştır; bulma ihtimali de yoktur.
İlim, ihtisas, tecrübe… Büyük ve korkunç! Verdiği karar da şu: Türk Milleti istiklalini ödeyemez! Aylık vermek için harbi bırakmak lazımdı.
Mustafa Kemal’in kararı bu değildi; vatan ve istiklal idi ve en iyi kanunu arayıp
buldu: “Milletin nesi var, nesi yoksa yüzde kırkını vatan müdafaası için verecektir.”
Sakarya, Dumlupınar, İzmir ve Lozan hepsini böyle ödedik.
Mustafa Kemal Büyük Harp’e girmek aleyhindeydi; ilim adamı olduğu için. Mustafa Kemal Kurtuluş Harbi’ni bırakmak fikrinde asla olmadı; vatan adamı olduğu için.
İşte size bütün kitabın özü; ilim ve vatan adamı olunuz.
Hiçbiri, yalnız başına ne sizi ne de milletinizi kurtarabilir.
Falih Rıfkı ATAY
Zeytindağı
73
DİL VE ANLATIM 5
1. Falih Rıfkı Atay bu anısında o dönem hakkında gözlem ve izlenimlerini de
aktarmış mıdır? Bunu hangi sözlerinden anladınız?
2. Günlük ile anı arasındaki benzer ve farklı yanları bulunuz.
3. Okuduğunuz anıların hangisi yazıldığı dönem ile ilgili belge değeri taşımaktadır, nedenleriyle birlikte açıklayınız.
?
2.ETKİNLİK
Sizde yaşadığınız acı, tatlı olayları bir deftere yazarak anı defteri oluşturunuz.
Resim. 02.07: Aziz NESİN
TER KOŞUSU
“Otelin geceliği iki buçuk lira. Oradaki sobayı yakmak için de ayrıca bir lira
alıyorlar. Bir lira vermeden sobayı yakmıyorlar. Aylardan şubat...
Cebimdeki yirmi beş lira bir hafta dayandı. 1947’nin kışı yaman... Ağzıma lokma koymayalı iki gün oldu. Kendi kendime, aç kalmak mı, açıkta kalmak mı zor, diye
düşünüyorum. Otelci kapı dışarı ederse, işte o zaman görsen hürriyetin cilvesini...
Dışarı çıksam, nereye? İçerde kalsam, neyle? Tastamam on beş kuruşum var.
Çay ısıtır, simit doyurur. Açlık başıma vurmuş. Sokağa çıktım. Lapa lapa kar yağıyor;
bir tanıdık çıksa karşıma hiç olmazsa, diye içimden geçiriyorum. Gelenin geçenin
74
DİL VE ANLATIM 5
yüzüne bakıyorum. Kar yağışında insanlar hızlı hızlı yürüyorlar. Şunların hepsi de bir
yere gidiyor; hepsinin de gidecek yerleri, görecek kimseleri, yapacak işleri var.
Sizin başınıza geldi mi hiç? Kimi zaman içimden geçirdiğim şey oluverir. Bir tanıdık görsem deyip dururken, Şazi’yi görmeyeyim mi. Bana doğru geliyor. Göz göze
geldik. Şazi birdenbire arkasından biri seslenmiş gibi, tam yüz seksen derece geriye
döndü. Hızlı yürümeye başladı.
(…)
Bursa asfaltında göz göze gelince birden tersyüzü dönüp giden Şazi’nin arkasından seslendim.
-Şaziiii…
Büsbütün hızlandı. Ben de hızlandım. Yerlerde iki karış kadar kar tutmuş, yürümek zor... Bata çıka arkasından gidiyorum ama yetişilir gibi değil…
Şazi, ha babam gidiyor. Sağa saptı, daha tenha bir yol... Ben de saptım. Yetişmek için artık koşmaya başladım. Şazi, kafasını geriye çevirip koştuğumu görünce, o
da koşmaya başladı. Olur şey değil...
- Şazi! Diye bağırıyorum, ben bağırdıkça o koşuyor. Şu gurbet ilde bir tanıdık
yakalamışım, bırakır mıyım? Ben de koşuyorum. Bir sokağa daha saptı, ben de arkasından. Yokuşa ver etti, ben de...
İkimiz de 19 Mayıs Bayramına sınır toprağı yetiştirecek gibi koşuyoruz. Ben, bir
yandan da bağırıyorum. O başını çevirip bakıyor, sonra koşuya devam… Koşmuyor,
kaçıyor. Ben de öyle; koşmuyorum, kovalıyorum. Bursa’nın dış mahallelerine geldik.
Yokuş yukarı tırmanıyoruz. Yollar da bitti. Hani neredeyse, biraz sıksak kendimizi
Uludağ’a çıkacağız. Bir kır koşusu tutturduk. Karlar çok fena kayıyor. Ben kendimi
kaybetmişim.
Nasıl oldu bilmiyorum, ayağımın kaymasıyla boylu boyunca karların içine yuvarlandım. Artık yerimden kalkacak hâlim yoktu. Yattığım yerden Şazi’ye baktım;
o benden yüz metre ilerde yüksekte... Gülüyor, elini sallıyor. Hani trende, vapurda
uğurladığın yolcu elini sallar ya işte öyle... Kendi kendime söylendim:
(…)
Gömüldüğüm karlardan kalktım. Sallana sallana asfalta indim. Bir sıcak kahveye girip çay içecektim. Üç tane beş kuruştan ikisi düşmüş... Arandım, bakındım,
parayı koyduğum pantolon cebim delinmiş.”
Aziz NESİN
Bir Sürgünün Anıları
75
DİL VE ANLATIM 5
1.
2.
3.
4.
5.
?
Okuduğunuz anılarda dil hangi işlevinde kullanılmıştır?
Aziz Nesin’in sonradan hatırlayıp yazdığı bu anının yazılış amacı nedir?
Metinde hangi anlatım türü/ türleri kullanılmıştır?
Yazar nasıl bir dil kullanmıştır?
Bu metinlerin anı olduğunu nereden anlıyorsunuz? Anı türünün özellikleri
nelerdir?
3.ETKİNLİK
Bursa’nın dış mahallelerine geldik. Yokuş yukarı tırmanıyoruz. Yollar da bitti. Hani neredeyse, biraz sıksak kendimizi Uludağ’a çıkacağız. Bir kır koşusu tutturduk. Karlar çok fena kayıyor. Ben kendimi kaybetmişim.
“Bir Sürgünün Anıları” metninden alınan bölümü akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşlılık
bakımından inceleyiniz.
TÜRK’ÜN ATEŞLE İMTİHANI
(...)
Eylülün ikinci günü, Mustafa Kemal Paşa, Fevzi ve İsmet paşaları Uşak’ta bir
masanın etrafında bulduk. General Trikopis ile general Dionis Türk’lere teslim olmuştu. Mustafa Kemal Paşanın huzuruna, Nurettin Paşayla Kemalettin Paşanın arasında
geldiler. Eğer korunmasalardı, Uşak halkı onları da parçalayacaktı. Uşaklılar onları,
sevgililerini öldürenler evlerini barklarını yakanlar arasında sayıyorlar mevkilerine
hiç önem vermiyorlardı.
Yunan generallerini getirdikleri zaman, Mustafa Kemal Paşa, Fevzi Paşa ile İsmet Paşanın arasında duruyordu. Benim için bu, birinci derecede militer bir dramdı.
Onun için büyük bir ilgiyle onları seyrettim ve dinledim. Bizimkilerin üniformaları
erlerinki kadar sade, yüzleri sakin ve hareketsizdi. Buna karşılık, Yunanlılar sırmalı
üniformalar giymişlerdi; yüzleri ile elleri son derece sinirli olduklarını gösteriyordu.
Fevzi Paşa bir Buda heykeli gibi sakindi, fakat belki de içinden “Bu herifler gerçek
asker olamaz, âdeta dans eder gibi sıçrayıp selâm veriyorlar.” diyordu. İsmet Paşa,
gözlerindeki öfkeyi göstermemeğe çalışıyordu; o, askerden daha başka bir şeydi; o
bölgede yerli halka yapılan zulme katlanamıyordu.
Halide Edip ADIVAR
(...)
(Türk’ün Ateşle İmtihanı, 1962)
4.ETKİNLİK
Yukarıdaki anı örneğini yazım ve noktalama bakımından inceleyiniz.
76
DİL VE ANLATIM 5
2.3. ANI (HATIRA)
Çeşitli meslek dallarında isim yapmış kişilerin, sanatçı ve yazarların, yaşadıkları
önemli olaylarla ilgili gözlem, bilgi ve izlenimlerini anlattıklara yazılara anı(hatıra)
denir.
Bir yazarın kendi başından geçmiş veya kendisinin de karıştığı bir takım önemli olayları sanat değeri taşıyan bir dille anlattığı yazı türü diye de tanımlanır.
Anılar birinci tekil kişinin (ben) ağzıyla yazılır. Çünkü olayı yaşayan kişi gördüklerini yaşadıklarını yazar. Anının en önemli özelliği kişinin kendi yaşadıklarını,
gördüklerini kendisinin yazmasıdır.
Özellikleri
Anı yazıları yaşanmış olayları konu aldıkları için tarihe ışık tutar.
Anılar yazılırken mümkün olduğu kadar objektif, yani tarafsız olmaya çalışılmalıdır.
Kişisel duygular ya hiç belirtilmemeli ya da gerçekler ortaya konduktan sonra
onlarla ilgili kişisel yorum belirtilmelidir.
Anı yazıları öğretici ve bilgi vericidir.
Anı yazarı anlattıklarını ve gördüklerini ispatlamak belgelemek zorunda değildir.
Olaylar olduğu gibi mübalağaya kaçmadan yazılmalıdır.
Açık, sade, yalın, duru ve içten bir anlatım kullanılmalıdır.
Tanınmış kişilerin yazdıkları anılar onların yaşadıklarını ve o dönemin özelliklerini anlatması bakımından önemlidir.
Her ne sebeple kaleme alınırsa alınsın hatıralarda dürüstlük, samimiyet ve sorumluluk duygusu ön planda tutulmalıdır.
Tarihe, topluma, sanata şekil ya da yön vermiş kimselerin hayatı daima insanların ilgisini çekmiştir. Hatıralar, bu konularda ve daha başka sahalarda isim yapmış
insanlar üzerinde genel bilgilerden daha özel bilgiler verir. Bu özelliğinden dolayı
anılara daima ilgi duyulmuştur.
Anı; kişisel, sosyal, siyasi, edebî vb. konularda yazılabilir.
Anının kesiştiği türler de vardır.
Bunlar: Günlük, otobiyografi ve gezi yazılarıdır.
77
DİL VE ANLATIM 5
Tanzimat öncesindeki şuara tezkireleri, menakıpname, siyer, vekayi’name, gazavatname, fetihname, sefaretname gibi eserler bilinen anlamıyla birer anı eseri olmasalar da bu türe özgü özellikler taşırlar.
Yazılı olarak ulaşabileceğimiz Bilge Kağan ve Babürşah’tan (Baburname) itibaren az da olsa zaman zaman anılarını yazan politikacılar da vardır.
Batılı anlamda anı Tanzimat ile beraber edebiyatımıza girmiştir. Daha çok politikacıların ve sanat adamlarının yaptıklarını yahut yapmak istediklerini anılar vasıtasıyla gelecek kuşaklara aktarmak istemeleri bu türün yaygınlaşmasına sebep
olmuştur.
Kazım Karabekir, Halit Ziya Uşaklıgil,Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Yusuf Ziya
Ortaç, Abdulhak Şinasi Hisar, Refik Halit Karay, Mine Urgan, Hakkı Süha Sezgin, Halide Edip Adıvar,Hüseyin Cahit Yalçın,Falih Rıfkı Atay bu türün önemli temsilcileridir.
OKUMA METNİ
SITKI BEY ADINDA BİR ZATIN ATATÜRK’E MEKTUBU
ATATÜRK’ün yakınlarından M. Rasim Özgen şu hatırasını anlatmıştır.
“ATATÜRK, Adanalı Sıtkı bey adında bir sanatkârdan ve Vasfiye Hanım adındaki
eşinden dinlediği bir Yemen Türküsü için şunları söylemiştir: “O Türküler beni o kadar sarmıştı ki bir gece de İsmet İnönü’ye dinlettim. Hüngür hüngür ağladı.”
O gece ATATÜRK, sabaha kadar Sıtkı beyin udundan, tanburundan ve eşinin
sesinden dinlediği şarkı ve türkülerin, Ankara ve İstanbul radyolarından da memlekete dinletilmesini istemiş.
- Sıtkı beyefendi, gidiniz, İstanbul ve Ankara radyolarında, birer konser veriniz,
demiştir.
O sırada Atatürk’ün yanlış anlaşılan bir sözü üzerine yasaklanan Türk musıkisi
de yeniden canlanıvermiştir.
Bu arada büyük Atatürk’ün sanata ve sanatkâra verdiği değeri ve gösterdiği
sevgiyi anlatan şöyle bir olay anlatmıştır.
Bu Adanalı Sıtkı Bey, daha Atatürk’le tanışmadan önce İstanbul’a geliyor. Kendisi İstiklal Savaşında baytar mektebini bitirdikten sonra askere alınmış, savaştan
sonra, baytar yüzbaşılığından ayrılarak öğretmenliği ve yazarlığı meslek edinmiş.
Bir ses sanatkârı olan eşi Vasfiye Hanım’ın tesiri ve teşvikiyle musikide ihtisas sahibi
olmuş bir zat. Türk musikisi üzerine bestelediği şarkılarını, bir plak şirketine götürüyor. Plakçı Türk musikisinin yasaklandığını, radyolardan kaldırıldığını söylüyor. Ve
bu eserleri alamayacağını bildiriyor. Bu durumdan aşırı üzüntüye kapılan Sıtkı Bey,
78
DİL VE ANLATIM 5
geçirdiği bir buhran anında, tutuyor Atatürk’e kurşun kalemle ve adi bir defter yaprağına, sitem dolu ağır bir mektup yazıyor. Bu mektubunda, eski sanat ustalarının
fikirlerinden ve bestelerinden örnekler göstererek, Türk musikisini savunmakla beraber, yasaklanmasını ağır bir dille eleştiriyor.
Aradan birkaç gün geçmiş, polis karakolu vasıtasıyla, Sıtkı Bey Dolmabahçe
Sarayı’ndan çağrıldığını öğreniyor.
Düşünülecek olursa, kurşun kalemle, adi bir defter kâğıdına yazılan sitem dolu
bir mektup, bunu yazan bir sanatkâr. Atatürk’ün o engin müsamahasına ve sanatkâr
sevgisine bakınız ki bu sanatkârı huzurunda kabul ediyor, üstelik iltifatlarda bulunuyor.
Atatürk’ün yapmak istediği reformlar arasında, hiç şüphe yok ki Türk musikisi
de vardı. Bu reformun amacı, batı özenticiliğiyle değil, millî kültür değerlerimizi, batı
doğrultusunda, millî haysiyetine ve değerlerine toz kondurmadan geliştirmek ve
gerçek sanat seviyesine ulaştırmaktı.
Atatürk, bazılarının dediği ve zannettiği gibi, sadece Rumeli Türkülerini seviyor değildi. Rumeli Türküleri onun gençlik hatıralarıydı, elbette sevecekti, ancak
Atatürk Türk musikisinin gerçek değer taşıyan eserlerini dinlemeyi seviyordu, hatta
zaman zaman kendisi de şarkılar, türküler söylüyordu.
Atatürk’ün kendisine mahsus, Türk musikisinin üslup ve ifade zenginliğine uygun bir okuyuş tarzı vardı. Özellikle şarkı ve türkülerin yakılmalarını etkileyen olayları ve duygu zenginliğini canlandıracak bir ahenk ve belagatle okur ve böyle okunmasını isterdi.
ATATÜRK’ÜN HAYALLERİ
Kurtuluş Savaşı’nın ilk günlerinden, Cumhuriyet’e kadar Atatürk’ün yanında
olanlardan Mazhar Müfit Kansu’nun anılarından...
Mazhar Müfit Bey, Mustafa Kemal hareketinin genel sekreteri gibidir,
karargâhın her işiyle uğraşır, günlük harcamalara bile o para bulur.
***
Mustafa Kemal Paşa, Mazhar Müfit Bey’in günlük olayları not tuttuğunu bilir,
der ki:
“Şimdi sana söyleyeceklerimi not et, ama sen, ben ve Süreyya’dan başka kimse
bilmeyecek!”
Ve başlar yazdırmaya:
“7-8 Temmuz 1919, Erzurum, sabaha karşı...”
79
DİL VE ANLATIM 5
Devam eder:
“Bir, zaferden sonra hükümet biçimi Cumhuriyet olacaktır.
İki, padişah ve hanedan hakkında zamanı gelince gereken işlem yapılacaktır.
Üç, örtünmek kalkacaktır.
Fes kaldırılacak, şapka giyilecektir.”
***
Mazhar Müfit Bey “Elimdeki kalem düştü.” der.
Paşa sorar:
“Niye durakladın?”
“Darılma ama paşam, sizin hayal peşinde koşan taraflarınız var!”
“Bunu zaman gelince gösterir, sen yaz!”
***
Beşinci maddeye gelince, Mazhar Müfit Bey, yatmak için izin ister, çünkü bu
madde “Latin harfleri kabul edilecek.” diye başlar.
Mazhar Müfit Bey’in tahammülü kalmamıştır, gün de ağarmıştır, müsaade ister,
yatmaya çıkar, herhâlde içinden de “Şu bizim paşa amma da hayalperest” demiştir.
***
Aradan yıllar geçer, Mustafa Kemal Paşa’nın o gece not ettirdiği maddelerin
hemen hepsi gerçekleşir.
Atatürk Çankaya sofralarından birkaçında bu olayı hatırlatır...
Ama sırada öyle bir olay vardır ki!
***
Mazhar Müfit Kansu anlatır:
“Şapka devrimini açıklamış olarak Kastamonu’dan dönüyordu, ben de eski
Meclis binası önünde duruyor, kafileyi seyrediyordum, öyle bir şey gördüm ki gözlerime inanamadım, Atatürk’ün yanında oturan Diyanet İşleri Başkanının da başında
bir şapka vardı, ben bunu hayretle seyrederken, Atatürk, otomobili yavaşlattı, durdurdu, beni çağırdı:
-Azizim Mazhar Bey, notlarına bakıyor musun, kaçıncı maddedeyiz?”
Hasan PULUR
80
DİL VE ANLATIM 5
2.4. BİYOGRAFİ (HAYAT HİKÂYESİ), OTOBİYOGRAFİ
t Biyografilerin ortak özelliklerini belirlemeyi;
t Biyografilerde dilin hangi işlevde kullanıldığını belirlemeyi;
t Biyografilerin kültür tarihindeki yerini ve önemini belirlemeyi;
t Otobiyografi (öz yaşam öyküsü) metinleriyle biyografi metinlerini karşılaştırmayı;
t Anı ile otobiyografiyi karşılaştırmayı;
t Biyografi yazmayı;
t Otobiyografi yazmayı;
t Biyografileri akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değerlendirmeyi;
t Biyografileri yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi;
t Otobiyografileri akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değerlendirmeyi;
t Otobiyografileri yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi; öğrenmiş olacaksınız.
Resim. 02.08: İnsan hayatı su gibi akar geçer.
Biyografiler sevdiğimiz kişilerin hayatlarını bize anlatması bakımından önemlidir. Size fırsat verilse kimin biyografisini yazmak istersiniz, neden?
1. Biyografilere önceleri ne isim verildiğini araştırınız.
2. Biyografi yazma ihtiyacının neden doğduğunu araştırınız.
81
DİL VE ANLATIM 5
Resim. 02.09: Attilâ İLHAN
Attilâ İLHAN(15 Haziran 1925 – 11 Ekim 2005)
15 Haziran 1925’te İzmir’in Menemen ilçesinde doğdu. 11 Ekim 2005’te
İstanbul’da yaşamını yitirdi. İzmir’de Karşıyaka Cumhuriyet İlkokulu ve Karşıyaka
Ortaokulunu bitirdi. Atatürk Lisesindeki öğrenciliği sırasında Türk Ceza Kanunu’nun
141. maddesine aykırı davrandığı gerekçesiyle tutuklandı ve okuldan uzaklaştırıldı. Danıştay kararıyla eğitimi sürdürme hakkını kazandı. İstanbul’da Işık Lisesinden
mezun oldu. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesindeki yükseköğrenimini yarıda
bıraktı. 6 yıl aralıklarla Paris’te yaşadı. Türkiye’ye döndü. Çeşitli gazete ve dergilerde
çalıştı. Demokrat İzmir Gazetesi Genel Yayın Müdürlüğü ve başyazarlığını üstlendi.
Ankara’da Bilgi Yayınevi danışmanlığını yaptı. Senaryolarında “Ali Kaptanoğlu” takma adını kullandı. Yeni Ortam, Dünya, Milliyet, Söz gazetelerinde köşe yazıları yazdı.
Yelken ve Sanat Olayı dergilerini yönetti.
İlk şiiri olan “Balıkçı Türküsü” 1941’de Yeni Edebiyat Dergisi’nde yayınlandı. “Nevin Yıldız” takma adıyla İstanbul, “Beteroğlu” takma adıyla Yücel dergilerinde şiirleri
çıktı. 1946 CHP şiir yarışmasında “Cebbaroğlu Mehemmed” şiiriyle birincilik ödülü
kazandı. Bu başarıdan sonra hızla tanınıp sevildi. Genç, Yeni Nesil, Varlık, Aile, Yirminci Asır, Seçilmiş Hikâyeler, Kaynak, Ufuklar, Mavi, Yeditepe, Dost, Yelken, Ataç, Yön,
Milliyet Sanat, Sanat Olayı gibi dergilerde şiirleri, deneme ve eleştirileri yayınlandı.
Türk edebiyatının önemli isimleri arasına girdi.
82
DİL VE ANLATIM 5
Garip Akımı ve İkinci Yeni şiirine karşı çıktı. Mavi ya da Maviciler adıyla tanınan
toplumcu gerçekçi şiir akımını başlattı.
Şiire yeni bir ses düzeni, taşkın, coşkulu bir anlatım ve kendisine özgü bir duyarlılık getirdi. Sisler Bulvarı, Yağmur Kaçağı, Ben Sana Mecburum şiir kitaplarındaki
şiirleriyle genç şair kuşağını etkiledi. Yasak Sevişmek, Elde Var Hüzün kitaplarındaki
şiirlerinde divan şiiri ve şarkılardan da yararlandı.
İlk iki romanı Sokaktaki Adam ve Zenciler Birbirine Benzemez’den sonraki romanlarında tarihsel konulara ağırlık vermeye başladı. Bu tür romanlarında öz Türkçe
akımına karşı çıktı.
Senaryolarını yazdığı önemli filmler: Yalnızlar Rıhtımı (Lütfi Akad), Ateşten
Damlalar (Memduh Ün), Rıfat Diye Biri (Ertem Gönenç), Şoför Nebahat (Metin Erksan), Devlerin Öfkesi (Nevzat Pesen), Ver Elini İstanbul (Aydın Arakon).
ESERLERİ
ŞİİR:
Duvar (1948)
Sisler Bulvarı (1954)
Yağmur Kaçağı (1955)
Ben Sana Mecburum (1960)
Bela Çiçeği (1962)
Yasak Sevişmek (1968)
Tutkunun Günlüğü (1973)
Böyle Bir Sevmek (1977)
Elde Var Hüzün (1982)
Korkunun Krallığı (1987)
Ayrılık Sevdaya Dahil (1993)
ROMAN:
Sokaktaki Adam (1953)
Zenciler Birbirine Benzemez (1957)
Kurtlar Sofrası (1963/64)
Bıçağın Ucu (1973)
Sırtlan Payı (1974)
83
DİL VE ANLATIM 5
Yaraya Tuz Basmak (1978)
Fena Halde Leman (1980)
Dersaadet’te Sabah Ezanları (1981)
Haco Hanım Vay (1984)
O Karanlıkta Biz (1988)
GEZİ-DENEME-ELEŞTİRİ:
Abbas Yolcu (1957)
Hangi Sol (1971)
Gerçekçilik Savaşı (1980)
Hangi Atatürk (1981)
Batı’nın Deli Gömleği (1982)
İkinci Yeni Savaşı (1983)
Sağım Solum Sobe (1985)
Yanlış Kadınlar Yanlış Erkekler (1985)
Ulusal Kültür Savaşı (1986)
ÖDÜLLERİ
1946 CHP Şiir Yarışması Birinciliği,
1974 Tutuklunun Günlüğü ile Türk Dil Kurumu Şiir Ödülü,
1975 Sırtlan Payı ile Yunus Nadi Roman Armağanı ödülünü aldı.
?
1. İncelediğiniz biyografide bilgi ve belgelerden yararlanılmış mıdır?
2. Attilâ İlhan’ın biyografisinde yazan kişi ile anlatan kişi aynı mıdır?
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………
84
DİL VE ANLATIM 5
Cemil MERİÇ
Yazar ve mütercim. 12 Aralık 1917’de Hatay Reyhanlı’da doğdu. Hatay Lisesini
bitirdi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe bölümüne girdi. Öğrenimini
tamamlayamadan Hatay’a döndü. Bir süre ilkokul öğretmenliği ve nahiye müdürlüğü, Tercüme Kalemi’nde reis muavinliği yaptı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Fransız Dili ve Edebiyatı bölümünü bitirdi. Elazığ Lisesi’nde Fransızca öğretmenliği
yaptı (1942-45). İstanbul Üniversitesi yabancı diller okulunda okutman olarak çalıştı
(1946). 1955’te gözleri görmez oldu. Fakat talebelerinin yardımıyla çalışmalarını ölümüne kadar sürdürdü. 1974 senesinde İstanbul Üniversitesinden emekli oldu. 13
Haziran 1987 günü İstanbul’da vefat etti.
Cemil Meriç’in ilk yazısı Hatay’da Yeni Gün gazetesinde çıktı (1928). Sonra
Yirminci Asır, Yeni İnsan, Hisar, Türk Edebiyatı, Yeni Devir, Pınar, Doğuş ve Edebiyat
dergilerinde yazılar yazdı. Cemil Meriç, gençlik yıllarında Fransızcadan tercümeye
başladı. (…)
?
1. Yukarıdaki Cemil Meriç’in biyografisinden alınan bölümü bağdaşıklık ve
bağlaşıklık bakımından inceleyiniz.
Resim. 02.10: Mehmet Emin YURDAKUL
Mehmet Emin YURDAKUL (1869-1944)
13 Mayıs 1869’da İstanbul’da doğdu. 14 Ocak 1944’te İstanbul’da yaşamını
yitirdi. Zincirlikuyu mezarlığında toprağa verildi. Millî Edebiyat ve Türkçülük akımının önde gelen temsilcisi. Mektebi Mülkiye’nin idadi bölümünden ayrıldı. Devlet
85
DİL VE ANLATIM 5
memuru oldu. İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne girdi. Şiirleriyle İstanbul hükümetini
eleştirince 1907’de Erzurum rüsumat nazırlığına atanarak İstanbul’dan uzaklaştırıldı. İkinci Meşrutiyet’in ilanından sonra aynı görevle bu kez Trabzon’a gönderildi.
31 Mart Olayı’nın ardından 13 Nisan 1909’da İstanbul’a çağrıldı. Bahriye Nezareti
Müsteşarlığı’na atandı. Hicaz ve Sivas’ta valilik yaptı. 1910’da İstanbul’a döndü. Türk
Yurdu Cemiyeti ve Türk Ocağının kurucuları arasında yer aldı. Türk Yurdu dergisinin
yayın sorumluluğunu üstlendi. İttihat ve Terakki ile anlaşmazlığa düşünce 1912’de
Erzurum Valiliği’nden emekliye ayrıldı. 1914’te Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nda Musul milletvekili oldu. Aralık 1919’da Türk Fırkası’nı kurdu. İstanbul’un işgalinden sonra 1921’de Anadolu’ya geçti. Antalya, Adana, İzmir çevresinde çalıştı. Cumhuriyetin
ilk yıllarında Şarkikarahisar, sonra da Urfa ve İstanbul milletvekili oldu. Ölümüne kadar milletvekili olarak kaldı. Yazmaya şiirle başladı. İlk şiiri 1897’de Servetifünun dergisinde yayınlandı. Döneminin şiir anlayaşının dışına çıktı, hece ölçüsüne dayalı yalın bir Türkçe kullandı. Türk edebiyatına halkın sesini getiren gerçekçi bir şair olarak
değerlendirildi. Osmanlıcılık ve İslamcılık akımlarına karşı Türkçülüğü savunan şiirler
yazdı. Coşku, ulusal duygular, kahramanlık, yüreklendirme ve öğreticilik ögelerini
ön plana çıkardı. Şiire biçim yenilikleri de getirdi. Dörtlük geleneğinin dışına çıkarak
üçer, altışar, sekizer dizeden kurulu şiirler yazdı. Millî edebiyat akımı ve Türkçülüğün
önde gelen temsilcileri arasında yer aldı. “ Türk Şairi”, “ Millî Şair “ diye bilinir.
Mehmet Emin YURDAKUL’un Eserleri
ŞİİR:
Türkçe Şiirler (1899-1918)
Türk Sazı (1914)
Ey Türk Uyan (1914)
Tan Sesleri (1915, 1956)
Ordunun Destanı (1915)
Dicle Önünde (1916)
Hastabakıcı Hanımlar (1917)
Turana Doğru (1918)
Zafer Yolunda (1918)
İsyan ve Dua (1918)
Aydın Kızları (1919)
Mustafa Kemal (1928, şiir ve düzyazı)
Ankara (1939)
86
DİL VE ANLATIM 5
DÜZ YAZI:
Fazilet ve Asalet (1890)
Türkün Hukuku (1919)
Kral Corc’a (1923)
Dante’ye (1928)
?
1. Biyografide hangi anlatım türü / türlerini kullanılmıştır?
2. Okuduğunuz biyografilerin ortak özellikleri nelerdir?
3. Biyografilerde dil hangi işlevinde kullanılmıştır?
1.ETKİNLİK
Ziya Gökalp (1876-1924)
23 Mart 1876’da Diyarbakır’da doğdu. 25 Ekim 1924’te İstanbul’da yaşamını
yitirdi. Asıl ismi Mehmet Ziya. Babası yerel bir gazetede çalışan memurdu. Eğitimine Diyarbakır’da başladı. Amcasından geleneksel İslam ilimlerini öğrendi. 1895’te
İstanbul’a gitti. Baytar Mektebine kaydını yaptırdı. Buradaki öğretimi sırasında
İbrahim Temo ve İshak Sukûti ile ilişki kurdu. Jön Türkler’den etkilendi. İttihat ve
Terakki Cemiyeti’ne katıldı. Muhalif eylemleri nedeniyle 1898’de tutuklandı. Bir yıl
cezaevinde kaldı. Serbest bırakıldıktan sonra 1900’de Diyarbakır’a sürgüne gönderildi. 1908’e kadar Diyarbakır’da küçük memuriyetler yaptı. 2’nci Meşrutiyetten
sonra İttihat ve Terakki’nin Diyarbakır şubesini kudu ve temsilcisi oldu. “Peyman”
gazetesini çıkardı. 1909’da Selanik’te toplanan İttihat Terakki Kongresi’ne Diyarbakır delegesi olarak katıldı. Bir yıl sonra, örgütün Selanik’teki merkez yönetim kuruluna üye seçildi. 1910’da kurulmasında öncülük yaptığı İttihat Terakki İdadisi’nde
sosyoloji dersleri verdi. Bir yandan da “Genç Kalemler” dergisini çıkardı. 1912’de
Ergani Maden’den Meclis-i Mebusan’a seçildi, İstanbul’a taşındı. Türk Ocağı’nın kurucuları arasında yer aldı. Derneğin yayın organı “Türk Yurdu” başta olmak üzere
Halka Doğru, İslam Mecmuası, Milli Tetebbular Mecmuası, İktisadiyat Mecmuası,
İçtimaiyat Mecmuası, Yeni Mecmua’da yazılar yazdı. Bir yandan da Darülfünun-u
Osmani’de (İstanbul Üniversitesi) sosyoloji dersleri verdi.
(...)
Yukarıdaki paragrafı yazım ve noktalama bakımından inceleyiniz.
87
DİL VE ANLATIM 5
?
1. Biyografi ile anı ve günlükleri anlatım yönünden karşılaştırınız.
2. ETKİNLİK
Sizde sevdiğiniz bir yazar veya şairin hayatını, yaptıklarını vb. özelliklerini araştırarak
o kişinin biyografisini yazınız.
OTOBİYOGRAFİ
(Atatürk’ün araştırmacılar tarafından yazılmış otobiyografisi)
1881 yılında Selanik’te, üç katlı pembe bir evde dünyaya gelmişim. Annem
bana baharda mayısın herhangi bir günü doğduğumu söylerdi. Benim doğum günüm niye 19 Mayıs olmasın? Çocukluğuma ilişkin ilk anımsadığım şey, okula gitme
konusudur. Önce annemin istediği gibi mahalle mektebine, sonra babamın tercih
Ettiği Şemsi Efendi Okuluna yazıldım. Kısa bir zaman sonra babam öldü. Onun ölümüyle kendimi yalnız hissettim… Çünkü bizi ayakta tutan kuvvetli bir destek yıkılmıştı.
Daha sonra annemle birlikte dayımın yanına yerleştik. Kendimi bir köy hayatının içinde buldum. Bu arada annem, okulsuz kaldığım için kaygılanıyordu. Nihayet
Selanik’te bulunan teyzemin yanına gitmeme ve okula devam etmeme karar verildi. Mülkiye Rüştiyesinde karıştığım bir kavga nedeniyle büyükannem beni okuldan
aldı. Ben askerî okula gitmek istiyordum. Annemin haberi olmadan Askerî Rüştiyenin sınavına girdim ve kazandım. Artık hayatımda yeni bir dönem başlamıştı. Ortaokulu bitirince Manastır Askerî Lisesine yazıldım. 13 Mart 1899 tarihinde bir harp
okulu öğrencisiydim. Harp Okulunun üçüncü sınıfında memleketin durumuna fena
hâlde üzülüyor, baştaki subayların buna çare bulacaklarına inanmıyorduk. Çare sadece Harp Okulundaki aydınların bir öncü subay olarak orduya katılıp bir kuvvet
gerçekleştirmesiyle olabilirdi.
1902 yılında 21 yaşında teğmen rütbesiyle Harp Akademisine girdim. Binlerce
kişiden oluşan akademi öğrencilerine düşüncellerimizi anlatmak için el yazısıyla bir
gazete çıkarmaya başladık. Sınıf içinde ufak bir örgütümüz de vardı…
Kurmay yüzbaşı olarak Harp Akademisinden mezun olduğumda takvimler 11
Ocak 1905’i gösteriyordu. Aynı yıl Şam’daki otuzuncu süvari alayına staj yapmaya
gittim. Burada siyasî yaşantım için önemli gözlemlerim oldu.
Devlet yönetiminin kötülüğüne, ordunun yetiştirilmesindeki eksikliğe, halkın
yönetim yüzünden çektiği sıkıntılara yakından tanıktım. 1906’da bir Ekim gecesi
arkadaşlarla “Vatan ve Hürriyet Cemiyeti”ni kurduk. Bu bölgedeki örgütlenme gö-
88
DİL VE ANLATIM 5
revinin bir kısmını ben üstlenmiştim. Örneğin; Beyrut, Yafa ve Kudüs’e gittim… 23
Temmuz 1908’de II. Meşrutiyet ilân edildi…
Bu devrimle birlikte yurtta büyükçe köklü bir değişiklik yapılması gerektiğine
inanıyordum. Meşrutiyetin ilanından pek az sonra meşrutiyete karşı yapılan ayaklanmalar bastırmak üzere Trablusgarp’a gönderildim. Orada çeşitli görüşmeler yapıp
Selanik’e döndüm. Çok geçmeden 13 Nisan 1909’da 31 Mart Vakası oldu, İstanbul’da
yeni rejime karşı gerici bir isyan baş göstermişti. İstanbul’a döndüm. Kısa sürede
isyan bastırıldı...
27 Eylül 1911’de İtalyanlar Trablusgarp’a saldırdı. Ben de Trablusgarp’a gidip
İtalyanlar ile savaşmak istiyordum. İsteğim gerçekleşti…
Biz Trablusgarp’ta iken Balkan Savaşı başlamıştı Avrupa yolu ile Romanya üzerinden İstanbul’a geldim. 25 Kasım 1912’de Akdeniz Boğazı Kuva-i Mürettebesi Komutanlığı Harekât Şubesi Müdürlüğüne atandım.
Edirne, 21 Temmuz 1913’de Bulgarlardan geri alındı ve sonunda Bulgarlarla
barış imzalandı. 27 Ekim 1913’te Sofya’ya ataşe olarak tayinim çoktu. Sofya ataşeliğim sarasında 1 Ağustos 1914’te Birinci Dünya Savaşı patlak verdi. Savaşta Almanların yananda yer almıştık. On dokuzuncu Tümen Komutanı olarak Çanakkale Savaş’ına katıldım. Çanakkale Savaşı dünya tarihinin en büyük savaşlarından biridir.
Askerin inancı, bitmez tükenmez azmi sayesinde zaferle çıktık bu savaştan… Herkese Çanakkale’nin geçilmez olduğunu gösterdik…
14 Nisan 1916’da Silvan’daydım. 6-7 Ağustos’ta Muş, ardından Bitlis kurtarılmıştı. Bu arada II. Ordu komutan vekilliğine atandım. 1916 yılının ortalarına doğru
ülkenin ve ordunun içinde bulunduğu durumu anlatan bir rapor hazırlayarak başkomutan vekiline ve hükümete sundum. Raporumdaki görüşler Enver Paşa tarafından benimsenmedi. Bunun üzerine görevimden istifa ederek İstanbul’a döndüm. 7
Ağustos 1918 yılında Suriye’ye VII. Ordu Komutanlığı’na tayin edildim. Suriye Cephesinde durum kötüydü. Emrimdeki ordu ile fazla kayıp vermeden Suriye sınırına
çekildim. Artık savaş bitmek üzereydi. Osmanlı İmparatorluğu 30 Ekim 1918 yılında
Mondros Ateşkes Antlaşması’nı imzaladı. Koşulları belirsiz ifadelerle dolu olan bu
antlaşmayı hiçbir zaman kabullenmedim. Benim için sadece bir kâğıt parçasıydı. 13
Kasım 1918’de İstanbul’a geldiğim zaman Haydarpaşa’dan karşıya geçerken, İtilaf
Devletleri’nin donanması arasından geçmek zorunda kaldık. Yaverim Cevat Abbas’a
“Geldikleri gibi giderler.” dedim. İstanbul’da kaldığım sürece bu düşünceyi gerçekleştirmek için çaba gösterdim. Fakat zaman ilerledikçe ülkeyi İstanbul’dan kurtarmanın mümkün olmadığını görmüştüm. Anadolu’ya geçmeliydim. IX. Ordu Müfettişliği
görevi teklif edilince hiç duraksamadan kabul ettim.19 Mayıs 1919’da Samsun’a arkadaşlarımızla birlikte ayak bastığımızda, hepimizin kafasında ülkenin nasıl kurtulacağına ilişkin plânlar vardı. Samsun’da şu kararı aldık. “Ulus egemenliğine dayanan
tam bağımsız yeni Türk Devleti kurmak.”
89
DİL VE ANLATIM 5
12 Haziranda Amasya’ya geçerek Amasya Tamimi’ni imzaladık. Ancak yaptığımız çalışmalar İstanbul’da duyuldu. Tabii ki bu durum hükümetin ve İngilizlerin
hoşuna gitmedi. 27 Haziranda Sivas’a geçtik. Orada halk bizi coşkuyla karşıladı. Bu
arada beni tutuklamak istediler. Ancak bizi karşılayanların çoğu Sarayburnu’nda,
Anafartalar’da, Çanakkale’de benim komutamda çarpışmış Mehmetçiklerdi. Bu nedenle beni tutuklayamadılar.
Sivas’tan ayrılıp Erzurum’a gelirken yolda bir ihtiyara rastladım. Ona “Nereye
gidiyorsun böyle, yoksa kendi yörende geçinemedin mi” dedim. Yaşlı adam bana,
“Hayır, geçimimiz iyidir. Hatta çoluk çocuk da iyidir. Ama son günlerde duydum ki;
İstanbul’dakiler bizim Erzurum’u vereceklermiş. Geldim ki görem, kimin malını kime
veriyorlar.” Bu sözlerden sonra iyice anladım ki, bu milletle neler yapılmaz.
23 Temmuz 1919’da Erzurum Kongresi’ni açtık. Erzurum Kongresi’nde alınan
kararlar 11 Eylül 1919’da kapanan Sivas Kongresi’nde de onaylandı.
Halkın kendisini yönetmesi amacıyla 23 Nisan 1920’de TBMM’ini açtığımızda
büyük bir işi başardığımızı biliyorduk. Yeni Türk Devletinin ilk Anayasası 20 Ocak
1921 yılında kabul edildi. Amasya’ya göre, egemenlik kesinlikle millette olacaktı. Bu
arada Türkiye Büyük Millet Meclisine karşı ayaklanmalar baş gösterdi. Bu ayaklanmaları kısa sürede bastırdık. Düzenli ordunun kurulmasıyla Kurtuluş Savaşı gerçek
niteliğine kavuşmuştu. Tüm yurt genelinde ordu ve halk el ele büyük bir mücadele
vermekteydi. 11 Ocak 1921’de Birinci İnönü Savaşı; zaferle sonuçlandı. Bu savaştan
sonra işgalci devletler arasındaki anlaşmazlık iyice su yüzüne çıkıyordu. Anadolu’daki direnişin basit bir olay olmadığını, Türklerin yepyeni devlet kurmak için var güçleriyle savaştıkları artık anlamaya başlamışlardı.
23 Martta başlayan İkinci İnönü Savaşı 31 Mart-1 Nisan 1921’de yine zaferle
sonuçlandı. Bu zafer, Türkiye Büyük Millet Meclisinin bağımsızlığa olan inancını arttırdı, moralini daha da yükseltti. Ismet Paşaya çektiğim telgrafta “Siz orada yalnız
düşmanı değil, milletin ters talihini de yendiniz.” dedim. Yalnız Yunanlılar Sakarya
ırmağına kadar ilerlemişlerdi. Bazı yerlerde savunmamızı kırarak Ankara’ya elli kilometre kadar yaklaştılar. Durum tehlikeli idi. Ama çok büyük fedakârlıklarla düşmanın bu ileri hareketini durdurduk. 13 Eylül 1921’de Sakarya’nın çoğu Yunanlılardan
temizlenmiş, dünya tarihinin en büyük meydan muharebelerinden birini kazanılmıştı. Sakarya Meydan Muharebesinden sonra Yunanlılar ellerinde kalan mevzileri
korumak amacıyla uzun süreli savunma savaşına hazırlanıyorlardı. Bizler de Büyük
Taarruza hazırlık yapıyorduk. 20 Temmuz 1922’de Başkomutanlık süresiz bana verildi.
26 Ağustos sabahı erken saatlerde, dikkat ve titizlikle hazırlanan taarruz planını uygulamaya koyduk. 30 Ağustosta zafer bizimdi. Düşmana toplanma fırsatı vermeden izledik. 18 Eylülde Batı Anadolu’da hiçbir Yunan askeri kalmamıştı.11 Ekim
1922 yılında Mudanya Ateşkes Antlaşması’nı İsmet Paşa İngilizlerle imzaladı. Türki-
90
DİL VE ANLATIM 5
yenin sınırları 24 Temmuz 1923’de Lozan’da belirlendi. Bu önemli antlaşmaya yine
İsmet Paşa imzalayacaktı. Artık hepimizi başka savaşlar bekliyordu… Eğitimden
ekonomiye kadar… Osmanlı İmparatorluğu’nun gerileme nedeni eğitimi yüzyıllarca ihmal etmesiydi…
Eğitimle ilgili ilk olarak 3 Mart 1924 yılında Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nu çıkardık. Artık yurttaki her çeşit öğretim kurumu devletin denetimindeydi. 1925 yılında
tekke ve zaviye gibi çağdaş bir toplumda yeri olmayan kuruluşları kaldırdık. 1926
yılında Medenî Hukuk yürürlüğe girdi…
Yapılan en önemli devrimlerden biri harf devrimidir. 1 Kasım 1928’de Arap
harfleri yerini Latin harflerine bıraktı.
1928 yılında devlet yapısının laikleşmesi tamamlandığı o yıl anayasamızdan,
laiklikle bağdaşmayan hükümler kaldırıldı… Ekonomi de önemli adımlar attık…
Yapılanlar halkın desteğiyle kısa sürede hayata geçti.! Türk gençliği şimdi onların bekçisi? Bu nedenle ben hep yaşıyorum…
MEB
Not: Otobiyografiler kişilerin kendisi tarafından yazılır. Yukarıdaki otobiyografi de araştırmacılar tarafından ATATÜRK tarafından yazılmış gibi dile
getirilmiştir.
?
1. Otobiyografi ile biyografi arasındaki benzer ve farklı yönler nelerdir?
2. Otobiyografi ve biyografilerin kültür tarihi açısından yerini ve önemini
araştırınız.
3. ETKİNLİK
Otobiyografiyi; akıcılık, yazım ve noktalama kurallarına göre inceleyiniz.
4. ETKİNLİK
Sizde otobiyografinizi (yazım ve noktalama kurallarına dikkat ederek) yazınız.
91
DİL VE ANLATIM 5
Şair, yazar, bilim insanı ve alanında iz bırakmış kişilerin biyografilerini yazanlar olmasaydı yaptıklarını ve etkiledikleri kişileri nasıl öğrenebilirdik? Düşününüz.
2.4. BİYOGRAFİ
Edebiyatta, sanatta, bilimde, politikada veya başka alanda tanınmış kişilerin
yaşamlarının anlatan yazı türüne biyografi (hayat hikâyesi) denir.
Bu tür yazılara eskiden tercümeihâl adı verilirdi.
Eski şairlerimizin hayatları ve sanatları hakkında bilgi veren şuara tezkireleri de
biyografi örnekleridir.
İlk biyografi yazarı XV. yüzyılda Ali Şir Nevai’dir. XX. Yüzyılda Fuat Köprülü modern anlamda biyografi türünün ilk örneklerini vermiştir.
Dünyada biyografinin ilk büyük yazarı eski Yunan edebiyatçısı Plutarkhos
(Pulutarkos)’tur.
Bilimsel bir konuyu veya bir kimsenin hayatının, kişiliğini, eserlerini geniş olarak inceleyen bunları roman tarzında işleyen edebî yazılara biyografik roman (Yaşam öyküsü romanı)veya monografi denir.
Bu türde eser veren en önemli isimler; Şevket Süreyya Aydemir:Tek Adam,
İkinci Adam; Ömer Seyfettin: Ülkücü Bir Yazarın Romanı; Neziha Araz: Dertli Dolap,
Yunus Emre vb.
Belli bir konu, yer ve dönemle ilgili yayınları kapsayan veya en iyilerini seçen
esere, bibliyografya veya bibliyografi (kaynakça)denir.
Özellikleri
Biyografi yazmak için ayrıntılı bir ön çalışma yapmak gerekir. Hayat hikâyesi
yazılacak kişinin günlüklerinde, anılarından, mektuplarından ve etrafındaki yakınlarının izlenimlerinden yararlanılır.
Biyografilerde anlatılanlar gerçek olmalıdır. Sağlam delillere dayanmalıdır.
Tarafsız davranılmalı. Biyografisi yazılan kişi hakkında kişisel duygu ve düşüncelere yer verilmemeli.
Biyografisi yazılan kişinin yaşadığı dönem, çevresi, hayat şartları eserleri ve
yaptığı işler üzerinde durulmalı.
92
DİL VE ANLATIM 5
Açık, sade bir dille yazılmalı.
Eserin sonunda biyografisi yazılan kişinin toplum hayatındaki yeri kısaca vurgulanmalı.
Biyografi yazıları öyküleyici anlatımla yazılır.
Anlatılanlar sıraya konulmalı.
Doğum tarihi, yeri, çocukluğu, öğrenimi, ailesi ve nasıl yetiştirildiği, meslek yaşamı, yetişmesinde etkili olan kişi ve olaylar, kişiliği, karakteri, çevresinde bıraktığı izler,
hizmetleri, eserleri ve kendinden sonraki kişiler üzerindeki etkileri üzerinde durulmalı.
Biyografi yazılırken yararlanılan kaynaklar
Biyografisi yazılacak kişinin röportajlarından, söyleşilerinden, hakkında yazılan yazılardan, kitaplardan, hatıralardan, yakın arkadaşlarından, meslektaşlarından,
akrabalarından, ansiklopedilerden, onunla ilgili İnternet sitelerinden, belgeler ve
fotoğraflardan yararlanılır.
2.4. OTOBİYOGRAFİ
Bir kimsenin kendi hayat hikâyesini anlattığı yazı veya eserlere otobiyografi
denir.
Otobiyografide doğumdan itibaren otobiyografinin yazıldığı ana kadar yaşananlardan anlatmaya değer olanlar yazılır.
Edebiyat, sanat, siyaset, spor vb. alanlarda ünlü bir kişi; diğer insanlarca bilinmeyen yönlerini, başarısını nelere borçlu olduğunu ve nasıl kazandığını anlatmak
amacıyla otobiyografisini yazar.
Tanınmış kişilerin otobiyografileri aynı zamanda tarihe ışık tutar. O dönemin
yaşantısı hakkında bilgi verir.
Otobiyografiler kişinin kendisi tarafından yazıldığı için birinci tekil şahıs(ben)
kullanılır.
Otobiyografilerde gerçekler ele alınmalı, gerekirse yazılanlar belge ve kaynaklara dayandırılmalı.
Otobiyografilerde doğumdan başlanarak yazıldığı güne kadar olan yaşantı
sıra ile yazılmalı. Bir plan içinde olmalı.
Otobiyografiler öznel bir anlayışla kaleme alınır. Otobiyografilerde kişi gerçekleri yazmalı. Kendini yanlış tanıtmamalı.
Otobiyografisinde yazdığı tarihe kadar yaptıklarını ele almalı.
Otobiyografilerde daha çok açıklayıcı ve öyküleyici anlatım türleri kullanılır.
93
DİL VE ANLATIM 5
OKUMA METNİ
Necip Fazıl KISAKÜREK(1905-1983)
26 Mayıs 1905’te İstanbul’da doğdu. 25 Mayıs 1983’te İstanbul’da yaşamını yitirdi. Çocukluğu büyükbabasının Çemberlitaş’taki konağında geçti. Bahriye
Mektebi’nde, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü’nde öğrenim
gördü. Felsefe Bölümü’ndeki öğrenimini yarıda bırakarak 1924’te Paris’e gitti. Bu kez
Sarbonne Üniversitesi’nde felsefe eğitimi almaya başladı. 1925’te öğrenimini tekrar
yarıda bırakıp yurda döndü. 1926-1939 arasında İstanbul’da çeşitli bankalarda çalıştı. 1939-1943 arasında Ankara Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Devlet Konservatuvarı,
İstanbul Güzel Sanatlar Akadamesinde dersler verdi. Yazarlık, yayıncılık yaptı. İlk şiirleri 1922’de “Yeni Mecmua”da yayınlandı. Millî Mecmua, Hayat ve Varlık dergilerinde
yayınlanan şiirleriyle tanındı. 14 Mayıs 1929 - Ağustos 1936 arasında 17 sayı Ağaç
dergisini yayınladı. 1943-1971 arasında “Büyük Doğu” dergisini çıkardı. Son Posta
ve Yeni İstanbul gazetelerinde yazarlık yaptı. “Sabırtaşı” (1940) oyunuyla 1947 CHP
Piyes Yarışması’nda birincilik kazandı. 1928’de basılan “Kaldırımlar” adlı şiir kitabı büyük ilgi gördü. Bu kitabın ardından uzun süre “Kaldırımlar Şairi” olarak anıldı.
1930’lardan sonra özgün şiirden koptu. Mistisizmi İslami değerlere bağlayan,
dinsel ve toplumsal bir kavga sanatına yöneldi. “Sonsuzluk Kervanı” isimli şiir kitabını uzunca bir aradan sonra 1955’te yayınladı. Şiiri, üstün bir algılama sorunu ve
mutlak gerçeği, yani Allah’ı arama yolunda sonsuz bir uğraş olarak gördü. Sağlam
bir dil yapısına ve trajik ögelere dayanan mistik eğilimli şiirlerinde çağdaş insanın
bunalımlarını işledi. Türk şiirinde bir gizem rüzgârı estirdi, Fazıl Hüsnü Dağlarca ile
Cahit Sıtkı Tarancı’nın da aralarında bulunduğu birçok şair üzerinde etkili oldu. Garip
akımının ortaya çıkışıyla şiirden uzaklaştı.
Güçlü bir yazım tekniğinin görüldüğü tiyatro oyunlarında ise daha çok korku
ve kaygı psikolojisini işledi. Anı, makale, inceleme türü eserlerinde daha çok dinsel
ve siyasal konuları ele aldı.
ESERLERİ
Şiirleri:
Örümcek Ağı (1925)
Kaldırımlar (1928)
Ben ve Ötesi (1932)
Sonsuzluk Kervanı (1955)
Çile (1962)
Şiirlerim (1969)
94
DİL VE ANLATIM 5
Öykü ve Romanları:
Ruh Burkuntularından Hikâyeler (1965)
Aynadaki Yalan (1980)
Kafa Kâğıdı (1984)
Oyunları:
Tohum (1935)
Bir Adam Yaratmak (1938)
Künye (1940)
Para (1942)
Namı Diğer Parmaksız Salih (1949)
Reis Bey (1964)
Abdülhamit Han (1969)
Monografi - makale - fıkra - anıları:
Birkaç Hikâye Birkaç Tahlil (1933)
Namık Kemal (1940)
Çerçeve (1940)
Son Devrin Din Mazlumları (1969)
Hitabe (1975)
İhtilal (1975)
Yılanlı Kuyudan (1970)
Hac (1973)
Babıali (1975)
İman ve İslam Atlası (1981)
Ödülleri:
1947 CHP Piyes Yarışması birinciliği Sabırtaşı,
1980 Kültür Bakanlığı Büyük Ödülü,
1981 Türkiye Millî Kültür Vakfı Kültür Armağanı İman ve İslam Atlası adlı eserleriyle aldı.
95
DİL VE ANLATIM 5
2.5. GEZİ YAZISI (SEYAHATNAME)
t Gezi yazılarının ortak özelliklerini belirlemeyi;
t Gezi yazılarının okuyucu üzerindeki etkisin sorgulamayı;
t İncelenen gezi yazısında dilin hangi işlevde kullanıldığını belirlemeyi;
t Gezi yazılarıyla anıları karşılaştırmayı;
t Gezi yazısı yazmayı;
t Gezi yazılarını akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değerlendirmeyi;
t Gezi yazılarını yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi; öğrenmiş
olacaksınız.
Resim. 02.11: Topkapı Sarayı
İnsanoğlunun yeni yerleri görmek merakı hiç bir zaman sona ermez. Türkiye
de tarihî değerler açısından zenginliklerle dolu bir ülkedir. Siz en çok nereleri görmek istersiniz?
96
1. “Çok yaşayan (okuyan) bilmez, çok gezen bilir.” deyimini açıklayınız.
2. Yurt içinde veya yurt dışında gezmek insana neler kazandırır?
DİL VE ANLATIM 5
Kırıkkale’ye Giderken
Ankara kalesi, telsiz direkleri ve bir tünel... Yarım dakika karanlık. Ankara geride kaldı. Bu yol, bütün bozkırı geçer, Karadeniz’e dek ulaşır.
İsmet Paşa yıllardır fikir döktü, ray döşedi. Şimdi ben, bu ray üstünden fikir taşıyan kültür savaşının zırhlı trenine yetişmek için kilometrelerin sekişini sayıyorum.
Tren yolunda... Gezici eğitim sergisi Kırıkkale istasyonunda...
Tren yolunda dediğim zaman dudaklarımızda yabansı bir kıvrıntı seziyor gibiyim. Sezmeye de gerek yok gerçekten:
“Tren yolunda da laf mı a canım.” diyebilirsiniz.
Eğer siz, bir zamanlar Yahşihan’a dek böyle gidip gelen eski tren bozuntusunu
anımsarsınız hiç de böyle düşünmezsiniz.
Hele benim gibi Yahşihan yolunda tuhaflıklara tanık olmuşsanız... Size, istasyonların kimi bodurumsu, kimi kavaklar gibi birbirlerinin sırtından sırıtan uzun dallı
ağaçlarından, çeşmelerinden, bayrak direklerinden, makaslarından, telgraf direklerine tünemiş güvercinlerinden, yol kenarında doygun doygun treni seyreden öküzlerden, özgür ve neşeli sıpalardan söz edeceğimize bizim orta Anadolu’ya kültür ve
yeninin aşkını taşıyan trene rast gelinceye dek bugünkü güzel trenin yerindeki o
eski tren ve ray bozuntusundan söz edeyim, her hâlde canınız sıkılmaz.
Yıl 1921, İnönü ile Sakarya savaşının araları... Ankara’dan Kayseri’ye doğru bir akın var.
Kağnı, kağnı, kağnı...Yollardan, dağlardan, taşlardan gıcırtıdan geçilmiyor.
Mumyalanmış bir eşeğe benzeyen cılız, sanki tenekeden yapılma bir lokomotif, ince, uzun hörgücünü kaldırmış, bitkin develeri anımsatan vagonlar da bunların
arasında Kayseri yolunu tutuyor.
Her nedense o zaman burada işleyen dekovilde, sudan geçmeyen hayvanın
inadına benzer bir inat vardı. Zaman zaman tutarağı tutardı. Bakarsınız, tıpış tıpış
giderken birdenbire zınk yerinde sayar. Bir ses duyulur:
“Lokomotifin suyu tükendi. Allah’ını seven su getirsin!..”
Kovalarla, ibriklerle, testilerle bir sürü halk su aramaya çıkar, su bulunmayan bir
yerde ise herkes mataralarındaki, testilerindeki, teneke ya da toprak ibriklerindeki suları
lokomotife boşaltırlar. Mübarek, yürümeye başlar. Ama yürüyüş de ne yürüyüş!..
Trenin üstünde pinekleyen ihtiyarlar, kimi zaman şöyle konuşurlardı:
“Tren giderken indim, aptes bozdum, elimi yudum, trene bindim.”
“Aptes tazeledim, yine geldim, yetiştim.”
Yokuş bir yere gelindi mi bir ses yükselirdi:
“Allah’ını seven vagonları ardından itsin!”
Yüzlerce adam trenden iner, trenin durduğunu gören köylüler de gelir. Helesa
yelesa ile treni yürütürlerdi. Trenin kömürü tükenip yöreden çalı çırpı topladığımızı
97
DİL VE ANLATIM 5
da ben bilirim. Bunları söylerken sadece bir anıyı anlatıyorum. Dün süngüsünü tüfeğine çaputla bağlayıp düşmana saldıran bir ulusun o günü böyle geçerdi.
Şimdi İsmet Paşa’nın döşediği raylar üstünde fikir gibi hızlı, düzenli ve rahat
trenle Kırıkkale’ye yaklaşıyoruz.
Makinenin, tekniğin dokunduğu yer, çölün ortasında bile olsa yepyeni bir uygarlığı fışkırtıveriyor. Kırıkkale işte böyle bozkırın ortasında baca, fabrika, asfalt, geometri, boyalı ev, sağlam tavan, iş gömleği giyen alın terli insan demektir. Kırıkkale
bana, kopmuş bir film parçasının sarı bakkal kâğıdına yapıştırılması etkisini yaptı.
Kırıkkale, başlı başına minnacık bir fabrika yuvasıdır. Sağı solu, önü arkası bozkırdır.
İstasyon kalabalık... Siyahlar giyinmiş öğretmenler, iş gömlekli işçiler, ustalar,
mühendisler, bereli kadınlar, irili ufaklı çocuklar vagonların çevresinde toplanıyorlar...
Sadri ETEM (ERTEM)
1. Metindeki tasvir ve açıklama cümlelerini bulunuz. Bu cümlelerin metin
içindeki önemini açıklayınız.
2. Bu metinde dil hangi işlevinde kullanılmıştır?
3. Bu gezi yazısını siz yazsaydınız farklılıklar olur muydu? Aynı yeri görüp yazan kişilerin yazdıklarının farklı olma nedenleri ne olabilir?
4. Gezi yazılarının okuyucuya etkisi ve kazandırdıkları nelerdir?
?
1.ETKİNLİK
OTORAY YOLCULUĞU NİĞDE – KAYSERİ
(...)
Yolculukta akşam, insanının gayrî ihtiyarî garipsediği, kendini karanlık düşüncelere bıraktığı saatdir. Halkın akşam garipliği terkibi ile anlattığı bu duygu da
kendimizi uçsuz bucaksız mesafeler arasında kayb olmuş hissetmemizin, arkada
bıraktığımız uzağı bir daha görmek şüphesinin, öndeki uzağa yetişememek korkusunun elbette bir payı vardır. Mesafelere hakim olmak emniyeti işte bu şüphe ve
korku mefhumunu kaldırıyor, insana bu geniş ovalarda kendi mahallesinde; evinin
bahçesinde dolaşmak hissini veriyor.
Faruk Nafiz?
“Dönmeyen yolculara ağlayan yaslı yollar”!..
diye anlattığı bu yolu, vaktiyle bir yaylının şiltesine uzanarak, “kendini tekerleğin sesine kaptırarak” geçmiş olmasaydıda benim bindiğim otoray içinde tayyarede gibi geçseydi bu acı gurbet şiirini bilmem yazabilir miydi.
Reşat Nuri GÜNTEKİN
(Anadolu Notları’ndan)
98
DİL VE ANLATIM 5
Resim. 02.12: Taç Mahal
Taç Mahal Dedikleri
Rio de Janeiro, dünyanın en güzel kentlerinden biri değil mi? Paris methedile edile bitirilemez değil mi? Herkes Niyagara Şelalesi’nin karşısında huşu duyar değil mi?
Ama siz herkes değilsiniz. Herkesin beğendiğini beğenmek koyunluğunu kabul edemezsiniz. Herkesin beğendiğini beğenmeyeceksiniz ki size orijinal desinler.
“Rio de Janeiro mu? Vallaha beni hiç açmadı. Nesini beğeniyorlar bilmem.”“Paris mi?
Adı çıkmış a canım. Neden kitapların anlattığına kapılırız bilmem.” “Niyagara’ya gelince, hiç mi hiç sarmadı beni. Manavgat’ı ona tercih edebilirim.”
Sizi bilmem ama ben izninizle bu çeşit gösteriş meraklısı ukala dümbeleklerine
biraz tutulurum. Taç Mahal’in karşısında da şimdi bunu düşünüyorum. Buraya gelmeden çok yazardan, çok seyyahtan Taç Mahal’in çeşitli övgülerini dinledim. Hepsi
bu konuyu antolojiye geçecek bir düzyazı örneği hâline getirmek için özen ve çaba
gösteriyorlar. Tasvirlerini benzetilerle donatıp tümceleri periodlarla uzatıp edebiyat
döktürüyorlar. Ama ne diyorlarsa hepsi doğru. Ne kadar övüyorlarsa o kadar yerinde. Taç Mahal bir anıt değil, bir yaşantı. Mucizeye akraba bir olay, bir fenomen. İçiniz
sıkılmışsa, bunalım içinde iseniz ya da hava kapanıksa, çevrede kasvet varsa buraya
gelince içinize güneş doğuveriyor. Türbenin konumu öyle ferah, öyle rahat. Işıklı avlunun orta yerinde, iki yanında serviler sıralı su kanalının çizgisi sizi türbenin cephe
kapısına, onu çevreleyen cephe duvarına ve onun iki katlı zarif nişlerine çekiyor. Türbe buradan görünümü ile gerçekten çok, düşsel bir varlığa benziyor. Bu iddiasız, bu
uçuk şiirsel ve sırlı görünümde içinize ta içinize işleyen bir şey var. Belki efsanesini
bildiğinizden bu gerçek dışı görünümünü ona yakıştırıyorsunuz. Biraz daha ilerleyip su kanalının ulaştığı büyük havuza yaklaşınca uzaktan alçak gönüllü sandığınız
anıtkabirin görkemiyle karşılaşıp şaşırıyorsunuz. Cephe alınlığı ve onu çeviren taş
99
DİL VE ANLATIM 5
oymalar, iki kanadındaki iki katlı zarif nişler, yetmiş beş metre yukarınızda hem ağır
hem tüy gibi hafif hissi veren ana kubbe ile çevresindeki yavru kubbeler ve nihayet
türbenin dört yanındaki zarif minareler başınızı döndürüyor. Bütün bu unsurlar o
kadar kozmik bir denge içinde oturtulmuşlar ki, başka bir mimari çözüm ve seçeneği olanaksız kılıyor.
Demin minarelerden söz ettik. Biz minareyi hep ezan okunan kule işlevi ile
bellemişiz. Oysa Hint mimarisinde minareler türbelerin çevresinde salt dekoratif
öge olarak kullanılabiliyor.
İçeri girince buranın akikler, somakiler daha nice değerli sert taşlarla adeta
oya gibi dokunduğunu görüyorsunuz. İşin tuhafı, bunca ayrıntı özeni tüm içinde
öylesine eritilmiş, bu kakma ve kabartmalar bu çelenk ve nakışlar öylesine var ve de
öylesine yokmuşçasına silinebiliyorlar ki, zenginlik ve gösteriş duygusu beklerken
onun yerine alçakgönüllü bir sadelik uyumu ile karşılaşıp bir daha apışıyorsunuz.
Greklerin “Asil sadelik ve sessiz yücelik.” ilkesinin bir Asyavî varyasyonu ile karşı karşıya olduğunuzu, bir söylentiye göre on altı, bir başka söylentiye göre de yirmi iki
yıl boyu, bir anıtkabiri süsleyen bunca sanatçının bütün göz nurlarını, beyin ve el
emeklerini, hasılı zevk ve ustalıklarını en sonda tümün sade büyüklüğü hizmetine
verip, geri çekildiklerini anlar gibi oluyorsunuz. Kakma taştan çiçeklerle işlenen bir
kaide üzerine konmuş olan sandukalar ve onları çevreleyen kafes mermer çevirmeler de “Asil sadelik ve sessiz yücelik.” ilkesine uyuyor. Türbe, Mümtaz Mahal’in olduğu
için kubbenin tam altında o yatıyor. Ona bu türbeyi aşkını sonsuza kadar belgelemek için adayan Şahı Cihan ise sevgili eşinin yanında sığıntı gibi kalmış. Aslında Şahı
Cihan kendisi için de bu türbenin yanında kara mermerden bir türbe yaptırmayı
ve türbeyi bir köprü ile birleştirmeyi tasarlamış ama ömrü yetmemiş, eceli yetişmiş. Tahta geçen oğlu Evrenk Zeyb babası kadar eli açık olmadığından, hatta Şahı
Cihan’ın savurganlığından bezdiğinden onu eşi Mümtaz Mahal’in sandukası yanına
koyduruvermiş.
Burası bir türbe değil de adeta bir aşk tapınağı. Sevdalılar gelip bu anıtkabirin eşiğine yüz sürüyorlar. Zaten Şahı Cihan da karısına yaptırdığı bu türbeye bakıp
bakıp: “Bir günahkâr buraya sığındığında tüm günahlarından arınır. Bu yapıtın görünüşü kalbe ağlama verir. Ama bu rahatlatıcı bir ağlamadır. Güneş ve ay bu yapıta
baktığında gözyaşı döker.” diyor.
Haldun TANER
Düşsem Yollara Yollara
100
DİL VE ANLATIM 5
?
1. İncelediğiniz gezi yazısındaki paragrafları yapı ve anlam bakımından birbirine bağlayan unsurların neler olduğunu tespit ediniz.
2. Okuduğunuz gezi yazılarında betimleme (tasvir), tanımlama cümleleri bulunuz. Bunlar olmadan yazı aynı etkiyi gösterir mi? Açıklayınız.
3. Bu gezi yazısında(Taç Mahal) yazarın ilgisini çeken şeyler nelerdir?
4. İncelediğiniz metinler, anı metinlerinden hangi yönlerden farklıdır?
Açıklayınız.
5. İncelediğiniz gezi yazılarını akıcılık, bağlaşıklılk, bağdaşıklık bakımından
değerlendiriniz.
6. İncelediğiniz gezi yazılarında hangi anlatım türü / türleri kullanılmıştır?
2.ETKİNLİK
Taç Mahal Dedikleri ve Kırıkkale’ye Giderken adlı gezi yazılarının ortak özelliklerini
maddeler hâlinde aşağıya yazınız.
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
3.ETKİNLİK
Sizde gördüğünüz bir yeri tanıtan gezi yazısı yazınız.
Gezi yazısı okumak kişinin ufkunu açar mı? Düşününüz.
101
DİL VE ANLATIM 5
OKUMA METNİ
GÜZELİM TAŞKENT
Uçağımız, Moskova Havaalanı’ndan saat 23.00’te kalktı. Bir süre sonra, gökyüzünde sanki rüzgârsız, bulutsuz, yıldızsız bir noktaya, uzun bir süre takılı kaldık.
Önce koyu lacivert, sonra açık mavi bir gökyüzü, pencerelerimizi süslemeye başladı.
Böyle, saatlerce güneydoğuya doğru uçtuk. Taşkent’e indiğimiz zaman, güneşin ilk
ışıkları, Türkistan topraklarını daha yeni yeni öpüyordu. Anlatılmaz bir şafak güzelliği, ruhumu ürpertilerle doldururken Taşkent toprağına ilk adımımı attım...
Serin bir rüzgâr yüzümü okşadı. Siz hiç rüzgâr öptünüz mü? Ben rüzgârı, hem
de yüzlerce defa, o güzel Taşkent sabahında öperek yürüdüm. İçimden: “Merhaba
huzur.” diyordum. “Merhaba sevgili Taşkent!..” Demek ki artık, Türkistan Toprağı’ndayım.
Karşı binalardan iki Özbek, uçağa doğru koşmaya başladı, ikisinin de başında,
ipek ibrişimlerle çiçek açan badem ve gözyaşı motifli Özbek takkeleri var. Badem
motifleri, Asya Türkü’nün, çekik gözlerine benziyor. Orta yaşlı Özbek, genç yardımcısına bağırdı:
“-Envar! Envar! Sen mihmanları surda yığışla, sonra bile getgen! çabıkl çabık!
çabık!”
Taşkent’te, Türkçe duyduğum ilk cümle budur. Her kelime bir dost selamı gibi
gelip yüreğimi buldu: “Enver! Enver! Sen misafirleri şuraya topla. Sonra birlikte gidelim. Çabuk, çabuk, çabuk!”
Misafirler, sağa sola koşuşan Enver’in gösterdiği salonda toplanmakta gecikmediler. Biraz sonra, arabalarla Taşkent yoluna düştük. Ay yüzüne inmiş bir insan
gibi, her yere dikkatle bakmaya, her kelimeye kulak kabartmaya başladım. Alabildiğine uzanan düz bir toprak, sonsuzda, ufukla birleşiyor. Toprak tanınır mı hiç? Gökyüzü tanınır mı? Rüzgâr tanınır mı? Herhâlde hayır diyeceksiniz! Ama ben, ilk defa
gördüğüm o aziz toprakları tanıdım? Gökyüzünü tanıdım! Rüzgârını tanıdım! Kendi
kendime: “Şu alabildiğine dümdüz uzanan topraklar, bal gibi Konya bozkırı! Şu açık,
şu insana huzur veren masmavi gökyüzü, bizim Bursa’dan! Şu mis gibi serin rüzgâr
Sivas yaylalarından! Ve bu sevimli yüzler, badem gözler, bizim eşimizden dostumuzdan; bizim kavim kardeşimizden!” diyordum.
Kilometrelerce yol aldığımız hâlde, ne bir karış yüksekliğinde bir tümsekten
atlıyor ne de çok hafif bir meyilden kayıyoruz.
Taşkent’e huzurlu yaklaşıyoruz. Taşkent, sabahın ilk ışıkları altında yavaş yavaş
gerinen bir dev gibi... Kendisine yaklaştıkça karşımızda önce toparlanıp oturmaya,
sonra doğrulup ayağa kalkmaya başlıyor.
Arabalarımız şehrin büyük ve geniş caddelerine girer girmez şaşırıp kaldım.
102
DİL VE ANLATIM 5
Çünkü gördüm ki Taşkent, pırıl pırıl geniş caddeler, kocaman havuzlarla güzelleşen
büyük meydanlar, heybetli apartmanlar, gölgeli ve çiçekli parklar, gösterişli sinemalar, Özbek Nakışları’yla süslü zengin müzeler, alımlı heykeller, çeşitli üniversiteler ve
uğultulu fabrikalar şehri...
Etrafta ne bir kerpiç ev, ne bir kerpiç duvar, ne tozlu topraklı bir eski yol var.
Taşkent, Asya ruhundan sıyrılarak, tam bir Avrupa şehri olmaya başlamış.
Arabalarımız on altı katlı “Özbekistan Mihmanhanası” önünde durduğu zaman, güneş bir iki minare boyu ancak yükselmişti. Gördüm ki; Özbekistan Mihmanhanası, etrafını kuşatan geniş caddelere, birkaç metre yükseltilen yığma bir düzlükten bakıyor. On altı katlı Özbekistan Misafirhanesi, modern bir otel. Meydanın bir
köşesinde, kocaman bir havuzun sayısız fıskiyelerinden şakırdayarak dökülen suların ince musikisi, kuş cıvıltılarıyla birlikte, etrafa perde perde yayılıyor. Ve o serin
meydanı süsleyen iri güller, sabah mahmurluğuyla yüzümüze gülümsüyorlar. İki bin
kişilik Özbekistan Mihmanhanası’nda, bizim için ayrılan odalarımıza çekildik.
Taşkent’i yakından tanımak için, akşama doğru sokağa çıkabildik. Günlerden
pazardı. Dışarıda nefis bir hava vardı. Rastgele yürümeye başladık. Büyük ve güzel
parklardan geçtik. Büyük ve güzel meydanlar gördük. Büyük ve güzel fıskiyeli havuzlar, ruhumuzu bir sonsuzluk türküsüyle kucakladılar. Geniş kaldırımlı caddelerde, yer
yer açılıp saçılan zarif çiçeklikler, yüreğimizi sevdalandırdı. Birdenbire Taşkent’i bu
hâliyle de sevmeye başladım. Taşkent bana, sessiz ve sakin bir sayfiye şehriymiş gibi
geldi. Müthiş bir sessizlik, müthiş bir ıssızlık, şehrin bütün caddelerini, bütün meydanlarını kucağına çekmişti. Görünürlerde, hemen hemen hiç kimse yoktu. Güzelim Taşkent, sanki bir hava hücumuna uğramış veya terk edilmiş bir şehir kaderiyle,
derinden derine kendisini dinliyordu. Geniş yapraklı ağaçların arkasında yükselen
blok apartmanlar, pencerelerin ve balkon kapılarını sıkı sıkıya kapayarak, esrarengiz
hâllerini gözlerimizden kaçırmaya çalışıyorlardı. Bizi, zaman zaman olduğumuz yere
çivileyen bazı büyük binaların mimarileri, Türk - İslam medeniyetinin nakışlarıyla
süslüydü. Ben, modern binaların ön cephelerinin büyük bir kilim gibi boydan boya
işlendiğini, ilk defa Taşkent’te gördüm. Bu çarpıcı güzellikler içinde, birkaç Özbek’e
rastlamak, konuşmalarına kulak kabartmak, yüzlerine, gözlerine, kıyafetlerine bakmak için can atıyordum. Hayret! Kilometrelerce yürüdüğümüz hâlde, karşılaştığımız
kimseler ancak beş on sayısı içinde kaldılar. Kırmızı yanan trafik lambaları önünde üç
beş araba ya var ya yoktu. Her köşe başında, her cadde üzerinde, her meydan ortasında, sessizlik âdeta taş kesilmiş. Peki, ama bu bir milyon sekiz yüz bin nüfuslu şehrin halkı nerelerde acaba? Çetin Tunca, içimden geçenleri duymuş gibi söze başladı:
“-Taşkent böyledir işte! Âdeta bir sayfiye şehridir. Ama Bakû sıcak, canlı, güzel
bir şehir.”
Yavuz Bülent BAKİLER
103
DİL VE ANLATIM 5
2.5. GEZİ YAZISI (SEYAHATNAME)
Bir kişinin gezip gördüğü yerle ilgili gözlem ve anılarını, o yer hakkında edindiği izlenimleri, bilgileri aktardığı yazılara gezi yazıları denir.
Eskiden gezi yazılarına Seyahatname denirdi.
Geziye çıkmayı uğraş edinmiş kimselere de gezgin (seyyah) denir.
Gezilerde amaç; yurt dışı ya da yurt içinde gezip görülen yerlere ilişkin bilgi
vermek o yerin güzelliklerini görülmeye değer yanlarını, kültürünü, âdetlerini yaşayış biçimlerini tanıtmaktır.
Usta bir yazarın gezi kitabını okuyan kimse o yerleri, insanları görmüş gibi olur.
Gezen bir insanın gözlem alanı genişler. “Çok yaşayan değil, çok gezen bilir.” gerçeğine ulaşır. Gezmek, görmek, tanımak bilgi ve kültürün en sağlam temelidir. Gezi
yazılarını okuyan kişiler anlatılan yerler hakkında bilgi sahibi olurlar.
Gezi yazıları; tarih, coğrafya, toplum bilimi, hukuk, folklor ve diğer ilim dallarına temel kaynak olarak göz önünde bulundurulur.
Edebiyatımızın en önemli ve en ünlü seyahatnamesi XVII. yüzyılda yaşayan
Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesidir. XVIII. yüzyılda Yirmisekiz Çelebi Efendi’nin Paris
Sefaretnamesi de kültürel tarihimize kaynaklık yapan önemli bir örnektir.
Ahmet Mithat Efendi, Direktör Ali Bey, Cenap Şahabettin, Faliy Rıfkı Atay, Reşat
Nuri Güntekin, İsmail Habip Sevük, Şevket Rado, Ahmet Haşim, Bedri Rahmi Eyüpoğlu,
M.Cevdet Anday, Haldun Taner edebiyatımızın tanınmış gezi yazarlarından bazılarıdır.
Gezi yazılarının özellikleri
Gezi yazıları; insanoğlunun yaşadığı yerlerin dışındaki yerleri görme merakından doğmuştur.
Gezilen görülen çevre, tabii özellikleri coğrafi konumu ile birlikte tanıtılır.
Gezilen yerin tarihî hakkında bilgi verilir.
Görülen yerin sosyal, ekonomik ve kültürel yaşantısı yansıtılır.
Halkın yaşayışını, gelenek ve göreneklerini, doğa güzelliklerini verebilmek için
gezi yazarının iyi bir gözlem yapması gerekir. Görülen yerin kültür, tabiat zenginlikleri, tarihî özellikleri ve yaşam biçimi hakkında okuyucuya bilgi verilir.
Yabancı terim ve kavramlar açıklanarak akıcı anlaşılır bir dil kullanılır.
Görülen yerin yorumu yapılır ve bir sonuca varılır.
Gezi yazılarında tanımlama, betimleme ve açıklamadan yaralanılır.
104
DİL VE ANLATIM 5
Gezi yazıları o yerin tarihî ve kültürel özellikleri vermesi bakımından tarihe yardımcı olur.
Gezi yazılarının yıllar geçtikçe tarihi değeri artar.
Gezi yazılarında dil göndergesel işlevinde, anlatım türü olarak genellikle açıklayıcı anlatım türü kullanılır.
Gezi yazıları ile röportaj arasındaki farklar
Gezi yazılarında ilgi çekici yanlar anlatılır. Röportajda olduğu gibi, sorunları deşmek, arkasındaki sorunları duyurmak, kamuoyu oluşturmak amacı güdülmez. Gezi
yazıları bir bakıma anıya ve günlüğe de benzer, fakat onlardan ayrı bir yazı türüdür.
Gezip görülen yer hakkında bilgi verilir, o gün yazılma gibi bir zorunluluğu yoktur.
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………
105
DİL VE ANLATIM 5
2.6. SOHBET (SÖYLEŞİ)
t Okuduğu ve dinlediği sohbetlerin ortak özelliklerini belirlemeyi;
t Sohbette kullanılan dil ve anlatımın özelliklerini belirlemeyi;
t Sohbet yazmayı;
t Sohbet metinlerini akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değerlendirmeyi;
t Sohbet metinlerini yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi; öğrenmiş olacaksınız.
Resim. 02.13: Bir fincan kahvenin kırk yıl hatırı var.
Çevrenizde hoş sohbet olarak tanınan kimselerin ne gibi özellikleri var? Onları
diğerlerinden ayıran özellikler nelerdir?
106
1. Sohbet türünde eser veren yazarları araştırınız?
2. Nükte, nüktedan kelimelerinin anlamlarını araştırınız.
DİL VE ANLATIM 5
BEZENMEK
Bilmem ben kendime çekidüzen vermesini, derviş gibiyimdir. Berbere uğramaya üşenip sakal bir karış, saçlar öylesine, günlerce dolaştığım olur. Bir Mehmet
Bey’imiz vardı, çoktan öldü, rahmet dilemiş olacak, hatırlayıverdim. Tanışır, konuşurdum ama adımı hiç mi merak etmemiş, yoksa unutu mu vermiş, nedir? Bir gün benim için: “Hani saçı sakalı akar gibi bir adam geliyor buraya, o işte.” demiş, duyanların
hepsi de anlamışlar ben olduğumu. Bana da söylediler, hoşuma gitti, doğrusu tam
bulmuş rahmetli. Çamurdan kaçınmayı bir türlü beceremem; çoraplarım hep düşer;
yakamla boyun bağımın biri bir yandadır, biri bir yanda; cigara külüne bulanmışım,
ona da aldırmam… Dedim ya derviş gibiyimdir.
Eee! Ne yapalım? Fikir adamıyım, bilim adamıyım ben; derin derin düşüncelerimden çıkıp da süslenmeye, dış güzelliklerle uğraşmaya ayıracak vaktim mi var
benim? Okuyup okuyup da içimi bezeyeyim, kafamı donatayım, yeter bana. Ama
görenler beni beğenmeyeceklermiş, varsınlar beğenmesinler! Öyle görünüş düşkünü kimselerin diyeceklerinden bana ne? Ben geçici şeylerle, istedik mi çıkarıp atabileceğimiz şeylerle değil, bizim ta içimize işleyen, benliğimizi yoğuran meziyetlerle
övünen insanlardanım; onlarla yetinmeyip bir de dışa bakanlar uzak olsunlar benden, onlarla düşüp kalkmayı ister miyim ben?
Bilirsiniz beni, bilirsiniz de inanmazsınız bu son dediklerime. Saçımın sakalımın akar gibi olduğu, benim kendime çekidüzen vermesini bilmediğim doğrudur
ama övünülecek şey mi bu? Süslenmek, bezenmek elimden gelmez ama süslenmeyi, bezenmeyi kötülemeye kalkanlara pek kızarım. Adam dediğin üstüne başına
da bakmalıdır; yalnız temiz giyinmesi de yetmez, kendine yakışacak şeyleri bulmalı,
güzel olmaya, kendini bezendirmeye çalışmalıdır.
Güzel olmak… “Ya yaradılışından güzel değilse?” demeyiniz, en çirkin, en biçimsiz insanlar dahi, biraz zevkleri varsa, o çirkinliklerini, biçimsizliklerini örtmenin,
başka güzelliklerle karşılarındakilere unutturmamanın bir yolunu bulurlar. Süslenirler, bezenirler, öylelikle olsun kendilerini karşılarındakilere şirin gösterirler.
“Ben yaradılışımdan güzel değilim.” deyip de boynunu bükmek olur mu? Medeniyet dediğiniz, bir bakıma, tabiatla savaşmak, tabiatı olduğu gibi bırakmayıp düzeltmek, insanoğlunun istediği hâle getirmek değil midir? Öyle olunca insanlar arasındaki çirkinlikleri de: “Ne yapalım? Öyle doğmuş onlar!” deyip çirkin bırakamayız,
onları da elimizden geldiğince güzelleştirmek borcumuzdur. Bittabi kendimizden
başlayarak.
Bu söylediklerimin kendimi de kötülemek olduğunu biliyorum. Benim işime
gelmiyor diye doğruyu saklayayım da işime gelecek doğrular mı uydurayım? Üstüne başına bakmayan, kendine bir çekidüzen vermeye özenmeyen adam gerçek-
107
DİL VE ANLATIM 5
ten medeni bir adam değildir. Bir kere öyle kimselerde çevrelerindekilere bir aldırışsızlık vardır. Çevrelerindekilere gerçekten aldırsalar, onları gerçekten düşünseler
kendilerini onlara beğendirmek isterler. “Ben böyle sallapati gezerim, korkunç bir
suratım olur, gene de başkalarının arasına girerim, benimle konuşurlar, konuşmaya
mecburdurlar.” demek kendini beğenmenin, büyüklenmenin ta kendisi değil midir?
Böyle kendini beğenen, büyüklenen kişiden topluma ne iyilik gelebilir? Bilgisi varmış, derin derin düşünceleri varmış, şöyle iyilikleri, böyle üstünlükleri varmış… Bütün o bilgisi, derin derin düşünceleri, iyilikleri, üstünlükleri kendisinde, başkalarınca
da beğenilmek, başkalarınca da hoş, sevimli görülmek dileğini uyandırmamışlarsa
topluma ne hayrı olur öyle meziyetlerin? İyi biliniz, süslenmeyi, bezenmeyi kötüleyen, bir suç saymaya kalkan kimseler, toplumu hiçe sayan kimselerdir. Çocuklarınızın, gençlerin kendilerini beğenmeyip toplum için çalışmalarını istiyorsanız, onlara
bezenmek, kendilerini çevrelerine beğendirmek dileğini de aşılayınız. O bezekleri
iç bezekler, dış bezekler diye de ayırmayınız. İkisi de lüzumludur, ikisi de birbirinin
tamamlayıcısıdır.
Bezenmeyi kötüleyenlere bir başka bakımdan da kızarım. Önce kişilerin bezeklerine takılırlar, sonra da toplumun bezeklerini küçümserler. “Bize şairden önce, feylesoftan önce, iş adamı gerektir; tiyatrodan, eğlence yerlerinden önce daha önemli
şeyler vardır.” diye kendilerini beğene beğene bir konuşurlar, maazallah! Tüyleri ürperir insanın. Giderek şairle feylesofu, tiyatroyu, eğlence yerlerini, hatta hemen bir
fayda sağlamayacak bilgilerle uğraşan kimseleri toplum için zararlı saymaya başlarlar. Kişilerin güzel giyinmeye özenmelerini ayıpladıkları gibi sözlerini doğru dürüst
söylemeye, düşüncelerine bir biçim vermeye çalışmalarını da beğenmezler, onları
birer biçim düşmanı olmakla suçlarlar, biçimsiz özün kendini belirtmeyeceğini anlamazlar da: “Biz öz istiyoruz, öz!” diye bağırırlar. Bu da her türlü medeniyetin yok
olmasına varır.
Nurullah ATAÇ
Söyleşiler
?
1. Bu metinde mahallî ve kişisel söyleyişlere yer verilmiş midir, verilmişse
metne ne kazandırmıştır.
108
DİL VE ANLATIM 5
Kavram
ÜSLUP
Anlatma, oluş, deyiş veya yapış biçimi, tarz anlamına gelir.
Bir sanatçıya, bir çağa veya bir ülkeye özgü teknik, renk, biçimlendirme ve söyleyiş özelliği, biçem, stil.
Edebiyatta; sanatçının görüş, duyuş, anlayış ve anlatıştaki özelliği veya bir türün, bir çağın kendine özgü anlatış biçimi, biçem, tarz, stil anlamında kullanılmaktadır.
Her yazarın, şairin kendine göre konuyu ele alışı farklıdır. Kimi yazar ve şairler
ele aldıkları konuyu mecazlarla, mübalağalarla verirken kimisi sade biçimde konuyu
ele alır. Bu o kişinin üslubudur.
Resim. 02.14: Cep telefonu; teknolojinin
getirdiği iletişim aracı.
BİZ AŞKIMIZI CEPTEN YAŞIYORUZ
Cep telefonları bağımlılık yapıyormuş. Yapıyor tabii. Hem de ne bağımlılık.
1.
2.
3.
4.
Bunu anlamanın birkaç yolu var.
Telefon evde kalınca paniğe kapılıyor musunuz?
Ne kadar kalabalıkta olursanız olun, kendi telefonunuzun çaldığını anlıyor
musunuz?
Lokantada sevgilinizle karşı karşıya oturup, ikiniz de başkalarıyla cep telefonuyla konuşuyor musunuz?
El yazısından çok daha hızlı bir şekilde mesaj yazabiliyor musunuz?
Hepsi “Evet” ise cepkoliksiniz demektir. Mesaj demişken, lise ve üniversite
gençliğinin aralarında mesajlaşmalarına hayranım yani.
-N’aber?
109
DİL VE ANLATIM 5
-İyi (Gülen bir suratla birlikte).
Burada bitti zannediyorsanız, yanılıyorsunuz. O mesajlarda neler neler yaşanıyor. Kavga ediyor, barışıyor, büyük problemleri uzun uzun tartışarak çözüyorlar.
Nasıl yetişiyor, nasıl yazıyorlar o kadar kelimeyi inanılmaz. Ben olsam dayanamaz
karşımdakine, sevgilime, arkadaşıma telefon ederim “Bana baksana sen,” diye. Bunlar yeni bir tür. Ceple aşk yaşıyor, ceple ilişkilerini kuruyor ceple ayrılıyorlar. Karşı
karşıya gelince konuşulacak konu bulamıyorlar. Varsa yoksa mesaj. Zaten bir araya
geldiklerinde işin büyüsü gidiyordur. Sanal âlemde sanal aşklar yaşayan bir gençlik...
Muhallebici mi? O da nedir?
Balçiçek PAMİR
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
?
Bu metinlerde nasıl bir dil ve anlatım kullanılmıştır?
Yazarın cep telefonu ile ilgili görüşlerine katılıyor musunuz?
Sizde istediğiniz bir konu ele alıp sohbet türüne örnek yazınız.
Her iki metinde de nasıl bir üslup kullanılmıştır?
Her iki sohbette de dil hangi işlevinde kullanılmıştır?
Metilerde hangi anlatım türü/ türleri kullanılmıştır?
Sohbetlerin ortak özelliklerini ile dil ve anlatım özelliklerini verilen metin
lerden yararlanarak maddeler hâlinde aşağıdaki boş bırakılan yere yazınız.
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………
110
DİL VE ANLATIM 5
1.ETKİNLİK
(...)
Dolayısıyla, sohbet yazıları yazmak için samimi ve akıcı bir uslubun yanı
sıra her tarafa kol salan bir bilgi ve kültür zenginliği ister. Fikir yazılarına “sohbet”
niteliği vermek fikrin ağır temposuna bir ahenk, zevk ve çeşni katar; okuyucuyu
samimîyetine inandırdığı için rahatlıkla etki sahasına çeker. Yazar kişisel görüşlerini ortaya sererken pişkin ve ustadır. Okuyucunun zihnini kamçılamaya çalışırken
maksatına ulaşmak için ara sıra duygu tellerinede basmakdan çekinmez, Veya acı
durumları ortaya sererken dertleşmek kaygısıyla, teselli etmek isteğiyle ruhunu
okuyucunun ruhuna eşeder, onunla birlikte üzülür, şikâyet eder. Bazen de olayların
üstüne çıkarak ögüt veren, doğru yollara ışık tutan, olgun bir kimse durumuna geçer. bütün gaye, okuyucuyu tatlı bir samimiyet gösterisi ile çekmek, kendi havasına sürüklemektir. Bir sohbet yazarı etkili olabilmek için samimi olması gerektiğine
inanır; bu yolda bütün gücünü ve zekasını kullanarak tatlı, akıcı bir uslup yaratır.”
Sabahat EMİR
2.ETKİNLİK
“Biz Aşkımızı Cepten Yaşıyoruz” sohbet metnini akıcılık, bağlaşıklık, bağdaşıklık bakımından inceleyerek aşağıya yazınız.
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
“Gönül ne kahve ister ne kahvehane, gönül sohbet ister; kahve bahane.” sözü ne
anlatmaktadır.
111
DİL VE ANLATIM 5
OKUMA METNİ
Mektuptan açılmış talihim, bir tane daha geldi. Öteki gibi değil bu. Bir kere
yazan gizlemiyor kendini, kim olduğunu söylüyor: İsmet Zeki Eyüboğlu adında bir
genç. İstanbul Bilim Yurdunda yani Üniversitesinde okuyormuş. Sonra da benimle
eğlenmiyor, alaya almıyor beni, över gibi gözüküp alttan alta iğnelemeğe kalkmıyor.
Çıkışıyor bana, çıkışıyor ya haklı olarak çıkışıyor. Eski yazılarımı, şu öz Türkçe yazılarımı beğenirmiş, yenilerine sinirleniyor, şöyle diyor:
“Geçen günkü Nokta dergisinde Ulus’tan aktarılmış bir yazınızı okudum. Ne
çok üzüldüm bilseniz! Yoksa sizi de mi elden kaçırdık? Nerde o eski güzelim öz Türkçe sözler, nerde o yazınızdaki edebiyat, ahlak, hak, sanat, merak, şiir gibi tatsız tutsuz
Osmanlıca sözler. Niçin şunun bunun sözüne bakıp da düşüncelerimizi değiştiriyorsunuz? O yeni sözleri beğenmeyenler var diye mi yazmak istemiyorsunuz? Günün
birinde bir kişi çıkıp size: “Beğenmedim bu sesinizi” dese ona bakıp da sesinizi değiştirecek misiniz? Ne derse desin el gün. Biz yolumuza bakalım.
Daha böyle çok şeyler söylüyor. O mektubu okurken tatlı bir duygu sardı içimi,
“mektup” değil de “beti” dediğim günleri andım. Doğru söylüyor, iyi söylüyor o genç.
Utandım kendi kendimden inandığım yoldan dönmenin yeri mi vardı? Bu çıkışmalarına karşılık ne diyeyim de bağışlatayım suçu mu? Var benim de bir özrüm, gelgelelim gençler anlamaz, anlamamaları daha da iyidir. Gene söyleyelim ben.
A çocuğum, ben yaşlandım, kocadım da onun için saptım yolumdan. Bilin ki
sevinerek olmadı bu. Gene durup durup o yola özlemle bakıyorum. Bir sevgilinin
bir daha evine varamayacağınız bir sevgilinin yoluna nasıl bakılırsa öyle bakıyorum.
Biliyorum ki doğru oradadır; güzel oradadır, ancak ben yoruldum, dizlerim kesildi.
Bir de o işi başaramayacağımı anladım. Yalnızdım, pek yalnız kaldım. Beni tutanlar,
benim o yolda gitmemi dileyenler vardı, uzaktan seslenmekle yetiniyorlardı. Beni
özendirmek istemelerine ne denli sevinirsem sevineyim, yanımda kimseyi görememek üzüyordu beni.
Doğrusu, büsbütün de bırakmadım o yolu. Böyle Arapça, Farsça tilcikleri kullandığım yazılarımda gene o sevdiğim, kimini de kendim uydurduğum tilciklere yer
veriyorum. Biliyorum, yetmez bu, en doğrusu gene eskisi gibi özTürkçe yazmaktır.
Onu yakında, bir dergide gene deneyeceğim.
Çok sevindim o mektuba. Birkaç yıl benim yürüdüğüm bir yolu bırakmak, istemeyenler olmasına çok sevindim. Gençler unutsun benim emeklerimi, onları hiçe
saysınlar, Arapça, Farsça tilciklerden kaçınmadığım bir suda sevgiliden geliverecek
bir esenleme gibi yüreğimi aydınlatır, güneşler doğurur gönlümde.
İtalyan yazarı Luigi Pirandello’nun bir iki oyununu görmüşsünüzdür,
hikâyelerini okudunuz mu? Bay Feridun Timur onlardan otuz altısını dilimize çevirmiş, Millî Eğitim Bakanlığı da bastırmış. Hepsini okumadımsa da okuduklarım çok
hoşuma gitti, diyebilirim ki o yazarın oyunlarından daha çok beğendim hikâyelerini.
112
DİL VE ANLATIM 5
Oyunlarında yüksekten atmayı andırır bir hâl vardır. Hikâyeleri öyle değil, Pirandello
onlarda kişilerini daha iyi gösteriyor, canlandırıyor. Oyunlarında hep bir görüşü savunmak, okuyanları yahut seyircilerini düşündürmek ister. Hem de çözümlenemeyeceğini söylediği meseleler üzerinde düşündürmek ister. Bir gerginlik vardır oyunlarında, hikâyeleri ise öyle değil, onlardaki kişiler daha canlı, okuyana daha yakın.
Herhâlde bana öyle geldi.
Bay Feridun Timur da iyi çevirmiş dilimize. Belli ki İtalyanca cümleye bağlı kalmak istememiş, her yerde değilse bile çok yerde: “Bizim dilimizde nasıl söylemeli?”
diye düşünmüş. Örneğin bir yerde: “Don Lollo hiddetten küplere biniyordu.” diyor.
“Küplere binmek” deyimi sanmam ki İtalyancada olsun. Daha böyle çok buluşlar var
Bay Feridun Timur’un çevirisinde.
Ama belli ki daha genç bir yazar, o cesareti daima gösteremiyor, bazan acemiliklere düşüyor. İşte bir örnek: “Don Lollo bu sözlere olmaz diyordu. Nafile; olan
olmuştu; fakat nihayet kabul etti ve ertesi sabah şafakla beraber, alet ve edevat torbası sırtında olduğu hâlde, Zi Dima Locası Primosole’ye geldi. Nihayet kabul etti.”
den önce bir “fakat” koymanın ne yeri var? Hele: “avandanlığı sırtında” demek dururken “âlet ve edevat torbası sırtında olduğu hâlde” demenin cümleye bir ağırlık
verdiğini nasıl anlamıyor? Daha böyle kusurlar var Bay Feridun Timur’un çevirisinde, “haykırmak” sözünü çok kullanıyor, hem de “bağırmak” yerine kullanıyor. Gene
o hikâyenin bir yerinde: “Küpten olmamak için ihtiyarı orada mevkuf mu tutacaktı?”
diyor. Burada “mevkuf” sözü hiç yakışıyor mu? “Kendisi küpten olmasın diye ihtiyarı
hürriyetinden mi edecekti.” diyemez miydi?
Bir de şunu söyleyelim. “Ciddi Bir Şey Değil” adlı hikâyede şöyle bir cümle var:
“Her defasında bir daha aynı hataya düşmeyeceğine dair yemin üstüne yemin ediyor, ahdü peyman ediyor, yeniden âşık olmamak için kahraman bir deva araştıracağını söylüyordu.” Bay Feridun Timur böyle konuşmaz elbette “düşmeyeceğine yemin
etti.” der. Düşmeyeceğine dair yemin etti.” demez. Belki İtalyanlar öyle der, biz demeyiz. “Kahraman deva” da ne oluyor? belli, Fransızların “remède hèroique” dedikleri,
İtalyancada tıpkısı olabilir, Türkçede öyle denmez, başka bir şey arasın.
Luigi Pirandello’dan “Seçme Hikâyeler” de böyle ufak tefek kusurlar var, gene
de o kitap tatlı tatlı okunuyor, Bay Feridun Timur’u iyi çevirmenlerimizden, yani
mütercimlerimizden sayabiliriz. Hele bir şeye çok sevindim: ikinci ciltte dil birinci
cilttekinden çok daha iyi. Demek ki Bay Feridun Timur’un çevirileri günden güne iyileşecek. Ben adını yeni duyduğuma göre kendisinin bir genç olduğunu sanıyorum,
bundan sonraki çevirileri elbette daha kusursuz olur. Siz de okuyun o hikâyeleri, eğlenirsiniz, hele ikinci cildin başındaki Donna Mimma’dan başlarsanız, bütün kitabı
okumak hevesi uyanır içinizde.
Nurullah ATAÇ
Söyleşiler
113
DİL VE ANLATIM 5
2.6. SOHBET (SÖYLEŞİ)
Konuşup görüşme anlamına gelir. Yazarın herhangi bir konu hakkındaki kişisel
duygu ve düşüncelerini okuyucuyla konuşur gibi bir anlatımla yazdığı yazılara sohbet denir.
Sohbet; arkadaşlık, yarenlik, konuşma görüşme birlikte oturup söyleşme anlamına da gelir.
Kompozisyon türü olarak söyleşi, makale planıyla ama karşılıklı konuşma havası içersinde yazılan yazılardır.
Özellikleri
Bir kimse ile konuşur gibi yazılır.
Anlatım samimi, içten ve anlaşılır olmalı.
Sohbet; konuşma tavrı ve edasıyla fikirleri derinleştirmeden ifade etmeye
imkân veren bir yazı türüdür.
Her konuda sohbet yapılabilir. Günlük konular ve herkesi ilgilendiren genel
konular sohbetin konusu olur.
Günlük konuşma diline yakın bir dil kullanılır.
Yazarın nükteleri ve içtenliği anlatılanları çekici hâle getirir.
Sohbet yazarı düşündürmek veya kendi düşüncesine çekmek amacıyla okuyuculara sorular sorar, sorulara kendi cevap verir.
Sohbet yazılarında savunulan düşünceleri okuyucuya inandırmak zorunluluğu yoktur.
Düşünceleri ortaya koymada yazar serbesttir.
Sohbetin üslubu fıkraya göre daha yumuşak ve okuyucuyla senli benlidir.
İyi bir sohbet aklın ve zekânın aynasıdır.
Atasözü ve deyimlerden, nükteli sözlerden yaralanılır.
Sohbet türü yazılara daha çok gazete ve dergilerde rastlanır.
Sohbetlerde dil heyecana bağlı işlevinde kullanılır.
Sohbet türünde yazılan kitaplar da vardır.
Edebiyatımızda; Şevket Rado, Eşref Saati; Nurullah Ataç, Karalama Defteri;
Suut Kemal Yetkin, Edebiyat Söyleşileri; Ahmet Rasim, Ramazan Sohbetleri.
Cenap Şahabettin, Refik Halit Karay, Hasan Ali Yücel, Attila İlhan, Falih Rıfkı
Atay gibi en önemli yazarlarımız da bu türde eserler vermişlerdir.
114
DİL VE ANLATIM 5
2.7. HABER YAZILARI
t Haber yazılarının ortak özelliklerini belirlemeyi;
t Okuduğu haberlerden hareketle haber yazılarını kaynaklarına göre gruplandırmayı;
t Haber yazılarında kullanılan dil ve anlatımın özelliklerini belirlemeyi;
t Haberin; birey açısından önemini, sosyal, siyasal, kültürel ve günlük hayattaki yerini belirlemeyi;
t Haber metinleri yazmayı;
t Haber metinlerini akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değerlendirmeyi;
t Haber metinlerini yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi; öğrenmiş olacaksınız.
Resim. 02.15: Gazete haber kaynağıdır.
Gazetelerde her gün değişik haberler çıkıyor. Siz gazeteyi elinize aldığınızda
ilk önce hangi haberleri okursunuz? Niçin?
1. Gazete çıkarmanın, görsel basının ve radyoların haber bülteni hazırlamalarının amaçları nedir?
2. “Bir köpek, bir adamı ısırırsa bu bir haber değildir, fakat bir adam bir
köpeği ısırırsa bu bir haberdir.”sözünü açıklayınız.
115
DİL VE ANLATIM 5
Resim. 02.16: Deprem bir felakettir.
JAPONYA DEPREMİ FATSA’YI SALLADI
Ordu’nun Fatsa ilçesi Japonya’yı vuran depremi yüreğinde hissetti. 60 bin
kişilik ilçenin 5 bini Japonya’da yaşıyor.
Yaşam kültürleri, örfleri, âdetleri iki zıt kutup gibi... Ama aralarındaki öyle bir
çekim gücü var ki binlerce kilometre mesafeye rağmen kalpleri bir atıyor. Üzüntüleri, sevinçleri ortak. Japonya’yı sallayan deprem ve tsunami Ordu’nun ilçesi Fatsa’yı
da vurdu.
Fatsalılar gözleri televizyonda, kulakları telefonda, Japonya’da olup bitenleri
takip etti. Kolay değil merkez nüfusu altmış bin olan ilçeden yaklaşık beş bin kişi,
onların çocukları, eşleri Japonya’da yaşıyor.
Sibel Cingi imzasıyla yayımlanan haber şöyle:
Küçük Fatsa doğdu
Üç bine yakın Fatsalının mesken tuttuğu Nagoya şehrinin deprem bölgesine
uzak olmasından dolayı gönüllerine su serpilse de akılları hâlâ Japonya’da... “Biz ekmeğimizi Japonya’da kazandık. Vefa borcumuz var.” diyen Fatsalılar, bu zor günde
Japonya’nın yanında olmak için radyasyona rağmen yeniden yola düşmeye hazırlanıyor.
Ordu’nun Fatsa ilçesinde kime sorsanız ailesinden en az biri Japonya’da yaşıyor ya da yaşadı. 1988 yılında hemşerileri Hayri Atılgan’ın önderliğinde iş imkânı
nedeniyle Japonya yollarına düşen Fatsalılar, sanayi kenti Nagoya’da adeta küçük bir
‘Fatsa’ yarattı. Birçoğu Japonlarla evli.
116
DİL VE ANLATIM 5
700 bin dolar biriktirdik
İki kent öyle iç içe geçmiş ki ekonomileri bile paralel gidiyor. Çünkü Nagoya’da
kazanılanlar Fatsa ekonomisine akıyor. Yatırımlar Fatsa’da yapılıyor, işler kuruluyor.
İşte bu yüzden tıpkı deprem gibi ekonomik kriz de Fatsa’nın kalbini iki kere hoplattı.
“Fındık dalda tekleme, kız saçların ekleme, gidiyorum Ordu’dan, gelir diye bekleme”... Türküde olduğu gibi Japonya’ya giden dönmüyor, dönen de tekrar gitmek
istiyor. Tıpkı uzun süre sonra geri dönen Sezgin Aydın gibi. Aydın, Japonya’da inşaat
işleri ve halıcılık yaparken dokuz kayınbiraderi de yanındaymış: “Altı yılda hepimiz
Fatsa’ya 700 bin dolara yakın para gönderdik. Kayınbiraderlerimin hâlâ birkaçı orada. Üç Japon gelinimiz var. Birisi burada inşaat işine girdi. Biri de kepçe ve inşaat
makineleri alıp iş kurdu.”
Ailelere ayda 1500-2 bin dolar geliyor
On beş yıl Nagoraya’da yaşadıktan sonra Fatsa’ya Japon eşiyle dönen Ekrem
Özdeniz, Japonya’da deprem olduğu haberi geldiği anda Fatsa’da da panik yaşandığını anlatıyor: “Fatsa’da nereye baksan Japonya’da bir yakını olana rastlarsın. Orada
anne baba bildiğimiz Japon dostlarımız var. Bir ekip olarak gitmeyi planlıyoruz. Çünkü Japonya’ya vefa borcumuz var.”
Japonya’dan kazandıklarıyla Fatsa’da büfe ve sayısal bayii sahibi olan Özdeniz,
Japonya’daki Fatsalıların ailelerine ayda en az 1500-2000 dolar gönderdiğini ifade
ediyor: “Fatsa’daki birçok iş orada kazanılanlarla kuruldu. Kiminin ailesi, kirası çok iyi
diye kepçe aldı, kimi dolmuş hattı.”
Ev yıkarak ayda 5 bin dolar kazanıyorlar
Japonya’da resmî rakamlara göre sekiz bin Türk yaşıyor. Bunların yarısından
fazlası Fatsalı.
Türkler ağırlıklı olarak ‘kaitai’ denilen ev yıkımı, otomobil parçalama işinde çalışıyor.
Ev yıkımı yapan bir kişi ayda ortalama 4000-5000 dolar kazanıyor.
Japon gelinler Türk yemeklerini öğreniyor
Nagoya Türk-Japon Derneği de iki kültürün kaynaşması için çalışıyor. Sürekli
yemek kursları, dil kursları, özel organizasyonlar ve öğrenci değişim programları düzenleniyor. Açılan yemek kurslarına Japon gelinlerden büyük bir ilgi var.
Radyasyon artarsa çocukları getiririz
Fatsalılar depremin ardından radyasyon nedeniyle de kaygılı. Fatsa Esnaf ve
Sanatkârlar Odası çalışanlarından Asiye Akar’ın da gözü kulağı Japonya’da... Eşinin
kardeşi on beş yıldır Japonya’da yaşıyor ve orada evlenmiş:
117
DİL VE ANLATIM 5
“Depremi duyduğumuzda telefonlara sarıldık. Şimdi ise radyasyon riskinden
dolayı endişeliyiz. İki çocukları var. Radyasyon riski artarsa çocukları buraya getirmeyi planlıyoruz. Onlar da çocukların eğitimlerini Türkiye’de yapmasını istiyor. Yatırımlarını da Fatsa’da yapıyorlar.”
25 Mart 2011
Basından
Resim. 02.17: Köpek balığı
İZMİR’DE DEV KÖPEK BALIĞI YAKALANDI
İzmir’de balıkçı ağlarına takılan camgöz cinsi köpek balığı, sergilendiği balıkçıda vatandaşların ilgi odağı oldu. Çeşme açıklarında avlanan balıkçıların ağlarına
davetsiz misafir takıldı. Ağlara dolanan camgöz cinsi kısa kuyruk köpek balığını, mezattan satın alan Yüksek İnce, işyerinin önünde sergilemeye başladı. Boyu yaklaşık
3 metreyi bulan 350 kilo ağırlığındaki köpek balığı vatandaşların da yoğun ilgisiyle
karşılaştı. Köpek balığıyla yakından ilgilenen vatandaşlar, derisine dokunarak, dişlerini inceledi. Köpek balığını iki gün boyunca Üçyol semtindeki işyerinin önünde
sergileyeceğini söyleyen Yüksel İnce, “İnsanların en merak ettiği türlerden birisi olan
köpek balığını inceleme fırsatı vermek için sergiledik. İkinci günün sonunda balığı
kaldırarak müşterimiz olan otellere satacağız”. dedi.
15.08. 2011
Taylan YILDIRIM
Basından
Her üç çocuktan birinde görme bozukluğu var
Velileri uyaran Dünya göz Hastanesi’nden Opr. Dr. Elvan Yalçın, “Çocuğunuz
derslerde geri kalıyorsa, sakın onu tembellikle suçlamayın. Önce göz bozukluğuna
karşı kontrol ettirin. Çünkü Türkiye’de her üç çocuktan birinde görme bozukluğu
var.” dedi.
Dünya göz Hastanesi doktorlarından Elvan Yalçın, Türkiye’de her üç çocuktan
birinde görme bozukluğuna - kırma kusuru - rastlanabildiğini belirterek, bu durumun çocukların derslerdeki başarı durumunu negatif etkilediğini söyledi.
118
DİL VE ANLATIM 5
Göz bozukluğunun hafife alınmaması gerektiğini ifade eden Dr. Elvan Yalçın,
hastalığın belirtilerinin; çocuğun tahtayı yeterince iyi görememesi, okurken satır atlaması, cümleleri eliyle takip etmesi, bir gözünü baş hareketiyle daha önde tutarak
kitaba bakması, tahtaya gözlerini kısarak bakması, televizyonu yakından seyretmesi, gözlerde sulanma ve dolayısıyla ödevlerini yaparken zorlanması, ödevlerini yaparken çabuk yorulması, baş ağrısı, göz ağrısı, uzun süre konsantre olamama gibi
şikâyetlerle ortaya çıktığını bildirdi. Bu belirtilerin okul başarısını birebir olumsuz
etkileyeceğinden çocuklarında bu tür şikâyetler gözlemleyen ebeveynlerin, okulların açılışı öncesinde bir hekime başvurmalarını tavsiye eden Yalçın, erken konulan
teşhis ile geçici gözlük kullanımı yoluyla sürecin kolayca atlatılabildiğini, okul başarısının da belirgin şekilde arttığını vurguladı.
Çocuklardaki görme bozukluğu (kırma kusuru) sorunlarının tembelliği tetiklediğini de anlatan Yalçın, sözlerini şu şekilde tamamladı: “Türkiye’de her üç çocuktan
birinde göz bozukluğu görülebiliyor. Bu görme bozukluğunun farkında olmayan aileler, çocuklarının derslerindeki düşük başarı seviyelerini, öğrenme yeteneklerinin
düşüklüğü olarak nitelendirebiliyor. Oysa çocuğun öğrenme kabiliyetinde bir eksiklik yok, iyi göremediği için derslerinde geri kalabiliyor. Göz bozukluğunda önlem
alınmadığında, gözde tembellik başlıyor ve bu durum ilerleyen yıllarda çocuğun
görme kalitesini daha ciddi oranda etkiliyor. İş işten geçmeden aileler bu konuya
duyarlı davranmalı.”
15 Ağustos 2011
Basından
KAVRAMLAR
Anlatıcının tavrı, anlatım biçimi
Bir konu anlatılırken anlatan kişi bunu farklı şekillerde anlatır. Buna anlatıcının
tavrı, anlatım biçimi denir.
Öznel anlatım, nesnel anlatım, doğrudan anlatım, dolaylı anlatım, soyut anlatım, somut anlatım; bunların hepsi anlatım biçimleridir(anlatım tavrıdır).
Öznel anlatım: Kişinin düşünce ve duygularına dayanan, doğruluğu ve yanlışlığı kişiden kişiye değişen anlatım tarzına öznel anlatım denir.
Nesnel anlatım: Doğruluğu ve gerçekliği kişiden kişiye değişmeyen deney
ve gözlemlerden yararlanılarak verilen anlatım tarzına nesnel anlatım denir. Kişisel
duygu ve düşünceler anlatıma katılmaz.
Doğrudan anlatım: Herhangi bir konuda kişinin düşüncelerinin hiç değiştirilmeden verilmesine doğrudan anlatım denir.
Dolaylı anlatım: Bir kişinin söylediğinin aynı şekilde değil de bazı değişiklikler
yapılarak anlatılmasına dolaylı anlatım denir.
119
DİL VE ANLATIM 5
Soyut anlatım: Beş duyu organımızdan herhangi biri ile algılayamadığımız
ama varlığına inandığımız kavramlara soyut kavramlar denir. Ele alınan konun soyut kavramlarla anlatılmasına da soyut anlatım denir. Bu anlatımda sanatsal gaye
ön planda tutulur. Anlatıcının kişisel kanaatlarının yoğun kullanıldığı anlatımlarda
soyut kavramlara çok yer verilir.
Somut anlatım: Yazarın gördüklerini duyduklarını duyuları ile algılayabildiklerini aktardığı kavramlardır. Duyularımıza bağlı olarak verilen konular somut ifadeler
ile ele alınır.
Gazetecilikte sık kullanılan kavramlar
sürmanşet: Gazetelerin birinci sayfasındaki logonun üzerinde kullanılan başlık.
tekzip: Yalanlama.
asparagas: Şişirme haber.
muhabir: Basın ve yayın organlarına haber toplayan, bildiren veya yazan kimse.
sansasyonel: Çarpıcı.
1.
2.
3.
4.
?
Verilen haber yazılarının ortak özelliklerini nelerdir?
İncelediğiniz metinlerde dil ağırlıklı olarak hangi işlevinde kullanılmıştır?
İyi bir haber yazısında hangi özellikler bulunmalıdır? Açıklayınız.
“Her üç çocuktan birinde görme bozukluğu var” haber metnini akıcılık,
bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımından inceleyiniz.
1.ETKİNLİK
5N 1K kuralı habercilerin olmazsa olmaz kuralıdır. “İzmir’de dev köpek balığı yakalandı” adlı haberi 5N 1K kuralına göre inceleyerek tabloya yazınız.
Sorular
Ne
Nerede
Nasıl
Niçin
Ne zaman
Kim
120
İzmir’de dev köpek balığı yakalandı
DİL VE ANLATIM 5
?
1. İncelediğiniz haberlerin; sosyal, siyasal, kültürel ve günlük hayattaki yerini
belirleyiniz.
2.ETKİNLİK
Yarın bu yollar trafiğe kapatılacak
Yarın bu yollara dikkat
İstanbul’da yarın düzenlenecek Avrasya Maratonu nedeniyle Boğaziçi Köprüsü ile birçok yol trafiğe kapatılacak. Metrobüs seferleride yapılamayacak.
İstanbul Emniyet Müdürlüğü’nden yapılan açıklamada, 16 Ekim pazar günü
yapılacak ‘’33. Kıtalararası Avrasya Maratonu’’ nedeniyle saat 07.00den itibaren maratonun bitimine kadar bazı yolların kademeli olarak trafiğe kapatılacağı bildirildi.
Buna göre, maratonun başlangıç noktası olan Anadolu yakasında, Kısıklı
Caddesi’nden gelip D-100 kuzey ve güney katılım, Kuşbakışı Caddesi Petrol-İş önü
D-100 Karayolu güney katılım, Mahir İz Caddesi D-100 güney katılım, Altunizade
Köprü üzeri D-100 güney-kuzey katılım, Tophanelioğlu Caddesi Gold Bilgisayar
önü D-100 güney-kuzey katılım, Beylerbeyi katılım tırafiğe kapalı olacak.
15.10. 2011
Basından
Yukarıdaki metni yazım ve noktalama kurallarına göre inceleyiniz.
?
1. İncelediğiniz haber yazılarında hangi anlatım türü / türleri kullanılmıştır?
2. İncelediğiniz haber yazılarında anlatıcının tavrını belirleyiniz.
3.ETKİNLİK
İncelediğiniz haber yazılarını kaynaklarına göre değerlendirerek tabloya yerleştiriniz.
Haberler
Kaynak (Haberin nereden alındığı)
Japonya depremi Fatsa'yı salladı
İzmir'de dev köpek balığı yakalandı
Her üç çocuktan birinde görme bozukluğu
var
121
DİL VE ANLATIM 5
“İzmir’de dev köpek balığı yakalandı” haber yazısını; doğruluk, güncellik, yalınlık bakımından inceleyerek aşağıya yazınız.
Doğruluk………………………………………………………………………
Güncellik………………………………………………………………………
Yalınlık…………………………………………………………………………
4.ETKİNLİK
Sizde bir haber (istediğiniz konuda)metni yazınız.
5.ETKİNLİK
Haber yazısı olmayan günlük gazete var mıdır? Araştırınız ve araştırmanızın sonuçlarını defterinize yazınız.
Haber yazarı, yazdığı haberin doğruluğunu araştırmalı mı? Verilen her haber
doğru mudur? Düşününüz.
OKUMA METNİ
Sağlık Bakanlığından “Çat-Pat” Uyarısı
Sağlık Bakanlığı, ailelerden oyun ve eğlence aracı olarak kullanılan maytaplar,
şenlik mumları ve patlayıcı oyuncak malzemelerine karşı dikkatli olmalarını istedi.
Sağlık Bakanlığı, ailelerden oyun ve eğlence aracı olarak kullanılan maytaplar,
şenlik mumları ve patlayıcı oyuncak malzemelerine karşı dikkatli olmalarını istedi.
Bakanlık, “Anne babaların, çocuklar ve gençler arasında oyun aracı olarak kullanılan bu maddelerin kullandırılmamasına özen göstermeleri gerekmektedir.” uyarısında bulundu.
Sağlık Bakanlığından yapılan yazılı açıklamada, kimyasal maddeler ile ilgili
122
DİL VE ANLATIM 5
bütün engelleme ve uyarılara rağmen kamuoyuna kimyasal madde yutmaya bağlı
zehirlenme haberlerinin yansıdığı anımsatıldı.
24 Ekim 2008 tarihli ve 31697 sayılı genelge ile “Halk arasında çat-pat diye bilinen yanıcı, patlayıcı, toksik maddelerin on iki yaşından küçüklere satışının engellenmesi ve erişiminin kontrol altına alınması (satış yerlerinin kayıt altına alınması)
için ilgili tüm kurum ve kuruluşlarla işbirliği içinde her türlü tedbirin alınması ve alınan tedbirlere aykırı hareket edenlere ilgili mevzuat doğrultusunda yasal işlemlerin
yapılması” hususunda, il sağlık müdürlüklerine gerekli talimatın verildiğine işaret
edilen açıklamada, yapılan denetlemeler sonucunda olumsuzlukların devam ettiğinin tespit edilmesi üzerine 7 Ekim 2010 tarihinde de çeşitli üniversitelerden bilim
adamlarının katılımıyla Piroteknik Maddeler Bilimsel Danışma Komisyonu kurulduğu belirtildi.
Komisyonun aldığı, “Söz konusu maddelerin insan ve toplum sağlığı açısından
içerdiği riskler ve oluşturması muhtemel sonuçlar nedeni ile profesyonel kullanım
hariç olmak üzere oyun ve eğlence aracı olarak kullanılan maytapların (içinde taneli
kara barut bulunan eğlence malzemeleri, adi fırfır maytabı, çiçek yağmuru saçan
maytaplar, İspanyol maytabı), şenlik mumları gibi klorat ve fosfat karışımı ile üretilen
patlayıcı oyuncak malzemelerin, şerit hâlindeki kâğıt kapsüllerin, oyuncak tabanca
mantarları ve mukavva kapsüllerinin üretimi, ithali ve satışının engellenmesi” kararının, bu maddelerin satışına ilişkin ilgili mevzuatta gerekli düzenlemelerin yapılması
için İçişleri Bakanlığına ve Sanayi ve Ticaret Bakanlığına bildirildiği ifade edilen açıklamada, “Anne babaların, çocuklar ve gençler arasında oyun aracı olarak kullanılan
bu maddelerin kullandırılmamasına özen göstermeleri gerekmektedir.” uyarısında
bulunuldu.
Basından
REN’DE SULAR ÇEKİLDİ, İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDAN
KALMA BOMBALAR ORTAYA ÇIKTI
Almanya’da sonbahar aylarının
kurak geçmesiyle Ren Nehri’nin seviyesinde bir düşüş oldu. Sular çekilince geriye sadece taş toprak değil,
İkinci Dünya Savaşı döneminden kalma patlayıcılar ve kimyasal maddeler
de kaldı.
Resim. 02.18: Ren nehri
Ren Nehri’nin sığ suları tarih
boyunca denizcileri korkuttu. Hatta
bu yüzden Lorelei Kayası üzerinde
oturup dünyanın en güzel şarkısını
123
DİL VE ANLATIM 5
söyleyerek gemicilere yollarını şaşırtan denizkızı efsanesi bile ortaya çıktı. Ancak sığ
sular bu kez bambaşka bir tehdidi beraberinde getirdi: Patlayıcılar ve kimyasal maddeler.
Bazı sorumlu vatandaşlar, geçtiğimiz hafta sonu yetkililere, Ren kıyısında dolaşırken, Köln yakınlarında bir yangın bombası, Koblenz’de ise sis perdesi oluşturmak
için kullanılan bir kimyasal maddeyle dolu iki fıçı ile bir büyük bomba bulduklarını
bildirdi.
Der Spiegel’in haberine göre, suyun sadece 40 cm altında bulunan bu patlayıcılar ve varillere hemen müdahale edilirken, tehlikenin çok büyük olması dolayısıyla
suda görülen her türlü şüpheli cismin ihbarı için çağrı yapıldı.
Varillerden asit çıktı
Koblenz yakınlarında bulunan varillerde, cilde veya göze temas ettiğinde yakıcı etki yapan klorosülfürik asit olduğu belirtildi. Bölge sakinleri uzaklaştırıldıktan
sonra variller pazar günü imha edildi.
Yetkililer yangın bombasını da bulunduğu sahilde imha etti. Ancak Koblenz’de
bulunan büyük bombanın önce incelenmesi gerektiği belirtildi. Yetkililer incelemelerini tamamladıktan sonra bombanın patlatılmasına ya da etkisiz hâle getirilmesine karar verecek.
Ancak Yangın ve Felaket Koruma Dairesinden bugün yapılan açıklamada, patlayıcıların hâlâ suda duruyor olmasının çalışmaları zorlaştırdığı ifade edildi.
Taşımacılığı da etkiliyor
Ren Nehri’ndeki su seviyesi şu an tarihin en düşük seviyelerinden birinde.
Örneğin Bonn’da geçtiğimiz cuma ölçülen su seviyesi 1.17 metreydi. Nehir boyunca seferler yapan birçok yük gemisi, karaya oturmasın diye hafifletiliyor. Dahası
Almanya’da önümüzdeki günlerde de yağış beklenmediği için suların daha da alçalması bekleniyor.
Dolayısıyla önümüzdeki günlerde, Ren Nehri’nden benzer şeyler çıkma ihtimali de
yüksek.
Daha önce de olmuştu
Aslında böyle buluntular Almanya için çok da sürpriz değil.
Zira Köln çevresi İkinci Dünya Savaşı zamanında ağır bombardıman altında
kalmıştı. Özellikle inşaat yapılırken sık sık savaş zamanından kalma parçalar bulunuyor. Dahası Ren’de de geçmişte benzer durumlar yaşanmıştı. Örneğin 2009’da da su
seviyesinin aşırı alçalmasıyla büyük bir bomba, bir mayın bir de el bombası bulunmuştu.
23 Kasım 2011
Basından
124
DİL VE ANLATIM 5
2.7. HABER
Toplum veya tabiatta meydana gelen çeşitli olay, durum, görünüm vb. ile ilgili
bilgi ve duyurulara haber denir.
Bilgi ve duyuruları halka duyurulması amacı ile hazırlanan yazılara da haber
yazıları denir.
Gazete ve televizyonlarda haberleri toplayan, ileten kişilere muhabir denir.
Radyo, televizyon ve İnternet gibi kitle haberleşme araçları bulunmadan önce
haber verme görevini sadece gazeteler üstleniyordu. Kitle haberleşme araçlarının
çoğalması gazete haberlerini geri plana atmıştır. Çünkü gazetenin verdiği en yeni
haber bir gün öncesine aittir. Radyo, televizyon ve İnternet gibi haberleşme araçlarının verdiği haberler ise günü gününe ve saati saatine bütün gelişmeleri vermektedir.
Muhabirler zamana karşı yarışan kişilerdir. Meydana gelen olayları, nedenleri,
sonuçları en kısa zamanda haber merkezlerine ulaştırmak zorundadırlar.
Haberlerde dil alıcıyı harekete geçirme ve göndergesel işlevinde kullanılır.
Gazetenin tarihi gelişimi
1 Kasım 1831 tarihinde çıkan ve ilk resmî gazete olan Takvîm-i Vakâyi ile başlar.
II. Mahmut döneminde yurttaşları bilgilendirmek için çıkarılmıştır.
İlk yarı resmî gazete bir İngiliz tarafından çıkarılan (William Churchill 3 Temmuz 1840) Cerîde-i Havâdîs’tir.
21 Ekim 1860 tarihinde Şinasi ile Agâh Efendi tarafından çıkarılan Tercümân-ı
Ahvâl ise ilk özel gazete olmuştur.
1862’de Şinasi Tasvir-i Efkâr gazetesini çıkarmıştır.
Haber Kaynakları
Resmî haberler: En yetkili kişilerden öğrenilen haberlerdir.
Özel haberler: Halk arasında meydana gelen olayların halk tarafından muhabirlere bildirilmesi ile elde edilen haberlerdir.
Ajans haberleri: Dünya haberlerini toplayıp her yana bildiren kurumların verdikleri haberlerdir.
Haber yazılarının özellikleri
Haberler doğru olmalıdır.
Haber yazılarının günlük ve önemli olması gerekir.
Kolay anlaşılır, açık, akıcı ve duru olmalıdır.
125
DİL VE ANLATIM 5
Haber yazıları toplumun büyük bir bölümünü ilgilendirmeli.
Anlatılanlar ilgi çekici bir şekilde anlatılmalı.
Haberlerde yanlış anlaşılmalara yer verilmemeli.
Haberi yazan kişi yazdıkları karşısında tarafsız kalmalı, yorumlardan kaçınmalı.
Haber yazıları; ne, niçin, nasıl, nerede, ne zaman, kim sorularına cevap verecek
şekilde hazırlanmalı.
5N 1K (ne, niçin, nasıl, nerede, ne zaman, kim) ifadesi ile adlandırılan bu soruların cevabını okuyan kişi mutlaka haberde bulmalı. Bu kural gazetelerin ve gazetecilerin olmazsa olmaz kuralıdır.
Haber yazıları konularına göre
Siyasal (siyasi) haber yazıları,
Sanatla ilgili haber yazıları,
Ekonomiyle ilgili haber yazıları,
Bilimle ve teknikle ilgili haber yazıları,
Sosyal konularla ilgili haber yazıları,
Sporla ilgili haber yazıları, olmak üzere gruplandırılır.
NOT: Haberin konusu ne olursa olsun yazan kişi tarafsızlığını korumalıdır.
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………
126
DİL VE ANLATIM 5
2.8. FIKRA
t Fıkraların ortak özelliklerini belirlemeyi;
t Fıkra yazarının özelliklerini belirlemeyi,
t İncelediği fıkralarda dilin hangi işlevde kullanıldığını belirlemeyi;
t Fıkra yazmayı;
t Fıkraları akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değerlendirmeyi;
t Fıkraları yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi; öğrenmiş olacaksınız.
Gazete ve dergilerde günlük olarak herhangi bir konu üzerinde yazılan düşünce yazılarına da fıkra denildiğini hatırlayınız. Fikir
yazısı olan fıkra örnekleri okuyarak özellikleri
hakkında bilgi edininiz.
Resim. 02.19: Yazı türlerini gazeteler de
görmek mümkündür.
1. Fıkra türünün edebiyatımıza ne zaman girdiğini araştırınız?
2. Gazete yazısı fıkraların kalıcılığı var mıdır?
YANAN BİZİZ
TÜRKİYE’nin ciğerini bu defa Antalya’da dağladılar.
Gazetelerde yayınlanan rakamlara göre 31 Temmuz günü çıkan orman yangınında binlerce hektarlık alandaki ağaçlar kül oldu. Sadece ağaçlar değil, böceğiyle,
bitkisiyle, karıncasından tavşanına kadar orada doğmuş tüm hayatlar söndü.
Sebebini henüz bilmiyoruz.
127
DİL VE ANLATIM 5
Bir yıldırım düşmesi de olabilir, bir alçağın sabotajı da... İki ayaklı bir hayvanın
attığı izmarit de buna yol açabilir, kırılmış bir şişe dibinin mercek görevi yaparak
ateşlediği kuru otlar da...
İster o ister öteki... Sonuçta -bizim Ekonomi servisindeki arkadaşların hesabına
göre- en az bir milyar lira değerinde maddi zarara uğradık. Sayıca bir milyon ağacımız kül oldu. Bunların iki milyon beş yüz bin kadarı, her biri ortalama dört yüzTL
değerindeki Kızılçam idi.
Zararın maddi bölümü öyle veya böyle telafi edilebilir. Asıl, o yöredeki “hayat” bitti.
Taa ki tabiat kendini yenileyip de böcekleriyle, kelebekleriyle, yılanıyla, kuşuyla, otuyla, bitiyle avdet edene kadar...
Bizim anlayamadığımız bir şey var:
Özellikle Akdeniz ve Ege bölgesindeki ormanlarımızın her yılın yaz aylarında
büyük bir yangın tehlikesiyle karşı karşıya olduğu bilinir.
Sadece maddi açıdan bakacak olsak, bu yangınlar yüzünden her yıl en az birmilyar ABD doları tutarında zarara uğradığımız da bellidir.
O halde bu zararı asgari düzeye indirmek için gerekli yatırımı neden yapmayız?
Veya bugüne kadar yaptığımız yatırımların yetersiz olduğu ortada olduğuna
göre neden ek yatırım ve önlemlerle soruna etkili bir çare bulmayız?
Öyle ya... Dört yılda kabaca beş milyar dolar zarar edeceksek, bu işe beş yüz
milyon dolar yatırmak akıllıca olmaz mı?
Neler yapılabilir?
Öncelikle “yangın ihbar sistemi”ni olabilecek en etkili noktaya çıkarmak gerekir. Özellikle cep telefonunun bu kadar yaygın olduğu Türkiye’de orman yangını
nerede çıkarsa çıksın ilk beş yahut on dakika içinde 177 numaralı yangın ihbar merkezine bilgi gelmesinden kolay bir şey olmamak gerek.
Acaba Orman İdaresi bu numarayı herkesin hafızasına yerleştirecek kadar tanıtmadı mı?
Sadece numarayı ezberletmek hiçbir şey çözmez. Asıl önemlisi halka, yangın
çıkaran yanlışları yapmamayı öğretmektir. Bu okulda, evde, TV’de, her yerde, her an
karşımıza çıkan yoğun ve sürekli propaganda kampanyasıyla alınabilecek bir sonuçtur. Yılda birkaç kez yapılan uyarıyla değil.
Üçüncüsü, Orman İdaresinin, orman yangınlarını söndürecek personeli sayıca ve eğitim yönünden yeterli mi?
Yetkililerin “yeterli” demesi yetmez. Bunlar o konuda gelişmiş ülkelerdeki personelin eğitim düzeyine çıkarılmadıkça amaca ulaşılmış sayılmaz.
128
DİL VE ANLATIM 5
Yangına duyarlı bölgelerdeki sivil halktan iyi eğitim verilmiş “gönüllü” birlikleri
kurulmadıkça ve onlar zaman zaman tatbikat yapılıp gereğinde devreye sokulmadıkça yine yetmez.
Geriye teknolojiyi devreye sokmak, onun altyapısını hazırlamak kalır.
Tabii sorumlulara zahmet olmazsa!
Basından
Oktay EKŞİ
GAZİ
Yeni harflere ilk defa fikir teatisi için Dolmabahçe Sarayı’na davet edilenler
içinde Gazi’yi bizzat görmeye gidenlerden biri de bendim.
Heyecanım çoktu.
Fotoğraf adesesine zerre kadar itimadım yoktur. Bundan dolayı, fotoğraf aletinin Keşfiyle “portre” ressamının vazifesine nihayet bulmuş gözüyle bakanlara hak
vermek bence müşküldür. Şekil ve madde, ışığının akislerine göre her an değişir. Bu
itibarla hiçbir çehrenin, vasıfları belirli, bir tek görünüşü yoktur. Fırça sanatkârı, resmedeceği çehre üzerinde, uzun müddet hayatın iniş ve çıkışını gözlemek ve onu birçok
değişikliklerinde tespit etmek suretiyle, nihayet gerçek hüviyetin gizli hatlarını sezmeğe ve görmeğe muvaffak olur. Fotoğraf, bu zihnî tahlil ve terkip kudretine sahip
değildir. Onun için, hassas cam üzerinde beliren şekle bir vesika kıymeti izafe edilmez.
Gördüğüm fotoğraflara göre biraz şişman, biraz yorgun, biraz hatları kalınlaşmış bir vücutla karşılaşacağımı zannederken, kapıdan bir ışık dalgası hâlinde giren
teksif edilmiş bir kuvvet ve hayat tecellisi ile birden gözlerim kamaştı: Göz bebekleri
en garip ve esrarengiz madenlerden yapılmış bir çift gözün, mavi, sarı, yeşil ışıklarla
aydınlandığı asabi bir çehre… Yüzde, alında ellerde bir sıhhat ve bahar rengi…
Muntazam taranmış, noksansız, sarı genç saçlar… Bütün zemberekleri çelikten, ince, yumuşak, toplu, gerilmiş, genç ve taze bir uzviyet.
Altı yüz senelik bir devri bir anda ihtiyarlatan adamın çehresi, eski ilahlarınki
gibi iğrenç yaşın hiç bir izini taşımıyor. Alevden coşkun bir nehir hâlinde köhne tarihin bütün enkazını süpüren ve yeni bir alemin meydana gelmesine yol açan fikirler
kaynağı başı, bir yanardağı zirvesi gibi, taşıdığı ateşe kayıtsız, mavi gök altına, sessiz
ve gülümseyerek duruyor!
Kendi yarattığı şimşekli bulutlardan, fırtınalardan ve etrafına döktüğü feyizli
çağlayanlardan yegâne müteessir olmayan, meğer onun genç başı imiş!
O günün benim için en büyük nimeti, o efsanevî başı yakından görmem olmuştur.
Ahmet HAŞİM
Bize Göre
129
DİL VE ANLATIM 5
1. Okuduğunuz fıkraların ortak özellikleri nelerdir?
2. Fıkra yazarları ne gibi özelliklere sahip olmalıdır? Araştırınız, araştırma sonuçlarını boş bırakılan yere yazınız.
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
1.ETKİNLİK
İstediğiniz bir konuda fikir yazısı fıkraya bir örnek de siz yazınız.
?
3. Verilen fıkralarda dil hangi işlevde kullanılmıştır?
2.ETKİNLİK
Fikir yazısı fıkralarda hangi anlatım türü veya türleri kullanıldığını araştırınız.
4. Altı yüz senelik bir devri bir anda ihtiyarlatan adamın çehresi, eski ilahlarınki
gibi iğrenç yaşın hiç bir izini taşımıyor. Alevden coşkun bir nehir hâlinde köhne tarihin bütün enkazını süpüren ve yeni bir alemin meydana gelmesine yol açan fikirler
kaynağı başı, bir yanardağı zirvesi gibi, taşıdığı ateşe kayıtsız, mavi gök altına, sessiz ve gülümseyerek duruyor!
Yukarıdaki paragrafı akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımından inceleyiniz.
130
DİL VE ANLATIM 5
3.ETKİNLİK
“Yanan Biziz” isimli Oktay Ekşi’nin metninde bazı kelimeler neden koyu yazılmıştır?
Araştırınız.
KAVRAMLAR
Güncel: Günün konusu olan, şimdiki, bugünkü (haber, olay vb.), aktüel.
Fikir yazısı: Düşünce yazısı.
Fikir yazısı fıkraların güncelliğini kaybetmesinin nedeni nedir?
OKUMA METNİ
TEK GERÇEĞİN PEŞİNDE
Yazar, roman, hikâye, oyun yazarlığından söz ediyorum, gerçek avcısıdır. Fakat
gerçek diye bir şey yoktur ki! En yalın görünen bir olayın ve en ufak özellik belirtisi vermeyen bir kişinin hatta iki dakikacığı içinde ne kadar kaypak ne kadar çeşitli
ayrıntılar vardır. Bunların birkaçını değil bir tekini bile kaçırdınız mı gerçek, pır uçtu
gitti demektir. Sizin avuçlarınızda kalan sadece tüylerdir, Zümrüdüanka kuşu değil.
Bayıldığım, bunun için de tekrarladığım bir anekdot vardır: Balzac -ünlü romancı- bir akşam, aralarında maliye nazırının da bulunduğu ahbapları ile sohbet
ederken damdan düşer gibi: “Gerçeğe dönelim beyler, Eugenie Grandet (Öğeni
Grande) kiminle evlenecek?” deyivermiş.
Belki de borsa fiyatlarını ya da enflasyonu konuşuyorlardı ve Eugenie Grandet,
yazmakta olduğu romanın, kiminle evleneceğini, belki de evlenip evlenmeyeceğini
henüz bilmediği kadın kahramanıdır. Ve elbette gerçek borsada, sebze halinde, enflasyonda değil orada, romandadır.
Tek Gerçek
Kısacası, gerçeği de edebiyatta gerçekçiliği de oldum olası küçümserim. Tek
gerçek, yazarın yorumunda ve bu yorumun inandırıcılığındadır, kabul ettirebilişindedir.
131
DİL VE ANLATIM 5
Başarı da başka hiçbir şeye değil sadece buna bakar. Yazar, özellikle de romanın yazarı bir dünya kurar. Roman bunun için vardır ve kurduğu dünyayı bize gerçek
diye sunmak için vardır. Bunun için de Küçük Prens gerçektir. Cyrano de Bergerac
(Sirano dö Berjerak) gerçektir. Hamlet gerçektir, evet, onlar bile gerçektir. Bana ne
bugün var yarın yok görüntülerden, anlam değiştirmeyecek olana bakarım ben.
Çünkü besleyici olan, ışık tutan, yanılmayı önleyen odur.
Çeşitli milletler için yazılmış medeniyet tarihlerine bakıyorum, en önemli ve
uzun bölümleri edebiyata ayrılmış. Başaran ve başarıya açık sosyal, düşünsel, politik
hareketlere bakıyorum; edebiyata dayanmış hatta edebiyattan doğmuşlar, başlamışlar.
Sonra da dönüp düşünüyorum, neden?
İz Peşinde Avcı…
Neden olacak? İnsan; gerçeğin peşinde dere tepe koşturan bir Zümrüdüanka
avcısıdır da ondan. İnsan, o kuşun yakalanamazlığını sezip de iz soran, söyleyen, bir
izin peşinden giden bir avcıdır da ondan.
Edebiyat ve yazar mı? Aynı şey işte.
Bu yüzden sevmiyor muyuz romanları, hikâyeleri, oyunları, sinemayı? Bu yüzden değil midir bize hah işte yuvası Zümrüdüanka’nın dedirtebilen yazarlara bağlılığımız, övgümüz, saygımız? Nesiller ve nesiller bu avda hep çantaları boş döndüler;
avcı masalları ile döndüler. Ama gene de nesiller ve nesillerce sürdüreceğiz bu avı.
Ve iyi ki sürdüreceğiz.
Tarık BUĞRA
Basından
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………
132
DİL VE ANLATIM 5
2.8. FIKRA
Bir yazarın gazetelerde; güncel, önemli, özelliği olan herhangi bir konu üzerinde kişisel görüş ve düşüncelerini akıcı bir dille belgelendirme gereği duymadan
yazdığı ciddi ve nükteli fikir yazılarına fıkra denir.
Kişisel bir görüşü açıklayan kısa yazılardır.
Fıkralar; gazete ve dergilerde yayınlanan fikir yazıları ve güldüren fıkralar olarak ayrılır.
Güldüren fıkralar; mizah unsurlarıyla süslenmiş belli bir amacı bir düşünceyi
kısa yolla anlatan yazılardır. Nasrettin Hoca, İncili Çavuş vb.
Bizim konumuz gazetelerde yayınlanan fikir yazısı fıkralardır.
Özellikleri
Fıkralarda konu serbesttir. Kişi istediği bir konuyu ele alabilir.
Yazar ele aldığı konuda düşüncelerini içtenlikle ele alır. Anlatım senli benlidir.
Yazar konuyu konuşma dili ile verir.
Cümleler genellikle kısadır, devrik cümle kullanılabilir.
Yazar yazdıklarıyla bir sonuca ulaşır ama okuyanı ikna etme amacı gütmez.
Yazdıklarıyla düşünmeye sevk eder.
Yanlış bilgi ve belgeye başvurmaz.
Giriş, gelişme, sonuç bölümlerinden oluşur.
Konu hakkında bilgi vermek amaç değildir ama okuyucuyu düşünmeye sevk
etmek amaçtır. Düşünce ağırlıklıdır.
Gazete yazısı fıkralarda; öyküleme, karşılaştırma, örnekleme, tanımlama gibi
anlatım türleri kullanılır.
Olaya dayalı bir anlatımı vardır. Hayattan alınan gülünç olaylar ile soyut konular işlenir.
Güncel, siyasal, toplumsal sorunlarla ilgili yazılardır. Siyasal ve toplumsal olaylar anlatılırken belgelere, kanıtlara, aşırı ayrıntıya yer verilmez.
Fıkra yazarı, geniş kitlelere seslendiği için dili kolay anlaşılır, açık ve durudur.
Fıkralar günü birlik yazılardır, kalıcı özellikleri yoktur.
Fıkralarda dil göndergesel işlevinde kullanılır.
133
DİL VE ANLATIM 5
Fıkra ile sohbet ve makale arasındaki benzerlikler ve farklar
Fıkralarda güncel konular ele alınır. Fıkraların serbest bir anlatımı vardır. Fıkrada karşı tarafı etkileme vardır. Okuyucuyu düşünmeye sevk eder.
Fıkra makaleye göre daha kısa bir yazı türüdür. Fıkra yazarının bilimsel gerçekleri ortaya koyma gibi bir iddiası bulunmaz. Gazete ve dergilerde yayımlanan
fıkralar da temel amaç okurun önemli noktalara dikkatini çekmek onu uyarmak ve
düşünmeye yöneltmektir.
Sohbet; soru cevap biçimindedir. Kendisi sorar, kendisi cevap verir. Okuru etkileme gibi bir düşüncesi yoktur.
Türk edebiyatında fıkra
Fıkra türü; Türk edebiyatına Tanzimat döneminde Batı’dan geçmiştir. 1908’den
sonra Türk edebiyatında görülmeye başlanmıştır.
Türk edebiyatında özellikle Ahmet Rasim fıkralarıyla tanınmıştır.
Ahmet Haşim, Falih Rıfkı Atay, Refik Halit Karay, Orhan Seyfi Orhon, Peyami
Safa, Burhan Felek, Ahmet Kabaklı ve Çetin Altan gibi yazarların fıkra kitapları vardır.
Cumhuriyet Döneminde yazdıkları fıkralarla; Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Halide Edip Adıvar, Falih Rıfkı Atay, Burhan Felek, Yusuf Ziya Ortaç en çok dikkati çekenler arasındadır.
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………
134
DİL VE ANLATIM 5
2.9. DENEME
t Denemelerin ortak özelliklerini belirlemeyi;
t Denemelerde kullanılan dil ve anlatımın özelliklerini belirlemeyi;
t Denemeleri konularına ve yazılış amaçlarına göre gruplandırmayı;
t Deneme yazarının özelliklerini açıklamayı;
t Deneme ile sohbeti karşılaştırmayı;
t Deneme yazmayı;
t Denemeleri akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değerlendirmeyi;
t Denemeleri yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi; öğrenmiş
olacaksınız.
Resim. 02.20: Yazılan ve söylenen her kelime duyguların belirtisidir.
Deneme; insanın içinden geldiği gibi sevinçlerini, öfkesini, sevdiğini, sevmediğini vb. duygularını yazdığı yazı türüdür. Siz hiç böyle yazılar yazdınız mı? Böyle bir
yazı yazmayı deneyiniz.
135
DİL VE ANLATIM 5
1. Deneme yazılarının ömürleri neden kısadır?
2. Deneme yazarlarının özellikleri nelerdir?
ÖLÇÜ
İnsan elinde ne illet var ki dokunduğunu değiştiriyor; kendiliğinden iyi ve güzel olan şeyleri bozuyor. İyi olmak arzusu bazen öyle azgın bir tutku oluyor ki iyi
olalım derken kötü oluyoruz. Bazıları derki iyinin aşırısı olmaz çünkü aşırı oldu mu
zaten iyi değil demektir. Sözcüklerle oynamak diyeceği gelir insanın buna.
Felsefenin böyle ince oyunları vardır. İnsan iyiyi severken de doğru bir iş yaparken de pekâla aşırılığa düşebilir. Tanrı’nın dediği de budur: Gereğinden fazla uslu
olmayın, uslu olmanın da bir haddi vardır.
Okunu hedeften öteye atan okçu, okunu ulaştıramayan okçudan daha başarılı
sayılmaz. İnsanın gözü karanlıkta da iyi görmez, fazla ışıkta da. Platon’da Kallikles
der ki felsefenin fazlası zarardır. Felsefe bir kerteye kadar iyidir, hoştur; yararlı kerteyi
açacak kadar derinlere gidersek çileden çıkar kötüleşiriz; herkesin inandığı uyduğu
şeyleri küçümseriz; herkesle doğru dürüst konuşmaya herkes gibi dünyadan zevk
almaya düşman oluruz; kimseyi yönetemeyecek, başkalarına da kendimize de hayrımız dokunmayacak bir hâle geliriz; boş yere şunun bunun sillesini yeriz.
Kallikles doğru söylüyor; çünkü felsefenin fazlası bizim gerçek duygularımızı
körletir, gereksiz bir inceleme ile bizi doğanın güzel ve rahat yolundan çıkarır
(Kitap 2-Bölüm XXX)
Düşüncede saplantı ve azgınlık en açık ahmaklık belirtisidir. Canlılar arasında
eşekten daha kendinden emin daha vurdumduymaz daha içine kapalı daha ciddi
daha ağır başlı olanı var mıdır?
(Kitap III-Bölüm VIII)
Montaigne
Denemeler
136
DİL VE ANLATIM 5
NİÇİN ROMAN, NİÇİN ŞİİR OKURUZ?
Romanın en çok sevilen bir edebiyat türü olduğu gerçektir. Nereye giderseniz
gidiniz, en çok onun okunduğunu görürsünüz. Şiir için de böyledir. Yaşamak için
çalışıp didinmelerimizden fırsat bulduk mu elimize aldığımız şey ya bir roman ya da
bir şiir kitabıdır. Bir geziye çıktığımız zaman, çantamızın bir köşesine yerleştirmeyi
unutmadığımız yine onlardır. Daha okul sıralarındayken çalışma saatlerinden artırılmış sayılı dakikaları, sevdiğimiz bir şaire veya romancıya verdiğimizi, bu yetmeyince
yatakhanenin alaca karanlığında geç saatlere kadar gizlice okumaya koyulduğumuzu kim hatırlamaz?
Nedir bu ilginin sebebi? Bilmem bu soru üzerinde hiç durdunuz mu? Bana
öyle geliyor ki bu ilginin sebebi çok derinlere inmektedir. İnsan, çocukluk çağından
kurtuldu mu ileride yaşamaya başlar ve yaşadığı günlerle gelecek günleri kıyaslamaktan kendini alamaz. Bu kıyaslama daima yaşanan günlerin zararına olmuştur.
Böyle de olsa bu geçen günlerin güzelleşmesi, özlem buğularıyla örtülmesi, beklenen günlerde aradığımızı bulamadığımız içindir. Hayat bir akıştan başka bir şey değildir. İnsan bu akış, bu oluşum içinde, başka insanların hâlleriyle de ilgilenmekten
kendini alamaz. Hayatın biteviyeliğinden kurtulmaya çalışırken başkalarının çabalarından da dikkatini ayıramaz. Kendi alın yazısının başkalarınkinden ayrılamayacağı
kanısındadır. Yaşanan anlardan kurtuluş, düşün zenginliği nispetinde gerçekleşir. Bu
dünyanın ötesinde düşsü bir dünya uzaktan çağırmaya başlar. Her varıştan sonra
yine bir çağırış duyulur. Yaşanan anların boşluğunda aydın, dolu noktalar da olsa,
insan çoğu zaman bunun farkında olmaz, olsa da onların görünmesiyle kaybolması
o kadar birdir ki!
Hatıraların şiddetlendirdiği, sonu gelmeyen bu gelecek gün özlemi insanlarda
aradıklarını bulamamış, yaşadıklarını iyi yaşayamamış olmanın verdiği bir eksiklik
duygusu uyandırmıştır. Şimdi niçin roman, niçin şiir okuduğumuzu cevaplandırabiliriz. Ama daha önce şu soru üzerinde bir an duralım: Romancı romanını, şair şiirini
niçin yazar? Ün almak için mi, para kazanmak için mi?
Birtakım doğruları yaymak, topluma düzen vermek için mi? Böyleleri de bulunabilir. Her şeyin sömürücüleri olduğu gibi, edebiyatın da sömürücüleri vardır. Bunlardan söz etmiyorum ben.
Gerçek şudur ki romancı da şair de iç içe giren geçmişin özlemi ile geleceğin
umudunu kişi olarak toplum olarak, bütün yoğunluğu ile yaşamakta, yazdığını bu
iç yaşayışın etkisi altında yazmaktadır. Yaşadığı biricik güzel bir anı ebedîleştirmek,
yaşanıp duran birbirine benzer günlerin renksizliğinden kurtulmak, geçmesiyle güzelleşen günleri daha da güzelleştirmek, özlemini taşıdığı bir dünya canlandırmak,
onu bütün insanlarla paylaşmak, içindeki ağırlıkları atmak için yazar.
137
DİL VE ANLATIM 5
Bu söylediklerim okuyucu için de böyledir. Romancı veya şair ne için yazarsa,
yazılanı okuyan da onun için okur. Bu bakımdan okuyucu, yazmaktan alıkonulmuş,
elinden yazma imkânları alınmış bir romancıdan, bir şairden farksızdır.
Roman okuyarak, şiir okuyarak varlığımızın darlığından kurtuluruz; yaşayamadığımız hayatları yaşayarak genişler, yaşadığımız renksiz günlerin bile, dönmemek
üzere gittiği için değerlendiği duygusu ile zenginleşiriz. Kendimiz ile benzerlerimiz
arasında bir kaynaşma olur. Genel olarak okuyucu, bu bakımlardan okuduğunun
pek de farkında değildir, sırf vakit geçirmek, vakit öldürmek için okuduğunu sanır.
Ama böyle de olsa sonuç birdir.
Evet, ne roman bir toplum bilim kitabı ne de şiir bir doğrular topluluğudur.
Bir sanat eserini birtakım bilgiler, doğrular olarak kabul etmek, sadece sanatı, varlığını, özünü görmemektir. Balzac’ı yaşadığı devrin toplum olaylarını öğrenmek için
okuduğunu kim ileri sürebilir? Böyle olsaydı, bu olayları anlatan sayfalar birer tarih
belgesi sayılmaz mıydı? Romanı tarihle bir tutmak sadece yaratışın ne demek olduğunu bilmemektir. Bir romanın birkaç defa okunması bir şiirin okunduktan sonra
tekrar edilmesi, ezberlenmesi de romanın veya şiirin herhangi bir mesele hakkında
bilgi edinmek için okunmadığını gösterir. İnsanın, bildiği bir şeyi tekrar bilmek istediği görülmüş müdür? Zaten romancı da şair de yazdığını bir şeyler öğretmek için
yazmamıştır ki okuyan da bir şeyler öğrenmek için okusun!
Romanlar ve şiirler birer iç yaşayıştan doğmuştur. Onları yaşayarak okumamız
da bundandır. Her okuyucunun aynı davranışta olduğu elbette söylenemez. Yaratılışın, yetişmenin verdiği ayrılıklar vardır. Bu bakımdan, aynı kitapta herkes biraz da
kendi romanını, kendi şiirini okur. Gerçek sanat eserinin özelliklerinden biri de çok
yönlülük değil midir? İnsan, ileride yaşamaktan kesilip de geçmiş günlerden bir yığın olmaya yüz tutunca roman ve şiir okumayı da bırakmaya başlar. Okuduğu olursa, artık eski tutkuyu bulamaz.
Okumak da okunan eseri duygularımız, düşüncelerimizle zenginleştirmek olduğuna göre bir türlü yaratıştır. Romancı, şair yaşlanınca nasıl yaratma gücünü kaybediyorsa okuyucu da o yaratışla kaynaşma yeteneğini kaybediyor. Bu bakımdan,
okumaktan kesilmek biraz da ölmektir.
Suut Kemal YETKİN
Günlerin Götürdüğü
138
DİL VE ANLATIM 5
KEDİ
Kimsenin zevkine karışılmaz, kedileri ille herkes sevsin demeyeceğim; ama
ben, kedi sevmeyenlerle anlaşamam. “Kiminle anlaşırsın ki!..” diyeceksiniz. O da
yalan değil. Bu yaşa geldim, büyüğü ile de küçüğü ile de çekişmeyi bir türlü bırakamadım. Artık etmeyeyim, insanın yaşarsa arayacak, ölürse rahmetle anacak eşi
dostu, gücendirmediği, kırmadığı birkaç kimsesi bulunmalı diyorum, olmuyor. Öyle
dediğimin ertesi günü ne ertesi günü? Yarım saat sonra, en canciğer dostumla bir
çekişme, bir kavga, aramızda kan davası varmış gibi düşman oluyorum. Bakıyorum,
arkadaşlarım geçimsiz insanlar değil, birbirleriyle dargınlık, küskünlük çıkardıkları
yok, her dedikleri bir olmasa bile o ayrılıkları gözlerinde büyütmüyorlar. Tek tatsızlık
çıkmasın diye birbirleri uğrunda en köklü sandığınız düşüncelerini feda ettikleri de
oluyor. İyi ediyorlar. Dünyada düşünce çok, değiştir değiştir kullan; dost bulmak zor.
Şaka söylüyorum sanmayın, sahi diyorum. Bir kimse ile bir işiniz çıksa, şiir, musiki
üzerine ne bileyim, herhangi bir şey üzerine neler düşündüğünü mü sorarsınız, kiminle düşüp kalkıyor, onu mu? Kendimizi aldatmayalım, düşünceye öyle büyük bir
değer verdiğimiz yoktur, hayatta bir süs, bir eğlencedir, olsa da olur, olmasa da…
Ben de arkadaşlarıma benzemek isterdim; elimde değil, kimse kimsenin huyunu
değiştiremiyor, hele kendininkini hiç değiştiremiyor. Ama, iyi bakarsanız, çekişmek,
kavga etmek de gene anlaşmaya çalışmaktır. İnsan karşısındakini yola getireyim der
de onun için söyler durur. Biri kediden hoşlanmadığını söylerse sesimi çıkarmam,
başka bir yerden açarım.
Bütün çocukluğum kediler arasında geçti. Annem, babam, kardeşlerim, hepimiz kediyi severdik. Büyük büyük bahçeli evlerde otururduk, yirmi beş, otuz kedimiz bulunurdu. Martta kabakta doğurdular mı, sanki düğün ederdik. Loğusa şerbeti
kaynar, al basmasın diye sepetlere kırmızı kurdeleler bağlanır, küçük küçük altınlar
takılırdı. Yavrulara ad arardık. Bir tanesi ölünce, içimize dert olurdu. Öyle gömmeye
falan kalkmazdık, herkes gibi biz de çöp arabasına atardık ama arkasından ağlardık… Bunun için olacak, kedisiz bir insanlığı aklım almıyor. Şimdi bahçesiz, deliksiz
apartman dairelerinde kedi beslenmiyor da bir eksiklik duyuyorum.
Kedi akıllı hayvandır demeyeceğim. Ama aptal da değildir. Köpek gibi insanı
ille anlamaya, az çok insanlaşmaya çalışmaz. Eve girip çıkmak için, yiyeceğini bulmak, istemek için, hasılı yaşaması için ne lazımsa onu öğrenir. Yetmez mi? Biz insanlar her şeyi akılla ölçmeye kalkıyoruz. Doğru, insan için akıl lazım, zaten hayvanlar
içinde aklını en çok işletebilen odur. Köpek nasıl koku almasıyla yaşarsa insan da
düşünmesiyle yaşar. Ama insanlara vergi olan bir şeyi niçin hayvanlarda da aramalı?
İnsanın aptalından nasıl hoşlanmazsam hayvanın akıllısından da öyle hoşlanmam.
Hayvan hayvanlığını bilsin, elinden geliyorsa hayvanlığıyla övünsün, daha iyi… Ama
övünmek de insanlara vergidir.
Kedi ne biçimli, ne güzel hayvandır! Yalnız irilerini, koca koca tüylülerini demek istemiyorum, en çalımsızında, hastalıklısında, sakatında bile bir zariflik vardır.
139
DİL VE ANLATIM 5
Hele temizlenmesine bayılırım. Hani ön ayaklarından birini şöyle yana sarkıtıp da
göğsünü yalaması vardır, baktıkça içim açılır. Sonra iğrenmiş gibi, titizlenmiş gibi
gözleri bir tuhaf bakarak dilini bir de sırtına vurur… Ufacık bir lastik top, daha iyisi
takır tukur yuvarlanan bir ceviz arkasından sırtını kaldıra kaldıra koşan kediye ne buyurulur? Bundan daha hoş bir şey biliyor musunuz?.. Yemeğin tadını çıkarır. Hırlıya
hırlıya, bir parçaya da elini atarak yemesi eğlencelidir; ama ben asıl uslu uslu, başını
eğip gözünü kapatarak yemesini severim. Gözlerini kapaması bana hazzındanmış
gibi gelir. Belki gerçekten de öyledir. Benim bir kedim vardı, kavun yerdi. İlk görünce
biz de şaştık. Evin işlerine bakmaya yeni bir kadın gelmişti, ona söylemeyi unuttuk;
kadıncağız bir gün kavun keserken kedi gelmiş, sürünmüş, kendi dili ile istemiş, rica
etmiş. Aldırılmadığını görünce bir sıçramış, kadının kolunu boydan boya yırtmış, bir
dilimi aşırmış. Şıpır şıpır bir ses çıkararak ne tatlı yerdi… Köpeğin yemesi gürültülüdür; hele laklak su içmesine hiç bakamam, sinirlenirim. Kedinin sessiz sessiz yiyip
içmesi uzun uzun seyredilebilir. Kedi en umulmadık şeyleri yer, zeytinden hoşlananı
çoktur, çikolata meraklısını da gördüm. Salataya alışanı da olurmuş, ama ben rastlamadım. Birinin huyu birine benzemez ki! Asıl sevdiğim tarafı da belki odur. Kedidir,
bütün kediler gibidir, ama ötekilerden ayıran, yalnız kendinde görülen huyları da
vardır.
Kedi için hayındır derler. Yemek yerken gözlerini kapaması da kendine edilen
iyiliği bilmemek içinmiş. Hiç hazzetmem öyle sözlerden. İnsanoğlunun kendini gözünde ne kadar büyüttüğünü, kediye bir lokma yemek vermesini de büyük bir iyilik
sayıp karşılık beklediğini gösterir. Biraz da karşılık beklemeden bir iş görmeye, ettiğiniz iyiliği iyilik saymamaya alışın. Kedi size bağlanacak, minnettar olacak da ne
çıkacak? Oynamasını seyrediyorsunuz; okşuyorsunuz, yumuşacık tüyleri elinize zevk
veriyor. Daha ne istersiniz? Bir de kediden ille bir fayda mı gelecek? Ben “avcı” olmasını da pek istemem; fare, sıçan peşine düşmekten eğleniyorsa keyfi bilir; ama ta
yanı başından geçen sıçana da aldırmasın, gene kızmam. Hayın da değildir, kendini
seven insana bağlanır. Bir tanesini söylerler: Yavrulamış, yavruların gözleri açılınca
ağzında birer birer getirip hanımının önüne koymuş. Sevgisini daha nasıl göstersin?
Çok kıskançtır, üzerine ortak gelmesini istemez. Bu da hayın olmadığını, bir insana gerçekten bağlandığını göstermez mi? Biz, hayvanlar bizi ille büyük görsünler,
biz onları sevsek de sevmesek de eziyet de etsek onlar bizi saysınlar istiyoruz. Hep
insanın kendini beğenmesi. Kedinin de sizin gibi kendi keyfini, kendi rahatını arar
bir canlı varlık olduğunu, onun da kendisini hayvanların en üstünü sayabileceğini
düşünün, artık ondan kulluk, kölelik beklemezsiniz.
(…)
Nurullah ATAÇ
Günlerin Getirdiği
140
DİL VE ANLATIM 5
1. Verilen demelerin ortak özellikleri nelerdir?
2. Denemelerde kullanılan anlatım türü / türlerini ve dilin hangi işlevde kullanıldığını açıklayınız?
3. Okuduğunuz denemelerden yararlanarak deneme yazarlarının ortak özellikleri nelerdir? Açıklayınız.
4. Denemeleri sohbet ve fıkra ile karşılaştırarak aralarındaki benzer ve farklı
yönleri aşağıdaki boş bırakılan yere yazınız.
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
1.ETKİNLİK
İncelediğiniz denemeleri, konularına ve yazılış amaçlarına göre verilen tabloya yerleştiriniz.
Metinler
Konu
Yazılış amacı
Ölçü
Niçin Roman, Niçin Şiir Okuruz?
Kedi
5. Denemenin özelliklerini dikkate alarak istediğiniz bir konuda deneme yazınız.
141
DİL VE ANLATIM 5
6. İnsan elinde ne illet var ki dokunduğunu değiştiriyor; kendiliğinden iyi ve güzel olan şeyleri bozuyor. İyi olmak arzusu bazen öyle azgın bir tutku oluyor ki iyi
olalım derken kötü oluyoruz. Bazıları derki iyinin aşırısı olmaz çünkü aşırı oldu mu
zaten iyi değil demektir. Sözcüklerle oynamak diyeceği gelir insanın buna.
“Ölçü” adlı denemeden alınan yukarıdaki bölümü bağlaşıklık, bağdaşıklık bakımından inceleyiniz.
2.ETKİNLİK
Deneme yazarlarını ve eserlerini araştırınız.
3.ETKİNLİK
YALNIZLIK
(...)
Yalnız yaşamanın bir tek amacı vardır sanıyorum, o da daha başıboş, daha
rahat yaşamak. Fakat her zaman, buna hangi yoldan varacağımızı pek bilmiyoruz.
çok kez insan dünya işlerini bıraktığını sanır! oysaki bu işlerin yolunu değiştirmekten başka bir şey yapmamıştır. Bir aileyi yönetmek bir devleti yönetmekten hiç de
kolay değildir. Ruh nerde bunalırsa bunalsın, hep aynı ruhtur; Ev işlerinin az önemli
olmaları, daha az yorucu olmalarını gerektirmez. Bundan başka, saraydan ve pazardan el çekmekle hayatımızın baş kaygılarından kurtulmuş olmuyoruz. (...)
Montaigne
Yukarıdaki “Yanlızlık” adlı denemeden alınan bölümü yazım ve noktalama bakımından inceleyiniz.
Deneme “ben’in” ülkesidir, ben demekten çekinen, her görgüsüne, her görevine ister istemez benliğinden bir parça kattığını kabul etmeyen kişi denemeciliğe
özenmesin.
Nurullah Ataç bu sözünde ne demek istemiştir? Düşününüz.
142
DİL VE ANLATIM 5
OKUMA METNİ
İÇİMİZDEKİ GÜZELLİKLER
Gönlümüzün güzelliği sevgi ise, beynimizin güzelliği de düşünebilme yeteneğimizdir. O yeteneği her an, her dakika kullanalım. Unutmayalım ki düşünen insan,
özgür insandır.
Kişi düşünebiliyorsa pek çok sorununu çözümleyecek, pek çok şeyi bilecektir.
Herkesi dinleyin. Annenizi, babanızı, arkadaşlarınızı dinleyin. Sonra da düşünün ve
sorular sorun... Neden? Nasıl? Nerede?
Sonra da oturup kararlarınızı kendiniz alın. Kararları yalnız aldığınız zaman,
eziyetler de güçlükler de sonuçta bütünüyle size aittir artık. Karar alırken sorumluluk almayı da bilin. İşte bu, büyümek ve olgunlaşmaktır; özgür insan olma yolunda
atılan ilk adımdır.
Büyüklerinizle, yaşıtlarınızla, kendinizden küçüklerle konuşun, tartışın. Konuşarak pek çok şey öğrenildiği gibi, pek çok sorun da çözümlenebilir. Toplumumuzda,
bu tür konuşma pek yaygın değil ne yazık ki! Ya susuyor ya bağırıyoruz. Konuşmayı
bilmiyoruz. Sizler bunu değiştirin.
İçimizin bir başka güzelliği de iyimserliktir. Yüreğinizin ibresi hep iyimserlikten
yana olsun.
Asırlardır kötümserler, köşelerinden dünyanın kötüye gittiğinin doksan dokuz
nedenini sayarlarken iyimserler epey yol almış; pek çok iş başarmışlardır. En azından
denemişlerdir.
Zaten yapılan araştırmalar, başarılı olanların üstün zekâlılardan çok, sıradan
ama olumlu ve iyimser kişiler olduğunu ortaya koyuyor.
İçimizdeki güzellikler arasında neşenin yeri bambaşkadır. Hele gençliğinizin
getirdiği neşe ve kahkahaları sakın kısıtlamayın. Bazı kişilerin “Sırıtıp durma!” gibi
bilgece (!) uyarılarına aldırmayın. Tam tersine daha çok gülün. Bol bol kahkaha atın.
Sorunlarınıza bile gülerek bakabilirseniz yükünüz anında hafifleyecektir.
Güldürü dergileri, neden bu kadar çok okunuyor sanıyorsunuz?
Onca sorunun, çevre kirliliğinin, savaşların, ölümlerin, çıkarcılığın, cahilliğin
yer aldığı dünyamızda sevgi, iyimserlik ve neşeye her zamankinden fazla gereksinmemiz var. Bu nedenle hayatınızı daha güzel yaşamak istiyorsanız, önce içinizdeki
güzellikleri geliştirin, ortaya çıkarın.
Sevinin, düşünün, konuşun, iyimser olun ve doyasıya gülün!
İpek ONGUN
143
DİL VE ANLATIM 5
2.9. DENEME
Herhangi bir konu üzerinde yazarın kesin yargıya varmadan, kurallara bağlamadan görüş ve düşüncelerini serbestçe ortaya koyduğu fikir yazılarına deneme
denir.
Konuları ve yazılış amaçlarına göre
Klasik denemeler, edebî denemeler, felsefi denemeler ve eleştirel denemeler
olarak gruplandırılır.
Özellikleri
Konu sınırlaması yoktur.
Duygu değil düşünce yazılarıdır. Ama iddialı değidir. Ele aldığı konuyu ispatlamak için uğraşmaz.
Amacı eğitmek, öğretmek değildir. Bilgi verirken düşündürür.
Denemede yazar kendisi ile tartışır, konuşur gibi yazar.
İşlediği konu üzerindeki çeşitli düşünceleri, kendi yorumunu da katarak ortaya koyar.
Ciddi sorunlardan söz ederken bile gülümsetir.
Denemeci kendi kendisiyle konuşur gibi yazar, anlatımı içten, doğal ve yoğundur.
Dili doğru ve güzel kullanır.
Düşünce ufku geniş ve kendine özgü bir birikime sahiptir.
Deneme herhangi bir konuda, düşündürücü, öğretici, inandırıcı ve ufuk açıcıdır.
Deneme rahat okunan bir düşünce yazısıdır.
Deneme yazarı birçok kaynaktan (tarih, sosyoloji, ünlü kişilerin özdeyişleri vb.)
beslenir. Ama denemeci seçtiği konuyu farklı bir yaklaşımla işler.
Deneme; makale ve eleştiriden farklıdır. Çünkü ele aldığı düşünce ya da savı doğrulama, kanıtlama gibi bir düşüncesi yoktur. Makale ve eleştiriden bu yönü ile ayrılır.
Denemeler de makale planına (giriş, gelişme, sonuç) göre yazılır.
Denemelerde açıklayıcı anlatım türünden yararlanılır. Çünkü kişi ele aldığı konuyu kendine göre yorumlar. Tartışmacı anlatım türünden de denemelerde yararlanılır.
Denemelere gazete ve dergilerde rastlanabileceği gibi bağımsız kitap biçi-
144
DİL VE ANLATIM 5
minde de rastlanabilir.
Dünya edebiyatında deneme türünün ilk örneklerini veren Montaigne olmuştur. Büyük bir kültür birikimine sahip olan Montaigne çeşitli konularda görüşlerini
anlatmış, bunu yaparken, kendini dolayısıyla insanı anlatmıştır. Daha sonra İngiliz
yazar Francis Bacon (Fransis Beykın) deneme türünde eser vermiştir.
Türk edebiyatında deneme türünün ilk örnekleri II. Meşrutiyet’ten sonra verilmiştir. Cenap Şahabettin, Ahmet Rasim, Ahmet Hâşim, Yakup Kadri Karaosmanoğlu,
Yahya Kemal bu türde eserler vermişlerdir. Nurullah Ataç denemelerini konuşur gibi
yazar ve yargılarında özneldir. Sabahattin Eyupoğlu’da yargılarında özneldir.
Suut Kemal Yetkin, Mehmet Kaplan, Melih Cevdet Anday, Sâlah Birsel deneme
türünde eser veren bazı sanatçılardır.
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………
145
DİL VE ANLATIM 5
2.10. MAKALE
t Makalelerin ortak özelliklerini belirlemeyi;
t Makalelerde dilin nasıl ve hangi işlevde kullanıldığını belirlemeyi;
t Makalenin toplum hayatındaki rolünü sorgulamayı;
t Makale yazarlarında bulunması gereken özellikleri belirlemeyi;
t Okuduğu makalelerde ana düşünceyi bulmayı;
t Ana düşünce etrafında dile getirilen diğer düşüncelerin nasıl birleştirildiğini
açıklamayı;
t Gazetelerde yayımlanan makaleleri, haberlerden ve gazetelerdeki diğer yazılardan ayıran niteliklerin neler olduğunu sorgulamayı;
t Fıkra ile makale arasındaki farklılıkları belirlemeyi;
t Denemeyle makalenin farklılıklarını sorgulamayı;
t Makale yazmayı;
t Makaleleri akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değerlendirmeyi;
t Makaleleri yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi; öğrenmiş
olacaksınız.
Resim. 02.21: Gazete ve dergiler yazı türü açısından zengindir.
Gazete ve dergilerdeki başmakaleler hiç dikkatinizi çekti mi? Bu makaleler ele
aldıkları konuyu inandırmak için nasıl bir yol izlemişler? Araştırınız.
146
DİL VE ANLATIM 5
1. Atatürk’ün yaptığı inkılaplarının neler olduğunu araştırınız.
2. Harf İnkılabı yapılmamış olsaydı herkes bu kadar kolay okuma yazma
öğrenebilir miydi?
HARF İNKILABI
1 Kasım 1928’de, daha önce Türkçeyi yazmak
için kullanılan Arap harfleri yerine Latin esasından alınan harfler, Türk dilinin özelliklerini belirten işaretlere yer vererek Türk harfleri adı ile 1353 sayılı kanun’la
kabul edilmiştir. Harf İnkılabı yazı dilinde kullanılan
Arap harflerinin yerine yeni Türk harflerinin alınmasını ifade eder.
Resim. 02.22: Atatürk tahta
başında.
Arap harfleri, Arap diline çok iyi uymakla beraber, Türk dili için yetersiz ve elverişsizdi. Türkçe, Arap
harfleri ile kolay yazılıp okunamıyordu. Konuşulduğu
hâlde yazılamıyor, yazıldığı gibi okunamayan bir yazı
dili söz konusu olmakta idi. Okuyup yazmayı kolaylaştırmak ve yaymak, modern eğitim ve öğretimin
gerçekleşmesine çalışmak ancak Harf İnkılabı ile sağlanabilirdi.
Harf İnkılabı, bin yıllık Arap harfleri ile yazı yazmak geleneğini yıkarak, batı
kültürü ile yakınlaşma sağladığından, Atatürk’ün önderliğinde kültür inkılabına yol
açan, büyük bir inkılaptı. Sosyal, kültürel ve siyasi alanda geniş yankılar yaratmıştı.
Türk milletinin düşüncesine şekil veren yazı, Arap fonetiğine, Arapçanın özelliklerine uyan yazı olamazdı. Türk milletinin düşüncesine uyan yazı, Latin alfabesinden alınan, Türk dilinin özelliklerine uyan Türk harfleri olabilirdi. Harf İnkılabı ile Türk
düşüncesi bu kolay ve en akılcı bir yolla şekil almış, kültür hazinesinin zenginleşmesine imkân vermiştir.
MEB
147
DİL VE ANLATIM 5
1.ETKİNLİK
Türk milletinin düşüncesine şekil veren yazı, Arap fonetiğine, Arapçanın özelliklerine uyan yazı olamazdı. Türk milletinin düşüncesine uyan yazı, Latin alfabesinden alınan, Türk dilinin özelliklerine uyan Türk harfleri olabilirdi. Harf İnkılabı ile
Türk düşüncesi bu kolay ve en akılcı bir yolla şekil almış, kültür hazinesinin zenginleşmesine imkân vermiştir.
Bu paragrafı akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımından inceleyiniz.
KAVRAMLAR
Başmakale: Gazetelerin ilk sayfasında ilk sütununda yer alan gazetenin fikir
yapısını da gösteren makalelere başmakale denir.
Başyazar: Başmakale yazarına da başyazar denir.
Bilimsellik: Bilimsel olma durumu, ilmîlik.
Resim. 02.23: Çevreyi temiz tutmak hepimizin görevidir.
Küresel Çevre Kirlenmesi
Günümüzün dünyasında çevre kirliliği, tüm gezegeni kaplayan boyutlara
ulaşmış durumda. Dünyanın birçok bölgesinde insanlar, çevre felaketine karşı korumasız, nükleer tehdit ve radyasyondan habersiz bir yaşam sürmektedir. Bilim adamları ise bu olumsuzlukların devamı hâlinde dünyadaki tüm canlıların ciddi biçimde
tehdit altında olduğunu vurguluyorlar.
148
DİL VE ANLATIM 5
Hâlbuki insanoğlunun gelişimi başlarda yaşam ve doğal çevre ile uyum içinde
sürmüştür. Ancak dünyadaki toplumsal ve teknolojik gelişmelerin hızla artışı karşısında ekolojik sistemin bu hassas dengesi giderek bozulmuştur. Bu tehlikeli gelişmenin seyircisi durumunda olan insanlık ise dünyada dengeli bir çevrenin korunamaması hâlinde tüm canlıların varlığının sürmesinin olanaksızlığını acaba ne zaman
anlayacak?
Bu yılın yaz başlarında başlayan yağmur dönemi dünyayı etkisi altına aldı.
Barajları, setleri ve köprüleri yıkan seller ölümcül sonuçlara yol açtı. Bir süre önce
Trabzon’da yaklaşık üç saat süren yağmur, Sürmene ilçesi ve haritadan silinen Beşköy beldesinde büyük mal ve can kaybına neden oldu, ocakları söndürdü…
Yağışların etkili olduğu bir başka ülke olan Çin’in birçok bölgesinde barajlar yıkıldı. Harekete geçirilen askeri birlikler setleri yıkarak sel sularının kırsal kesime yayılmasını sağlamaya çalıştılar. Sel, eylülün ortasında da Meksika’nın Chiapas eyaletinin
Valdivia köyünü yok etti.
Dünyadaki benzer sel baskınlarının verdiği zararlar ürkütücü boyutlara ulaştı. İki yüz kırk milyon kişiyi etkilediği söylenen bu yazın selleri, resmi açıklamalara
göre şimdiye kadar iki binin üzerinde insanın ve sayısı bilinmeyen diğer canlıların
yaşamlarına mal oldu. Yaklaşık on dört milyon kişi evini terk etmek zorunda kaldı. Bu
durum, insana, Çinlilerin “Su ile şaka olmaz.” özdeyişini hatırlatıyor.
Gün geçmiyor ki çevre felaketi haberlerde yer almasın. Büyük Okyanus’ta
otuz metreye kadar yükselen dalgalar sahilleri yerle bir etti. Deniz dibindeki deprem ya da yanardağların patlamasından meydana geldiği söylenen bu dev dalgalara karşı uyarı ağları da para etmiyor. Hatırlanacağı gibi bu dev dalgalar, 1993’te
Endonezya’da bir adanın tamamını kapladı ve iki bin kişinin yaşamını yitirmesine yol
açtı. Yeni Gine’de yaşamını yitirenlerin sayısı ise üç bini aştı.
Dev dalgalara yol açan depremin merkezi Büyük Okyanus’ta idi. Ama yer kabuğu, dünyanın başka bölgelerinde harekete geçecek şekilde etki alanını genişletti.
Örneğin haziran başında başlayan depremlerin, dünyanın dört bir yanını salladığı
ortaya çıktı. Ülkemiz de bundan nasibini aldı. Bu ve buna benzer felaketler bize, geleceğimizi bu günden tahmin etmenin olanaksızlığını gösteriyor. Ozondaki delinme
ve hava kirliliğinin yaşamda olumsuzluklara neden olabileceği ve doğal yaşamın temellerini dinamitleyeceğini küresel gözlükle niçin göremiyoruz?
Küresel çevre sorunlarının çözümü konusunda her ülkenin, çağdaş yöntemlerle halkını bilgilendirmesi bir görev olmalıdır. Sanayinin kent içinden uzaklaştırılmasına ve millî parkların gereği gibi korunup doğal hâli ile tutularak toplumun yararlandırılmasına öncelik verilmelidir.
Üç binli yılların insanları için, doğayla çok daha büyük uyum içinde yaşanacak rüzgâr güneş enerjisinden yararlanacak doğal konut yapımına geçilemez mi? Bu
sahada yeni arayışlar içinde olmalıyız. Doğanın intikamının daha büyük olmaması
149
DİL VE ANLATIM 5
ve acının yoksul ülkelere çektirilmemesi için insanların bir an önce kendilerine çeki
düzen vermeleri gerekiyor.
Ölümcül etkileri yıllardır sürmekte olan ‘Çernobil’ olayından kim sorumlu?
Bugün ‘Çernobil’den on misli daha tehlikeli olacak, radyoaktif artıkların bulunduğu
söylenen Sibirya’nın batısındaki Karaçay Gölü, bir saatli bombadan farksızdır. Gölün altında, yaklaşık yüz metre derinlikte beş milyon metreküp radyoaktif tozlardan
oluşan kütlenin varlığı bilinmektedir. İnsanların yazgıları ile ilgili dehşet dolu olası
tehlikelere karşı evrensel yurttaş girişimlerinin etkinliği attırılmalıdır.
Hepimizin paylaştığı bu dünyayı, bu gezegeni gelecek kuşaklara kirli ve çirkin bırakmaya hakkımız var mı? Geleceğe bir borcumuz yok mu? Hatalarımızın bedelini henüz doğmamışlara ödetmemeliyiz.
Doğa ananın yasalarına yeterince duyarlılık göstermeli ve doğal afetlerini
ciddiye almalıyız. Doğal zenginliklerle dolu olması gereken bir dünyadan daha fazla
yoksun olmamalıyız.
Basından
?
3. Okuduğunuz makalelerin toplum hayatındaki rolünü nedir? Açıklayınız.
2.ETKİNLİK
Verilen makalelerde dil hangi işlevlerde kullanılmışsa tabloya yazınız.
Dilin İşlevleri
Harf İnkılabı
Küresel Çevre Kirlenmesi
150
DİL VE ANLATIM 5
4. Okuduğunuz makalelerden yararlanarak makale yazarlarının özelliklerini
aşağıya yazınız.
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
3.ETKİNLİK
Makale ile fıkra ve deneme arasındaki benzerlikleri, farkları araştırınız ve sonuçlarını
boş bırakılan yere yazınız.
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Aşağıdaki makaleyi yazım ve noktalama bakımından inceleyiniz.
“Dili çok defa insanlar arasında anlaşmayı sağlayan bir vasıta olarak tarif ederiz.
Son zamanlarda “anlaşma” yerine “iletişim kurma” diyoruz. Bu tanım, dilin sosyal ve
kültürel boyutunu ihmal eden çok eksik bir tanımdır. Dili adeta bir cep telefonu gibi
düşünen eksik bir tanım. Bilgisayarların gelişmesiyle ortaya çıkan makine dilleri düşünülecek olursa; bu tanım belki yeterli sayılabilir!; ancak insan dilleri için bu tanımı
yeterli saymak mümkün değildir.
İnsan dili binlerce yılın tecrübe ve birikimini taşıyan çok özel bir vasıtadır. Her
dil farklı 1 toplumun tecrübe, bilgi ve anlayışını biriktirmiştir. Çok derinler de, henüz
bilimin öğrenemediği kadar eski bir tarihte ortaya çıkan bir dil, daha doğarken belli
bir coğrafyanın ve o coğrafyada yaşayan belli bir toplumun izlerini taşıyarak doğar.
Bulunduğu coğrafyanın iklimi, tabiat şartları, bitki örtüsü, hayvan varlığı dilin muhtevasını belirler. Söz gelişi Araplar “deve” için pek çok kelime kullanırken Eskimolar “buz
ve “kar” için yüzlerce kelime oluşturmuşlardır. Böylece daha doğuşlarında farklılaşan
diller, toplumların tarih öncesi ve tarih içinde yaşadığı bütün macerayı bünyesinde
toplayarak gelişir.
(...)
Prof. Dr. Ahmet B. ERCİLASUN
151
DİL VE ANLATIM 5
4.ETKİNLİK
İlginizi çeken bir konuda makale yazınız (Yazım, noktalama ve makale kurallarına dikkat ediniz.).
1. Ana düşünce etrafında dile getirilen diğer düşüncelerin nasıl birleştiğini
verilen metinleri inceleyerek bulunuz.
2. Okuduğunuz makalelerin konusu nedir? Makalelerde konu sınırlaması var
mıdır? Araştırınız.
Makale ve fıkralar gazete ve dergilerde yayınlanan öğretici edebiyat türü olmalarına rağmen hangisi daha kalıcıdır ve neden?
OKUMA METNİ
TÜRKÇENİN SORUNLARI
Ana dilimiz Türkçe, yeryüzünün en eski ve en geniş coğrafya parçasında konuşulan gelişmiş, zengin bir kültür, bilim ve sanat dilidir. Türkçe en eski en köklü
dillerdendir diyoruz; çünkü bugünkü dillerin çoğu ortada yokken, hatta bugünkü
bazı dillerin ataları sayılan diller bile ortada yokken Türkçe vardı.
Türkçe en geniş coğrafya parçasında konuşuluyor diyoruz; çünkü bugün artık
Türk dili sadece Anadolu’da ve Balkanlarda değil, sadece Türkistan’da ve Sibirya’da
değil; çalışmak amacıyla Avrupa’ya, Amerika’ya, Avustralya’ya giden vatandaşlarımız sayesinde dünyanın dört bucağında konuşuluyor. Türkçenin lehçeleri dediğimiz
çeşitli kolları Balkanlardan Uzak Doğu’ya kadar geniş coğrafyada yazı ve konuşma
dili olarak kullanılıyor. Bütün bu kollara Türk dili ailesi adını veriyoruz.
Türkçe, bugün Türk dil ailesinin en fazla konuşucuya sahip kollarından biridir.
Yaklaşık yetmiş milyon kişinin konuştuğu Türkiye Türkçesi, sadece Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisinde değil, diğer bölgelerde de konuşulan ve yazılan dillerdendir.
1980’lerin ortalarında UNESCO hazırladığı bir raporda, Türkçenin konuşucu bakımından dünyanın beşinci büyük dili olduğunu açıklamıştı. Hiç kuşkusuz, bu rapo-
152
DİL VE ANLATIM 5
ru hazırlayanlar Türk dilinin bütün kollarını, yani dil ve lehçelerini, bir bütün olarak
kabul ederek bu sonuca ulaşmışlardı. Kesin nüfus sayımı sonuçlarına dayanmasa da
Türk dilinin çeşitli kollarını konuşan iki yüz milyonu aşkın insan bulunduğu sanılmaktadır. Ancak UNESCO, daha sonraki yıllarda hazırladığı raporlarda Türk dil ailesini bir bütün kabul etmeyerek, her Türk lehçesini sıralamada ayrı ayrı değerlendirdi.
Böylece Türk dilinin sıralamadaki yeri değişti. Bu durum gerçeği değiştiremez. Yaklaşık on iki milyon km2lik bir alanda, Türk dilinin birbirine uzak veya yakın lehçeleri
konuşulmakta, yazı dili olarak kullanılmaktadır. Bunlar içerisinde Türkiye Türkçesi,
güncel birtakım sorunlarına karşılık; kültür, sanat, edebiyat ve bilim dilidir.
Herhangi bir dilde yazılmış bir romanın Türkçeye çevirisi yapılabiliyorsa, felsefe eserleri Türkçeye çevrilebiliyorsa, Türk yazarlarının eserleri yabancı dillere çevrilebiliyorsa; Türkçe bir kültür, sanat ve edebiyat dilidir. Bilim eserlerinin yazılabildiği,
çevrilebildiği, yeni terimlerin türetilebildiği ve her aşamada öğretimin yapılabildiği
Türkçe, bir bilim dilidir. Türkçenin bilim dili olmadığı, olamayacağı konusundaki sözler bir iddiadan öte gidemez.
Türkçe gelişmiş bir dildir diyoruz; çünkü Türkçenin söz varlığı bugün 75.000’e
ulaştı. Türk Dil Kurumunun 1945’te çıkardığı birinci baskı Türkçe Sözlük’te 20.000
civarında söz vardı. 1998’de çıkan Türkçe Sözlük’te ise 75.000 söz var.
Türkçe, kavramlar yönünden son derece zengindir: Akrabalık ilişkilerimize verdiğimiz önemin sonucu akrabalık ile ilgili sözler başka hiçbir dilde görülemeyecek
kadar fazladır, zengindir. Pek çok dilde bırakınız baldız, görümce, elti gibi sözlerin
karşılıklarını, teyze ile halayı ayırt edecek sözler bile yoktur. Renk adlarımız, renklerin
en küçük ayrıntısına kadar tonlarını verecek şekilde zengindir: Yavru ağzı, gül kurusu, gök mavisi...
Peki bu zengin söz varlığından yararlanabiliyor muyuz ?
Yararlandığımız söylenemez...
Türkçe Sözlük’ün son baskısında madde başı olarak 75.000 söz var dedim. Ne
yazık ki bu söz varlığından yeterince yararlanmıyoruz. Her toplumda gündelik hayatta kullanılan söz sayısı, o dilin genel söz varlığına göre düşüktür. Ancak, yapılan
araştırmalara göre Türkiye’de bu oran çok daha düşük. Sokaktaki insanın söz varlığı
elbette onun dünyasına göre olacaktır. Ama kitle iletişim araçlarının söz varlığı daha
geniş olmalıdır. Birkaç yüz sözle, en fazla beş yüz altı yüz sözle, haber programları,
hatta diziler çekiliyor.
Sözlük kullanma alışkanlığımız da tam olarak gelişmemiş. Sözlere kendimize
göre anlamlar yükleyip kullanıyoruz. Bu durum, yalnızca yabancı kaynaklı sözleri değil, Türkçe kökenli sözleri de birbirine karıştırıp yanlış kullanmamıza yol açıyor. Söz
gelişi gözaltına almak ile gözlem altına almak sözleri yerli yerinde kullanılamıyor. Bu
yanlışı kitle iletişim araçları yapınca, yanlış kullanış toplumda hızla yayılıyor. Sözleri
153
DİL VE ANLATIM 5
yerli yerinde bilerek kullanmak gerekir, anlamı bilinmeyen sözler için mutlaka sözlüğe başvurulmalıdır. Bunun eğitimi ilkokuldan başlayarak yapılmalı. Zaten bu işin
temeli de eğitimdir.
(...)
Özenti ile dilimize yabancı sözlerin girişi de arttı. Türkçesi varken yabancı kaynaklı sözleri kullanmak özentiden başka bir şey değildir. Dilimizde karşılığı bulunmayan sözler için de karşılık türetmek gerekir. Türk Dil Kurumu öteden beri bu çalışmayı yürütüyor. Bugün kullandığımız pek çok sözü bu çalışmalara borçluyuz.
Yabancı dillerin etkisinin artması, Türkçenin söz varlığını, söz dizimi özelliklerini olumsuz yönde etkiliyor. Divan Oteli demek dururken Hotel Divan, Marmara Oteli
demek dururken The Marmara demek, Türkçenin söz dizimi özelliklerini zorlamaktır.
Son zamanlarda bir de çeviri yoluyla anlatım türü ortaya çıktı. Sözler Türkçe, ama
anlatım kalıbı yabancı kaynaklı... Doğru olmayan bu kullanışlar da yaygınlaşıyor: Çay
içmek, kahve içmek yerine çay almak, kahve almak; özür dilerim yerine üzgünüm
gibi kullanışlar bunlara sadece birkaç örnek. Türkçenin yapısına ve mantığına aykırı bu yanlışlardan kurtulmamız gerekiyor. Türkçemize son yıllarda Batı dillerinden,
özellikle de İngilizceden, bir söz akını olduğu gerçektir. Sözlerin bir bölümü teknolojiyle birlikte geldi. Yeni bulunan ve yeni üretilen aletler, ülkemize gelirken adını da
birlikte getirdi: air-conditioner, disket, faks, kamera, kompakt disk, monitör, printer,
radyo, televizyon, tubeless, video, walkman. Dilimizin doğal gelişmesi içerisinde bu
aletlerin çok az bir kısmına karşılık bulunabilmişti: buzdolabı, bilgisayar, derin dondurucu vb... Buna karşılık yabancı kaynaklı sözlerin dilimize girişi her geçen gün biraz daha artıyordu. Yeni bulunan ve üretilen aletlerin adları girmekle kalmadı, bu
aletlerin çeşitli özellikleri, parçaları, kullanıcıları ile ilgili sözler de dilimize girmeye
başladı, hatta bu sözlerden fiiller türetildi: air-conditoned araba, kaset, diskjokey (kısaltılması de je olarak değil, İngilizcedeki biçimiyle söylendi: dicey), videojokey (ve je
değil, vicey biçiminde söylendi), fakslamak, hardware, software, zapping, zaplamak,
zoomlamak... Kısa bir süre içerisinde yabancı kaynaklı söz kullanmak bir özenti hâlini
aldı. Günlük hayatta, çarşıda, pazarda, radyoda, televizyonda, basında, okulda, sporda kısacası her yerde yabancı kaynaklı sözler artık bilinçsizce kullanılır oldu.
Bu olumsuz duruma karşılık, daha önce söylediğim gibi toplumda Türkçe
bilincini uyandırmak ve canlı tutmak zorundayız.
Dilimizin zenginleştirilmesi konusunda Türk Dil Kurumu geçmişte olduğu
gibi bugün de üzerine düşen görevi yapacaktır. Dilimize girmekte olan yabancı kaynaklı sözlere karşılıklar bulunması, Türkçeyi geliştiren ve zenginleştiren çalışmalardan biridir. Kültürler arası ilişkiler dillerin birbirlerinden etkilenmesi gerçeğini ortaya
çıkarmıştır. Mesafelerin ortadan kalktığı toplumların birbirine yakınlaştığı çağımızda, bu etkilenme daha büyük boyutlarda olmaktadır. Bu kelimelere Türkçenin kaynaklarından yararlanılarak karşılıklar bulmak ve Türkçe kökenli sözleri kullanmak, bir
154
DİL VE ANLATIM 5
yandan dilimizin gelişmesine katkıda bulunulurken diğer yandan da teknolojiden,
bilimden, ana dilimiz aracılığıyla yararlanmamız sağlanmaktadır.
Türk Dil Kurumu olarak Atatürk’ün “Ülkesini, yüksek istiklalini korumasını
bilen Türk milleti dilini de yabancı diller boyunduruğundan kurtarmalıdır.” sözünü
kendimize ilke edinerek, dilimizi yabancı dillerin boyunduruğundan kurtarma mücadelesini veriyoruz. Türk Dil Kurumu olarak, öteden beri yabancı kaynaklı sözlere
karşılıklar buluyor, bu karşılıkları Türk Dili dergisinde yayımlıyoruz. Bu karşılıklara
birkaç örnek vermek istiyorum: Anchorman karşılığında ana haber sunucusu; arboretum karşılığında ağaç parkı; viyadük için köprü yol; eskort için koruma aracı; facsimilé için belgegeçer, onun kısaltılmış şekli olan faks için ise belgeç; reyting için
değerlendirme; rantiye için getirimci; avans karşılığında öndelik; boarding card için
uçuş kartı vb...
(...)
Prof. Dr. Şükrü AKALI
2.10. MAKALE
Bir konuda bilgi vermek, bir gerçeği açıklamak ya da ispatlamak için her türlü kanıtlardan faydalanan bunları bilimsel biçimde inceleyen fikir yazılarına makale denir.
Bir tezi savunmak, desteklemek için genellikle gazete ve dergilerde yayınlanan fikir yazılarıdır.
Makale yazarı ele aldığı konuyu ispatlamak zorundadır. Ele aldığı konuyu en
ince ayrıntısına kadar incelemek araştırmak zorundadır. Çünkü makaleler iddia ve
ispat yazılarıdır. İleri sürülen görüş ve düşüncelerin sağlam kaynaklara sağlam delillere dayandırılma zorunluluğu vardır.
Özellikleri
Makalenin amacı; bilgi vermek toplumu ilgilendiren bir düşünceyi geniş halk
kitlelerine yaymaktır.
Makalelerin temel ögesi düşüncedir.
Makalelerde düşünce ve görüşler önem sırasına göre verilmeli.
Öne sürülen tez, düşünce inandırıcı olmalı. Bir takım bilgi, araştırma ve belgelerden yaralanılarak kanıtlanmalı.
Konu toplumun büyük bir kesimini ilgilendirecek nitelikte olmalı. Günlük düşüncelerden çok, uzun ömürlü düşüncelere yer verilmeli. Örnekler zaman ve çevre-
155
DİL VE ANLATIM 5
ye göre değişmemeli.
Makale yazmadan evvel yazılacak konu üzerinde araştırma inceleme yapılmalı.
Anlatım açık sade ve duru olmalı.
Makalelerde devrik cümle fazla kullanılmamalı.
Makalelerde genellikle dil göndergel işlevinde kullanılır.
Makalelerde anlatım türü olarak; açıklayıcı, tartışmacı, kanıtlayıcı anlatım türleri kullanılır.
Her tür konuda makale yazılabilir. Edebî, askerî, tarihî, sanat, spor, din vb.
Giriş, gelişme, sonuç bölümü olmak üzere üç bölümden oluşur.
Düşünce yazılarının içinde an ağırbaşlı ve zor olanıdır. Makalenin amacı bilgi
vermektir ama bu bilgi ansiklopedik bilgi değildir. Makalelerde yorum, inandırma ve
bir amaç vardır. İddia ve ispat yazılarıdır.
Gazete ve dergilerde yayınlanan makaleler geniş halk kitlelerine ulaşacağı için
dili sade, anlaşılır olmalı.
Özel terimler kullanılmamalı.
Makale türü edebiyatımıza Tanzimat ile birlikte girmiştir. Şinasi’nin Agah Efendi ile birlikte çıkardığı ilk özel gazete “Tercümanı Ahval’in ilk sayısında yayınlanan
“ Mukaddime“( ön söz) başlıklı yazı bizde ilk makale olarak kabul edilir.
Makale yazarlarımızdan bazıları; Namık Kemal, Şinasi, Ziya Paşa, Süleyman
Nazif, Ziya Gökalp, Ali Canip Yöntem, Mehmet Kaplan, Peyami Safa, Ahmet Hamdi
Tanpınar, Yaşar Nabi Nayır’dır.
…………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………
156
DİL VE ANLATIM 5
2.11. ELEŞTİRİ (TENKİT)
t Eleştiri yazılarının ortak özelliklerini belirlemeyi;
t İncelediği eleştiri yazılarında dilin hangi işlevde kullanıldığını belirlemeyi;
t Eleştiri yazarlarının özelliklerini belirlemeyi;
t Eleştiri yazılarını, ele aldıkları konu ve ele alış biçimleri bakımlarından değerlendirmeyi;
t Eleştiri yazılarını, yazarın eser karşısındaki tavır ve tutumuna göre değerlendirmeyi;
t Eleştiri yazılarıyla denemeleri karşılaştırmayı;
t Eleştiri metni yazmayı;
t Eleştirileri akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımlarından değerlendirmeyi;
t Eleştirileri yazım ve noktalama bakımından değerlendirmeyi; öğrenmiş olacaksınız.
1. Arkadaşlarınızın sizi eleştirmelerini hoş karşılar mısınız?
2. Eleştirilerin hayatınızda rolü var mıdır?
Eleştiri adı: Orhan Veli
Resim. 02.24: Orhan Veli KANIK
Varlık yayınları arasında küçük bir kitap daha
çıktı: Orhan Veli’nin Bütün Şiirleri. Yaşar Nabi iyi etmiş bunu düşündüğüne, zaten bu işle uğraşmak en
çok ona düşerdi: Orhan Veli’yi de arkadaşlarını da
Varlık dergisinde o tanıtmıştı. Ancak tamam değil
o kitap. Orhan Veli’nin bende bir defteri vardır, on
yıldan çok oluyor, bir gün kendisi vermişt, şimdi nerede olduğunu bilmiyorum, kolayca da bulamam.
O defterdeki şiirlerinin birkaçı bu kitapta yok gibi
geliyor bana. Arayıp bulurum elbette, kitabın ikinci
baskısı çıkarsa eksik olanları oraya alırlar. Doğrusu,
157
DİL VE ANLATIM 5
eksiklerin büyük bir önemi yok: Onlar Orhan Veli’nin pek beğenmediği, sağlığında
çıkardığı kitaplara da almadığı ilk şiirleri, ilk denemeleridir.
Ama önemli eksikler de var: Örneğin, Orhan Veli’nin son yazdığı şiirlerden biri
olan “Aşk Resmi Geçidi” bu şiir için kitabın sonunda şöyle deniliyor: “… yarım kalmış ve sonradan düzelttiği metni bulunamadığı için bu kitaba alınmayan ‘Aşk Resmi
Geçidi’ isimli şiiri…” Demek Yaşar Nabi’nin elinde o şiir var. Daha bitmemiş, düzeltilmemiş ilk şekli. Yarım olmasının, düzeltilmemiş olmasının zararı yok, bize hiç olmazsa onu vermeliydi. Öyle sanıyorum ki Orhan Veli’nin kâğıtları arasında arasalar
son metni de bulabilirlerdi. Ben o şiiri görmedim, ancak Orhan Veli’nin kendisinden
dinlemiş olanların birinden duydum, çok güzelmiş. Şair onda gerçek, yahut hayalî
birtakım sevgilerini anlatıyor: “Mabadi var.” diye bitiriyormuş. Şiirini okuduğu gün,
ölümünden bir iki hafta önce: “Mabadi yok ya neyse!” demiş.
Ölümü bu şakaya acılık katıyor. Yaşar Nabi ne yapıp yapıp o şiiri bulmalı; bulamazsa, demin dediğim gibi elinde bulunan yarım, düzeltilmemiş metni dergisine
koymalı. Gene kitapta söylenildiğine göre Orhan Veli son günlerinde bir dergiye birkaç şiir vermiş, Yaşar Nabi kitaba koymak üzere istemiş, alamamış. Onlar için üzülmüyorum: O dergi hangisi ise, o şiirleri elbette basar, biz de görürüz.
O küçücük kitabı karıştırırken bir üzünç çöküyor kişinin içine: Bir şair yaşamış,
sevmiş sanatını, uğraşmış, anlamayanların gülmelerine, kaba, bayağı sözlerine karşı
koymuş, bütün bıraktığı işte bu… Küçümsemiyorum o eseri, bilmiyorum değerini,
bizim şiir, sanat anlayışımızı, dünya görüşümüzü tazeleyiverdi. Ama Orhan Veli yaşasaydı daha çok şeyler verebilirdi. Günden güne olgunlaşıyordu; hem olgunlaşıyor,
hem de sanattaki devrimciliğinden ayrılmaksızın, özüne hıyanet etmeksizin değişiyordu. Yaşlandıkça uslanan, şu içsiz, sevgisiz, inansız, kendi kendilerine araştırmalara
girişmekten korkan, yerleşmiş kanılara bağlanıp sağlıklarında yok oluveren kimselerin uslanmak dedikleri pısırıklığa düşecek insanlardan değildi o.
Yaşasaydı düşüncesi günden güne zenginleşecek, genişleyecekti. Kendi sanatını savunmak, kendi değerini belirtmek için başkalarını küçültmeye kalkışanlardan
da değildi. Kaynak dergisi birtakım yeni şairlere Yahya Kemal için ne düşündüklerini
sormuştu: Çoğu, hemen hepsi, o şairi kötülemeyi, onun yaptıklarını inkâr etmeyi
bir hüner sandılar, iri iri kof lakırdılar söylediler. Orhan Veli ise Yahya Kemal’in şiirini
anladığını gösterdi, ona olan saygısını, sevgisini, ona olan borcunu söyledi. Oysaki Orhan Veli sevmediği, beğenmediği, değerine inanmadığı şairleri batırmasını da
hepsinden iyi bilirdi. Kendine gerçekten güvendiği için bütün gerçek değerleri, ancak onları savunmanın boynuna borç olduğunu anlamıştı. Gençti, kelimenin bayağı, aşağı manasıyla uslanmamıştı, uslanmayacaktı ama yüksek manasıyla tek doğru
manasıyla uslanmıştı, öteden beri uslu idi, yani düşüncede dölekliğe, temkine varmıştı. Yaşasaydı, en iyi eleştirmecilerimizden, sanat anlatıcılarımızdan biri olacaktı.
Onda, ancak Yahya Kemal’de gördüğümüz bir kavrayış vardı. Naili’nin, Galip’in,
158
DİL VE ANLATIM 5
daha birçok eski şairlerimizin eserlerini ne iyi anlardı! Bir zamanlar Nazîm’in: “Gel gör
Nazîm başımıza geldi âkıbet – Divânegân-i aşka gülerdik zaman ile” beytini, Naili’nin
“Gamzene böyle kılan hâtır-i âşûbu esîr” diye başlayan terkibini birlikte okurduk. Onlardaki güzelliği ne iyi sezer ne iyi sezdirirdi!.. Bir Fuzuli’yi sevmemesine, onu anlamamasına üzülürdüm. Nedense Fuzuli’yi hep ağlar, yalvarır bir şair diye görür: “Bana
dilenci gibi geliyor bu adam!” derdi. Giderek onun inceliklerini de bütün o sözde
ağlamalar, yalvarmalara altındaki gerçek şiir sevgisini de anlayacağından şüphem
yoktu Orhan Veli yaşasaydı… Boş bütün bu sözler, yaşamadı işte… Hem ne biliyoruz? Belki de yaratma, anlama gücü tükenmiş olduğu için ölmüştür.
Yeni çıkan kitabı karıştırırken, Orhan Veli için ilk yazdığım yazılardan birini
hatırladım. Hemen hiçbir yazımı saklamadığım gibi onu da saklamadım, eski Haber
gazetesinden de onu kim bulup çıkaracak? Dursun durduğu yerde, bugün onu belki
ben de beğenmem: “Hatırlamasaydım keşke şunu!” derim. O yazımda, Orhan Veli ile
arkadaşlarının, yani Oktay Rıfat’ın, Melih Cevdet’in şiirlerini okurken bende de şiir
yazmak hevesi uyandığını söylüyordum. Geçmiş gün, yanılmıyorsam bir yerinde de
şöyle diyordum: “Ben şiir yazacağım da siz benimle alay etmek için yeni bir fırsat ele
geçireceksiniz diye hemen sevinivermeyin. Yapmam öyle şey, bilirim ben boyumun
ölçüsünü.”
Ancak size bu gençlerin insana şiiri sevdirdiklerini, dünyaya bir şair gözüyle
bakmayı öğrettiklerini, çevremizde umulmadık güzellikler sezdirdiklerini söylemek
istiyorum. Kitabı karıştırırken gene durdum o ilk şiirlerin üzerinde. Bilmem ama bana
öyle geliyor ki biri de yitirmemiş tazeliğini: “Robenson”, “İnsanlar”, “Bayram”, “Hicret”… Hepsi de şiir yazmak hevesi uyandırıyor gene bende, hepsi de Oktay Rıfat’ın
şiirde söylediği gibi benim için gökyüzünü birdenbire başlatıveriyor, bu dünyayı bağışlayıveriyor.
Küçücük bir kitap, ama bir şairden, gerçek bir şairden kalma bir kitap, neler
neler var içinde…
Nurullah ATAÇ,
Sözden Söze
?
1. Nurullah Ataç’ın Sözden Söze adlı eserinden alınan yukarıdaki eleştirisinde
dil hangi işlevde kullanılmıştır? Açıklayınız.
2. Bu eleştiride öznel anlatım mı, nesnel anlatımı mı kullanılmıştır?
159
DİL VE ANLATIM 5
Resim. 02.25: Kazdağları
HASAN BOĞULDU
“Hasan Boğuldu” hikâyesiyle yeniden, bitmez tükenmez zenginliklerle dolu
Anadolu’ya açılmış oluyoruz. Anadolu’da acı gerçekler, fakirlik ve ıstırap vardır, fakat
onların yanı sıra, hatta onların içinde şiir, aşk ve yiğitlik de mevcuttur. Anadolu halk
edebiyatının şaheserleri olan Kerem ile Aslı ve Köroğlu hikâyelerinde de biz, hayatın bu iki büyük kaynağını bulmaz mıyız? Fakat gerçeği fark etmek için görmesini
bilmek, onun güzelliğini dile getirmek içinse şair olmak icap eder. Sabahattin Ali bu
iki meziyete de sahiptir. “Hasan Boğuldu”, onun bu iki meziyetini ortaya koyduğu en
güzel eserlerinden birisidir.
Hikâyede, baştan sona kadar, bir fon musikisi gibi, tabiatın güzelliği çağıldar.
Yazar, usta bir ressam gibi, dış âlemde gördüğü her şeyi tespit eder. Fakat bu tabiatın
içinde, ondan fışkırmış gibi güzel, canlı insanlar vardır. Yörük kızı Emine, bahçıvan
Hasan! Yazar, yine bir yörük kızı olan Hacer’in ağzından onların hazin ve güzel aşk ve
ölüm hikâyelerini anlatır. Yazarın kendisi ile Hacer’in varlıkları hikâyeye bir çerçeve
teşkil ederler. Onlar da Emine ve Hasan gibi, kendilerini çeviren tabiatın güzelliği
içinde yer alırlar. Hikâyeyi anlatan Hacer, Emine ile aynı obaya mensuptur. Öyle ki
biz hikâyeyi dinlerken ikisini birbirine karıştırır gibi oluruz. Yazar da Hacer’i tasvir
ederken Hasan gibi, onun kendisinden çok farklı bir insan olduğunu hisseder. Fakat
yazar ile Hacer arasında aşk duygusu değil, aynı yola giden iki insan arasındaki dostluk ve yardım duygusu vardır. Hasan ile Emine’nin aşk maceralarına karşı duydukları
160
DİL VE ANLATIM 5
derin ilgi de onları birleştirir.
Hikâyenin esasını Emine ile Hasan arasındaki aşk teşkil etmekle beraber,
hikâyede, hikâyeci ile Hacer’in varlıkları da önemlidir. Zira biz Emine ile Hasan’ı onlar
vasıtası ile tanırız. Yazar bize Emine ile Hasan’ın yaşadıkları topraklarla Hacer’i, Hacer ise Emine ile Hasan’ı tanıtırlar. Yazar ile Hacer, tabir caizse, tablonun ön planını,
Emine ile Hasan, arka planını teşkil ederler. Hikâye içinde hikâye ve şiir, eski devir
hikâyelerini hatırlatır. Fakat burada anlatış tarzı, dil ve üslup eski hikâyelerdekinden
çok farklıdır.
Eski Türk hikâyelerinde tabiat ve gerçek, bu kadar zengin ayrıntı ile anlatılmaz.
Daha önce de söylemiş olduğumuz gibi Sabahattin Ali’de batılı ressamlara has bir
dikkat ve itina vardır. Onun dış âleme bakış tarzı, hikâyeye, tabiatın zenginlik ve
safiyetini getirir. Hacer’in anlattığı hikâyeye de yazarın ses ve üslubunun gizli bir
şekilde karıştığı, onu ayarladığı hissolunur. Hiçbir halk hikâyesi bu kadar temiz, düzgün, doğru, ayıklanmış bir dile sahip değildir. Hacer’in naklettiği Emine’ye ait aslında
yazarın kaleminden çıkan türkü de kafiye yapısı ve kompozisyon bakımından, halk
türkülerine nazaran çok düzgündür. Bütün hikâyede halkı ve halk kültürünü seven,
onları sevgi ile benimseyen, fakat onlara kendine göre bir çekidüzen ve mana vermek isteyen bir aydının varlığını hissederiz.
“Hasan Boğuldu” hikâyesine, bir araya geldikleri zaman daima güzellik duygusu uyandıran üç büyük ebedî tem “tabiat”, “aşk” ve “ölüm” hâkimdir. Fakat yazar
bunları, renkli elişi kâğıtlar gibi birbirine yapıştırmaz, yaşanılan hayatın tabii şartları içinde birleştirir. Hikâyede tasvir geniş bir yer tutmakla beraber, olay ve olay ile
ortaya konulan ana fikir de önemlidir. Olay ana fikre bağlı olduğu için önce onun
üzerinde duralım.
Hasan ile Emine birbirini severler ama birleşemezler. Sebebi, birisinin ovalı,
ötekisinin dağlı olmasıdır. Maddî şartlar insanlar arasında sınıf farkları yaratır ve bu
farklar birleşmeye engel olur. Yörük kızı bu farkın tam şuuruna sahiptir. İlk karşılaşmalarından birinde, Hasan, yörük kızına, sırtında taşıdığı heybeyi eşeğin üstüne atarak rahat etmesini teklif edince yörük kızı:
- Olmaz, der. Ovada heybeyi eşeğe taşıtırsam, koca dağa bu yük ile nasıl çıkarım. Yörüklerin hayatını, üstünde yaşadıkları, sürülerini otlattıkları dağ tayin eder.
Dağda yaşamak, ovada yaşamaktan daha zordur, Hasan kendisine evlenme teklif
edince yörük kızı:
“Ne ben senin köyünde edebilirim ne sen benim obamda.” der.
Birleşemeyişin başka bir sebebi, yine tabiat şartlarının doğurduğu sosyal münasebetler, örf, âdet ve inanç farklarıdır.
Hasan Emine’ye, köye gelin geldiği zaman: “Sen bahçeye bakarsın, ben zeytine
giderim, kimseye muhtaç olmayız.” deyince Emine şu cevabı verir:
161
DİL VE ANLATIM 5
“- İnsan nereye giderse rızkı da beraber gidermiş, bunu düşündüğüm yok.
Ama ben dağlıyım, bu çukur ovalarda kalamam. Köyünüzün eli kınalı kızlarına karışamam, senin içine dert olur. Yörük kızı geldi de Hasan’ı elimizden aldı derler, benim
içime dert olur, yörük kızı dağdan köye, çadırdan eve inmemeli.”
Hasan ısrar edince, Emine, aynı fikri şöyle tekrar eder: “Hasan, ovada büyüyen
dağda yapamaz... Dağın suları serindir ama yolları sarptır. Kar altında odun kesmek
bahçeye bostan ekmeye benzemez. Benim erim diye götürdüğüm adamı obamın
yiğitleri kınamamalı.”
Hasan’a nazaran Emine daha gerçekçidir. İnsanı bir bütün olarak çalışma hayatı ve sosyal çevresi ile beraber alır.
Hasan, ille de Emine ile evlenmede ısrar edince, “kırk has okka tuz” dolu bir çuvalı, durup dinlenmeden dağa çıkarmakla denenir. Yükü düz ovada eşeğine taşıtan
Hasan bu imtihanı kazanamaz ve daha sonra “Hasan boğuldu” adını alan bir büvette
intihar eder.
Bu nevi kuvvet deneme ile ilgili anektotlara “Dede Korkut Kitabı’nda da çok
rastlanılır. Zaten Anadolu yörükleri, “Dede Korkut Kitabı”nda anlatılan Oğuzların devamıdırlar. Kadın tipleri, erkek telakkileri, hayata bakış tarzları da onlarınkini andırır.
Sabahattin Ali’nin hikâyesindeki insanlar üç ayrı sosyal tabakaya mensupturlar:
a) Almanya’da öğrenim görmüş, tabiata resim terbiyesi almış bir sanatçı gözü
ile bakan yazar,
b) Düzovalı bahçıvan Hasan,
c) Dağda yaşayan yörükler. Hasan ile Emine’nin hazin aşk hikâyelerini anlatırken yazar, sosyal bir gerçeği de ortaya koymuştur.
Yazarın kendi üslubu ile Hacer’in hikâyeyi anlatışı arasında bir ifade farkı varsa
da bu sosyal bir farka tekabül etmez. Hasan ile Emine’nin macerası geçmişte meydana geldiği ve efsaneleştiği için, Hacer, zaruri olarak “-misli geçmiş” i kullanır. Mümkün olduğu hâlde yazar, taklidi üsluba başvurmaz. Bu da onun şekle değil öze önem
verdiğini gösterir. Hikâyede Hacer ile Emine’nin kendi şiveleri ile konuşmalarına içerik bakımından lüzum yoktur.
Sabahattin Ali, anlatımında, ifadesini süslemeye değil, tabiat ve insanların
özelliklerini sade bir dil ile belirtmeğe önem verir. Kuvvetini kelime oyunlarından
değil, gerçeğin ayrıntılarına dikkat etmekten alır:
“Köyün daşına çıkıp zeytinler arasına dalınca Hacer, sarı entarisinin eteklerini dolayıp beline soktu; alçak topuklu, kalın rugan ayakkabılarını çıkarıp heybesine
koydu; toprak üzerinde çıplak tabanlarının izini bırakarak yürümeye başladı. Başındaki ince, oyalı yazmanın altında küçük bir bal kutusu gibi kabaran altınlı fesi, her
adımda hafifçe titriyor; uzun boyu heybenin ağırlığı ile azıcık öne eğiliyordu.”
162
DİL VE ANLATIM 5
Bu paragrafta “sarı entari”, “alçak topuk”, “kalın rugan ayakkabı”, “ince, oyalı
yazma” sıfatlar, değiştirme veya güzelleştirme değil, görüleni tespit gayesini güder.
“Küçük bir bal kutusu gibi kabaran altın fesi” ifadesi de yörük kızı Hacer’in kıyafetinin özelliğini belirtmek için kullanılmıştır. Sabahattin Ali’nin üslubu, “berrak” tır,
gerçeği bir örtü gibi değil, bir ışık veya hava gibi sarar.
Mehmet KAPLAN
YANLIŞ KULLANILAN BAZI KELİMELER
Yirmi beş yıldır Türk Dil Kurumu üyesiyim. Dilimizin güzelleşmesi, zenginleşmesi, sadeleşmesi için yapılan olumlu çalışmaları takdirle karşılarım. Dilin, milletlerin
hayatında, kültür, sanat ve edebiyatında çok önemli bir yeri olduğu kanaatindeyim.
Uzun yıllardır şiirle uğraşan bir edebiyat eri olduğum ve şiirin kelimelerle yazıldığı
fikrine katıldığım için kelimeler üzerinde titizlikle durmayı bir görev sayıyorum.
Diline sevgi ve saygısı olan bir kişi olarak, dilimizin yozlaştırılması, abuk sabuk
kelimeler türetilmesi, hiç bir ilmî kaynak ve dayanağı olmayan bu uyduruk kelimelerin gazete, dergi, kitap ve TRT yayınlarında yalan yanlış ve zevksizce kullanılması
dilin siyaset ve ideolojilere âlet edilmek istenmesi, dilini seven herkes gibi, beni de
rahatsız ve tedirgin etmektedir.
Şimdi, TRT’nin Radyo ve Televizyon yayınlarında, gazete ve dergilerde, aydınlarımız ve halkımız arasında bazı kelimelerin yanlış kullanıldığını ve Türkçe hataları
yapıldığını belirtmek istiyorum.
Önce “savunma” kelimesi üzerinde duracağım. Bu kelime TRT’nin radyo ve televizyon yayınlarında hemen her gün, hatta bazan günde bir kaç defa yanlış bir şekilde kullanılmaktadır.
Türk Dil Kurumu’nun “Türkçe Sözlük”ünde “savunmak” kelimesinin karşılığı
“müdafaa etmek”tir. Radyo ve televizyon yayınlarında ise savunmak kelimesi iddia
etmek anlamında kullanılmaktadır. “Bay A. Bay C.’nin ekonomimizi kötü duruma
soktuğunu savundu.” “Bay O., Sayın E.’nin, Nazizim geliyor, Faşizm tırmanıyor, yaygaralarının dayanıksız ve yalan olduğunu savundu.” “Bay N., erken seçim anahtarının
Doğruluk Partisi’nin elinde olduğunu savundu” gibi cümlelere radyo ve televizyon
yayınlarında sık sık rastlamaktayız. Ancak bu cümlelerde “iddia etti” yerine kullanılan “savundu” kelimesi yanlış olarak kullanılmaktadır. Yukarda da belirttiğimiz gibi
“savundu” kelimesi “müdafaa etti” kelimesinin karşılığıdır. Yukardaki cümlelerde
“savundu” kelimesi yerine “öne sürdü”, “ileri sürdü” kelimelerini kullanmak gerekir. O
zaman cümleler doğru anlaşılır ve sade bir Türkçe ile söylenmiş olur.
Gene televizyon ve radyo yayınlarında, bazı bankaların reklam programlarında, yaşlı bir kadın: “Kızım bizi de maaşa bağla.” bir başkası “Bizi maaşa bağladı” deyip
163
DİL VE ANLATIM 5
durmaktadır. Hâlbuki bu cümlelerin doğrusu “... Bankasınca bana maaş bağlandı.”
veya “... Bankası bize maaş bağladı.” şeklinde olmalıdır. Radyo ve televizyonda sürüp
giden bu hataların düzeltilmesini ilgililerden bekliyoruz.
Prof. Faruk Kadri Timurtaş da başka yazarlar da defalarca yazdılar, ozanla şair
arasındaki farkı belirttiler. Ozan, şiirini sazı ile çalar ve söyler, şair ise şiirini yazarak
sunar. Gel gör ki, bazı dergiler ve gazeteler, özellikle televizyon ve radyolar bu farkı
bir türlü anlamıyor, anlamak istemiyor. Şaire de ozan deyip duruyorlar. Bazı şairlerimiz de yeni ve ilerici görünmek hevesiyle olacak, kendilerine ozan denmesine ses
çıkarmıyor, bu yanlış tabiri kabulleniyorlar.
Kelimeler tek başına mütalaa edilmez, yaşamalarını tek başına sürdürmezler.
Kelimelerin müştakları vardır. Dilimizde bu müştakların yeri ve önemi büyüktür.
Hâlbuki kelime türetenler çok kere bu hususu nazarı itibare almıyorlar. Böylece de
türetilen yeni kelime kullanışsız, hatta ölü doğmuş oluyor. Mesela “aşk” kelimesinin
yerine “sevi” kelimesini koydular. Sık sık da kullanıyorlar. Ama bu kelimenin müştakları hiç düşünülmemiş. “Aşk güzeldir” yerine “Sevi güzeldir” diyebiliriz. Ama “Aşık oldum”. “Aşığa Bağdat sorulmaz.” yerine ne diyeceğiz. Bunların karşılığı yok. Onun için
böyle görevini yapamayan yarım yamalak kelimelerin üretilmesine lüzum görmüyoruz. Köylümüzün, kentlimizin bilip anladığı o canım “aşk” kelimesi varken “sevi’ye
ne gerek var?
Bir de “eser” yerine “yapıt” kullanılır oldu. “Çapıtı” hatırlatan yapılışı ilmî dayanaktan yoksun bu sevimsiz kelimenin aklı başında edebiyatçılar, yazarlar ve aydınlar
tarafından kullanılmaması gerektiği kanaatindeyim.
“Sebep” yerine ortaya sürülen “neden” ise gerek anlam, gerek ahenk, gerek
gramer bakımından “sebep’in yerini asla tutmamakta, doldurmamaktadır. Dilini sevenlerin bu ve benzeri sevimsiz, sakat kelimelere itibar etmemeleri gerekiyor.
Birçok kimseler de “sayın” kelimesini cümlenin yanlış yerinde kullanıyorlar. Mesela, “Devlet Deniz Yolları Genel Müdürü Sayın H. A.” veya “Devlet Deniz Yolları Sayın
Genel Müdürü H.A.” diyecek yerde, “Sayın Devlet Deniz Yolları Genel Müdürlü H.A.”
denilmekte ve böylece, “sayın” sıfatı Devlet Deniz Yollarına yüklenmiş bulunmaktadır.
Son olarak “hürmet” karşılığı kullanılan “saygı” kelimesi üzerinde duracağım.
Özellikle ses sanatçıları sahnelerde programlarının başında “Sayın dinleyicilerim
hepinizi saygı ve hürmetle selamlarım.” deyip durmaktadırlar. Bazı seçim konuşmalarında da aynı hatanın siyasetçiler tarafından yapıldığını zaman zaman görüyoruz,
duyuyoruz.
Ufak bir gayret ve dikkatle bu yanlışlıklana düzeltilmesi mümkündür. Dilini
sevmesi ve bilmesi gereken herkesin bu gayreti göstermesini diliyoruz.
İlhan GEÇER
164
DİL VE ANLATIM 5
1.ETKİNLİK
Verilen eleştiri metinleri konularına göre hangi türe giriyorsa aşağıdaki tabloya X (çarpı) işareti koyunuz.
Konu
Eseri
Sanatçıyı
Yazıldığı
dönemi
Okuyucuyu
Eseri, sanatçıyı,
dönemi, okuyucu
Orhan Veli
Hasan
ğuldu
Bo-
Postmodern Bir Romancı: Evliya Çelebi
...
Evliya Çelibinin Seyahatnâmesi, bende tekrar tekrar okuma isteği uyandırır.
Tutkusu demek daha doğru. Bir şehrin, bir beldenin nasıl gezileceğini ve yazılacağını, her seyahat yazarı ondan öğrenmiştir. Ondan el almayan, ona burun kıvıran bir
gezginin hâli haraptır.
Evliya Çelebi’yi bugünün Türkçesine aktarmak zor iştir. Üslubun lezzetini bozmaya gelmez. Gene de genç kuşağın okuyacağı bir metin hazırlanması desteklenecek emeklerdendir.
Geçen hafta üç Evliya Çelebi kitabı okumaya başladım, böylece savaşın kasvetini daha az hissettim.
Seyit Ali Kahraman ile Yücel Dağlı’nın hazırladığı Evliya Çelebi Seyahatnâmesi:
İstanbul, iki kitaplık bir bugünün diline aktarmaydı.
Basından
...
Doğan HIZLAN
3. Yukarıdaki eleştiriyi akıcılık, bağlaşıklık ve bağdaşıklık bakımından inceleyiniz.
165
DİL VE ANLATIM 5
...Balıkçı bütün bu öykülerde (romanlarında olduğu gibi), kara insanlarının yanı
sıra, ama onlardan çok, umutlarını, fırtınalı denizlerde dalgalarla boğuşa boğuşa çoluk çocuklarının günlük nafakasını çıkarmaya çalışan yiğit babaların, oğulların, vefalı kocaların kardeşlerin, vaz geçilmez sevgililerin ağları, sandalları, kürekleri yelkenleri
tekneleri ile bir bereket müjdesi gibi geri dönmelerini, rıhtımlar da kapı aralıklarında,
damlarda pencerelerde bekleyen. Kızlı erkekli, çoluklu çocuklu kıyı insanlarının çileli
yaşayışını verir. kimi zaman denizin üstünde, kimi zaman sünger avcıları, dalgıçlarla
denizlerin dibinde, renkli, esrarlı, sürprizli bir dünyanın ta orta yerinde buluruz kendimizi...
Vedat GÜNYOL
Çalakalem
4. “Halikarnas Balıkçısı” adlı eleştiriden alınan yukarıdaki paragrafı yazım ve
noktalama bakımından inceleyiniz.
5. Eleştiri türünü deneme ile karşılaştırarak boş bırakılan yere yazınız.
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
2.ETKİNLİK
Sizde istediğiniz bir konuda(kişi, okuduğunuz kitap vb.)eleştiri yazınız. Yazdığınız eleştiride noktalama ve yazım kurallarına dikkat ediniz.
6. Yukarıda verilen eleştiri örneklerinde yazar konuları nasıl ele almıştır?
Aşağıdaki boş bırakılan yere yazınız.
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
166
DİL VE ANLATIM 5
7. Verilen eleştirileri yazarın eser karşısındaki tutumuna göre inceleyiniz.
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
Genelde insanlar kendilerinin eleştirilmesinden hoşlanmazlar ama başkalarını eleştirmeyi çok severler. Eleştirilmeyi istemeyen bir kişinin, daima eleştiri yapmasının nedenini düşününüz.
OKUMA METNİ
TENKİT
Bizde tenkit olmadığını söylerler. Doğrudur: Gerçekten sanat sevgisi yok ki
tenkit olsun. Yermelerin, hele övmelerin çoğu, sanatla ilişiği olmayan duygularla,
düşüncelerle yazılıyor. Zevkine inandığınız birini görüyorsunuz, falanca için çok ağır
hükümler veriyor, onun eserinin bütün kusurlarını bir bir gösteriyor, “Ağır söylüyor,
ama doğru söylüyor.” diyorsunuz. Üç gün sonra bir gazetede bakıyorsunuz o falancanın eseri bir övülmüş, bir övülmüş... Altında da sizin zevk sahibi zatın imzası, şaşırıyorsunuz. Anlatıyor; o falancanın eserini sevmezmiş, ama aralarında arkadaşlık
varmış, hatırlarını saymalıymış, belki bir iyilik de bekliyormuş... Bunu yalnız tenkitçi
diye tanınmış yazarlarımız için söylemiyorum, bütün şairlerimiz, yazarlarımız bu günahı işliyor.
“Onların söylediklerine bakma. Onlar tenkitçi değil, istenmiş de öyle yazmışlar.
Asıl tenkitçi doğruyu söylemeli.” demeyin. Her sanat adamının bir tenkitçi olması
gerekir. Beğenmediği eserlerin kusurlarını göstermeli, onların değersizliğini bildirmelidir. Bir sanat adamının üzerine düşen iki iş vardır; kendi eserini yaratmak bir,
kendi sanatının gerçekten anlaşılması için gereken havayı hazırlamak iki. İkinci işten
kaçınan sanat adamı, birinci işini de yarım bırakıyor demektir. Şairsiniz, ressamsınız,
eserini gerçekten beğenmediğiniz, çirkin bulduğunuz bir kimse ile birlikte oluyor,
dergi çıkarıyor, sergi açıyorsunuz. Böylece: “Onu beğenin, o da iyidir.” demiş olmuyor musunuz? Artık; “Benim işim tenkit değil.” diyemezsiniz. Birlikte çalışmakla, is-
167
DİL VE ANLATIM 5
teseniz de istemeseniz de onu da öne sürmüş olursunuz. Sizin sanatınızın da ancak
onunki gibi anlaşılmasını önleyemezsiniz.
Bizde tenkit elbette yok. Tenkidi, tenkit ahlakını sanat adamları kendi kurar.
Onlar sanatla ilişiği olmayan duygularla, düşüncelerle birbirini övdükçe, sanatlarını
her şeyden de kendi kendilerinden de daha üstün tutup yalandan kaçınmadıkça
bizde tenkit olmayacaktır. Sanat adamında olmayan bir ahlakı tenkitçiden nasıl bekleyebiliriz?
Nurullah ATAÇ
Mona Lisa’nın Gülüşü Niçin Bu Kadar Özel?
Mona Lisa tablosunu herkes bilir. Bugüne kadar hiçbir tablo onun kadar taklit
edilmedi. Tablodaki gizemin Mona Lisa’nın gülüşünde olduğu söylenir. Peki bu gülüş neden bu kadar ilgi çekici?
Paris’teki Louvre müzesinin bir salonunda kalın bir cam vitrinin arkasında sergilenen Mona Lisa tablosunu her yıl milyonlarca ziyaretçi büyük bir hayranlıkla izliyor. Aynı salonda en az bu tablo kadar hatta daha güzel eserler de sergilenmekte
ama hiçbirinin önünde Mona Lisa’daki kadar büyük bir izdiham yaşanmıyor.
Herkes kim olduğu bile bilinmeyen bir kadının resmini mümkün olduğu kadar
yakından görebilmek için cam vitrinin önündeki ahşap engele kadar ulaşmak için
büyük bir çaba harcıyor.
Evet, tablodaki kadının kimliği hâlâ bir sır perdesinin ardında gizli. Kimi uzmanlar
ressamın kendisini kadın kimliğiyle resmettiğini söylerken, kimileri de Vinci’nin hiçbir
model kullanmadığını, bunun yerine hayalindeki bir kadını resmettiğini düşünür.
Bilindiği kadarıyla tablo 16.yy’da Mailand’da (Kuzey İtalya) yapılmış. Ressam,
tabloyu ölümünden kısa bir süre önce kral Franz’le sattığı için tablonun kimin tarafından sipariş edildiği bile bilinmemekte. Bir zamanlar Napolyon’un yatak odasını
da süsleyen tablo, 20.yy’ın başından bu yana Paris’teki Louvre müzesinde sergilenmekte.
İlginin nedeni
Peki Mona Lisa tablosu niçin bu kadar ilgi çekmekte? Birçokları bunu gizemli gülüşüne bağlıyorlar. Aslında dikkatli incelendiğinde gülüşün gerçek bir gülüş
olmadığı görülmekte. Gizemli gülüş izleyicinin bakış açısına göre mutluluğu veya
üzüncü yansıtır. Ressam bu etkiyi tabii ki bilerek yaratmıştır. Mona Lisa’nın dudaklarına ve ağız çevresine dikkatlice baktığınız zaman kenarlarının hiç de belirgin çizilmediğini görürsünüz.
Fakat Mona Lisa’nın diğer dikkat çekici bir özelliği de bakışları. İzleyici nereden
bakarsa baksın, Mona Lisa sanki hep doğrudan doğruya onun gözlerinin içine bakı-
168
DİL VE ANLATIM 5
yor gibi duruyor.
Leonardo da Vinci, bilimsel deneyimlerini eserlerinde kullanan ender sanatçılardan biriydi. Eserlerinde özellikle de izleyicinin üzerindeki optik etkiye önem veren
ve üçboyutlu görüntülere yaklaşmaya çalışan ressam, her sanatçının eserlerini kusursuz olarak yaratabilmesi için doğayı çok iyi bilmesi gerektiğine inanırdı.
Kim bilir belki de bu tabloyu bu kadar eşsiz kılan bilim ve sanatın buluşmasıydı.
Cumhuriyet, 3 Ekim 1942)
2.11. ELEŞTİRİ
Bir düşünceyi, dönemi, sanatçıyı veya sanat eserini inceleyip olumlu ve olumsuz yönlerini değerlendirmek için yazılan yazılara eleştiri denir.
Eleştiri yazarına eskiden münekkit denilirdi. Bugün ise eleştirmen, eleştirici
veya tenkit yazarı denmektedir
Kişinin kendi eleştirisini yansıtan yazılara otokritik veya öz eleştiri denir.
Eleştiri; temeli düşünce olan yazı türüdür. Konu sınırlaması yoktur.
Özellikleri
Eleştiride eserin veya sanatçının geçek değerinin belirtilmesi amaçlanır. Bir
eleştirmen sanat eserinin gerçek değerini, özünü yapısını değerli - değersiz yönlerini ortaya koymalıdır.
Eleştirilerde makaleler gibi giriş, gelişme, sonuç olmak üzere üç bölümden oluşur.
Eleştiri yazıları da düşünce yazılarıdır.
Eleştiri yapan kişi; geniş bilgi ve kültür birikimiyle donanımlı olmalı.
Geçmişin ve çağının sanat olaylarını iyi bilmeli.
Dünya edebiyatı, sanatı ve kültürüyle ilgili genel bilgilere sahip olmalı.
Eleştirdiği konuyu eseri veya olayı bütün olarak kavramalı.
Eserin bütün özelliklerini ortaya koymalı.
Eleştiri yazarı; objektif olmalı eseri dikkatle inceleyebilmeli, analiz ve yorumlama yapabilmeli.
Eleştirmecinin görevi güzellik ortaya çıkarmak değil, ortaya çıkmış güzelliği
yargılamak, okurlara tanıtmak olmalı.
Eleştirilerinde yıkıcı değil yapıcı olmalı.
Eleştiri yazarı yeni bir eser ortaya koymaz. Ortaya konulmuş olan eseri yargı169
DİL VE ANLATIM 5
lar ve değeri hakkındaki görüşlerini bildirir. Onun görevi topluma kılavuzluk yapmak, topladığı sağlam bilgilerin ve kendi kültürünün ışığı altında eseri incelemek ve
olumlu olumsuz yanlarını ele alarak bir yargıya varmaya çalışmaktır.
Eleştirmen, eleştirdiği konu üzerinde tarafsız kalabilirse bu nesnel eleştiridir.
Eleştirmen, eleştirdiği konu üzerine kendi düşüncelerini de belirtirse bu öznel
bir eleştiridir.
Eleştiri yazıları, ele aldıkları konu ve ele alış biçimleri bakımından;
Eseri konu alan,
Sanatçıyı ele alan,
Eserin yazıldığı dönemi konu alan,
Okuyucuyu konu alan,
Eseri, sanatçıyı, dönemi, okuyucu ile birlikte ele alan eleştiri yazıları olmak
üzere gruplara ayrılır.
Eleştiri yazarken şu özelliklere dikkat etmek gerekir;
Eserin veya yazının, gerçeği yansıtmadaki başarısı nedir?
Eserin veya yazının okuyucu üzerinde nasıl bir etki bırakmıştır?
Eserin veya yazının olayı okuyucularına anlatmasında, aktarmasında başarısı nasıldır? Eserdeki içtenlik, özgünlük ve hayal gücü; başarıya nasıl katkıda bulunmuştur?
Eserde veya yazıda yansıtılan duygu ile sanatçı arasında nasıl bir ilgi vardır?
Genel olarak eser ya da yazı başarılı mıdır? Başarılı olduğu yanlar, başarılı olmadığı yanlar var mıdır?
Sanat eserini meydana getiren bazı şartlar, hatta yasalar vardır. Bunları bulup
açığa çıkarmak gerekir. Eleştiri, özelliğine uygun olarak meydana gelen dil varlığı ile
bunu yapar. O, eser karşısında iki önemli görevi yerine getirmeye çalışır: Çözümleme
ve yorumlama.
Eleştiri, sadece övgü ya da yergi değildir. Eleştiriler, ele alınan eserin ya da yazarın iyi anlaşılmasını sağlar.
Edebiyatımızdaki ilk eleştiri Namık Kemal’in Tahrib-i Harabat’ıdır.
Edebiyatımızda eleştiri yazarlarının bazıları; Şinasi, Namık Kemal, Recaizade
Ekrem, Abdülhak Hamid, Samipaşazade Sezai, Cenap Şahabettin, Halit Ziya, Yahya
Kemal, Ahmet Haşim, Ahmet Hamdi Tanpınar, Suut Kemal Yetkin, Tahir Alangu, Nihat Sami Banarlı, Cemil Meriç, Orhan Şaik Gökyay, Cevdet Kudret, Berna Moran, Atilla Özkırımlı, Nermi Uygur, Fuat Köprülü, Mehmet Kaplan, Nurullah Ataç ve Hüseyin
Cahit Yalçın’dır.
Dünya edebiyatında ; Boielau, A. France tanınmış olan yazarlardır.
170
DİL VE ANLATIM 5
II. ÜNİTEDE ÖĞRENDİKLERİNİZİ KISACA HATIRLAYINIZ
2.1. MEKTUP
Mektup uzaktaki kişilerle haberleşmek için yazılır.
Özel mektuplar, edebî mektuplar, iş mektupları, resmî mektuplar olarak gruplara ayrılır.
Her mektubun kendine göre özellikleri vardır.
2. 2. GÜNLÜK
Bir kişinin duygu ve gözlemlerini düzenli bir biçimde tarih atarak günü gününe yazdığı yazılara günlük denir.
2. 3. ANI
Çeşitli meslek dallarında isim yapmış kişilerin, sanatçı ve yazarların, yaşadıkları
önemli olaylarla ilgili gözlem, bilgi ve izlenimlerini anlattıklara yazılara anı(hatıra)
denir.
2. 4. BİYOGRAFİ
Edebiyatta, sanatta, bilimde, politikada veya başka alanda tanınmış kişilerin
yaşamlarının anlatan yazı türüne biyografi (hayat hikâyesi) denir.
Kişinin kendi hayatını yazmasına ise otobiyografi denir.
2. 5. GEZİ YAZISI (SEYAHATNAME)
Bir kişinin gezip gördüğü yerle ilgili gözlem ve anılarını, o yer hakkında edindiği izlenimleri, bilgileri aktardığı yazılara gezi yazıları denir.
Eskiden gezi yazılarına Seyahatname denirdi.
Geziye çıkmayı uğraş edinmiş kimselere de gezgin (seyyah)denir.
2. 6. SOHBET (SÖYLEŞİ)
Konuşup görüşme anlamına gelir. Yazarın herhangi bir konu hakkındaki kişisel duygu ve düşüncelerini okuyucuyla konuşur gibi bir anlatımla yazdığı yazılara
sohbet denir.
Sohbet; arkadaşlık, yarenlik, konuşma görüşme birlikte oturup söyleşme anlamına da gelir.
2. 7. HABER
Toplum veya tabiatta meydana gelen çeşitli olay, durum, görünüm vb. ile ilgili
bilgi ve duyurulara haber denir.
Bilgi ve duyuruları halka duyurulması amacı ile hazırlanan yazılara da haber
yazıları denir.
171
DİL VE ANLATIM 5
Gazete ve televizyonlarda haberleri toplayan, ileten kişilere muhabir denir.
2.8. FIKRA
Bir yazarın gazetelerde; güncel, önemli, özelliği olan herhangi bir konu üzerinde kişisel görüş ve düşüncelerini akıcı bir dille belgelendirme gereği duymadan
ciddi ve nükteli fikir yazılarına fıkra denir.
Kişisel bir görüşü açıklayan kısa yazılardır.
Fıkralar; gazete ve dergilerde yayınlana fikir yazıları ve güldüren fıkralar olarak
ayrılır.
2.9. DENEME
Herhangi bir konu üzerinde yazarın düşüncelerini kesin yargıya varmadan, kurallara bağlamadan görüş ve düşüncelerini serbestçe ortaya koyduğu fikir yazılarına
deneme denir.
Konuları ve yazılış amaçlarına göre;
Klasik denemeler, edebî denemeler, felsefi denemeler ve eleştirel denemeler
olarak gruplandırılır.
2. 10. MAKALE
Bir konuda bilgi vermek, bir gerçeği açıklamak ya da ispatlamak için her türlü kanıtlardan faydalanan bunları bilimsel biçimde inceleyen fikir yazılarına makale
denir.
Bir tezi savunmak, desteklemek için genellikle gazete ve dergilerde yayınlanan fikir yazılarıdır.
2. 11. ELEŞTİRİ
Bir düşünceyi, dönemi, sanatçıyı veya sanat eserini inceleyip olumlu ve olumsuz yönlerini değerlendirmek için yazılan yazılara eleştiri denir
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………
172
DİL VE ANLATIM 5
2. ÜNİTE TEST SORULARI
1. Bir eseri, sanatçıyı dönemi veya okuyucuyu değerlendirmek amacıyla yazılan
yazılara .........denir.
Boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
A. Haber yazısı
B. Biyografi
C. Makale
D. Eleştiri
E. Fıkra
2. Aşağıdaki cümleleri doğru – yanlış durumlarına göre işaretleyiniz.
t Eleştirmen, bir esere nesnel bir tutumla değil, öznel bir tutumla yaklaşmalıdır.
(D) (Y)
t Eleştiri yazılarına eskiden “münekkit”, bugün ise eleştirmen, eleştirici veya tenkit
yazarı denilmektedir.
(D) (Y)
t Fıkralarda makaleler gibi giriş gelişme, sonuç bölümlerinden oluşur. (D) (Y)
t İş mektupları edebî mektuplara girer.
(D) (Y)
t Kişinin kendi eleştirisini yansıtan yazılara otokritik veya öz eleştiri denir. (D) (Y)
3. Gazetenin ilk sayfasında ve genellikle ilk sütunda yayımlanan makalelere ne ad
verilir?
A.
B.
C.
D.
E.
Başmakale
Köşe yazısı
Gazete fıkrası
Toplumsal makale
Fikir yazısı
4. Bir gezi yazısının değerli sayılabilmesi hangi niteliklerin bulunmasına bağlıdır?
A.
B.
C.
D.
E.
İnsanların iç dünyasını yansıtmasına
Sağlam gözlemlere dayanmasına
Renkli ve sürükleyici bir dil kullanılmış olmasına
Tarihi yerleri de kapsamasına
Yukarıda yazılı tüm nitelikleri kapsamış olmasına
173
DİL VE ANLATIM 5
5. Gezi yazılarının doğuşunda aşağıdakilerden hangisi daha önemli bir etkendir?
A.
B.
C.
D.
E.
Ekonomik nedenler
Ticari ilişkiler
Arkadaşlık ihtiyacı
Bilme ve görme merakı
Gezmeyi sevme
6. Bir gezi yazısının değerli sayılabilmesi hangi niteliklerin bulunmasına bağlıdır?
A.
B.
C.
D.
E.
İnsanların iç dünyasını yansıtmasına
Sağlam gözlemlere dayanmasına
Renkli ve sürükleyici bir dil kullanmış olmasına
Gezilen yerlerin her özelliğinin anlatılmasına
Yukarıda yazılı tüm nitelikleri kapsamış olmasına
7. Yazar gördüklerini ve duyduklarını aradan uzun yıllar geçtikten sonra yazdığı için
bellek yanılmalarını önlemek amacıyla mektuplardan, o dönemle ilgili yazılardan
ve görgü tanıklarından yararlanabilir.
Yukarıdaki metinde sözü edilen edebî tür aşağıdaki hangisidir?
A. Makale
B. Sohbet
C. Deneme
D. Anı
E. Deneme
8. Eleştirmen, bir edebiyat eserinin oluşumunu etkileyen tarihsel ve toplumsal
koşulları bulmaya, bunlar yardımıyla eseri açıklamaya yönelir. Başka bir deyişle
eserin yazıldığı tarihsel ve toplumsal ortamın şartlarını ölçüt olarak kullanır.
Yukarıda sözü edilen eleştiri türü aşağıdakilerden hangisidir?
A. Topluma dönük eleştiri
B. Sanatçıya dönük eleştiri
C. Okura dönük eleştiri
D. Esere dönük eleştiri
E. sanatçıya ve okura dönük eleştiri
174
DİL VE ANLATIM 5
9. İnsan bir dosta, bir yabancıya bir olayı, bir duyguyu, bir düşünceyi iletebiliyordu.
Üstelik bunu kolayca bir sanat yapıtından sorumlu olmak gibi tehlikeli bir
gerileme düşmeksizin yapabiliyordu. Böylece geçmiş zamanlarda ......................,
insanlar arasında bağlar kurabiliyor, insandan insana iletilebilen haberlerin
sihirli bir güç yaşadığı huzurlu bir dünyada sayısız küçük olağanüstü şeyler
gerçekleştirilebiliyordu.
Bu paragrafta boş bırakılan yere aşağıdaki edebî türlerden hangisi getirilebilir?
A. Sohbet
B. Fıkra
C. Deneme
D. Mektup
E. Günlük
10. Aşağıdakilerden hangisi günlük türünün özelliklerinden değildir?
A.
B.
C.
D.
E.
Amaç o gün yaptıklarını yazmaktır.
Günün tarihi atılır.
Günü gününe tutulur.
Kişiye özeldir.
Edebî özellik taşır.
11. Aşağıdakilerden hangisi mektup çeşitlerinden değildir?
A.
B.
C.
D.
E.
Edebî mektuplar
İş mektupları
Arkadaş mektupları
Özel mektuplar
Dilekçeler
12. Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A.
B.
C.
D.
E.
Makale iddia ispat yazısı değildir.
Fıkralar gazete ve dergilerde yayınlanır.
Özel mektuplarda içtenlik önemlidir.
Denemelerde kişi yazdıklarında özgürdür.
Anı geçmiş hakkında bilgi verir.
13. Aşağıdakilerden hangisi günlük türünün özelliklerinden biri değildir?
A.
B.
C.
D.
E.
İddia ve ispat yazısı olmaması
Yazıldığı günün tarihinin mutlaka yazılması
Günü gününe yazılması
Samimi ve içten bir dille yazılması
Gözleme yer verilmemesi
175
DİL VE ANLATIM 5
14. Günümüzün dünyasında çevre kirliliği, tüm gezegeni kaplayan boyutlara ulaşmış
durumda. Dünyanın birçok bölgesinde insanlar, çevre felaketine karşı korumasız,
nükleer tehdit ve radyasyondan habersiz bir yaşam sürmektedir. Bilim adamları
ise bu olumsuzlukların devamı hâlinde dünyadaki tüm canlıların ciddi biçimde
tehdit altında olduğunu vurguluyorlar.
Yukarıdaki metnin türü aşağıdakilerden hangisidir?
A. Sohbet
B. Makale
C. Deneme
D. Fıkra
E. Eleştiri
15. “Buralar çok güzel. Sizin de buraları görmenizi isterim. Her taraf yemyeşil.
Dayınlarda sizleri özlemiş. Sizden ayrılalı çok uzun süre olmamasına rağmen
özledim. En kısa sürede görüşmeyi umut ediyorum.”
Yukarıdaki metnin türü aşağıdakilerden hangisidir?
A. Nutuk
B. Söyleşi
C. Mektup
D. Eleştiri
E. Deneme
16. Aşağıdakilerden hangisi biyografi için söylenemez?
A.
B.
C.
D.
E.
176
Biyografi yazmak çok ayrıntılı bir çalışmayı gerektirir.
Biyografi yazılırken mektuplardan, günlüklerden, anılardan yararlanılır.
Biyografisi yazılanlar mutlaka yaşıyor olmalı.
Biyografisi yazılan kişinin çevresindekilerin tanıklığından da yararlanılır.
Biyografilerde kişinin eserlerine de yer alır.
DİL VE ANLATIM 5
GEÇMİŞ YILLARDA ÇIKAN SINAV SORULARI (2010-2011)
1. Aşağıdakilerden hangisi anlatmaya bağlı edebî metinlerden biri değildir?
A.
B.
C.
D.
E.
Masal
Hikâye
Karagöz
Roman
Şiir
2. Aşağıdakilerden hangisi olay çevresinde oluşan edebî metinler için söylenemez?
A.
B.
C.
D.
E.
Kurmacanın imkânlarından yararlanır.
Kişi, zaman, mekân gibi ögeleri vardır.
Bilimsel gelişmeleri anlatır.
Bir olay örgüsü vardır.
Kanıtlama zorunluluğu vardır.
3. Aşağıdakilerden hangisi gazete çevresinde gelişen metinlerden biridir?
A.
B.
C.
D.
E.
Makale
Günlük
Biyografi
Anı
Mektup
4. Mektubun yazılma nedeni aşağıdakilerin hangisinde açıklanır?
A.
B.
C.
D.
E.
Sesleniş
Giriş
Gelişme
Sonuç
Açıklama
5. Aşağıdakilerden hangisi “günlük”ün özelliklerinden biri değildir?
A.
B.
C.
D.
E.
Yazılanlar inandırıcı olur.
Anlatılanlar içtenlikle ifade edilir.
Görülenler ve duyulanlar, aradan uzun yıllar geçtikten sonra yazılır.
Yazarın kişiliğini, görüşlerini ve ruhsal yapısını yansıtır.
Okuyucu düşünülerek değil, yazan kişinin yazmak istedikleriyle meydana
gelir.
177
DİL VE ANLATIM 5
6. Aşağıdakilerden hangisi “anı”nın özelliklerinden biri değildir?
A.
B.
C.
D.
E.
Tarihçilere yol gösterir.
Belgelerle kanıtlanmak zorundadır.
İnsan belleğinde iz bırakan olay ve durumları anlatır.
Öğretici ve bilgi vericidir.
Yaşanmakta olanı değil, yaşanmış bir konuyu anlatır.
7. Bilimsel bir konuyu veya bir kimsenin yaşamını, kişiliğini, eserlerini ayrıntılı olarak
inceleyen eserlere ne ad verilir?
A.
B.
C.
D.
E.
Biyografi
Otobiyografi
Monografi
Anı
Makale
8. Aşağıdakilerden hangisi haber yazıları için söylenemez?
A.
B.
C.
D.
E.
İlgi çekici olmalıdır.
Günlük ve önemli olması gerekir.
Toplumun büyük bir kısmını ilgilendirmelidir.
Yazan kişinin görüş ve düşüncelerini yansıtmalıdır.
5N 1K kuralına uymalıdır.
9. Aşağıdakilerden hangisi fıkranın özelliklerinden biri değildir?
A.
B.
C.
D.
E.
Düşünce ağırlıklıdır.
Anlatılanlar belgelendirilir.
Dili kolay anlaşılır, açık ve durudur.
Güncel, siyasal, toplumsal sorunlarla ilgilidir.
Okuyucunun duygu, düşünce ve zekâsını okşayan günlük olaylardan
seçilmelidir.
10. Bir yazarın özgürce seçtiği herhangi bir konu üzerinde kesin yargılara varmadan,
kişisel görüş ve düşüncelerini serbestçe anlattığı yazılara ne ad verilir?
A.
B.
C.
D.
E.
178
Makale
Deneme
Hatıra
Günlük
Fıkra
DİL VE ANLATIM 5
11. Aşağıdakilerden hangisi orta oyunundaki kahramanlardan biri değildir?
A.
B.
C.
D.
E.
Pastav
Kavuklu
Pişekâr
Çelebi
Hacivat
12. Aşağıdakilerden hangisi ‘‘makale’’nin özelliklerinden değildir?
A.
B.
C.
D.
E.
Her konuda yazılabilir.
Makale yazmak için bilgi ve kültür birikimine ihtiyaç vardır.
Edebî sanatlara yer verilir.
Anlatımda açık, anlaşılır bir dil kullanılır.
İddia ve ispat yazılarıdır.
13. Bir yazarın herhangi bir konuda ya da günlük olaylarla ilgili kişisel görüş ve
düşüncelerini anlattığı gazete ve dergi yazılarına ne ad verilir?
A.
B.
C.
D.
E.
Fıkra
Eleştiri
Sohbet
Deneme
Makale
14. Aşağıdakilerden hangisi kişisel hayatı konu alan metinlerden değildir?
A.
B.
C.
D.
E.
Anı
Eleştiri
Biyografi
Günlük
Otobiyografi
15. Aşağıdakilerden hangisi göstermeye bağlı sanat eserlerindendir?
A.
B.
C.
D.
E.
Hikâye
Destan
Komedi
Şiir
Roman
179
DİL VE ANLATIM 5
16. Aşağıdakilerden hangisi öykünün ögelerinden değildir?
A.
B.
C.
D.
E.
Plan
Olay
Zaman
Yer
Kişiler
17. Aşağıdakilerden hangisi röportajlarda kullanılan anlatım türlerinden biri
değildir?
A.
B.
C.
D.
E.
Açıklayıcı
Düşsel
Öğretici
Kanıtlayıcı
Betimleyici
18. Aşağıdakilerden hangisi mektup yazımında önemli noktalardan biri değildir?
A.
B.
C.
D.
E.
Anlatılacaklar, tarafsızca ve yorum yapılmadan yazılmalıdır.
Mektupta karalamalar yapılmamalı ve yazım kurallarına uyulmalıdır.
Selam ve saygı sözleri sonuç bölümünde yer almalıdır.
Mektup bitince sağ alt köşesi imzalanmalıdır.
Mektuba tarih atılmalıdır.
19. Bir yazarın içinde yaşadığı ya da tanık olduğu olayları anlattığı yazı türüne ne
ad verilir?
A.
B.
C.
D.
E.
Röportaj
Tiyatro
Anı
Hikâye
makale
20. Aşağıdakilerden hangisi kısa gazete yazısı olan “fıkra”nın özelliklerinden biri
değildir?
A.
B.
C.
D.
E.
180
Her konuda yazılabilir.
Düşünce ağırlıklıdır.
Dili anlaşılırdır.
Gazate ve dergilerde yayınlanır.
Fikri açıklayıp kanıtlamak, zihinlere aşılamak için yazılır
DİL VE ANLATIM 5
21. Evliya Çelebi’nin yazdığı “Seyahatname”nin türü aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
E.
Gezi yazısı
Sohbet
Halk hikâyesi
Otobiyografi
Fıkra
22. Aşağıdakilerden hangisi dilekçe yazarken dikkat edilmesi gereken hususlardan
biri değildir?
A.
B.
C.
D.
E.
Hangi kuruma veriliyorsa bu makamın adı başa yazılır.
Anlatımında içtenlik ve rahatlık vardır.
İsim yazılıp imza atılır.
Sol alt köşeye adres yazılır.
Tarih atılır.
23. Duyguları, izlenimleri, coşkuları dilsel bir anlatım içinde ve özellikle dizeler
hâlindeki ritimlerle, uyumlarla ve imgelerle açıklayan metinleri aşağıdakilerden
hangisi ifade eder?
A.
B.
C.
D.
Olay çevresinde oluşan metinler
Anlatmaya bağlı edebî metinler
Coşku ve heyecanı dile getiren
Göstermeye bağlı edebî metinler
181
DİL VE ANLATIM 5
ÜNİTE SONU SORULARI
CEVAP ANAHTARI
1. Test
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
2. Test
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
182
E
B
D
E
A
A
D
öğretici
şiirsel
mecaz
öndergesel
D
E
A
B
D
gazete çevresinde gelişen
E
B
B
C
D
Y-D-D-Y
A
E
D
E
D
A
D
E
C
12.
13.
14.
15.
16.
A
A
B
C
C
GEÇMİŞ YILLARDA ÇIKAN
SINAV SORULARI CEVAP
ANAHTARI
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
C
C
A
B
C
B
C
D
B
B
A
C
A
B
C
A
C
A
C
E
A
B
C
DİL VE ANLATIM 5
SÖZLÜK
açıklık
adese
âdet
ağyar
bocalamak
A
: Bir söz veya yazıda mak- bozkır
sadın açık olması özelliği, duruluk.
: Mercek
buhranlı
: Görenek.
: Başkaları, yabancılar, el- burun
ler.
akıcılık
: Söz, yazı ve anlatımın
akıcı olması.
akis
: Işık veya ses dalgalarının
yansıtıcı bir yüzeye çarparak geri dönmesi, yansıma, yankı
alıcı
: Kaynaktan gelen mesajın iletici araç ve yöntemleri takip ederek ulaştığı
kişi.
alıcıyı harekete geçirme işlevi:İletinin,
alıcıyı harekete geçirmek
üzere düzenlenmesi.
arttırmak
: Artırma işi yapılmak.
Yükseltmek
asab
: Sinirli
âti
: Gelecek.
attırmak
: Atma işini yaptırmak
azimkârane : Kararlılıkla, kararlı olarak.
bahri
Bahtiyar
bata çıka
beka
benlik
beşe
beşeriyet
bezek
büvet
cani
cenub
cevval
cihet
cilve
çakşır
dekoratif
B
Denizle ilgili.
dekovil
Mutlu.
Güçlükle, zorlukla.
Kalıcılık, ölmezlik.
Bir kimsenin öz varlığı,
kişiliği, onu kendisi yapan şey, kendilik, şahsi- derviş
yet.
devrim
: İnsanoğlu, insan.
: İnsanlık.
: Süs, ziynet.
:
:
:
:
:
: Bir işte tutulması gereken yolu kestirememek,
ne yapacağını bilememek, kararsız olmak.
: Kurakçıl otsu bitkilerden
oluşan, sıcak ve ılıman
iklimlerdeki ağaçsız doğal alan, step.
: Bunalımlı
: Karanın, özellikle yüksek
ve dağlık kıyılarda, türlü
biçimlerde denize uzanmış bölüm.
: Gölet.
C
: Cinayet işlemiş olan kimse, kıyacı. sıfat, mecaz
Acımasız, gaddar.
: Güney.
: Davranışları çabuk ve kesin olan.
: Yön, yan, taraf.
: Hoşa gitmek için yapılan
davranış, kırıtma, naz.
: Paça bölümü diz üstünde veya diz altında kalan
bir tür erkek şalvarı.
:
:
:
:
D
Dekor olarak kullanılan,
süslemeye yarayan, süsleyici, tezyinî. Göstermelik.
Ray aralığı 60 santimetre
veya daha az olan, araçları buhar, hayvan veya
insan gücüyle yürütülen
küçük demiryolu
Alçak gönüllü ve her şeyi
hoş gören kimse.
Belli bir alanda hızlı, köklü ve nitelikli değişiklik.
183
DİL VE ANLATIM 5
dizmen
düş
düzeltmen
ebediyet
eçhel
eğreti
evren
ezgi
fasıla
fenomen
fetva
feyiz
feylesof
fırka
fıtrî zekâ
fonetik
forsa
harabe
haset
184
: Basımevinde dizgici, mürettip.
: Uyurken zihinde beliren
olayların, düşüncelerin
bütünü, rüya.
: Düzeltici.
heder
E
Sonsuzluk.
Çok cahil, çok bilgisiz.
Takma.
Düzenli ve uyumlu bir
bütün olarak düşünülen
bütün varlıklar.
Belli bir kurallara göre
düzenlenmiş, kulağa hoş
gelen ses dizisi, haz, nağme, melodi.
hörgüç
:
:
:
:
:
F
: Aralık, ara, kesinti.
: Olay.
: İslam hukuku ile ilgili bir
sorunun dinî hukuk kurallarına göre çözümünü
açıklayan, şeyhülislam
veya müftü tarafından
verilebilen belge.
: İlerleme, kültürel gelişme, olgunluk.
: Filozof.
: İnsan topluluğu. Parti
: Yaratılıştan gelen zekâ.
: Ses bilgisi
: Gemilerde kürek çeken
tutsak veya hükümlü
kimse.
hergele
hisse
hülasa
hürriyet
ibrik
içgüdü
idadi
ihmal
ihtisas
ilişik
infilak
inkılap
: Karşılığını
alamama,
boşa gitme, ziyan olma.
: Binmeye veya yük taşımaya alıştırılmamış at
veya eşek.
: 1. Pay. 2. mecaz Bir olaydan çıkarılan ders.
: Devenin sırtındaki tümsek, çıkıntı.
: Özet, fezleke.
: Özgürlük
İ
: Su koymaya yarayan
kulplu, emzikli kap
: Bir canlı türünün bütün
bireylerinde akıl ve düşünceden bağımsız olarak doğuştan gelen bilinçsiz her türlü hareket
ve davranış.
: Lise derecesindeki okul.
: Gereken ilgiyi göstermeme, boşlama, savsaklama, savsama, önem vermeme.
: Uzmanlık, uzmanlaşma.
: İlgi, bağlılık, ilişki.
: Güçlü bir biçimde patlama.
: Toplum düzenini ve yapısını daha iyi duruma
getirmek için yapılan
köklü değişiklik, iyileştirme, devrim, reform.
inkişaf etmek : Gelişmek, geliştirmek.
insaniyet
: İnsanlık.
irade
: Bir şeyi yapıp yapmamaH
ya karar verme gücü.
: Yıkılmış veya yıkılmaya
istikbal
: Gelecek.
yüz tutmuş yapı, yıkı.
istiklal
: Bağımsızlık.
: Kıskançlık, çekemezlik.
itibar
: Önem vermek.
DİL VE ANLATIM 5
izafe
kabil
kadırga
kalkan
katiyetle
kerata
kerte
kılavuz
kıssa
körletmek
kültür
kültür
kullanılan, insanın doğal
: Bir şeye veya bir kimseye
ve toplumsal çevresine
bağlama, mal etme, yaegemenliğinin ölçüsünü
kıştırma.
gösteren araçların bütüK
nü, hars, ekin.
: Olanaklı
: 1. Boylu boslu, yakışıklı.2.
: Hem yelken hem kü- levent
Osmanlı donanmasında
rekle yol alan, özellikle
ve kıyılarında görev yaAkdeniz’de kullanılmış
pan asker sınıfı.
bir savaş gemisi.
: Ok, kılıç vb.nden korunmak için savaşçıların kulL-M
landığı korunmalık.
maazallah : Tanrı korusun, “Tanrı
: Kesinlikle
esirgesin” anlamlarında
: Küçüklere sevgi ile söylebir söz.
nen bir sitem sözü.
mamur
: Bayındır.
mefhum
: Kavram.
: mecaz Derece, radde.
: Ülkü, ideal.
: Evlenecek olan erkek mefkûre
: Bir kimsenin sürgüne
veya kadına eş bulan menfa
gönderildiği yer, sürgün
kimse.
yeri.
: Ders çıkarılması gereken
mest olmak : Kendinden geçmek, çok
anlatı, olay.
mutlu olmak.
: Keskinliğin azalmasına
veya yitirilmesine sebep meşrutiyet : Hükümdarlıkla yönetilen
bir ülkede hükümdarın
olmak. mecaz Değer ve
başkanlığı altında parlayeteneklerinin yitirilmemento yönetimine dayasine sebep olmak.
nan hükûmet etme biçi: Tarihsel, toplumsal gemi.
lişme süreci içinde yaratılan bütün maddi meymenet : Uğur.
: Adı geçen, anılan, sözü
ve manevi değerler ile mezkûr
edilen, zikredilen, zikrobunları yaratmada, sonlunan.
raki nesillere iletmede
kullanılan, insanın doğal muassır medeniyet: Çağdaş uygarlık
: 1.Çok büyük, çok iri, kosve toplumsal çevresine muazzam
koca, koskocaman.2. Alıegemenliğinin ölçüsünü
şılmışın sınırlarını aşan.
gösteren araçların bütümecaz Güçlü, önemli.
nü, hars, ekin.
: Tarihsel, toplumsal ge- muvaffakiyet : Başarı.
: Üstünlük elde etmiş, zalişme süreci içinde ya- muzaffer
fer kazanmış, yenmiş, utratılan bütün maddi
kulu
ve manevi değerler ile
: Olumlu.
bunları yaratmada, son- müspet
: Ateşkes.
raki nesillere iletmede mütareke
185
DİL VE ANLATIM 5
müteessir
: Üzülmüş, üzüntülü
mütemadiyen: Sürekli.
nakletmek
:
nakletmek
nispet
niş
:
:
:
nostalji
:
nostaljik
:
obje
:
ömür
:
portre
potur
refah
revan
rızık
N
1.Nakil işini yapmak, bir rugan
yerden başka bir yere
geçirmek, iletmek. 2. Anrüsumat
latmak, aktarmak.
Anlatmak, aktarmak.
sallapati
Oran.
Duvar içinde bırakılan
salt
oyuk.
Geçmişte kalan güzelliklere olan özlem duygusu sanduka
ve bu duygunun baskın
bir duruma gelmesi, geçmiş severlik.
Nostalji ile ilgili, nostalji ukala
özelliği taşıyan.
Nesne
antoloji
saplantı
O-Ö
Yaşam
P
: Bir kimsenin yağlı boya,
sulu boya, kara kalem vb.
bir yolla yapılmış resmi.
: Arka tarafında kırmaları çok, bacakları dar bir
pantolon türü.
sapmak
sarp
say
sema
sıfat
pragmatizm : Yararcılık
pupa yelken : Yelkenler, arkadan esen
rüzgârla şişmiş olarak, sırça
sırma
tam yolla.
pusula
: Üzerinde kuzey güney
doğrultusunu gösteren sıtma
bir mıknatıs iğnesi bulunan ve yön tespit etmek
için kullanılan kadranlı
araç, yön belirteci.
sille
186
R
: Bolluk, gönenç.
: Giden, yürüyen.
: Yiyecek, içecek şey, azık.
: Ayakkabı, çanta vb. yapımında kullanılan parlak
deri.
: Bazı mallardan devletçe
alınan vergiler
: Özensiz, dikkatsiz ve
kaba saba yapılmış.
: İçinde yabancı bir öge
bulunmayan, mutlak
: Mezarın üzerine yerleştirilmiş, tabut büyüklüğünde tahta veya mermer sandık.
: Kendini akıllı ve bilgili
sanan, bilgiçlik taslayan
(kimse).
: Seçki.
: Kişinin, etkisinden kendini kurtaramadığı yersiz
saçma düşünce, sabit fikir, fikrisabit.
: Yön değiştirmek.
: Dik, çıkması ve geçilmesi
güç (yer), yalman.
: Çalışma, emek.
: Gök.
: Bir kimsenin görev, ödev,
toplumsal veya hukuki
bakımdan yeri ve özelliği.
: Cam
: Altın yaldızlı veya yaldızsız ince gümüş tel.
: Anofel türü sivrisineğin
sokmasıyla insandan insana bulaşan, titreme,
ateş ve ter nöbetleriyle
kendini gösteren bir hastalık, ısıtma, malarya.
: Elin iç yüzüyle vurulan
tokat.
DİL VE ANLATIM 5
şifahiye
tam takır
tamah
tasa
S-Ş
: Sözlü.
:
:
:
teati
:
tebarüz etme :
tekabül
:
tekerrür
teksif
:
:
terakki
teyakkuz
tosun
:
:
:
ülfet
uzviyet
üryan
üstat
:
:
:
:
T
Boş. Hiçbir şey yok.
Açgözlülük.
Üzüntülü düşünce durumu, kaygı, endişe, gam.
Karşılıklı alıp verme.
Belirtme, açıklama.
Karşılık olma, karşılama,
yerini tutma.
Tekrarlanma.
Yoğunlaştırma, sıklaştırma, koyulaştırma.
İlerleme, yükselme.
Uyanıklık.
mecaz Sağlıklı, tıknaz
delikanlı.
yâren
yatağan
yegâne
yeis
yörük
zihniyet
zillet
ziyade
zümrüt
U-Ü
Tanışma, görüşme.
Organizma
Çıplak.
Bilim veya sanat alanında üstün bilgisi ve yeteneği olan kimse.
: Arkadaş, yakın dost.
Dostların oluşturduğu
topluluk.
: Namlusu kavisli, iki yanı
da kesici, bir tür uzun savaş bıçağı.
: Biricik, tek
: Umutsuzluktan doğan
karamsarlık, üzüntü.
: Hayvancılıkla geçinen,
genellikle Toroslarda yaşayan göçebe Türk oymağı, Türkmen.
Z
: Düşünce, inanç
: Hor görülme, aşağılanma.
: Çok, daha çok, daha fazla.
: Koyu yeşil renk.
V
vaat etme
: Söz verme.
varyasyon : Değişik biçim.
velvele
: Gereksiz telaş, gürültü ve
heyecan.
ver etmek
: O tarafa yönelmek.
vurdumduymaz: Anladığı hâlde anlamamış gibi davranan,
umursamaz, aldırmaz,
aldırışsız, duygusuz, duvar yüzlü.
Yahşihan
Y
: Kırıkkale iline bağlı ilçelerden biri.
187
DİL VE ANLATIM 5
KONULARI İNCELERKEN YARDIMCI OLACAK BİLGİLER
(Geçmiş yıllarda öğrendiklerinizi hatırlatma)
Nokta (.)
1. Cümlenin sonuna konur:
Türk Dil Kurumu, 1932 yılında kurulmuştur.
2. Bazı kısaltmaların sonuna konur:
Alb. (albay), Dr. (doktor), Yrd. Doç. (yardımcı doçent).
3. Sayılardan sonra sıra bildirmek için konur:
3. (üçüncü), 15. (on beşinci); II. Mehmet, 2. Cadde.
4. Tarihlerin yazılışında gün, ay ve yılı gösteren sayıları birbirinden ayırmak için
konur: 29.5.2001, 02.V.1569
5. Saat ve dakika gösteren sayıları birbirinden ayırmak için konur:
Otobüs 10.15’te kalktı. Toplantı 15.30’da başladı.
6. Bibliyografik künyelerin sonuna konur:
Agâh Sırrı Levend, Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, TDK
Yayınları, Ankara, 1960.
7. Beş ve beşten çok rakamlı sayılar sondan sayılmak üzere üçlü gruplara ayrılarak yazılır ve araya nokta konur: 209.200, 11.550.613.
8. Matematikte çarpma işareti yerine kullanılır: 8 .9 =72
NOT: Kısaltmalarda T.C.(Türkiye Cumhuriyeti) dışındaki hiç bir yazımda harfler arasına nokta konulmaz.
Virgül ( , )
1. Birbiri ardınca sıralanan eş görevli kelime ve kelime gruplarının arasına konur:
Fırtınadan, soğuktan, karanlıktan ve biraz da korkudan sonra bu sı¬cak,
aydınlık ve sevimli odanın havasında erir gibi oldum. (Halide Edip Adıvar)
2. Sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için konur: Bir varmış, bir yokmuş.
3. Cümlede özel olarak vurgulanması gereken ögelerden sonra konur:
Ali, Ahmet’e sen gelme demez.
188
DİL VE ANLATIM 5
4. Uzun cümlelerde yüklemden uzak düşmüş olan ögeleri belirtmek için konur:
Ali Bey, merdivenlerde oğlunun ayak seslerini duyar duymaz, torunlarının hasretiyle genç bir adam gibi, yerinden fırlamış, kapıyı açmıştı.
5. Hitap için kullanılan kelimelerden sonra konur:
Sevgili Kardeşim,
6. Bibliyografik künyelerde yazar, eser, basımevi vb. maddelerden sonra konur:
Falih Rıfkı Atay, Tuna Kıyıları, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1938.
7. Sayıların yazılışında, kesirleri ayırmak için konur: 13,5 (on üç tam, onda beş)
8. Konuşma çizgisinden önce konur:
Okul kapısını açtı. Ayşe Hanım’a,
– Buyrun girin, dedi.
9. Anlama güç kazandırmak için tekrarlanan kelimeler arasına konur:
Yollar, yine yollar, yine yollar,
Noktalı Virgül ( ; )
1. Cümle içinde virgüllerle ayrılmış tür veya takımları birbirinden ayırmak için
konur:
Erkek çocuklara Doğan, Tuğrul, Aslan, Orhan; kız çocuklara ise İnci,
Çiçek, Gönül adı verilmiş
2. Ögeleri arasında virgül bulunan sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için konur:
At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır.
İki Nokta ( : )
1. Kendisinden sonra örnek verilecek cümlenin sonuna konur:
Yeni harfler alındıktan sonra eski yazı ile bir tek kelime bile yazmayan iki
kişi görmüşümdür: Atatürk ve İnönü! (Falih Rıfkı Atay)
2. Kendisinden sonra açıklama yapılacak cümlenin sonuna konur:
Bugün gelenler şunlar: Masa, sandalye, halı.
3. Karşılıklı konuşmalarda, konuşan kişinin adından sonra konur:
189
DİL VE ANLATIM 5
Annem:
-Nerde kaldın.
Ahmet:
-İşte geldim.
Üç Nokta ( ... )
1. Tamamlanmamış cümlelerin sonuna konur:
Ben o olayı çok düşündüm…
2. Kaba sayıldığı için veya bir başka sebepten ötürü açıklanmak istenmeyen
kelime ve bölümlerin yerine konur:
Ahmet ... görüştü.
3. Alıntılarda; başta, ortada ve sonda alınmayan kelime ve bölümlerin yerine
konur:
... görmediği için ona başladı söylenmeye... çok kızdı...
Soru İşareti ( ? )
1. Soru bildiren cümle veya sözlerin sonuna konur:
Ne zaman bitecek konuşman?
2. Bilinmeyen, kesin olmayan veya şüpheyle karşılanan yer, tarih vb. durumlar
için kullanılır:
Yunus Emre (1240?-1320), (Doğum yeri: ?).
Ünlem İşareti ( ! )
1. Sevinç, kıvanç, acı, korku, şaşma gibi duyguları anlatan cümlelerin sonuna
konur:
Hava ne kadar da sıcak!
2. Seslenme, hitap ve uyarı sözlerinden sonra konur:
Ordular! İlk hedefiniz Akdeniz’dir, ileri! (Mustafa Kemal Atatürk)
3. Alay, kinaye veya küçümseme anlamı kazandırılmak istenen sözden hemen
sonra yay ayraç içinde ünlem işareti kullanılır:
Ayça, zeki (!) olduğunu söylüyor.
190
DİL VE ANLATIM 5
Tırnak İşareti ( “ ” )
1. Başka bir kimseden veya yazıdan olduğu gibi aktarılan sözler tırnak içine
alınır:
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesinin ön cephesinde Atatürk’ün “Hayatta
en hakiki mürşit ilimdir.” vecizesi yer almaktadır.
2. Özel olarak belirtilmek istenen sözler tırnak içine alınır: Yeni bir “barış taarruzu” başladı.
3. Cümle içerisinde kitapların ve yazıların adları ve başlıkları tırnak içine alınır:
Yahya Kemal’in bazı şiirleri “Kendi Gök Kubbemiz” adı altında çıktı.
4. Bibliyografik künyelerde makale adları tırnak içinde verilir.
Tek Tırnak İşareti ( ‘ ’ )
Tırnak içinde verilen ve yeniden tırnağa alınması gereken bir sözü belirtmek
için kullanılır:
Edebiyat öğretmeni “Şiirler içinde ‘Han Duvarları’ gibisi var mı?” dedi ve Faruk
Nafiz’in bu güzel şiirini okumaya başladı.
Kesme İşareti ( ‘ )
1. Özel isimlere gelen ekleri ayırmak için kullanılır:
Zeynep’i gördüm.
2. Kısaltmalara getirilen ekleri ayırmak için konur:
TBMM’nin, TDK’nin, BM’de
4. Sayılara getirilen ekleri ayırmak için konur:
1985’te, 8’inci madde, 2’nci kat.
HATIRLATMA
Ses Düşmesi: Bazı iki heceli kelimeler, sesli ile başlayan bir ek aldığında, orta
hece seslisi (ı,i,u,ü) düşer. Buna hece düşmesi(ses düşmesi) denir.
Örnek ; alın- alnı,
burun- burnu
Kimi birleşik sözcüklerin oluşumunda bir hece veya ses düşmesi meydana gelir.
191
DİL VE ANLATIM 5
Kahve altı- kahvaltı
Cümlede anlatım bozukluğunun nedenleri
Eş anlamlı kelimelerin bir arada kullanılması, devrik cümle kullanılması, özneyüklem uyumsuzluğu, tamlama yanlışları, kelimelerin yanlış yerde kullanılması, eklerin yanlış kullanımı, nesne- yüklem uyumsuzlukları vb. durumlarda cümlede anlatım bozuklukları oluşa bileceğini geçmiş yıllarda öğrenmiştiniz.
Örnek; Onlar benim fikir ve görüşlerime önem verirler.
fikir - görüş
Bu cümledeki anlatım bozukluğunun nedeni aynı anlamdaki kelimelerin bir
arada kullanılmasıdır.
Ses türemesi: Kelimenin aslında olmadığı hâlde ek geldiğinde ortaya çıkan
seslerdir.
bir-cik / bir-i-cik
af – etmek / af-f-etmek
fik-rim / fik-i-r
Ses benzeşmesi(sert sessizlerin benzeşmesi): Dilimizdeki; c, d, g ünsüzleriyle
başlayan eklerin sert ünsüzlerle (f, s, t, k, ç, ş, p, h) biten kelimelere eklendiklerinde;
ç, t, k ünsüzlerine dönüşmesidir.
Örnekler
Yanlış
Doğru
kitap-dan
kitap-tan
kaç-dı
kaç-tı
çiçek-ci
çiçek-çi
NOT: Bileşik sözcüklerde ve özel isimlerde bu kural aranmaz.
Akdeniz
Zonguldak’a
Hatırlatma
Ses Daralması
“a,e” ile bitenbir fiilin sonuna –yor eki geldiğinde “a,e” harfleri daralıp “ı,i,u,ü”
harflerine dönüşür. Bu olaya ses daralması denir.
192
DİL VE ANLATIM 5
Yanlış
Doğru
yazmayor
yazmıyor
gülmeyor
gülmüyor
Hatırlatma
Bağlaç olan ki’ nin yazılışı
Bağlaç olan ki ayrı yazılır: demek ki, kaldı ki, bilmem ki gibi.
Kapağı kaldırmış ki sandık bomboş.
Bir de ağzıma aldım ki şeker gibi tadı var.
O beni sevmez ki!
Sana güvenilmez ki!
Ki bağlacı, birkaç örnekte kalıplaşmış olduğu için bitişik yazılır: belki, çünkü,
hâlbuki, mademki, meğerki, oysaki, sanki. Bu örneklerden çünkü sözünde ek aynı
zamanda küçük ünlü uyumuna uymuştur.
Ek olan – ki sözcüğünün yazılışı:
Ek olan – ki sözcüğe birleşik yazılır.
Yanlış
İçimde ki kıvılcımın farkına vardı.
Doğru
İçimdeki kıvılcımın farkına vardı.
Senin sözlerin annenin kilere benziyor. Senin sözlerin anneninkilere benziyor.
Yarın ki toplantıya ben de katılacağım. Yarınki toplantıya ben de katılacağım.
“dünkü, bugünkü” sözcüklerinin dışında –ki eki ünlü uyumlarına uymaz.
“sokaktaki” sözcüğünde olduğu gibi
Bağlaç olan da, de’ nin yazılışı:
Bağlaç olan da, de ayrı yazılır. Kendisinden önceki kelimenin son ünlüsüne
bağlı olarak ünlü uyumlarına uyar:
Kızı da geldi gelini de.
Durumu oğluna da bildirdi. Sen de mi kardeşim?
Güç de olsa.
Konuşur da konuşur.
193
DİL VE ANLATIM 5
Ayrı yazılan “da, de” hiçbir zaman “ta, te” biçiminde yazılmaz.
Ya sözüyle birlikte kullanılan “da” mutlaka ayrı yazılır: ya da.
Annem çarşıya ya da okula gitmiştir.
Da, de bağlacının bulunma durumu eki olan -da, -de, -ta, -te ile hiçbir ilgisi
yoktur. Bulunma durumu eki getirildiği kelimeye bitişik yazılır:
Sen evde (ev-de) kalmak istiyorsun.
Çantada (çanta-da)kalemin var.
İkide (iki-de) bir aynı sözü söyleyip durma.
Yurtta sulh, cihanda sulh. (Mustafa Kemal Atatürk)
Soru Eki; mı, mi, mu, mü’nün Yazılışı
Bu ek gelenekleşmiş olarak ayrı yazılır ve kendisinden önceki kelimenin son
ünlüsüne bağlı olarak ünlü uyumlarına uyar:
Kaldı mı?
Sen de mi geldin? Olur mu?
İnsanlık öldü mü?
Soru ekinden sonra gelen ekler, bu eke bitişik olarak yazılır:
Verecek misin?
Okuyor muyuz?
Çocuk muyum?
Gelecek miydi?
Güler misin, ağlar mısın?
Bu ek sorudan başka görevlerde kullanıldığında da ayrı yazılır:
Güzel mi güzel! Yağmur yağdı mı dışarı çıkamayız.
194
DİL VE ANLATIM 5
HATIRLATMA
Eş Anlamlı Kelimeler
Yazılışları farklı, anlamları aynı olan kelimelere eş anlamlı kelimeler denir.
okul
-
siyah
mektep
-
adalet
kara
-
adet
hak
- sayı
hediye
- armağan
kelime
- sözcük
Eş Sesli Kelimeler
Yazılış ve okunuşları aynı olduğu hâlde anlamları farklı olan kelimeler eş anlamlı kelimeler denir.
Bağ bana;
Bahçe sana, bağ bana,
Değme zincir kâr etmez,
Zülfün teli bağ bana.
( bağ; meyve bahçesi)
(bağ; bağlanmak, ondan ayrılamamak, kopamamak)
yazma - baş örtüsü
- eşarp - yazma işi
gül
-
-
çicek
gülme eylemi
Zıt Anlamlı Kelimeler
Anlam bakımından birbirinin karşıtı (tersi) olan sözcüklere zıt anlamlı sözcükler denir.
dost
- düşman
ihtiyar -
genç
övmek
-
gece
-
dar
-
yermek
gündüz
geniş
Noktalama, yazım yanlışları ve kelimelerin yanlış kullanılması cümlelerin anlaşılmasını zorlaştırarak anlatım bozukluklarına sebep olmaktadır. Bu nedenle verilen
bilgileri çok iyi okumalısınız.
195
DİL VE ANLATIM 5
KAYNAKÇA
Ahmet Haşim, (hzl: Mustafa Çiçekler), Bize Göre, Alkım Yayı n Evi, İstanbul, 2006.
Akşit, İlhan, Mustafa Kemal Atatürk, Akşit Kültür Turizm Limited Şirketi,1998.
Arıburnu, Kemal, Atatürk’ten Anılar,İnkılap Kitabevi, İstanbul, 1988.
ATAÇ, Nurullah, Söyleşiler, TDK, 231, Ankara, 1964.
Banarlı, Nihat Sami, Metinlerle Türk ve Batı Edebiyatı, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1991.
Dil ve Anlatım, 5 - 6, Açık Öğretim Okulları Ders Notu, MEB, 2010.
Dil ve Anlatım, Orta Öğretim, 11. Sınıf, Devlet Kitapları, 2007.
Edebî Metinler 4, Açık Öğretim Lisesi Ders Notu, Açıköğretim Lisesi Yayınları, Ankara, 2002.
Etem (Ertem), Sadri, Türk Dili Dergisi, Gezi Özel Sayısı, 1 Mart 1973.
Eyuboğlu, Sabahattin, Denemeler, Cem Yayınevi, İstanbul, 1974.
Irmak Dergisi, sayı: 55 Temmuz 2005.
Kaplan, Mehmet, Hikâye Tahlilleri, Dergah Yayınları, İstanbul, 1994.
Karaalioğlu, Seyit Kemal, Ansiklopedik Edebiyat Sözlüğü, Bilim ve Kültür Eserleri.
Karaalioğlu, Seyit Kemal, Kompozisyon Sanatı, İnkılap Yayınları İstanbul,1996.
Kavcar, C., F. Oğuzkan, Yazılı ve Sözlü Anlatım, Anı Yayıncılık, Ankara, 1999.
Koç, Nurettin, Liseler için Yeni Dil Bilgisi 1, 2, 3, İnkılâp Yayınları, İstanbul, 1998.
Korkmaz, Zeynep ve diğerleri, Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri, Yükseköğretim
Kudret, Cevdet, Türk Edebiyatından Seçme Parçalar, İnkilâp ve Aka Kitapevi, İstanbul, 1973.
MEB, Edebî Metinler 3, Açık Öğretim Lisesi Ders Notu, Açıköğretim Lisesi Yayınları, Ankara, 2005.
Millî Eğitim Yayınları, İstanbul, 1993
Mumcu, Ahmet, Mükerrem K. Su, Türkiye Cumhuriyeti, İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük.
Mutluay, Rauf, 100 Soruda Edebiyat Bilgileri, Gerçek Yayınları, İstanbul, 1972.
Necatigil, Behçet, Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü, Varlık Yayınları, 18. Basım, İstanbul, 1999.
Nutku, Özdemir, Meddahlık ve Meddah Hikâyeleri, İş Bankası Yayınları,1976.
Öner, Sakin, Komposizyon Sanatı, Yuva Yayınları, 2008.
Örneklerle Edebiyat Bilgileri, İnkılâp ve Aka Kitapevi, İstanbul, 1980.
Özdemir, Emir, Sözlü Yazılı Anlatım Sanatı, Remzi Kitabevi, 2010.
Par, Arif Hikmet, Sözlü ve Yazılı Anlatım, Serhat Yayınları, İstanbul,1983.
Planlı Yazma Sanatı, Serhat Yayınları, 16. Baskı, İstanbul, 1984.
Reşat Nuri Güntekin, Anadolu Notları, İnkılâp ve Aka Kitabevi, İstanbul, 1977.
Sarıca, Mustafa, M.Gündüz, Güzel Konuşma Yazma, Fil Yayınları,1992.
Sevilen, Muhittin, Karagöz, MEB Yayınları, İstanbul,1990.
TDK Türkçe Sözlük, 2005.
TDK Yazım Kılavuzu, 2008.
TDK, TÜRK DİLİ ANI ÖZEL SAYISI, Sayı 246, TDK Yayınları, Ankara, 1972.
TÜRK DİLİ ATATÜRK ÖZEL SAYISI, Sayı 353, TDK Yayınları, Ankara, 1981.
TÜRK DİLİ GEZİ ÖZEL SAYISI, Sayı 258, TDK Yayınları, Ankara, 1973.
TÜRK DİLİ MEKTUP ÖZEL SAYISI, Sayı 274, TDK Yayınları, Ankara, 1974.
196
DİL VE ANLATIM 5
TÜRK DİLİ SÖYLEV ÖZEL SAYISI, Sayı 314, TDK Yayınları, Ankara, 1977.
Türk Edebiyatı, Orta Öğretim,11. Sınıf, Devlet Kitapları, 2009.
Ülger, S.Eriş. Türkiye Cumhuriyeti ve Mustafa Kemal Atatürk, Kaplan Yayıncılık, İstanbul.
Ülger, S.Eriş. Türkiye Cumhuriyeti ve Mustafa Kemal Atatürk, Kaplan Yayıncılık, İstanbul.
Ünaydın, Ruşen Eşref, (Hzl: Şemseddin Kutlu), Diyorlar Ki, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1985.
Yapar, Memnune, U.Çınaroğlu, Lise Edebî Metinler 2, Şimşek Yayınları,2 006.
Yavuz Bülent BAKİLER, Türkistan Türkistan’dan
Yörük, Başar, İlköğretim Güzel Konuşma Yazma, Serhat Yayınları, 1998.
Hürriyet Planet 23 Kasım 2011.
Tarık Buğra, Basından, 15 Aralık 1987.
İNTERNET ADRESLERİ
Ataç, Nurullah, Cumhuriyet, 3 Ekim 1942.
farabi.selcuk.edu.tr/
http://arsiv.sabah.com.tr/
http://www.haberler.com
http://www.haberler.com/saglik-bakanligindan
http://www.trabzonkultur.gov.tr
http://www.webilgi.com/turkce/
http://www.yenimakale.com/
http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/
Olaylar ve İ[email protected]
www.anadoluedebiyatı.com/
www.anitkabir.org/
www.biyografi.net/
www.edebiyatalemi.com/
www.edebiyatdunyasi.com/
www.egitik.meb.gov.tr/
www.istanbul.gov.tr/
www.kultur.gov.tr/
www.milliyet.com.tr/
www.sabah.com.tr/
www.turkceciler.com/
http://www.kuraldisidergi.com
Hızlan, Doğan, Hürriyet, 22 Mart 2003.
197
GÜNEY KIBRIS
RUM YÖNET‹M‹
NÖC: Nahcivan Özerk Cumhuriyeti
(Azerbaycan)
İl merkezleri
Başkent (Ankara)
(A
ZE N
RB .Ö
AY .C
CA
N)

Dil ve Anlatım, 5 - Açık Öğretim Kurumları

Transkript

Benzer belgeler

paragrafta anlam ders notu ve uygulaması

dil ve anlatım 3 - Açık Öğretim Kurumları

Coşku Ve Heyecana Bağlı (Lirik) Anlatım

Mustafa Doğa Doğan

dil ve anlatım 4 - Açık Öğretim Kurumları

Dil ve Anlatım – 6 - Açık Öğretim Kurumları

MEZHEPLER TARİHİ METİNLERİ

TARİHİ KİŞİLİK