«fhı-1 rğ»kŞ«ğuş

«fhý-1
rð»kÞ«ðuþ
1.1
¼qr{fk
1.2
MktþkuÄLk Mk{MÞkLke ÃkMktËøke
1.3
MktþkuÄLkLkk rð»kÞ{kt ykðíkk ÃkËkuLke Ãkrh¼k»kk
1.4
MktþkuÄLkLkk nuíkwyku
1.5
MktþkuÄLkLkwt {níð yLku ykð~Þfíkk
1.6
MktþkuÄLkLkk «&™ku
1.7
MktþkuÄLkLke ÃkrhfÕÃkLkk
1.8
MktþkuÄLkLkwt fkÞoûkuºk yLku {ÞkoËk
1.9
MktþkuÄLkLke ÃkæÄríkyku
1.10
«fhýefhý
1.11
WÃkMktnkh
1
«fhý-1
rð»kÞ «ðuþ
1.1 ¼qr{fk
ÔÞðMkkrÞf ÃkÞkoðhý{kt Úkíkk ÍzÃke VuhVkhku, MÃkÄko{kt Úkíkku Mkíkík Mkt½»ko
yLku {ktøk{kt Mkíkík çkË÷kðLku fkhýu íkk÷e{ Ãkk{u÷e yLku «kuíMkkrník {kLkðþÂõík
{u¤ððkLke sÁrhÞkík Q¼e ÚkR. yk WÃkhktík ðirïf yÚkoíktºk{kt xfe hnuðk
MktMÚkk/ ftÃkLkeLke {kLkðþÂõíkLkku MkËTWÃkÞkuøk fhðkLke íkkíke ykð~Þõíkk WËT¼ðe.
íku{s ÃkwLk:íkk÷e{ «kÃík fhðkLke íkÚkk ÃkwLk:Mkßsíkk fu¤ððkLke sÁrhÞkík
WËT¼ðe. yk{ çkË÷kíkk «ðknku yLku MÃkÄkoí{f Þwøk{kt xfe hnuðk ÃkhtÃkhkøkík
fkÞo ÃkæÄríkLku çkË÷u Lkðe ÔÞwnh[Lkk y{÷ef]ík çkLke. ¾[o{kt Äxkzku fhe LkkýktLke
çk[ík fhðk, fkÞkuo íkÚkk MkuðkLke økwýð¥kk MkwÄkhðk íkÚkk MktMÚkk yÚkðk ftÃkLkeLke
nkËoÁÃk «ð]r¥kyku{kt Mkíkík æÞkLk furLÿík fhðk ºkkrník ÔÞÂõík fu MktMÚkkLke {ËË
÷uðkLke íkÚkk íku{Lke MkkÚku fhkh fhðkLke sÁrhÞkík Q¼e ÚkR. yk «r¢ÞkLku
çkkÌk†kuíkefhý fnuðk{kt ykðu Au. çkkÌk†kuíkefhý yu Mkw[kÁ Mkt[k÷LkLkwt yuf W{Ëk
MkkÄLk Au . çkkÌk†ku í kefhýLkku yk ÏÞk÷ {krníke «íÞkÞLk «ku Ä ki r økf
(ykR.Mke.xe.) Þwøk{kt MkðoMðef]ík çkLÞku Au. yksu ¾kLkøke yLku ònuh MkknMkku
MÃkÄkoí{f Þwøk{kt xfe hnuðk {kxu Mkt[k÷LkLkk yk yuf {níðLkk MkkÄLkLkku
MkËTWÃkÞkuøk fhu Au. su{ fu MðkMÚÞ (Þw.fu.Lke rðrðÄ ftÃkLkeyku su{ fu
Wellcare,
Actra, Wellpoint, Convertry, Horizon, BCBS, United Health Care, E-bay,
Spryance, Heartlard
(Reuters)
ðøkuhu), Vk{koMÞwxef÷
(SRL-Ranbaxy),
Mkt[kh {kæÞ{
ðøkuhu suðk ûkuºkku{kt çkkÌk†kuíkefhýLkku WÃkÞkuøk rËLk«ríkrËLk ðÄíkku òÞ
Au. R.Mk. 1995 {kt fhðk{kt ykðu÷k Mkðuoûký «{kýu VkuhåÞwLk {uøkuÍeLk{kt
«fkrþík Mkðou «{kýu Þw.yuMk.yu.Lke 500 ftÃkLkeyku{ktÚke 40% yux÷u fu 200
ftÃkLkeyku ÃkkuíkkLkk rð¼køkku yLku MkuðkykuLkwt çkkÌk†kuíkefhý fhu Au. su{ fu zuxk
2
«kuMkuMkªøk, ÷eøk÷, {kLkð MktMkkÄLk, ònuh MktçktÄku íkÚkk rnMkkçkkuLku ÷økíkk fkÞkuo
ðøkuhu (Lancaster, 1995). òu fu MktþkuÄLk yLku rðfkMkLke «ð]r¥kyku, Mkku^xðuh
Lkk rðfkMkLku ÷økíke «ð]r¥kyku, RLV{uoþLk xufLkku÷kuS yuLz y÷kRz MkŠðMkeÍ
LkkýktfeÞ Mkuðkyku/ rLkøk{ku (çktuf ykurVMkLkk fkÞkuo, fku÷ MkuLxh), {kLkðþÂõík yLku
fkÞko÷ÞLku ÷økíke «ð]r¥kyku (çkòh MktþkuÄLk - {kfuox rhMk[o), çkkirÄf MktÃkËk Lku
÷økíke «ð]r¥kyku ( ÃkuxLx íkiÞkh fhðe, LkkitÄýe {kxuLke yhS fhðe, xÙuz {kfo
íkiÞkh fhðk íkÚkk fkLkqLke òuøkðkRykuLku ÷økíke «ð]r¥kyku), {kLkðMktMkkÄLk
Mkt[k÷Lk, «÷u¾Lk Mkt[k÷Lk, ELV{uoþLk fBÞwrLkfuþLk xufLkku÷kuS (ykR Mke.xe.)
Mkt[k÷Lk, RLV{uoþLk rMkõÞwrhxe Mkt[k÷Lk ðøkuhu suðk fkÞkuoLkwt Ãký çkkÌk†kuíkefhý
fhðk{kt ykðu Au.
yk{ ÔÞkðMkkrÞf søkík{kt çkkÌk†kuíkkfhýLkk ÏÞk÷Lke þÁykík 1970
yLku 1980 Lkk ËkÞfkÚke ÚkR. íkuLkkÚke økútÚkk÷Þ yLku {krníke rð¿kkLk ûkuºk Ãký
çkkfkík hne þõÞw LkÚke. yk ûkuºku Ãký 20 {e MkËeLke þÁykíkLkk (1902)
Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk ÷kRçkúuhe ykìV fkìtøkúuMku rðþk¤{kºkk{kt Mkqr[Ãkºkfku çkLkkððkLkwt
yLku MkÇÞ økútÚkk÷ÞkuLku ÃknkU[kzðkLkwt þÁ fÞwO. òu fu økútÚkk÷Þ yLku {krníke ûkuºkLkk
fux÷kf rðîkLkku yk fkÞoLku çkkÌk†kuíkefhý íkhefu Mðefkhíkk LkÚke. 1938{kt ½ýk
þiûkrýf økútÚkk÷Þkuyu Mkqr[fhý ytøkuLke fkÞoLke sðkçkËkhe
H.W. Wilson
ftÃkLkeLku
ykÃke níke. (Benaud & Bordeianu, 1998) R.Mk. 1955 {kt Vuzh÷ Mkhfkh
îkhk Þw.yuMk.yu.Lke Vuzh÷ MkhfkhLkk ík{k{ økútÚkk÷ÞkuLke rðrðÄ Mkuðkyku yLku
fkÞkuoLkwt çkkÌk†kuíkefhý fhðk {kxuLkku ÃkrhÃkºk çknkh Ãkkzðk{kt ykÔÞku níkku.
1960{kt NASA Lke ði¿kkrLkf yLku íkfrLkfe {krníkeLke Mkð÷ík (Scientific and
Technical Information Facility)
Lke MktÃkqýo sðkçkËkhe yuf rð¢uíkkLku ykÃkðk{kt
ykðe níke. (Martin et al; 2000). 1990{kt ÞwrLkðŠMkxe ykìV yurhÍkuLkk
(University of Arizona)
yu Agnic Ragerlards Project ytíkøkoík sLko÷ ykuV
huLs {uLkus{uLxLkk sqLkk ytfku (¾tzku/økútÚkku)Lkk zeSxkRÍuþLkLkw çkkÌk†kuíkefhý îkhk
fÞwO (Han, Pfander & Bracke, 2005). 1992{kt [uüh rVÕz fkWLxe (Chester
3
Field County)
MkkðosrLkf økútÚkk÷Þu [uührVÕz fkWLxeLkk LÞkÞÄeþku {kxu fkÞËk
þk¾kLkk økútÚkÃkk÷ku Ãkqhk Ãkkzðk rð¢uíkk MkkÚku fhkh fÞkuo níkku. 1993{kt hkRx
Mxux ÞwrLkðŠMkxe
(Wright State University)
ykìLk÷kRLk fBÃÞwxh ÷kRçkúuhe MkuLxh
yu Mkqr[fhýLke MktÃkqýo sðkçkËkhe
(OCLC)
Lku ykÃke níke. yk{ hkEx Mxux
ÞwrLkðŠMkxeLkk þiûkrýf MktMÚkkLkk økútÚkk÷ÞkuLku Mkqr[fhýLkwt çkkÌk†kuíkefhý fhLkkh Mkki
«Úk{ økútÚkk÷Þ {kLkðk{kt ykðu Au (Winters, 1994). yk WÃkhktík ^÷kurhzk økÕV
fkuMx ÞwrLkðŠMkxe (Florida Gulf Coast University) îkhk 1997{kt íkuLkk Mktøkún
rðfkMk yLku Mkqr[fhýLke MktÃkqýo fk{økeheLke sðkçkËkhe yufuzur{f çkwf MkuLxh yLku
OCLC
Lku yLkw¢{u ykÃkðk{kt ykðe níke (Benaud & Bordeianu, 1998).
1995{kt nðkR Mxux ÞwrLkðŠMkxe økúÚt kk÷ÞLkk rðrðÄ fkÞkuLo ke sðkçkËkhe swËe swËe
çkkÌk†kuíkefhý yusLMkeykuLku ykÃkðk{kt ykðe níke. su{ fu Mktøkún rðfkMk yLku
ÃkwMíkf «krÃíkLke sðkçkËkhe Baker & Taylor Lku ykÃkðk{kt ykðe ßÞkhu
ykìxku{uþLkLke sðkçkËkhe y{uhexuf ftÃkLkeLku ykÃkðk{kt ykðe níke (Martin et
al; 2000).
ÞwLkkRxuz ®føz{Lke nkuLM÷ku (Hounslow) økútÚkk÷ÞLke Mkuðkyku Ãkqhe
ÃkkzðkLke sðkçkËkhe MÚkkrLkf xÙMxLku ykÃkðk{kt ykðe níke (John Laing, 2008).
1911{kt rhðh MkkRz fkWLxe ÃkÂç÷f ÷kEçkúuheÍ (Riverside County Public
Libraries, California)Lke
Mkqr[fhý ytøkuLkk fkÞkuoLke sðkçkËkhe Mkexe ykìV
rhðhMkkRz (City Riverside) rð¢uíkkLku ykÃkðk{kt ykðe níke. Ãkhtíkw Mkexe ykìV
rhðhMkkRzu yk «fkhLke Mkuðk çktÄ fhðkÚke Mkqr[fhýLkk fkÞkuoLkk çkkÌk†kuíkefhýLke
sðkçkËkhe ¾kLkøke ftÃkLke ÷kEçkúuhe rMkMxBMk yìLz MkŠðMkeÍ (Library System
and Services Inc-LSSI)
al; 2000).
Lku 1997Lkkt ËkÞfk{kt ykÃkðk{kt ykðe (Martin et
1998{kt ÷kuMk yuLs÷Mk fkWLxe ÃkÂç÷f ÷kRçkúuhe (Los Angeles
County Public Library- Calabasas City)
Lkk MktÃkqýo økútÚkk÷ÞLke sðkçkËkhe
¾kLkøke ftÃkLkeLku ykÃkðk{kt ykðe su{kt Mxkuf, VŠLk[h yLku økútÚkk÷ÞLkk ík{k{
fkÞkuoLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku. 1999{kt xkuÞkuxk {kuxMkuo (Torrance) íkuLkk økútÚkk÷Þ
yLku ykfkoRð÷ MkuðkykuLke sðkçkËkhe ÷kEçkúuhe yuMkkurMkyuxTMk (Library
4
Associates)
Lku ykÃke níke ( Goolsby, 2007 ). yk{ økú t Ú kk÷Þûku º ku
çkkÌk†kuíkefhýLkku RríknkMk òuíkk yu{ ÷køku Au fu þiûkrýf, MkkðosrLkf, MktþkuÄLk
yLku fkuÃkkuohux økútÚkk÷Þku yuf yÚkðk yuf fhíkk ðÄkhu Mkuðkyku yLku fkÞkuoLkwt
çkkÌk†kuíkefhý fhíkk níkk.
VkuhåÞwLk {uøkurÍLk{kt yur«÷ 30, 2007Lkk ytf{kt «rMkæÄ ÚkÞu÷ Mkðuûo ký
(International Association of Outsourcing Professionals- IAOP)
{wsçk
çkkÌk†kuíkefhý MkkÚku Mktf¤kÞu÷ rðïLke xku[Lke 100 ftÃkLkeyku{kt ¼khíkLke rð«ku
xufLkku÷kuSMk, RLVkuMkeMk, xuf {rnLÿk, yu[.Mke.yu÷. Ãkxýe, MkíÞ{T ðøkuhu
çkkÌk†kuíkefhý ftÃkLkeykuLkku Mk{kðuþ fhðk{kt ykÔÞku Au (International
Association of Outsourcing Professionals, 2007).
su{ktÚke rð«ku xufLkku÷kuSMk
yLku RLVkuMkeMk økútÚkk÷ÞLkk ykR.xe. RL£kMxÙõ[h yLku økútÚkk÷Þ Mkuðk MkkÚku
Mktf¤kÞu÷k Au ßÞkhu xkxk fLMk÷xLMke (yk Mkðuoûký{kt íkuLkku Mk{kðuþ LkÚke)
økútÚkk÷ÞLkk xufLkef÷ yLku zuxk {kR®LkøkLkk çkkÌk†kuíkefhý MkkÚku Mktf¤kÞu÷ Au.
yk{, {krníke «íÞkÞLk yLku «kiÄkirøkf Þwøk{kt økútÚkk÷Þkuyu Ãký ÃkkuíkkLke
MkuðkykuLke økwýð¥kk ðÄkhðk, ¾[o{kt ½xkzku fhðk, økútÚkk÷ÞLke nkËoÁÃk «ð]r¥kyku/
fkÞkuo Ãkh æÞkLk furLÿík fhðk, íkÚkk ðirïf MíkhLke Mkuðk Ãkqhe Ãkkzðk økútÚkk÷ÞLkk
{níðÃkqýo fkÞkuoLkwt çkkÌk†kuíkefhý fhðk {kxu rðïLke xku[Lke çkkÌk†kuíkefhý fhíke
ftÃkLkeyku/ MkŠðMk «kuðkRzMko MkkÚkuu fhkh fhðkLke f{h fMke Au.
1.2 MktþkuÄLk Mk{MÞkLke ÃkMktËøke
«Míkwík MktþkuÄLk Mk{MÞkLke ÃkMktËøke ÃkkA¤ Lke[uLkk fux÷kf Ãkrhçk¤kuyu
{níðLkku ¼køk ¼sÔÞkuu Au.
1. {wÿk RÂLMxxâwx ykuV fkuBÞwrLkfuþLk({kRfk)Lkk økútÚkk÷Þ æðkhk LÞwÍÃkuÃkh
õ÷eÃkªøkLke Mkuðk Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðu Au. yk zuxkçkuÍ{kt RLzu®ûkøk yLku
yçkMxÙufxªøkLke sðkçkËkhe økútÚkk÷ÞLkk f{o[kheykuu îkhk rLk¼kððk{kt ykðíke níke.
Vuçkúwykhe 2006{kt yuf f{o[kheyu økútÚkk÷Þ{ktÚke hkSLkk{wt ykÃÞw.t yk yhMkk{kt
íkkífk÷ef Lkðe rLk{ýqtf fhðe yþõÞ níke suÚke LÞqÍÃkuÃkh õ÷eÃkªøkLku (E{us
5
VkE÷) xuõMx{kt ÁÃkktíkh fhe DOC yÚkðk TXT VkR÷ çkLkkððkLke sðkçkËkhe
y{ËkðkË ÂMÚkík ftÃkLke EpaperzLku ykÃkðk{kt ykðe. yusLMkeLku yk fkÞoLke
sðkçkËkhe ykÃkðkÚke økútÚkk÷ÞLkk ¾[o{kt çk[ík ÚkR yLku yusLMke îkhk fhðk{kt
ykðu÷ fkÞo{kt W¥k{ økwýð¥kk sýkR. økútÚkk÷ÞLkk LÞqÍÃkuÃkh õ÷eÃkªøkLkk
çkkÌk†kuíkefhý fhðk ÃkkA¤Lkwt {wÏÞ fkhý f{o[kheLke yAík níke. yk{
f{o[kheLke yAík nkuÞ íkuðk Mktòuøkku{kt WÃk¼kuõíkkLku Mk{ÞMkh Mkuðk Ãkqhe Ãkkzðk
{kxu çkkÌk†kuíkefhý yusLMkeykuLkku ntøkk{e Äkuhýu WÃkÞkuøk fuðe heíku fhðku íku
{kRfk økútÚkk÷Þ{ktÚke òýðk {éÞwt. økwshkík{kt {kRfkLkk økútÚkk÷ÞLke su{ çkeò
fux÷k økútÚkk÷Þ õÞk õÞk fkÞkuo yLku MkuðkykuLkwt çkkÌk†kuíkefhý fhíkk nþu íku
òýðkLke Ít¾Lkk WíÃkÒk ÚkR.
2. økútÚkk÷Þ çkkÌk†kuíkefhý ytøku MkkrníÞ þkuÄ fhíkk òýðk {éÞwt fu ¼khík{kt
økútÚkk÷Þ çkkÌk†kuíkefhý Ãkh fkuR MktþkuÄLk (Ãkeyu[.ze.fûkkLkwt) ÚkÞtw nkuÞ íkuðwt
òýðk {éÞwt LkÚke. yk WÃkhktík yk rð»kÞ Ãkh ¼khík{kt ¾qçk s ykuAk
«{ký{kt MkkrníÞ (Mkk{rÞf ÷u¾ku, ÃkrhMktðkË ÷u¾ku, ÃkwMíkfku ðøkuhu) «fkrþík ÚkÞwt
Au. òu yk ûkuºk{kt MktþkuÄLk fhðk{kt ykðu íkku ¼rð»Þ{kt MktþkuÄfkuLku yk ûkuºk{kt
ÞkuøÞ rËþk {¤e þfu.
3. çkkÌk†kuíkefhýLku Mkt[k÷LkLkwt yMkhfkhf MkkÄLk økýðk{kt ykðu Au. økútÚkk÷Þ ûkuºku
çkkÌk†kuíkefhý MkkÄLkLkku WÃkÞkuøk fux÷ku yMkhfkhf Au íku òýðkLke ykð~Þõíkk
sýkR.
4. ¼khíkLkk hk»xÙeÞ ¿kkLk ykÞkuøk (National Knowledge Commission- NKC)
îkhk 2007{kt “÷kEçkúu heÍ øku xðu RÍ xw Lkkì÷us” rhÃkkuxo{kt Mkkðo srLkf
økúÚt kk÷Þykuyu íku{Lke ðneðxe yLku hku®sËe «ð]r¥kyku/ fkÞkuLo kwt çkkÌk†kuíkefhý fhðwt
òuRyu íkuðe LkkUÄ fhe Au. þiûkrýf ûkuºku fux÷k økútÚkk÷Þku íku{Lke hku®sËe «ð]r¥k
yLku ðneðxe fkÞkuoLkwt çkkÌk†kuíkefhý fhu Au íku òýðkLke RåAk òøk]ík ÚkR.
(NKC, 2007)
6
5. fux÷k økútÚkk÷Þku økútÚkk÷Þ ytËksÃkºk{kt ‘çkkÌk†kuíkefhý’ Lku yuf nuzªøk íkhefu
Ëþkoðu Au íku òýðkLke ykð~Þõíkk sýkR.
ykÚke MktþkuÄfu “økwshkíkLke Mkt[k÷feÞ rþûký ykÃkíke MktMÚkkykuLkk
økútÚkk÷ÞkuLkk fkÞkuo, Mkuðkyku yLku Mkt[k÷Lk Ãkh çkkÌk†kuíkefhýLke yMkhku: yuf
yÇÞkMk” rð»kÞLke ÃkMktËøke fhe Au.
1.3 MktþkuÄLkLkk rð»kÞ{kt ykðíkk ÃkËkuLke Ãkrh¼k»kk
“økwshkíkLke Mkt[k÷feÞ rþûký ykÃkíke MktMÚkkykuLkk økútÚkk÷ÞkuLke Mkuðkyku,
fkÞkuo yLku Mkt[k÷Lk Ãkh çkkÌk†kuíkefhýLke yMkhku: yuf yÇÞkMk” MktþkuÄLkLkk
rð»kÞ{kt ykðíkk ÃkËkuLke rð¼kðLkk ¢{Úke Ëþkoðu÷ Au.
1.3.1. økútÚkk÷Þ
ykìLk÷kRLk rzõþLkhe Vkìh ÷kRçkúuhe yìLz RLV{uoþLk MkkÞLMk{kt ‘økútÚkk÷Þ’Lke
ÔÞkÏÞk Lke[u «{kýu Ëþkoðe Au.
(y) ÃkwMíkfk÷Þ yu ÷urxLk ¼k»kk{ktÚke r÷çkh (Liber) Lkk{Lkk þçË ÃkhÚke Wíkhe
ykðu÷ Au. økúef yLku hku{Lk ¼k»kk{kt ÃkwMíkfk÷ÞLkku yÚko rçkÂç÷ykìÚkufk
(Bibliotheca)
ÚkkÞ Au. yuðw MÚk¤ ßÞkt ÃkwMíkfkuLkku Mktøkún yÚkðk ÃkwMíkfku yÚkðk/
yLku yLÞ {wrÿík yÚkðk y{wrÿík MkkrníÞLkk Mk{qnLkku Mktøkún fhðk{kt ykðu yLku
[ku¬Mk WÃkÞkuøk {kxu økkuXððk{kt ykðíkku nkuÞ yLku ò¤ðýe fhðk{kt ykðíke
(ðkt[Lk, Ãkhk{þoLk, yÇÞkMk yLku MktþkuÄLk ðøkuhu {kxu) nkuÞ.
(çk) yuðw MÚk¤ fu ßÞkt MkkrnríÞf økútÚkku yLku ËMíkkðuòuLkku Mktøkún fhðk{kt ykðu íkÚkk
íkuLkku WÃkÞkuøk Mkt˼o {kxu yÚkðk sÁrhÞkík{tËLku su íku †kuík rLkÄkorhík fhu÷k
Mk{Þ {kxu ykÃkðk{kt ykðu.
(f) yuðw MktøkúnMÚkkLk fu ßÞkt ÃkwMíkfku yLku yLÞ MkkrníÞ Mkk{økúe ðkt[Lk {kxu yLku
yÇÞkMk {kxu fu MktþkuÄLkLkk nuíkw {kxu Mktøkún fhðk{kt ykðu.
y®n økútÚkk÷Þ yux÷u yuðw MÚk¤ fu MÚkkLk ßÞkt {wrÿík fu y{wrÿík
ðkt[LkMkk{økúeLkku Mktøkún, rðíkhý fu WÃkÞkuøk {kxuLke ÔÞðMÚkk fhíke MktMÚkk yux÷u
økútÚkk÷Þ (Reitz, n.d.).
7
1.3.2 Mkt[k÷feÞ rþûký MktMÚkkLkk økútÚkk÷Þku
Mkt[k÷feÞ rþûký ykÃkíke MktMÚkkykuLkk økútÚkk÷Þku, yu þiûkrýf MktMÚkkykuLkwt
yr¼LLk ytøk Au. þiûkrýf økútÚkk÷Þ{kt {nkrðãk÷Þ, rðïrðãk÷Þ yÚkðk
{kæÞr{f rþûký ÃkAeLkwt rþûký ykÃkíke MktMÚkkykuLkk økútÚkk÷ÞkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ
Au su{kt rðãkÚkeoøký, yæÞkÃkføký yLku f{o[kheøkýLke rþûký yLku MktþkuÄLkLku
÷økíke {krníke sÁrhÞkík Ãkqýo fhðk {kxuLkwt Mktt[k÷Lk fhðk{kt ykðíkwt nkuÞ.
(Reitz, n.d.)
ynª Mkt[k÷feÞ rþûký ykÃkíke MktMÚkkLkk økútÚkk÷Þku yux÷u
Mkt[k÷feÞ rþûkýþk¾kLkk rðãkÚkeoyku yLku yæÞkÃkfkuLke {krníke sYrhÞkíkLku
ÃknkU[e ð¤ðk {wrÿík yLku y{wrÿík ðkt[LkMkk{økúeLkku Mktøkún, rðíkhý yLku WÃkÞkuøk
{kxuLkwt [ku¬Mk MÚk¤.
1.3.3 økútÚkk÷ÞLkk fkÞkuo
y®n økútÚkk÷ÞLkk fkÞkuo yux÷u yuðk fkÞkuo su WÃk¼kuõíkkLku fuLÿ{kt hk¾eLku
økútÚkk÷Þ îkhk nkÚk Ähðk{kt ykðíkk nkuÞ su{ fu ÃkwMíkf «kró, Mktøkún rðfkMk,
ÃkwMíkf økkuXðýe, ÃkwMíkf ò¤ðýe yLku Mktøkún, ðøkeofhý, Mkqr[fhý, Mkk{rÞfkuLkwt
÷ðks{, Þktrºkfefhý, zeSxkRÍuþLk, rhxÙkuMÃkuõxeð fLðÍoLk ykuV hufkuzoMk,
ðuçkÃkus rzÍkRLkªøk/ økútÚkk÷Þ Ãkkuxo÷ íkiÞkh fhðwt, zeSx÷ ykfkoEð÷ {uLkus{uLx/
MktMÚkkfeÞ rhÃkkurÍxrh íkiÞkh fhðe ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
1.3.4 økútÚkk÷Þ Mkuðkyku
ynª økútÚkk÷Þ Mkuðk yux÷u økútÚkk÷Þ æðkhk ykÃkðk{kt ykðíke Mkuðkyku
su { kt Ãkw M íkf ykÃk-÷u , Mkt Ë ¼o M ku ðk, rLkËu o þ efhý Mku ð k, yLkw ð kË Mku ðk,
yktíkhøkútÚkk÷Þ WØhý Mkuðk, ðkÊ{ÞMkqr[ Mkuðk, «ríkrLk{koý Mkuðk, ykìLk÷kRLk
ÃkÂç÷f yuõMkuMk fBÃÞwxªøk Mkuðk (OPAC ), çkkhfkuzetøk íkÚkk ykh.yuV.ykE.ze.
ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
1.3.5. økútÚkk÷Þ Mkt[k÷Lk
ykìLk÷kRLk rzõþLkrh Vkìh ÷kRçkúuhe yuLz RLV{uoþLk MkkÞLMk {wsçk
økútÚkk÷Þ yÚkðk økútÚkk÷Þ rMkMx{ Ãkh ytfwþ hk¾ðku, Ëu¾hu¾ hk¾ðe WÃkhktík
8
ykÞkusLk, ytËksÃkºk íkiÞkh fhðwt, Lkeríkrð»kÞf rLkýoÞku ÷uðk, f{o[kheøkýLkwt
Mkt[k÷Lk fhðwt, sLkMktÃkfo yLku fkÞo¢{Lkwt {qÕÞktfLk fhðwt yux÷u økútÚkk÷Þ Mkt[k÷Lk
(Reitz, n.d.).
y®n økútÚkk÷Þ Mkt[k÷Lk yux÷u økútÚkk÷Þ fkÞkuo yLku MkuðkykuLkwt
Mkt[k÷Lk.
1.3.6 çkkÌk†kuíkefhý
økútÚkk÷ÞLkk f{o[kheyku îkhk fhðk{kt ykðíkk fkÞkuo íkÚkk Mkuðkyku{ktÚke
økútÚkk÷ÞLke fux÷ef Mkuðkyku yLku fkÞkuo fhðkLke sðkçkËkhe çknkhLke ftÃkLke yÚkðk
MktMÚkkLku ykÃkðe.
“Outsourcing is the contracting to external companies or
organisations, functions that would otherwise be performed by library
employees” (Martin et al; 2000, p.6)
1.3.7 yMkhku
yMkh yux÷u Ãkrhýk{, økwý, «¼kð (økqshkík rðãkÃkeX, h008)
y®n yMkhku yux÷u økútÚkk÷Þ fkÞkuo, Mkuðkyku yLku Mkt[k÷Lk Ãkh Úkíke
yMkhkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
1.3.8 økwshkík
¼khíkLke Ãkrù{u 20t-1 W¥kh yûkktûk Úke 24t-7 W¥kh yûkktûk yLku
68t-4 Úke 74t-4 Ãkqðuo hu¾ktþ ð]¥k WÃkh ykðu÷ hkßÞ yux÷u økwshkík (hksøkkuh,
1993).
1.4 MktþkuÄLkLkk nuíkwyku
«Míkwík MktþkuÄLk {kxuLkk nuíkwyku :
1. økútÚkk÷ÞLkk fkÞkuo yLku MkuðkykuLke òýfkhe {u¤ððe.
2. økútÚkk÷Þ îkhk fR fR Mkuðkyku yLku fkÞkuoLkwt çkkÌk†kuíkefhý fhðk{kt ykðu
Au íku òýðwt.
9
3. økútÚkk÷ÞLke su-íku Mkuðk yÚkðk fkÞoLkk çkkÌk†kuíkefhý fhðk ÃkkA¤Lkk fkhýku
òýðk
4. økútÚkk÷ÞLkk fw÷ ytËksÃkºk{ktÚke çkkÌk†kuíkefhý {kxu Vk¤ðu÷ ytËksÃkºkLke
xfkðkhe/ hf{ òýðe.
5. çkkÌk†kuíkefhýÚke økútÚkk÷Þ Mkuðkyku yLku fkÞkuo Ãkh Úkíke yMkhku íkÃkkMkðe
6. çkkÌkMkúkuíkefhýÚke økútÚkk÷Þ Mkt[k÷Lk Ãkh Úkíke yMkhku íkÃkkMkðe.
7. çkkÌk†kuíkefhýLkku ÷k¼ ÷uíkk økútÚkk÷ÞkuLkk f{o[kheykuLkk yr¼«kÞ òýðk
8. çkkÌk†kuíkefhý yusLMkeLke ÃkMktËøke fuðe heíku fhðk{kt ykðuu Au íkuLke
òýfkhe {u¤ððe.
9. çkkÌkMkúkuíkefhý {kxuLkk yufYÃk {kÃkËtz W¼k fhðk {kxuLkku Lk{qLkku íkiÞkh
fhðku.
1.5 MktþkuÄLkLkwt {níð yLku ykð~Þfíkk
«Míkwík MktþkuÄLk ytøku MkkrníÞ þkuÄ ÃkhÚke Vr÷ík ÚkkÞ Au fu Mk{økú
¼khík{kt økútÚkk÷Þ çkkÌk†kuíkefhý Ãkh yk yøkkW yk rð»kÞ Ãkh ôzkýÃkqðofLkwt
(Ãkeyu[.ze) fûkkLkwt MktþkuÄLk ÚkÞwt nkuÞ íkuðwt òýðk {éÞwt LkÚke. yk WÃkhktík
økútÚkk÷Þ çkkÌk†kuíkefhý Ãkh ¾qçk s ykuAk «{ký{kt MkkrníÞ (Mkk{rÞf ÷u¾,
Mkur{Lkkh, fkuLVhLMk «kurMk®zøMk, ÃkwMíkfku) «fkrþík ÚkÞwt Au. ðirïfûkuºku økútÚkk÷Þ
çkkÌk†kuíkefhý Ãkh ykuAk «{ký{kt MktþkuÄLk ÚkÞwt Au. Ãkhtíkw 1990Lkk Ëþfk{kt
fux÷kf ÃkwMíkfku yLku ÷u¾kuLku çkkË fhíkk økútÚkk÷Þ çkkÌk†kuíkefhý Ãkh {ÞkorËík
«{ký{kt MkkrníÞ «fkrþík ÚkÞw Au. ynª Mkt[k÷feÞ rþûký MktMÚkkLkk økútÚkk÷Þku
æðkhk fR fR Mku ðkykuLkw t yLku fÞk fÞk fkÞku o Lkw t õÞk fÞk fkhýku Mkh
çkkÌk†kuíkefhý fhðk{kt ykðu Au, çkkÌk†kuíkefhýLke økútÚkk÷Þ Mkuðkyku, fkÞkuo yLku
Mkt[k÷Lk Ãkh fuðe yMkhku Ãkzu Au íku òýðkLke ykð~Þfíkk sýkR.
1.6 MktþkuÄLkLkk «&™ku
«Míkwík MktþkuÄLk ËhBÞkLk Lke[u «{kýuLkk «&™ku WËT¼ÔÞk Au.
1.6.1
çkkÌk†kuíkefhýLkk ÏÞk÷Lke Mk{s
10
{kuxk¼køkLkk økútÚkÃkk÷ku økútÚkk÷Þ çkkÌk†kuíkefhýLke «kÚkr{f {krníke
yÚkðk Mk{sÚke yòý níkk. yk ÃkrhÂMÚkrík{kt ¾hu¾h zuxk {u¤ððkLkwt {w~fu÷
níkwt. suÚke «&™kðr÷{kt s çkkÌk†kuíkefhýLke «kÚkr{f Mk{s ykÃkðk{kt ykðe
suLkk ÷eÄu su-íku økútÚkÃkk÷Lku «&™kðr÷ Mk{sðk{kt yLku ÞkuøÞ zuxk/ sðkçk
ykÃkðk{kt yLkwfw¤íkk sýkE.
1.6.2.
{ÞkorËík fkÞkuo yÚkðk MkuðkykuLkwt çkkÌk†kuíkefhý
MktþkuÄLk{kt ykðhe ÷uðk{kt ykðu÷ Ëhuf økútÚkk÷Þ íkuLkk y{wf s fkÞo
yÚkðk MkuðkLkwt çkkÌk†kuíkefhý fhu Au. yk Mktòuøkku{kt {ÞkorËík Mkuðk yÚkðk
fkÞkuoLkk çkkÌk†kuíkefhý ytøkuLkku zuxk {éÞku.
1.6.3
økútÚkk÷Þ çkkÌk†kuíkefhý Ãkh {ÞkorËík MkkrníÞ «fkþLk
¼khík{kt økútÚkk÷Þ çkkÌk†kuíkefhý Ãkh ŸzkýÃkqðofLkwt MktþkuÄLk ÚkÞwt nkuÞ
íkuðw òýðk {éÞwt LkÚke yLku MkkrníÞ Ãký ¾qçks ykuAk «{ký{kt «fkrþík ÚkÞw
Au. yk Mktòuøkku{kt økútÚkk÷ÞLke fE fE Mkuðk, fkÞkuo{kt çkkÌk†kuíkefhýLkku fux÷ku
WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au íku òýðk çkkÌk†kuíkefhý yusLMkeyku, çkkÌk†kuíkefhýLkku ÷k¼
÷uLkkh økútÚkk÷Þku yLku yk «ð]r¥k MkkÚku Mktf¤kÞu÷ ÔÞÂõík yLku MktMÚkkLke ÁçkÁ
{w÷kfkík ÷RLku zuxk {u¤ðð{kt ykÔÞku. ¼khík{kt fux÷kf økútÚkk÷ÞkuLkk ‘hefðuMx
ykuV «ÃkkuÍ÷’ yìõMkuMk fheLku Ãký økúÚt kk÷Þ çkkÌkMkúkuíkefhý ytøkuLkku zuxk {u¤ððkLkku
«ÞíLk fhðk{kt ykÔÞku Au.
1.6.4 {ÞkorËík çksux zuxk
W¥khËkíkk økútÚkk÷Þku íkhVÚke çksuxLkku {ÞkorËík «{ký{kt zuxk {éÞku Au.
su íku fk{økehe fu MkuðkLkk çkkÌkMkúkuíkefhý ÃkkA¤ fw÷ çksux{ktÚke fux÷ku ¾[o
fhðk{kt ykðu Au íku ytøkuLkku zuxk ¾qçk s ykuAk «{ký{kt {éÞku Au.
1.7 MktþkuÄLkLke ÃkrhfÕÃkLkk
«Míkwík MktþkuÄLk {kxu MktþkuÄf Lke[uLke ÃkrhõÕÃkLkk «Þkusu Au.
1. økútÚkk÷Þ çkkÌk†kuíkefhýÚke økútÚkk÷ÞLkk ¾[o{kt ½xkzku ÚkkÞ Au.
11
2. økútÚkk÷Þ çkkÌk†kuíkefhýÚke økútÚkk÷Þ Mkuðk yLku fkÞoLke økwýð¥kk{kt MkwÄkhku ÚkkÞ
Au.
3. økútÚkk÷Þ çkkÌk†kuíkefhýÚke økúÚt kk÷Þ f{o[kheøký økútÚkk÷ÞLkk nkËoÁÃk fkÞkuo yÚkðk
Mkuðkyku Ãkh rðþu»k æÞkLk furLÿík fhe þfu Au.
4. økútÚkk÷Þ çkkÌk†kuíkefhýÚke yãíkLk xufLkku÷kuS, fBÃÞwxh, MkkÄLkku íkÚkk rMkMx{Lkku
WÃkÞkuøk fhe WÃk¼kuõíkkLku ðÄw Mkkhe Mkuðk Ãkqhe Ãkkze þfkÞ.
1.8 MktþkuÄLkLkwt fkÞoûkuºk yLku {ÞkoËk
«Míkwík MktþkuÄLk {kxu Mk{økú økwshkík hkßÞ{kt ykì÷ RÂLzÞk fkWÂLMk÷
ykìV xufrLkf÷ yußÞwfuþLk (yu.ykR.Mke.xe.R.) ytíkøkoík Mkt[k÷feÞ rþûký
ykÃkíke yu{.çke.yu.
(M.B.A.)
yLku ÃkkuMx økúußÞwyux rzÃ÷ku{k ELk {uLkus{uLx
(P.G.D.M.)Lkku yÇÞkMk [÷kðíke þiûkrýf ð»ko 2008-09{kt {kLÞíkk {¤u÷
þiûkrýf MktMÚkkykuLkk fw÷ 87 økútÚkk÷Þku{ktÚke 9 MktMÚkkykuyu {uLkus{uLx «kuøkúk{ çktÄ
fhu÷ nkuÞ yk yÇÞkMk {kxu 78 økútÚkk÷Þku ÃkMktË fhðk{kt ykÔÞk Au.
1.9 MktþkuÄLk ÃkæÄríkyku
«Míkwík MktþkuÄLk{kt ykðhe ÷uðk{kt ykðu÷ økútÚkk÷Þku ÃkkMkuÚke «&™kðr÷
ÁÃku zuxk {u¤ððk{kt ykÔÞku Au. íku{s çkkÌk†kuíkefhýLkku ÷k¼ ÷uLkkh økútÚkk÷Þ,
økútÚkÃkk÷ íkÚkk yk «ð]r¥k MkkÚku Mktf¤kÞu÷ ÔÞÂõík yÚkðk MktMÚkkLke ÁçkÁ {w÷kfkík
îkhk {krníke {u¤ððk{kt ykðe Au.
1.10 «fhýefhý
Mk{økú MktþkuÄLkLku Lke[u «{kýuLkk «fhýku{kt rð¼kSík fhðk{kt ykÔÞwt Au.
«fhý-1 rð»kÞ «ðuþ : yk «fhý{kt MktþkuÄLk Mk{MÞkLke ÃkMktËøke, ÃkMktËøke
{kxuLkk fkhýku, MktþkuÄLkLkk rð»kÞ{kt ykðíkk ÃkËkuLke Ãkrh¼k»kk, MktþkuÄLkLkk
nuíkwyku, {n¥ð yLku ykð~Þfíkk, MktþkuÄLkLkk «&™ku, ÃkrhfÕÃkLkk, fkÞoûkuºk yLku
{ÞkoËk, íku{s MktþkuÄLkLke fkÞoÃkØrík ðøkuhuLke rðMík]ík [[ko fhðk{kt ykðe Au.
12
«fhý-2 MktþkuÄLk MktçktrÄík MkkrníÞLke Mk{eûkk : yk «fhý{kt Ëuþ-rðËuþ{kt
økútÚkk÷Þ çkkÌkMkúkuíkefhý WÃkh «fkrþík ÚkÞu÷ ÃkwMíkfku, Mkk{rÞf ÷u¾ku, ÃkrhMktðkË
÷u¾ku, ÷½wþkuÄ rLkçktÄ íkÚkk {nkrLkçktÄ ðøkuhu MkkrníÞLke Mk{eûkk fhðkLkku «ÞíLk
fhðk{kt ykÔÞku Au.
«fhý-3 MktþkuÄLk ÃkØríkyku : yk «fhý{kt MktþkuÄLkLke ÔÞkÏÞk, nuíkw,
÷kûkrýfíkk, MktþkuÄLk ÃkØríkLke ÔÞkÏÞk, Mkt þkuÄ LkLke ÃkØríkyku, {krníke
yufºkefhýLke heíkku íkÚkk Ãk]Úk¬hý yLku yÚko½xLkLke {krníkMk¼h [[ko fhðk{kt
ykðe Au.
«fhý- 4 Mkt[k÷feÞ þiûkrýf MktMÚkkyku yLku økútÚkk÷ÞkuLkku WËT¼ð yLku rðfkMk:
yk «fhý{kt Mkt[k÷feÞ rþûký ykÃkíke MktMÚkkykuLkku WËT¼ð, rðfkMk, Mkt[k÷feÞ
rþûký ykÃkíke MktMÚkkykuLkk økútÚkk÷ÞkuLkk rðfkMkLke rðMík]ík [[ko fhðk{kt ykðe
Au.
«fhý-5 økú t Ú kk÷Þku { kt çkkÌk†ku í kefhý : yk «fhý{kt økú t Ú kk÷Þ ûku º ku
çkkÌkMkúkuíkefhýLkkuu ykrð¼koð, çkkÌkMkúkuíkefhýLke ykð~Þfíkk, økútÚkk÷ÞLkk fux÷kf
fkÞkuo yLku MkuðkykuLkwt çkkÌkMkúkuíkefhý ðøkuuhuLke rðMík]ík [[ko fhðk{kt ykðe Au.
«fhý-6 «kó fhu÷ {krníkeLkwt Ãk]Úk¬hý yLku yÚko½xLk : yk «fhý{ktt
W¥khËkíkk økútÚkk÷Þku íkhVÚke {¤u÷k zuxk (SPSS MkkuVxðuhLke {ËËÚke)Lkwt Ãk]Úk¬hý
fhe rðrðÄ fku»xfku îkhk hsq fhe íkuLkwt yÚko½xLk fhðkLkku «ÞíLk fhðk{kt ykÔÞku
Au.
«fhý-7 íkkhýku, Mkw[Lkku yLku WÃkMktnkh : yk «fhý{kt íkkhýku, MktþkuÄfLkk
Mkq[Lkku ykÃkðk{kt ykÔÞk Au.
1.11 WÃkMktnkh
«Míkwík MktþkuÄLk{kt økútÚkk÷ÞLkk fkÞkuo, Mkuðkyku yLku Mkt[k÷Lk Ãkh
çkkÌk†kuíkefhýLke yMkhkuu, çkkÌk†kuíkefhý ÃkkA¤Lkk fkhýku íkÚkk {kÃkËtzku ðøkuhuLkk
yÇÞkMkLkku ÷k¼ ¼rð»Þ{kt yk s ûkuºk{kt MktþkuÄLk fhLkkh MktþkuÄfLku, økútÚkk÷Þ
yLku {krníke rð¿kkLk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ ÔÞðMkkrÞfkuLku íkÚkk økútÚkk÷Þ çkkÌk†kuíkefhý
ûkuºku Mktf¤kÞu÷ yusLMke yÚkðk ÔÞÂõíkLku {¤þu.
13
Mkt˼o Mkqr[
Lancaster, H. (1995, December 12). Saving your career when your position is
outsourced. The Wall Street Journal, sec. B1 Retrieved on July 12, 2007 from http://
search.proquest.com
Benaud, C. L., & Bordeianu, S. M. (1998). Outsourcing library operations in
academiclibraries: An overview of issues and outcomes. Englewood, CO: Libraries
Unlimited. 93.
Martin, R. S. & Others (2000). The Impact of Outsourcing and Privatization on
Library Services and Management. p. 41. Retrieved from http://www.ala.org/alaorg/
ors/outsourcing/outsourcing_doc.pdf
Han, Y., Pfander, J. & Bracke, M.S. (2005). Digitizing Rangelands: Providing open
access to the Archives of Society for range management journals. Quarterly
Bulletin of IAALD, 3(4), 105. Retrieved from http://arizona.openrepository.com/
arizona/handle/10150/106439
Winters, B.A. (1994). Catalog outsourcing at Wright State University: Implications
for acquisition managers. Library Acquisitions: Practice & Theory, 18(4), 369.
Benaud, C. L., & Bordeianu, S. M. (1998). Outsourcing library operations in
academiclibraries: An overview of issues and outcomes. Englewood, CO: Libraries
Unlimited. 20.
Martin, R. S. & Others (2000). The Impact of Outsourcing and Privatization on
Library Services and Management. 16, 29. Retrieved from http://www.ala.org/alaorg/
ors/outsourcing/outsourcing_doc.pdf
John Laing. (2008). Outsourcing library services to John Laing integrated services
delivers over £ 1 million of efficiencies for Hounslow. 1. Retried from http://
www.laing.com/uploads/assets/JLIS_CaseStudy_Outsourcing-Hounslow.pdf
Martin, R. S. & Others (2000). The Impact of Outsourcing and Privatization on
Library Services and Management. 42, 43. Retrieved from http://www.ala.org/alaorg/
ors/outsourcing/outsourcing_doc.pdf
Goolsby, K. (2007). Outsourcing’s impact on corporate archiving and library
functions. 1. Retrieved from http://www.outsourcing-center.com/2007-01outsourcings-impact-oncorporate-archiving-and-library-functions-article37503.html
International Association of Outsourcing Professionals. (2007, April). 100: The
2007 global outsourcing. Fortune, 155(7), S11-S12.
NKC. (2007). Libraries: Gateways to knowledge. New Dehli: National Knowledge
Commission. 14. Retrieved from http://www.knowledgecommission.gov.in/
downloads/documents/NKC_Library.pdf
Reitz, J.M. (Ed.) (n.d). Library. In Online Dictionary for Library and Information
Science. Retrieved from http://www.abc-clio.com/ODLIS/odlis_l.aspx
Reitz, J.M. (Ed.) (n.d). ibid.
14
Reitz, J.M. (Ed.) (n.d). ibid.
Martin, R. S. & Others (2000). The Impact of Outsourcing and Privatization on
Library Services and Management. 6. Retrieved from http://www.ala.org/alaorg/ors/
outsourcing/outsourcing_doc.pdf
økqshkík rðãkÃkeX, (h008). MkkÚko økwshkíke òuzýefkuþ: Ãkqhð½ýe Mkrník. y{ËkðkË : LkðSðLk
«fkþLk, 10.
hksøkkuh, rþ.(1993). økwshkík : MÚkkLk yLku Mke{k. ELk ÄeÁ¼kE Xkfh, økwshkík rðïfkuþ:
¾tz 6. y{ËkðkË : økwshkík rðïfkuþ xÙMx, 307-309.
15