türk tiyatrosu ı

TÜRK
TİYATROSU
I
Hazırlayan: Barış Yıldırım
Dersin Adı : Türk Tiyatrosu I
Dersi Veren : Nurhan KARADAĞ
ĠÇĠNDEKĠLER
Dersle ilgili bazı kaynaklar ................................................................................. 7
Bölüm 1 - Köyümüzde ġenlik Var ...................................................................... 7
Oyunlar ........................................................................................................... 7
Nikah Kıyma Oyunu ..................................................................................... 7
Ġnek Kuzulama Dönemi oyunu..................................................................... 7
Berber .......................................................................................................... 8
Deve Oyunu ................................................................................................. 8
Tanım: Köy Seyirlik Oyunları .......................................................................... 8
Tarihsel ve Sosyolojik Köken.......................................................................... 8
Bazı Özellikler ................................................................................................. 8
Bölüm 2 .............................................................................................................. 9
Koç Katımı ġenlikleri ................................................................................... 9
Saya, Saya Bayramı, Saya ġenlikleri, Saya Gezmesi ................................ 9
Saya Gezmesi .......................................................................................... 9
Genel Kurgu ............................................................................................. 9
Bölüm 3 ............................................................................................................ 10
Bir ġaman Töreni .......................................................................................... 10
YılbaĢı [Sersal] .......................................................................................... 10
GüneĢi KarĢılama ...................................................................................... 10
Kurt-Kuzu Oyunu ....................................................................................... 10
Bölüm 4 ............................................................................................................ 11
Dede Oyunu .............................................................................................. 11
Kurgusu .................................................................................................. 11
Arife Gezmesi ............................................................................................ 11
Çiğdem Bayramı ........................................................................................ 12
Bölüm 5: Öksüz Oğlan Çiçeği .......................................................................... 12
Öksüz Oğlan Çiçeği ................................................................................... 12
Diyarbakır Beri Töreni ................................................................................ 12
Adıyaman Beri Töreni ................................................................................ 12
Hıdrellez .................................................................................................... 13
Hıdrellez – Çorum ................................................................................... 13
Hıdrellez – Çanakkale, Helvacı Oyunu ................................................... 13
2
Sivas Öküz KoĢma Töreni (Çift Duası Merasimi) ...................................... 13
Tokat Bahar ġenliği ................................................................................... 13
Bölüm 6: Yağmur Gelin.................................................................................... 14
Yağmur Gelin (Adıyaman) ......................................................................... 14
BaĢka Köye giderken… .......................................................................... 14
Yağmur Bebek (Diyarbakır) ....................................................................... 14
Yağmur Gezmeleri ..................................................................................... 14
Yağmur Duası (Manisa) ............................................................................. 15
Yağmur Bebek (Çamur) ............................................................................. 15
Davar Çalma (Diyarbakır) .......................................................................... 15
YılbaĢı Oyunu: Çoban (Diyarbakır)............................................................ 15
Bölüm 7 ............................................................................................................ 15
Galuç ......................................................................................................... 15
Ġlk Tohum ................................................................................................... 16
Yağmur Duası ............................................................................................ 16
Kımıl Oyunu ............................................................................................... 16
Ekin Kurtarma Duası ................................................................................. 17
Hasat Sonu ................................................................................................ 17
Yayla ġenlikleri - Boğa GüreĢi ................................................................... 17
Bölüm 8: Düğünün Hayırlı Olsun ..................................................................... 17
DÜĞÜNLER .............................................................................................. 17
Sin Sin Oyunu ............................................................................................ 18
Bölüm 9: Düğünün Hayırlı Olsun 2 .................................................................. 18
Düğünler ....................................................................................................... 18
Kelek Oyunu .............................................................................................. 19
Damat Giydirme......................................................................................... 19
Gelin BaĢı .................................................................................................. 19
Bölüm 10: NeĢeniz Bol Olsun .......................................................................... 20
Tokat Omuz Halayı .................................................................................... 20
Kartal Dansı ............................................................................................... 20
Ölü Oyunu ................................................................................................. 20
Kalaycı Oyunu ........................................................................................... 20
3
TARĠHLERĠNE GÖRE DERSLER
Ders 1: 30 Eylül 2003 ........................................................................................ 7
Ders 2: 7 Ekim 2003 .......................................................................................... 9
Ders 3: 14 Ekim 2003 ...................................................................................... 11
Ders 4: 21 Ekim 2003 ...................................................................................... 14
Ders 5: 4 Kasım 2003 ...................................................................................... 16
Ders 6: 11 Kasım 2003 .................................................................................... 18
4
5
6
Ders 1: 30 Eylül 2003
Dersle ilgili bazı kaynaklar
- Köy Seyirlik Oyunları’nın Öz ve Biçimi, Nurhan Karadağ, ĠĢ Bankası
yayınları1
- Dionysos ve Anadolu Köylüsü
- Oyun ve Bügü, Metin And
 Bir video izlendi.
ANADOLU KÜLTÜRÜ; Anadolu'da Türkler'den önceki yerel halkların
kültürünün, Orta Asya'dan getirilen kültürün ve Ġslam kültürünün birleĢimidir.
Su: bolluk bereketi temsil eder.
Ateş: Yıkım, felaketi temsil eder. [Acaba? Burası derste netleşmedi.]
Bölüm 1 - Köyümüzde ġenlik Var
Kanal
: TV 1
Müzik
: Ezginin Günlüğü
Sunucu ve Hazırlayan : Nurhan Karadağ
Oyunlar
Nikah Kıyma Oyunu
Yöre : Balıkesir – Havran
Kadınlar oyuncu olmuyor. Gelini erkek canlandırıyor. Bir nikah kıyma
iĢlemleri canlandırılıyor. Ama kağıda çubukla yazıyorlar, adam mührü
kalçasıyla kağıdın üzerine oturarak basıyor. Normal nikah sözleri söyleniyor:
– Vardınız mı?
– Vardık.
– ġahit olur musunuz?
– Oluruz…
Ġnek Kuzulama Dönemi oyunu
Yöre: Çanakkale
Kadınların kendi arasında çıkardığı bir oyun.
1
ĠĢ Bankası, içinde müstehcenlik olduğu gerekçesiyle bu kitabı piyasadan çekmiĢ. Kitap N. Karadağ’ın
bitirme ya da doktora tezi
7
Berber
Yöre: Çorum
Çalı süpürgesi, önce köpürtme fırçası, sonra kılları temizleme fırçası
olarak kullanılıyor. Tencere gibi bir Ģey tıraĢ kabı oluyor. KaĢağı gibi bir Ģey ise
tarak yerine geçiyor.
Deve Oyunu
Yöre: Sivas
Tanım: Köy Seyirlik Oyunları
Köylülerin belirli günlerde, “oyun kurma”, “oyun çıkarma” gibi adlar
altında yaptığı dramatik gösterilerdir.
Tarihsel ve Sosyolojik Köken
Eski gelenekler günümüzde de bir Ģekilde yaĢıyor. Örneğin Kalkolitik
çağda mezarlara yiyecek bırakma geleneği bugün de bir Ģekliyle var. (Hâlâ
mezarlara bulgur vb. bırakılıyor, mezarlara giderken çocuklara dağıtmak için
şeker alınıyor, toprağa su dökülüyor vb.)
Ritüelizm: Bolluk, yağmur, üreme vb. için yapılan büyü ve törenlerin
bugünkü seyirlik oyunların / köy oyunlarının temeli olduğunu düĢünüyor.
Gerçekten de bu oyunlar özellikle mevsim dönüĢ zamanlarında, üreme
zamanlarında yapılıyor. ġamanizm ile de bağları olduğu düĢünülüyor.
Bazı Özellikler
- Sahne yok, prova yok.
- Sahne çoğu zaman açık hava, köy meydanı olurken; kıĢ aylarında büyük
bir oda olabiliyor.
- Oyuncu ve seyirci aynı; köylü. Aksi halde iĢlevi yerine gelmiyor. Çünkü bu
oyunlar “interaktif”, yani seyirciyle etkileşimli. Sorular soruluyor, izleyenler
oyuna katılabiliyor.
- Müzik canlı.
- Aksesuar, kostüm, dekor; elde ne varsa o.
- Bazı aksesuarlar hem mizah amaçlı hem de belki dışarıdan daha rahat
görülebilsin diye özellikle büyük oluyor. Örneğin: tıraş fırçası yerine çalı
süpürgesi
- Ritüel oyunları genelde kadın-erkek oynanırken, eğlence oyunları sadece
kadınlar ya da sadece erkekler arasında oynanıyor. Bu durumlarda karĢı
cins de canlandırılıyor.
8
Ders 2: 7 Ekim 2003
 Belgeselin 2. Bölümü izlendi.
Bölüm 2
Koç Katımı ġenlikleri
Yöre: Erzurum-Hınıs-Şahmerdi köyü
Bu Ģenlikler Anadolu’nun birçok yerinde gerçekleĢtiriliyor.
Vakit: Kasım ayının sonları.
Sonbaharda koçlar koyunlar süsleniyor, boynuzlarına nar, elma vb.
takılıyor; bunlar bereketi simgeliyor. Üzerlerine döllenmeyi ve bereketi
simgelemek üzere birer kız ve bier erkek çocuk bindiriliyor. Bütün köylü
meraya çıkıyor, yenilip içiliyor. Koç katımı (çiftleĢme) yapılıyor.
Saya, Saya Bayramı, Saya ġenlikleri, Saya Gezmesi
Koç katımının (döllenmenin) 100. Günü kuzunun ana karnında tüylendiği
düĢünülüyor. Bu da ġubat ayına denk geliyor. Bundan 50 gün sonra ise
kuzular doğuyor.
Bu Ģenlikler sırasında türkü söyleyene sayacı deniyor.
Saya Gezmesi
Çobanlar bu bayramda ev ev dolaĢıp yiyecek topluyor. Çoban
sevindirildiği zaman koyunların çoğunun diĢi olacağı düĢünülüyor. Çobanlar,
töre gereği geldiklerini söyleyip bereket duası anlamında maniler söylüyorlar.
Konya’da çobanlar gece yarısı bacadan torba sarkıtıp hediye istiyorlar.
Genel Kurgu
-
Çoban devesiyle geliyor.
Köyde kalmak için muhtarla pazarlık ediyor.
Köylü çobandan kızlarını oynatmasını istiyor.
Kızlar oynarken kaçırılıyor.
o Bu ayaktan sonrası bazı yörelerde aşağıdaki gibi gerçekleşiyor:
o Kaçırma uygun görülmediği için kız isteniyor. İsteyen iki kişi ak ve
kara oluyor (biri ak sakallı, biri isler sürünmüş; ya da biri ak kispetli
diğeri kara kispetli (Sivas))
o İkisinin de mal varlıkları soruluyor. Kara olan “benim her tarafım altın”
diyor. Aslında tohum olduğunu, öz olduğunu söylemeye çalışıyor.
o İki taraf kızı almak için güreşiyor.
o Ak olan (yaşlı olan) ölüyor. Sonra diriliyor. (“Öleni de, yeneni de
getirdik,” denilince, “Ölen nasıl dirildi?” diye de soruluyor esprili bir
şekilde.)
o Bir de halay yarışması yapılıyor.
9
-
o Sonunda, özellikle de ölenin dirilmesi sonrası şenlikler yapılıyor.
Tarlaya götürüp seviĢiyorlar. SeviĢme gelini temsil eden kiĢinin (o da bir
erkek) erkeğin kucağına oturması ya da uzanması vb. ile simgeleniyor.
Kızların kaybolması üzerine ağıtlar yakılıyor.
Tilki, köpek ya da jandarma kızları buluyor.
Kızların bulunması üzerine yeniden Ģenlik eyleniyor.
Bölüm 3
Bir Şaman Töreni
Orta Asya’dan gelen bir kadın Ģamanın hasta iyileĢtirme töreni:
ġaman göğe yükselir. Göğün 9 katı vardır. En üst kata çıkan tanrıya en
yakın, en iyi Ģaman kabul edilir. ġaman gezisini taklit yoluyla anlatır. Bu
esnada dans da yapar. Dansı, bir merkezin etrafında dönerek dans etme,
sonunda da bitkin düĢüp yorulma çizgisini izler. Özel bir eğitimle kendinden
geçmeyi, esrikleĢmeyi öğrenmiĢtir. Bu yüzden de sonunda güçsüz düĢer. Bu
esnada çeĢitli illüzyonlar da yapar. (Örneğin ateĢe bir Ģeyler atıp harlandırmak,
ağzından ateĢ çıkarmak vb. de buna dahildir.)
ġamanlar özellikle mevsim dönemlerinde tören yaparlardı. Bunların
Anadolu seyirlik oyunlarında hayli etkisi vardır.
YılbaĢı [Sersal]
Yöre : [Özellikle Kürt bölgeleri]
Zaman
: Yılbaşı
Bir köyden diğerine gidildi. Bir baĢka örnekte ise Diyarbakır’ın bir köyüne
gidenler Ağrı’dan kız kaçırıp geldiklerini, yolda kimsenin onları almadığını
söyleyip baĢlık parası istiyorlar. BaĢlık parası bizde ayıp deniyor ve güreĢ
oluyor. Kazanan koçu “alıyor”. GüreĢenlerden biri ölüyor, etrafında [Ģaman
dualarına benzer] bir dans yapılıyor. Ölen yaĢlı adam oluyor. [Galiba sonra
diriliyor]. Oyunculardan yaĢlı bunu Ģöyle anlatıyor: “Eskiyen yıl benim, yeniyen
yıl bu!”]
[Bu programların çekimi esnasında Türkçe konusunda epey sorun
yaĢandığı, bazılarının “Biz TRT’ye oynamayız” dediği anlatılıyor.]
GüneĢi KarĢılama
Yöre : Sivas
Zaman
: Kış ortasında, [tahminen ilk cemre sırasında]
GüneĢi karĢılamak için, karda kıĢta çıkılıyor.
Kurt-Kuzu Oyunu
Yöre: Diyarbakır
10
-
-
Çoban uyuyor. Uyuması, abasının üzerine oturup etrafı seyrederken
baĢının birden düĢmesi Ģeklinde, oldukça sembolik fakat iyi bir oyunla
oluyor.
Kurt etrafta dolaĢıyor, bir koyun kapıyor.
Çoban uyanınca koyununa ağlıyor. Köpeği, iyi bekçilik edemedi diye
dövüyor.
Kurdun bir sonraki saldırısında kurt yakalanıyor ve öldürülüyor.
Ders 3: 14 Ekim 2003
Bölüm 4
Dede Oyunu
Yöre : Karaman
Zaman
: Recep ayından bir hafta önce.
Çocuklar tarafından oynanıyor.
(Bu oyun, yaĢlı bir nineden derlendikten sonra kurgulanmıĢ, rejiyle
yeniden canlandırılmıĢ. Anlatımda geleneksel gibi görünüyor ama o an
yaĢayan bir oyun değil. Bu yüzden de, özellikle de çocukların, rol yaptığı gayet
belli.)
Kurgusu
-
-
-
Çocuklar cam, porselen kırıkları topluyorlar.
Recep ayına aynı zamanda piĢi ayı da deniyor. PiĢi birçok yerde bereket
simgesi olarak görülüyor. Kadınlar topluca piĢi yapıyor.
Kerpiç vb.den “Dede” yapılıyor, çamurla sıvanıyor. Bütün gövde cam,
porselen kırıklarıyla kaplanıyor. Kömürden göz, kemikten burun, kiremitten
ağız, beyaz taĢlardan saç yapılıyor.
Yapılan piĢilerden birkaç tanesi dedenin omzundan, kolundan geçirilen
ĢiĢlere takılıyor. Omzuna mum konuyor. KarĢısında tekerlemeler
söylenerek oyunlar oynanıyor.
Bir haftalık oyunlarda amaç, diğer mahallenin dedesini yıkarak piĢileri
almak. Bunu baĢaran kazanmıĢ sayılıyor.
Dedeyi yıkmak, “eskiyi günahlarıyla birlikte öldürüp, toplumu da
günahlarından arınmak” motifini simgeliyor.
Arife Gezmesi
Yöre : Balıkesir, Havran [ve daha bir çok yer]
Zaman
: Bayram arifesi
Çocuklar arife günleri bayramlık giysileriyle evleri dolaĢıp Ģeker,
kuruyemiĢ vb. topluyor.
Bu bilinen olayın kökeni, muhtemelen doğanın çeĢitli dönemlerinde
11
yapılan ve bereket amaçlı olan ritüellere dayanıyor. Zaten birçok oyunda kapı
kapı gezerek yiyecek vb. toplamak var.
Çiğdem Bayramı
Yöre : Çorum
Zaman
: Bahar
Çiğdem çıkınca, çocuklar, baharın müjdecisi olan bu çiçekleri toplamaya
gidiyorlar.
Çiğdemden çelenkler yapıyor, baĢlarına takıyorlar, türküler söyleyerek
geri dönüyorlar.
Çiğdemden dönen çocuklar evleri dolaĢıp bulgur, yağ topluyorlar. (“Yağ
verenin oğlu olsun, bulgur verenin kızı olsun.”!) KarĢılığında çiğdem veriyorlar.
Bu oyunda ak-kara çatıĢması, ölüp dirilme iĢleri, yani “büyüler”
bulunmuyor. Canlanan tabiatın kendisi oyuna girmiĢ durumda.
Bölüm 5: Öksüz Oğlan Çiçeği
Öksüz Oğlan Çiçeği
Yöre : Keskin
Zaman
: Bahar
Çocuklar çiğdem benzeri bir çiçek olan öksüz oğlan çiçeği toplamaya
gidiyorlar. DönüĢte, yanlarındaki öksüzle birlikte, yine evleri dolaĢıyorlar.
Toplanan giyecekler öksüz çocuğa veriliyor, yiyecekler birlikte yeniyor.
Diyarbakır Beri Töreni
Yöre : Diyarbakır [ve Kürt illeri]
Zaman
: Mevsimin ilk sütünün sağılacağı gün
Mevsimin ilk sütünün sağılacağı gün, çoban bir koyunu süslüyor ve sürü
sahibinden bahĢiĢ istiyor [Koyun, keçi, öküz vb. süsleme motifi]
Koyunların üstüne haĢlanmıĢ nohut atılıyor, süt kovanlarının altına
soğan koyuyor, “bereketli olsun” diyorlar. Tüm bunlar bereketi simgeliyor.
Adıyaman Beri Töreni
Yöre : Adıyaman
Zaman
: Davarın dışarıda yatacağı ilk gün.
(Bu tören, bir anlatıcı tarafından anlatılıyor.)
Sağım vakti geldiğinde çoban “yarın sürüyü getirmeyeceğim, kadınlar
beriye gelsin,” diyor.
Kadınlar, çocuklar, yolda gördükleri kiĢileri de çağırarak oraya gidiyorlar.
Yanlarında yumurta, nohut vb. bir Ģeyler de hazırlıyorlar. Bir gelin de çobana
hediye götürüyor.
12
Süt sağılacak satılların (kova) etrafına kırmızı kurdeleler sarılıyor, bunlar
süsleniyor.
Hıdrellez
Yöre : Anadolu
Zaman
: 6 Mayıs
Hızır baharın simgesidir. Bastığı yerlerde güller açar. Ölmezlik sırrına
ermiĢtir.
Sofilere göre Hızır, denizde allahın halifesi, karada vekilidir. Bütün
dilleri konuĢur.
Hızır’la ilgili inanıĢların kaynakları GılgamıĢ Destanı, Ġskender efsanesi
ve Ġlyas’la ilgili bir Yahudi efsanesidir.
6 Mayıs’ın Hızır ve Ġlyas’ın buluĢtuğu gün olduğuna inanılır.
Hıdrellez – Çorum
-
Sadece kadınlar, bazen de gençler kutluyor.
Her ev kesesine göre yiyecekler hazırlayıp, mahalleyle mesireye çıkıyor.
Hangi mahalleden oldukları belli olsun diye kızlar birörnek giyinir.
Koyun Baba türbesine gidilip dilekler söylenir.
Oğlan anaları, bekar kızlar, niĢanlılar ayrı ayrı toplanır. Oğlan anaları kız
beğenirler, hatta orada isterler, sözleri bile kesilir.
Hıdrellez – Çanakkale, Helvacı Oyunu
Müzikli halk oyununda genç kızlar oynuyor. Ortaya bir tencere
konularak, helva yapımı ve helvanın etraftakilere dağıtılıp onların yemesi
yansılanıyor.
Sivas Öküz KoĢma Töreni (Çift Duası Merasimi)
Yöre : Sivas
Zaman
: Toprak sürme vakti
- Bu törenden önce hiçbir köylü tohum atmıyor, tarla sürmüyor.
- Törende dağıtılan Ģerbeti ilk içen, gelecek yılki töreni kendisinin organize
edeceğini belirtmiĢ oluyor.
- Bir dede öküzün boyunduruğuna özel yapılmıĢ [ortası delik, “bilik” gibi
ekmekler] ekmekler takıyor (bereket simgesi).
- Sabanın çıkardığı topraklar süren kiĢini sırtına atılıyor (bereket simgesi).
- Bir yarıĢ yapılıyor. KoĢuyu kazanan çocuğa bu ekmeklerden veriliyor.
Tokat Bahar ġenliği
Yöre : Tokat, Almus, Durudere
Zaman
: Bahar başı (23 Nisan)
- Genç kızların baharı karĢılama töreni.
- 23 Nisan’dan 3 gün önce kızlar kırlara çıkıp 7 çeĢit çiçek topluyor. 7
13
-
çeĢmenin suyu toplanıyor.
Çiçeklere kızların bir takısı bağlanıp bu suya konuluyor.
ÇekiliĢte hangi kızın çiçeği çıktıysa, onun dileğinin olacağına, murada
ereceğine inanılıyor ve kız türkü söylüyor.
Semah dönüyorlar.
Ders 4: 21 Ekim 2003
Bölüm 6: Yağmur Gelin
Yağmur Gelin (Adıyaman)
Yöre : Adıyaman, Kahta
Yağmuru yağdırmak için yapılan bir törendir.
Ekmek yapılır, bu ekmeği veren allaha dua edip birer lokma yenir.
YılbaĢlarında dilenmeye çıkılır. “Yağmur Gelin” dedikleri bir kukla yapılır.
Damların tepesinden torba sarkıtılır, herkes gücü ölçüsünde bir Ģey (yiyecek)
verir.
Başka Köye giderken…
Köy gezmesi bittikten sonra baĢka köye giderken,
Gelin
: Yağmur Gelin yerine, gelin kıyafetine giymiĢ bir genç.
Hoca
: Ak sakal takar
KeĢiĢ
: Bir serpuĢla Hıristiyan keĢiĢine benzer
Ġjik (?)
: “Ġnsanları güldürmek için” yüzünü, dizine kadar ayağını siyaha
boyar.
Davullu zurnalı, fener alayı gibi bir kol kurarlar. Yeni köyün ileri geleninin
evine giderler. Bu evden bir Ģey veriliĢ. Ġjik kabul etmez. Ölü gibi yere yatar.
Sonra bir Ģeyler gelir Ġjik kalkar. [Birinci ölme dirilme]
Bir de bakılır ki gelin kaçırılmıĢ. Ġjik, bir köpek gibi koklayarak gelinin
yerini bulur. Bir Ģenlik kurulur. Kızı kaçıran Ģenlik esnasında Ġjik’i vurur. Gelin,
onun baĢında ağıtlar yakar. KeĢiĢ gelir, haç tutar, maharetlerini gösterir,
uyandıramaz. Ardından ak sakallı Hoca gelir, Kuran’ı 3 kez hızla kapatınca Ġjik
uyanır. [İkinci ölme dirilme]. Şenlik olur. Köye dönülür.
Yağmur Bebek (Diyarbakır)
Yöre : Diyarbakır
Köy çocukları Yağmur Bebek denilen bir kuklayla evleri gezer. Ev sahibi,
yağmurun simgesi olarak, suyla bebeği ıslatır. Çocuklara da biraz su serper.
Yağmur Gezmeleri
Yöre : Konya (Karaman)
Ucunda bir yuvarlak plaka olan bir sopayla ev ev gezilir. Yuvarlağın
14
üstüne konulan yiyecekler toplanır.
Bir baĢka köyde, çocuklar Yağmur Gelin kuklasıyla ev ev yiyecek toplar.
Sonra gelin ıslatılır. Suya atılır. Toplanan yiyecekler piĢirilip yenir.
Yağmur Duası (Manisa)
Yöre : Manisa-Turgutlu
Bir çocuğun baĢına çuval geçirilip Yağmur Bebek yapılır. Ev ev dilenilir.
Türküler, tekerlemeler söylenir. Çuvaldaki çocuk her ede ıslatılır. Toplanan un
ve zeytinyağıyla lokma piĢirilir.
Yağmur Bebek (Çamur)
Yöre : Çorum
Çocuklar büyük bir özenle çamurdan bir bebek ve beĢik yapar, bebeği
beĢiğe yatırırlar. Bebeği ıslatırlar. Tanır yağmur vermezse bebek kuruyup
çatlayacak, ölecektir. Tanrının merhametine sığınılır.
Yine Çorum’da bazı yerlerde bir bebek yapıp dolaĢtırılır.
Davar Çalma (Diyarbakır)
Kadınlar tüfeklerle, sopalarla komĢu köyün sürüsünden davar çalarlar.
“Yağmur daha da yağmazsa kadınlar bile hırsızlık yapar” mesajı verilir. Sonra
iki köyün ileri gelenleri bir araya gelir, “Koyunlarınızı bereket için çaldık,”
diyerek barıĢırlar.
Bu gösteri çekilirken köyün bir kısmı TRT’ye oynamak istemediği
için, bu gerçek olay mizansen şeklinde canlandırılmış ve kadınları da
gençler (söz verdikleri için) oynamışlar. Normalde bu bir oyun değil,
gerçekten yapılan bir çalma eylemi.
YılbaĢı Oyunu: Çoban (Diyarbakır)
Yöre : Diyarbakır
Aynı tarlayı iki çobana kiralayan bir adam vardır. Çobanlar, tarla için,
artlarına koyunlarını (koyun kılığına girmiĢ insanlar) alıp kılıç-kalkan savaĢı
yaparlar.
Daha sonra biri diğerinin koyununu çalar. Koyun çalma tartıĢması
yapılır. Karar vermesi için ağanın yanına gidilir. Bu tartıĢmalar esnasında
koyunları sayarlarken döverek sayarlar [mizah öğesi katılır]. Bu arada koyun
çalan çoban Ağa’ya rüĢvet verir (oyunda 5 milyon TL). Diğer çoban koyununu,
karĢıt çobanının sürüsünde bulup getirir. Koyunun kulağına “Benim koyunum
musun?” diye bağırır. O da “Me!” diye (onaylayarak) cevap verir. Sonuçta iĢ
tatlıya bağlanır.
Bölüm 7
Galuç
Yöre : Adıyaman-Kahta
15
Hasadı canlandıran müzikli bir halk oyunudur. Orak biçme, testiden su
içme vb. davranıĢlar yapılır.
Ġlk Tohum
Yöre : Konya-Karaman
Tarlasına ilk tohumu atan köylü (zorla) suya atılıp ıslatılır. Yarı Ģaka yarı
ciddi bir tören.
 Video kaset eksik olduğu için bölüm tam olarak izlenemedi.
Ders 5: 4 Kasım 2003
Belgesel 7. Bölüm (devam)
Yağmur Duası
Yağmur dualarında ters ya da eski elbise giyilir, koyunlar meletilir,
çocuklar ağlatılır. Bunun amacı tanrıdan acıma istemektir. Ellerin ters bir
Ģekilde yere çevrilmesi de yağmur görüntüsünün yansılanmasıdır.
Yöre: Adıyaman Kahta
Hava kurak gittiğinde kadınlar toplanır, çobanı yakalayıp çaya atarlar.
Kendileri de suya girip ıslanırlar. Amaç yağmurdur.
Yöre: Çorum-Alaca
Köylüleri yağmur duasına çağırmak için bir kalburdaki kurbağayı türkü
söyleyerek ıslatırlar.
Yöre. Ankara-Keskin
ÇeĢme baĢında toplanan kadınlar bir ailenin ilk kızını bir gerekçeyle
döverek ıslatırlar. Kızı ailesi göndermiĢtir.
Yöre: Çorum
Kıyafetlerini ters giyip ellerini yere çevirerek yağmur duası yaparlar.
Kımıl Oyunu
Yöre: Urfa
Bir kiĢi tırpanla buğday biçerken bir çok insan da bu biçme hareketini
yansılar. Bu arada davul-zurna çalar.
Sonra Kımıl oyunu oynanır. Bu tarladan kımıl zararlısının toplanıp
ĢiĢelere doldurulmasının hikayesidir.
Bir kımıl baskını esnasında köylü kımıl toplayıp ĢiĢelere dolduruyor,
16
Hacı'ya satıyor, Hacı da devlete satıyor. Bundan bir oyun çıkartıyorlar. "Biz
zaten bahane arıyoruz oyun çıkartmaya. YürüyüĢten bile oyun çıkartabiliriz."
diyorlar.
Ekin Kurtarma Duası
Yöre: Ankara-Keskin
Hacı BektaĢ adına dua okunurken buğday biçiliyor. Tırpanlarını ağanın
önüne bırakıyorlar. Ağa da hepsine bahĢiĢ dağıtıyor.
Hasat Sonu
Yöre: Çanakkale-Biga
Zaman: Hasat Sonu (Ağustos Sonu)
Delikanlılar toplanır. Biri kadın kılığına girer. Ev ev dolaĢıp bir Ģeyler
toplarlar. Bunları satıp cümbüĢ yapar, içerler.
Bu arada biri haklarını vermezse (diyelim uyur da duymazsa) onun
kapısını çalarlar. Adam Ģikayet eder. Kahvede delikanlı baĢı çağrılır. Adamın
gerekçeleri dinlenir. Sonra onların hakkını verir, kapısını alır gider.
Yayla ġenlikleri - Boğa GüreĢi
Yöre: Artvin
Zaman: Yaylaya çıkmadan önce. Temmuz başı.
Temmuz baĢında yaylaya çıkılır. Eylül sonunda inilir, buğdaylar biçilir.
Yaylaya çıkmadan önce Ģenlikler yapılır. Boğalar güreĢtirilir
(dövüĢtürülür). BaĢ boğa seçilir. Bu boğa yaylaya giden hayvanların öncüsü
olur, onları gerçekten de korurmuĢ.
Hasat sonunda türküler söylenir Oyunlar oynanır.
Bölüm 8: Düğünün Hayırlı Olsun
DÜĞÜNLER
Yöre: Niğde-Aksaray
Köroğlu türküsüyle açılır. Ak sakallı, Kara Ozan ve Gelin var. Bir araya
gelirler, selamlaĢır, birbirlerinin memleketlerini, hallerini hatırlarını, çocuklarını
sorarlar. Karayla ak döğüĢür. Sonunda Ģenlik yaparlar. Burada kız kaçırma vb.
motifler görülür.
Yöre: Çorum
Gelinin gideceği gün kız tarafı erkek tarafını ıslatır. Damat tarafından biri
çeĢmede iyice ıslatılır.
Yöre: Balıkesir
Bir mahkeme kurulur. KarĢı tarafa baklava cezası, para cezası, suya
17
bastırılma cezası verilir. Savcılık iddia eder, temyiz olmadığı söylenir. Bir
mahkeme yansılanır.
Yöre: Biga
Kadınlar ve erkekler değiĢik oyunlar çıkarırlar.
Kadınların Kezban Ana oyununda: Gelin bir yere oturur. Etrafında biri
yeri süpürür. ÇeĢitli kiĢiler (sarhoĢ, eskici, hoca) gelip kızı isterler. Bir kaç kez
isteyen olur. Sonunda sarhoĢ kızı kaçırır, diğerleri de anayı döver. Sonra
barıĢılır. Hoca nikah kıyar.
Yöre: ?
Atlılar bir değneyi yere çarparak bir ipin üzerinden aĢırtmaya çalıĢırlar.
Kazanan ipin üzerindeki hediyeleri alır.
Yöre: Diyarbakır - Damat Ağacı
Bir ağaca meyvalar takılır. Gelin girerken bu meyveleri üzerine dökerler.
Amaç bolluk berekettir ve böyle de açıklarlar. AĢı bol olsun diye, geline, ekmek
ve kaĢık verilir. Kapıdan içeri girerken de yumurta kırılır.
Yöre: Konya Karaman - Sebze Bahçesi
Bir "bahçe" hazırlanır. Biri gelip "üzüm, Ģeftali vs. eksik, kızı vermeyi"
der. Pazarlık yürür. Biri gelip ağaçlardan birini devirir. Gelin, Arap, tülbentli vb.
tipler topluca ölürler. Para vererek diriltilirler. ġenlik yapılır.
Yöre: ?
Sin Sin Oyunu
Sık oynanan bir halk oyunudur. Müzik eĢliğinde birbirlerine meydan
okurlar ve dövüĢürler.
Ders 6: 11 Kasım 2003
Bölüm 9: Düğünün Hayırlı Olsun 2
Düğünler
Yöre : Konya-Karaman
Damat ve sağdıçlar özel giysileri içinde, omuzlarında yağlıklarıyla gelir.
Tülbentli (baĢında çorap var), Dede, Gelin (kılığındaki erkek), Efeler, Arap
(bütün vücudu boyanmıĢ) gelir. Burada kılık değiştirme geleneği vardır. Düğün
alayından gelin kaçırılır. Arap (belgeselde kötülük-kıtlık sembolü olarak gösteriliyor
ancak her zaman öyle değil, daha çok giden kışı simgeliyor) ölür. Dirilmesi için para
verilir.
18
Su dökerler. Damat yemiĢ ve buğday saçısını gelin alayına serper. Silah
atılır. Damat için su dolu testiyi tekmeleyerek kırar. Gelin dolu kovayı döker.
Gelinin kucağına soyun devamını simgeleyen erkek çocuk verilir.
Kelek Oyunu
Yöre: Adıyaman
50-60 yıl önce çıkmıĢ. Yörede iki gözü de kör ama çok usta bir kelekçi
varmıĢ. Çıkacağı yeri eliyle koymuĢ gibi bulurmuĢ. Urfa’dan gelin getirmeye
giden Kahtalılar, bunun keleğiyle Fırat’ı geçmek isteyince, Maksut adlı kör
kelekçi “geminin temposuyla zurna çalarsan geçiririm, para da almam,” demiĢ.
Böylece bu tempoyla çalınan müzikle bir oyun ortaya çıkmıĢ.
Damat Giydirme
Yöre: Bir çok yöre
Zurnaların ve zılgıtların eĢliğinde damat’a beyaz gömlek, yeni elbise
giydirilir. Bazı yörelerde damadı çırılçıplak soyarlar. Bunlar yeni bir yaşamı
simgeler.
Gelin BaĢı
Yöre : Toroslar
Gelinin baĢı yüksek bir Ģekilde yapılır. Hayatının mutlu olması için elini
Ģerbete batırıp kapıya (gelin gittiği evin kapısına) sürer. Ağzı “tutuk” olsun diye
ağzını kapatırlar. Büyük bir bayrak direğinin üzerine bir Ģeyler asarlar. Çubuğu
silkeleyerek üzerindeki yiyecekleri dökerler.
Yöre : Artvin-Şavşat
Önde oğlan tarafı yenge, sonra gelin, sonra kız tarafı yenge ata bindirilir.
Alay, önlerinde onlar olmak üzere yola düzülür. YavaĢ giderler. Yolları kesilir
(çeper yapılır). Oğlan tarafı bahĢiĢ, hediye vererek yolu açar.
Yol uzun sürerse biri “yorulup bayılır”. Uyandırmak için kız tarafı börekçörek dağıtır.
Damat ve sağdıç çatıda ya da balkonda bekliyordur. Gelin havası, gelin
türküsü eĢliğinde gelin gelir. Ona verilecek hediyelerden biri (hayvan) çıkartılır.
Bu hayvana niĢan konulup geri gönderilir.
Önce oğlan tarafı yenge, sonra gelin iner. Gelin ters çevrilmiĢ bir kazana
iner. Bunun bereket olsun diye olduğu söylenir2. Para ve Ģeker saçılır. Gelinin
Ģeker tutarsa geçimli, para tutarsa kısmetli olacağı kabul edilir.
Ertesi gün gelinin yüz açma töreni yapılır. Gelin yengelerle ortaya gelir.
Sağda kız tarafı yenge, solda oğlan tarafı yenge vardır. Kaynata bıçağıyla
ortaya gelir “BaĢını mı keseyim, dilini mi keseyim?” der. Yenge “BaĢını kes, dili
2
Buna dair baĢka yorumlar da var: Kazanın kapalı olmasının, gelinin ağzının kapalı olması anlamına
geldiği söyleniyor. Kazanın rahim simgesi olduğu söyleniyor; ki bu da bereket anlamına geldiğini
doğruluyor.
19
de beraber gider,” der. Gelinin yüzü açılır. Geline, anonslar eĢliğinde
(“amcasından keçi” vs.), çeĢitli hediyeler verilir.
Türkü, çalgı, Ģenlik baĢlar. Ġyi oynayanlar oyunlar oynar. Derken gelinle
damat da oyuna davet edilir. Büyük bir halka eĢliğinde oynanır. Oyunlar öğlen
12’den gece 12’ye dek sürer.
Bölüm 10: NeĢeniz Bol Olsun
Tokat Omuz Halayı
Yöre : Tokat
Kızlar erkeklerin omzuna çıkarak halay çeker. Erkeklerin de baĢlığı
vardır, ki bu yalnızca Tokat’a özgüdür.
Kartal Dansı
Yöre : Diyarbakır (ve bir çok yöre)
Bir adam bir kayanın üzerinde, kartal hareketlerini yansılar. BaĢkaları da
buna katılır. Derken kartallar paylaĢım kavgası yaparlar. Bu dans Orta ve
Doğu Anadolu’da oldukça sertken, Ege’de daha yumuĢaktır 3.
Ölü Oyunu
Yöre : Sivas
Bir temsili “ölü” gelir. BaĢında ağıt yakarlar4. Bu oyunun hazırlıkları
esnasında oyuncu merdivene yatırılır. Yufkadan bir mask yapılır. Ölünün
diĢlerine soğan yerleĢtirilerek yufka serilir. Maskın üzerinde göz ve burun
delikleri açılır5. Ölü kaldırılır. Etrafında oynanır.
Kalaycı Oyunu
Biri körük, biri kalaycı (ak sakallı), biri kalaycının çırağı ya da oğlu olur.
Tellal kalaycının geldiğini ilan eder. Komik hareketlerle kalaylama hareketini
yansılarlar. Kalaycıyla oğlu bazen atıĢır. Körük boĢaldığı zaman Kalaycı içine
üfler vs.
Burada zeybeklerin dansı kartala benzetiliyor. [Hayli şüpheli bir yorum]
Ağıt yakarken gerçekten de o köyde bir hafta önce ölmüĢ bir gelinden bahsediliyor: “Yol olsaydı
ölmeyecektin!”
5
Çekim sırasında az daha boğuyorlarmıĢ adamı!
3
4
20