docİndir
download 
Şikayet Transkript
İndir
T.C. MARMARA ÜNĐVERSĐTESĐ TÜRKĐYAT ARAŞTIRMALARI ENSTĐTÜSÜ TÜRK DÜNYASI COĞRAFYASI ANABĐLĐM DALI KARAÇAY-ÇERKES (ÖZERK) CUMHURĐYETĐ’NĐN DEMOGRAFĐK YAPISI YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Murat TOPÇU ĐSTANBUL, 2006 T.C. MARMARA ÜNĐVERSĐTESĐ TÜRKĐYAT ARAŞTIRMALARI ENSTĐTÜSÜ TÜRK DÜNYASI COĞRAFYASI ANABĐLĐM DALI KARAÇAY-ÇERKES (ÖZERK) CUMHURĐYETĐ’NĐN DEMOGRAFĐK YAPISI YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Murat TOPÇU Danışman: Yrd.Doç.Dr. Hülya KAYALI ĐSTANBUL, 2006 ÖNSÖZ Bu çalışmada Kuzey Kafkasya’da yer alan, Rusya Federasyonu’na bağlı Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin demografik yapısı, temel demografik tanımlar çerçevesinde incelenmiştir. Karaçay ve Nogay Türklerinin, Çerkes, Abaza ve Rusların temel nüfusunu oluşturduğu Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti 1922 yılında özerk bölge olarak kurulmuştur. SSCB dağıldıktan sonra, 1991 yılında Rusya Federasyonu’na bağlı cumhuriyet statüsü almıştır. Türkiye’de bölge üzerine yapılan çalışmalar, kaynakların çoğunlukla Rusça olması nedeniyle çok azdır. Rusça kaynakları kullanma imkânı olması böyle bir çalışmanın ortaya çıkmasını sağlamıştır. Çalışmada esas olarak 1939, 1959, 1970, 1979, 1989 yıllarında yapılan SSCB ve 2002 Rusya Federasyonu genel nüfus sayımlarının verilerinden yararlanılmıştır. Bunun dışında istatistik verileri ve konu üzerine yayınlanmış eserler de çalışmaya kaynak olmuştur. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin demografik yapısı altı bölümde incelenmiştir. Genel tanıtımı amaçlayan birinci bölümden sonra, ikinci bölümde nüfusun dağılışını etkileyen faktörler olarak Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin coğrafi özellikleri incelenmiştir. Üçüncü bölümde, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Nüfusunun Tarihi Gelişimi başlığı altında bölgenin 18. ve 19. yüzyıllardaki idari yapısı ve nüfusu, nüfusun gelişimi ele alınmıştır. Dördüncü bölümde, önceki bölümlerde edinilen bilgiler ışığında nüfusun dağılışı ve nüfus yoğunluğu incelenmiştir. Beşinci bölümde, doğum ve ölüm miktarları, doğurganlık, evlenme ve boşanma, tarihteki nüfus hareketleri ve göç başlıkları altında nüfus hareketleri ele alınmıştır. Altıncı bölümde ise nüfusun sosyal nitelikleri incelenmektedir. Bu bölümde nüfusun etnik yapısı, dil durumu, oturduğu yer itibarıyla nüfus, yaş ve cinsiyet yapısı, hanehalkı yapısı, nüfusun medeni durumu ve eğitim durumu mevcut veriler ışığında değerlendirilmiştir. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin demografik yapısı üzerine Türkçede ilk olduğunu düşündüğüm bu tez çalışmam sırasında teşvik edici ve yardımsever tutumuyla bana yol gösteren, en iyisi olması için çaba gösteren tez danışmanım, hocam Yrd.Doç.Dr. Hülya Kayalı’ya teşekkür ederim. Murat Topçu ÖZET Bu çalışmada, Rusya Federasyonu’na bağlı Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin demografik yapısı incelenmektedir. Kuzey Kafkasya’da bulunan Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Abhazya, Gürcistan, Rusya içinde de Kabardey-Balkar Cumhuriyeti, Stavropol ve Krasnodar bölgeleri ile sınır komşusudur. 1922 yılında özerk bölge olarak kurulmuştur. Nüfusu esas olarak Karaçay ve Nogay Türklerinden, Çerkes, Abaza ve Ruslardan oluşmaktadır. Bu tez çalışmasında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin demografik yapısı nüfusunun gelişimi, nüfusun dağılışı, nüfus hareketleri ve nüfusun sosyal nitelikleri başlıkları altında incelenmiştir. Çalışmada 1939, 1959, 1970, 1979, 1989 ve 2002 yıllarında yapılan genel nüfus sayımı sonuçları ile istatistik verileri esas alınmıştır. ANAHTAR KELĐMELER Abaza, Adıge, Battalpaşa, Çerkes, Çerkez, demografi, göç, Kafkas, Kafkasya, Karaçay, Kazak, Kuban, Nogay, nüfus, nüfus coğrafyası, Rusya Federasyonu, Stavropol ABSTRACT This study focuses on the demographic structure of the Republic of KarachayCherkess in Russian Federation. The Republic of Karachay-Cherkess is located in the North Caucasia. She borders Abkhazia, Georgia and the Republic of Kabadian-Balkaria, Stavropol, Krasnodar in the Russian Federation. She was founded as KarachayCherkess Autonomous Region in 1922. Her population is mainly composed of Karachay and Nogay Turks, Circassian (Cherkess), Abaza and Russians. In this study, the demographic structure of Republic of Karacay-Cherkess is examined under the headings as the population growth, the population distrubition, the changes in the population and social characteristics of the population. The study is based on the censuses in the years 1939, 1959, 1970, 1979, 1989 and 2002, additionally statistical data. KEY WORDS Abaza, Adyghe, Battalpasha, Cherkess, Circassian, demography, migration, Caucasia, Karachay, Cossak, Kuban, Nogay, population, population geography, Russian Federation, Stavropol. ĐÇĐNDEKĐLER TABLO LĐSTESĐ ……………………………………………………………….. IV ŞEKĐL LĐSTESĐ ………………………………………………………………… XII EKLER …………………………………………………………………............... XIV KISALTMALAR ……………………………………………………………….. XV GĐRĐŞ ……………………………………………………………………………. 1 I. KARAÇAY-ÇERKES CUMHURĐYETĐ’NĐN COĞRAFĐ KONUMU ...... 3 II. KARAÇAY-ÇERKES CUMHURĐYETĐ’NĐN COĞRAFĐ ÖZELLĐKLERĐ .................................................................................................... 5 A. Yeryüzü Şekilleri ...................................................................................... 5 B. Đklim ........................................................................................................... 7 C. Bitki Örtüsü ................................................................................................ 10 D. Akarsular ve Göller .................................................................................... 11 E. Tarım ve Hayvancılık ................................................................................. 14 F. Yeraltı Kaynakları ....................................................................................... 15 G. Sanayi ......................................................................................................... 15 H. Ulaşım ........................................................................................................ 16 Đ. Turizm .......................................................................................................... 16 III. KARAÇAY-ÇERKES CUMHURĐYETĐ NÜFUSUNUN GELĐŞĐMĐ ....... 19 A. 18. ve 19. Yüzyıllarda Bölgenin Rusya’nın Đdari Yapısı Đçindeki Yeri ve Nüfusu ..................................................................................................................... 19 1897 Rusya Đmparatorluğu Birinci Genel Nüfus Sayımı ............................ 28 B. Karaçay-Çerkes ÖB’nin Kuruluşu ve Yapılan Đdari Düzenlemeler ........... 30 C. Genel Nüfus Sayımlarına Göre Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi/ Cumhuriyeti Nüfusunun Gelişimi ........................................................................... 32 IV. NÜFUSUN DAĞILIŞI .................................................................................... 52 Nüfus Yoğunluğu …........................................................................................ 55 V. NÜFUS HAREKETLERĐ ................................................................................ 57 A. Yıllık Doğum Miktarları ............................................................................ B. Yıllık Ölüm Miktarları, Nedenleri, Ölüm Yaş Sınırı, Bebek Ölümleri ve I 57 Nedenleri ................................................................................................................. 59 C. Doğurganlık ................................................................................................ 66 D. Evlenme ve Boşanma ................................................................................. 73 E. Doğal Nüfus Artışı ..................................................................................... 75 F. Tarihi Gelişim Đçinde Nüfus Hareketleri .................................................... 79 1. Rusya’nın Bölgeyi Đşgali ve Yerli Nüfusun Göç Ettirilmesi ................... 81 2. Karaçayların Orta Asya’ya Sürgünü ....................................................... 82 G. Đç ve Dış Göçler, Nedenleri, Coğrafi Dağılımı, Göçe Katılan Nüfusun Yaş Yapısı .............................................................................................................. 84 Göçmenlerin Etnik Yapısı .......................................................................... 92 VI. NÜFUSUN SOSYAL NĐTELĐKLERĐ ......................................................... 98 A. NÜFUSUN ETNĐK YAPISI .................................................................... 98 1. Sovyet ve Rus Terminolojisinde Etnik Kavramlar ve Adlandırmalar .... 98 2. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Nüfusunu Oluşturan Etnik Gruplar …..... 102 a. Karaçaylar ........................................................................................... 102 b. Çerkesler ............................................................................................. 103 c. Abazalar .............................................................................................. 104 d. Nogaylar ............................................................................................. 105 3. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’ni Oluşturan Etnik Grupların Nüfusu ….. 106 Etnik Grupların Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’ndeki Nüfusu ................. 116 (1). Etnik Grupların Bölgelere Göre Dağılımı ve Nüfusları ................ 121 (2). Etnik Grupların Şehir ve Kır Nüfusları ......................................... 134 B. NÜFUSUN DĐL DURUMU ....................................................................... 138 1. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Konuşulan Diller .............................. 138 a. Karaçayca ............................................................................................. 138 b. Nogayca ................................................................................................ 139 c. Çerkesçe ............................................................................................... 140 d. Abazaca ................................................................................................ 140 2. Karaçayca, Çerkesçe, Abazaca ve Nogayca Konuşanların Nüfusu ........ 141 C. OTURDUĞU YER ĐTĐBARIYLA NÜFUS ............................................... 148 1. Yerleşim Yerlerinin Đdari Yapısı ve Gruplandırılması ............................ 148 II 2. Kır-Şehir Nüfusu ve Şehirleşme ............................................................. 154 a. Şehirlerin Nüfusu .................................................................................. 161 (1). Çerkessk .......................................................................................... 161 (2). Ust-Ceguta ...................................................................................... 164 (3). Karaçayevsk .................................................................................... 165 (4). Teberda ........................................................................................... 166 b. Şehir Tipi Yerleşimlerin (Kasabaların) Nüfusu ................................... 168 3. Doğum Yerine Göre Nüfus ..................................................................... 169 D. NÜFUSUN YAŞ VE CĐNSĐYET YAPISI ................................................ 173 1. Nüfusun Yaş Yapısı ................................................................................ 173 a. Yaş Bağımlılık Oranı ............................................................................ 192 b. Ortalama Yaş ….................................................................................... 196 2. Nüfusun Cinsiyet Yapısı ......................................................................... 196 Etnik Grupların Yaş ve Cinsiyet Yapısı …............................................... 199 E. HANEHALKI NÜFUSU ............................................................................ 202 F. NÜFUSUN MEDENĐ DURUMU .............................................................. 219 G. NÜFUSUN EĞĐTĐM DURUMU ............................................................... 230 SONUÇ ................................................................................................................. 242 KAYNAKÇA ........................................................................................................ 247 III TABLO LĐSTESĐ Sayfa No Tablo 1 X. Revizyon (1858) ve Yerel Sayım Verilerine Göre 1850’li Yıllarda Kuzey Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı ……………... 22 Tablo 2 1867 Yerel Sayımına Göre K.Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı 26 Tablo 3 1882 Yerel Sayımına Göre Kuban Oblastı’nın Etnik Yapısı …… 27 Tablo 4 Rusya Đmparatorluğu 1897 Yılı Birinci Genel Nüfus Sayımı – Nüfus ve Nüfus Yoğunluğu ……………………………………… 28 Tablo 5 1897 Nüfus Sayımına Göre Kuban Oblastı’nın Etnik Yapısı ……. 29 Tablo 6 1882 ve 1897 Yıllarında Batalpaşa Uyezdi’nin Etnik Yapısı …… 30 Tablo 7 1939 Nüfus Sayımına Göre Karaçay ve Çerkes Özerk Bölgeleri Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu ...................................... Tablo 8 1959 Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu .................................................................... Tablo 9 40 1989 Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu .................................................................... Tablo 12 38 1979 Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu .................................................................... Tablo 11 37 1970 Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu .................................................................... Tablo 10 34 43 2002 Nüfus Sayımına Göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu ...................................... 46 Tablo 13 Genel Nüfus Sayımlarına Göre KÇÖB/KÇC Nüfusu ………......... 49 Tablo 14 Yıllara Göre KÇÖB/KÇC Nüfusu ……………………………... 50 Tablo 15 1979-1988 ve 1989-2002 Yıllarında KÇC ve Komşu Cumhuriyetlerin Yıllık Net Nüfus Artışı ………………………… Tablo 16 50 1991-2000 Yıllarında KÇC ve Komşu Cumhuriyetlerin Nüfus Artışı ……………………………………………………………… 51 Tablo 17 Tablo 18 1990-2005 Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin Sürekli Nüfusu …………………………………………………….…… 51 1989 ve 2002 Yıllarında Rayonların Nüfus Yoğunluğu ................. 56 IV Tablo 19 1990-2004 Yılları Arasında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Doğum Miktarları ………............................................................... Tablo 20 58 1989-2003 Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Doğurganlık Hızı ……………........................................................ 58 Tablo 21 1990-2004 Yılları Arasında KÇC’de Ölüm Miktarları ………..... 60 Tablo 22 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Ölüm Hızı …………………… 60 Tablo 23 Genel Ölüm Hızı ………………………………………................ 61 Tablo 24 Ölüm Nedenlerine Göre Ölenlerin Dağılımı …………………...... 62 Tablo 25 1995-2004 Yıllarında KÇC’de Trafik Kazalarında Ölenlerin Sayısı ……………………………………………………………... 62 Tablo 26 KÇC’de Neonatal ve Postneonatal Bebek Ölümleri ……….…….. 63 Tablo 27 KÇC’de Neonatal ve Postneonatal Bebek Ölümleri Bebek Ölümleri ………………………………………………………… 64 Tablo 28 En Düşük Bebek Ölümü Göstergeleri Olan Rusya Bölgeleri ……. 64 Tablo 29 1 Yaşından Önce Ölen Bebeklerin Ölüm Nedenlerine Göre Dağılımı ........................................................................................... 65 Tablo 30 2002 Nüfus Sayımında Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Kadınlar ........................................................................................... 68 Tablo 31 Değişik Eğitim Seviyelerinde Kadınlar Tarafından Doğurulan Ortalama Çocuk Sayısı .................................................................... 69 Tablo 32 Doğurulan Çocuk Sayısına Göre Etnik Gruplar .............................. 71 Tablo 33 2002 Nüfus Sayımında Milliyetlerine ve Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Kadınlar ................................................................... Tablo 34 2002 Nüfus Sayımında KÇC’de Her Etnik Gruptan Kadınların Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Oranı ...................................... Tablo 35 74 1990-2000 Yıllarında Karaçay-Çerkes ve Komşu Cumhuriyetlerde Evlenme ve Boşanma Oranı ………..………… Tablo 37 73 Yıllara Göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Evlenenlerin ve Boşananların Sayısı ve Oranı …………………………………… Tablo 36 72 75 1990-2004 Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Doğal Nüfus Artışı ……………………………………………………… V 76 Tablo 38 1970-2003 Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Doğum Ölüm Miktarları ve Doğal Nüfus Artışı ......................................... Tablo 39 77 2003 ve 2004 Yıllarında KÇC’de Doğal Nüfus Artışı, Evlilik ve Boşanma Göstergeleri ……………….…………………………… 77 Tablo 40 2003 ve 2004 Yıllarında KÇC’de Doğal Nüfus Artışı Dinamiği .... 78 Tablo 41 RF Güney Federal Bölgesi’nde Doğal Nüfus Artışı ………........... 78 Tablo 42 Sürgün Edilen Karaçayların Nüfusu …………………………… 82 Tablo 43 Özel Yerleşimlerde Yaşayan Kuzey Kafkasya Halklarının Nüfusu (1945-1950) ……………………………………………………… 83 Tablo 44 2003-2004 Yıllarında KÇC Nüfusunun Göç Dinamiği ……...…... 88 Tablo 45 2003 ve 2004 Yıllarında KÇC’de Göç Hareketleri ………………. 89 Tablo 46 2003 ve 2004 Yıllarında KÇC Nüfusunun Rusya Dışına Göçü ….. 89 Tablo 47 1997-2000 Yıllarında Göçmenlerin Hareket Đstikametlerine Göre Dağılışı …………………………………………………………... 90 Tablo 48 2003-2004 Yıllarında KÇC’de Şehir ve Kır Nüfuslarına Göre Göç 91 Tablo 49 Ocak-Eylül 2004 Döneminde 14 ve Üzeri Yaştaki Göçmenlerin Yaş Yapısı (Dış Göç) ……………………………………………. 92 Tablo 50 Rus Göçmenleri KÇC’den Göçe Zorlayan Etkenler Anketi …..… 93 Tablo 51 1997-1998 Yıllarında Etnik Kökenlerine Göre Göç Edenlerin Sayısı ……………………………………………………………... 94 Tablo 52 2003-2004 Yıllarında KÇC’de Göçmenlerin Etnik Kökeni ............ 96 Tablo 53 2002 Sayımına Göre KÇC Etnik Gruplarının Ulusal Aidiyet Tanımlaması ……………………………………………………... 101 Tablo 54 18-19. Yüzyıllarda Kuzey Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı ….. 107 Tablo 55 1914-1920 Verilerine Göre K.Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı 108 Tablo 56 Nüfus Sayımlarına Göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Halklarının Sovyet Cumhuriyetlerindeki Nüfusu ............................................... 110 Tablo 57 Sayım Yıllarına Göre Karaçay-Çerkes Öb/Cumhuriyeti’nin Etnik Yapısı .............................................................................................. Tablo 58 112 1989 ve 2002 Sayımlarında KÇC Etnik Gruplarının SSCB, Rusya ve KÇC’deki Nüfusları …………………………………………. VI 115 Tablo 59 Genel Nüfus Sayımlarına Göre Karaçay-Çerkes Öb/Cumhuriyeti Halklarının Rusya’daki Nüfusu ………………………………….. 116 Tablo 60 1989-1998 Yılları Arasında KÇC’de Etnik Grupların Nüfusu …... 117 Tablo 61 Sayım Yıllarına Göre KÇÖB/Cum. Halklarının Nüfusları ve Oranları …………………………………………………………... Tablo 62 118 2002 Nüfus Sayımında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Nüfusunun Etnik Yapısı ..................................................................................... 119 Tablo 63 1903 Yılında Karaçay Köylerinin Nüfusu ...................................... 122 Tablo 64 1959 Yılında KÇÖB Nüfusunun Bölgelere Göre Etnik Dağılımı 127 Tablo 65 Sayım Yıllarına ve Bölgelere Göre Karaçayların Nüfus Artışı … 128 Tablo 66 Sayım Yıllarına Göre KÇÖB’nin Bazı Rayonlarında Etnik Grupların Nüfusu ve Oranı ……………………………………… 129 Tablo 67 Sayım Yıllarına Göre KÇÖB Rayonlarında Rus Nüfusu ………… 130 Tablo 68 1989 Yılında Rayonlara ve Etnik Grupların Nüfus Çoğunluğuna Göre Yerleşim Yerleri …………………………………………… Tablo 69 KÇÖB Nüfusunun Şehirlere ve Rayonlara Göre Etnik Yapısı (1989) …………………………………………………………….. Tablo 70 135 1989 ve 2002 Sayımlarında Karaçay-Çerkes Öb/Cumhuriyeti Nüfusunun Şehir ve Kır Nüfuslarına Göre Etnik Yapısı ………... Tablo 74 134 1959, 1979, 1989 ve 2002 Sayım Sonuçlarına Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Şehir ve Kır Nüfusları Oranı (Tüm Rusya) ….… Tablo 73 134 KÇÖB’de Etnik Grupların Sayım Yıllarına Göre Şehir ve Kır Nüfusları ………………................................................................ Tablo 72 132 1989-2002 Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Milliyetlere Göre Nüfus Hareketleri …………………………….. Tablo 71 131 136 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Halklarının Şehir ve Kır/Erkek ve Kadın Nüfusu (2002) (Tüm Rusya) …………………................... 137 Tablo 75 1959 ve 1970 Nüfus Sayımlarına Göre Anadilini Bilme Oranı … 141 Tablo 76 1989 Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Dil Durumu ………..… 142 Tablo 77 2002 Sayımına Göre Dil Bilenlerin Nüfusu …………………...… 143 Tablo 78 2002 Sayımına Göre KÇC Halklarının Rusçaya Hâkimiyeti …... 144 VII Tablo 79 2002 Nüfus Sayımına Göre KÇC Halklarının Rusya Federasyonu Bölgelerindeki Nüfusu ve Rusçaya Hâkimiyeti ............................. Tablo 80 144 Diğer Etnik Gruplardan KÇC Halklarının Dillerini Bilen Nüfus (2002) (Rusça Dışında) …………………………………….......... 147 Tablo 81 Nüfus Sayısına Göre Rayonların Gruplandırılması ……………... 149 Tablo 82 Nüfus Sayısına Göre Şehirlerin ve Şehir Tipi Yerleşimlerin Gruplandırılması ……………………………………………….... Tablo 83 Rayon Yönetimine Bağlı Şehir Tipi Yerleşimlerin Nüfus Sayısına Göre Gruplandırılması …………………………………………... Tablo 84 150 Şehir Yönetimine Bağlı Şehir Tipi Yerleşimlerin Nüfus Sayısına Göre Gruplandırılması …………………………………………... Tablo 85 150 150 KÇC’de Rayonların, Yerleşim Yerlerinin ve Kırsal Yönetimlerin Sayısı …………………………………………………………….. 151 Tablo 86 Nüfus Sayısına Göre Kırsal Yerleşim Yerlerinin Gruplandırılması 151 Tablo 87 Kırsal Yerleşim Sayısına Göre Rayonların Gruplandırılması …..... 152 Tablo 88 Kırsal Yönetim Sayısına Göre Rayonların Gruplandırılması ….... Tablo 89 Kırsal Yerleşim Sayısına Göre Kırsal Yönetimlerin 152 Gruplandırılması ……………………………………………........ 152 Tablo 90 Nüfus Sayısına Göre Kırsal Yönetimlerin Gruplandırılması …… 153 Tablo 91 Karaçay-Çerkes Öb/Cumhuriyeti’nin Yıllara Göre Şehir-Kır Nüfusları ve Oranları ……………………………………………. 155 Tablo 92 1998-2005 Yıllarında Rayonların Nüfusu ……………………… 158 Tablo 93 1989 ve 2002 Sayımlarına Göre Rayonların Nüfusu …………… 158 Tablo 94 2002 Nüfus Sayımına Göre KÇC’de Yerleşim Yerlerinin Nüfusu 159 Tablo 95 1989-2005 Yıllarında Şehirlerin Nüfusu ……………………….... 161 Tablo 96 Çerkessk Şehrinin Yıllara Göre Nüfusu ………………………..... 162 Tablo 97 1989 ve 2002 Genel Nüfus Sayımlarına Göre Çerkessk Şehrinin Erkek ve Kadın Nüfusu ………………..………………………… 162 Tablo 98 1989 Sayımına Göre Çerkessk Nüfusunun Etnik Yapısı ................ 162 Tablo 99 Ust-Ceguta Şehrinin Yıllara Göre Nüfusu ……………………… 164 Tablo 100 1989 ve 2002 Genel Nüfus Sayımlarında Ust-Ceguta Şehrinin VIII Erkek ve Kadın Nüfusu …………………………………………. 164 Tablo 101 Karaçayevsk Şehrinin Yıllara Göre Nüfusu ……………………... 165 Tablo 102 1989 ve 2002 Genel Nüfus Sayımlarında Karaçayevsk Şehrinin Erkek ve Kadın Nüfusu ………………………………………….. 166 Tablo 103 Teberda Şehrinin Yıllara Göre Nüfusu ………………………….. 167 Tablo 104 1989 ve 2002 Genel Nüfus Sayımlarında Teberda Şehrinin Erkek ve Kadın Nüfusu ………………………………………………… 167 Tablo 105 Şehir Tipi Yerleşimlerin Yıllara Göre Nüfusu …………………... 168 Tablo 106 2002 Nüfus Sayımında Doğum ve Đkamet Yerine Göre KÇC Nüfusu ............................................................................................. Tablo 107 1939 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Karaçay Özerk Bölgesi’nin Nüfusu ................................................ Tablo 108 170 174 1939 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Çerkes Özerk Bölgesi’nin Nüfusu ............................................................... 175 Tablo 109 1959 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre KÇÖB Nüfusu ............................................................................................ Tablo 110 1970 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre KÇÖB Nüfusu ............................................................................................. Tablo 111 179 1979 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre KÇÖB Nüfusu ............................................................................................. Tablo 112 178 182 1989 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre KÇÖB Nüfusu ............................................................................................. 184 Tablo 113 1996 ve 1997 Yıllarında KÇC Sürekli Nüfusunun Yaş Yapısı … 185 Tablo 114 2002 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre KÇC Nüfusu ............................................................................................. Tablo 115 187 Sayım Yıllarına ve Yaş Gruplarına Göre Karaçay–Çerkes Cumhuriyeti’nin Nüfusu ................................................................. 190 Tablo 116 1995-2001 Yıllarında Yaş Bağımlılık Oranı ……………………... 192 Tablo 117 Yıllara Göre KÇC Nüfusunun Yaş Bağımlılık Durumu ................. Tablo 118 1989 ve 2002 Sayımlarına Göre KÇC Nüfusunun Yaş Yapısı ve Yaş Bağımlılık Durumu .................................................................. IX 193 194 Tablo 119 Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Nüfusu (2002) ……………………………………………………. 195 Tablo 120 KÇC’de 1986-2002 Yıllarında Cinsiyet Oranı ……………......... 197 Tablo 121 Nüfus Sayımlarına Göre KÇÖB/Cumhuriyeti’nde Cinsiyetlere Göre Şehir – Kır Nüfusları ve Oranları ………………………… Tablo 122 198 1989 Sayımına Göre Çerkes ve Karaçay Kadınların Doğurduğu Ortalama Çocuk Sayısı …………………………………………… 200 Tablo 123 1989 Nüfus Sayımı ve 1994 Mikro-Sayım Sonuçlarına Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Yaş Gruplarının Oranı ………..…… 200 Tablo 124 2002 Sayımına Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Yaş Yapısı … 201 Tablo 125 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Hanehalkı Yapısı (2002) …… 202 Tablo 126 2002 Sayımında Yaş Gruplarına Göre KÇC Hanehalkı Nüfusu ..... 203 Tablo 127 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Evsiz Hanehalkı (2002) ……… 204 Tablo 128 2002 Nüfus Sayımına Göre Đki veya Daha Fazla Kişiden Oluşan, Tiplerine, Ölçeğine ve 18 Yaşından Küçük Çocuk Sayısına Göre Hanehalkı Nüfusu ............................................................................ 205 Tablo 129 2002 Nüfus Sayımında KÇC’de Hane Ölçeğine ve Üyelerinin Milliyetine Göre Đki ve Daha Fazla Kişiden Oluşan Hanehalkı Nüfusu ............................................................................................. Tablo 130 207 2002 Nüfus Sayımına Göre KÇC’de Çalışan ve Bakıma Muhtaç Kişi Sayısına Göre Đki ve Daha Fazla Kişiden Oluşan Hanehalkı Nüfusu ............................................................................................. Tablo 131 208 Geçim Kaynaklarına ve Yaş Gruplarına Göre 1 Kişiden Oluşan Hanehalkı Nüfusu ............................................................................ 210 Tablo 132 2002 Nüfus Sayımında KÇC Hanehalkı Nüfusunun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Sürekli Đkamet Yerlerinde Kalma Süresi ...... 211 Tablo 133 Hanehalkı Ölçeğine Göre 1989 ve 2002 Sayımları Arasında Đkamet Yerini Değiştiren Nüfus ..................................................... 215 Tablo 134 1979 Yılında KÇÖB Halklarında Evlilik Durumu ……………… 219 Tablo 135 1982 Yılında Karışık Evliliklerin Sıklığı ……………………........ 220 Tablo 136 1939-1967 Yillarinda Karaçaylarda Evlenme Yaşı ……………… 221 X Tablo 137 2002 Nüfus Sayımında Cinsiyete, Yaş Gruplarına ve Evlilik Durumuna Göre KÇC Nüfusu ......................................................... 223 Tablo 138 2002 Sayımına Göre KÇC’de Evlilik Durumu …………………. Tablo 139 2002 Nüfus Sayımında Cinsiyete, Yaş Gruplarına ve Evlilik Durumuna Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Nüfusu ………… Tablo 140 224 2002 Nüfus Sayımında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Cinsiyete ve Evlilik Durumuna Göre Etnik Grupların Nüfusu ...... Tablo 141 224 226 2002 Nüfus Sayımında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Evlilik Durumuna Göre Etnik Grupların Şehir ve Kır Nüfusu .................. 228 Tablo 142 1989 Sayımında KÇÖB’de Cinsiyete Göre Eğitim Seviyesi .......... 233 Tablo 143 1989 Sayımında KÇÖB’de Cinsiyete Göre Eğitim Seviyesi .......... 234 Tablo 144 2002 Sayımında Şehir ve Kır Nüfusuna Göre Öğrenim Seviyesi .. 235 Tablo 145 2002 Nüfus Sayımına Göre KÇC’de Ekonomik Olarak Faal Nüfusun Eğitim Seviyesi ................................................................ Tablo 146 2002 Nüfus Sayımında Eğitim Seviyesine ve Cinsiyete Göre KÇC Nüfusu ............................................................................................. Tablo 147 236 237 2002 Nüfus Sayımında Eğitim Seviyesine Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Nüfusu .......................................................................... 241 XI ŞEKĐL LĐSTESĐ Sayfa No Şekil 1 KÇC ve Komşu Kafkas Cumhuriyetleri ................................................ 3 Şekil 2 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin Coğrafi Konumu .............................. 4 Şekil 3 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Fiziki Haritası ........................................ Şekil 4 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin Đklim Haritası .................................. 8 Şekil 5 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Akarsular ........................................ 13 Şekil 6 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Ölüm Yaş Sınırı .............................. 63 Şekil 7 2002 Nüfus Sayımına Göre KÇC’de Başlıca Etnik Grupların Oranı .... 121 Şekil 8 1989 Sayımına Göre KÇÖB’de Etnik Grupların Bölgelere Dağılımı ... 133 Şekil 9 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin Đdari Bölgeleri ve Yönetim 6 Merkezleri .............................................................................................. 148 Şekil 10 Sayım Yıllarına Göre KÇC’nin Şehir ve Kır Nüfuslarının Artışı ......... 156 Şekil 11 Sayım Yıllarına Göre KÇC’de Şehir ve Kır Nüfusu Oranları ............... 156 Şekil 12 2002 Sayımında KÇC Nüfusunun Yerleşim Yerlerine Göre Dağılımı . 157 Şekil 13 1939 Nüfus Sayımında Karaçay Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ......................................................... Şekil 14 1939 Nüfus Sayımında Karaçay Özerk Bölgesi Şehir ve Kır Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ....................... Şekil 15 175 1939 Nüfus Sayımında Çerkes Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı .............................................................. Şekil 16 173 176 1939 Sayımında Çerkes Özerk Bölgesi’nin Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Şehir ve Kır Nüfusu .................................................... 177 Şekil 17 1959 Nüfus Sayımında Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı .......................................... 178 Şekil 18 1959 Sayımında KÇÖB’nin Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Şehir ve Kır Nüfusu............................. ......................................................................................... 179 Şekil 19 1970 Nüfus Sayımında Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ......................................... Şekil 20 180 1970 Sayımında KÇÖB’nin Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Şehir ve Kır Nüfusu ....................................................................................... XII 181 Şekil 21 1979 Nüfus Sayımında Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı .......................................... 182 Şekil 22 1979 Sayımında KÇÖB’nin Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Şehir ve Kır Nüfusu ........................................................................................ Şekil 23 1989 Nüfus Sayımında KÇÖB Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ..................................................................... Şekil 24 183 184 1989 Sayımında KÇÖB’nin Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Şehir ve Kır Nüfusu.............................. ........................................................................................ 185 Şekil 25 2002 Nüfus Sayımında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ......................................... Şekil 26 186 2002 Sayımında KÇC’nin Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Şehir ve Kır Nüfusu ............................................................................................. 189 Şekil 27 Sayım Yıllarına Göre KÇC’de Yaş Bağımlılık Durumu ....................... 193 Şekil 28 Nüfus Sayımlarına Göre KÇC’de Cinsiyet Oranı ................................. 197 Şekil 29 Nüfus Sayımlarına Göre KÇC’de Şehir ve Kır Nüfuslarının Cinsiyet Oranı ...................................................................................................... 198 Şekil 30 2002 Sayımında KÇC’de Şehir ve Kır Nüfusunun Hanehalkı Yapısı ... 203 Şekil 31 2002 Sayımına Göre KÇC’de Etnik Grupların Evli Erkek ve Kadın Nüfusları ................................................................................................ Şekil 32 2002 Sayımına Göre KÇC’de Etnik Grupların Evli Erkek ve Kadın Oranları .................................................................................................. Şekil 33 225 227 2002 Sayımına Göre KÇC’de Etnik Grupların Hiç Evlenmemiş Erkek ve Kadın Oranı ....................................................................................... 229 XIII EKLER EK – 1 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Haritası (90x90, Ölçek 1:200 000) XIV KISALTMALAR BDT : Bağımsız Devletler Topluluğu KÇC : Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti KÇÖB : Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi ÖB : Özerk Bölge ÖSSC : Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti RGAE : Rusya Devlet Ekonomi Arşivi RF : Rusya Federasyonu RSFSC : Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti SFSC : Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği ST-TSA : Stanitsa (Kazak köyü) ŞTY : Şehir Tipi Yerleşim XV GĐRĐŞ Kuzey Kafkasya, coğrafi yakınlığı ve tarihi geçmişi nedeniyle Türkiye ile yoğun ilişkisi olan bir bölgedir. Osmanlı Devleti ile ilişkisi 16. yüzyıl sonlarında başlamış olsa da Kafkasya’nın ve Kafkasyalıların Türklerle ilişkisi çok eski dönemlere kadar uzanmaktadır. Tarihi geçmişi dışında Kafkasya, nüfusu dolayısıyla da Türkiye için önemlidir. Türkiye’de de nüfusları bulunan Karaçaylar, Balkarlar, Kumuklar ve Nogaylar gibi Türk kökenli halklar Kuzey Kafkasya’da yaşamaktadır. Ayrıca, yerli Kafkas halklarından Çerkeslerin ve Abazaların Kafkasya’dan çok daha fazla nüfusu Türkiye’dedir. Buna rağmen Kafkasya ve nüfusu konusunda yapılmış çalışmalar son derece sınırlıdır. Mevcut çalışmaların çoğu tarihle ilgilidir. Bu boşluğu doldurmak amacını güden bu tez çalışması, Rusya Federasyonu’nun Kuzey Kafkasya’daki cumhuriyetlerinden Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin nüfusunu konu almaktadır. Rusya Federasyonu’nun bugünkü idari yapısı içinde, Güney Federal Bölgesi’nin 13 biriminden biri olan Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti 1922 yılında Stavropol’e bağlı bir “özerk bölge” olarak kurulmuştur. 1991’de Rusya Federasyonu içinde “Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti” olan bölgenin kendi devlet başkanı, parlamentosu, bayrağı vardır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Kuzey Kafkasya’da Türklerin hem sayı hem de oran olarak en büyük nüfusa sahip olduğu tek cumhuriyettir. Karaçay Türklerinin tamamı, Nogay Türklerinin de % 15’i bu cumhuriyette yaşamaktadır. 80 civarında etnik grubun temsilcisinin yaşadığı Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin diğer kurucu halkları Çerkesler ve Abazalardır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti etnik bir ad taşımasına rağmen tarihi veya etnik sınırlara dayanan bir idari yapı değil, daha çok Çarlık Rusyası’nın askeri güvenlik kaygılarına ve kısmen coğrafi sınırlara dayanarak kurulmuş yapay bir idari birimdir. Bugünkü nüfus kompozisyonu Rusya’nın 19. yüzyılda uyguladığı sürgün ve iskân politikalarının bir sonucudur. 1820’lerden itibaren Rusya’nın hâkimiyetine giren bölgede 19. yüzyılda büyük nüfus değişiklikleri olmuştur. Rusya hükümeti yerli nüfusun büyük kısmını Osmanlı topraklarına göç ettirerek yerlerine Rus Kazaklarını yerleştirmiştir. Sovyetler Birliği kurulurken var olan idari yapı büyük ölçüde korunmuş, Kuban Oblastı’na bağlı Batalpaşa Otdeli 1922 yılında Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi’ne dönüştürülmüştür. Bölge nüfusu hakkında geçmiş yüzyıllara ait demografik veri hemen hiç yoktur. Đlk nüfus verileri bölgenin Rusya’nın hâkimiyeti altına girmeye başlamasıyla, 1830’lardan itibaren elde edilmiştir. Ancak bunlar da çoğunlukla askeri istihbarat raporlarına dayanan tahmini verilerdir. Đlk genel nüfus sayımı Çarlık zamanında, 1897 yılında yapılmıştır. Bu çalışmada esas alınan veriler ise, Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi kurulduktan sonra yapılan 1939, 1959, 1970, 1979, 1989 ve 2002 nüfus sayımlarının sonuçlarına dayanmaktadır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde nüfusla ilgili ayrıntılı kayıtlar (doğum, ölüm, göç vb.) 1992 yılından sonra tutulmaya başlamıştır. Rusya Devlet Đstatistik Komitesi’nin internet sitesinden ve yayınlarından bu bilgilere ulaşmak mümkündür. Bu çalışmada kullanılan en önemli veri kaynaklarından biri de UNESCO ve Açık Toplum Enstitüsü’nün işbirliğiyle kurulan “Nüfus ve Toplum” dergisinin elektronik versiyonu “Demoscope” olmuştur. Bu sitede yapılan bütün nüfus sayımlarının sonuçları yer almaktadır. En ayrıntılı bilgilerin elde edildiği 2002 genel nüfus sayımı için ayrı bir site mevcuttur. 2 I. KARAÇAY-ÇERKES CUMHURĐYETĐ’NĐN COĞRAFĐ KONUMU Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti, Kuzey Kafkasya’da, Karadeniz ile Hazar Denizi arasında, Büyük Kafkas Dağları’nın “dağ önü” olarak adlandırılan kuzey eğiminde yer alan Rusya Federasyonu’na bağlı federal bir cumhuriyettir. (EK–1, Şekil 1–2). Yaklaşık 43020’ ile 44020’ enlemler ve 39045’ ile 42030’ boylamlar arasında bulunur. Toprakları Elbrus dağı sırtlarından batıya ve kuzeye doğru, dağ eteklerine kadar uzanır. Cumhuriyet, Rusya Federasyonu topraklarının % 0.08’ini, Kafkasya’nın % 9’unu kaplamaktadır ve Rusya’nın 83. büyük idari birimdir. Sınırları arasındaki mesafe kuzeyden güneye 140, batıdan doğuya 170 kilometredir. Kuzeyde ve kuzeydoğuda Rusya Federasyonu’nun Stavropol Krayı, batıda Krasnodar Krayı, doğuda da KabardeyBalkar Cumhuriyeti ile sınır komşusudur. Güneyde Ana Kafkas Sıradağları boyunca Abhazya ve Gürcistan ile olan sınır aynı zamanda Rusya Federasyonu’nun devlet sınırıdır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti, 1963’te kurulan Kuzey Kafkasya Ekonomik Bölgesi’nin ve Rusya Federasyonu’nun Mayıs 2000’deki yeni idari düzenlemesi sonucunda kurulan Güney Federal Bölgesi’nin 13 bölgesinden biridir. Güney Federal Bölgesi’ni oluşturan diğer bölgeler Adıgey, Çeçenistan, Dağıstan, Đnguşetya, KabardeyBalkar, Kalmukya, Karaçay-Çerkes, Kuzey Osetya – Alanya cumhuriyetleri; Krasnodar ve Stavropol krayları; Astrahan, Volgograd ve Rostov oblastlarıdır. KÇC’nin başkenti 117 bin nüfuslu Çerkessk’tir. 14.100 km2 yüzölçümüne ve 31,2 kişi/km2 nüfus yoğunluğuna sahip cumhuriyette 8 rayon (il), 4 şehir, 7 şehir tipi yerleşim (kasaba) ve Şekil 1. KÇC ve Komşu Kafkas Cumhuriyetleri 1 139 kırsal yerleşim bulunmaktadır.1 “Karaçayevo-Çerkesskaya Respublika”, Razdel 2. Yug Rossii: Obşçaya Harakteristika Regiona (Bölüm II. Güney Rusya: Bölgenin Genel Özellikleri), Rostov Devlet Üniversitesi, http://ippk.rsu.ru/sci_pub/regio_kurlek/a2_01.htm, (Erişim: 21.12.2004). 3 Şekil 2. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin Coğrafi Konumu Yüzölçümü ve nüfus olarak Kuzey Kafkasya’nın nispeten küçük bir cumhuriyetidir; sadece Adıgey ve Đnguşetya’dan daha büyüktür. Kurulduğu 1922 yılından itibaren 1990’lara kadar bölünme, lağvedilme, yeniden kurulma ve sınır değişikliği gibi çok sayıda müdahaleye uğramıştır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Sovyetler Birliği döneminde “özerk bölge” (avtonomnaya oblast) statüsüyle Stavropol Krayı içinde yer almıştır. 1990 yılında Stavropol Krayı’ndan ayrılarak “Karaçay-Çerkes Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti”, 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla da “Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti” adıyla Rusya Federasyonu’na bağlı federal cumhuriyet olmuştur. 4 II. KARAÇAY-ÇERKES CUMHURĐYETĐ’NĐN COĞRAFĐ ÖZELLĐKLERĐ A. Yeryüzü Şekilleri Genel olarak Kafkasya genç dağlık bir coğrafyadır. Jeolojik bakımdan KÇC toprakları üç bölgeye ayrılmaktadır: 1) Esas olarak üçüncü zaman ve daha sonraki zamanlara ait katmanların yer aldığı düzlük kuzey bölgesi; 2) Tebeşir ve Jura dönemleri oluşumlarının bulunduğu orta bölge (dağ önü); 3) Kambriyen öncesi ve paleozoik oluşumların yer aldığı, Ana Kafkas ve Bokovoy (Peredovoy) sıralarının bulunduğu güney bölgesi. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Büyük Kafkas Dağları’nın kuzey eğiminde, Elbrus Dağı’nın batısında ve kuzeyinde yer almaktadır. Toprakları güneyde ana sıradağların sırtlarından kuzeyde Kafkas önüne kadar uzanır. Yeryüzü şekilleri düzlük, dağ önü ve dağlık olarak üçe ayrılır. Rölyef esas olarak dağlıktır; ülkenin üçte ikisi yüksekliği 2 ile 4 bin metre arasında değişen dağlarla kaplıdır. Kuzeyde Kuban ovasının doğal uzantısı sayılan, deniz seviyesinden en çok 500 metre üzerinde yükseltileri olan düzlük arazi cumhuriyet topraklarının üçte birini kaplar.2 (Şekil 3) Sıçyovıye dağlarının eteklerinden başlayan küçük ovalar başkent Çerkessk’in kuzeyinde Kuban nehri kıyılarına, Kuban’ın batısında da Küçük Zelençuk nehrine kadar uzanır. Büyük ve Küçük Zelençuk nehirleri arasında daha büyük ve düz ovalar bulunur. Kuzeydeki ovalarda çok yüksek olmayan tepeler birbirini izler, bu nedenle KÇC’nin bu bölgesi “tepelik-ovalık” bölge olarak adlandırılır. Ekilebilir araziler büyük çoğunlukla bu bölgede bulunur. Çerkessk’in kuzeydoğusunda çok yüksek olmayan Sıçyovıye (“Kukumav”) dağları uzanır. En yüksek noktası 888 metre olan bu dağlar Kavkazski kasabasının yakınlarında yükselir. Dağların büyük kısmı sürülmüş arazidir. Sıçyovıye dağlarının güneyinde, batı doğu yönünde yine çok yüksek olmayan Pastbişçnıy (“Otlak”) dağları 2 “Severnıy Kavkaz” (“Kuzey Kafkasya”), Regionı Rossii (Rusya’nın Bölgeleri), SSCB Bilimler Akademisi, Coğrafya Enstitüsü, Moskova 1957, s. 357-363. 5 yükselmektedir. Zengin kireçtaşı yatakları nedeniyle bu dağlar Melovıye (“Tebeşir”) dağları olarak da adlandırılmaktadır. Şekil 3. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Fiziki Haritası Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin hemen hemen ortasında, batıdan doğuya doğru, nehir vadileriyle kesilen Skalistıy (“Kayalık”) dağları uzanır. Kuzey yamaçları eğimli, güney yamaçları diktir. En yüksek noktası, dağların doğu kısmında, Uçkeken köyünün güneyinde bulunan Küçük Bermamıt’tır (2643 m.). Skalistıy dağlarında çok sayıda mağara, Biyçesın ve Pokun Sırt gibi yaylalar vardır. Skalistıy dağlarının güneyinde, Bokovoy (“Yan”, “Bitişik”) dağları uzanır. Bu dağlara Ana Kafkas Sıradağları’nın önünde oldukları için Peredovıye (“Ön”) dağları da denir. Bokovoy dağlarının 3600–3700 metreye kadar ulaşan birçok zirvesi vardır. Bu 6 zirvelerden bazılarının kuzey yamaçlarında bütün yaz boyunca kar kalkmaz, bazı kısımlarında da buzullara rastlanır. Bokovoy dağlarının yamaçları ormanlarla kaplıdır; burada çok sayıda dere, göl ve çağlayan vardır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti ile Kabardey-Balkar Cumhuriyeti sınırında bulunan, Karaçayların Mingitav, Çerkeslerin Oşhamaho adını verdiği Elbrus Dağı Kafkaslar’ın ve Avrupa’nın en yüksek zirvesidir. Yüksekliği 5642 metredir, sönmüş bir volkan kabul edilir. Kükürtlü, Ullu Hurzuk, Ullu Kam gibi daha sonra birleşerek Kuban’ı oluşturan birçok nehir kaynağını Elbrus’un buzullarından alır. KÇC’nin en güneyinde, Abhazya ve Gürcistan ile sınırı oluşturan Ana Kafkas Sıradağları yükselir. Ana Kafkas Sıradağları ayrıca Vodorazdelnıy Sıradağları olarak da adlandırılır; kaynağını onun güney yamaçlarından alan nehirler Karadeniz’e ve Hazar Denizi’ne, kuzey yamaçlarından alan nehirler de Hazar ve Azak denizlerine dökülür. Ana Kafkas Sıradağları Küçük Laba nehrinin yukarı kısımlarından itibaren, doğudan batıya doğru 100 kilometrelik bir duvar gibi yükselir. 3000 metreden yukarı kısımlar buzullarla kaplıdır. Bazı vadilerde buzulların 2000 metreye kadar indiği görülür. Kafkasların en büyük buzulları olan Alibek, Amanauz, Uzunkol, Ullukam, Tonguzorun, Azav, Bızıngı ve Dıhsuv bu bölgede yer alır. Sıradağların en yüksek zirvesi, Teberda nehrinin yukarılarında bulunan Dombay Ülgen’dir (4046 m.). Psış (3790 m.) ve Guandra (3984 m.) diğer önemli zirvelerdir. Kluhor, Maruh ve Sançara gibi önemli geçitler Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’ni Abhazya’ya bağlar ve Karadeniz’e açılır.3 (EK–1) B. Đklim Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin farklı yeryüzü şekillerinin, Karadeniz’e ve Hazar Denizi’ne yakın olmasının iklim özellikleri üzerinde büyük etkisi vardır. Genelde karasal iklim özellikleri görülmektedir. Cumhuriyet’te ocak ayı ortalama hava sıcaklığı 3 Anikanov M.V., Stepanov V.V., Susokolov. Ag.e.; Geografiya Kavkaza (Kafkasya Coğrafyası), http://wkavkaz.narod.ru/otxt/caucas.html (Erişim: 26.07.2005); Hapayev, Safar, “Karaçayevo-Çerkesiya, Naş Kray Rodnoy” (Karaçay-Çerkes, Yöremiz), Çerkessk, 1992, s.5-12; KÇC resmi internet sitesi, www.kchr.info, (Erişim: 16.05.2005). 7 -3,2 °C, temmuz ayı ortalama hava sıcaklığı 20,6 °C’dir. Maksimum sıcaklık 39 °C, minimum sıcaklık -29 °C olarak ölçülmüştür.4 KÇC toprakları, genel olarak yeryüzü şekilleriyle belirlenen iklim kuşaklarına bölünür. Kuzey sınırlarından Pastbişçnıy Dağları’nın yamaçlarına kadar ılımlı karasal iklim hâkimdir. Bunu esas olarak kuzeyden ve kuzeydoğudan gelen hava kütleleri biçimlendirir. Burada yıllık ortalama hava sıcaklığı 9 °C, yıllık ortalama yağış miktarı 520 mm.dir. (Şekil 4) Şekil 4. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nin Đklim Haritası KÇC’nin bu kısmında, ortalama hava sıcaklığı 20 °C olan kuru ve sıcak bir yaz hâkimdir; maksimum hava sıcaklığı seyrek olarak 40 °C’ye ulaşır. Burada don eylül ayı 4 “Prirodnıye usloviya” (“Doğa Koşulları”), Karaçayevo-Çerkesskaya Respublika, http://kcr.narod.ru/customs/kcrtodayr.html (Erişim: 15.03.2005). 8 sonunda başlar, nisan başında sona erer. Ocak ayı ortalama hava sıcaklığı -4,2 °C, minimum hava sıcaklığı - 33°C’dir. Kışın az kar yağar. Cumhuriyet’in yüksekliği 800 ile 1200 metre arasında değişen alçak dağlık bölgesinde ılıman iklim hâkimdir. Bu kuşakta yıllık ortalama hava sıcaklığı 8–9 °C’dir; maksimum hava sıcaklığı 38 °C, minimum hava sıcaklığı ise -34 °C’dir. Kışın ortalama hava sıcaklığı -3,4 °C’dir. KÇC’de yıllık ortalama yağış miktarı 650–700 mm.dir. Orta dağlık bölgede iklim ılıman ve nemlidir. Burada, çok yüksek olmayan platolarda, deniz seviyesinden 1200–2000 metre yükseklikte bulunan dağlar arasındaki derelerde mikro-iklim oluşmasında Skalistıy ve Bokovoy sıradağlarının rolü büyüktür. Dağlar kuzeydoğudan ve güneybatıdan gelen sisten ve soğuk rüzgârlardan büyük ölçüde koruma sağlar. Bu kuşakta bazı iklimsel farklılıkları olan sağlık ve dinlenme merkezi Teberda ile turizm merkezleri Dombay ve Arhız bulunur. Teberda şehrinde güneş ışınımı süresi yılda 2200 saate ulaşır. Burada güneşli günler yılda ortalama 90, güneşsiz günler ise toplam 16 gündür ve güneş ışınımı 250 gün bulutluluk yüzünden biraz azalır. Teberda’da rüzgâr azdır, yıllık ortalama hızı 1,8 m/s.’dir. Ana Kafkas Sıradağları’ndan esen dağ rüzgârları kış döneminde sıcaklık getirir; burada kışın ortalama hava sıcaklığı 2,3 °C’dir. Yıllık ortalama nispi nem oranı % 70’tir, yılda ortalama 700 mm. yağış düşer. Kış buraya dağlardan, bahar ise kuzeyden gelir. Teberda’da yaz sıcaktır, ortalama hava sıcaklığı 15,5 °C’dir. Yılın en iyi zamanı sonbahar kabul edilir; en fazla açık gün sayısı bu döneme düşer, az yağış olur. (Şekil 4) Arhız’ın ve Dombay’ın iklimi benzerdir ve Teberda’nın iklimiyle de benzerlikler gösterir. Fakat Arhız’da geniş vadilerde aydınlanma daha iyidir. Arhız yerleşiminde yıllık ortalama hava sıcaklığı 5 °C, temmuz ayı ortalama hava sıcaklığı 15 °C, ocak ayı 5,8 °C’dir. Nispi nem oranı % 72, yıllık ortalama yağış miktarı 820 mm.dir. Arhız’da ve Dombay’da kış yaklaşık dört ay sürer. Đlk kar genellikle kasım ortasında düşer, nisan ortasında ise tamamen kalkar. Kar örtüsünün kalınlığı 50 santimetreden 1,5-2,5 metreye kadar değişir. Arhız ve Dombay’da kışın güneşli gün sayısı çoktur, hava 18 °C’ye kadar ısınır. 9 2000 ile 4000 metre arası yüksek dağlık bölgede iklim değişir. Yıllık ortalama hava sıcaklığı 2 °C ile 4 °C arasında olup, iklim soğuktur ve don olmayan dönem 80 ile 125 gün arasıdır. Yılda yaklaşık 2000 mm. yağış düşer. Ekim-kasım ayları karla kaplıdır, haziran-temmuzda ise kar kalkar.5 C. Bitki Örtüsü Cumhuriyetin florasında temelini Kafkas türlerinin oluşturduğu, 235’i endemik olmak üzere 1260’tan fazla bitki türü bulunur. Üçüncü zamandan kalma reliktler, step ve hatta çöl unsurları vardır. 24 tür çiçekli bitki, yok olma tehdidi altında olan türlerin girdiği Rusya’nın “Kırmızı Kitabı”nda yer almaktadır. Bitki örtüsü step, orman, subalpin ve alpin şeritler olarak ayrılır. Step karakteristik değildir, yoğun step şeridi yoktur. Bu şeritte özellikle adaçayı, binyaprak, çobançantası, peygamber çiçeği, step yabani buğdayı gibi çok yıllık otsu bitkiler hâkimdir.6 Dağ önü step bitkileri yavaş yavaş çayır-step örtüsü ile değişir ve bu da geniş yapraklı ormanlara (kayın, gürgen, meşe) dönüşür. Dağlarda 2200 metreye kadar iğne yapraklı ormanlar (çam, köknar, ladin) vardır. Yabani meyve ağaçları da (elma, armut, erik, kiraz, kuşkirazı) çoktur. Orman kenarlarında, kuru yamaçlarda tıpta da kullanılan ekşi meyveli kırmızı amberbaris bulunur. Orman şeridinin alt kısmında, diğer yararlı çalı bitkilerinden akdiken, kuşburnu, kızılcık ve deniz cehrisi yetişir. Kafkas hanımeli, değişik eğreltiotu, düğünçiçeği ve çançiçeği türleri de orman şeridine özgüdür. KÇC’nin orman alanı 432.997 hektardır. Ormanlar cumhuriyetin toplam alanının yaklaşık % 30’unu oluşturur. Orman şeridinin bitki örtüsü step şeridinden zengindir. Bütün ormanlar, sadece seçilmiş ağaçların kontrollü kesimine izin verilen 1. grup ormana dâhildir Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti ormanlarında bazıları relikt ve endemik olan 120’den fazla ağaç ve çalı türü yetişir. 5 Karaçayevo-Çerkesskaya Respublika (Karaçay-Çerkes Cum.), http://ine.ru/alania.htm, (Erişim: 28.08.2004). 6 “Prirodnıye usloviya” (“Doğa Koşulları”)… 10 1700 ile 2400 metre arası yükseklikteki subalpin şeritte bitki örtüsü çok çeşitlidir. Yüksek otlar, çalılıklar, seyrek ve eğri orman (kısa boylu, eğri gövdeli ağaçlardan oluşan orman) hâkimdir. Üçüncü zaman relikti olan ormangülü (rododendron) bu şeride özgüdür. Subalpin şeridin çiçekli bitkilerinin çoğu temmuz ve ağustosta açar. 2500 ile 3200 metre arası yükseklikteki alpin çayırlarda 3 tip çeşit bitki örtüsü görülür; alçak boylu otlardan oluşan çayırlar ve kayalık bitkileri. Alçak boylu otsu bitkilerden buzul çuha çiçeği, centiyana, çayır ıtır çiçeği, safran, menekşe v.d hâkimdir. Kaya bitkileri genelde bitki örtüsünün en üst sınırını oluştururlar. Burada en yaygın bitkiler manşet, menekşe ve çan çiçeğidir. Daha yukarıda, dağların karlarla ve buzullarla kaplı zirvelerinde ve sırtlarında toprak ve yüksek bitkiler yoktur. Bitki organizmalarından sadece yosuna rastlanır.7 D. Akarsular ve Göller Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti su rezervi bakımından zengindir. Kafkas sıradağlarının kuzey eğimindeki akarsular Kuban havzasına aittir. 130 civarında buzul kaynaklı dağ gölü ve çok sayıda çağlayan bulunmaktadır. KÇC topraklarında büyüklü küçüklü 172 akarsu akar. Bunlardan en büyükleri Kuban, Büyük ve Küçük Zelençuk, Teberda, Urup ve Büyük Laba nehirlerdir. Kafkasya'nın en büyük nehirleri Elbrus dağındaki buzullarından doğmaktadır.8 (Şekil 5) Kaynağını Elbrus dağının batı yamaçlarındaki buzullardan alan Kuban nehri ve kolları yoğun bir ağ şeklinde cumhuriyet topraklarını kaplamaktadır. Kuban’ın toplam uzunluğu 941 kilometredir ve 187 kilometresi KÇC topraklarında akmaktadır. Hurzuk, Ullu Kam ve Uçkulan nehirleri Uçkulan köyü yakınlarında birleşerek Kuban adını almaktadır. Kuban nehri, yukarı kesimlerinde doğu tarafından Hudes, Đndiş, Amankol vd. kolları, batı tarafından da Duvut, Gilaç, Teberda ve diğer nehirleri almaktadır. Teberda Karaçayevsk şehrinde Kuban’a karışmaktadır. 7 8 http://www.elbrusoid.ru/ Karaçayevo-Çerkesskaya Respublika, http://ine.ru (Erişim: 27.11.2005) 11 KÇC’nin suyu en fazla olan nehirlerinden biri olan Teberda, Gonaçhir ve Amanauz nehirlerinin birleşmesiyle oluşur. Dağlardaki karlardan ve buzullardan beslenen büyüklü küçüklü onlarca nehir Teberda’ya dökülür. Bunlardan Hacıbiy, Ullu Hatipara, Muhu, Gidam batısından; Gedej, Ullu Murucu, Şumka ve Camagat da doğusundan Teberda’ya karışır. Kuban nehri Çerkessk şehrinin aşağısında Küçük ve Büyük Zelençuk, Urup ve Laba gibi suyu bol birkaç kol daha alır. Bunlar Kuban’ın KÇC topraklarında doğan ve akan batı kollarıdır. Doğu kollarının ise suyu azdır. Büyük Zelençuk9 deniz seviyesinden 1500 m. yukarıdaki Arhız yerleşiminin güneyinde, Psış ve Kızgıç nehirlerinin birleşmesiyle oluşur. Kaynaklarından itibaren nehrin toplam uzunluğu 160 km.dir. Kollarının çoğu yukarı kesimlerinde ona karışır. Büyük Zelençuk’un batı kaynağı olan Psış nehri, Belaya ve Amanauz’un birleşmesiyle oluşur. Psış batıdan Arhız, doğudan da buzullardan çıkan Sofya nehirlerini alır. Büyük Zelençuk’un doğudaki kaynağı olan Kızgıç, yukarı kesimlerde Çertova Melnitsa boğazında dar bir kanyonu geçer. Zelençukskaya stanitsasının kuzeybatısında Büyük Zelençuk’a Kâfar nehri katılır. Hazar havzasına ait Kuma ve onun kolu Podkumok ile Terek’in kolu Malka nehirleri de kaynaklarını KÇC topraklarından almaktadır. Ekonomik açıdan büyük önemi olan bu nehirlerden hem içme suyu sağlamada hem de sulamada yararlanılmaktadır. Stavropol Krayı’na su sağlayan Büyük Stavropol Kanalı sistemi de cumhuriyet topraklarında kurulmuş ve işlemektedir. Kollarıyla birlikte uzunluğu 160 km.yi bulmaktadır. 9 Zelençuk nehrinin adı yerli dillerde “Đncik” veya “Đncic”tir. 12 Şekil 5. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Akarsular Dağlardaki birçok nehir göllerden çıkmaktadır. KÇC’deki göller esas olarak karstik, moren ve tektonik göllerdir. Karstik ve moren göller, menşeleri itibarıyla buz tutarlar. Kuban’ın üst kesimlerinde bulunan en büyük göller Ulluköl (Uçkulan nehrinin havzası) ve Hurlaköl’dür (Hudes nehrinin batısında). Teberda nehri havzasında 100’den fazla göl vardır. Bunlardan en büyükleri Murucu, Kluhor, Tumanlıköl, Baduk, Hacıbiy, Kıngırçat ve Karaköl’dür. Aksaut ve Maruha nehirlerinin yukarı kesimlerinde de göller vardır, fakat en fazla göl Büyük Zelençuk havzasında bulunmaktadır. Sadece Arhız’da 70’ten fazla dağ gölü vardır. Birçok göl 2500–3000 m. yüksekliktedir ve yılın büyük kısmında buzla ve karla kaplıdır. Yaklaşık 2500 metre yükseklikte, Büyük Zelençuk’un sağ kolu Rapoçay nehrinin kaynaklarında 7 metre derinliğindeki Çabaklıköl bulunmaktadır. 13 Kızgıç nehri havzasında 17 göl vardır. Arhız yerleşiminin batısında, Urup nehrinin kaynaklarında ve Büyük Laba havzasında onlarca büyük dağ gölü bulunmaktadır. KÇC maden suyu kaynakları bakımından da zengindir. Özellikle Elbrus Dağı yakınlarında çok sayıda kaynak bulunur. Sadece Ullu-Hurzuk nehri havzasında 20’den fazla kaynak vardır. KÇC’deki en büyük buzullar Ana Kafkas Sıradağları üzerinde bulunan Calauçat, Alibek, Amanauz ve Ullu Kam nehrinin kaynağını aldığı, 7,5 km. uzunluğundaki Kükürtlü’dür. Bölgede toplam 352 buzul vardır.10 E. Tarım ve Hayvancılık Dağlık güneyde ve dağ önü denilen kuzeyde tarım ekonomisi farklıdır. Güneyde hayvancılık ağırlıktadır; koyunculuk, meyvecilik ve arıcılık geleneksel olarak gelişmiştir.11 KÇC’nin Kuban boyu düzlüğünün ucu olan kuzey ovalık kısmında hemen hemen aralıksız sürülmüş topraklar bulunmaktadır. Daha çok tahıl ekimi yapılır. Burada 130–150 m. humuslu kara toprak hâkimdir. Çarlık döneminde 24,8 hektar olan ekilebilir alan 1955’te 174.000 hektara çıkmıştır. Ekilebilir alanlar bugün cumhuriyet topraklarının yaklaşık % 50’sini kaplar. Buğday, mısır, ayçiçeği, şeker pancarı, patates başta olmak üzere sebze yetiştirilir. Daha yüksek kesimlerde ağırlığı yulaf almaktadır. Çevredeki büyük şehirlerin patates ihtiyacı büyük ölçüde KÇC tarafından karşılanmaktadır. Vejetasyon dönemi cumhuriyetin kuzeyinde 182 gündür ve tarım için elverişlidir. Güneyindeki dağlık bölgelerde ise 50–75 gündür. Toprak ve iklim koşulları tahıl, şeker pancarı, sebze gibi tarımın başlıca kollarının gelişmesini mümkün kılar.12 Dağlık Karaçay bölgesinde tarım alanlarının azlığı nedeniyle tarım Karaçayların ekonomisinin başlıca geçim kaynağı olmamıştır. Bahçecilik ve bağcılık, Karaçay'da ancak 17. yüzyıl sonlarında ve 18. yüzyıl başlarında gelişmeye başlamıştır. Tarım 10 Karaçayevo-Çerkesskaya Avtonomnaya Oblast, www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/059/057.htm (Erişim: 19.12.2005) 11 Anikanov M.V., Stepanov V.V., Susokolov. A.g.e., s.59. 12 “Na prekrestke drevnih putey – Karaçayevo-Çerkesiya” (Eski Yolların Kavşağında Karaçay-Çerkes”), http://ine.ru/alania.htm (Erişim: 23.10.2004) 14 ekonomisinin temeli et ve süt hayvancılığıdır; koyun, keçi, büyükbaş hayvan ve domuz yetiştirilir; atçılık ve tavukçuluk yapılır. Son yıllarda tarım ürünleri üretimi düşmüştür. 2000 yılında 1995 yılına göre tahıl ve baklagil üretimi %18, şeker pancarı % 56, ayçiçeği % 44,4, patates 2 mislinden fazla, et 5 misli, süt 2,1 misli, yumurta 9,8 misli ve yün üretimi de 3,6 misli azalmıştır. Aynı dönemde tarım ürünleri üreten işletmelerde de üretim düşmüştür. Bu işletmelerde üretim hacmi % 12,1 azalmıştır.13 F. Yeraltı Kaynakları Arazinin jeolojik yapısı yeraltı kaynaklarının dağılımını belirlemektedir. Kuzeydeki düzlük materyalleridir. bölgede Skalistıy temel sırasının yeraltı kaynakları uzantılarında ve metalik daha olmayan güneyde, yapı Humara, Tolstobugorskoye v.d. rastlanan taşkömürü 19. yüzyıl ortalarından itibaren çıkarılmaya başlanmıştır. Urup nehrinin üst kesimlerinde bakır pirit (kalkopirit) elde edilir. Barit, aşıboyası (okra) ve sülüğen yatakları Urup ve Maruha nehirlerinin üst kesimlerinde, Biyçesin platosunda, Büyük Zelençuk havzasında bulunmaktadır. Kamennomost kasabasının yakınında andezit, Kuban’ın üst kesimlerinde, Hurzuk köyünün güneyinde granit çıkarılır. Teberda nehrinin üst kesimlerinde siyah ve beyaz mermer yatakları işletilir. Köndelenle dağının batı eğiminde ve Gidam nehri ağzının yakınında, Agur vadisinde de mermer yatakları vardır. Teberda’dan, Kuban’ın üst kesimlerinden çıkarılan mermer ve granit geniş ölçüde kullanılır. Bölgenin değişik yerlerinde ateşe dayanıklı kil rezervleri bulunmuştur. Ayrıca antimon, boksit ve arsenik kaynakları da bilinmektedir. Yeraltı kaynakları arasında kömür, demir cevheri, altın, gümüş, değerli metaller, mermer, granit, alçı taşı önemlidir. KÇC mineral kaynakları bakımından zengindir. G. Sanayi Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde başlıca sanayi kolları gıda, kimya ve petrokimyadır. Makine yapımı ve ağaç işleme, kömür ve maden cevheri sanayi de 13 Bayramukov Đ.H., Karaçayevo-Çerkesskaya avtonomnaya oblast, Hozyaystvo (Ekonomi), www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/059/057.htm (Erişim: 17.01.2004). 15 gelişmektedir. Kömür, kurşun, çinko, bakır, granit ve mermer gibi KÇC’nin güneyinde çıkarılan yeraltı kaynakları kuzeydeki sanayi tesislerinde işlenmektedir. Cumhuriyet’te çimento, seramik ve silikat tuğla dâhil inşaat malzemeleri, prefabrik betonarme yapılar ve ürünler, metal olmayan yapı malzemeleri, inşaat alçısı v.d malzemeler üretilmektedir. 2001 yılında KÇC’de kayıtlı 1299 sanayi işletmesi vardı. Bunlardan 23’ü (% 1,8) devlete ve belediyelere aitti. 1198’i (% 92,2) özel işletme ve 33’ü de (% 2,5) devlet ve özel teşebbüs ortak işletmelerdi. Faaliyette olan işletme sayısı 575 idi (Toplam sayının % 44,3’ü); bunların içinde büyük ve orta ölçekli olanların sayısı 59’du. 2000 yılında sanayi üretimi belirgin bir istikrara kavuşmuştur. 2834 milyon ruble bedelinde üretim yapılmıştır. Önceki yıla göre en büyük artış kimya ve petrokimya kollarında (% 148,8), hafif sanayide (% 147,1), demir dışı metalürjide (% 127,7), makine yapım ve metal işleme kollarında (% 124,7) olmuştur. Üretimde en büyük pay (% 94,5) büyük ve orta ölçekli işletmelere düşmektedir. 2000 yılında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti sanayii içinde başlıca yeri üretim hacmine göre şu sanayi kolları almaktadır: Kimya ve petrokimya sanayi 1042,5 milyon ruble (Toplam üretim hacmi içinde % 36,8). Unculuk dâhil gıda sanayi 570 milyon ruble (% 20,1). Đnşaat malzemeleri sanayi 440,5 milyon ruble (% 15,5). Elektrik enerjisi 390,5 milyon ruble (% 13,8). Diğer sanayi kollarında ise durum şöyledir: Makina yapım ve metal işleme sanayi 170 milyon ruble (Toplam üretim hacmi içinde % 6). Demir dışı metalürji 154,1 milyon ruble (Toplam üretim hacmi içinde % 5,4). Orman, kereste işleme ve selülozkâğıt sanayi 39,1 milyon ruble (% 1,4). Hafif sanayi 11,2 milyon ruble (% 0,4). Matbaa sanayi 7,1 milyon ruble (% 0,3). Tıp sanayi 4,1 milyon ruble (% 0,14). Cam ve porselen-fayans sanayi 1,1 mil. ruble (% 0,04). Diğer sanayi kolları 3,7 mil. ruble (% 0,13).14 14 http://www.elbrusoid.ru/ 16 H. Ulaşım 19. yüzyılda yerleşim yerleri kendi aralarında ve dış dünyayla sadece dar dağ patikalarıyla bağlıydı. Özellikle dağlık Karaçay bölgesi ulaşım ağı bakımından son derece kötü durumdaydı. 1860’larda Kuban Oblastı Elbrus Okrugu yönetimi ilk olarak dağlık bölgelerde yol yapmıştır. Yol Ak Kala, Taşkepir köylerinden ve Kuban Vadisi’nin üst kesimlerinden geçerek Batalpaşinsk’i Uçkulan’la birleştiriyordu. Bir süre sonra yol diğer köylere de ulaşmış, Duvut ve Cazlık köyleri dış dünyaya bağlanmıştır. Kayalık arazi nedeniyle uzun ve zorlu bir çalışmadan sonra 1879 yılında yol Karaçay bölgesinin merkezine ulaşmıştır. Ama dağlardan gelen seller yüzünden bazı bölümleri uzun sürede, bazıları da tekrar yapılmıştır. Daha sonra Mara ve Teberda vadilerine giden yol yapılmıştır. 1875’te Rostov-Vladikafkas demiryolu açılmıştır.15 Gelişmiş bir yol ağı bulunmaması geçmişte ekonomik ilişkilerin gelişmesini de büyük ölçüde engellemiştir. Sovyetler Birliği döneminde Nevinnomıssk’tan Çerkessk’e ve daha öteye, Ust-Ceguta yerleşimine kadar demiryolu hattı döşenmiştir. Bugün de tek demiryolu ağı budur. Demiryollarının uzunluğu 50 km.dir. Karayolu ulaşımı nispeten gelişmiştir. Başlıca otoyolu Askeri Sohum Yolu’dur. Yol Çerkessk’ten Karaçayevsk’e ve devamla Teberda ve Dombay tarafına, Kluhor geçidine gitmektedir. Karayolu ağı 3349 km.den fazladır. Genel kullanıma açık otoyollar 1639 km, federal otoyol ise 436 km. uzunluğundadır. Çerkessk, havayoluyla Rusya’nın yakın büyük şehirlerine bağlıdır. Đ. Turizm Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde en önemli turizm bölgesi, Teberda Milli Parkı’nı da içine alan Elbrus bölgesidir. Rusçada “Prielbrus” olarak adlandırılan bu bölge, geçmiş yıllarda turizm ve kayak tesisleriyle, dağcılık merkeziyle bütün Sovyetler Birliği’nde ünlüydü. Eşsiz doğal ve iklimsel koşulları, oldukça büyük kapasiteli tesisler 1980’lerin sonunda ve 1990’ların başında yılda 800 bin kadar turisti ve sporcuyu buraya çekiyordu. Dombay, Teberda ve Arhız’da bulunan turistik tesisler, turizm ve dinlenme merkezleri aynı anda 6 bin kişiyi, dağcılık kampları da 1000 kişiyi ağırlayabiliyordu. 15 Tekeyev, Kemal M., “Karaçayevtsı i Balkartsı” (“Karaçaylar ve Balkarlar”), Moskova, 1989. 17 KÇC halkından 10 binden fazla kişi de turizm sektöründe çalışıyordu. Başlıca tatil kolları kayak, dağ yürüyüşü ve atlı spor, sağlık turizmiydi. 1992-1999 döneminde Rusya’da yaşanan yüksek enflasyon, işletmelerin, organizasyonların ve halkın gelirinin düşmesi, Rusya vatandaşları için dünyanın diğer tatil merkezlerinin açılması gibi nedenlerden KÇC turizminde büyük bir düşüş yaşandı. Kafkasya’da yaşanan etnik çatışmalar ve suç oranının artması da “Prielbrus”u sevenleri korkutan bir etken oldu. Eski canlılığına kavuşamasa da KÇC turizmi bugün yavaş yavaş toparlanmaktadır. Turizm ve dağcılık tesislerinin modernleştirilmesi, ulaşım yollarının genişletilmesi gibi çalışmalar yürütülmektedir.16 16 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti – Turizm, http://www.elbrusoid.ru; Beroyev, B.M., Prielbrusye, Moskova 1984. 18 III. KARAÇAY-ÇERKES CUMHURĐYETĐ NÜFUSUNUN GELĐŞĐMĐ A. 18. ve 19. Yüzyıllarda Bölgenin Rusya’nın Đdari Yapısı Đçindeki Yeri ve Nüfusu Rusya’nın idari sisteminin temeli I. Petro’nun 18 Aralık 1708 tarihli kararnamesiyle atılmıştır. Bu tarihte Rusya 8 büyük “guberniya”ya bölünmüştür; guberniyalar da kendi içlerinde “uyezd”lere ayrılmıştır. II. Katerina döneminde bazı “guberniya”lar, bir tür askeri valilik olan “namestniçestvo”lara dönüştürülmüştür. Sınır bölgelerinde ve Kazakların yerleştirildiği topraklarda guberniyaların karşılığı olan idari birimler “oblast” olarak adlandırılmıştır. 18.-20. yüzyıllarda sınır bölgelerinde birkaç guberniyanın dâhil olduğu büyük bölgeler “kray”ları (kenar, uç) oluşturmuştur. 1888’den itibaren Kazakların yaşadığı topraklarda “okrug”ların veya “uyezd”lerin karşılığı olarak “otdel”ler kurulmuştur.17 Bu çalışmada “guberniya” karşılığı olarak “eyalet”, “namestniçestvo” karşılığı olarak da “genel valilik” terimleri kullanılmıştır. “Uyezd”, “oblast” ve “otdel” gibi idari birimlerin adları ise, Türkçede yerleşmiş karşılıkları olmadığı için olduğu gibi bırakılmıştır. Kafkasya Rusya tarafından 150 yıldan fazla bir sürede ele geçirilmiştir. Ele geçirilen topraklarda Rusya’nın kendi idari sisteminden farklı bir sistem kurulmuş ve yeni topraklar ele geçirildikçe, şartlar değiştikçe bu sistem de sürekli değişmiştir. Rus birlikleri tarafından Kafkasya sınırında ilk kez 1735 yılında istihkâmlar ve kaleler kurulmaya başlanmıştır. 5 Mayıs 1785’te II. Katerina’nın emriyle bugünkü Mozdok, Stavropol, Kızlyar ve Astrahan topraklarını içine alan Astrahan Eyaleti lağvedilmiş ve yerine “Kafkasya Genel Valiliği” kurulmuştur. (Yönetim merkezi Malka nehrinin Terek’e karıştığı yerde kurulan Yekaterinograd; merkez 1790’da yeniden Astrahan’a taşınmıştır). Kuban tarafı Kafkasya Genel Valiliği’ne dâhil edilmiş, valiliğin toprakları da “Astrahan” ve “ Kafkas” olmak üzere iki oblasta ayrılmıştır. 17 Tarhov S.A., “Đzmeneniye administrativno-territorialnogo deleniya Rossii za posledniye 300 let” (Son Üç Yüz Yıl Đçinde Rusya’nın Đdari Yapısındaki Değişiklikler), Geografiya Gazetesi Elektronik Versiyonu. http://geo.1september.ru/article.php, (Erişim: 27.09.2005). 19 Yine II. Katerina’nın emriyle Karadeniz (Çernomorski) Kazak Ordusu kurularak, 1792’de Azak Denizi’nden Ust-Laba kalesine kadar, Kuban’ın yukarı akıntısı boyunca bütün topraklar Kazaklara “bağışlanmıştır”. 1792’den 1798’e kadar Kuban nehri üzerinde Karadeniz (Çernomorskaya) ve Kuban kordon hatları inşa edilmiştir. 1792 yılında, inşa edilen bu istihkâmlar ve kaleler toplu halde “Kafkas Hattı” olarak adlandırılmıştır. Çar I. Pavel’in idari reformları sırasında Kafkasya Genel Valiliği’nin adı 1796’da tekrar Astrahan Eyaleti olarak değiştirilmiştir. 1803 yılında Laba nehri ağzından Hazar Denizi kıyısına, Manıç’ın kuzeyine kadar bütün topraklar Astrahan Eyaleti’nden alınarak “Kafkasya Eyaleti” adıyla yeni bir idari birim kurulmuştur. Yönetim merkezi Georgiyevsk olan eyalet beş “uyezd”e bölünmüştür: Aleksandrovski, Yekaterinodar, Kızlyar, Mozdok ve Stavropol. 24 Temmuz 1822’de Kafkasya Eyaleti “Kafkas Oblastı” olarak yeniden düzenlenmiş ve yönetim merkezi Stavropol’e taşınmıştır. Bugün Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin bulunduğu Kuban bölgesi 1820’lerden itibaren Rusya’nın hâkimiyetine girmeye başlamıştır ve bu süreç 1860’larda tamamlanmıştır. Bu nedenle 19. yüzyılın ilk yarısına ait nüfus verileri tamamen tahminidir. Mevcut nüfus bilgileri genellikle askeri istihbarat raporlarına dayanmaktadır Çarlık yönetimi tarafından vergi mükellefi listelerinin düzenlenmesi ve düzeltilmesi amacıyla belli aralıklarla, sadece belli yaştaki erkekleri kapsayan “revizyon”lar yapılmıştır. Kafkasya’nın bölgeleri Rusya’nın idari sistemine dâhil oldukça, yapılan bu “revizyon”larda Kafkasyalı nüfusla ilgili bilgiler de yer almaya başlamıştır. V. Revizyon ve yerel sayım verilerine göre, 19. yüzyıl başında Kuzey Kafkasya’nın “Kafkas Dağlarında” karşısında gösterilen yerli nüfusu 508.000 kişidir. Bunun içinde Nogaylar 4.400, Karaçaylar 3.600 ve Çerkesler 500.000 kişidir.18 Mayıs 1847’de Kafkas Oblastı, Kafkas Hattı’nı da içine alacak şekilde düzenlenerek “Stavropol Eyaleti”ne dönüştürülmüştür. 1856 yılında Kafkas Hattı, bütün Terek ve Malka havzasını içine alan doğu yarısı Sol Kanat, Kuban havzası da Sağ Kanat 18 Kabuzan V.M., “Naseleniye …, s. 144, Tablo 14. 20 olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Karadeniz Kıyı Hattı’nın Kuban ağzından Gagra derbentine (Abhazya) kadar olan kısmı da Sağ Kanat’a bağlanmıştır. Böylece Kafkas Hattı’nın Sağ Kanadı, Kuban’a yerleştirilen Karadeniz ve Hat Kazaklarının toprakları dışında, kuzeyden ve doğudan Kuban nehriyle ve bu Kazak ordularının topraklarıyla; batıda Karadeniz’le ve güneyden Kafkas dağlarıyla sınır olmuştur. Sınır Elbrus dağı ve Küçük Laba kaynakları arasında Kafkas sıradağları çizgisinden geçerek Küçük Laba kaynaklarından itibaren güneybatıya dönmekte ve düz bir çizgi halinde Gagra burnuna kadar inmektedir. Bu tarihten itibaren bütün bu topraklar “Kuban ötesi” (Zakuban) ve burada yaşayan halklar da “Kuban (ötesi) halkları” olarak adlandırılmaya başlamıştır.19 Kafkas Hattı’nın bugünkü Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti topraklarını içine alan Sağ Kanadı’nın genişliği oldukça büyüktür ve kendi içinde dörde bölünmektedir: 1) Kuban hattı, 2) Laba hattı, 3) Zelençuk hattı ve 4) Belaya nehrinde yeniden başlatılan ve istihkâmlardan birine kadar uzanan hat. Bu hatlar da “uçastok” denilen ve her birinde Kazak Hat Ordusu’nun “brigada” denen birer birliğinin bulunduğu daha alt birimlere ayrılmaktadır. Kuban hattında Ust-Laba, Proçnookop, Stavropol ve Batalpaşa olmak üzere 4 uçastok yer almaktadır. 1841’de yapımına başlanan Laba Hattı, Proçnıy Okop’tan Ust-Laba istihkâmına kadar uzanmaktadır ve buraya 13 Kazak stanitsası (köyü) yerleştirilmiştir. Zelençuk hattı ise Nadejinski istihkâmından başlamaktadır.20 1858 yılında yapılan X. Revizyon ve yerel sayım verilerine göre oluşturulan tablo nüfus hakkında genel bir fikir vermektedir. (Tablo 1). Bu yıllarda Kuzey Kafkasya’nın düzlük bölgelerine Kazaklar yerleştirilmiş, yerli halk ise dağlara çekilmiş durumdadır. 1860 yılında Kuban Oblastı’nın kurulacağı Sağ Kanat’ta 1.102.400 kişi olan toplam nüfus içinde yerli halktan 626.000 kişi yaşamaktadır. Bu nüfustan 586.000 kişi Çerkes (Bunun içinde Kabardeyler 51.000 kişi olarak ayrıca gösterilmiştir), 24.000 kişi Karaçay, 16.000 kişi de Nogaydır. Bu sayılar gerçeğe yakın görünmemektedir ve daha 19 Anuçin D.G., “Oçerk gorskih narodov Pravogo Krıla Kavkazskoy Linii” (“Kafkasya Hattı Sağ Kanadı’nın Dağlı Halkları”), Voyennıy Sbornik (Askeri Külliyat), No 1, St. Petersburg, 1860; Kaynak: “Russkiye avtorı XIX veka o narodah tsentralnogo i severo-zapadnogo Kavkaza” (“Merkezi ve Kuzeybatı Kafkasya Halkları Hakkında XIX Yüzyıl Rus Yazarlarının Yazdıkları”), Cilt 2, EL-FA Yayınevi, Nalçik 2001. 20 Stal Karl F., “Etnografiçeskiy oçerk çerkesskogo naroda (1852)” (“Çerkes Halkı Üzerine Etnografya Denemesi”), Russkiye avtorı XIX veka o narodah tsentralnogo i severo-zapadnogo Kavkaza (Merkezi ve Kuzeybatı Kafkasya Halkları Hakkında XIX Yüzyıl Rus Yazarlarının Yazdıkları), Cilt 1, EL-FA Yayınevi, Nalçik 2001. 21 sonraki verilerle çelişmektedir. Abazalar tabloda gösterilmemiştir. 24 bin kişi gösterilen Karaçaylar ise sonraki yıllara ait verilerde 15–16 bin kişi görünmektedir.21 Tablo 1 X. Revizyon (1858) ve Yerel Sayım Verilerine Göre 1850’li Yıllarda Kuzey Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı (kişi) Toplam Rus Ukraynalı Nogay Çerkes Karaçay Stavropol Eyaleti 153.000 97.600 34.700 15.600 Sağ Kanat (Kuban) Yey 78.700 78.700 Yekaterinodar 63.600 63.600 Taman 60.200 60.200 Dağlı Halkların 94.800 94.800 Topraklarında Kafkas Dağlarında 626.000 16.000 586.000 24.000 Toplam 923.300 297.300 16.000 586.000 24.000 Kuban Kazak 179.100 142.400 36.700 Ordusu Sağ Kanat Toplam 1.102.400 142.400 334.000 16.000 586.000 24.000 Sol Kanat (Terek) Pyatigorsk 90.600 50.300 18.900 10.500 Kizlyar 77.200 4.200 65.400 Mozdok 22.200 0.900 11.700 2.000 Terek Kazak Ordusu 98.900 68.100 20.400 Kafkas Dağlarında 290.000 36.000 Sol Kanat Toplam 578.900 123.500 39.300 87.600 38.000 Karadeniz Kıyı Hattı 9.400 8.900 GENEL TOPLAM* 1.843.700 372.200 408.000 119.200 624.000 24.000 Kaynak: Kabuzan, s. 189, Tablo 55. * Bu sayıya Dağıstan Oblastı’nın nüfusu da eklendiğinde (404.200 kişi), Kuzey Kafkasya’nın toplam nüfusu 2.247.900 kişi olmaktadır. Dağıstan’da Kafkasyalı nüfus dışında sadece 200 Rus yaşamaktadır. Karaçay bölgesi, Kafkas Hattı’nın sağ ve sol kanatları arasında tek irtibat bölgesi olduğundan Ruslar tarafından stratejik açıdan çok önemli görülmüştür ve erken bir tarihte, 1822 yılında Rusya tarafından ele geçirilmiştir. 1834’e kadar kendi beyleri (“biy”) tarafından yönetilen Karaçaylarda ve diğer halklarda bu tarihten itibaren “komiserlik” (pristavstvo) yönetimi kurulmuştur. Yerli nüfus beş komiserin (pristav) yönetimine bağlanmıştır: 1) Nevinnomıssk’ta bulunan Kuban ötesi halkları baş komiseri Mansur, Kıpçak ve Karamirza Nogayları ile Dudaruko Abazalarını yönetmektedir. 2) Ust-Ceguta istihkâmında bulunan Tohtamış komiseri Tohtamış Nogaylarını ve Kuban Abazalarından Looları yönetmektedir. 3) Zelençuk hattı komutanına bağlı olarak 1848’de görevlendirilen ve Nadejinski istihkâmında bulunan komiser, Kabardey 21 Kabuzan V.M., “Naseleniye Severnogo Kavkaza v XIX-XX vekah - Etnostatistiçeskoye issledovaniye” (19-20. Yüzyıllarda Kuzey Kafkasya’nın Nüfusu – Etno-Đstatistik Araştırması), Rusya Bilimler Akademisi Rusya Tarihi Enstitüsü, St. Petersburg, 1996 22 Çerkeslerini ve Başılbay Abazalarını yönetmektedir. 4) Besleney ve Kuba Ermenileri komiseri Navruz Nogaylarını, Sultan Nogaylarının bir kısmını, Besleneyleri ve Kuban Ermenilerini yönetmektedir. 5) Laba komiseri Temirgoy ve Rusya’ya bağlanan Hatukay Çerkeslerini yönetmektedir; Temirgoyevskaya stanitsasında yaşamaktadır. 1848’de Karaçay Komiserliği’ne birkaç Abaza köyü dâhil edilmiştir. 1856–57 yıllarında var olan Teberda Komiserliği daha sonra Karaçay Komiserliği’ne bağlanmıştır. Son olarak, 1861 yılında Karaçay Komiserliği ile Tohtamış Komiserliği Yukarı Kuban (Verhne-Kubanskoye) Komiserliği olarak birleştirilmiştir. 1859’da Şeyh Şamil’in teslim olmasıyla Dağıstan’da ve Çeçenistan’da direnişin sona ermesi, Rusya hükümetinin bütün gücünü ve dikkatini Kuzeybatı Kafkasya’ya toplamasını sağlamıştır. Bu, yeni ele geçirilen topraklarla birlikte yeni idari düzenlemeler getirmiştir. Şubat 1860’ta Çar II. Aleksandr’ın kararnamesiyle Karadeniz Kazak Ordusu’nun adı “Kuban Kazak Ordusu” olarak değiştirilmiştir. Aynı yılın kasım ayında Kafkas Hattı Stavropol Eyaleti’nden ayrılarak, Kuban Kazak Ordusu’nun toprakları sayılan Sağ Kanat “Kuban Oblastı”, Terek Kazak Ordusu’nun toprakları sayılan Sol Kanat da “Terek Oblastı” adlarıyla iki yeni idari birim kurulmuştur. Aynı kararnameye göre Kafkas sıradağlarının kuzeyinde kalan bütün topraklar, yani Stavropol Eyaleti ile Kuban ve Terek oblastları bundan sonra “Kuzey Kafkasya” olarak adlandırılacaktır. Böylece Kafkasya Genel Valiliği 1860 yılında Kuzey Kafkasya ve Kafkas Ötesi (Zakavkazye) olarak iki birime ayrılmıştır.22 Kuzey Kafkasya’nın batı kısmında yer alan Kuban Oblastı’nın alanı, Kuban nehrinin ve kollarının akıntısı boyunca 89.665 km2dir. Güneyde Ana Kafkas Sıradağları bölgeyi Karadeniz sahilinden ve Kutais Eyaleti’nden ayırmaktadır. Kuzeyde Don Oblastı (Don Kazak Ordusu’nun toprakları) ile sınırdır. Doğuda Terek Oblastı’yla sınırı Elbrus Dağı ve uzantılarından, Stavropol Eyaleti’yle sınırı da Yey nehri ve kollarından geçmektedir. Kuban Oblastı batıda yarımada şeklinde Karadeniz’e ve Azak Denizi’ne sokulmaktadır. Kuban nehri, oblastı nehir boyunca uzanan step düzlüğü (Prikuban) ve 22 “Reformı 60-70-h godov XIX v. na Donu i Severnom Kavkaze” (“XIX Yüzyılın 60-70’li Yıllarında Don’da ve Kuzey Kafkasya’da Reformlar”). Đstoriya Dona i Severnogo Kavkaza (Don ve Kuzey Kafkasya Tarihi), Rusya Soros Vakfı “Açık Toplum” Enstitüsü. http://grants.rsu.ru/osi/Don_NC/XIXendXX/Reforms_adm.htm, (Erişim: 19.04.2005). 23 güneydeki dağlık bölge (Zakuban) olmak üzere ikiye bölmektedir. 2.275.000 kişilik nüfusunun (şehirlerde 186 bin) % 91’i Rus, % 9’u ise Kafkasyalıdır. Topraklarının % 56’sı Kazak stanitsalarının (köy), % 21’i özel kişilerin, % 12’si Kazak Ordusu’nun ve % 8’i hazinenin mülkiyetindedir. Bugünkü Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti toprakları genel olarak Kuban Oblastı’nın Batalpaşa Otdeli sınırları içinde yer almaktadır. Kuban Oblastı’nın güneydoğusunda, Kafkas sıradağlarının kuzey eğiminde yer alan Batalpaşa Otdeli 12.730 km2 yüzölçümüne sahiptir ve Laba, Psekups, Urup, Zelençuk ve Elbrus okruglarından oluşmaktadır. Karaçaylar Elbrus, Nogaylar Zelençuk ve Urup, Abazalar Zelençuk ve Elbrus, Çerkesler ise bütün okruglarda yaşamaktadır. Otdel’in kuzey ve orta kısmında nüfus, Kuban’ın her iki yanında çoğunlukla Ruslardan oluşmaktadır.23 1864 yılında Kafkas-Rus Savaşı’nın sona ermesi ve Kafkasyalı yerli nüfusun çoğunun göç ettirilmesi sonucunda yeniden idari düzenlemeler yapılmıştır. O tarihte Kuban Oblastı Bjeduğ, Abadzeh ve Şapsığ okrugları ile Yukarı ve Aşağı Kuban komiserliklerinden oluşmaktadır. 30 Eylül 1864’te Yukarı ve Aşağı Kuban komiserlikleri kaldırılarak yerine Karaçay, Abaza ve Ermeni uçastoklarından oluşan Yukarı Kuban Okrugu kurulmuştur. Bjeduğ Okrugu Hamışey ve Çerçeney uçastoklarına ayrılarak olduğu gibi korunmuştur. Abadzeh Okrugu da Yukarı ve Aşağı Laba uçastoklarına ayrılarak aynı şekilde kalmıştır. Şapsığların tamamı göç ettiğinden 1 Ekim’den itibaren Şapsığ Okrugu kaldırılmıştır.24 1865 yılında Kuban Oblastı’nın okrug sayısı beşe çıkarılmıştır: Elbrus (Karaçay ve Kuma nehri boylarındaki Çerkes köyleri), Zelençuk (Çerkesler, Abazalar ve Nogaylar), Urup (Çerkesler, Nogaylar, Ermeniler), Laba (Laba ve Belaya nehirleri boyunda yaşayan Batı Çerkesleri) ve Psekups (Kuban’ın orta akıntısı ve Psekups’un aşağı akıntısı boyunda yaşayan Batı Çerkesleri) okrugları kurulmuştur. 1865–1866 23 “Kubanskiye voyskovıye vedomosti” (“Kuban Ordu Bülteni”), No 15, 1867, Erudutsiya – Rusya Elektronik Ansiklopedi, http://www.erudition.ru/referat/printref/id.25956_1.html, (Erişim: 03.06.2005). 24 Kumıkov T.H., “Đdari Düzenlemeler Hakkında Kuban Oblastı Birliklerine Emir - 30 Eylül 1864”. Problemı kavkazskoy voynı i vıseleniye çerkesov v predelı Osmanskoy imperii (20-70-e gg. XIX v.) (Kafkas Savaşı Problemleri ve Çerkeslerin Osmanlı Đmp. Topraklarına Tehciri (19. yy. 20-70’li Yıllar)), Sbornik arhivnıh dokumentov (Arşiv Belgeleri)., Nalçik, 2001, No 265, s. 323. 24 yıllarına çıkarılan kararnamelerle Kuban ve Terek oblastlarında “askeri-halk yönetimi” uygulaması başlamıştır.25 1 Ocak 1871’de Kuban ve Terek oblastlarında askeri-halk yönetimi kaldırılarak, köyleri idari birime dönüştüren “sivil yönetime” geçilmiştir.26 Askeri okruglar kaldırılarak yerine sivil “uyezdler” kurulmuştur. Kuban Oblastı Yey, Temrük, Yekaterinodar, Batalpaşa ve Maykop uyezdlerine bölünmüştür. Bu tarihe kadar ayrı okruglarda (Elbrus, Zelençuk ve Urup) yaşayan Karaçaylar, Abazalar, Çerkesler ve Nogaylar komşu Kazak stanitsalarıyla birlikte Batalpaşa Uyezdi’nde toplanmıştır. Bugünkü Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin tek bir idari birim olarak yaklaşık sınırları ilk kez bu tarihte ortaya çıkmıştır. A.F. Rittih 1875 yılında yayınlanan çalışmasında, 1867 verilerine göre Kuzey Kafkasya’nın etnik yapısını ve etnik grupların nüfuslarını vermektedir. (Tablo 2). Bu tabloya göre Batalpaşa, Kuban Oblastı’nın en büyük nüfuslu uyezdidir. Başka tablolarda görülen Ukraynalılar (Kazaklar) burada muhtemelen Rus nüfusa dâhil edilmiştir. Nogay nüfusu Batalpaşa’da yok gösterilmiştir. Karaçaylar ise tabloda hiç yer almamaktadır. 25 Askeri-Halk Yönetimi (Voyenno-narodnoye upravleniye): Yönetimin siviller, Kazaklar ve yerli halk (Dağlılar) için ayrı ayrı olduğu sistem. Yerli halk üzerindeki bütün askeri, idari ve kısmen polisiye ve yargı erki oblastların askeri komutanlığının elinde toplanıyordu. Okrugun başında ordu subaylarından atanan okrug komutanı, kalem işleri için okrug komutanından, yardımcısından, sağlıkçıdan, iki çevirmen, sekreter, yerli halktan iki temsilci ve iki kadıdan oluşan okrug idareleri kurulmuştu. 26 Köy yönetimi (Aulnoye (Selskoye) Upravleniye) sistemine göre, yönetimin en alttaki halkası köy meclisleriydi. 30 ve daha az haneli köylerde bütün hane reisleri mecliste yer alıyordu. 300 haneden az köylerde meclis, seçilen 30 temsilciden oluşuyordu. Hane sayısı 300’den fazlaysa her 10 hane için 1 kişi seçiliyordu. Toprak dağıtımından toplumsal konulara kadar köyü ilgilendiren birçok konu köy meclislerinin yetkisindeydi. Köy yönetimi yapısı itibarıyla birçok yönden Kazakların stanitsa yönetimine benziyordu. (Sbornik Svedeniy o Terskoy Oblasti (Terek Oblastı Hakkında Bilgiler Külliyatı), Vladikafkas, 1878. - Vıp. 1. S. 99). 25 Tablo 2 1867 Yerel Sayımına Göre Kuzey Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı (kişi) Toplam Stavropol Eyaleti Kuban Oblastı Yey Temrük Yekaterinodar Batalpaşa Maykop Toplam Terek Oblastı Pyatigorsk Georgiyevsk Vladikafkas Grozni Kizlyar Hasav-Yurt Vedeno Argun Toplam GENEL TOPLAM* Rus Ukraynalı Nogay Çerkes Abaza Alman Rum Ermeni 384.800 171.000 110.200 79.900 - - 1.100 100 5.200 116.600 94.400 118.000 150.600 124.700 604.300 108.700 94.400 203.100 115.600 93.100 107.000 315.700 - 500 11.000 30.700 29.500 71.700 7.400 7.400 800 400 800 2.000 800 100 900 3.300 3.300 91.200 114.500 131.300 109.800 29.400 46.400 22.400 22.100 567.100 70.500 58.000 37.700 28.600 21.600 800 200 100 217.500 13.000 30.000 2.000 45.000 3.200 8.400 11.600 26.000 8.000 13.000 47.000 - 1.600 500 200 2.300 1.400 400 1.600 3.400 300 4.000 5.800 4.000 14.100 1.556.200 591.600 470.900 91.500 118.700 7.400 5.400 4.400 22.600 * Bu sayım verilerinde Çerkesler Adıgeyli (44.400 kişi), Bjeduğ (6.500 kişi), Çerkes (1.200 kişi) ve Kabardey (66.600 kişi) olarak sınıflandırılmıştır. Karaçayların nüfusu gösterilmemiştir. Kaynak: Rittih A.F., Plemennoy sostav kontingentov russkoy armii i mujskogo naseleniya Yevropeyskoy Rossii. (Avrupa Rusyası’nın Erkek Nüfusunun ve Rus Ordusu’nun Kavim Yapısı). St. Petersburg, 1875, s. 330-339//Kabuzan, Tablo 64, s. 198201. 1880’li yıllarda Kuban ve Terek oblastlarında yeni idari düzenlemeler yapılmıştır. Kafkasya’nın Rusya’yla bütünleşme sürecinin büyük ölçüde tamamlandığı düşünülerek, III. Aleksandr’ın kararnamesiyle 22 Kasım 1881’de Kafkasya Genel Valiliği kaldırılmıştır. Böylece Kafkasya doğrudan Rusya’nın idari sistemine dâhil edilmiştir. Kuban Oblastı’nın uyezd sayısı beşten yediye çıkarılmıştır. (Yekaterinodar, Yey, Temrük, Zakuban, Maykop, Batalpaşa ve Kavkaz). 1882 yılına ait aşağıdaki tabloda (Tablo 3), önceki tabloyla karşılaştırıldığında nüfus sayılarında büyük fark görülmektedir. Batalpaşa Uyezdi’nin 1867’de 150.600 olan nüfusu 15 yıl sonra 159.000 olmuştur. 1867’de Batalpaşa’da 30.700 kişi olan Çerkes nüfusu 1882’de 11.300 kişiye inmiştir, ancak Kuban Oblastı toplamında sayı yakındır. Bu farklılıklar yeni idari düzenlemenin sonucu olsa gerekir. Maydan olarak yazılan uyezd Maykop’un yanlış yazılmış şekli ya da kısa bir dönem kullanılmış ismi olabilir. Karaçayların nüfusu gerçeğe en yakın olarak bu tabloda verilmiştir. 26 Tablo 3 1882 Yerel Sayımına Göre Kuban Oblastı’nın Etnik Yapısı (Nüfus (kişi) ve Oran (%)) Uyezd/ Milliyet Yekaterinodar Abaza Yey Temrük Zakuban Maydan - - Batalpaşa 10.400 % 6.5 2.100 % 1.3 11.300 % 7.5 - - - 4.500 % 2.1 20.700 % 9.7 1.000 % 0.6 1.200 % 0.7 1.000 %1 400 - 600 200 200 100 Eston - - - - 900 % 0.5 31.400 % 16.4 300 % 0.2 - Karaçay - - - - - Kazan Tatarı - - - - 200 200 16.500 % 10.4 - 300 100 100 - 500 - Nogay - - - - - Oset - - - - - Rum - - 300 - 56.100 % 26.1 132.000 % 61.4 17.100 % 10.9 141.800 % 87.5 Alman Çerkes Ermeni Leh 1.600 % 1.6 6.200 % 6.2 90.100 % 90.3 - 5.500 % 3.5 1.300 % 0.8 200 3.700 % 2.1 700 4.800 % 2.7 500 100 200 109.500 89.400 128.400 % 63.1 % 56.2 % 73.3 29.900 21.100 36.400 Ukraynalı % 17.2 % 13.3 % 20.8 800 Yahudi 700 200 200 300 % 0.5 214.900 162.100 99.800 48.100 173.500 159.000 175.100 Toplam % 100 % 100 % 100 % 100 % 100 % 100 % 100 Kaynak: Kavkazski Kalendar na 1886 god. Tiflis. 1885, s. 191–192//Kabuzan, Tablo 65, s. 202. Rus 15.700 % 32.6 32.000 % 66.5 - Kavkaz Toplam 10.400 %1 13.200 % 1.3 65.700 % 34.3 6.200 % 0.6 200 17.000 % 1.6 200 1.100 % 0.1 5.500 % 0.5 1.300 % 0.1 2.300 % 0.2 422.900 % 41 483.300 % 46.8 2.600 % 0.3 1.032.500 % 100 1888 yılında idari bölgeler yeniden düzenlenmiş ve uyezdler “otdel”lere çevrilmiştir. Zakuban’ın adı değiştirilerek Laba Otdeli olmuştur. Otdeller de kendi içinde “uçastok”lara ayrılmaktadır. Batalpaşa Otdeli’nde Çerkes, Abaza ve Nogay köyleri yeni kurulan Biberd uçastokuna; Karaçay köyleri ile bir Çerkes (Humara) ve bir Abaza köyü de (Kuma-Abazinski) Humara uçastokuna bağlanmıştır. Beş şehrin (Yekaterinodar, Maykop, Yey, Temrük, Anapa) bulunduğu Kuban Oblastı’nın idari merkezi yine Yekaterinodar (bugünkü Krasnodar) olmuştur. Oblastın başında, askeri olarak tümen komutanı, sivil olarak da genel vali (gubernator) yetkilerine sahip, aynı zamanda Kuban Kazak Ordusu atamanı olan bir komutan tayin edilmiştir. Otdellerin başında Kazak atamanları, okrugların ve uçastokların başında ise bütün askeri ve idari 27 yetkiyi ellerinde bulunduran Rus subayları bulunmaktadır. Bu düzenlemeyle Kuzey Kafkasya’da “askeri Kazak yönetimi” kurulmuştur.27 1897 Rusya Đmparatorluğu Birinci Genel Nüfus Sayımı Çarlık Rusyası’nın ilk ve tek genel nüfus sayımı 9 Şubat 1897’de yapılmıştır. Doğrudan etnik aidiyet sorulmamış, anadili esas alınmıştır. 8 yılda değerlendirilen sonuçlar 1905’te 25 tablo içeren iki cilt halinde yayınlanmıştır.28 1897 yılı sayım verilerine göre, daha sonra Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin kurulacağı toprakların yer aldığı Batalpaşa Uyezdi’nin nüfusu 215.400 kişidir. Nüfus yoğunluğu Kuban Oblastı’nın ve Kafkasya’nın genelinden düşük olmakla birlikte, Rusya genel nüfus yoğunluğunun hemen hemen üç katıdır. Erkek ve kadın nüfusları ve oranları konusunda veri bulunamamıştır. Tablo 4 Rusya Đmparatorluğu 1897 Yılı Birinci Genel Nüfus Sayımı – Nüfus ve Nüfus Yoğunluğu Erkek 62.477.348 4.886.713 973.023 % 49.7 52.6 50.7 Nüfus (kişi) Kadın 63.162.673 4.402.651 945.858 % 50.3 47.4 49.3 Toplam 125.640.021 9.289.364 1.918.881 Nüfus Yoğunluğu (kişi/km2) 6.24 21.15 22.15 Rusya Kafkasya Kuban Oblastı Batalpaşa 215.400 16.81 Uyezdi Kaynak: “100 let so vremeni publikatsii svodnıh itogov Vseobşçey perepisi naseleniya 1897 goda.” (1897 Genel Nüfus Sayımı Sonuçlarının Yayınlanmasının 100. Yılı). Aktarma: Pervaya Vseobşçaya perepis naseleniya Rossiyskoy Đmperii 1897 g. (1897 Rusya Đmparatorluğu Birinci Genel Nüfus Sayımı). Redaktör N.A.Troynitski. t.I. S.Peterburg, 1905. Demoscope. 1897 sayımına göre Batalpaşa Uyezdi’nde 5332 hane “Dağlı” (yerli) nüfus vardır. 28 “Dağlı” köyü bulunmaktadır ve bu köylerde 37.353 kişiden oluşan 5332 aile yaşamaktadır. 69 kişi ailesizdir. Köylerin toplam nüfusu 37.422 kişidir ve hepsi 27 “Administrativnıye preobrazovaniya 80-90-h godov XIX veka na Donu i Severnom Kavkaze” (“XIX Yüzyıl 80-90’li Yıllarda Don’da ve Kuzey Kafkasya’da Yapılan Đdari Düzenlemeler”). Đstoriya Dona i Severnogo Kavkaza (Don ve Kuzey Kafkasya Tarihi), Rusya Soros Vakfı “Açık Toplum” Enstitüsü. http://grants.rsu.ru/osi/Don_NC/XIXend-XX/Reforms_adm.htm, (Erişim: 19.04.2005). 28 Grigorianz, Margarita, “Pervıy Demografiçeski Avtoritet Rossii” (“Rusya’nın Đlk Demografik Otoritesi”), Naseleniye&Obşçesvo (RBA Demografi ve Ekoloji Merkezi Bilgi Bülteni), No 19, Mayıs 1997; http://www.stapravda.ru/projects/perepis/text/02.shtml (Erişim: 01.11.2004) 28 Müslümandır. 8415 konut vardır. Batalpaşa Otdeli Kuban Oblastı’nın en yoğun nüfuslu idari birimidir.29 Kabuzan’ın verilerine göre ise Kuban Oblastı’nda yerli nüfus (Nogay, Çerkes, Abaza, Karaçay) 98.200 kişidir. Bu nüfusun 55.500’ü Batalpaşa’da yaşamaktadır ve 26.877 kişisi Karaçaydır. Tablo 5 1897 Nüfus Sayımına Göre Kuban Oblastı’nın Etnik Yapısı (kişi) Uyezdler Rus Ukraynalı Nogay* Çerkes Abaza Karaçay Yekaterinodar 83.800 126.900 19.900 Batalpaşa 90.300 58.400 5.700 12.500 10.400 26.900 Yey 65.400 205.100 800 Kavkaz 125.000 114.000 Laba 230.000 57.900 Maykop 161.200 88.600 19.800 2.100 Temrük 58.700 257.900 500 Toplam 814.400 908.800 5.700 53.500 12.500 26.900 Kaynak: Kabuzan, Tablo 66, s. 203-206. Pervaya Vseobşçaya perepis naseleniya Rossiyskoy imperii 1897 (1897 Rusya Đmparatorluğu Birinci Genel Nüfus Sayımı), Vıp. 17. SPb., 1905, s. 10–38. * Nogaylar ayrıca Dağıstan Oblastı’nda 1,9, Stavropol Eyaleti’nde 19,6 (Aleksandrovski - 3,7, göçebe 15,9), Terek Oblastı’nda 35,7; toplam 62,9 bin kişidir. Batalpaşa Uyezdi’ne ait 1882 yılı verileriyle 1897 sayımı sonuçları karşılaştırıldığında, Karaçaylar dışında yerli halkların nüfusunda artış olmadığı ve yoğun Rus-Ukraynalı yerleşimi nedeniyle genel nüfus içindeki oranlarının düştüğü görülmektedir. Karaçayların nüfusu ise 14 yıl içinde 17 binden 27 bine çıkmıştır. Bu artışa rağmen ancak genel nüfus içinde oranlarını korumayı başarmışlardır. Bölgeye yerleşen göçmenler arasında Ukrayna’dan gelenler çoğunluğu oluşturmaktadır. 29 Giş S.N.; “Gortsı severo-zapadnogo Kavkaza po materialam I vserossiyskoy perepisi naseleniya 1897 g.” (“1897 1. Rusya Genel Nüfus Sayımına Göre Kuzeybatı Kafkasya Dağlıları”), Çerkesiya v XIX veke (1. Koşehabl Forumu Belgeleri), Maykop 1991. 29 Tablo 6 1882 ve 1897 Yıllarında Batalpaşa Uyezdi’nin Etnik Yapısı (kişi) 1882 1897 Nüfus % Nüfus Rus 89.400 56.2 90.300 Ukraynalı 21.100 13.3 58.400 Belorus 800 Leh 300 Alman 2.100 1.3 4.400 Yahudi 700 Ermeni 400 Rum 200 400 Oset 1.300 0.8 Abaza 10.400 6.5 10.400 Çerkes 11.900 7.5 12.500 Nogay 5.500 3.5 5.700 Tatar 1.200 Karaçay 16.500 10.4 26.900 Eston 200 800 Diğer 2.200 Toplam 158.600 100 215.400 Kaynak: Kabuzan, Tablo 65–66, s. 202–206. Halk % 41.9 27.1 2 4.8 5.8 2.6 0.6 12.5 1 100 B. Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi’nin Kuruluşu ve Yapılan Đdari Düzenlemeler Kuban Oblastı’ın idari yapısı 1918 yılına kadar aynı kalmıştır. 1918 Mart ayı sonunda Kuban Oblastı’nda Sovyet iktidarı kurulduktan sonra, 13 Nisan 1918’de Kuban Sovyet Cumhuriyeti ilan edilmiş ve bugünkü Karaçay-Çerkes toprakları ona dâhil edilmiştir. Kuban Sovyet Cumhuriyeti 28 Mayıs 1918’de Karadeniz Sovyet Cumhuriyeti ile birleşerek Kuban-Karadeniz Sovyet Cumhuriyeti’ni oluşturmuştur. Çarlık yanlısı Beyazların Gönüllü Ordusu’nun saldırıları devam ederken KubanKaradeniz Sovyet Cumhuriyeti 5 Temmuz 1918’de Stavropol Sovyet Cumhuriyeti ile birleşerek Kuzey Kafkasya Sovyet Cumhuriyeti’ni kurmuştur. Onun varlığı da Aralık 1918 sonunda, bütün Kuzey Kafkasya Beyaz Ordu tarafından işgal edilince son bulmuştur. 20 Ocak 1921’de Özerk Dağlı Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (Avtonomnaya Gorskaya SSR) ilan edilmiştir.30 Kuban Oblastı’na bağlı Karaçay Okrugu ve Batalpaşa 30 Özerk Dağlı SSC 7 ulusal bölgeden (okrug) oluşuyordu: Kabardey, Balkar, Karaçay, Kuzey Osetya, Nazran (Đnguş), Çeçen ve Kazak Sunja. Kaynak: “Obrazovaniye SSSR” (“SSCB’nin Kuruluşu”), http://www.hi-edu.ru/x-books/xbook010/01/index.html?012.htm 30 Otdeli’nin güney bölümü de Özerk Dağlı SSC içinde yer almıştır. Ancak aşılamayan iç anlaşmazlıklar nedeniyle Dağlı Cumhuriyeti varlığını sürdürememiştir. Bir yıl sonra, 12 Ocak 1922’de Batalpaşinsk’te toplanan kongrede “Karaçaylarla meskûn topraklar Dağlı Cumhuriyeti’nden; Batalpaşa Otdeli’nin Çerkeslerle ve altı Kazak stanitsasıyla meskûn güney kısmı Kuban-Karadeniz Oblastı’ndan alınarak, idare merkezi Batalpaşinsk olmak üzere bu topraklardan birleşik Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi (Karaçayevo-Çerkesskaya Avtonomnaya Oblast) kurulması” kararı alınmıştır. Bölge, 1924 yılında Güneydoğu Krayı’na bağlanmıştır.31 11.673 km2 yüzölçümüne sahip Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi beş okrugtan oluşuyordu: Batalpaşa, Elburgan, Uçkulan, Humara ve Malo-Karaçay.32 Ancak Karaçaylar, Çerkesler ve Kazaklar arasında devam eden anlaşmazlıklar yüzünden özerk bölgenin varlığı sadece dört yıl sürmüştür. 26 Nisan 1926’da Kazakların yerleşik olduğu Batalpaşa ve Zelençuk okrugları Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi’nden alınarak ayrı bir Batalpaşa rayonu kurulmuş ve Kuzey Kafkasya Krayı’nın Armavir Okrugu’na bağlanmıştır. Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi lağvedilerek yerine “Karaçay Özerk Bölgesi” (Karaçayevskaya Avtonomnaya Oblast) ve “Çerkes Ulusal Bölgesi” (Çerkesskiy Natsionalnıy Okrug) kurulmuştur. Çerkes Ulusal Bölgesi doğrudan Kuzey Kafkasya Krayı icra komitesi yönetimine verilmiştir. Bu arada Karaçay Özerk Bölgesi’nin ve Çerkes Ulusal Bölgesi’nin yönetim organları, kendi idari sınırları dışında bırakılan Batalpaşinskaya stanitsasında kalmıştır. Çerkes Ulusal Bölgesi “Elburgan” ve “Abaza-Nogay” olmak üzere iki rayondan oluşuyordu. 30 Nisan 1928’de Çerkes Ulusal Bölgesi Kuzey Kafkasya Krayı içinde “Çerkes Özerk Bölgesi”ne (oblast) dönüştürülmüştür. Çerkes Özerk Bölgesi’nin merkezi Batalpaşinskaya stanitsası olmuştur (1931’de şehir statüsü almıştır). 26 Ağustos 1929’da Karaçay Özerk Bölgesi’nin merkezi, yeni kurulan MikoyanŞahar (bugünkü Karaçayevsk) olmuştur. 1930 yılında, milli park olan Labinsk uçastoku Karaçay Özerk Bölgesi’ne verilmiştir. 10 Haziran 1931’de Batalpaşa rayonu 31 Güneydoğu Bölgesi (Kray) 1924 yılında kuruldu. Aynı yıl adı Kuzey Kafkasya Bölgesi (Kray) olarak değiştirildi. 1937-1943 arasında Orconikidze, daha sonra da Stavropol Krayı olarak adlandırıldı. Krayın yönetim merkezi Stavropol (1935-43 arasında adı Voroşilovsk) şehri idi. Kaynak: “Obrazovaniye SSSR” (SSCB’nin Kuruluşu)... 32 Oçerki istorii Karaçayevo-Çerkesii (Karaçay-Çerkes Tarihi-Deneme), T. II., s. 89, Stavropol, 1967 ve 1972. 31 lağvedilerek Zelençukskaya ve Kardonikskaya stanitsaları Karaçay bölgesine, bir kısım toprakları da Çerkes bölgesine dâhil edilmiştir. 1933-35’te ekilebilir topraklarıyla birlikte Kruglaya ve Pregradnaya stanitsaları, daha sonra da Krasnodar Krayı’na bağlı Psebay rayonunun Kurcinovski yerleşimi (selsovyet) Karaçay Özerk Bölgesi’ne bağlanmıştır. C. Genel Nüfus Sayımlarına Göre Karaçay-Çerkes ÖB/Cumhuriyeti Nüfusunun Gelişimi Sovyetler Birliği döneminde 1926, 1939, 1959, 1970, 1979 ve 1989 yıllarında, Rusya Federasyonu döneminde de 2002 yılında genel nüfus sayımları yapılmıştır. Doğal ve göçe bağlı nüfus artışlarına dair veriler sadece 90’lı yıllar için mevcuttur. Daha önceki döneme ait sadece net nüfus artışı verileri bulunmaktadır. 1922 yılında kurulan Sovyetler Birliği’nin ilk genel nüfus sayımı 17 Aralık 1926’da yapılmıştır. Ayrıntılı verilerin elde edildiği sayımın sonuçları 1928–1933 yılları arasında 56 cilt olarak yayınlanmıştır. Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi bu sayımdan sekiz ay önce lağvedilerek yerine “Karaçay Özerk Bölgesi” ve “Çerkes Ulusal Bölgesi” kurulmuştur.33 1926 nüfus sayımının bu bölgelerle ilgili elimizdeki verileri çok sınırlıdır. Đkinci Sovyetler Birliği genel nüfus sayımı Aralık 1933 tarihine planlanmıştır. Ancak 1932–1934 yıllarında SSCB’nin yoğun nüfuslu yerlerinde yaşanan büyük kıtlık nedeniyle sayım gerçekleştirilememiştir. 1–5 Ocak 1937’de yapılan ve Stalin’in büyük umut bağladığı sayım şaşırtıcı sonuçlar vermiştir: SSCB nüfusu toplam 156 milyon kişi çıkmıştır, yani 11 yılda nüfus sadece 7,2 milyon kişi artmıştır. Uygulanan yanlış ekonomik politikalar yüzünden 7 milyon civarında insanın açlıktan ölmesi sonucu nüfus artışının çok az olması, beş yıllık yoğun ateizm propagandasından sonra hiç ateist olmaması, 10 yaş ve üzeri nüfusun dörtte birinin okuma yazma bilmemesi gibi sonuçlar üzerine Stalin bu sayımı “zararlı” ilan etmiş ve sonuçları açıklanmamıştır. Sayımı düzenleyenler ve birçok görevli çalışma kamplarına gönderilmiş, bazıları da kurşuna dizilmiştir. 33 “Pyatıy punkt vserossiyskoy perepisi” (“Rusya Genel Nüfus Sayımının Beşinci Maddesi”), Vremya Novostey (Moskva), (30.04.2002), www.perepis2002.ru, (Erişim: 06.02.2005). 32 17 Ocak 1939’da “doğru” sonuçları veren plan dışı yeni bir nüfus sayımı yapılmıştır. Sayımın amacı ne pahasına olursa olsun SSCB’nin nüfus artışını göstermektir ve bu amacına ulaşmıştır. Açıklanan veriler genel tabloyu vermediği, eksik ve çelişkili olduğu için eleştirilmektedir. Sayım sonuçları iktidarın takdirini kazanmış ama uzmanlar tarafından hiçbir zaman güvenilir kabul edilmemiştir. 1939 sayımının ayrıntılı olmayan sonuçları 1939–1940 yıllarında yayınlanmıştır. Ancak başlayan savaş toplanan bütün materyallerin işlenmesine izin vermemiştir. Bu sayım döneminde Karaçay ve Çerkes özerk bölgeleri ayrı idari birimler olarak Stavropol Krayı’na bağlıdır. 1939 sayımına göre Karaçay Özerk Bölgesi’nin nüfusu 150.303 kişi, Çerkes Özerk Bölgesi’nin ise 92.898 kişidir. Đki bölgenin toplam nüfusu Rusya nüfusunun % 0.22’sini oluşturmaktadır. Bu bölgelerde yaşayan etnik grupların Rusya’daki nüfusları Tablo 7’de görülmektedir. Karaçaylar 74.500 kişi nüfuslarıyla Rusya nüfusu içinde % 0.07 orana sahiptir ve % 94,3’ü Karaçay Özerk Bölgesi’nde yaşamaktadır. Dışarıdaki nüfusun da % 80’i komşu Stavropol Krayı’nda yaşamaktadır. 85.642 kişilik Çerkes nüfusu Rusya nüfusunun % 0.08’ini oluşturmaktadır. Bu yıllarda “Çerkes” Kabardeyler dışındaki Çerkeslerin ortak adı olarak kullanılmaktadır. Krasnodar Krayı’nda ve ona bağlı Adıgey Özerk Bölgesi’nde yaşayanlar da Çerkes nüfusuna dâhildir. Bundan sonraki sayımlarda Adıgey Özerk Bölgesi’ndekiler “Adıgeyli”, Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi’ndekiler “Çerkes” olarak ayrılmıştır. 1939 yılında Rusya’daki toplam Nogay nüfusu 36.095 kişidir. Fakat bu nüfusunun sadece altıda biri Çerkes Özerk Bölgesi’ndedir. Yerleşik oldukları Stavropol Krayı, Çerkes Özerk Bölgesi ve Dağıstan dışında yaşayan Nogayların hangi bölgeden olduklarına dair veri yoktur. 14.740 kişi olan Abaza nüfusu tüm Rusya nüfusunun % 0.01’ini oluşturmaktadır. Karaçayların, Çerkeslerin, Abazaların ve muhtemelen Nogayların da tamamına yakını kendi idari bölgelerinde yaşamaktadır. 33 Tablo 7 1939 Nüfus Sayımına Göre Karaçay ve Çerkes Özerk Bölgeleri Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu (kişi) Bölge / Milliyet Altay Krayı Oyrot Özerk Oblastı Krasnodar Krayı Adıgey Özerk Bölgesi Krasnoyarsk Krayı Hakas Özerk Bölgesi Taymır (Dolgan-Nenets) Ulusal Bölgesi Evenk Ulusal Böl. Primorski Krayı Ussur Bölgesi Stavropol Krayı Karaçay Özerk Bölgesi Çerkes Özerk Bölgesi Habarovsk Krayı Amur Bölgesi Kamçatka Bölgesi Koryak Ulusal Böl. Çukotka Ulusal Böl. Aşağı-Amur Bölgesi Sahalin Bölgesi Yahudi Özerk Bölgesi Arhangelsk Oblastı Nenets Ul. Böl. Vologod Oblastı Voronej Oblastı Gorki Oblastı Đvanov Oblastı Đrkut Oblastı Kalinin Oblastı Kirov Oblastı Kuybışev Oblastı Kursk Oblastı Leningrad Oblastı Leningrad şehri Moskova Oblastı Moskova şehri Molotov Oblastı Murmansk Oblastı Novosibirsk Oblastı Omsk Oblastı Hantı-Mansı Ul. Böl. Yamal-Nenets Ul. Böl. Orlov Oblastı Penzen Oblastı Rostov Oblastı Ryazan Oblastı Saratov Oblastı Sverdlovsk Oblastı Smolensk Oblastı Toplam Karaçay Nogay Çerkes Abaza 2.498.597 162.179 3.172.674 241.799 1.960.524 272.730 6 0 102 1 10 0 5 0 22 2 5 0 50 1 64.177 55.048 125 3 1 0 34 1 2 0 28.711 2 1 7 1 9.460 906.805 438.947 1.950.887 150.303 92.898 1.459.729 448.259 132.799 25.160 21.524 98.480 99.925 108.938 1.216.730 47.617 1.661.285 3.551.329 3.869.887 2.649.429 1.303.997 3.213.139 2.226.193 2.766.436 3.143.067 6.432.052 3.191.304 8.917.311 4.137.018 2.087.518 291.178 4.050.260 2.378.410 93.274 45.840 3.532.713 1.710.517 28.92.580 2.267.908 1.798.514 2.511.309 2.686.029 0 11 5 73.656 70.301 631 25 4 0 0 0 0 0 0 29 0 4 6 7 5 19 7 3 34 4 23 12 62 42 5 0 6 5 0 0 5 3 62 4 6 6 15 0 8 8 30.429 713 6.156 6 0 0 0 0 0 0 1 2 0 5 7 4 3 16 9 3 20 4 11 4 21 10 3 0 6 12 0 0 6 2 24 3 9 4 6 0 63 32 17.159 505 16.010 133 16 4 1 0 6 1 10 34 1 30 72 74 22 106 69 84 91 22 136 70 295 178 47 8 170 139 19 1 66 34 344 45 44 48 55 0 1 1 14.418 3.893 10.245 6 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 3 3 2 2 2 1 6 1 3 2 14 10 1 0 3 85 0 0 3 1 12 1 2 2 2 34 Bölge / Toplam Karaçay Nogay Çerkes Abaza Milliyet Stalingrad Oblastı 2.288.139 12 42 230 6 Tambov Oblastı 1.877.900 3 3 10 2 Tula Oblastı 2.048.695 4 4 30 1 Çelyabinsk Oblastı 2.801.853 5 4 76 1 Çitin Oblastı 1.158.574 17 10 114 9 Çkalov Oblastı 1.676.668 7 2 50 1 Yaroslav Oblastı 2.284.255 8 16 59 10 Başkır ÖSSC 3.158.969 16 5 45 1 Buryat-Moğol ÖSSC 545.766 9 1 37 0 Dağıstan ÖSSC 930.416 87 4.677 219 24 Kabardey-Balkar ÖSSC 359.219 98 491 263 33 Kalmuk ÖSSC 220.684 0 0 4 5 Karelya ÖSSC 468.898 17 8 29 8 Komi ÖSSC 318.996 2 0 9 0 Kırım ÖSSC 1.126.429 12 7 54 1 Mari ÖSSC 579.610 1 1 5 0 Mordova ÖSSC 1.188.004 5 3 36 1 Volga Alman ÖSSC 606.532 2 4 17 2 Kuzey Osetya ÖSSC 329.205 35 13 97 13 Tataristan ÖSSC 2.915.277 5 5 21 1 Udmurt Cum. 1.219.350 14 4 12 3 Çeçen-Đnguş ÖSSC 697.009 9 139 463 6 Çuvaş ÖSSC 1.076.810 1 1 10 0 Yakutistan ÖSSC 413.198 1 0 10 0 Aldan Bölgesi (Okrug) 53.282 0 0 1 0 Rusya SFSC 109.397.463 74.500 36.095 85.642 14.740 Kaynak: RGAE RF (eski TSGANH SSSR), fond 1562, opis 336, ed.hr. 966-1001 (Tablo f. 15A. Natsionalnıy sostav naseleniya po SSSR, respublikam, oblastyam, rayonam – Bölgelere Göre SSCB Nüfusunun Etnik Yapısı)), www.demoscope.ru Đkinci Dünya Savaşı’ndan sonraki ilk nüfus sayımı 15 Ocak 1959’da yapılmıştır. Son sayımla arasında 20 yıl gibi uzun bir süre olmasının nedeni, Đkinci Dünya Savaşı’ndan sonraki ekonomik zorluklar olduğu kadar, Sovyet yönetiminin savaş dönemindeki doğrulanmayan büyük insan kaybına dikkat çekmeme arzusudur. Sayım sonuçlarında ortaya çıkan, tüm SSCB’de 1000 erkeğe 1220 kadın oranı büyük erkek nüfus kaybını göstermektedir. 1939 ve 1959 sayımları arası, KÇÖB’nin demografik yapısında büyük değişikliklerin yaşandığı bir dönem olmuştur. Đkinci Dünya Savaşı sırasında Nazi Almanyası’nın Sovyetler Birliği’ne saldırmasıyla başlayan “Büyük Anavatan Savaşı”nda özellikle genç nüfustan çok sayıda kayıp verilmiştir. Karaçay ve Çerkes özerk bölgeleri Temmuz 1942’den Ocak 1943’e kadar Alman Nazi birliklerinin işgali altında kalmıştır. Karaçaylar Nazilerle işbirliği yapmakla suçlanmış ve SSCB Yüksek 35 Sovyeti’nin 12 Ekim 1943’te aldığı kararla Karaçay Özerk Bölgesi lağvedilerek toprakları komşu oblast ve cumhuriyetler arasında paylaştırılmıştır. 2 Kasım 1943’te Mikoyan-Şahar’ın adı Kluhori olarak değiştirilmiş, eski Mikoyan ve Uçkulan rayonlarıyla birlikte Rusya’dan alınarak Gürcistan’a verilmiştir. Pregradni rayonunun bir kısmı Krasnodar Krayı’nın Moltov rayonuna katılmıştır. Lağvedilen Karaçay Özerk Bölgesi’nin diğer rayonları ise doğrudan Stavropol Krayı yönetimine bağlanmıştır. Çerkes Özerk Bölgesi’nin sınırları ve statüsü değişikliğe uğramamıştır. Karaçay ÖB’nin kaldırılmasından bir yıl sonra, 2 Kasım 1944’te bütün Karaçay halkı Orta Asya’ya sürgün edilmiştir. Hruşçev döneminde Karaçay halkı üzerindeki suçlama kaldırılmış ve 9 Ocak 1957’de, merkezi Çerkessk şehri olmak üzere, Karaçay ve Çerkes özerk bölgelerinin 12 Ekim 1943 sınırları esas alınarak Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi (KaraçayevoÇerkesskaya Avtonomnaya Oblast) yeniden kurulmuş ve Stavropol Krayı’na bağlanmıştır. 15 Ocak 1957’de, Gürcistan’a verilen Kluhor rayonu iade edilmiştir. Kluhori şehrinin adı Karaçayevsk, Kluhor rayonunun da Karaçay rayonu olarak değiştirilmiştir.34 Bundan sonra, Sovyetler Birliği’nin son yıllarına kadar KÇÖB’nin sınırlarında ve statüsünde değişiklik olmamıştır. KÇÖB tek bir idari yapı olarak ilk kez 1959 genel nüfus sayımında sayılmıştır. Bu sayımda bölgenin toplam nüfusu 277.959 kişidir ve Rusya nüfusunun % 0.24’ünü oluşturmaktadır. (Tablo 8). Sonuçları 1939 sayımıyla karşılaştırmak sağlıklı değildir. Çünkü Karaçay ve Çerkes bölgelerinin birleştirilmesi dışında, birleşmeden önce bazı sınır değişiklikleri olmuş ve sürgüne gidip dönen Karaçaların nüfusunun bir kısmı Orta Asya’da kalmıştır. 1959 sayımında yerli halkların Rusya bölgelerindeki nüfuslarıyla ilgili ayrıntılı veri bulunamamıştır. Tüm Rusya’da Karaçayların nüfusu, önceki sayıma göre % 5,3 azalarak 70.537 kişiye düşmüştür. Ancak Rusya dışındaki, özellikle Kazakistan ve Kırgızistan’daki nüfuslarını eklediğimizde Karaçayların toplam nüfusu 81.403 kişi olmaktadır ve sürgüne rağmen % 7 artmıştır. (Tablo 70) 34 Revnivtsev, M.V.; “Karaçayevo-Çerkesiya” (Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Devlet Arşivi Müdürü E.M. Canibekova tarafından 20 Kasım 1993 tarihinde sağlanan materyallerden yararlanılmıştır.) www.vexillography.narod.ru/subjects/karacaj.htm (Erişim: 06.12.2004). 36 Önceki sayımda 85.642 kişi olan Rusya’daki Çerkes nüfusu 1959 sayımında 28.986 kişi görünmektedir. Bunun nedeni, daha önce belirtildiği gibi “Çerkes” adının farklı kullanılmaya başlamasıdır; Adıgey Özerk Bölgesi’ndeki Çerkesler “Adıgeyli” olarak ayrılmıştır. Abaza ve Nogay nüfuslarında çok az artış olduğu görülmektedir. Önceki nüfus sayımında olduğu gibi, her halkın nüfusunun tamamına yakını yine kendi bölgesinde yaşamaktadır. Tablo 8 1959 Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu (kişi) Bölge / Milliyet Toplam Nüfus Karaçay Nogay Krasnodar Krayı 3.762.499 Adıgey ÖB 284.690 Stavropol Krayı 1.882.911 69.255 17.595 Karaçay-Çerkes ÖB 277.959 67.830 8.903 Dağıstan ÖSSC 1.062.472 14.939 Kabardey-Balkar ÖSSC 420.115 420 384 Çeçen-Đnguş ÖSSC 710.424 4.123 RSFSC 117.534.315 70.537 37.656 Kaynak: RGAE RF (eski TSGANH SSSR), fond 1562, opis 336, ed.hr. 1566a -1566d (Tablo 3,4 Nüfusun Milliyetlere ve Anadiline Göre Dağılımı) Çerkes 2.284 71 24.641 24.145 166 277 28.986 Abaza 18.526 18.159 103 19.059 SSCB’nin üçüncü genel nüfus sayımı 15 Ocak 1970’te yapılmıştır. Sayım 8 gün sürmüştür. Organizasyon ve içerik bakımından önceki iki sayımla aynıdır, ancak çok daha fazla veri sağlanmıştır. Zamandan ve paradan tasarruf amacıyla ilk kez bilgiler nüfusun hepsinden değil dörtte birinden alınmıştır. Sayım listelerinde “yer değiştiren nüfus” için ilk kez genellikle işçilerin, memurların ve yüksek öğretim öğrencilerinin doldurduğu özel bölüm yer almıştır. Kişilere serbestçe konuştuğu bir SSCB dili olup olmadığı ilk kez sorulmuştur. 1970 genel nüfus sayımına göre KÇÖB’nin nüfusu 344.651 kişidir ve Rusya nüfusunun % 0.26’sını oluşturmaktadır. 1959 sayımına göre büyük nüfus artışı olmuştur; nüfus % 24 artmıştır. Bu artış büyük ölçüde dışarıdan göçe bağlıdır. Đkinci Dünya Savaşı’ndan sonra başlatılan büyük sanayi hamleleri Sovyetler Birliği’nde büyük nüfus hareketleri yaratmış, değişik bölgelerden çok sayıda göçmen Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi’ne yerleşmiştir. Bu hareketlilik KÇÖB’nin yerli nüfusunu çok etkilememiştir. Yerli halklardan kendi bölgesi dışında yaşayan yine çok az kişi vardır. 37 Karaçayların % 9,1’i, Çerkeslerin % 18’7’si, Abazaların da % 8’i Rusya’nın diğer bölgelerinde yaşamaktadır. Bölge halklarından Stavropol’de yaşayanların sayısında az da olsa artış olduğu görülmektedir. Komşu bölgeler dışında en çok tercih edilen büyük şehir Moskova’dır. Moskova’da KÇÖB yerli halklarından toplam 330 kişi yaşamaktadır. (Tablo 9) Tablo 9 1970 Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu (kişi) Bölge */ Milliyet Arhangelsk Oblastı Nenets Ulusal Bölgesi Vologod Oblastı Murmansk Oblastı Karelya ÖSSC Komi ÖSSC Kaliningrad Oblastı Leningrad Oblastı Leningrad şehri Novgorod Oblastı Pskov Oblastı Bryan Oblastı Vladimir Oblastı Đvanov Oblastı Kalinin Oblastı Kaluga Oblastı Kostroma Oblastı Moskova Oblastı Moskova şehri Orlov Oblastı Ryazan Oblastı Smolensk Oblastı Tula Oblastı Yaroslav Oblastı Gorki Oblastı Kirov Oblastı Mari ÖSSC Mordova ÖSSC Çuvaş ÖSSC Belgorod Oblastı Voronej Oblastı Kursk Oblastı Lipets Oblastı Tambov Oblastı Astrahan Oblastı Volgograd Oblastı Kuybışev Oblastı Penzen Oblastı Saratov Oblastı Ulyanov Oblastı Toplam Nüfus 1.401.289 39.119 1.295.897 799.527 713.451 964.802 731.936 1.435.729 3.949.501 721.471 875.293 1.581.950 1.510.913 1.339.110 1.717.237 994.876 870.575 7.061.008 5.774.529 931.028 1.411.590 1.106.066 1.952.467 1.400.224 3.682.484 1.727.348 684.748 1.029.562 1.223.675 1.261.140 2.526.928 1.473.864 1.224.344 1.511.938 867.483 2.322.910 2.750.926 1.535.970 2.454.083 1.224.748 38 Karaçay 41 1 9 25 7 32 8 24 97 1 1 11 12 12 12 17 46 284 127 7 4 8 12 6 19 2 4 3 1 14 53 33 6 5 23 52 21 11 48 2 Nogay 21 0 0 9 0 10 2 5 8 2 0 2 2 7 7 5 11 84 100 1 5 9 6 0 8 6 15 3 1 1 3 6 2 2 64 19 9 5 18 4 Çerkes 15 0 4 13 11 31 11 7 70 3 2 3 6 14 6 5 14 227 69 11 10 4 8 3 14 3 1 1 0 4 19 5 5 8 32 49 37 4 40 2 Abaza 16 0 0 6 2 12 5 6 13 1 0 2 1 9 2 3 10 49 34 1 3 1 9 0 3 2 1 0 0 0 3 0 2 1 12 25 3 2 7 0 Bölge */ Toplam Nüfus Karaçay Nogay Çerkes Abaza Milliyet Kalmukya ÖSSC 267.993 388 57 134 102 Tataristan ÖSSC 3131238 15 6 4 3 Krasnodar Krayı 4.509.807 196 98 3508 77 Adıgey Özerk Bölgesi 385.644 41 12 136 21 Stavropol Krayı 2.305.780 103.229 22.402 32.250 23.862 Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi 344.651 97.104 11.062 31.190 22.896 Rostov Oblastı 3.831.262 348 108 189 75 Dağıstan ÖSSC 1.428.540 47 21.750 83 19 Kabardey-Balkar ÖSSC 588.203 864 380 303 275 Kuzey Osetya ÖSSC 552.581 94 114 202 31 Çeçen-Đnguş ÖSSC 1.064.471 48 5.534 267 52 Kurgan Oblastı 1.085.560 3 6 3 0 Orenburg Oblastı 2.049.976 19 6 6 1 Perm Oblastı 3.023.443 41 27 59 10 Komi-Permyak Ul. Böl. 212.141 3 1 13 0 Sverdlovsk Oblastı 4.319.741 61 23 48 7 Çelyabinsk Oblastı 3.288.801 14 11 42 6 Udmurt ÖSSC 1.417.675 3 3 5 0 Başkurdistan ÖSSC 3.818.075 19 13 26 2 Altay Krayı 2.670.261 26 4 17 3 Dağlık Altay Özerk Böl. (şimdi Altay Cum.) 168.261 7 0 0 0 Kemerov Oblastı 2.918.353 23 13 39 3 Novosibirsk Oblastı 2.505.249 10 7 14 4 Omsk Oblastı 1.823.831 22 2 21 4 Tomsk Oblastı 785.706 19 0 16 0 Tümen Oblastı 1.406.101 12 5 36 3 Hantı-Mansı Ul. Böl. 271.157 2 4 8 0 Yamal-Nenets Ul. Böl. 79.977 3 0 14 1 Krasnoyarsk Krayı 2.961.991 52 40 56 36 Hakas Özerk Böl. 445.824 16 8 10 3 Taymır (Dolgan-Nenets) Ul. Böl. 38.060 1 0 1 2 Evenk Ul. Böl. 12.658 2 0 0 0 Đrkut Oblastı 2.313.410 18 14 57 10 Ust-Ordın Ul. Böl. 146.412 2 1 3 0 Çitin Oblastı 1.144.918 8 3 17 3 Agin Ul. Böl. 65.768 0 0 0 0 Buryat ÖSSC 812.251 5 4 14 3 Tuva ÖSSC 230.864 9 1 9 0 Primorski Krayı 1.721.285 42 27 48 15 Habarov Krayı 1.345.907 25 7 25 7 Yahudi Özerk Böl. 172.449 4 0 1 0 Amur Oblastı 793.449 5 4 10 1 Kamçatka Oblastı 287.612 14 4 10 7 Koryak Ul. Böl. 30.917 4 2 1 0 Magadan Oblastı 352.481 26 10 26 12 Çukotka Ul. Böl. 101.184 7 4 4 4 Sahalin Oblastı 615.652 5 7 11 7 Yakutistan ÖSSC 664.123 21 7 30 6 Rusya SFSC (Toplam) 130.079.210 106.831 51.159 38.356 24.892 Kaynak: RGAE RF (eski TSGANH SSSR), fond 1562, opis 336, ed.hr.3998-4185 (Tablo 7 s. Nüfusun Milliyetlere ve Anadiline Göre Dağılımı) * Rusça idari birimlerin karşılıkları şu şekilde verilmiştir: ASSR (Avtonomnaya Sovyetskaya Sosyalistiçeskaya Respublika) – ÖSSC (Özerk Sovyet Sosyalist Cum.); Oblast – Bölge; Avtonomnıy Oblast – Özerk Bölge; Natsionalnıy Okrug - Ulusal Bölge 39 Dördüncü SSCB genel nüfus sayımı 17 Ocak 1979’da yapılmıştır. Organizasyonu ve verilerin işlenmesi bakımından öncekilerden oldukça farklıdır. Sonuçları, nüfus yapısındaki değişiklikler hakkında geniş bilgiler vermiştir. Đlk defa kadınların doğurduğu çocuk sayısı sorulmuştur. Çalışabilir yaştaki ve ekonomide istihdamlı nüfus hakkında bilgiler elde edilmiştir. 1979 sayımına göre KÇÖB’nin nüfusu 367.111 kişidir ve Rusya nüfusu içinde oranı % 0,26’dir. 1970 sayımına göre nüfus artışı % 6,5 olmuştur, fakat Rusya nüfusu içindeki oranı aynı kalmıştır. (Tablo 10) Kendi idari bölgesi dışında yaşayan nüfus önceki sayıma göre artmıştır; özellikle Abazalarda ikiye katlanmıştır. Karaçayların % 13,2’si, Çerkeslerin % 22,6’sı ve Abazaların % 15,8’i Rusya’nın diğer bölgelerinde yaşamaktadır. Dışarıdaki nüfus büyük ölçüde komşu bölgelerde, Stavropol ve Krasnodar’da toplanmıştır. Başkent Moskova’da bile toplam sayı 1000 kişiyi bulmamıştır. Bu oranlara Rusya dışındaki Sovyet cumhuriyetlerinde yaşayanlar dâhil değildir. Etnik grupların nüfusları ayrıntılı olarak BölümVI/A’da incelenmektedir. Tablo 10 1979 Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu (kişi) Bölge */ Milliyet Arhangelsk Oblastı Nenets Ulusal Bölgesi Vologod Oblastı Murmansk Oblastı Karelya ÖSSC Komi ÖSSC Kaliningrad Oblastı Leningrad Oblastı Leningrad şehri Novgorod Oblastı Pskov Oblastı Bryan Oblastı Vladimir Oblastı Đvanov Oblastı Kalinin Oblastı Kaluga Oblastı Kostroma Oblastı Moskova Oblastı Moskova şehri Orlov Oblastı Ryazan Oblastı Smolensk Oblastı Tula Oblastı Toplam Nüfus 1.466.016 47.218 1.309.331 977.832 732.193 1.110.361 807.985 1.512.871 4.568.548 722.125 850.939 1.508.552 1.585.613 1.323.852 1.659.120 1.007.786 802.420 6.334.118 7.931.602 895.236 1.365.780 1.116.459 1.907.575 40 Karaçay 33 3 14 42 10 75 15 28 161 6 17 6 13 18 20 10 15 133 328 13 23 19 24 Nogay 18 0 21 21 10 26 6 31 71 10 5 21 31 12 24 10 3 117 126 33 25 21 40 Çerkes 27 1 30 37 12 61 17 41 144 16 13 29 46 18 33 20 7 186 319 24 32 23 41 Abaza 30 3 17 17 27 15 3 26 60 7 7 30 25 14 15 10 2 151 144 3 24 19 43 Bölge */ Milliyet Yaroslav Oblastı Gorki Oblastı Kirov Oblastı Mari ÖSSC Mordova ÖSSC Çuvaş ÖSSC Belgorod Oblastı Voronej Oblastı Kursk Oblastı Lipets Oblastı Tambov Oblastı Astrahan Oblastı Volgograd Oblastı Kuybışev Oblastı Penzen Oblastı Saratov Oblastı Ulyanov Oblastı Kalmukya ÖSSC Tataristan ÖSSC Krasnodar Krayı Adıgey Özerk Bölgesi Stavropol Krayı Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi Rostov Oblastı Dağıstan ÖSSC Kabardey-Balkar ÖSSC Kuzey Osetya ÖSSC Çeçen-Đnguş ÖSSC Kurgan Oblastı Orenburg Oblastı Perm Oblastı Komi-Permyak Ul. Böl. Sverdlovsk Oblastı Çelyabinsk Oblastı Başkurdistan ÖSSC Udmurt ÖSSC Altay Krayı Dağlık Altay Özerk Böl. (şimdi Altay Cum.) Kemerov Oblastı Novosibirsk Oblastı Omsk Oblastı Tomsk Oblastı Tümen Oblastı Hantı-Mansı Ul. Böl. Yamal-Nenets Ul. Böl. Krasnoyarsk Krayı Hakas Özerk Böl. Taymır (Dolgan-Nenets) Ul. Böl. Evenk Ul. Böl. Đrkutsk Oblastı Ust-Ordın Ul. Böl. Toplam Nüfus 1.432.905 3.711.617 1.666.923 704.207 989.509 1.298.611 1.308.231 2.482.776 1.395.367 1.227.071 1.393.491 915.448 2.477.953 3.093.501 1.510.325 2.563.327 1.267.765 294.527 3.445.412 4.743.641 404.390 2.496.662 367.111 4.079.024 1.628.159 666.546 592.002 1.155.805 1.080.459 2.088.150 3.008.211 172.039 4.454.508 3.430.929 3.844.280 1.492.172 2.686.196 172.040 2.958.429 2.620.130 1.956.799 866.713 1.885.184 570.763 158.844 3.198.551 498.384 44.953 15.968 2.558.020 132.153 41 Karaçay 14 16 7 5 4 0 9 33 18 3 10 46 80 30 8 74 9 518 11 430 35 120.933 109.196 724 38 934 31 62 3 15 53 0 77 13 18 12 20 7 13 27 9 16 31 12 5 86 28 0 0 33 1 Nogay 62 35 19 7 11 3 9 19 20 12 1 86 45 37 6 56 7 123 37 114 16 24.812 11.872 120 24.977 405 181 6.093 3 29 38 0 79 30 27 5 31 3 20 15 12 13 46 20 13 47 12 1 0 34 0 Çerkes 75 48 21 9 5 3 19 20 21 13 9 33 99 44 13 54 7 223 36 4.022 173 36.063 34.430 233 67 499 103 236 7 48 129 37 97 67 48 18 52 5 47 45 38 36 158 98 31 135 21 10 3 88 5 Abaza 42 44 13 5 2 15 9 24 7 15 8 15 27 32 14 23 13 116 32 173 26 ### 24.245 111 14 361 30 54 5 14 36 0 67 24 13 10 22 0 60 16 18 11 92 65 3 64 10 0 0 42 0 Bölge */ Toplam Nüfus Karaçay Nogay Çerkes Abaza Milliyet Çitin Oblastı 1.232.006 20 9 72 14 Agin Ul. Böl. 69.035 1 0 0 0 Buryat ÖSSC 899.398 10 14 20 6 Tuva ÖSSC 267.599 44 3 4 2 Primorski Krayı 1.976.600 34 26 53 19 Habarov Krayı 1.557.959 51 27 51 24 Yahudi Özerk Böl. 188.710 13 5 5 1 Amur Oblastı 936.451 34 12 30 10 Kamçatka Oblastı 383.545 41 11 42 25 Koryak Ul. Böl. 34.851 4 1 8 0 Sahalin Oblastı 661.778 10 11 23 23 Magadan Oblastı 476.895 25 31 45 38 Çukotka Ul. Böl. 139.944 16 3 6 12 Yakutistan ÖSSC 851.840 27 87 68 28 Rusya SFSC (Toplam) 137.409.921 125.792 58.639 44.572 28.800 Kaynak: RGAE RF (eski TSGANH SSSR), fond 1562, opis 336, ed.hr.6174-6238 (Tablo 9 s. Nüfusun Milliyetlere ve Anadiline Göre Dağılımı) * Rusça idari birimlerin karşılıkları şu şekilde verilmiştir: ASSR (Avtonomnaya Sovyetskaya Sosyalistiçeskaya Respublika) – ÖSSC (Özerk Sovyet Sosyalist Cum.); Oblast – Bölge; Avtonomnıy Oblast – Özerk Bölge; Natsionalnıy Okrug - Ulusal Bölge SSCB’nin son nüfus sayımı 12 Ocak 1989’da yapılmıştır. Ancak uzmanlara göre sayım verilerinin birçok yönü kuşkuludur. SSCB’nin ABD’ye yetiştiğini ve geçtiğini bütün dünyaya kanıtlamak için nüfusun sağlık, yaşam süresi, gelir vb. ile ilgili bütün göstergelerinin “yukarıya yuvarlandığı” iddia edilmektedir. Haritalarda gösterilmeyen kapalı şehirlerin nüfusu bütün ülkeye “yedirilmiştir”. Bunun sonucunda, ülkede evli kadınların sayısının evli erkeklerden oldukça fazla olması gibi bazı anormallikler ortaya çıkmıştır.35 1989 sayımına göre KÇÖB’nin nüfusu 414.970 kişidir. Nüfus artışı önceki iki sayım (1970–1979) arasına göre iki kat artmış ve % 13 olmuştur. Fakat Rusya içindeki nüfus oranı yine değişmemiştir; 1979’da KÇÖB nüfusu Rusya nüfusunun % 0,26’sını oluşturuyorken, 1989’da % 0,28’ini oluşturmaktadır. Kendi bölgesi dışında yaşayan nüfus, 1979 sayımına göre Karaçaylarda hemen hiç değişmemiş (% 13,5), Çerkeslerde (% 20,7) ve Abazalarda (% 16,6) azalmıştır. Yakın bölgeler dışında sadece Tümen Oblastı’nda belirgin bir yoğunlaşma vardır; bu da orada yürütülen ekonomik projelerle ilgili olmalıdır. (Tablo 11) 35 Đstoriya perepisey naseleniya v Rossii (Rusya’da Nüfus Sayımı Tarihi), http://med.krd.ru/www/home.nsf/webdocs/, (Erişim: 09.07.2006) 42 Tablo 11 1989 Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu (kişi) Bölge / Milliyet Arhangelsk Oblastı Nenets Özerk Böl. Vologod Oblastı Murmansk Oblastı Karelya ÖSSC Komi ÖSSC Kaliningrad Oblastı Leningrad şehri Leningrad Oblastı Novgorod Oblastı Pskov Oblastı Bryan Oblastı Vladimir Oblastı Đvanov Oblastı Kalinin Oblastı Kaluga Oblastı Kostroma Oblastı Moskova şehri Moskova Oblastı Orlov Oblastı Ryazan Oblastı Smolensk Oblastı Tula Oblastı Yaroslav Oblastı Gorki Oblastı Kirov Oblastı Mari ÖSSC Mordova ÖSSC Çuvaş ÖSSC Belgorod Oblastı Voronej Oblastı Kursk Oblastı Lipets Oblastı Tambov Oblastı Astrahan Oblastı Volgograd Oblastı Kuybışev Oblastı Penzen Oblastı Saratov Oblastı Ulyanov Oblastı Kalmukya ÖSSC Tataristan ÖSSC Krasnodar Krayı Stavropol Krayı Karaçay-Çerkes ÖB Rostov Oblastı Dağıstan ÖSSC Kabardey-Balkar ÖSSC Kuzey Osetya ÖSSC Çeçen-Đnguş ÖSSC Toplam Karaçay 1.569.679 53.912 1.349.022 1.164.586 790.150 1.250.847 871.159 4.990.749 1.653.723 751.555 845.291 1.470.129 1.648.761 1.313.627 1.663.122 1.064.194 804.296 8.875.579 6.646.356 889.056 1.347.754 1.153.569 1.861.411 1.468.996 3.719.614 1.694.008 749.332 963.504 1.338.023 1.378.287 2.466.661 1.335.428 1.230.174 1.322.372 991.521 2.592.910 3.262.906 1.504.569 2.684.471 1.396.193 322.579 3.641.742 5.052.922 2.825.349 414.970 4.292.291 1.802.188 753.531 632.428 1.270.429 43 35 1 24 32 8 97 34 352 46 18 25 19 24 19 70 32 35 624 238 75 37 47 24 45 36 44 13 39 28 36 56 55 19 19 82 79 44 46 184 54 360 44 728 142.659 129.449 765 75 1202 89 110 Nogay 20 0 14 36 7 75 9 157 12 22 5 16 102 30 143 126 6 11 121 11 63 9 190 14 49 10 4 59 5 20 72 23 61 39 3.958 167 47 31 341 21 137 36 164 28.562 12.993 449 28.294 501 209 6.884 Çerkes 21 1 7 33 10 108 11 147 24 5 8 15 15 23 41 9 5 374 95 15 13 15 22 8 22 9 6 11 2 13 19 12 4 10 61 48 41 6 49 12 219 15 3800 42.295 40.241 202 60 614 87 177 Abaza 14 1 8 14 8 58 6 69 12 1 3 3 6 3 8 9 1 145 41 4 4 6 10 6 14 12 2 4 0 7 7 0 9 2 22 38 9 1 17 9 63 7 196 30.380 27.475 98 15 468 19 43 Bölge / Toplam Karaçay Nogay Çerkes Abaza Milliyet Kurgan Oblastı 1.103.665 26 1 0 1 Orenburg Oblastı 2.170.692 24 59 18 5 Perm Oblastı 3.091.481 107 42 46 21 Sverdlovsk Oblastı 4.706.763 112 72 56 20 Çelyabinsk Oblastı 3.617.752 53 71 42 12 Udmurt ÖSSC 1.605.663 25 5 11 5 Başkurdistan ÖSSC 3.943.113 21 22 24 4 Altay Krayı 2.822.092 58 27 32 8 Kemerov Oblastı 3.171.134 49 21 28 4 Novosibirsk Oblastı 2.778.724 35 28 34 7 Omsk Oblastı 2.141.909 27 11 26 5 Tomsk Oblastı 1.001.653 22 23 34 8 Tümen Oblastı 3.097.657 207 1.039 836 642 Krasnoyarsk Krayı 3.605.454 129 175 131 55 Đrkut Oblastı 2.824.920 50 79 58 25 Çitin Oblastı 1.375.340 51 48 74 23 Buryat ÖSSC 1.038.252 8 36 7 5 Tuva ÖSSC 308.557 66 5 9 0 Primorski Krayı 2.256.072 95 55 66 34 Habarov Krayı 1.811.828 90 103 47 16 Amur Oblastı 1.050.245 69 16 36 16 Kamçatka Oblastı 471.932 42 19 69 24 Magadan Oblastı 555.621 41 58 65 45 Sahalin Oblastı 710.242 31 19 34 31 Yakutistan ÖSSC 1.094.065 68 327 163 86 Rusya SFSC (Toplam) 147.021.869 150.332 73.703 50.764 32.983 Kaynak: RGAE RF (eski SGANH SSSR), fond 1562, opis 336, ed.hr. 6174-6238 (Tablo 9, “Nüfusun Milliyetlere ve Anadiline Göre Dağılımı). http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_79.php Gorbaçov’un 1980’li yıllarda başlattığı Perestroyka (yeniden yapılanma) politikası çerçevesinde, 1990–1991 yıllarında Rusya’da özerk idari birimlerin adlarının ve statülerinin değiştiği, ama sınırlarının aynı kaldığı bazı değişiklikler yapılmıştır. Özerk bölgeler (avtonomyaya oblast) statüleri yükseltilerek “özerk sovyet sosyalist cumhuriyetleri” ilan edilmiştir. Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi de 3 Temmuz 1991 tarihli yasayla Stavropol Krayı’ndan ayrılarak Rusya SFSC içinde “Karaçay-Çerkes Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti” olmuştur. Đkinci dizi değişiklik Ağustos 1991 darbesinden ve SSCB’nin dağılmasından (21 Aralık 1991) sonra yapılmıştır. Özerk yapıların adlarından “Sovyet”, “Sosyalist” ve “Özerk” kelimeleri atılmıştır. (Sadece okruglarda “özerk” terimi korunmuştur.) 25 Aralık 1991’de Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti “Rusya Federasyonu” adını almıştır. Karaçay-Çerkes Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin adı da Aralık 1992’de 44 değiştirilerek “Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti” olmuştur. Hemen sonrasında başlayan etnik anlaşmazlıklar nedeniyle cumhuriyet bölünme tehlikesi geçirmiştir.36 SSCB dağıldıktan ve Rusya Federasyonu kurulduktan sonra ilk genel nüfus sayımı 9–16 Ekim 2002 tarihleri arasında yapılmıştır. Sayım sonuçları 2004–2005 yıllarında 14 cilt halinde yayınlanmıştır.37 2000 yılında yapılan yeni idari düzenlemeye göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Güney Federal Bölgesi içinde yer almaktadır. 2002 sayımına göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin nüfusu 439.470 kişidir. 1989 yılına göre nüfus % 5,9 artmıştır. KÇC nüfusunun Rusya Federasyonu içindeki oranı küçük bir artışla % 0,3’e çıkmıştır. KÇC sınırları dışında, Rusya’nın diğer bölgelerinde yaşayan Karaçayların oranı % 12, Çerkeslerin oranı % 12, Abazaların oranı ise % 14,7’dir. Önceki sayıma göre, özellikle Çerkeslerin oranında önemli düşüş vardır (% 20,7’den % 12’ye). Bunda SSCB’nin dağılmasının büyük rolü olmalıdır. (Tablo 12) 36 Tarhov S.A., “Đstoriçeskaya evolyutsiya administrativno-territorialnogo i politiçeskogo deleniya Rossii” (“Rusya’nın Đdari-Bölgesel ve Siyasi Bölünümünün Tarihi Evrimi”). Regionalizatsiya, razvitiye Rossii: geografiçeskiye protsessı i problemı (Bölgeselleşme, Rusya’nın Gelişimi: Coğrafi Süreçler ve Problemler), Redaksiyon: A.Đ. Treyviş ve S.S. Artobolevski. Moskova, Editorial URSS, 2001, s. 191213). 37 2002 genel nüfus sayımının sonuçlarının yayınlandığı 14 cilt: 1. Nüfusun sayısı ve dağılımı; 2. Yaşcinsiyet yapısı ve evlilik; 3. Eğitim; 4. Etnik yapı, dil durumu ve vatandaşlık, 5. Geçim kaynakları; 6. Hanehalkı sayısı ve yapısı; 7. Ekonomik olarak faal olan ve olmayan nüfus; 8. Ekonomik faaliyet alanlarına göre çalışan nüfus; 9. Nüfusun Meşguliyeti; 10. Nüfusun sürekli ikamet yerinde yaşama süresi; 11. Nüfusun barınma şartları; 12. Doğum Oranı; 13. RF’nin az nüfuslu yerli halkları; 14. Genel sonuçlar. Ayrıntılı sonuçlar www.perepis2002.ru internet sitesinde yer almaktadır. 45 Tablo 12 2002 Nüfus Sayımına Göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu (kişi) Bölge/Milliyet Karaçaylar Merkez Federal Bölgesi (Tsentralnıy Federalnıy Okrug) Belgorod Oblastı Bryan Oblastı Đvanov Oblastı Kaluga Oblastı Kostroma Oblastı Kura Oblastı Lipetsk Oblastı Moskova Oblastı Moskova şehri Orlov Oblastı Ryazan Oblastı Smolen Oblastı Tambov Oblastı Tula Oblastı Tver Oblastı Vladimir Oblastı Voronej Oblastı Yaroslav Oblastı Kuzeybatı Federal Bölgesi (Severo-Zapadnıy Federalnıy Okrug) Arhangelsk Oblastı Nenets Özerk Bölgesi Kaliningrad Oblastı Karelya Cumhuriyeti Komi Cumhuriyeti Leningrad Oblastı Murman Oblastı Novgorod Oblastı Pskov Oblastı St. Petersburg şehri Vologod Oblastı Güney Federal Bölgesi (Yujnıy Federalnıy Okrug) Adıgey Cumhuriyeti Astrahan Oblastı Çeçenistan Cumhuriyeti Dağıstan Cumhuriyeti Đnguşetya Cumhuriyeti Kabardey-Balkar Cumhuriyeti Kalmuk Cumhuriyeti Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Krasnodar Krayı 46 Nogaylar Çerkesler Abazalar 33 15 26 29 4 56 21 428 823 37 46 43 28 45 92 24 103 26 21 13 18 78 17 7 22 106 158 14 49 17 75 123 34 2 88 13 3 6 17 12 5 14 63 142 520 3 19 4 6 7 9 5 36 14 2 3 6 5 5 52 191 3 6 9 2 1 6 4 12 3 35 2 54 28 84 67 73 22 19 323 36 15 2 28 5 53 40 119 19 6 98 8 14 2 18 13 29 34 56 10 5 115 6 7 1 5 1 33 19 18 3 5 59 6 64 96 15 65 9 1273 138 169.198 784 15 4.570 3.572 38.168 1 409 90 14.873 219 642 45 13 47 26 725 56 49.591 4446 71 26 7 20 514 27 32.346 196 Bölge/Milliyet Karaçaylar Nogaylar Çerkesler Abazalar 58 516 15.146 226 194 206 20.680 168 83 163 2.097 79 21 76 3.300 36 81 13 21 9 27 61 64 19 75 32 223 62 34 22 30 7 11 8 14 43 2 23 43 443 29 8 16 22 6 15 7 3 27 26 4 26 33 62 14 7 3 5 6 7 1 3 14 5 1 18 18 26 7 4 8 73 6 78 210 69 97 18 1 19 4.272 2.502 1.708 32 30 562 368 162 10 5 19 456 292 156 4 79 35 22 28 96 4 75 123 1 67 30 13 19 6 23 9 23 1 13 40 13 18 380 1 7 32 9 8 1 26 3 17 1 15 39 7 28 67 1 6 24 29 29 18 7 6 3 7 30 21 41 1 13 12 3 6 Kuzey Osetya – Alanya Cumhuriyeti Rostov Oblastı Stavropol Krayı Volgograd Oblastı Volga Federal Bölgesi (Privoljskiy Federalnıy Okrug) Başkurdistan Cumhuriyeti Çuvaş Cumhuriyeti Kirov Oblastı Mari El Cumhuriyeti Mordovya Cumhuriyeti Nijegorod Oblastı Orenburg Oblastı Penzen Oblastı Perm Oblastı Samara Oblastı Saratov Oblastı Tataristan Cumhuriyeti Udmurt Cumhuriyeti Ulyanov Oblastı Ural Federal Bölgesi (Uralskiy Federalnıy Okrug) Çelyabin Oblastı Kurgan Oblastı Sverdlov Oblastı Tümen Oblastı Hantı-Mansi Özerk Bölgesi – Yugra Yamal-Nenets Özerk Bölgesi Sibirya Federal Bölgesi (Sibirskiy Federalnıy Okrug) Altay Cumhuriyeti Altay Krayı Buryat Cumhuriyeti Çitin Oblastı Agin-Buryat Özerk Bölgesi Hakas Cumhuriyeti Đrkut Oblastı Ust-Ordın Buryat Özerk Bölgesi Kemerovo Oblastı Krasnoyar Krayı Evenk Özerk Bölgesi Taymır (Dolgan-Nenets) Özerk Bölgesi Novosibirsk Oblastı Omsk Oblastı Tıva Cumhuriyeti Tomsk Oblastı 47 Bölge/Milliyet Karaçaylar Uzakdoğu Federal Bölgesi (Dalnevostoçnıy Federalnıy Okrug) Amur Oblastı 28 Çukça Özerk Bölgesi 6 Habarov Krayı 37 Kamçatka Oblastı 38 Koryak Özerk Bölgesi 2 Magadan Oblastı 11 Primorski Krayı 50 Saha Cumhuriyeti (Yakutistan) 66 Sahalin Oblastı 15 Yahudi Özerk Oblastı 8 Rusya Federasyonu (Toplam) 192.182 Kaynak: 2002 Rusya Genel Nüfus Sayımı verileri, www.perepis2002.ru Nogaylar Çerkesler 33 2 122 18 29 91 358 7 18 90.666 9 1 26 33 5 8 26 64 27 10 60.517 Abazalar 2 4 17 6 14 20 11 37.942 Genel nüfus sayımlarına göre Karaçay-Çerkes ÖB/Cumhuriyeti’nin nüfusu ve nüfus artışları Tablo 13’te görülmektedir. Bölge, 1922 yılında kurulmasına rağmen, bölünme ve lağvedilme nedeniyle ilk kez 1959 yılında bütün olarak sayılmıştır. 1939 sayımında ayrı olan Karaçay ve Çerkes özerk bölgelerinin nüfuslarını birlikte aldığımızda, 2002 yılında nüfus 1939 sayımına göre % 81 artmıştır. Nüfus artışında sayımlar arasındaki büyük farklar, ilgili dönemlerde SSCB’de uygulanan tarım, ekonomi ve nüfus politikalarıyla bağlantılıdır. Đkinci Dünya Savaşı’ndan sonra nüfus kaybını telafi etmek için çok çocukluluk özendirilmiştir. Yıkılan ekonomiyi düzeltmek için 5 yıllık kalkınma planları hazırlanmış ve uygulamaya konmuştur. Büyük sanayi kuruluşlarının yapımına başlanmıştır. Stalin’in 1953 yılında ölümünden sonra hem siyasi hem de ekonomik alanda rahatlama olmuş, Brejnev dönemi Sovyetler Birliği’nde halkın en fazla refaha ulaştığı dönem olmuştur. 1959-1970 nüfus sayımları arasını kapsayan bu dönemde KÇÖB’de tarihinin en yüksek nüfus artışı olmuştur (% 24). 48 Tablo 13 Genel Nüfus Sayımlarına Göre KÇÖB/KÇC Nüfusu Sayım Tarihleri 17.01.1939 15.01.1959 15.01.1970 17.01.1979 12.01.1989 09.10.2002 Nüfus (kişi) 150.303 92.898 Kar.Ö.B. Çer.Ö.B. 277.959 344.651 367.111 414.970 439.470 Artış, % 24 6,5 13 5,9 Genel nüfus sayımı sonuçlarına ve istatistik verilerine göre, Karaçay-Çerkes ÖB/Cumhuriyeti’nin yıllara göre nüfus artışı Tablo 14’te görülmektedir. Đlk iki (1926 ve 1939) nüfus sayımlarında ayrı olan Karaçay ve Çerkes özerk bölgelerinin toplam nüfusları esas alınmıştır. Đki sayım arasındaki büyük nüfus farkı sınır değişikliklerinden kaynaklanmaktadır. 1926’da Kazakların yaşadığı bölgeler (bugünkü Urup ve Zelençuk rayonları) ayrı bir idari birimken, 1930-35 arasında yeniden Karaçay ve Çerkes bölgelerine dâhil edilmiştir. 1950 yılında nüfusun büyük bir düşüşle 197 bin olmasının nedeni, bilindiği gibi, 70 bin civarında Karaçay nüfusun 1944-1953 arasında Orta Asya’da sürgünde olmasıdır. Bugünkü sınırlarıyla yeniden kurulan KÇÖB’ye Karaçayların dönmesiyle 1959 sayımından itibaren nüfus artışı normal seyrine kavuşmuştur. Bundan sonra 1990’lı yılların başına kadar nüfus istikrarlı şekilde artmıştır. 1991 yılında SSCB’nin dağılmasıyla ekonominin bozulması, daha çok dış göçe bağlı olarak KÇC’nin nüfus artışında yaklaşık on yıllık bir duraklamaya yol açmıştır. Bu dönemde Rus nüfusun Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’ni terk etmesi nedeniyle, doğal artış olmasına rağmen genel nüfus hemen hemen sabit kalmıştır. 2000 yılından sonra ise nüfus, önceki hızında olmasa da artmaya başlamıştır. Fakat son 2002 nüfus sayımından sonra KÇC nüfusu yine azalma eğilimine girmiştir. 49 Tablo 14 Yıllara Göre KÇÖB/KÇC Nüfusu (kişi) Yıl Nüfus Yıl Nüfus 1926 178.000 1993 434.000 1939 243.000 1994 434.000 1950 197.000 1995 435.000 1959 278.000 1996 436.000 1970 345.000 1997 436.000 1975 361.000 1998 436.000 1979 367.000 1999 436.000 1985 396.000 2000 440.000 1986 396.000 2001 441.000 1989 415.000 2002 440.000 1990 422.000 2003 439.000 1991 427.000 2004 437.000 1992 431.000 2005 435.000 * 1926 ve 1939 sayımlarında Karaçay ve Çerkes bölgelerinin toplam nüfusu esas alınmıştır. Kaynak: http://statis.narod.ru/stats/russia/demografy/dem-01.htm; http://rfdata.al.ru/auto/rstat/02/0201.HTM http://demoscope.ru/weekly/ias/ 01.03.2006 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti, Kuzey Kafkasya’nın demografik açıdan “depresif” bölge grubuna girmektedir. Nüfusta düşme eğilimi artmaktadır ve net nüfus artış göstergesi negatiftir. Tablo 15’te KÇC’nin ve komşu cumhuriyetlerin Sovyetler Birliği’nin son dönemi ile sonraki dönem nüfusları karşılaştırılmaktadır. Bütün göstergelerdeki büyük düşüş açıkça görülmektedir. Tablo 15 1979–1988 ve 1989–2002 Yıllarında Kuzey Kafkasya Cumhuriyetlerinin Yıllık Net Nüfus Artışı Bölge Genel Artış 1979–1988 1989–2002 Kuzey Osetya Cum. Adıgey Cum. Dağıstan Cum. Kab.-Balkar Cum. Karaçay-Çerkes C. Rusya Fed. Yıllık Ortalama Nüfus Artışı (%o) Doğal Artış Göçe Bağlı Artış 1979–1988 1989–2002 1979–1988 1989–2002 6,6 3,8 8,9 1,4 -2,3 2,4 6,6 10,2 11,8 12,2 6,9 3,1 14,9 2,3 1,5 -2,2 4,0 20,7 13,3 11,9 5,7 -3,1 14,4 4,6 3,2 -4,2 2,6 -10,5 -1,5 0,3 1,2 6,2 0,5 -2,3 -1,7 2,0 Nüfus artışındaki düşüşün komşu cumhuriyetler için de genel eğilim olduğu söylenebilir. (Tablo 16). Komşu Adıgey ve Kabardey-Balkar cumhuriyetleri ile KÇC’nin nüfus artış hızları birbirine çok yakındır. 1998’den sonra üç cumhuriyete de nüfus artış hızı negatif olmuştur. 1992–93 ve 1998 yıllarındaki ekonomik krizlerin nüfus artışına olumsuz etkisi hissedilmektedir. 50 Tablo 16 1991–2000 Yıllarında KÇC ve Komşu Cumhuriyetlerin Nüfus Artışı, % (Bir önceki yıla oran) Adıgey C. Kabardey-Balkar C. Karaçay-Çerkes C. 1991 1.1 0.9 0.8 1992 1.1 0.2 0.9 1993 0.5 - 0.01 - 0.02 1994 0.3 0.5 0.4 1995 0.02 0 0.1 1996 - 0.1 0.1 0 1997 0.1 0.2 0 1998 - 0.1 0.1 - 0.05 1999 - 0.3 - 0.1 - 0.5 2000 - 0.4 - 0.2 - 0.1 1990’lı yıllarda nüfus verilerinde “hazır nüfus” ve “sürekli nüfus” ayrılmaktadır. Hazır nüfus, sürekli ikameti olmadığı halde çeşitli nedenlerle sayım sırasında KÇC topraklarında bulunan kişilerin toplamıdır. Sürekli nüfus ise, sayım sırasında orada olup olmamasına bakılmaksızın ikameti KÇC’de olan nüfustur. Tablo 17’de 1990 yılından itibaren KÇC’nin şehir, kır ve toplam “sürekli nüfusu” görülmektedir. Son nüfus sayımında (2002) KÇC’nin hazır nüfusu 439.470 kişi iken sürekli nüfusu 428.600 kişidir. Bu, sayım sırasında 10.870 kişinin sürekli ikameti olmadığı halde KÇC’de bulunduğunu göstermektedir. Bunlar iş veya öğrenim için geçici olarak KÇC’de yaşayan kişiler ve göçmenler olmalıdır. 1990’dan 1995’e kadar KÇC sürekli nüfusu düşük bir hızla artmıştır. 1995 yılında başlayan duraklama dönemi dört yıl devam etmiş, 1999-2002 arasında ise sürekli nüfus azalmıştır. 2003 yılında hazır nüfus 440.000’den 439.000’e düşerken, sürekli nüfus 10.000 kişilik büyük bir artışla 438.900’a çıkmıştır. Yani hazır nüfusla sürekli nüfus arasındaki fark tamamen kapanmıştır. Bu, kayıtlardan kaynaklanan bir hata değilse, dışarıdan gelen ve KÇC’de sürekli ikameti olmayan 10.000 kişinin bir yıl içinde cumhuriyeti terk ettiğini ya da hemen hepsinin KÇC’de ikamet aldığını göstermektedir. 2003 yılından sonra, hazır nüfusta olduğu gibi sürekli nüfusta da düşüş gözlenmektedir. (Tablo 17) Tablo 17 1990–2005 Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin Sürekli Nüfusu (1 Ocak Đtibarıyla) (kişi) Yıl Toplam Şehir Nüf. Kır Nüf. 1990 419.400 205.400 214.000 1991 424.500 208.600 215.900 1992 427.900 210.900 217.000 1993 431.600 205.900 225.700 1994 431.500 205.000 226.500 1995 433.100 205.200 227.900 1996 433.700 198.900 234.800 1997 433.700 192.100 241.600 Kaynak: Rusya Devlet Đstatistik Komitesi, www.gks.ru 51 Yıl Toplam 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 433.700 433.500 431.300 430.700 428.600 438.900 436.600 434.500 Şehir Nüf. 191.100 191.200 189.700 189.900 189.300 193.400 192.600 191.800 Kır Nüf. 242.600 242.300 241.600 240.800 239.300 245.500 244.000 242.700 IV. NÜFUSUN DAĞILIŞI Nüfusun dağılışına etki eden faktörler, bilindiği gibi, en başta yeryüzü şekilleri, iklim, bitki örtüsü, ulaşım, sanayi ve yeraltı kaynaklarıdır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti topraklarının üçte ikisi dağlarla kaplıdır. Dağlık coğrafi yapı nedeniyle cumhuriyette nüfusun dağılışı da farklıdır. Yeryüzü şekilleri başlığı altında incelendiği gibi, KÇC toprakları dağlık (3000 m. ve üzeri), dağ önü (1000-3000 m.) ve düzlük (1000 m. altında) olmak üzere üç coğrafi bölgeye ayrılmaktadır. Ekilebilir toprakların büyük bölümü düzlük kuzey bölgesindedir. Endüstri işletmelerinin ve yerleşim yerlerinin çoğu da düzlük kesimde ve dağ önünde bulunmaktadır. Nüfusun üçte ikisi kuzey ve orta bölgelerde toplanmıştır. Diğer bölgelerde nüfus küçük adacıklar halinde dağılmıştır. KÇC’nin 3000 metre ve üzerinde yükseklikte dağların bulunduğu güney bölgesinde nüfus doğal olarak çok azdır. Burada nüfus yüksek dağların arasındaki vadilerde toplanmıştır. Dağlık güney bölgesi Urup, Zelençuk, Karaçay ve MaloKaraçay rayonlarının (il) güney kısımlarını içine almaktadır. Cumhuriyet’in güneydoğusunda bulunan Karaçay rayonunda, sıradağlara en yakın yüksek bölgede, bir vadide üçgen şeklinde yerleşmiş en eski Karaçay köyleri olan Kartcurt, Hurzuk ve Uçkulan bulunmaktadır. Deniz seviyesinden 1700 metre yükseklikte, Ullu Kam nehrinin üzerinde Hurzuk köyü bulunur. Hurzuk’un aşağısında, 1560 metrede Uçkulan köyü kuruludur. Kartcurt diğerlerinden daha aşağıda, Kuban nehri üzerinde, deniz seviyesinden yaklaşık 1300 metre yüksekliktedir. Bu üç köyün kurulu olduğu vadiye paralel olarak, Duvut vadisinde Duvut ve Cazlık adlarında iki Karaçay köyü daha bulunmaktadır. Rakım olarak Duvut Uçkulan’la, Cazlık da Kartcurt’la aynı seviyede bulunur. Kuzeye doğru aynı istikamette, dağlık bölgenin hemen hemen sona erdiği çizgide, 242 kişi nüfusuyla Elbrusski kasabası bulunur. Karaçay rayonunun güneybatısında, KÇC’nin en güney ucundaki ve en yüksekteki yerleşimi olan Dombay kasabası bulunur. 403 nüfuslu bu küçük yerleşim 3000 metreyi aşan dağların çevrelediği bir vadide, Alibek ve Dombay Ölgen nehirlerinin Amanauz nehrine karıştıkları yerde kuruludur. Amanauz nehri başka kollar alarak Teberda nehrini ve aynı isimli vadiyi oluşturur. Bu vadide, yaklaşık 1200 metre yükseklikte, KÇC’nin dört şehrinden biri olan 7827 nüfuslu Teberda kuruludur. 52 Dombay ve Teberda, bulundukları vadinin doğası ve iklim özellikleri nedeniyle tüm Rusya’da ünlü birer turizm merkezidirler. Buralarda “kurort” denilen dağlık dinlenme tesisleri vardır. Teberda’nın kuzeyinde ve biraz aşağısında Verhnaya (Yukarı) Teberda köyü bulunmaktadır. Zelençuk rayonunun dağlık güneydoğu bölgesinde, Ana Kafkas Sıradağları’nın Kara Kaya zirvesinden (3892 m.) başlayan Aksaut ve hemen onun batısındaki Maruha vadilerinde, dar ve dik yamaçlı oldukları için yerleşim yoktur. Zelençuk rayonunun güneybatısında, esas olarak Kızgıç nehrinin vadisinden oluşan Teberda Milli Parkı’nın Arhız bölümü bulunmaktadır. Kızgıç, Psış ve Arhız nehirlerinin birleşerek Büyük Zelençuk nehrini oluşturdukları yerin biraz aşağısında, yine ünlü bir turizm merkezi olan Arhız yerleşimi kuruludur. Nüfusu 2000 kişinin altında olan Arhız, şehir tipi yerleşim (kasaba) iken 1996 yılında kırsal yerleşime dönüştürülmüştür. Bu vadide, dağlık bölge boyunca başka yerleşim yeri yoktur. KÇC’nin güneybatısında, Urup rayonunun dağlık bölgesinde yerleşime elverişli görünen Büyük Laba ve ona katılan kolların vadilerinde yerleşim yoktur. Vadinin aşağı kesimlerinde, nüfusu 100 kişiyi geçmeyen küçük köyler vardır (Phiya, Zagedan, Damhurts). Bu nüfus dağılışı, Urup rayonunda çoğunlukla sonradan yerleştirilen Rusların (Kazakların) yaşamasından kaynaklanıyor olmalıdır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin hemen hemen ortasında, batıdan doğuya doğru yükselerek uzanan Skalistıy dağları, bu kuşakta nüfusun dağılışını belirleyen coğrafi etkenlerden biridir. 1000 ile 3000 metre yükseklikteki Skalistıy dağlarının kuzey yamaçları eğimli, güney yamaçları ise diktir. Nüfus, bu dağları kesen nehirlerin vadilerinde, deniz seviyesinden 500 ile 1000 metre arası yükseklikte kurulmuş yerleşimlere dağılmıştır. Urup ve Zelençuk rayonlarının orta bölgeleri, Karaçay ve Malo-Karaçay rayonlarının kuzey ve Ust-Ceguta rayonunun güney bölgeleri “dağ önü” şeridine girmektedir. Nüfusu 3000 ile 10.000 kişi arasında değişen Kurcinovo, Pregradnaya, Storojevaya, Kardonikskaya, Kızıl Oktyabrski, Kumış, Sarı Tüz, Krasnovostoçnıy, Krasnıy Kurgan, Pervomayskoye, Tereze gibi kırsal yerleşimler; Mednogorski, Orconikidzevski, Novıy Karaçay, Pravokubanski gibi kasabalar; ayrıca 53 KÇC’nin en büyük nüfuslu yerleşimlerinden Zelençukskaya (21.025 kişi) ve Uçkeken (15.052 kişi) ile Karaçayevsk şehri (22.113 kişi) bu bölgede yer almaktadır. Habez, Adıge-Habl, Prikuban rayonlarının tamamı ile Ust-Ceguta ve Zelençuk rayonlarının kuzey kısımları, KÇC’nin deniz seviyesinden 500 ile 1000 metre arası yükseklikteki düzlük bölgesini oluşturmaktadır. KÇC nüfusunun yaklaşık % 60’ı bu bölgede yaşamaktadır. En büyük nüfuslu iki şehir, Ust-Ceguta ve başkent Çerkessk, nüfusu 3000 kişinin üzerinde olan Đspravnaya, Besleney, Ali-Berdukovski, Habez, ĐkonHalk, Adıge-Habl, Erken-Şahar, Novaya Ceguta, Drujba, Psıj, Çapayevskoye, Kavkazski ve Udarnıy yerleşimleri buradadır. KÇC’nin şehir nüfusunun % 34’ünün yaşadığı 3 şehir yerleşimi (Çerkessk, UstCeguta, Udarnıy) kuzeydeki düzlük bölgede, % 8’inin yaşadığı 5 şehir yerleşimi (Karaçayevsk, Orconikidze, Novıy Karaçay, Pravokubanski, Mednogorski) “dağ önü” denilen orta bölgede, % 2’sinin yaşadığı 3 şehir de (Teberda, Dombay, Elbrusski) dağlık bölgede bulunmaktadır. KÇC nüfusunun dağılışında doğal coğrafi şartların yanında etnik yapının ve tarihin de belirleyici etkisi olmuştur. Rusya’nın 18. yüzyıl başında başlayan işgali sonucu, topraklarını kaybeden yerli halk dağlara çekilmiş, yerlerine de Kazaklar yerleştirilmiştir. Daha önce çoğunlukla göçebe olan Nogaylar 1838 yılında Kuban’ın batı kıyısına, Laba ağzına kadar olan bölgeye yerleştirilmiştir. 19. yüzyılın ortalarında bölge tamamen Rusya’nın hâkimiyetine girince, dağlardaki bütün Çerkes ve Abaza nüfusu ya Osmanlı topraklarına sürgün edilmiş ya da düzlüklere indirilerek Büyük ve Küçük Zelençuk nehirlerinin boylarına yerleştirilmiştir. 1825’ten itibaren bölgeye getirilen Rus Kazakları hem askeri ve stratejik nedenlerden, hem de yerli halk gibi hayvancılıkla değil çiftçilikle uğraştıklarından, büyük çoğunlukla dağ önündeki ve kuzeydeki düzlük bölgeye iskân edilmişlerdir. Kuban nehrinin yukarılarındaki vadilerde yaşayan Karaçayların birçoğu, 1957 yılında sürgünden döndükten sonra dağlardaki eski köylerine değil, dağ önündeki düzlüklere yerleşmiştir. (Bölüm VI/A-5 “Etnik Grupların Bölgelere Göre Dağılımı ve Nüfusları”). 19. yüzyılda Çarlık makamlarının uyguladığı bu iskân politikası ve yaşanan tarihi süreç KÇC’nin bugünkü nüfus dağılışını da büyük ölçüde belirlemiştir. 54 Nüfus Yoğunluğu KÇC’nin idari olarak bağlı olduğu Güney Federal Bölgesi, Rusya Federasyonu’nun toplam nüfusunun % 16’sının yaşadığı, nüfus olarak üçüncü büyük federal bölgesidir. Ancak Güney Federal Bölgesi’ni Rusya’nın büyük nüfuslu bölgesi yapan Krasnodar Krayı (5,1 milyon kişi) ve Rostov Oblastı’dır (4,4 milyon kişi). Kuzey Kafkasya cumhuriyetlerinde nüfus sayı ve yoğunluk olarak çok daha düşüktür. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde nüfus düzlük kuzey kesimde yoğunlaşmıştır. 1989 nüfus sayımı sonuçlarına göre KÇC’de 29,4 kişi/km2 olan aritmetik nüfus yoğunluğu, 2002 yılında 31,2 kişi/km2ye çıkmıştır. 2005 yılının istatistik verilerine göre ise, nüfusun azalmasına bağlı olarak 30,8 kişi/km2ye düşmüştür. Yine 2005 verilerine göre, 11 şehir yerleşiminin bulunduğu KÇC’de şehir nüfusu yoğunluğu ortalama 44,1 kişi/km2, kırsal nüfus yoğunluğu 17,2 kişi/km2dir. Şehirler arasında en yüksek nüfus yoğunluğuna 1888 kişi/km2 ile Ust-Ceguta sahiptir. Onu 1627 kişi/km2 ile Karaçayevsk, 1520 kişi/km2 ile Teberda ve 1501 kişi/km2 ile başkent Çerkessk izlemektedir. Son iki sayım arasında rayonlarda (illerde) nüfus yoğunluğunun nasıl değiştiği Tablo 18’de görülmektedir. Rayonların (il) çoğunda genelde 1989-2002 yılları arasında nüfus yoğunluğunda artış söz konusudur. Ancak Urup’ta 2002 yılında nüfus yoğunluğunda büyük bir düşüş gözlenirken, Zelençuk rayonunda değişiklik olmamış, Ust-Ceguta’da ise büyük artış kaydedilmiştir. Bu durum, çoğunlukla Rusların yaşadığı Urup rayonundan yaşanan dış göçle, Ust-Ceguta rayonunda da Karaçayların dağlardaki köylerinden aşağılara, en başta da Ust-Ceguta şehrine yerleşmeleriyle ilgilidir. Ancak burada, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’ndeki kendine özgü yerleşim yeri sınıflandırmasının resmi verilerde rayonların (illerin) nüfus yoğunluğunu farklı gösterdiğini belirtmek gerekir. Prikuban rayonunda bulunan başkent Çerkessk ve Karaçay rayonunda bulunan Karaçayevsk şehri “cumhuriyet şehirleri” oldukları için nüfusları rayon nüfuslarına dâhil edilmemektedir. (Tablo 94). Çerkessk’in nüfusu dâhil edilerek hesaplandığında Prikuban rayonunun ortalama nüfus yoğunluğu 38,2 kişi/km2 olmaktadır. Bağlı yerleşim yerleriyle birlikte Karaçayevsk şehrinin nüfusu da Karaçay rayonuna eklendiğinde, Karaçay rayonunun ortalama nüfus yoğunluğu 16 kişi/km2ye çıkmaktadır. 55 Tablo 18 1989 ve 2002 Sayımlarına Göre Rayonların (Đl) Nüfus Yoğunluğu Nüfus Yoğunluğu (kişi/km2) Rayon 1989 2002 Adıge-Habl 50,7 51,9 Habez 43,4 51,9 Karaçay 4,3 6,4 (16)* Malo-Karaçay 27,3 29,6 Prikuban 30,6 32,7 (38,2)** Urup 16,7 6,5 Ust-Ceguta 22,2 52,6 Zelençuk 17,5 17,5 * Karaçayevsk şehri ve bağlı yerleşimlerin nüfusu dâhil edildiğinde. ** Çerkessk şehrinin nüfusu dâhil edildiğinde. Cumhuriyetin en kuzeyinde, düzlük bölgelerde bulunan Habez, Adıge-Habl ve Ust-Ceguta nüfus yoğunluğu en yüksek rayonlardır. Alanlarının diğer rayonlara göre küçük olması, Ust-Ceguta rayonunda KÇC’nin ikinci büyük şehri Ust-Ceguta’nın bulunması da bunda etkilidir. Çoğunlukla Rusların yaşadığı Zelençuk, Ust-Ceguta ile aynı nüfusa sahip olmasına rağmen alanı üç katı büyük olduğu için nüfus yoğunluğu azdır. Urup rayonunun alanı Zelençuk’a yakındır ancak nüfusu onun yarısından daha azdır. Karaçay rayonu en büyük yüzölçümüne (3970 km2) sahip olmasına rağmen nüfusu fazla değildir. Elimizde veri olmadığından KÇC’nin fizyolojik ve zirai nüfus yoğunluğunu inceleyemiyoruz. Ancak rayonların (illerin) kırsal nüfus yoğunluğu istatistiklerde yer almaktadır. Adıge-Habl, Zelençuk, Malo-Karaçay ve Habez rayonlarında hiç şehir yerleşimi olmadığı için, Tablo 18’de verilen ortalama nüfus yoğunlukları aynı zamanda kırsal nüfus yoğunluklarıdır. Karaçay rayonunun kırsal nüfus yoğunluğu 5,2 kişi/km2dir, fakat Karaçayevsk şehrine bağlı kır yerleşimlerinin nüfusu bu hesaplamanın dışındadır. Karaçayevsk’in kırsal nüfus yoğunluğu 163,6 kişi/km2dir. Kırsal nüfus yoğunluğu Prikuban rayonunda 31,7 kişi/km2, Urup rayonunda 5,0 kişi/km2 ve UstCeguta rayonunda 19,8 kişi/km2dir.38 38 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin temel demografik ve idari bilgileri, http://www.tur.samara.ru/cgibin/allrussia/index.pl#region_list (Erişim: 28.04.2006) 56 V. NÜFUS HAREKETLERĐ Nüfus hareketleri nüfusun doğal ve göçe bağlı olarak değişimini içerir. Doğum, ölüm, evlilik ve boşanma doğal nüfus hareketleri içinde değerlendirilir. 90’lı yıllardan önce Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin nüfus hareketleriyle ilgili sadece net nüfus artışı konusunda veriler bulunmaktadır. 1992’den itibaren düzenli olarak doğum, ölüm, evlilik ve boşanma istatistikleri tutulmaya başlanmıştır. A. Yıllık Doğum Miktarları Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, 1990’lı yıllarda KÇC’de doğum miktarı azalmıştır. Özellikle 1992’den sonra keskin bir düşüş yaşanmış ve bundan sonra da 1997 yılına kadar istikrarlı şekilde düşüş devam etmiştir. 1998 yılındaki küçük artışı, aynı yıl Rusya’da yaşanan ekonomik krizin etkisiyle 1999 yılında yine büyük bir düşüş izlemiştir; doğum miktarı 467 azalmıştır. 2000 yılından itibaren, toparlanmaya başlayan ekonomiyle birlikte yıllık doğum miktarında da artış gözlenmektedir. 2004 yılında doğum miktarı 1996 yılındaki seviyeye yaklaşmıştır. (Tablo 19) Şehir ve kır nüfuslarının doğum miktarı karşılaştırıldığında, kır nüfusunda doğum miktarının şehir nüfusuna göre oldukça fazla olduğu görülmektedir. 1990-2004 yılları arasında şehir ve kır nüfuslarında doğum miktarlarındaki düşüş ve artışlar paralel değildir. 1992 ve 1994 yıllarında doğum miktarı şehir nüfusunda düşerken kır nüfusunda artmıştır. 1990-2004 yılları arasındaki dönemde KÇC’de doğan erkek çocuk miktarı genelde kız çocuğu miktarından fazladır. Sadece 1991 ve 2003 yıllarında erkek çocuktan daha fazla kız doğmuştur. Aynı durum şehir nüfusunda 1991, 2001 ve 2004 yıllarında, kır nüfusunda ise 1999 ve 2003 yıllarında görülmektedir. (Tablo 19). 57 Tablo 19 1990–2004 Yılları Arasında KÇC’de Doğum Miktarları (bir yıl içinde, kişi) 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 Toplam Nüfus Kız 3530 3583 3357 2659 2811 2755 2553 Erkek 3688 3562 3489 2910 2975 2878 2728 Toplam 7218 7145 6846 5569 5786 5633 5281 Şehir Nüfusu Kız 1506 1556 1345 1109 1062 1046 1001 Erkek 1584 1501 1372 1148 1170 1086 1069 Toplam 3090 3057 2717 2257 2232 2132 2070 Kır Nüfusu Kız 2024 2027 2012 1550 1749 1709 1552 Erkek 2104 2061 2117 1762 1805 1792 1659 Toplam 4128 4088 4129 3312 3554 3501 3211 Kaynak: Rusya Devlet Đstatistik Komitesi verileri, www.gks.ru 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2439 2548 4987 2410 2580 4990 2253 2270 4523 2230 2436 4666 2362 2416 4778 2374 2553 4927 2551 2537 5088 2548 2642 5190 949 952 1901 942 1078 2020 896 974 1870 963 1013 1976 1033 991 2024 1024 1093 2117 1107 1113 2220 1099 1086 2185 1490 1596 3086 1468 1502 2970 1357 1296 2653 1267 1423 2690 1329 1425 2754 1350 1460 2810 1444 1424 2868 1449 1556 3005 Doğurganlık hızı evlilik, boşanma, cinsiyet-yaş ve aile yapısı gibi demografik etkenler tarafından belirlenmektedir. Tablo 20’de görüldüğü gibi KÇC’de doğurganlık hızı 90’ların başından itibaren düşmeye başlamış, 2000 yılından itibaren de düşük artış hızıyla beraber istikrarlı hale gelmiştir. Tablo 20 1989-2003 Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Doğurganlık Hızı (%o) Yıl Toplam Yıl Toplam 1989 18.7 1997 11,4 1990 17.0 1998 11,4 1991 16.7 1999 10,4 1992 15.8 2000 10,8 1993 12.8 2001 11,1 1994 13.3 2002 11,5 1995 12.9 2003 11,6 1996 12.1 90’lı yıllarda doğum miktarı artmış olsa da, KÇC’de doğum oranı seviyesi pratikte değişmemiştir. Cumhuriyetin bugüne ait doğum parametreleri neslin ikamesi için gerekenden iki kat daha azdır. Doğal nüfus artışı için doğurgan yaşta (15–49) kadın başına 2,2 doğum gerekirken KÇC’de 1,3 doğum düşmektedir. Cumhuriyette az çocukluluk yaygınlaşmakta, şehir ve kır nüfuslarının doğum parametreleri yakınlaşmaktadır. Uzmanların görüşüne göre, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti halkının 58 uzun yıllarda ortaya çıkan şimdiki sosyo-ekonomik durumu kısa sürede düzelmezse durum daha da kötüleşecektir.39 KÇC’de 30 Kasım 2004’te beş ve daha fazla çocuk sahibi olan annelere nişan verilmesi kararı alınmıştır. Her çocuk için aileye bir defaya mahsus olmak üzere 1000 ruble ödenmesi planlanmaktadır. 2004 yılı verilerine göre KÇC’de çok çocuklu 364 aile bulunmaktadır ve çocuklarının toplam sayısı iki bin kişiyi bulmaktadır. 2004’ün ilk 9 ayında doğum miktarı önceki yılın aynı dönemine göre 116 kişi artmıştır; 100 ölüme karşılık 102 doğum düşmektedir (2003’te - 93). Doğum oranı %o 11,6’dan %o 12’ye çıkmıştır. En yüksek değerler Adıge-Habl (%o 13,6), Karaçay (%o 13,3) ve Habez (%o 13,2) rayonlarında; en düşük Karaçayevsk şehrinde ve ona bağlı yerleşim yerlerinde (%o 9,7) gözlenmiştir. KÇC Devlet Đstatistik Komitesi’nin verilerine göre 2005 yılında da doğum oranı düşmüş ve ölüm oranı artmıştır. Cumhuriyetin nüfusu 1 Eylül 2005 tarihi itibarıyla 432.600 kişi olmuştur. Doğurganlık hızı, bir önceki yılın ocak-ağustos dönemine göre çok az artış göstermiştir. En düşük doğurganlık hızı Karaçayevsk şehrinde ve Zelençuk rayonunda görülmektedir. B. Yıllık Ölüm Miktarları, Nedenleri, Ölüm Yaş Sınırı, Bebek Ölümleri ve Nedenleri 1990 yılından itibaren KÇC’de ölüm miktarının genelde her yıl arttığı görülmektedir. (Tablo 21). Kırsal nüfusta ölüm miktarı bütün dönem boyunca şehirlerdeki ölüm miktarından fazladır. Kırsal nüfusun şehir nüfusundan fazla olduğu, köylerde yaşam ve sağlık koşullarının daha kötü olduğu düşünüldüğünde bu sonuç normaldir. Kadın ve erkek ölüm oranlarına bakıldığında, 15 yıllık bu dönem boyunca doğum miktarında olduğu gibi ölüm miktarında da erkeklerin önde olduğu görülmektedir. Bu durum şehir ve kır nüfusunda değişmemektedir. 39 “V Karaçayevo-Çerkesii padayet rojdayemost” (“Karaçay-Çerkes’te Doğum Oranı Düşüyor”), Kavkazuzel, Novosti (Haberler), 4.12.2004, http://www.kavkaz-uzel.ru/printnews/news/id/737587.html (Erişim: 07.02.2005) 59 Tablo 21 1990–2004 Yılları Arasında KÇC’de Ölüm Miktarları (bir yıl içinde, kişi) 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 Toplam Nüfus Kadın 1647 1809 1910 2040 2170 2135 2296 Erkek 1849 1904 2005 2296 2428 2366 2387 Toplam 3496 3713 3915 4336 4598 4501 4683 Şehir Nüfusu Kadın 842 914 913 933 980 988 972 Erkek 926 962 993 1087 1172 1105 1087 Toplam 1768 1876 1906 2020 2152 2093 2059 Kır Nüfusu Kadın 805 895 997 1107 1190 1147 1324 Erkek 923 942 1012 1209 1256 1261 1300 Toplam 1728 1837 2009 2316 2446 2408 2624 Kaynak: Rusya Devlet Đstatistik Komitesi verileri, www.gks.ru 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2178 2437 4615 2158 2379 4537 2204 2503 4707 2380 2581 4961 2280 2631 4911 2347 2860 5207 2450 2977 5427 2352 2707 5059 864 1059 1923 920 1044 1964 985 1114 2099 1017 1080 2097 998 1164 2162 986 1258 2244 1014 1317 2331 1000 1196 2196 1314 1378 2692 1238 1335 2573 1219 1389 2608 1363 1501 2864 1282 1467 2749 1361 1602 2963 1436 1660 3096 1352 1511 2863 1989’dan 2003 yılına kadar KÇC’de ölüm hızı yavaş da olsa artmıştır. Ölüm hızı 1989 yılında %o 8,2’den 1992’de %o 9,1’e, 1993’te %o 10’a çıkmış ve 2000 yılına kadar iniş çıkışlarla birlikte çok az artmıştır. (Tablo 22). 2000 yılında ise nispeten büyük bir artışla %o 11,4’e çıkmış ve ertesi yıl aynı kalmış, 2002’de ise %o 12,1’e yükselmiştir. 2003 yılında bir önceki yıla göre çok az artış olmuştur. KÇC’de 1989-2003 yılları arasındaki dönemde, az da olsa ölüm hızındaki bu artış SSCB’nin dağılmasından sonraki geçiş döneminde ekonomi ve sağlık düzeninin bozulmasına bağlanabilir. Elimizde son dört yıla ait veriler yoktur. Ancak ölüm hızında genel olarak azalma olduğu tahmin edilebilir. Çünkü bebek ölümlerinde KÇC 2000 yılında Rusya’nın en kötü 4. bölgesi iken, sağlanan büyük iyileşmeyle 2003 yılında en iyi durumdaki 10 bölge içinde yer almıştır. (Tablo 28) Tablo 22 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Ölüm Hızı (%o) 1989 8,2 1990 8,2 1991 8,7 1992 9,1 1993 10,0 1994 10,6 1995 10,3 1996 10,7 1997 10,6 1998 10,4 1999 10,8 2000 11,4 2001 11,4 2002 12,1 2003 12,2 1990–2000 yılları arasındaki döneminde KÇC’nin ölüm hızı rakamları Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’ne çok yakındır; Dağıstan’dan oldukça yüksek, Adıgey’den ise oldukça düşüktür. (Tablo 23) 60 Tablo 23 Genel Ölüm Hızı (%o) Adıgey Dağıstan KabardeyBalkar KaraçayÇerkes 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 12.3 6.2 13.4 6.4 6.8 14.9 7.6 14.5 7.6 14.4 7.5 14.2 7.6 14 7.5 13.9 7.5 13.8 7.5 15 7.5 2000’de RF’de yeri 46 4 8.5 9 9 10 10.2 10.4 10.4 10.1 10.4 10.5 11.1 14 8.2 8.7 9.1 10 10.6 10.3 10.7 10.6 10.4 10.8 11.4 15 2000 yılının ilk dokuz ayında cumhuriyette ölüm oranı, 1999’un aynı dönemine göre % 6,9 artmıştır. En yüksek göstergeler Zelençuk (%o 15,6; doğum oranının 1,4 katı üzerinde), Urup (%o 15,3; doğum oranının 1,7 katı üzerinde) ve Prikuban (%o 11,7) rayonlarındadır. En düşük göstergeler ise Malo-Karaçayevsk (%o 9,4) ve Ust-Ceguta (%o 9,6) rayonlarındadır. Cumhuriyette ortalama ölüm oranı %o 11,5’tir.40 2004 yılının ilk 9 ayında, önceki yılın aynı dönemine göre 249 kişi veya % 6 daha az kişi ölmüştür. (Tablo 24). Ölüm miktarında azami düşüş 228 kişi ile dolaşım sistemi hastalıklarında tespit edilmiştir; toplam ölenlerin % 56,7’si bu hastalıklardan ölmüştür. (Geçen yılın aynı döneminde - % 58,8). Diğer en yaygın ölüm nedenleri % 14,2 ile kanser, % 11,3 ile kazalar, zehirlenme ve travmalardır. Sadece bunlardan ölenlerin sayısında artış kaydedilmiştir (Kanser 60, kaza, zehirlenme ve travmalar 5 kişi). 40 ”Demografiçeskaya situatsiya v Karaçayevo-Çerkesii uhudşayetsya” (Karaçay-Çerkes’te Demografik Durum Kötüleşiyor”), 24 Kasım 2000, Demoscope Weekly № 215 - 216, 26 Eylül - 9 Ekim 2005, www.demoscope.ru (Erişim: 28.12.2005)// Federal Devlet Đstatistik Servisi, http://www.gks.ru (Erişim: 17.02.2005) 61 Tablo 24 Ölüm Nedenlerine Göre Ölenlerin Dağılımı Kişi Ocak-Eylül Artış, 2003 2004 Düşüş (-) 1000 kişiye göre Ocak-Eylül 2003’e Ocak-Eylül Kıyasla Ocak-Eylül 2003 2004 2004, % Dolaşım sistemi 2421 2193 - 228 7,4 hastalıkları Kanser 489 549 60 1,5 Kaza, zehirlenme ve 432 437 5 1,3 travma Bunlardan: 36 40 4 0,1 Alkol zehirlenmesi Đntihar 38 32 -6 0,1 Cinayet 51 47 -4 0,2 Solunum organı 224 186 - 38 0,7 hastalıkları Sindirim sistemi 151 151 0,4 hastalıkları Enfeksiyon ve 84 65 - 19 0,2 paraziter hastalıklar Diğer 316 287 - 29 1,0 Toplam ölen sayısı 4117 3868 - 249 12,5 Kaynak: Rusya Devlet Đstatistik Komitesi, www.gks.ru 2003 Yılında Ölüm Hızı (%o) 6,7 90,5 7,3 1,7 113,3 1,5 1,3 100,0 1,4 0,1 100,0 0,1 0,1 0,1 100,0 50,0 0,1 0,2 0,6 85,7 0,6 0,4 100,0 0,5 0,2 100,0 0,3 0,9 11,8 90,0 94,4 0,8 12,4 Trafik kazalarında ölenlerin sayısı 1995–2002 arasında birbirine yakındır ve büyük farklılık görülmemektedir. (Tablo 25). 2003 yılında ise nedenini bilmediğimiz büyük bir artış görülmektedir. Daha sonra önceki ortalamaya dönmüştür. Tablo 25 1995–2004 Yılları Arasında KÇC’de Trafik Kazalarında Ölenlerin Sayısı (100.000 kişi başına, bir yıl içinde, kişi) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 25.2 22.2 17.4 19.3 19.5 18.4 21.4 18.9 30.8 24.6 Kaynak: Rusya Devlet Đstatistik Komitesi, www.gks.ru Devlet Đstatistik Komitesi’nin verilerine göre 2005 yılının ilk 8 ayında KÇC’de 3542 kişi ölmüştür. Başlıca ölüm nedenleri dolaşım sistemi hastalıkları, enfeksiyon ve paraziter hastalıklardır. En çok ölüm Urup, Zelençuk ve Adıge-Habl rayonlarında kaydedilmiştir. Ölüm yaş sınırı 80’li yıllardan sonra düşmeye başlamıştır. 1992’de ölüm yaş sınırı 71,5 iken 2000 yılında 68,5’e düşmüştür. Sayım yıllarına ait yaş yapısı 62 grafiklerinde görüldüğü gibi kadınlar erkeklere göre daha uzun yaşamaktadır. Kadınlarda ölüm yaş sınırı 74–75 iken, erkeklerde 68-69’dur. (Şekil 6) 90 72 80 71,5 70 71 70,5 60 50 40 30 70 Erkek 69,5 Kadın 69 Ortalama 68,5 20 68 10 67,5 67 0 1984-85 1992 1998 1999 2000 Şekil 6. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Ölüm Yaş Sınırı Bebek ölümlerinde durum geçmiş yıllara göre iyileşme eğilimindedir. SSCB’nin dağılmasından sonraki geçiş döneminde, sağlık düzeninin de bozulmasının etkisiyle bebek ölüm oranı oldukça yüksek olmuştur. Tablo 26’da yer alan 1994, 1995 ve 1996 yıllarına ait veriler bu üç yılda bile durumun kötüleştiğini göstermektedir. Neonatal bebek ölümleri postneonatal ölümlerin hemen hemen iki katıdır; yani bir yaşından önce ölen bebeklerin yaklaşık yarısı ilk 27 gün içinde ölmüştür. Tablo 26 KÇC’de Neonatal ve Postneonatal Bebek Ölümleri (%o) 1 Yaşından Önce Bebek Ölümü 1994 15.0 1995 16.3 1996 20.8 Bunlardan Neonatal Ölüm Postneonatal Ölüm (0 - 27 gün) (28 - 365 gün) 1994 1995 1996 1994 1995 1996 9.2 10.3 13.8 5.8 6.0 7.0 2000 yılında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti bebek ölüm oranı yüksekliğiyle (%o 29,7) Rusya Federasyonu’nun 89 birimi içinde 85. sırayı almıştır (4. yüksek birim). Kafkasya’da ise Đnguşetya’dan sonra ikinci sıradadır. Doğum miktarındaki düşüşün 63 yanında, 2000 yılından itibaren bebek ölüm oranında da belirgin bir düşüş gözlenmektedir. (Tablo 27) Tablo 27 KÇC’de Neonatal ve Postneonatal Bebek Ölümleri (1 yaşından küçük, %o) Adıgey Cumhuriyeti Dağıstan Cumhuriyeti Đnguşetya Cumhuriyeti Kabardey - Balkar Cum. Kalmuk Cumhuriyeti Karaçay - Çerkes Cum. Krasnodar Krayı Kuzey Osetya Stavropol Krayı Çeçenistan Cumhuriyeti 1998 1999 2000 12.9 20.3 37.3 16.7 15.6 23.9 16.3 17.9 16.1 - 13.3 22.6 34.4 16.3 15.9 28.8 13.2 17.2 16.1 - 16.3 18.5 33 14.2 16 29.7 13.3 11.7 13.8 - 2000’de RF Đçinde Yeri 53 69 88 29 49 85 18 7 23 - 2000 yılından sonra, üç yıl içinde sağlanan büyük iyileşmeyle bebek ölüm seviyesi %o 29,7’den %o 7,9’a düşmüştür. (Tablo 28). 2003 yılı Ocak-Kasım dönemi sonuçlarına göre KÇC, Rusya’nın en düşük bebek ölüm oranına sahip on bölgesi içinde yer almıştır. Tablo 28 En Düşük Bebek Ölümü Göstergeleri Olan Rusya Bölgeleri (2003 Ocak-Kasım, %o) St. Petersburg şehri 6,9 Hantı-Mansı Özerk Bölgesi - Yugra 7,4 Nenets Özerk Bölgesi 7,4 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti 7,9 Lipets Oblastı 8,1 Karelya Cumhuriyeti 8,6 Samara Oblastı 8,7 Koryak Özerk Bölgesi 8,9 Belgorod Oblastı 9,0 Kalmukya Cumhuriyeti 9,3 RUSYA FEDERASYONU 12,1 Kaynak: http://www.demoscope.ru/weekly/2004/0165/barom07.php KÇC’de bebek ölümleri dâhil genel ölüm miktarında düşüş gözlenirken bir yandan da doğum oranı artmaktadır. 2003 Ocak-Eylül dönemiyle karşılaştırıldığında ölüm miktarı, %o 12,5’ten %o 11,8’e düşmüştür. Cumhuriyetin altı rayonunda 64 ortalamanın altında bebek ölüm oranı kaydedilmiştir: Malo-Karaçay (%o 8,2), Karaçayevsk şehri ve bağlı yerleşim merkezleri (%o 8,9), Ust-Ceguta (%o 10,3), Karaçay (%o 10,7), Habez (%o 10,9) ve Prikuban (%o 11,5). En yüksek ölüm oranı Urup (%o 21,6) ve Zelençuk (%o 14,9) rayonlarında görülmüştür. KÇC’de 2004 Ocak-Eylül arasında 1 yaşından küçük 35 bebek ölmüştür. Bu, bir yıl öncesine göre 11 bebek veya oran olarak % 23,9 daha azdır. En yüksek miktarlar Çerkessk şehrinde 9, Zelençuk ve Ust-Ceguta rayonlarında 5’er; en düşük ise Karaçayevsk şehrinde ve bağlı yerleşim yerlerinde, Urup rayonunda 1’er bebek olarak kaydedilmiştir. Bebek ölüm seviyesi düşmüştür. 2003 Ocak-Eylül’ünde yeni doğan her bin bebeğe 12 bebek ölümü düşerken, bu oran 2004’ün ilk 9 ayında 8,9 bebek veya % 25,8 daha azdır. Bebek ölümü nedenleri arasında esas ağırlığı % 62,9 ile doğum esnasında ortaya çıkan özel durumlar ve % 20 ile doğum anomalileri tutmaktadır. (Tablo 29) Tablo 29 1 Yaşından Önce Ölen Bebeklerin Ölüm Nedenlerine Göre Dağılımı (Ocak-Eylül) Doğan 1000 bebeğe göre Kişi Doğum esnasında ortaya çıkan özel durumlar Doğum anomalileri Enfeksiyon ve paraziter hastalıklar Solunum organı hastalıkları Kaza, zehirlenme ve travma Diğer 1 Yaşından Önce Ölen, Toplam 2003 Yılının Tamamında (%o) 2003 2004 2003 2004 27 22 7,1 5,6 6,5 4 7 1,0 1,8 1,6 6 1 1,6 0,2 1,4 4 2 3 46 1 1 3 35 1,0 0,5 0,8 12,0 0,2 0,2 0,9 8,9 1,4 0,6 1,3 12,8 Devlet Đstatistik Komitesi’nin verilerine göre 2005 yılının ilk 8 ayında KÇC’de bebek ölümlerinde durum öncekine göre daha kötüye gitmiştir. Yılın bu döneminde 33 bebek ölümü kaydedilmiştir. 65 C. Doğurganlık Kadınlarda ilk çocuğu doğurma yaşı çoğunlukla evlenme yaşı, yüksek öğrenim görme, iş ve gelir sağlama çabası, arzu edilen yaşam seviyesi ve aile yapısı gibi etkenler tarafından belirlenmektedir. 2002 nüfus sayımı sonuçlarına göre KÇC’de çocuk doğuran 15 yaş ve üzerinde kadın sayısı 188.694’tür; bunlardan 322’si doğurduğu çocuk sayısını belirtmemiştir. En büyük grubu 53417 kişiyle 2 çocuk doğuran kadınlar oluşturmaktadır (% 28,4). Daha sonra ise hiç çocuk doğurmayan kadınlar (51.145 kişi, % 27,2) ve tek çocuk doğuran kadınlar (34.051 kişi, % 18) gelmektedir. 3’ten fazla çocuk doğuran kadın sayısı toplam sayının % 12’sini oluşturmaktadır. Şehir ve kır nüfuslarında bu oranlar 2 çocuklu ve hiç çocuk doğurmayan kadınlarda hemen hemen aynıdır. Ancak şehirlerde tek çocuk doğuran kadınlar üçüncü sırada yer alırken, kırsal alanda bu sırayı 3 çocuk doğuran kadınlar almaktadır. 3’ten fazla çocuk doğuran kadınlarda fark açılmaktadır. Şehirlerde 6 çocuk doğuran kadın sayısı 542 (% 0,6), 7 ve daha fazla çocuk doğuran 712 (% 0,8) iken kırsal alanda bu sayı ve oran 4 katına çıkmaktadır (6 çocuk - 2349, % 2,3; 7 ve daha fazla çocuk - 2726, % 2,7). (Tablo 30) 15 yaş ve üzerindeki kadınlar tarafından doğurulan toplam çocuk sayısı 337.780’dir. Bunun 133.657’si (% 39,6) şehir, 204.123’ü (% 60,4) kır nüfusuna aittir. Tüm KÇC’de kadın başına düşen ortalama çocuk sayısı 1,8’dir; bu sayı şehirlerde 1,5, kırsal alanda 2,0’dır. Doğurgan yaştaki (15–49) kadın başına 1,3 çocuk düşmektedir (şehir 1,2; kır 1,4). Hem şehirlerde hem de kırsal alanda en fazla çocuk doğuran kadın yaş grubunun 70 ve üzeri olduğu görülmektedir. Bu yaş grubundaki 21.315 kadın tarafından 61.050 çocuk doğurulmuştur (ortalama 2,9 çocuk). Çocuk sayısı ve oranı kır nüfusunda şehir şehir nüfusunun iki katıdır. Bu durum çok çocukluluğun genel olarak azaldığını, fakat kır nüfusunda şehire göre nispeten korunduğunu göstermektedir. Çocuk doğuran 15 yaş ve üzeri kadınların 95.164’ü, yani % 50,4’ü evlidir. Evli olmayanların bu büyük oranı, KÇC’de boşanma seviyesinin yüksekliğiyle ve erkeklerin ortalama ömrünün kadınlardan kısa olmasıyla açıklanmaktadır. Çocuk doğuran evli 66 kadınlarda ortalama çocuk sayısı 2282’dir, yani kadın başına 2,3 çocuk düşmektedir. Bu ortalama şehir nüfusunda 2 çocuk, kır nüfusunda ise 2,5 çocuktur. (Tablo 30) Çocuk doğuran kadınların 54.499’u, yani % 28,9’u ekonomide istihdam edilmiştir. Çalışan kadınların doğurduğu ortalama çocuk sayısı 1,6’dır (şehir 1,5; kır 1,7). En büyük grubu % 37 ile 2 çocuk doğuran kadınlar oluşturmaktadır. Đkinci sırada tek çocuk doğuran kadınlar (% 23,2), üçüncü sırada da çocuksuz kadınlar (% 21,8) yer almaktadır. Şehir ve kır nüfuslarında bu oranlar değişmemektedir. Yaş gruplarına göre incelendiğinde, çalışan kadınlar arasında en büyük oranı 2 çocuk doğuran 40–44 yaş grubu kadınların oluşturduğu görülmektedir. Onları 20–24 yaş grubu hiç çocuk doğurmayan kadınlar izlemektedir. (Tablo 30) 67 Tablo 30 2002 Nüfus Sayımında Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Kadınlar (15 Yaş ve Üzeri) (kişi) Toplam Şehir 87.056 Kır 101.638 Toplam 188.694 Evli Kadınlar Şehir 42.529 Kır 52.635 Toplam 95.164 Çalışan Kadınlar Şehir 31.967 Kır 22.532 Toplam 54.499 Doğurdukları Çocuk Sayısını Belirten Kadınlar Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Kadınlar Doğurulan Toplam Çocuk Sayısı Doğurulan Ortalama Çocuk Sayısı (1000 kadın başına) Doğurdukları Çocuk Sayısı Bilinmeyen Kadınlar 0 1 2 3 4 5 6 7 ve üzeri 86.835 101.537 188.372 23.847 27.298 51.145 18.930 15.121 34.051 28.115 25.302 53.417 10.433 16.551 26.984 3.023 7.958 10.981 1.233 4.232 5.465 542 2.349 2.891 712 2.726 3.438 133.657 204.123 337.780 1.539 2.010 1.793 221 101 322 42.477 52.605 95.082 3.102 3.548 6.650 10.347 8.557 18.904 18.927 18.026 36.953 6.974 12.073 19.047 1.846 5.225 7.071 667 2.535 3.202 273 1.276 1.549 341 1.365 1.706 84.208 132.805 217.013 1982 2525 2282 52 30 82 31.930 22.511 54.441 6.624 5.223 11.847 8.614 4.030 12.644 12.375 7.805 20.180 3.336 3.815 7.151 156 322 478 68 100 168 118 111 229 48.065 38.611 86.676 1.505 1.715 1.592 37 21 58 639 1.105 1.744 68 Değişik eğitim seviyelerinde kadınlar tarafından doğurulan ortalama çocuk sayısı, Rusya Federasyonu eğitim sistemine uygun olarak “genel öğretim” ve “mesleki öğretim” kategorilerinde ele alınmıştır. Genel öğretim ilk ve temel olarak, mesleki öğretim ise orta ve yüksek (lisansüstü dâhil) olarak ayrılmaktadır. Eğitim gören kadınlar arasında en büyük grubu ortalama 3 çocukla ilköğretim mezunları oluşturmaktadır. Doğurulan ortalama çocuk sayısına göre daha sonra sıralama şöyledir: Orta öğrenim görenler - 1,7; tam olmayan orta öğrenim- 1,7; temel öğrenim - 1,6; yüksek öğrenim ve lisanüstü - 1,5; ön lisans - 0,7. En büyük ortalama, öğrenimi olmayan kadınlara aittir (3,28). (Tablo 31) Tablo 31 Değişik Eğitim Seviyelerinde Kadınlar Tarafından Doğurulan Ortalama Çocuk Sayısı (Đlgili Yaşta ve Eğitim Seviyesinde, Doğurdukları Çocuk Sayısını Belirten 1000 kadın başına) Öğrenimi Olan Kadınlarda Ortalama Doğurulan Çocuk Sayısı Şehir Kır Toplam 1539 2010 1793 Mesleki Öğrenim Yüksek ve Lisansüstü Önlisans Orta 1442 1520 1473 660 795 713 1654 1836 1734 Genel Öğrenim (Mesleki veya Teknik Meslek Yüksek Okulu Bitirenler Dâhil) Tam Temel Đlk Olmayan Orta 1444 1363 2462 1821 1806 3191 1669 1628 2993 Genel Đlköğrenimi Olmayan Kadınların Doğurduğu Ortalama Çocuk Sayısı 3027 3354 3280 Karaçay ve Çerkes halklarına göre doğurulan çocuk sayısı tüm Rusya Federasyonu’nda ve Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde olmak üzere iki kategoride ele alınmıştır. Tüm Rusya’da, Karaçaylarda 15 yaş ve üzeri 76.232 kadından 27.056’sı (% 35,5) hiç çocuk doğurmamıştır (306 kadın doğurduğu çocuk sayısını belirtmemiştir). Daha sonraki sırada % 19,5 ile 2 çocuk doğuran kadınlar gelmektedir. Onları sırasıyla 3 çocuk (% 14,5) ve 1 çocuk (% 13,1) doğuran kadınlar izlemektedir. Üçten fazla çocuk doğuran Karaçay kadınların oranı 17,3’tür. Karaçaylarda kadın başına ortalama 1,9 çocuk düşmektedir. Sırasıyla 35-39, 30-34 ve 40-44 yaş grupları 2 çocukla sayıca en büyük gruplardır. (Tablo 32) KÇC’de Rusya’daki toplam Karaçay kadınlarının % 88,7’si (67.896 kişi) yaşamaktadır. KÇC’de yaşayan 15 yaş ve üzeri Karaçay kadınların % 35,3’ü hiç çocuk 69 doğurmamıştır. (92 kadın doğurduğu çocuk sayısını belirtmemiştir). Daha sonraki sırada 2 çocuk doğuran kadınlar gelmektedir (% 19,0); onları sırasıyla 3 çocuk (% 14,7) ve 1 çocuk (% 12,7) doğuran kadınlar izlemektedir. Üçten fazla çocuk doğuran Karaçay kadınların toplam sayıya oranı % 18,2’dir. Kadın başına düşen ortalama çocuk sayısı Rusya’nın geneliyle aynıdır (1,9). Bu oranlar Karaçaylarda çok çocukluluğun diğer halklara göre fazla olduğunu, fakat bunun azaldığını ve gelecekte nüfus artış hızının düşeceğini göstermektedir. Çerkeslerde, tüm Rusya verilerine göre, 15 yaş ve üzeri 24.526 kadından 7067’si (% 28,8) hiç çocuk doğurmamıştır. (268 kadın doğurduğu çocuk sayısını belirtmemiştir). Çerkes kadınları arasında ikinci en büyük grubu % 26,2 ile 2 çocuk doğuran kadınlar oluşturmaktadır. Onları % 16,3 oranıyla 1 çocuk doğuranlar, % 15,7 ile 3 çocuk doğuranlar izlemektedir. Üçten fazla çocuk doğuranların oranı % 13,0’dır. Kadın başına 1,8 çocuk düşmektedir. Sayı ve oran olarak en büyük yaş grubu, 2 çocuk doğuran 40-44 yaş grubudur; bu grubu yine 2 çocukla 35-39 ve 30-34 yaş grupları izlemektedir. 15 yaş ve üzeri Çerkes kadınlarının % 82,6’sı (20.488 kişi) KÇC’de yaşamaktadır. (11 kadın doğurduğu çocuk sayısını belirtmemiştir). Hiç çocuk doğurmayanların oranı % 28,2’dir. Daha sonra sırasıyla 2 çocuk doğuranlar (% 25,9), 3 çocuk doğuranlar (% 16,4) ve 1 çocuk doğuranlar (% 15,5) izlemektedir. KÇC’de üçten fazla çocuk doğuran Çerkes kadınların toplama oranı % 14’tür. Kadın başına ortalama 1,9 çocuk düşmektedir. Yaş gruplarına göre durum tüm Rusya ile aynıdır. Bu göstergeler Çerkeslerde iki ve tek çocukluluğun yaygınlaşmaya başladığını, gelecekte bunun nüfus artış hızını olumsuz etkileyeceğini göstermektedir. KÇC’nin “unvan sahibi” halkları olan Karaçaylarda ve Çerkeslerde, hem tüm Rusya hem de KÇC doğurganlık göstergelerinin birbirine çok yakın olduğu görülmektedir. Her iki halkın nüfusunun % 90 oranında kendi cumhuriyetinde yaşaması, dışarıdaki nüfusun da çoğunlukla 90’lı yıllarda göç eden ve geleneksel aile yapısını hala koruyan kitle olması bu sonucu doğurmaktadır. (Tablo 32) 70 Tablo 32 Doğurulan Çocuk Sayısına Göre Etnik Gruplar (15 Yaş ve Üzeri Kadınlar) (kişi) Toplam Rusya Fed. Karaçay Çerkes KaraçayÇerkes C. Karaçay Rus Çerkes Abaza Nogay Doğurdukları Çocuk Sayısını Belirten Kadınlar Ortalama Doğurulan Çocuk Sayısı Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Kadınlar 0 1 2 3 4 5 6 7 ve üzeri Ortalama Doğurulan Çocuk Sayısı (%o) Doğurdukları Çocuk Sayısı Bilinmeyen Kadınlar 76.538 24.794 76.232 24.526 27.056 7.067 9.998 3.996 14.890 6.416 11.080 3.853 5.846 1.582 3.207 801 1.875 417 2.280 394 141.828 44.322 1860 1807 306 268 67.896 69.433 20.488 13.328 6.330 67.804 69.305 20.477 13.307 6.325 23.934 13.476 5.770 3.605 1.809 8.605 17.074 3.165 2.092 1.003 12.935 26.697 5.298 3.356 1.598 9.992 8.643 3.368 2.217 1.041 5.379 2.020 1.419 1.010 471 2.988 739 733 504 236 1.799 277 364 242 87 2.172 379 360 281 80 128.961 112.866 38.230 25.679 11.541 1902 1629 1867 1930 1825 92 128 11 21 5 71 KÇC’nin yerli halklarından kadınların doğurdukları çocuk sayısına göre dağılımı Tablo 33’te görülmektedir. En büyük oran her halk için 2 çocuk doğuran kadınlara aittir. Sonraki büyük oran ise Karaçay, Çerkes ve Abazalarda 3 çocuk doğuran kadınlara düşmektedir. Nogaylarda ise 1 çocuk doğuran kadınların oranı, 3 çocuk doğuranları çok küçük bir farkla geçmektedir. Doğurulan ortalama çocuk sayısında ise %o 1908 ile Abazalar ilk sırayı almaktadır. Onları çok küçük bir farkla Nogaylar izlemektedir. Daha sonra Karaçaylar, en son da Çerkesler gelmektedir. Tablo 33 2002 Nüfus Sayımında Milliyetlerine ve Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Kadınlar Doğurdukları Çocuk Sayısını Belirten Kadınlar (kişi) Abaza Karaçay Nogay Çerkes 13.952 69.957 13.688 21.837 Doğurduğu Çocuk Sayısını Belirten 1000 Kadın Başına Düşen Çocuk Sayısı … Çocuk Doğuran Kadınlar Hiç Çocuk Doğurmayan Kadınlar (kişi) 1 2 3 4 5 6 273 353 274 284 159 128 162 157 254 192 259 261 165 147 160 162 74 79 67 68 36 44 39 34 18 26 17 17 7 ve daha fazla 21 31 22 17 Doğurulan Ortalama Çocuk Sayısı (%o) 1908 1860 1905 1807 15 yaş ve üzerinde olup hiç çocuk doğurmayan kadınların oranı en yüksek Karaçaylardadır (% 35,3). Daha sonra sırasıyla Nogaylar (%28,6), Çerkesler (% 28,2), Abazalar (% 27) ve Ruslar (% 19,4) gelmektedir. En çok farklılık gösteren Karaçayların ve Rusların doğurganlık göstergeleridir. Henüz evlenmemiş veya çocuk sahibi olmamış en büyük nüfusun Karaçaylarda, en düşük de Ruslarda olduğu görülmektedir. (Tablo 33-34). Đki çocukluluk tüm halklarda en yaygın eğilimdir. Yerli halklarda ikinci yaygın eğilim üç çocukluluk iken, Ruslarda tek çocukluluktur. Üçten fazla çocukta oranlar Çerkeslerde, Abazalarda ve Nogaylarda birbirine yakınken, en yüksek oran Karaçaylarda, en düşük de Ruslarda görülmektedir. Bu tabloya göre KÇC’de en yüksek doğurganlık hızına sahip etnik grup Karaçaylardır. Bu da, Karaçayların gelecekte nüfus artış hızları düşse de diğer etnik gruplar içinde en yüksek hıza sahip olacaklarını göstermektedir. 72 Tablo 34 2002 Nüfus Sayımında KÇC’de Her Etnik Gruptan Kadınların Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Oranı (%)* Doğurulan Çocuk Sayısı Hiç çocuk doğurmayan 7 ve daha 1 2 3 4 5 6 (15 yaş ve üzeri) fazla Abaza 27,0 15,7 25,2 16,7 7,6 3,8 1,8 2,1 Çerkes 28,2 15,5 25,9 16,4 6,9 3,6 1,8 1,8 Karaçay 35,3 12,7 19,0 14,7 7,9 4,4 2,7 3,2 Nogay 28,6 15,9 25,3 16,5 7,4 3,7 1,4 1,3 Rus 19,4 24,6 38,5 12,5 2,9 1,1 0,4 0,6 * Her etnik gruptan kadınların toplam sayısına gore. Ortalama Çocuk Sayısı 1,9 1,9 1,9 1,8 1,6 D. Evlenme ve Boşanma Demografik bir gösterge olarak evlenme, evlenenlerin sayısının nüfusun genel sayısına (genel evlenme katsayısı) veya evlenme yaşında olup evli olmayanların sayısına oranıdır. Boşanma ise yapılan belli sayıda evlilik başına düşen boşanma sayısıdır. Evlenme ve boşanma genellikle erkekler ve kadınlar için ayrı ayrı belirlenir. Doğum oranı modellerinin incelenmesinde en önemli öğelerden biri evliliktir. Birçok Batılı ülkede ve Rusya’da son zamanlarda evliliklerin yerini birlikte yaşama alsa da bu KÇC için henüz bir demografik bir gösterge değildir. KÇC’de boşanma oranı yüksektir, fakat bunun nedenleri Batılı ülkelerden farklıdır. 2003 yılında 3423 evlilik ve 1748 boşanma kaydedilmiştir, yani 100 evlenene karşılık 52,3 çift boşanmıştır. Bir önceki yılla karşılaştırıldığında evlenen çift sayısı 400, boşanan ise 165 daha fazladır. (Tablo 35). Oran ise hemen hemen korunmuştur (100 evlenene karşılık 51 boşanan). Genç Rus nüfusun dışarıya göç etmesinden dolayı karışık evliliklerin sayısında azalma olmuştur. (1990 yılında Ruslar ve Karaçaylar arasında 53, 1991’de 45, 1992’de 39, 1993’ün ilk altı ayında 13 evlilik yapılmıştır).41 41 Pçelintseva N.D., Samarina L.V., “Karaçay v kontekste novoy istoriçeskoy realnosti” (“Yeni Tarihi Gerçeklik Bağlamında Karaçay”). Rusya Bilimler Akademisi Etnoloji ve Antropoloji Enstitüsü (Y.S. Smirnova tarafından sağlanan KÇC ZAGS Şubesi evlilik verileri), www.iea.ras.ru (Erişim: 04.05.2005). 73 Tablo 35 Yıllara Göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Evlenenlerin ve Boşananların Sayısı ve Oranı Yıl Kişi Sayısı Evlenme ve Boşanma Oranı (Toplam nüfusa göre, %o) Evlenen Boşanan 8,6 3,6 8,6 3,7 6,9 3,3 6,8 3,2 7,0 3,5 7,0 3,3 5,5 2,7 5,7 2,7 5,1 2,0 5,6 2,2 5,5 2,7 Evlenen Boşanan 1990 3669 1533 1991 3694 1567 1992 2986 1444 1993 2971 1405 1994 3030 1532 1995 3055 1448 1996 2397 1166 1997 2477 1186 1998 2228 891 1999 2449 969 2000 2397 1156 2001 2806 1360 2002 3023 1583 2003 3423 1748 2004 2827 1552 Kaynak: Rusya Devlet Đstatistik Komitesi verileri, www.gks.ru 1000 Evliliğe Düşen Boşanma 418 424 484 473 506 474 486 479 400 396 482 485 524 511 2004 Ocak-Eylül döneminde evliliklerin sayısı, 2003’ün aynı dönemine göre 232 veya % 9,8 azalmış, boşanmalar ise 10 veya % 0,8 artmıştır. Ayrılan çiftlerin sayısı 100 evlenene göre 53’ten 59’a çıkmıştır. Evlenme seviyesi önceki yılın aynı dönemine göre %o 7,2’den %o 6,6’ya düşmüş veya % 8,3 azalmıştır. Boşanma seviyesi çok az artmıştır; %o 3,8’den 3,9’a çıkmış veya % 2,6 artmıştır. Evlenme katsayısının en yüksek değeri Karaçay rayonunda (%o 8,4), en düşük değeri ise Karaçayevsk şehrinde ve bağlı yerleşim merkezlerinde (%o 3,5) kaydedilmiştir. En düşük boşanma oranı Habez rayonunda (%o 2,7), en yüksek ise Çerkessk şehrindedir (%o 5,2). 2005 yılı verilerine göre KÇC, %o 2,5 ile Rusya’nın boşanma oranı en düşük on bölgesi içinde yer almıştır.42 1990–2000 yılları arasındaki 10 yıllık dönemde, komşu cumhuriyetleri arasında KÇC’nin sadece evlenme oranında en düşük değerlere sahip olduğu görülmektedir. Dağıstan’da yerli halkın geleneksel yapısını büyük oranda koruduğunu ve nüfus oranının yüksek olduğunu, Adıgey nüfusunun da % 80’ini Rusların oluşturduğunu göz önünde bulundurmak gerekir. (Tablo 36) 42 Rusya Devlet Đstatistik Komitesi verileri, http://demoscope.ru/weekly/2006/0237/barom04.php (Erişim: 04.04.2006). 74 Tablo 36 1990–2000 Yıllarında Karaçay-Çerkes ve Komşu Cumhuriyetlerde Evlenme ve Boşanma Oranı* Adıgey Cum. Dağıstan Cum. Kabardey-Balkar C. Karaçay-Çerkes C. Evl. Evl. Evl. Evl. Boş. ve Boş. ve Evlenme Boşanma ve Evl. Boş. ve Evl. Evl. Kats. Boş. Katsayısı Katsayısı Boş. Kats. Kats. Boş. Kats. Kats. Boş. Kats. Oranı Oranı Oranı Oranı 1990 9.0 4.2 469 1.7 168 9.9 3.2 325 8.6 3.6 418 1991 9.0 4.2 463 9.9 1.8 182 9.1 3.5 383 8.6 3.7 424 1992 7.4 4.3 584 8.5 1.6 190 7.8 3.5 452 6.9 3.3 484 1993 7.9 4.2 538 7.7 1.4 185 7.5 3.4 453 6.8 3.2 473 1994 7.9 4.7 599 7.7 1.5 192 7.2 3.4 473 7.0 3.5 506 1995 8.0 4.0 504 6.9 1.3 188 7.1 3.4 477 7.0 3.3 474 1996 5.9 4.0 683 6.1 1.1 186 6.3 2.9 461 5.5 2.7 486 1997 6.6 4.2 640 6.0 1.1 189 6.8 3.1 454 5.7 2.7 479 1998 5.9 3.6 607 5.9 1.2 201 6.0 2.4 403 5.1 2.0 400 1999 6.6 4.2 639 6.1 1.2 193 6.0 2.5 414 5.6 2.2 396 2000 6.0 4.5 756 6.7 1.4 207 6.0 2.5 420 5.5 2.7 482 Kaynak: Rusya Devlet Đstatistik Komitesi verileri, www.gks.ru * Evlenme ve boşanma katsayıları bin kişilik nüfusa, evlenme ve boşanma oranı da bin evliliğe düşen boşanma sayısını göstermektedir. Rusya evlenme katsayısı 1985 - 9,7; 1991 - 8,6; 1999 6,3; Boşanma aynı yıllar 4,0; 4,0; 3,7 E. Doğal Nüfus Artışı Doğal nüfus artış hızı ya da doğurganlık hızı bir yıl içinde, doğum ve ölüm sayısına bağlı nüfus artışıdır. Doğal nüfus artış hızı belli bir zaman aralığında, ölüm miktarının doğum miktarından çıkarılmasıyla tespit edilmektedir. Halkın gelir seviyesi, sağlık sisteminin gelişmişlik derecesi, günlük yaşam koşullarının özelliği ve çevre faktörü doğum ve ölüm oranlarını etkilemektedir. KÇC’de doğal nüfus artışıyla ilgili veriler 1992 yılından itibaren tutulmaktadır. 1992–1993 yıllarında cumhuriyette sosyal ve ekonomik göstergeler genel olarak iyi görünmektedir; doğal nüfus artış hızı çok yüksek olmasa da korunmaktadır. Suç, çocuk ölümleri, boşanma nispeten düşüktür. Ancak 1993 sonu - 1994 başı arasında hızlı negatif değişiklikler gözlenmiştir. 1993 yılında doğum oranı 2 kattan fazla düşmüştür. 1997’de doğal nüfus artışı pratikte sıfır olmuştur. Frengi ve bulaşıcı hepatit 1993–1994 yıllarında genel Rusya seviyesinin 2–3 kat üzerine çıkmıştır. Ayrıca işsizlik, Rusya’daki en yüksek seviyelere ulaşacak kadar artmıştır.43 43 Anikanov M.V., Stepanov V.V., Susokolov A.A., “Titulnıye Etnosı Rossiyskoy Federatsii”. Analitiçeski Spravoçnik. (“Rusya Federasyonu’nun Unvan Sahibi Halkları”. Analitik Kılavuz), Đnstitut natsionalnıh problem obrazovaniya (Ulusal Eğitim Problemleri Enstitüsü), Moskova, 1999. http://zihia.narod.ru/23098.htm (Erişim: 11.01.2005). 75 1990–2004 arasındaki dönemde KÇC’deki doğal nüfus artışı Tablo 37’de görülmektedir. 1999 yılına kadar büyük bir düşüş olsa da doğal artış korunmuş, ancak bu yıldan itibaren eksiye düşmüştür. Bu durum, 1998’de yaşanan büyük ekonomik kriz, 1999’da Çeçenistan’da başlayan ikinci savaş ve KÇC’de başkanlık seçimi dolayısıyla çatışma sınırına kadar gelen etnik gerginlik gibi nedenlere bağlanabilir. 2004 yılında, eski durumundan çok uzak olsa da artış olmuştur. Đlginç bir durum da, 2000 yılı dışında kadınlarda az da olsa doğal nüfus artışı görülürken, erkeklerde gösterge eksiye düşmüştür. Doğan ve ölen sayılarıyla karşılaştırıldığında görülmektedir ki, bu dönemde doğan erkek çocukların sayısı kız çocuklarından fazla olmasına rağmen ölen erkek kadın oranı erkekler aleyhine daha yüksektir. Kırsal alanda doğal nüfus artışının şehirlere göre daha fazla olduğu görülmektedir. Tablo 37 1990–2004 Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Doğal Nüfus Artışı (kişi) 1990 1991 1992 1993 1994 1995 Şehir Kadın 664 642 432 176 82 58 Erkek 658 539 379 61 -2 -19 Toplam 1322 1181 811 237 80 39 Kır Kadın 1219 1132 1015 443 559 562 Erkek 1181 1119 1105 553 549 531 Toplam 2400 2251 2120 996 1108 1093 Toplam Kadın 1883 1774 1447 619 641 620 Erkek 1839 1658 1484 614 547 512 Toplam 3722 3432 2931 1233 1188 1132 Kaynak: Devlet Đstatistik Komitesi verileri, www.gks.ru 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 29 -18 11 85 -107 -22 22 34 56 -89 -140 -229 -54 -67 -121 35 -173 -138 38 -165 -127 93 -204 -111 99 -110 -11 228 359 587 176 218 394 230 167 397 138 -93 45 -96 -78 -174 47 -42 5 -11 -142 -153 8 -236 -228 97 45 142 257 341 598 261 111 372 252 201 453 49 -233 -184 -150 -145 -295 82 -215 -133 27 -307 -280 101 -440 -339 196 -65 131 Tablo 38, 1970’lerden itibaren doğum ve ölüm verileriyle birlikte doğal nüfus artışını göstermektedir. Doğal nüfus artışı SSCB’nin dağıldığı ve sosyo-ekonomik düzenin bozulduğu 1990’ların başından itibaren düşme eğilimine girmiş, ekonomik krizin ve etnik çatışmaların etkisini gösterdiği 2000’li yıllarda da eksiye düşmüştür. Bebek ölümleri oranında ise büyük bir düşüş olmuştur. 76 Tablo 38 1970-2003 Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Doğum - Ölüm Miktarları ve Doğal Nüfus Artışı Yıllar Toplam (kişi) Doğum Ölüm 1 Yaşından Önce Ölen 195 117 89 97 89 86 94 111 123 119 130 139 87 71 1 Yaşından Önce Ölen Bebek Oranı (%o) Oran (%o) Doğal Artış Doğum Ölüm Doğal Artış 1985 8119 3350 4769 20,7 8,5 12,2 24.2 1990 7218 3496 3722 17,0 8,2 8,8 16.0 1991 7145 3713 3432 16,7 8,7 8,0 12.4 1992 6846 3915 2931 15,8 9,1 6,2 14.1 1993 5569 4336 1233 12,8 10,0 2,8 15.4 1994 5786 4598 1188 13,3 10,6 2,7 15.0 1995 5633 4501 1132 12,9 10,3 2,6 16.3 1996 5281 4683 598 12,1 10,7 1,4 20.8 1997 4987 4615 372 11,4 10,6 0,8 24.4 1998 4990 4537 453 11,4 10,4 1,0 23,9 1999 4523 4707 -184 10,4 10,8 -0,4 28,8 2000 4666 4961 -295 10,8 11,4 -0,6 29,7 2001 4778 4911 -133 11,1 11,4 -0,3 18,3 2002 4927 5207 -280 11,5 12,1 -0,6 14,4 (Tahmini) 2003 5088 5427 -339 11,6 12,2 -0,8 7.9 (Ocak-Kasım) * Canlı doğana göre Kaynak: Demoscope № 215 - 216, 26 Eylül - 9 Ekim 2005, http://www.demoscope.ru; http://www.gks.ru; 2003 ve 2004 yıllarına ait verilerle KÇC’nin demografik durumu hakkında karşılaştırmalı bir değerlendirme yapılabilir. 2004 Ocak-Eylül ayları arasında nüfus düşüşü yavaşlamıştır. 1 Ekim 2004 tarihi itibarıyla 435.300 olan KÇC nüfusu yılın başından beri 1300 kişi azalmıştır. Bir önceki yılın aynı döneminde bu sayı 1700 kişidir. Nüfus azalması sadece göçten kaynaklanmaktadır; geçen yılın aynı döneminde doğal ve göçe bağlı düşüş görülmüştür (297 ve 1398 kişi).44 2004’ün ilk 9 ayında meydana gelen doğal artış 68 kişidir. Negatif net göç bunu toplam % 5,1 dengelemiştir. (Tablo 39) Tablo 39 2003 ve 2004 Yıllarında KÇC’de Doğal Nüfus Artışı, Evlilik ve Boşanma Göstergeleri Ocak-Eylül Kişi 2003 Doğan Ölen 1 yaşından küçük Doğal artış, düşüş (-) Evlilik Boşanma 44 3820 4117 46 -297 2379 1251 %o 2004 3936 3868 35 68 2147 1261 2003 11,6 12,5 12,0 -0,9 7,2 3,8 2004 12,0 11,8 8,9 0,2 6,6 3,9 Rusya Devlet Đstatistik Komitesi verileri,www.gks.ru/scripts/regstat, (Erişim: 06.01.2006). 77 2003 Yılının Tamamında (%o) 11,6 12,4 12,8 -0,8 7,8 4,0 Cumhuriyet nüfusunda pozitif doğal nüfus artışı eğilimi kaydedilmektedir; en yüksek sayı Eylül (83 kişi), Mayıs (55 kişi) ve Ağustos (40 kişi) aylarında elde edilmiştir. Ölen sayısı doğanları sadece Ocak, Haziran ve Temmuz aylarında geçmiştir. 2004 yılında en yüksek doğal artış 126 kişi ile Malo-Karaçay ve 97 kişi ile UstCeguta rayonlarında, en düşük ise 20 kişi ile Prikuban rayonunda kaydedilmiştir. Doğal düşüş sadece Zelençuk (142 kişi), Urup (130 kişi) rayonlarında ve Çerkessk şehrinde (55 kişi) gözlenmiştir. 2003 yılının aynı dönemiyle karşılaştırıldığında doğal düşüş Çerkessk şehrinde (1,8 kat) ve Zelençuk rayonunda (1,6 kat) azalmıştır. (Tablo 40) Tablo 40 2003 ve 2004 Yıllarında KÇC’de Doğal Nüfus Artışı Dinamiği (kişi) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül 2003 496 377 412 429 405 400 447 443 411 Doğum 2004 448 459 478 464 398 393 414 427 455 2003 564 488 551 449 449 441 437 381 357 Ölüm 2004 525 450 462 461 343 446 422 387 372 TOPLAM 3820 3936 4117 3868 Doğal Artış, Düşüş (-) 2003 2004 -68 -77 -111 9 -139 16 -20 3 -44 55 -41 -53 10 -8 62 40 54 83 -297 68 KÇC’nin idari ve ekonomik olarak bağlı bulunduğu Güney Federal Bölgesi’nde yer alan diğer bazı bölgelerle karşılaştırıldığında, doğal nüfus artışındaki düşme eğiliminin bütün Kafkasya için geçerli olduğu görülmektedir. (Tablo 41) Tablo 41 RF Güney Federal Bölgesi’nde Doğal Nüfus Artışı (%o) Adıgey Cum. Dağıstan Cum. Đnguşetya Cum. Kabardey - Balkar C. Kalmuk Cum. Karaçay - Çerkes C. Krasnodar Krayı Kuzey Osetya Cum. Stavropol Krayı Çeçenistan 1980 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 4.4 19.9 12.6 1.8 20 16.1 11.4 12.7 8.8 -.1 7.5 3.1 16.1 0 19 15.6 10.1 11 8 -1.2 6.4 2.1 15.6 -1.5 16.8 13.9 8.5 9.4 6.7 -2.4 4.3 1.1 13.9 -4.2 14 0 5.0 5.8 2.8 -5.5 .6 -2.3 0 -3.6 14.5 0 4.3 4.5 2.7 -5.5 .8 -2.4 0 -3.7 14.4 17.4 3.3 3.0 2.6 -5.3 .3 -2.8 0 -3.9 12.9 13.2 2.6 2.2 1.4 -5.3 -.7 -3.4 0 -4.2 12.3 13.2 2.6 2.4 .8 -5.6 -.9 -3.5 0 -4.3 12 12.3 2.2 1.8 1 -5.3 -.6 -3.2 0 -5.2 10.4 11.6 1.1 .8 -0.4 -6.2 -1.8 -4.5 0 -5.9 10.2 13.3 0.5 0.1 -0.6 -6.3 -2.2 -4.7 0 11.5 7.2 - 78 F. Tarihi Gelişim Đçinde Nüfus Hareketleri Karaçay - Çerkes Cumhuriyeti topraklarında alt paleolitik dönemden beri yerleşim olduğu bilinmektedir. Bugünkü Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin nüfus yapısı, Kuzey Kafkasya’nın genelinde olduğu gibi tarih boyunca yaşanan göçlerin etkisi altında oluşmuştur. Kafkasya’ya göç dalgaları esas olarak Hazar steplerinden gelmiştir. Hazar Denizi’nin batı kıyısı boyunca dar bir şerit halinde uzanan “Derbent koridoru” Kafkas halklarının etnik oluşumunda önemli rol oynamıştır.45 Genel olarak Kuzey Kafkasya halkıyla ilgili bilgilere yazılı kaynaklarda M.Ö. 98. yüzyıllardan itibaren rastlanmaktadır. Đlk göçmenler olarak buraya M.Ö. 9. yüzyılda Kimmerlerin geldiği belirtilmektedir. Bilinen büyük göçlerden biri, milattan önceki yüzyıllarda, tahminen 7. yüzyılda Kuzey Kafkasya düzlüklerine Đrani diller konuşan göçebe kavimlerin, Đskitlerin ve Sarmatların gelmesidir. Eski Yunan ve kısmen Romalı tarihçilerin ve coğrafyacıların verdiği bilgilere göre, Sarmat döneminde (M.Ö. 4-3. yüzyıl) şimdiki KÇC topraklarında Koban Kültürü’nün ardılları sayılan Meot kavimleri yaşıyordu. M.S. 1. yüzyılın ortalarında Kafkasya’ya başka bir Đrani göçebe kavim, Alanlar gelmiştir. Alanlar Karadeniz ve Hazar Denizi arasındaki düzlükleri kontrol altına almışlar, Kuzey Kafkasya’nın ormanlık dağ önüne kadar yayılarak yavaş yavaş yerleşik hayata geçmişlerdir. 2. ve 3. yüzyıllarda Alanlar Kuzey Kafkasya steplerinde en büyük askeri-siyasi güç olmuşlardır. M.S. 4. yüzyıldan itibaren bölgenin etnik ve siyasi haritasındaki değişiklikler Türk boylarının göçleriyle bağlantılıdır. Kuzey Kafkasya’nın büyük bölümü 4-5. yüzyıllarda Hun, 6. yüzyılda Bulgar, 7-10. yüzyıllarda Hazar Türklerinin hâkimiyeti altında kalmıştır. Kafkasya bu dönemde Sasaniler (Đran), Bizans Đmparatorluğu, Hazar Kağanlığı ve Arap Halifeliği arasındaki mücadelelerin arenası olmuştur. Sürekli istilalar yıkımlara ve göçlere yol açmıştır. 7. yüzyılda Karadeniz kıyısındaki kavimlerle kuzeydeki Kasoglar birleşerek Zih topluluğunu (bugünkü Çerkeslerin ataları) oluşturmuştur. Kuzey Kafkasya’nın merkezi kısmına Nah (Çeçen ve Đnguşların ataları) ve Alan kavimleri yerleşmiştir. Alan devleti 45 Berkok, Đsmail, Tarihte Kafkasya, Đstanbul 1958, s.31-35. 79 sadece Alanları değil, birçok Kuzey Kafkasya kavmini de içine alıyordu ve Hazar Kağanlığı’nın nüfuzu altında bulunuyordu. 10. yüzyıldan itibaren Kuzey Kafkasya’da siyasi yaşam kısmen istikrara kavuşmuştur. Bugünkü Stavropol’ün steplerine ve Kafkasya’nın dağ önüne Türk boylarının göçü devam etmiştir. Dağ önüne yerleşen Peçenekleri, 11. yüzyılın ortalarında gelen Kıpçaklar yerlerinden çıkarmıştır. Kıpçaklar Çeçenistan’ın vadilerine ve Dağıstan’ın Hazar kıyılarına kadar ilerlemiştir. 1222 yılında Kafkasya’da Cengiz Han’ın Moğol orduları görünmüştür. Müttefik Alan-Kıpçak ordusunu bozguna uğratan Moğollar, 1238-39 yıllarında Kafkas önü ovalarını kesin olarak ele geçirmiş ve Kafkasya’nın etnik haritasını büyük ölçüde değiştirmişlerdir. Büyük nüfus kaybına uğrayan Alanlar, Merkezi Kafkasya’nın ve Güney Kafkasya’nın dağlarına çekilerek yerli Kafkas halklarıyla karışmış ve bugünkü Oset halkının etnik temelini oluşturmuşlardır. Bozkırlarda göçebe gezen Kıpçakların bir kısmı da Moğolların baskısıyla dağlara çekilmiştir. Birçok bilim adamının düşüncesine göre, bugün Kafkasya’da yaşayan Türk halklarının -Karaçayların, Balkarların ve Kumukların- etnik temelini bu şekilde Kıpçaklar oluşturmuştur. 13-15. yüzyılların fırtınalı olayları Kuzey Kafkasya’nın etnik haritasını yeniden köklü şekilde değiştirmiştir. Alan devleti ve diğer devlet yapıları dağılmış, yenileri ortaya çıkmıştır. Yazılı kaynaklarda Çerkes veya Adığe, Karaçay v.d. etnik adlar görülmeye başlamıştır. 16-17. yüzyıllarda büyük etnik-siyasi birlikler oluşmuştur. Temelleri önceki dönemde atılan, etnisitelerin bütünleşmesi süreci yaşanmıştır. Yine bu dönemde dış saldırıların ve iç çekişmelerin sonucu olarak yerli halkların toplu göçleri olmuştur. I. Petro’nun Azak (1695, 1696) ve Hazar (1722) denizlerine yaptığı seferlerle Ruslar ilk kez Kafkasya sınırlarına gelmişlerdir. 18. yüzyıl sonundan itibaren de yüz yıl boyunca Rus Kazakları Kafkasya’ya yerleşmiştir. Yerli halkların üzerine sürekli yeni göçmenlerin geldiği bu tarihi süreç sonucunda Kafkasya, dünya üzerinde eşi nadir görülen bir etnik çeşitliliğe sahip 80 olmuştur. Ancak Kafkasya’nın nüfus yapısının coğrafyasına bağlı bir özelliği, burada yaşayan yerli halklarla sonradan gelenlerin birbiriyle tamamen kaynaşmamış, birinin diğeri tarafından tamamen asimile edilmemiş olmasıdır. Yüzyıllar boyunca yaşanan etkileşime ve kısmen kaynaşmaya rağmen, etnik gruplar birbiriyle komşu, bazen iç içe fakat ayrı ayrı varlıklarını sürdürmüşlerdir.46 1. Rusya’nın Bölgeyi Đşgali ve Yerli Nüfusun Göç Ettirilmesi Kafkasya’da yakın tarihin bilinen en büyük nüfus hareketi, Rusya’nın bölgeyi işgal etmesine ve savaşa bağlı olarak 1860’larda yerli halkın yerlerinden çıkarılarak Osmanlı topraklarına göç ettirilmesidir. Yoğun olarak 1858-1865 yılları arasında yaşanan bu nüfus hareketi sonucunda bölgenin demografik yapısı tamamen değişmiştir. 1860 yılında kurulan Kuban Oblastı’nın yöneticisi ve birliklerinin komutanı Kont Yevdokimov, bölgeyi dolaştıktan sonra Kasım 1860’ta çara bir teklif sunmuştur. Buna göre Belaya ve Laba nehirleri arasında yaşayan yerli halk (Çerkesler, Abazalar ve Nogaylar) ya dağlardan indirilerek Kuban’ın düzlüklerine yerleştirilecek ya da Osmanlı topraklarına göç ettirileceklerdi. Buralara ve Karadeniz’in doğu kıyısına Kazaklar yerleştirilecekti. Yevdokimov’un teklifi onaylanmış ve yeni birlikler kurularak plan uygulanmaya başlamıştır. Nüfusun çoğu tanınan süre içinde topraklarını terk ederek Osmanlı Devleti’ne yerleşmişlerdir.47 Daha sonra da, 1867’de serfliğin kaldırılmasına, yapılan toprak reformuna ve 1877-78’deki Osmanlı-Rus Savaşı’na bağlı olarak göçler devam etmiştir. 1886 ve 1905 yıllarında Karaçaylar da küçük topluluklar halinde Osmanlı topraklarına göç etmişlerdir.48 Bu dönemde göç eden nüfusun sayısı hakkında kesin veriler yoktur. Karadeniz kıyılarında Rus askeri birlikleri tarafından kurulan sevk noktalarından ayrılan ve para yardımı yapılanların kaydı kısmen tutulmuştur. Bu kayıtlara göre, 1858-1865 yılları arasında Karadeniz kıyılarından Osmanlı topraklarına 470.753 kişi gönderilmiştir; bunun 384.529 kişisi 1864-65 yıllarında göç etmiştir. Ancak, sadece belli bir dönemde, 46 Yusuf Đzzet Paşa (Met Çünatıkho), Kafkas Tarihi, Adıge Yayınları, Ankara 2002. Esadze, Semen, Çerkesya’nın Ruslar Tarafından Đşgali, Kafkas derneği Yayınları, Ankara, 1999, s.7980. 48 Adiloğlu, Adilhan, “Karaçay-Malkar Türkleri”, Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları AntolojisiKaraçay-Malkar, Cilt: 22, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002, s. 13-45. 47 81 belli noktalardan gidenlerin kayıtları tutulmuştur. Çok daha büyük bir nüfusun bu noktalar dışında kendi imkânlarıyla yola çıktığı, ayrıca göçün 20. yüzyıl başına kadar devam ettiği, dolayısıyla Osmanlı topraklarına yerleşen Kafkasyalı nüfusun bir milyondan fazla olabileceği bu kayıtları tutanlar tarafından da belirtilmektedir. 49 Göç eden nüfusun ne kadarının bugünkü KÇC topraklarından olduğuna dair elimizde veri yoktur. Genel orana bakarak Çerkes, Abaza ve Nogay nüfusunun yarıdan fazlasının, Karaçayların da bir bölümünün göç ettiği tahmin edilebilir. 2. Karaçayların Orta Asya’ya Sürgünü Bölgede diğer büyük nüfus hareketi Đkinci Dünya Savaşı sırasında, Alman işgalinin hemen ardından olmuştur. Ekim 1943’te, Karaçayların Đkinci Dünya Savaşı sırasında Almanlarla işbirliği yaptıkları suçlamasıyla “Kazakistan’a ve Orta Asya’ya sürülmesine” dair SSCB Yüksek Sovyeti’nin gizli kararı ve Bakanlar Konseyi kararnamesi yayınlanmıştır. Karaçay ÖB lağvedilerek toprakları Gürcistan ile Stavropol ve Krasnodar krayları arasında paylaştırılmıştır. Önceden hiçbir uyarı yapılmadan, 2 Kasım 1943 gecesi başlayan operasyonun sonuçları Karaçay halkı için trajik olmuştur. 50’şer kişinin doldurulduğu vagonlardan oluşan 36 tren katarı 69 bin civarında Karaçayı Orta Asya’ya taşımıştır. 20 gün süren bu yolculukla 653 kişi ölmüştür.50 Resmi sayı bu olsa da, kış şartlarında yapılan bu sürgün sırasında soğuktan, açlık ve hastalık nedeniyle ölenlerin çok daha fazla olduğu belirtilmektedir. Sürgün edilen Karaçayların tam sayısı 68.937 olarak verilmektedir.51 (Tablo 42) Tablo 42 Sürgün Edilen Karaçayların Nüfusu 1939 Sayımına Göre Toplam Nüfus (kişi) 1943/44 Yıllarında Sürgün Edilenlerin Nüfusu (kişi) 70.301 68.937 Kaynak: “Etno-sotsialnıye i etnopolitiçeskiye protsessı na yuge Rossii” (“Rusya’nın Güneyinde Etno-Sosyal ve EtnoPolitik Süreçler”), “Dinamika çislennosti deportirovannıh narodov v 1939-1944 gg.” (“1939-1944 Yıllarında Sürgün Edilen Halkların Nüfusu”) 49 Berje, Adolf, “Göç Hakkında Coğrafi, Etnografik ve Đstatistiki Veriler”, Vıseleniye gortsev s Kavkaza (Dağlıların Kafkasya’dan Tehciri), Russkaya Starina, 1882. 50 Kulbayev, Tleu, Prof., “Deportatsiya Karaçayevtsev” (“Karaçayların Sürgünü”), RF Devlet Merkez Arşivi, f. 9479, op. 1, d. 137, l. 206, http://districts.pravda.ru/printed.html?news_is=2579 (Erişim: 29.09.2005) 51 “Etno-sotsialnıye i etnopolitiçeskiye protsessı na yuge Rossii” (“Rusya’nın Güneyinde Etno-Sosyal ve Etno-Politik Süreçler”), Razdel 4, http://ippk.rsu.ru/sci_pub/regio_kurlek/a4_01.htm (Erişim: 02.02.2005) 82 Sürgünler Kazakistan’ın kuzeyinden Pamir dağlarının önlerine kadar uzanan geniş bir bölgede, 480 civarında yerleşim yerine küçük gruplar halinde dağıtılmışlardır. Đzin almadan bir yerleşimden diğerine gitmenin veya akrabalarını ziyaret etmenin cezası Sibirya’da kürek mahkûmiyeti olmuştur. Bu katı rejim 1953’te Stalin’in ölümüne kadar devam etmiştir. Kuzey Kafkasya’dan sürgüne gönderilen ve “özel yerleşimci” (spetsposelentsı) olarak adlandırılan Karaçayların, Balkarların, Çeçenlerin ve Đnguşların toplam nüfusu 608.749 kişidir. 1 Ekim 1948 tarihinde ise, arşiv bilgilerine göre, özel yerleşim yerlerinde sadece 452.737 kişi bulunmaktadır. Bu rakamlara göre, sürgün edilenlerin üçte biri yolda ve sürgünün ilk yıllarında ölmüş olmalıdır. Beria’nın Stalin’e gönderdiği bir raporda şu rakamlar yer almaktadır: “…1 Şubat 1944 tarihi itibarıyla Kazakistan SSC topraklarına 45.500 kişiden oluşan 12.342 özel yerleşimci Karaçay aile yerleştirilmiştir. Bunlardan Güney Kazakistan Oblastı’nda 6643 aile den oluşan 25.216 kişi, Cambul Oblastı’nda 5699 aileden 20.285 kişi bulunmaktadır.”52 2005 yılında yayınlanan Belozerov’un çalışmasında da ayrıntılı veriler yer almaktadır. Tabloda sürgün edilen halkların değişik yıllara göre “özel yerleşim”lerdeki nüfusu görülmektedir. Tablo 43 Özel Yerleşimlerde Yaşayan Kuzey Kafkasya Halklarının Nüfusu (1945-1950) (kişi) Halk 1945 1946 1949 1950 Balkarlar 33.100 32.817 31.873 32.645 Karaçaylar 60.100 60.139 57.491 59.340 Çeçenler ve Đnguşlar 405.900 400.478 365.173 372.189 TOPLAM 494.100 493.434 454.537 464.174 Kaynak: V.S. Belozerov, Etniçeskaya karta Severnogo Kavkaza (Kuzey Kafkasya’nın Etnik Haritası), Moskova, OGĐ, 2005, s. 94. Kazakistan’da kolhoz ve sovhozlarda (devlet çiftliklerinde) çalıştırılan “özel yerleşimcilerin” sayısıyla ilgili bazı rakamlar da mevcuttur. Narkozem adlı çiftlikte çalışan Karaçayların sayısı 14.649, Narkomsovhoz’da 4398, Narkomles’te 14 kişidir. 52 Kulbayev, a.g.e., s. 28. 83 Toplam 65 farklı kuruluşta çalışan özel yerleşimcilerin toplam sayısı 1.015.850’dir; bunlardan 23.092’si Karaçaydır. Hruşçev’in çıkardığı afla sürgün dönemi sona ermiştir. 1956 yılında “Büyük Anayurt Savaşı sırasında sürgün edilen Çeçenlerin, Đnguşların, Karaçayların ve onların aile üyelerinin özel yerleşimleriyle ilgili kısıtlamaların kaldırılması” kararı yayınlanmıştır. Ardından da SSCB Đçişleri Bakanlığı’nın “Kalmuklara, Balkarlara, Karaçaylara, Çeçenlere, Đnguşlara ve onların aile üyelerine sürgün edildikleri yerlerde kaydolma ve yaşama izni verilmesi” talimatı çıkmıştır. Vatanlarına dönen Karaçayları getiren ilk tren katarı 3 Mayıs 1957’de Kafkasya’ya ulaşmıştır. G. Đç ve Dış Göçler, Nedenleri, Coğrafi Dağılımı, Göçe Katılan Nüfusun Yaş Yapısı Göç sosyal, ekonomik, siyasi ve kültürel yaşamın farklı yönleriyle bağlantılı bir olgudur. Nüfus hareketine ve yapısına etki eder. Bölgeye gelen göçmenlerin sayısı gidenlerden fazlaysa net göç pozitiftir, tersi ise negatiftir. KÇC’de Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra nüfus artışını etkileyen faktörlerden en önemlisi, özellikle de son yıllarda nüfusun azalmasında en büyük etken dışarıya göçtür. Göçün nedenlerini anlamak için KÇC’nin son yıllardaki sosyo-ekonomik durumuna değinmek gerekir. Kişi başına düşen gelir, halkın yaşam düzeyi, işsizlik düzeyi, yatırım hacmi ve dış ticaret ölçeklerine göre KÇC, Rusya’nın sosyo-ekonomik gelişmişliği en düşük bölgelerinden biridir. 2002 yılı verilerine göre KÇC’de gayrisafi bölgesel hâsıla Rusya Federasyonu ortalamasından üç kat, kişi başına düşen gelir de iki kat daha düşüktür. Cumhuriyette her üç yerleşim yerinden birinin doğalgazı, ikisinin de merkezi su dağıtım şebekesi yoktur. Ortalama işsizlik düzeyi kırsal alanda % 25,3, şehirlerde % 13,6’ya ulaşmıştır. Ücretler ise Rusya ortalamasından 2,5 kat daha düşüktür. En büyük işsiz grubunu % 44,3 ile gençler oluşturmaktadır ve işsizler arasında gençlerin oranı sürekli artmaktadır. Ortalama iş arama süresi çok uzundur (11,6 ay). Đşsizlerin çoğu (% 56,7) bir yıldan fazla iş aramaktadır. 84 Sağlık ve eğitim sistemleri oldukça kötü durumdadır. 10 bin kişiye düşen doktor sayısı bakımından cumhuriyet, Rusya Federasyonu ortalamasının % 25, Güney Federal Bölgesi ortalamasının % 20 gerisinde olup ülkede son sıralarda yer almaktadır. Son 5 yılda cumhuriyeti çoğu Rus olmak üzere her yıl 5 ile 7 bin arasında kişi terk etmiştir. Bunlar genellikle eğitimli uzmanlar, teknik elemanlar ve özel girişimcilerdir. Cumhuriyetin bütün bölgelerinde ölüm oranının doğum oranının üzerine çıktığı gözlemlenmektedir. Evliliklerin yarısı boşanmayla sonuçlanmaktadır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde geliri asgari geçim düzeyinin altında olan nüfusun oranı % 42’dir ve bu oran Rusya ortalamasından dörtte bir daha fazladır. Son yıllarda federal bütçeden yapılan yardım da azalmıştır. (2002 − 2,8; 2003 − 2,4 milyar ruble). Halkın ve işletmelerin ödeme gücü düşük olduğundan, 1 Ocak 2004’te cumhuriyetin elektrik borcu 305 milyon rubleye, doğalgaz borcu da 569 milyon rubleye ulaşmıştır. Kuzey Kafkasya’da savaşların ve silahlı çatışmaların olduğu yıllarda KÇC göçmen merkezlerinden biri olmuştur. Bunun sonucunda cumhuriyetin etnik yapısı değişmiş, Çeçen ve Dağıstanlı diasporaları oluşmuştur. Azerilerin ve Ermenilerin nüfusu da artmıştır. Bu süreçler Rus nüfusun KÇC’den kitlesel göçüne paralel olarak yaşanmaktadır. Bütçesinin % 70’i federal merkez tarafından karşılanan KÇC için bu göç akını ciddi problem olmuştur. Şehirlerin ve kasabaların altyapısı yetersiz kalmış, işgücü pazarında rekabet ve baskı artmıştır. Son yıllarda “Vahhabilik” olarak adlandırılan aşırı Đslamcı görüşün KÇC’de, özellikle Karaçayların yaşadığı kırsal alanda kök salması ve terör olaylarının artması istikrarı bozan bir unsurdur. KÇC’deki bu zor durumu daha da güçleştiren bir başka konu da etnik gerginliktir. Karaçaylarla Çerkesler ve Abazalar arasında eskiden beri var olan anlaşmazlıklar 90’lı yılların başında cumhuriyeti dağılma noktasına getirmiştir. Sovyetler Birliği yıllarında benimsenen “ulusal grupların cumhuriyetin iktidar 85 organlarında nispi temsili” ilkesi, SSCB’nin dağılmasından sonra Karaçaylar lehine bozulmuştur. Bu gerginlikten en çok etkilenen de Ruslar olmuştur.53 Ruslar dışında, ekonomik nedenlere bağlı olarak KÇC’den dışarıya önemli ölçüde göç yaşandığını da söylemek mümkündür. Đstatistiklere göre, ikamet değiştirme nedenleri arasında göçmenler en çok kişisel nedenleri göstermektedir. Her yıl ortalama genel sayının % 70’ten fazlası kişisel (ailevi) nedenlerden, % 9 kadarı işe, eğitime ve önceki ikamet yerine dönüşe bağlı olarak, % 1 ila % 3’ü de etnik gerginlik nedeniyle göç ettiğini belirtmiştir. 2000-2002 yıllarında KÇC’den dışarıya göç edenlerin gelenlerden daha fazla olduğu görülmektedir. 2000-2001 ve 2002 yıllarında cumhuriyette net göç negatiftir. 2000 yılında göçe bağlı düşüş 1905 kişi, 2001’de 2042 kişi, 2002 Ocak-Kasım döneminde ise 1890 kişi olmuştur.54 Rusya’nın diğer bölgelerine gidenlerin sayısı her yıl için gelenlerden fazladır. Örneğin, 2002’nin ilk 11 ayında gidenler gelenlerden hemen hemen iki kat fazladır. Giden göçmenler arasında en büyük oran Merkez ve Batı Sibirya bölgeleri ile Kuzey Kafkasya cumhuriyetlerine düşmektedir (Göç edenlerin % 85’i). 2002 yılında KÇC’den göç eden 4609 kişiden 4470’i Rusya’nın diğer bölgelerine yerleşmiştir. Yurtdışındaki yakın ülkelere 115 kişi, diğer yabancı ülkelere ise 24 kişi gitmiştir. 2003 yılında ise gidenlerin sayısı gelenlerden 1,8 kat fazladır. Bununla birlikte, 2002 yılıyla karşılaştırıldığında dışarıya göç 157 kişi veya % 7,4 azalmıştır. Pozitif net göç sadece BDT ve Baltık ülkeleriyle karşılıklı göçte görülmektedir. 2002 yılında gelen 234 kişi ile bir önceki yıla göre 1,6 kat artış olmuştur. Fakat 2003’te bu sayı 1,7 kat azalmıştır. 2003 yılı için göç artışında en büyük pay Gürcistan’a (% 38,2), Ermenistan’a (% 27,2) ve Özbekistan’a (% 10,3) düşmektedir. Eski SSCB ülkelerine gidenlerin büyük kısmı yeni ikamet yeri olarak Ukrayna’yı seçmektedir; 53 Popov, Eduard, “Karaçayevo-Çerkesskaya Respublika”, Çast 1, www.novopol.ru/material1863.html/15, (Erişim: 19.03.2005). 54 “Sotsialno-ekonomiçeskoye polojeniye Karaçayevo-Çerkesskoy Respubliki v 2002 g.” (“2002 Yılında KÇC’nin Sosyo-Ekonomik Durumu”), Den Republiki, 6 Şubat 2003. No 14 (16216), s. 3 86 2003 yılında göç edenlerin toplam sayısının % 45,1’i Ukrayna’ya gitmiştir (2002 yılında % 37,4).55 Đç göçe gelince, 2000-2002 yıllarında pozitif net göç sadece cumhuriyetin başkenti Çerkessk’te görülmektedir. Veriler diğer bütün rayonlarda ve Karaçayevsk şehrinde göçe bağlı nüfus düşüşünü göstermektedir. Bu eğilim 2002-2001 ve 2002 yılları için aynıdır. 2002 yılında şehirlerde dışarıya göç, 2001 yılına göre 88 kişi veya % 21,8 azalmıştır; bunun içinde Rusya’nın diğer bölgeleriyle karşılıklı göç % 0,5’tir. Kırsal alanda tersine eğilim görülmektedir; göçe bağlı düşüş 2002 yılında % 8,2 artmıştır. Đç göçle kırsal alandan şehirlere gelenlerin sayısı 2001 yılında 1708, 2002’de 1753 kişi olmuştur ve tersine göçün üzerindedir (2001’de 642, 2002’de 574 kişi).56 Bu verilere göre KÇC’de iki baskın eğilimden söz edilebilir: Yerli halk düzlük kırsal bölgelere ve düzlük bölgelerden şehirlere göç etmektedir.57 En aktif şekilde göç edenler 20-50 yaş arasındaki nüfustur. 2001 yılında dışarıya gidenlerin % 55’ten fazlası ve gelenlerin yaklaşık % 61’i bu gruba girmektedir. Bundan başka, cumhuriyete gelenler ve gidenler arasında sayısı en yüksek grup 30-39 yaş arası erkek ve kadınlardır. Göçmenlerin % 1’i 65 yaşın üzerindedir ve çoğunluğu kadındır. Bu grubun başlıca göç etme nedeni, dışarıda yaşayan çocuklarıyla bir araya gelme isteğidir. Görüldüğü gibi KÇC’de 2000-2002 yıllarının göç süreçleri negatif net göç özelliği taşımaktadır, bu da nüfusun azalmasına neden olmuştur. Đstatistik verilerine göre, 1 Ocak 1999’da KÇC nüfusu 434.300 kişiyken 1 Ocak 2001’de 429.500 kişiye düşmüştür.58 55 Hoperskaya L, Lyakina Y, “Demografiya i migratsiya” (“Demografi ve Göç”), Karaçay v sostave Rossiyskoy Đmperii (Rusya Đmparatorluğu Bünyesinde Karaçay). 56 “Migratsiya i yestestvennoye dvijeniye naseleniya KÇR v 2000-2001 gg.” (“2000-2001 Yıllarında KÇC Nüfusunun Doğal Hareketi ve Göçü”). Statistiçeski Sbornik, Çerkessk, 2001, s.3. 57 Santgibayev A.A., “Voprosı migratsionnoy politiki na Severnom Kavkaze” (“Kuzey Kafkasya’da Göç Politikasının Sorunları”), Kavkazskiye Novosti, 2003, No 3, s. 6. 58 Kubanova M., “Migratsionnıye protsessı v Karaçayevo-Çerkesskoy Respublike v 2000-2002 gg.” (“2000-2002 Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Göç Süreçleri”), Karaçayevsk. 87 2003 ve 2004 yıllarında nüfusun göç hareketliliğinin azaldığı görülmektedir. 2004 yılının ilk 9 ayında gidenlerin ve gelenlerin toplamı 12.062 kişi olmuştur; önceki yıla göre 1034 kişi veya % 7,9 daha azdır. Bu dönemde KÇC’ye 2061 kişi yerleşmiş ve 3405 kişi ayrılmıştır. Bin gelene karşılık giden göçmen 1251 kişidir; Ocak-Eylül 2003’te ise 1239 kişidir.59 Nüfusun dışarıya göç eğilimi devam etse de, gidenlerle gelenler arasındaki farkın önceki yılın aynı dönemine göre 1398’den 1344 kişiye (% 3,9) düşmüştür. (Tablo 44) Tablo 44 2003-2004 Yıllarında KÇC Nüfusunun Göç Dinamiği (kişi) Gelenlerin Sayısı Gidenlerin Sayısı Net Göç 2003 2004 2003 2004 2003 2004 Ocak 592 582 740 726 -148 -144 Şubat 704 733 861 829 -157 -96 Mart 579 618 750 754 -171 -136 Nisan 634 648 765 698 -131 -50 Mayıs 555 504 724 584 -169 -80 Haziran 530 537 725 689 -195 -152 Haziran 808 659 880 772 -72 -113 Temmuz 784 565 926 810 -142 -245 Eylül 663 513 876 841 -213 -328 TOPLAM 5849 5359 7247 6703 -1398 -1344 Kaynak: Rusya Federasyonu Devlet Đstatistik Komitesi (GKS), Bölgesel Đstatistikler, www.gks.ru/scripts/regstat Bölgelerin çoğunda göçe bağlı nüfus düşüşü meydana gelmiştir. Giden sayısının gelenleri en fazla aştığı yerler Karaçayevsk şehri ve ona bağlı yerleşim merkezleri olmuştur (520 kişi). Pozitif net göç cumhuriyetin sadece üç bölgesinde, Çerkessk şehrinde (339 kişi), Habez (107 kişi) ve Urup (54 kişi) rayonlarında kaydedilmiştir. Dışarıya göç çoğunlukla Rusya’nın diğer bölgelerine olmuştur. 2004’ün ilk 9 ayında bu istikamette göçte, gidenlerin sayısı gelenlerin sayısını 1,7 kat aşmıştır (2003’te 1,8 kat). 2003 yılının Ocak-Eylül dönemine göre bölgeler arası göçte, dışarıya gidenlerde 90 kişi (% 6) azalma kaydedilmiştir. Bu, esas olarak, gidenlerin sayısının 88 kişi veya % 2,6 azalmasından kaynaklanmaktadır. (Tablo 45) 59 Rusya Federasyonu Devlet Đstatistik Komitesi (GKS), Bölgesel Đstatistikler, 2003 ve 2004 yılı verileri, www.gks.ru/scripts/regstat/1c1.exe?XXXX04F/1191.10.16.1/100160R (Erişim: 27.12.2005) 88 Tablo 45 2003 ve 2004 Yıllarında KÇC’de Göç Hareketleri (kişi) Gelenlerin Sayısı Ocak-Eylül 2003 Gidenlerin Sayısı Net Göç Gelenlerin Sayısı Ocak-Eylül 2004 Gidenlerin Sayısı Net Göç Rusya sınırları içinde 5658 7159 -1501 5209 6620 - 1411 Bölge içi* 3749 3749 3298 3298 Bölgeler arası 1909 3410 -1501 1911 3322 - 1411 Uluslararası Göç 191 88 103 150 83 67 BDT ve Baltık 180 73 107 139 71 68 ülkeleriyle Diğer yabancı 11 15 -4 11 12 -1 ülkelerle Toplam 5849 7247 -1398 5359 6703 - 1344 * Bölge olarak Kuzey Kafkasya kastedilmektedir. Kaynak: Rusya Federasyonu Devlet Đstatistik Komitesi (GKS), Bölgesel Đstatistikler, www.gks.ru/scripts/regstat Pozitif net göç sadece, esas olarak BDT ve Baltık ülkeleriyle olan uluslararası göçte kaydedilmiştir. Bununla birlikte, 2003 yılının aynı dönemine göre yakın yabancı ülkelerden KÇC’ye göç edenler 39 kişi veya % 36,4 azalmıştır. Bu göçte de asıl pay Güney Kafkasya ülkelerine düşmektedir: Ermenistan (% 26,5), Gürcistan (% 25,0) ve Azerbaycan (% 22,1). 2004 yılının Ocak-Eylül döneminde diğer dış ülkelerden gelenlerin sayısı bir önceki yılın seviyesinde kalmış, gidenlerin sayısı ise 3 kişi azalmıştır. Genel göç hareketinde en düşük pay % 0,2 ile uzak yabancı ülkelerindir. KÇC’den göçmen alan başlıca iki ülke ABD ve Almanya’dır. (Tablo 46) Tablo 46 2003 ve 2004 Yıllarında KÇC Nüfusunun Rusya Dışına Göçü (kişi) Toplam Göç BDT ve Baltık Devletleri Belorus Kazakistan Moldavya Ukrayna Güney Kafkasya Devletleri Azerbaycan Ermenistan Gürcistan Gelenlerin Sayısı 191 180 7 8 2 36 96 10 32 54 Ocak-Eylül 2003 Gidenlerin Net Göç Sayısı 88 103 73 107 11 -4 10 -2 2 36 10 86 2 8 8 32 46 89 Gelenlerin Sayısı 150 139 7 18 3 31 62 15 18 29 Ocak-Eylül 2004 Gidenlerin Net Göç Sayısı 83 67 71 68 15 -8 19 -1 3 21 10 12 50 12 15 18 17 Orta Asya Devletleri Kırgızistan Tacikistan Türkmenistan Özbekistan Baltık Devletleri Letonya Litvanya Estonya Diğer Dış Devletler Almanya Yunanistan Đsrail ABD Diğer Gelenlerin Sayısı 28 9 5 4 10 3 3 11 2 1 3 3 2 Ocak-Eylül 2003 Gidenlerin Net Göç Sayısı 4 24 9 4 1 4 10 3 3 15 -4 6 -4 1 2 1 1 2 6 -4 Gelenlerin Sayısı 18 5 2 4 7 11 3 2 2 4 Ocak-Eylül 2004 Gidenlerin Net Göç Sayısı 2 16 1 4 2 4 1 6 2 -2 2 -2 12 -1 3 1 1 5 -3 3 1 Kaynak: Rusya Federasyonu Devlet Đstatistik Komitesi (GKS), Bölgesel Đstatistikler, www.gks.ru/scripts/regstat Genel göç hareketi içinde en büyük ağırlığı bölge içi, yani Kuzey Kafkasya içi göç tutmaktadır. Tablo 47’de görüldüğü gibi 1997-2000 yıllarında KÇC’ye gelenlerin yarısından fazlası bölge içinden gelmiştir. Gidenlerde ise bölge içinde ve diğer bölgelere göç hemen hemen aynı orandadır. 1996-2001 yılları arasında Stavropol Krayı’na göç edenlerin sayısı 5600 kişidir.60 Tablo 47 1997-2000 Yıllarında Göçmenlerin Hareket Đstikametlerine Göre Dağılışı (Gelenlerin ve Gidenlerin Toplam Sayıya Oranı, %) Gelenler Gidenler Rusya Sınırları Dışına 1997 52.2 38.3 9.5 50.0 46.5 3.5 1998 52,3 38,7 9,0 49,1 47,2 3,7 1999 56.0 38.0 6.0 44.6 52.0 3.4 2000 57,7 36,8 5,5 45,8 51.0 3,2 Kaynak: S.V. Ryazantsev, “Sovremennıy demografiçeskiy i migratsionnıy portret Severnogo Kavkaza” (Kuzey Kafkasya’nın Bugünkü Demografi ve Göç Portresi), Stavropol, Servisşkola, 2003, 376 sayfa. Yıl Bölge Đçinde Rusya’nın Diğer Bölgelerinden Rusya Sınırları Dışından Bölge Đçinde Rusya’nın Diğer Bölgelerine Ocak-Eylül 2004 dönemine ait verilere göre de en büyük ağırlığı bölge içi göç tutmaktadır. Fakat bir önceki yılın aynı dönemiyle karşılaştırıldığında oranın % 57,3’ten 60 Glezer O., Polyana P. (Red.), “Rossiya i ee regionı v XX veke: territoriya - rasseleniye – migratsii” (“Rusya ve Bölgeleri: Toprak - Yerleşme – Göç”), Moskova, OGĐ, 2005. Demoscope Weekly, № 217 218, 10 - 23 Ekim 2005; www.demoscope.ru/weekly/2005/0217/biblio01.php (Erişim: 28.06.2005). 90 54,7’ye düştüğü görülmektedir; 902 kişi veya % 12 azalmıştır. KÇC sınırları içinde 3298 kişi ikamet yerini değiştirmiştir; 2003’ün aynı dönemine göre bu 451 kişi veya % 12 daha azdır. (Tablo 48) 2004’ün ilk 9 ayında şehir nüfusuna kır nüfusundan 1360 kişi eklenmiştir; 1018 kişi de şehirlerden kırsal alana yerleşmiştir (2003’ün aynı döneminde - 1470 ve 1211 kişi). Negatif net göç kırsal alanda şehirlere göre 1,6 kat daha fazladır ve toplam dış göçün % 62,2’sini oluşturmaktadır (2003 yılının ilk 9 ayı için - % 69,2). 2003’ün OcakEylül dönemine göre göçe bağlı nüfus düşüşü şehirlerde artmış (78 kişi veya % 18,1), kırsal alanda ise azalmıştır (132 kişi veya % 13,6). 2005 yılının ilk yarısında KÇC’de dışarıya göç % -0,6 olarak kaydedilmiştir. Tablo 48 2003-2004 Yıllarında KÇC’de Şehir ve Kır Nüfuslarına Göre Göç (kişi) Gelenlerin Sayısı 2003 2004 Ocak-Eylül Gidenlerin Sayısı 2003 2004 Net Göç 2003 Şehir Nüfusu Bölge içi 2080 1.848 1821 1506 259 Bölgeler arası 1017 897 1781 1786 -764 Uluslar arası 133 90 58 51 75 TOPLAM 3230 2.835 3660 3343 -430 Kır Nüfusu Bölge içi 1669 1450 1928 1792 -259 Bölgeler arası 892 1014 1629 1536 -737 Uluslar arası 58 60 30 32 28 TOPLAM 2619 2524 3587 3360 -968 Kaynak: Rusya Federasyonu Devlet Đstatistik Komitesi (GKS), Bölgesel Đstatistikler, www.gks.ru/scripts/regstat 2004 342 -889 39 -508 -342 -522 28 -836 Cumhuriyet sınırları dışından gelenlerden 14 yaş ve üzerindekiler göç etme nedenleri arasında en çok kişisel ve ailevi nedenleri belirtmiştir. 55 kişinin (% 35,2) belirttiği önceki ikamet yerine dönüş de başlıca nedenlerden biridir (2003 yılının aynı dönemi için 64,1 ve % 30,5). 2004 yılının ilk 9 ayında göçmenlerin %74,7’si kişisel ve ailevi nedenlerden, % 6,5’i önceki ikamet yerine dönüş nedeniyle ve % 10,3’ü işe bağlı olarak KÇC’den göç etmiştir. 2003 yılının aynı dönemi için bu oranlar % 78,1, % 6,1 ve % 9,4’tür. 91 KÇC’ye gelen bu kategorideki göçmenler arasında çalışabilir yaşta olanlar ağırlıktadır (% 86,3). Gidenler arasında ise en büyük oranı 14-29 yaş arasındaki gençler oluşturmaktadır (% 44,9). (Tablo 49) Tablo 49 Ocak-Eylül 2004 Döneminde 14 ve Üzeri Yaştaki Göçmenlerin Yaş Yapısı (Dış Göç) Çalışma yaşından küçük Çalışabilir yaşta Çalışma yaşından büyük Ayrıca, 14 - 29 yaşında Toplam Gelen 23 1634 237 914 1894 Kişi Giden 66 2618 404 1387 3088 Net Göç -43 -984 -167 -473 -1194 Gelen 1,2 86,3 12,5 48,3 100,0 Sonuca göre % Giden 2,1 84,8 13,1 44,9 100,0 Net Göç 3,6 82,4 14,0 39,6 100,0 KÇC’ye gelen göçmenlerin eğitim seviyesi şöyledir: Düz orta öğrenimliler % 34,7, mesleki orta öğrenimliler % 23,9, mesleki yüksek öğrenimliler % 22,1. KÇC’den ayrılan göçmenlerin eğitim seviyesi aynı şekilde, düz orta öğrenimliler % 38,6, mesleki orta öğrenimliler % 24,0 ve mesleki yüksek öğrenimliler % 20,1’dir. KÇC Đçişleri Bakanlığı’nın göçten sorumlu şubesinin verdiği bilgilere göre, 2004 yılı Ocak-Eylül döneminde cumhuriyette zorunlu göçmen kaydedilmemiştir. Statülerinin geçerlik süresinin dolması nedeniyle 38 kişi (18 aile) kayıttan düşülmüştür. 1 Ekim 2004 tarihi itibarıyla KÇC’de, kayıt tutulmaya başlandığı tarihten beri 208 zorunlu göçmen kayıtlıdır. Bunlardan 80’i Çeçenistan’dan, 31’i Tacikistan’dan, 25’i Kazakistan’dan gelmiştir. Göçmenlerin Etnik Yapısı Sosyal ve ekonomik düzenin bozulması en başta şehirlerde yaşayan Rus nüfusu etkilemiştir. Ekonomik olarak Ruslar yerli halka göre daha zor durumda kalmışlardır. Ruslar kısmen Çarlık döneminde, kısmen de Sovyetler döneminde buraya yerleşmiştir. Hemen hepsi sanayi kollarında, çeşitli işletmelerde, teknik işlerde ve kamu kurumlarında çalışmaktadır. Ekonomik düzenin bozulması ve işletmelerin kapanmasıyla çoğu işsiz kalmıştır. Yerli halk ise bu durumda daha avantajlıdır. Hemen hepsinin köyle bağlantısı olduğundan, temel ihtiyaçlarını köylerinden karşılayabilmişlerdir. Yerli halkın dayanışmacı toplumsal yapısı ve güçlü akrabalık bağları yanında göçmen Rusların bu bakımdan yalnız olmaları da dayanma güçlerini azaltan bir faktördür. 92 Bunların yanında, cumhuriyette iktidarın ve önemli mevkilerin yerli halktan kişilerin, özellikle Karaçayların elinde olması birçok durumda Rusların aleyhine işlemektedir. Son olarak da, Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra yükselen milliyetçilik sonucunda cumhuriyette yaşanan etnik gerginlikler, cumhuriyetin dağılma noktasına gelmesi Rus nüfusta burada kendileri için gelecek olmadığı duygusu yaratmıştır. Daha çok kırsal kesimde yaşayan, farklı toplumsal yapıları ve koşulları olan Kazakları bu değerlendirmelerin dışında tutmak gerekir. 2003 yılında bu konuda yapılan bir ankete verilen cevaplar ilginçtir. Ankete göre, göçe zorlayan en büyük etken “çocukların geleceği için duyulan korku” çıkmıştır. (Tablo 50) Tablo 50 Rus Göçmenleri KÇC’den Göçe Zorlayan Etkenler Anketi Sonuçları Cevaplar Cevap Sayısı % Rus uzmanlara ihtiyaç duyulmaması 55 14,7 Federal Merkez tarafından korunma olmaması 80 21,3 Etnik gerginliğin artması 79 21,1 Kuzey Kafkasya Ruslar için yabancı toprak 10 2,7 Çeçenistan’daki savaş 39 10,4 Çocukların geleceği için duyulan korku 100 26,7 Kararsız 12 3,2 Toplam 375 100 Kaynak: G.S. Denisova, V.P. Ulanov, Russkiye na Severnom Kavkaze: analiz transformatsii sotsiokulturnogo statusa, (Kuzey Kafkasya’da Ruslar: Sosyo-Kültürel Statünün Dönüşümü), Rostov-na-Donu, 2003, s. 240. Demoscope № 163 - 164, 1 - 15 Ağustos 2004, http://www.demoscope.ru/weekly/2004/0163/biblio05.php Đstatistik verilerine göre, 1990 yılından itibaren KÇC’den ayrılan Rus kökenli göçmenlerin sayısında büyük artış görülmektedir. Cumhuriyette etnik ve siyasi gerginliğin arttığı 1993 ve 1999 yıllarında göçe bağlı nüfus düşüşünde en yüksek değerler kaydedilmiştir (-1800 ve -1700 kişi). Bunda Kuzey Kafkasya’daki genel istikrarsızlığın da etkisi olmuştur. Örneğin, 1999 yılındaki büyük göç artışı Çeçenistan’da başlayan ikinci savaşa bağlı olarak kaydedilmiştir. Muhtemelen Rusların dışarı göçünün artmasında 1999 yılında KÇC devlet başkanlığı seçimleri sırasında cumhuriyette siyasi ortamın gerginleşmesi de etkili olmuştur. 93 Siyasi istikrarın sağlanmasıyla gidenlerin sayısı da azalmaya başlamıştır. Dışarıya göç edenlerin sayısı 2000 yılında 1500 kişi, 2001 yılında 1400 kişi, 2002 yılında 1300 kişi ve 2003 yılında 1100 kişi olmuştur. Göç süreçlerine doğrudan etki eden önemli bir faktör de bölgenin ekonomik azgelişmişliğidir. 90’lı yıllarda endüstriyel üretimde ve ekonominin diğer temel kollarındaki gerileme, geleneksel olarak bu faaliyet alanlarında çalışan çalışabilir nüfusun işsiz kalmasına yol açmıştır. KÇC’yi terk edenlerin çoğu sosyo-ekonomik bakımdan daha elverişli bölgelere (Stavropol ve Krasnodar krayları, Rostov Oblastı v.d.) yerleşmişlerdir. Bununla birlikte, son yıllarda Rusların göç hızında düşüş gözlenmektedir. Ayrıca 1992 yılından beri Rusların doğal nüfus artış hızında da düşüş görülmektedir. Ölenlerin sayısı doğanların sayısını yıllık ortalama 800 kişiden fazla aşmıştır. 2000-2002 yıllarında ise bu fark 1000 kişiden fazladır. 1989 sayımında Rusların toplam nüfus içinde oranı % 42,4 iken (175.931 kişi), 2002 sayımında % 33,6’ya düşmüştür (147.878 kişi). Tablo 51’de 1997 ve 1998 yıllarının ilk 6 ayında göçmenlerin etnik kökenlerine göre dağılımı görülmektedir. Her iki dönem için de en yüksek negatif net göç Ruslara aittir. 1998’in ilk 6 ayında Karaçaylarda giden ve gelen sayısı önceki yıla göre artmasına rağmen, negatif net göç büyük ölçüde azalmıştır. Çerkeslerde ve Abazalarda bu dönemlerde göçe bağlı artış söz konusudur. Çeçenistan’da ikinci savaş henüz başlamamasına rağmen Çeçenlerin artan sayılarda KÇC’ye yerleştikleri görülmektedir. Tablo 51 1997-1998 Yıllarında Etnik Kökenlerine Göre Göç Edenlerin Sayısı Abaza Alman Azeri Çeçen Çerkes Ermeni Gürcü Đnguş Karaçay Gelen 353 5 28 45 342 92 19 11 955 1997* Giden Net Göç 294 59 27 -22 18 10 5 40 302 40 99 -7 14 5 11 1006 -51 94 Gelen 345 8 33 128 424 71 12 9 1211 1998* Giden Net Göç 321 24 23 -15 23 10 10 118 387 37 98 -27 20 -8 9 1214 -3 1997* Gelen Giden Net Göç Lezgi 5 5 Nogay 110 112 -2 Oset 21 26 -5 Rum 23 36 -13 Rus 1365 1465 -100 Tatar 48 51 -3 Ukraynalı 76 70 6 Yahudi 3 -3 Diğer 151 107 44 TOPLAM 3649 3635 14 *Yılın ilk altı ayı esas alınmıştır. Gelen 6 176 30 33 1604 37 85 2 261 4475 1998* Giden Net Göç 9 -3 160 16 40 -10 45 -12 1763 -159 46 -9 95 -10 1 1 186 75 4441 34 2000 yılında Rus nüfusun göçe bağlı düşüşü 1519 kişi, 2001’de 1386 kişi olmuştur. Aynı dönemde cumhuriyetin yerli halkları için de net göç pozitif değildir. Karaçay, Çerkes, Nogay vd. halkların temsilcilerinden ülkelerine dönenler kadar cumhuriyeti terk edenler olmuştur. 2003’ün ilk üç ayında cumhuriyete 182 Karaçay, 39 Çerkes, 354 Rus gelmiştir. Aynı dönemde 158 Karaçay, 54 Çerkes, 760 Rus KÇC’den ayrılmıştır.61 2002 sayımı sonuçlarına göre KÇC’de ilk kez Karaçay nüfusu Rus nüfusunu geçmiştir. Veriler iki şehirde ve geleneksel olarak Karaçayların yaşamadığı kırsal bölgelerde Karaçay nüfusunun göçe bağlı artışını göstermektedir. Karaçayların asıl yerleşim bölgelerinde (Karaçay, Malo-Karaçay ve Ust-Ceguta rayonları) aynı şekilde nüfus artışı tespit edilmektedir, fakat bunu doğal artış olarak nitelemek mümkündür.62 Çeçenistan’daki savaşa bağlı olarak Çeçenlerin KÇC’ye göçü nüfusun demografik yapısını da etkileyen önemli bir faktördür. Çeçen göçmenler KÇC’ye 1990’ların sonunda gelmeye başlamıştır. 2000 ve 2001 göstergelerine göre pozitif net göç sadece Çeçenlerde görülmektedir. 2003 yılı itibarıyla KÇC’de yaşayan Çeçen göçmenlerin sayısının 20.000’i geçtiği bildirilmektedir ve bu sayı yerli Nogay nüfusundan fazladır. Çoğunluğu başkent Çerkessk’te yaşayan Çeçen göçmenlerin sığınmacı veya zorunlu göçmen statüleri yoktur. Çeçenistan’daki evlerinden 61 “O bezrabotnitse, migratsii, sporte, obrazovanii i drugom: Otçet o press-konferentsii zamestitelya predsedatelya Pravitelstva KÇR M.F. Kurakeyevoy” (“KÇC Hükümeti Başkan Yardımcısı M.F. Kurakeyeva’nın Basın Konferansı: Đşsizlik, Göç, Spor, Eğitim vd. hk.”), Den Respubliki, 24 Nisan 2003. No 50 (16252), s.1. 62 Sanglibayev A.A.; “Voprosı migratsionnoy politiki na Severnom Kavkaze” (“Kuzey Kafkasya’da Göç Politikası Sorunları”), Kavkazskiye Novosti. 2003. No 3, s. 6. 95 vazgeçmeleri karşılığında KÇC’de tazminat alma, geçici kayıt yaptırma ve ortak (komünal) konut almak için sıraya girme hakkı tanınmaktadır. Bu nedenle çoğu yasal olarak kayıtlı değildir. Đstatistiklere göre en çok göç edenler Nogaylar ve Abazalardır. 2000 yılında Nogayların göçe bağlı artışı 15 kişiyken, 2001 yılında göçe bağlı 66 kişilik düşüş olmuştur. Abazalarda ise tablo çelişkilidir. 2000 yılında negatif net göç kaydedilmişken (-16 kişi), 2001’de aksine, artış görülmüştür (14 kişi). Son yıllarda Abazaların nüfusu azalmaktadır, fakat bunun nedeni göçten çok Abazaların Çerkesler içinde asimile olmasıdır. 2004 yılının Ocak-Eylül döneminde KÇC sınırları dışından gelenler arasında Ruslar (% 53,5) ve Karaçaylar (% 14,2), gidenler arasında ise Ruslar (% 50,1), Ermeniler (% 8,6) ve Karaçaylar (% 5,6) ağırlıktadır. Göçe bağlı nüfus düşüşünün % 44,9’u Rusların göçü nedeniyle meydana gelmiştir. Ancak 2003 Ocak-Eylül dönemine göre göç eden Rusların sayısı 215 kişi veya 1,4 kat azalmıştır. Azami göç artışı değerleri Karaçaylarda (101 kişi) ve Çerkeslerde (68 kişi) kaydedilmiştir.63 (Tablo 52) Tablo 52 2003-2004 Yıllarında KÇC’de Göçmenlerin Etnik Kökeni (Dış Göç) (kişi) Abaza Adıgeyli (Çerkes) Alman Azeri Balkar Belorus Çeçen Çerkes Çingene Dargi Ermeni Gürcü Đnguş Kabardey (Çerkes) Karaçay Kazak Kumuk Gelen 92 10 3 13 6 4 18 134 9 5 59 10 7 17 306 1 6 Ocak- Eylül 2003 Giden 39 9 11 49 7 8 13 112 8 11 174 14 6 17 224 5 2 63 Net Göç 53 1 -8 -36 -1 -4 5 22 1 -6 -115 -4 1 82 -4 4 Gelen 83 5 7 15 4 5 18 146 16 4 55 4 6 10 293 4 6 Ocak- Eylül 2004 Giden 59 12 11 76 5 5 4 78 8 3 292 24 5 14 192 1 6 Net Göç 24 -7 -4 -61 -1 14 68 8 1 -237 -20 1 -4 101 3 - 2003-2004 verileri: Rusya Federasyonu Devlet Đstatistik Komitesi (GKS), Bölgesel Đstatistikler, www.gks.ru/scripts/regstat/1c1.exe?XXXX04F/1191.10.16.1/100160R (Erişim: 04.04.2006). 96 Ocak- Eylül 2003 Ocak- Eylül 2004 Gelen Giden Net Göç Gelen Giden Lak 1 11 -10 11 1 Lezgi 6 18 -12 10 5 Nogay 87 135 -48 86 134 Oset 10 27 -17 11 17 Rum 14 80 -66 17 69 Rus 1088 1907 -819 1102 1706 Tacik 1 8 -7 4 Tatar 21 27 -6 21 21 Ukraynalı 28 36 -8 29 34 Diğer 144 540 -396 89 623 Toplam 2100 3498 -1398 2061 3405 Kaynak: Rusya Federasyonu Devlet Đstatistik Komitesi (GKS), Bölgesel Đstatistikler, www.gks.ru/scripts/regstat Net Göç 10 5 -48 -6 -52 -604 4 -5 -534 -1344 Diğer bir etnik göç, 19. yüzyıl sonunda KÇC topraklarına yerleşen Osetlerin göçüdür. 2000-2002 yıllarında Karaçay rayonunda bulunan köylerini terk ederek çoğunlukla Kuzey Osetya’ya yerleşmişlerdir. Oset nüfusunun göçe bağlı yıllık düşüşü 27-45 kişi olmuştur. Bu göç KÇC genel nüfusu içinde Osetlerin nüfus oranını düşürmüştür. 97 VI. NÜFUSUN SOSYAL NĐTELĐKLERĐ A. NÜFUSUN ETNĐK YAPISI Sovyetler Birliği’nde ve Rusya Federasyonu’nda nüfusun etnik yapısı sosyolojik bir ilgi alanı olarak görülmüştür. Etnik yapıyla ilgili veriler ulusal, sosyo-ekonomik ve demografik politikalar için çok önemli bilgiler kabul edilmiştir. Bu nedenle hem SSCB hem de RF dönemlerinde yapılan nüfus sayımlarının sonuçları etnik yapıyla ilgili ayrıntılı bilgiler içerir. Nüfusun göç ve doğal hareketi hakkındaki kayıtların etnik yapıyla ilgili tam ve güvenilir bilgiler vermediği kabul edilmektedir. Çünkü doğum ve ölüm belgelerinde, göçmen formlarında ve kimliklerde milliyet hanesinin doldurulması isteğe bağlıdır. Geçtiğimiz yıllarda kullanılmaya başlanan yeni kimlik belgelerinde ise milliyet hanesi yoktur. Milliyet bilgilerinde en güvenilir verilerin nüfus sayımlarında elde edildiği düşünülmektedir. Nüfus sayımlarında her birey kendini etnik bilinç, köken, kültür, dil ve diğer tanımlama ölçütlerine göre bir milliyete/etnik gruba dâhil etmiştir. Bütün nüfus sayımlarında milliyet kişilerin özgür beyanına göre kaydedilmiştir. Milliyet seçiminde karışık evlilikler ve karışık etnik köken faktörü de etkili olmaktadır. Sayımlarda, annenin ve babanın farklı milliyetlere mensup olduğu ve çocuğun milliyetini belirtmede zorlandıkları durumlarda, annenin milliyetinin esas alınması tercih edilmiştir. 1. Sovyet ve Rus Terminolojisinde Etnik Kavramlar ve Adlandırmalar Rusya’da etnik kavramlar ve terminoloji Batı’da ve Türkiye’de kullanılandan farklıdır. Bugün de büyük ölçüde geçerli olan terminolojiye göre, etnik gruplar çeşitli özelliklerine göre “ulus” (natsiya), “halk” (narod), “milliyet” (natsionalnost) v.d. olarak sınıflandırılmıştır. Genel olarak halk “etnos” karşılığı olarak, milliyet de uluslaşma aşamasında olan ama henüz ulus olmayan etnik gruplar için kullanılmaktadır. Fakat halk ve milliyetin sık sık birbirinin yerine kullanıldığı da görülmektedir. Bu sınıflandırmaya göre KÇC’nin yerli halkları olan Karaçaylar, Çerkesler, Abazalar ve Nogaylar halk ya da milliyet, Ruslar ise ulustur. 98 Kafkasya’nın etnik topluluklarıyla ilgili adlandırmalar Çarlık döneminden bugüne evrim geçirmiştir. Çarlık döneminde, 19. yüzyılın ortalarına kadar genellikle dil veya köken ayırt etmeden genel adlandırmalar yapılmıştır. Bu döneme kadar Ruslar Kuzey Kafkasya’nın bütün yerli halkı için genel olarak “Dağlılar” (Gortsı) terimini kullanmışlardır. Buna paralel olarak Rusça litaratürde karşılaşılan genelleyici başka bir isim de “Tatar”dır. Đlk başlarda “Dağlı” gibi o da tüm Kuzey Kafkasyalıları kapsarken, Kafkasya yakından tanındıkça “Tatar” sadece Türkçe konuşan halkların, yani Azerilerin, Karaçayların, Balkarların, Nogayların ve Kumukların ortak adı olmuştur. Bunlar dışında bir de bazı araştırmacıların kullandığı, halkların birbirine verdiği adlar vardır. Örneğin Karaçaylar Çerkesler tarafından “Kuşha” (Dağlı) veya “Karaşey Kuşha”, Tatarlar tarafından “Kara Çerkesler”, birçok yabancı tarafından da “Çerkes Tatarları” olarak adlandırılmaktadır. Karaçaylar kendilerini “Tavlu” (Dağlı), Çerkesler ise “Adığe” olarak adlandırmaktadır. Nogayların, Karaçayların ve Abazaların adlandırılmasında genel olarak sorun yoktur. En sorunlu olan “Çerkes” adının kullanımıdır. Birinci sorun, özellikle geçmiş yüzyıllarda Kuzey Kafkasya’da yaşayan diğer halkların da sık sık Çerkes olarak adlandırılmasıdır. Kültür, gelenek, giyim kuşam ve genel yaşantı olarak birbirine benzeyen ve farklılıkları yabancılarca kolaylıkla ayırt edilemeyen bütün Kuzey Kafkasyalılar, en çok tanınan halkın adıyla, “Çerkes” olarak adlandırılmıştır. Ancak tarih, etnografya, dilbilim vd. litaratürde “Çerkes” belli bir halkın adıdır. Sovyet öncesi dönemde, istisnalar olmakla birlikte genellikle bu şekilde kullanılmaktadır. Bu çalışmada da aynı şekilde “Çerkes” belli bir etnik grubun/halkın adı olarak kullanılmıştır. Diğer ve daha büyük bir sorun, “Çerkes” adının Çarlık dönemi boyunca ve özellikle Sovyetler Birliği döneminde değişen kullanımıdır. Đlk olarak, 19. yüzyılın ilk yarısında coğrafi ve idari olarak diğer Çerkeslerden ayrı düşen Kabardeyler Çerkes adı altından çıkartılmışlar ve ayrı bir halk gibi anılmaya başlamışlardır. 19. yüzyıl sonlarında bu adlandırma daha da tutarsız hale gelmiş, Çerkes adı altında “asıl Çerkesler” (Adığeler), “Kabardeyler” ve “Abhazlar” toplanmıştır (1897 sayımı). 99 Kabardeyler Çerkeslerin bir boyudur. Abhazlar ise Çerkeslerle akraba olsalar da ayrı bir halktır. 1922’de Sovyetler Birliği kurulurken Çarlık döneminden kalan idari düzenlemeler esas alındığından, Çerkesler yine ayrı idari birimler içinde kalmışlardır (Bugünkü Adıgey, Kabardey-Balkar, Karaçay-Çerkes cumhuriyetleri ve Krasnodar Krayı). 1930’ların sonuna kadar “Çerkes”, Adıgey ve Karaçay-Çerkes özerk bölgeleri ile Karadeniz kıyısında yaşayan Çerkeslerin (Şapsığlar) ortak adı olmaya devam etmiştir. Daha sonra, karışıklığa yol açtığı gerekçesiyle idari birimler esas alınarak adlandırma yapılmış, Adıgey Özerk Bölgesi’nde yaşayan Çerkesler “Adıgeyli” (adıgeyets), Karadeniz kıyısında yaşayanlar “Şapsığ”, Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi’nde yaşayanlar da “Çerkes” olarak adlandırılmış ve zamanla ayrı milliyetler kabul edilmişlerdir.64 Yani “Çerkes” 1940’lardan itibaren resmi olarak sadece KaraçayÇerkes Özerk Bölgesi’nde yaşayan Çerkeslerin adı olmuştur. Dolayısıyla bu anlamıyla “Çerkes” etnik değil coğrafi bir terimdir. Bugün de geçerli olan bu adlandırmaların dayandığı görüşüne göre “tarihte var olan Çerkes (Adığe) halkından bugünkü Adıgeyli, Şapsığ, Çerkes ve Kabardey halkları ortaya çıkmıştır.”65 Adlandırmadaki bu farklılıklar özellikle nüfus verilerinde karışıklık yaratmaktadır. Her durumda hangi Çerkeslerden bahsedildiğine dönemi ve idari birimi göz önünde bulundurarak dikkat etmek gerekmektedir. Nüfus sayımlarında milliyet kategorileri resmi adlandırmaya göre yapıldığından, özellikle kendi idari bölgesi dışında yaşayanların beyanları karışıklık yaratmaktadır. 1926 yılındaki ilk Sovyetler Birliği sayımında Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi’ndeki Çerkeslerin bir bölümü milliyetini “Kabardey”, bir bölümü de “Besleney” (Çerkeslerin alt boyları) olarak yazdırmıştır. 1930’ların sonuna doğru eğitimli kesimden bazıları milliyetini Çerkes olarak tanımlamaya başlamış, 1940’larda ise, resmi istatistik verilerine göre bu oran % 80’e ulaşmıştır. 1970’lerde kendini 64 Temmuz 1922’de Krasnodar Krayı’na bağlı olarak “Çerkes (Adıgey)” adıyla kurulan özerk bölgenin (oblast) adı bir ay sonra adı “Adıgey (Çerkes)” olarak değiştirilmiştir. 1928’den itibaren de sadece “Adıgey” olarak anılmaya başlanmıştır. Kaynak: “Obrazovaniye SSSR…” 65 Kalmıkov, Đbrahim H., “Çerkesı” – “Đstoriko-Etnografiçeski Oçerk” (“Çerkesler”- “Tarih-Etnografya Denemesi”), Çerkessk, 1974, s. 39-40. 100 Kabardey olarak adlandıranlar % 2’ye düşmüştür; diğerleri kendini Çerkes olarak tanımlamaktadır. Sovyetlerin uyguladığı milliyetler politikasının bu sonucu, sonunda şöyle ifade edilmiştir: “Sovyet iktidarı yıllarında Karaçay-Çerkes’in farklı Adığe etnik grupları Çerkes milliyeti olarak kaynaştılar”.66 2002 nüfus sayımında “ulusal aidiyetiniz” sorusuna verdikleri cevaplara göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti halkları kendilerini şöyle tanımlamaktadır: (Tüm Rusya Federasyonu’nda). Tablo 53 2002 Sayımına Göre KÇC Etnik Gruplarının Ulusal Aidiyet Tanımlaması Milliyet, Etnik Grup Adı veya Kendine Verdiği Ad Abaza Abazinı Aşhartsı Aşharua Tapanta Besleney Besleneyevtsı Çerkesı Karaçay Karaçayevtsı Karaçaylıla (Karaçaylı) Karanogaytsı Kırım Nogay Nogay Nogay-Karagaş Nogaytsı Nugay Tatar Nüfus (kişi) 21 37.908 7 4 2 1 3 60.482 154 192.025 3 5 10 1.094 3 89.575 30 Görüldüğü gibi büyük çoğunluk milliyet adının Rusçada kullanılan şeklini esas almıştır (Abazinı, Çerkesı, Karaçayevtsı, Nogaytsı). Sonraki sırada milliyet adının tarihi olarak bilinen şekli esas alınmıştır (Abaza, Karaçay, Nogay). Çok az kişi de ait olduğu milliyetin alt boylarını esas almıştır (Aşharua, Tapanta; Besleney; Kara Nogay, Nogay Karagaş v.b.). Diğer bir kavram “unvan sahibi halk” (titulnıy narod) terimidir. Bir ulusal idari birime adını veren halk “unvan sahibi halk” olarak tanımlanmaktadır. Buna göre KÇC’de Karaçaylar ve Çerkesler “unvan sahibi” halklardır. Abazalar ve Nogaylar ise 66 Kalmıkov, A.g.e., s. 39. 101 yerli halk olmalarına karşın unvan sahibi değildir. Bazı hakları kullanma konusunda unvan sahibi halklar daha avantajlıdır. Birçok istatistikte sadece unvan sahibi halklar esas alınmaktadır. KÇC’de bugün toplu halde “Rus” olarak adlandırılan topluluğun içinde Kazaklar da bulunmaktadır. 19. yüzyılda Ukrayna’dan getirilerek bölgeye yerleştirilen Kazaklar nüfus verilerinde önceleri Ukraynalılar içinde gösterilmişlerdir. 1860’lardan itibaren ise Ruslara dâhil edilerek diğer Ukraynalılardan ayrılmışlardır. Sovyetler döneminde adları pek anılmayan Kazaklar son yıllarda yeniden canlanmışlardır. Fakat Ruslardan ayrı bir etnik topluluk olarak kabul edilmemektedirler. Tüm Rusya için nüfusun etnik yapısı hakkındaki veriler 1926 sayımında 194, 1939 sayımında 97, 1959 sayımında 126, 1970 sayımında 122, 1979 sayımında 123, 1989 sayımında 128 ve 2002 sayımında 142 milliyet ve bunlara ait 40 alt etnik grup adına göre işlenmiştir. Milliyet sayısının her sayımda değişmesi ilgili dönemde politik koşulların, anlayışların ve etnik adlandırmaların değişmesinden kaynaklanmaktadır.67 2. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Nüfusunu Oluşturan Etnik Gruplar Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nüfusu etnik bakımdan son derece karışıktır. Kuzey Kafkasya’da Dağıstan’dan sonra en fazla etnik gruba sahiptir. Son 2002 sayımına göre, Rusya Federasyonu’nda bulunan 140’tan fazla etnik grubun yarısından fazlasının temsilcisi KÇC’de yaşamaktadır. (Tablo 77). Etnik yapı bu kadar çeşitli olmasına rağmen Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti esas olarak beş etnik grup temelinde kurulmuştur. Türk kökenli Karaçaylar ve Nogaylar, yerli Kafkas halklarından Çerkesler ve Abazalar ile 19. ve 20. yüzyıllarda bölgeye yerleşen Ruslar KÇC’yi oluşturan temel etnik gruplardır. a. Karaçaylar Karaçaylar kendilerine “Karaçaylı” adını verirler. Kökenlerine dair en çok kabul edilen görüşe göre, Moğolların önünden kaçan Kıpçak Türkleri 11. yüzyılın ortalarından itibaren Kafkas önü steplerinden dağlara, nehirlerin üst kesimlerine 67 “Naseleniye Rossii za 100 let (1897-1997)” (“100 Yılda Rusya Nüfusu”), Statistiçeskiy sbornik. Goskomstat RF, Moskova, 1998. www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nation_1.php (Erişim: 19.01.2006); “Osnovnıye itogi Vserossiyskoy perepisi naseleniya 2002 goda.” (2002 Rusya Genel Nüfus Sayımının Temel Sonuçları” - Broşür), Goskomstat, Moskova 2003. 102 yerleşmiştir. Burada yaşayan Alanlar yavaş yavaş Kıpçaklarla karışmış ve dil olarak tamamen Türkleşmiştir. Bu şekilde, Karaçayların etnik oluşumu 11.-13. yüzyıllara uzanmaktadır ve akrabaları Balkarlarla birlikte Kuzey Kafkasya’nın en genç halkı sayılmaktadırlar.68 Karaçayların başlıca geleneksel uğraşları sürü hayvancılığı (koyun, keçi, at, sığır) ve tarımdır (arpa, buğday, mısır, bostancılık). Geleneksel Karaçay köyleri dağlardadır; aynı soydan kişilerin oturduğu mahallelere ayrılmış büyük köylerdir. Konutları dikdörtgen şeklinde bir veya iki odalı, iki eğimli toprak damlı tomruktan evlerdir. Geleneksel kıyafetleri diğer Kafkas halklarınınkine benzer. Erkek başlığı (kalpak, keçe şapka), koyun postundan gocuk köylerde hala giyilmektedir. Yaşlı kadınlar geleneksel giysilerini veya onun bazı parçalarını taşımaya devam etmektedir.69 Karaçaylar KÇC’de, yerleşim yerlerinin yaklaşık yarısında çoğunluğu oluşturmaktadır. Kafkasya dışında Türkiye’de, Suriye’de ve ABD’de de Karaçaylar yaşamaktadır. Türkiye’deki tahmini nüfusları 20 bin kişidir. Bunun dışında, ABD’de 5 bin, Suriye’de Şam ve çevresinde yaklaşık 1500 kişilik Karaçay nüfusu yaşamaktadır.70 b. Çerkesler Genel olarak kabul edilen görüşe göre Çerkesler Kuzey Kafkasya’nın yerli halkıdır. Haklarındaki ilk tarihi bilgiler M.Ö. VI. yüzyıl başlarına aittir. Kökenleri, tarihin bilinen ilk dönemlerinde Kuzeybatı Kafkasya’da yaşayan Meot kavimlerine (Sint, Dandari, Fatey, Kerket, Zih, Henioh v.d) dayanmaktadır. “Çerkes” adı başkaları tarafından verilmiştir; Çerkesler kendilerini “Adığe” olarak adlandırırlar. Alanlar ve Ruslar tarafından “Kasog”, daha sonraki dönemlerde “Zih” olarak adlandırılan halk 13. yüzyıldan itibaren Çerkes adıyla anılmaya başlamıştır.71 68 Kuznetsov V.A., “Vvedeniye v kavkazovedeniye” (“Kafkasolojiye Giriş”), Vladikafkas, 2004. http://site.ru/history (Erişim: 10.03.2006) 69 “Kratkaya harakteristika regiona” (Bölgenin Kısa Tasviri”)… 70 Adiloğlu, Adilhan, “Karaçay-Malkar Türkleri”, Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları AntolojisiKaraçay-Malkar, Cilt: 22, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002, s. 13-45. 71 Berkok, Đsmail, Tarihte Kafkasya, Đstanbul 1958. 103 19. yüzyılın ilk yarısında Çerkesler, bağlı oldukları prenslere veya yaşadıkları coğrafi bölgelere göre adlandırılan birçok boya ayrılıyorlardı. Bunlardan litaratürde adları geçenler şunlardır: Abzeh (Abadzeh), Adamiy, Besleney, Bjeduğ, Çemguy (Temirgoy), Hatukay, Heğak (Şeğak), Jane, Kabardey, Mahoş, Mamheğ, Natuhay (Nathuac), Şapsığ, Yegerukay. Savaş, hastalıklar ve göç nedeniyle nüfusları azalan bazı boylar zamanla diğerleri arasına karışmışlardır.72 Çerkeslerin geleneksel uğraşları hayvancılık ve daha az ölçekte tarımdır. Özellikle koyun, sığır ve at yetiştiriciliği hayvancılığın temelini oluşturur. KÇC’de 17 Çerkes köyü bulunmaktadır. Bugün Kafkasya’daki 700 bin civarında Çerkes nüfusundan çok daha fazlası, 1860’larda yerleştikleri Türkiye, Suriye, Ürdün ve Đsrail gibi ülkelerde yaşamaktadır.73 c. Abazalar Kendilerine verdikleri “Abaza” adı komşuları Çerkesler, Karaçaylar ve Nogaylar tarafından da kullanılmaktadır. Rusçada “Abazin” olarak adlandırılırlar. Abazalar “Tapanta” ve “Şkaravua” (“Aşharuva”) olarak iki alt gruba ayrılmaktadır. 16.-17. yüzyıllardan itibaren Osmanlılar ve Kırım Tatarları aracılığıyla Sünni Müslüman olmuşlardır. 74 Abazaların ataları, Moğolların Alan devletini yıkmasından sonra, 14. yüzyıldan itibaren Abhazya’nın dağlık bölgelerinden Kuban bölgesine yerleşmeye başlamışlardır. “Tapanta” olarak adlandırılan bu ilk grubu, 17. yüzyılda “Şkaravua” Abazaları izlemiştir. Abaza nüfusunun büyükçe bir kısmı zamanla, yakın ilişki içinde oldukları Çerkeslerle karışmıştır. 72 Volkova, Natalya G., “Etniçeskiy sostav naseleniya Severnogo Kavkaza v XVIII-naçale XX veka” (“18. Yüzyıl-20. Yüzyıl Başında Kuzey Kafkasya’nın Etnik Yapısı”), Moskova, 1974, s.16. 73 Papşu, Murat, “Çerkesler”, Atlas Dergisi, Sayı 120, Mart 2003. 74 Papşu, Murat; “Abazalar”, Atlas Dergisi, Sayı 132, Mart 2004. 104 19. yüzyılın ortalarına kadar, dağlık bölgelerde yaşarken Abazaların tek uğraşı hayvancılık olmuştur. Düzlüklere yerleştikten sonra tarımla da uğraşmaya başlamışlardır.75 Abazaların Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde 13 köyleri vardır. Ayrıca, PsavuçeDahe ve Abazakt köylerinin çoğunluğunu, Humara köyünde de nüfusun önemli bölümünü oluştururlar. KÇC dışında Adıgey ve Kabardey-Balkar cumhuriyetlerinde de Abazalar yaşamaktadır. Ayrıca, 1860’larda yerleştikleri Türkiye, Suriye ve Ürdün ve Mısır’da da büyük nüfusları vardır. d. Nogaylar Kendilerini “Noğay” olarak adlandırırlar. Nogayların kökeni, 13. yüzyılda, Altınorda hanı Nogay’ın ‘ulus’una ait olan ve Kıpçak Türkleriyle karışan Mangıt vd. Moğol kabilelerine dayanmaktadır. Bu karışma sürecinde Kıpçak dili baskın gelmiş ve yeni Nogay etnik oluşumunun dili olmuştur. Nogay obası Altınorda’dan 14. yüzyılın sonlarında ayrılmıştır. 16. yüzyılda da Volga’nın doğusunda yaşayanlar Büyük Nogay, batısında yaşayanlar Küçük Nogay olarak ayrılmıştır. 17. yüzyılda, Volga boyuna yerleşen Kalmukların baskısıyla Büyük Orda Nogayları batıya ve güneye doğru göç etmişler, bir kısmı da Kuzey Kafkasya steplerine gelmiştir. Göçebe yaşayan ve hayvancılık yapan Nogaylar bugünkü Karaçay-Çerkes topraklarına 17. yüzyılda yerleşmeye başlamışlardır. Ancak buraya nihai olarak, komşuları Çerkeslerin ve Abazaların etkisiyle tarıma ve yerleşik hayata geçtikleri 18. yüzyılın ikinci yarısında yerleşmişlerdir. 1928 yılında kurulan Çerkes Özerk Bölgesi içinde Nogaylar, Çerkesler ve Abazalarla birlikte Abaza-Nogay rayonunu oluşturmuşlardır. 1957 yılında Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi yeniden kurulurken Abaza-Nogay rayonu lağvedilmiş, topraklarının bir bölümü Adıge-Habl, bir bölümü de Prikuban rayonları içinde kalmıştır.76 75 Perşits, A.Đ. (Red.), “Abazinı - Đstoriko-Etnografiçeski Oçerk” (“Abazalar - Tarih-Etnografya Denemesi”), Karaçay-Çerkes Bilimsel Araştırma Enstitüsü, Çerkessk 1989. 76 Denisova, R.; “Sotsialnıy status maloçislenngo naroda v polikulturnoy respubliki Severnogo Kavkaza (na primere nogayskogo etnosa)”. (“Çokkültürlü Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nde Az Nüfuslu Bir Halkın Sosyal Statüsü (Nogay Etnisitesi Örneğinde)”), http://lgi.osi.hu/ethnic/csdb/doc/rDenisova.doc, (Erişim: 03.05.2006). 105 Etnografların görüşüne göre, Karaçay-Çerkes bölgesinde yaşayan Nogaylarda, Abazalarda olduğu gibi, Çerkes sosyal yapısının ve geleneklerinin etkisi görülmektedir.77 Nogaylar Sünni Müslümandır. Geleneksel olarak Nogaylar sürü hayvancılığı (koyun, keçi ve sığır), at yetiştiriciliği yaparlar. Hayvancılığın yanında küçük ölçekte tarımla (buğday, yulaf, darı), bahçecilik ve meyvecilikle de uğraşırlar. 19. yüzyıl sonlarına kadar geleneksel Nogay yerleşimleri baharlık-yazlık, yazlıksonbaharlık (yaylak ve yazlav) ve kışlık (kıslav) olarak ayrılan göçer köyleriydi. Kışlık yerleşimleri zamanla sürekli yaşadıklara yerlere dönüşmüştür. “Kibitka” veya “yurt” denilen çadırlar ve “uy” denilen ahşap evler geleneksel Nogay konutlarıdır.78 Nogaylar Karanogay, Açikulak ve Aknogay olmak üzere üç boya ayrılırlar. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’ndekiler Aknogay grubundandır, Kuban Nogayları olarak da adlandırılırlar.79 Nogaylar Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde 6 büyük köyün halkıdır. KÇC dışında Stavropol Krayı’nda (20.680 kişi), Astrahan Oblastı’nda (4570 kişi), Çeçenistan (3572 kişi) ve Dağıstan (38.168 kişi) cumhuriyetlerinde de Nogaylar yaşamaktadır. (2002 sayımı RF’de toplam 90.666 kişi). Yaşadıkları bütün bölgelerde nüfus olarak azınlıktadırlar. 19. yüzyılda Osmanlı topraklarına yerleşen Nogayların torunları bugün Türkiye’de daha çok Tatar olarak bilinmektedir. 3. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’ni Oluşturan Etnik Grupların Nüfusu Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde yaşayan halkların 18. yüzyılın sonu ve 19. yüzyıldaki tahmini nüfusları hakkında Kabuzan’ın aşağıdaki tablosu fikir vermektedir. (Tablo 54). Hatırlatmak gerekir ki bugünkü KÇC sınırları esas alındığında bu tablodaki veriler sadece Karaçay nüfusu için karşılaştırmaya uygundur. Çünkü o dönemde Karaçaylar dışında diğer halkların asıl nüfusu bu sınırlar dışındadır. 77 Oçerki istorii Karaçayevo-Çerkesii (Karaçay-Çerkes Tarihi - Deneme). Stavropol, 1967 ve 1972. C.1, s. 353. 78 Tişkov V.A. (Baş Redaktör), “Narodı Rossii Entsiklopediya” (“Rusya Halkları Ansiklopedisi”), Moskova, 1994. 79 Kuznetsov V.A., “Vvedeniye… 106 18. yüzyıl sonunda Kafkasya’nın yerli halkları arasında en büyük nüfusa sahip olan Çerkeslerdir. 1795’te 512 bin kişi ile toplam nüfus içindeki oranları % 40,7 iken, yaşanan savaş ve sürgün sonucunda yüz yıl sonra nüfusları 140 bine, oranları da % 3,3’e düşmüştür. Aynı dönemde Rus ve Ukraynalı nüfusu 19 kat artmıştır. Kabuzan’ın tablosunda Abazalarla ilgili veri yoktur; başka kaynaklara göre onların da nüfusu büyük ölçüde azalmıştır (1897’de 12.500 kişi). Yerli halklar içinde sadece Karaçayların nüfusu önemli ölçüde (7,5 kat) artmıştır, fakat toplam nüfus içindeki oranlarını ancak koruyabilmişlerdir. Nogayların nüfusundaki iniş çıkışlar ve düşüş ise Osmanlı topraklarına göçten ve kısmen de göçebelikten kaynaklanmaktadır. Tablo 54 18-19. Yüzyıllarda Kuzey Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı (kişi) 1795 1834 Nüfus % Nüfus Rus 111.400 8.8 279.200 Ukraynalı 38.600 3.0 126.300 Nogay 59.300 4.7 104.900 Karaçay 3.600 0.3 24.000 Çerkes 512.000 40.7 618.000 Diğer 222.800 42.5 814.600 Toplam 1.262.200 100 1.967.000 Kaynak: Kabuzan, Tablo15, s. 145. Yıl/Milliyet % 14.6 6.6 5.5 1.2 32.4 39.7 100 1858 Nüfus 372.400 408.000 119.200 24.000 624.000 699.400 2.247.000 % 16.5 18.2 5.3 1.1 27.8 29.1 100 1867 Nüfus % 614.900 30.5 470.900 23.3 93.500 4.6 17.000 0.8 111.000 5.5 709.700 35.3 2.017.000 100 1897 Nüfus % 1.605.300 36.9 1.282.000 29.4 62.900 1.4 26.900 0.6 140.400 3.3 1.237.700 28.4 4.355.200 100 Kabuzan’ın aşağıdaki tablosu da 1914-1920 yılları arasında Kuzey Kafkasya’nın etnik gruplara göre nüfusunu göstermektedir. (Tablo 55). Birinci Dünya Savaşı’nın ve iç savaşın yaşandığı, Çarlık Rusyası’nın yıkıldığı bu dönemde nüfus verilerinin ne kadar sağlıklı olduğu tartışılabilir. Ancak 1897 sayımı ile ilk Sovyetler Birliği sayımının (1926) sonuçları karşılaştırıldığında sayılar oldukça isabetli görünmektedir. Karaçay nüfusu 1897 sayımında 26.877 kişiyken 1914-20’lerde büyük bir artışla 56 bine çıkmıştır (1926 sayımında 55 bin). Çerkeslerde ise, bugünkü KÇC nüfusu için esas alınması gereken, Kuban Oblastı’nın Adıgeyliler ve Kabardeyler dışındaki Çerkes nüfusudur (58,6 bin). Ancak bugünkü (2002 sayımı) nüfuslarının 50 bin olduğu göz önüne alınırsa o dönemde 58.600 nüfusa sahip olmaları mümkün değildir. Burada sorun yine “Çerkes” adının kullanımından kaynaklanıyor olmalıdır. 107 Tablo 55 1914-1920 Verilerine Göre Kuzey Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı (kişi, %) Rus Toplam Nüfus Nüfus Ukraynalı % Nüfus % Nogay Nüfus % Adıgeyli Nüfus % Çerkes Çerkes Kabardey Nüfus Nüfus % Karaçay % Nüfus % Kuban 3.022.700 1.357.400 44.9 1.429.100 47.3 - 15.000 0.5 58.600 1.9 - 56.000 3.8 Oblastı Terek 1.426.200 585.900 41.1 50.000 3.5 33.700 3 - 102.900 7.2 Oblastı Stavropol 1.283.600 725.200 56.5 479.900 37.4 23.000 1.8 Eyaleti Karadeniz 159.100 75.300 47.3 25.600 16.1 2.800 Eyaleti Dağıstan 769.400 31.900 4.1 3.500 0.4 36.000 4.7 Oblastı TOPLAM 6.661.100 2.775.700 41.7 1988.1 29.8 92.700 1.4 15.000 0.2 61.400 0.9 102.900 1.5 56.000 0.8 Kaynak: Kabuzan, Tablo 67; RGĐA, f. 1284, op. 154, d. 46, l. 5 ob. - 6 ob., 11-14; 1284, op. 194, d. 242, l. 3-4; f. 1276, op. 17, d. 457, l. 5; Terkski Kalendar na 1915 god. Vladikavkaz, 1915, s. 12-14; Obzor Dagestanskoy Oblasti za 1915 god. Temir-Han-Şura, 1916, s. 3-5 (svedeniya o gorskih narodah vzyatı za 1926 g.) Sovyetler Birliği dönemi boyunca Karaçay-Çerkes ÖB halklarının Rusya dışındaki Sovyet cumhuriyetlerinde nüfusu çok fazla olmamıştır. (Tablo 56). 1939 sayımında Karaçayların sadece % 1,7’si (1263 kişi) Rusya dışındaki Sovyet cumhuriyetlerinde yaşamaktadır. Bunlardan 701 kişilik büyük çoğunluk Özbekistan’da, 281 kişi Ukrayna’da, 154 kişi de Kazakistan’dadır. Diğer cumhuriyetlerde Karaçay nüfusu 60 kişinin üzerine çıkmamaktadır. Baltık devletleri 1939 yılında Sovyetler Birliği’ne dâhil olmadığı için nüfus hakkında veri yoktur. 1959 sayımında Karaçay nüfusunun % 13,3’ü (10.866 kişi) Rusya dışındadır. 1944 yılında Orta Asya’ya sürgüne giden ve 1956-57 yıllarında geri dönen Karaçaylardan 5574 kişi Kazakistan’da, 4575 kişi de Kırgızistan’da kalmıştır. 1970 sayımında bu iki ülkedeki Karaçay nüfusu yarı yarıya azalmış, fakat bundan sonraki iki sayımda (1979 ve 1989) sabit kalmıştır. Sürgüne gidenlerin yarısının sonraki yıllarda ülkelerine döndüğü, yarısının ise yerlerinde kalmaya devam ettiği görülmektedir. Sovyetler dönemi boyunca diğer Sovyet cumhuriyetlerinde sadece Özbekistan’da ve Ukrayna’da nispeten büyük bir Karaçay nüfusu olmuştur. SSCB’nin ilk yıllarına göre Karaçay nüfusu 1989’da genel olarak cumhuriyetlerin çoğunda artmış, sadece Özbekistan’da yarı yarıya azalmıştır. Sovyetler Birliği’nde ve Rusya’da yaşayan Nogay nüfusuyla ilgili veriler, Nogayların nüfusunun çoğu Karaçay-Çerkes ÖB/Cumhuriyeti dışında yaşadığı için bu 108 çalışma için esas alınamamaktadır. Bu tür genel tablolarda Nogay nüfusunun ne kadarının Karaçay-Çerkes’ten olduğu belli değildir. 1959 yılı genel nüfus sayımı sonuçlarında Nogaylar hakkında veri yoktur. Genel olarak, Rusya dışındaki Sovyet cumhuriyetlerinde çok az nüfusları vardır. Sadece Kazakistan’da, Sovyetler dönemi boyunca nüfusları belirgin şekilde artmıştır. Ukrayna’da da nispeten büyük nüfusları vardır. (Tablo 56) 1939 sayımında “Çerkes” teriminin kullanılışı farklıdır ve Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’ndekiler dışında bütün Çerkesleri kapsamaktadır. Bu nedenle yorumda bulunmak sağlıklı değildir. Ukrayna, Kazakistan ve Gürcistan’da nispeten büyük bir nüfus olduğu görülmektedir. Diğer sayımlarda Çerkesler ve Abazalar için benzer durum söz konusudur; hiçbir SSCB sayımında Rusya dışındaki cumhuriyetlerde nüfuslarının % 5’inden fazlası bulunmamıştır. 100 kişinin üzerinde Çerkes nüfusunun bulunduğu cumhuriyetler Azerbaycan, Gürcistan, Kazakistan, Özbekistan ve Ukrayna’dır. Fakat önceki sayımlara göre 1989 sayımında genelde bu nüfus da azalma eğilimindedir. Rusya dışında, 100 kişi civarında Abaza nüfusunun bulunduğu cumhuriyetler sadece Gürcistan, Ukrayna ve Kazakistan’dır. (Tablo 56) Sonuç olarak, SSCB nüfus sayımlarına göre, Karaçayların sürgünden kaynaklanan özel durumu dışında KÇC halklarının sayısı yüzleri geçmeyen küçük bir nüfusu, başta Ukrayna olmak üzere daha çok ekonomik olarak gelişmiş yakın cumhuriyetlerde yaşamıştır. Bunların içinde önemli bir kısmı da görevli asker ve memurlar olmalıdır. Bu sonuçlar, tüm Sovyetler Birliği dönemi boyunca dört halkın nüfusunun % 95’e varan oranda Rusya’da, çoğunlukla da Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi’nde yaşadığını göstermektedir. Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra, bu cumhuriyetlerde kalan nüfus hakkında bilgi yoktur. 109 Tablo 56 Nüfus Sayımlarına Göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Halklarının Sovyet Cumhuriyetlerindeki Nüfusu (kişi) 1959 1970 1979 1989 105 22 5 59 15 152 36.095 9 28 125 120 5 5 4 39 155 18 4 2 1 151 51.159 7 30 84 53 20 7 8 18 236 98 5 8 9 99 58.639 23 75 248 118 40 10 10 52 543 55 9 5 34 91 73.703 28 152 331 283 113 27 528 535 25 237 85.642 26 74 625 105 12 8 6 383 185 33 17 2 12 223 28.986 135 57 289 132 19 10 15 281 242 45 26 10 31 174 38.356 95 57 292 138 34 91 17 229 364 70 31 18 31 243 44.572 87 82 463 73 50 12 21 185 311 64 34 11 16 211 50.764 86 78 447 75.763 81.403 112.741 131.074 155.936 36.615 51.784 59.546 75.181 88.115 30.453 39.785 46.470 52.363 1989 1939* 43 56 8 23 35 2.057 2.509 23 21 86 329 150.332 45 27 342 1979 1989 34 28 3 11 16 2.082 2.458 21 38 16 289 125.792 66 17 203 1970 1979 46 43 4 15 71 2.311 2.631 20 28 17 405 106.831 30 20 269 1959 1970 17 22 7 5 16 5.574 4.575 1 503 70.537 33 4 105 1939 1939 59 29 2 15 154 9 701 74.500 7 6 281 1959 1989 Abaza 1979 Çerkes 1970 Azerbaycan Belorus Ermenistan Estonya Gürcistan Kazakistan Kırgızistan Letonya Litvanya Moldavya Özbekistan Rusya Tacikistan Türkmenistan Ukrayna SSCB Toplam Nogay 1959 Sayım Yılı/ Cumhuriyet Karaçay 1939 Milliyet 171 14.740 1 4 88 27 4 4 170 43 2 107 19.059 56 6 113 20 7 4 3 71 60 4 2 5 21 87 24.892 55 21 196 26 18 3 13 122 119 20 22 5 12 86 28.800 70 22 159 36 78 3 6 118 99 8 13 6 11 79 32.983 41 19 113 15.294 19.591 25.448 29.497 33.613 29 9 199 53 - Kaynak: RGAE RF (Eski TSGANH SSSR), fond 1562, opis 336, ed.hr. 966-1001 (Đşlenmiş tablo f. 15A. Nüfusun SSCB’ye, Cumhuriyetlere, Oblastlara ve Rayonlara Göre Etnik Yapısı)// Rusya Devlet Đst. Kom.1989 Çalışma Arşivi. Tablo 9s. Nüfusun Milliyetlere ve Anadline Göre Dağılımı * 1939 sayımında, Çerkes Özerk Bölgesi dışındaki Çerkesler de bu sayıya dâhildir. Kabardeyler dışında bütün Çerkesler tek bir etnik grup olarak kabul edilmiştir ve “Adıgeyli”” olarak gösterilmiştir. 110 SSCB döneminde yapılan altı ve Rusya Federasyonu döneminde yapılan bir genel nüfus sayımına göre, Karaçay-Çerkes ÖB/Cumhuriyeti’nde mensubu yaşayan milliyetler ve nüfusları Tablo 57’de görülmektedir. Her nüfus sayımında etnik grupların adlandırılmasında ve sınıflandırılmasında farklılıklar vardır. Nüfus sayımlarına göre KÇÖB/Cumhuriyeti’nde yaşayan etnik grup sayısı oldukça fazladır, ancak her birinin toplam sayısı genellikle çok azdır. 1989 sayımı için yerleşimi olan halklar dışında etnik dağılımı gösteren veri yoktur. Kurucu halklar olan Karaçaylar, Çerkesler, Nogaylar, Abazalar ve Ruslar dışında KÇC’de sadece Osetlerin ve Rumların yerleşimi vardır. Orconikidzevski ve Kosta-Hetagurov yerleşimlerinde yaşayan Osetlerin nüfusu SSCB döneminde çok az artmış, 2002 sayımına göre ise düşmüştür (3333 kişi). Osetlerin son dönemde Kuzey Osetya’ya yerleştiği bilinmektedir. (Bölüm V/F-1, Göçmenlerin Etnik Yapısı). Zelençuk rayonuna bağlı Hasaut-Greçeskoye’de yaşayan Rumlar ise 1349 kişi kalmıştır. Göçmen olarak KÇC’ye gelenler arasında en büyük grubu, 2002 sayımına göre Ermeniler oluşturmaktadır (3197 kişi). Ancak büyük çoğunluğu kayıtlı olmayan Çeçenlerin KÇC’deki nüfusunun 10.000 kişiden fazla olduğu belirtilmektedir. (Bölüm V/F-1). 2002 sayımına göre nüfusu 1000 kişiden fazla olan diğer iki topluluk Azeriler ve Tatarlardır. Ukraynalılar genellikle Rus nüfuna dâhil edilse de, kendini ayrı tanımlayan 3331 Ukraynalı vardır. KÇC’de Almanların, Balkarların, Belorusların, Dağıstan halklarından Lezgilerin, Gürcülerin ve Çingenelerin 500 ile 1000 kişi civarlarında nüfusları vardır. Adıgey Cumhuriyeti’nden 309, Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’nden de 915 Çerkes KÇC’de yaşamaktadır. Önceki sayımlara göre 2002’de nüfusu büyük ölçüde artmış görünen Türkler ise, Karaçaylarla aynı dönemde Abhazya’dan, Batum civarından ve Ahıska’dan Sibirya’ya sürgün edilen ve son yıllarda Kuzey Kafkasya’nın değişik bölgelerine yerleşmeye başlayan Türklerdir. KÇC’de mensubu yaşayan etnik grupların nüfuslarının azlığı veya çokluğu, bu grupların vatanlarının uzak veya yakın olmasıyla doğru orantılıdır. Kafkas halkları toplamda en büyük oranı oluşturmaktadır. Sibirya halkları veya kuzey halkları olarak bilinen etnik gruplardan ise (Eskimo, Even, Evenk, Dungan, Nenets) birkaç kişi vardır. 111 Bazı nüfus sayımlarında rastlanan, muhtemelen iş veya görev gereği orada bulunan Avrupalılar da dikkat çekmektedir. (Tablo 57) Tablo 57 Sayım Yıllarına Göre Karaçay-Çerkes ÖB/Cumhuriyeti’nin Etnik Yapısı Nüfus (kişi) Milliyet Abaza Abhaz Adıgeyli (Çerkes) Alman Altaylı Amerikalı Arap Arnavut Asuri Avusturyalı Azeri Balkar Bask Başkır Belorus Bulgar Buryat Çeçen Çek Çerkes* Çingene Çinli Çuvaş Dağ Yahudisi Dağıstan halkları Agul Avar Dargi Kumuk Lak Lezgi Rutul Tabasaran Udi Dolgan Dungan Ermeni Eskimo Eston Even Evenk Finli Fransız 1939 Karaçay ÖB Çerkes ÖB 3.893 10.245 10 223 346 1 7 1 26 6 22 14 1 7 5 187 97 11 13 1 5 7 15 2 505 16.010 380 148 9 24 14 36 61 59 126 15 1 221 124 1 2 3 13 31 4 2 1 618 53 1 1959 1970 1979 1989 2002 18.159 153 152 669 70 24.145 418 9.531 250 56 65 207 892 155 - 22.896 50 142 440 5 2 1 37 244 268 38 1015 79 7 104 17 31.190 520 4 112 16 24.245 75 220 590 17 6 27.475 139 114 105 271 62 1 5 1 2 931 150 2 3 7 2 146 242 166 361 78 4 12 2 2 1424 18 130 8 12 - 32.346 364 309 486 20 59 1.024 476 134 733 82 3 1.757 7 49.591 804 6 81 4 28 207 290 244 349 444 21 58 1 2 3.197 65 1 1 8 1 112 2 49 1 475 293 97 1043 74 5 212 12 34.430 297 5 158 16 40.241 Nüfus (kişi) Milliyet Gagavuz Gürcü Gürcü Yahudisi Hakas Hantı Hırvat Hindistan ve Pakistan halkları Hollandalı Đjor Đngiliz Đnguş Đranlı** Đspanyol Đsveçli Đtalyan Japon Kabardey (Çerkes) Kalmuk Karaçay Karakalpak Karelyalı Kazak Kırgız Kırım Tatarı Kırımçak Komi Komi-Permyak Koreli Koryak Kübalı Kürt Latgal Leh Letonyalı Litvanyalı Macar Mansı Mari Moğol Moldovyalı Mordva Nagaybak Nanay Negidal Nenets Nganasan Nogay Orta Asya Yahudisi Oset 1939 Karaçay ÖB Çerkes ÖB 52 52 14 2 4 8 1 3 1 1154 10 70.301 13 2 7 2 1 72 44 6 3 3 70 713 3.578 2 5 17 2 1 444 3 631 4 4 2 5 52 28 5 9 31 6.156 356 1959 1970 1979 389 - 18 301 1 24 10 377 5 15 775 161 67.830 117 107 112 40 48 61 152 8.903 3.644 1 8 113 1 - 62 40 735 15 97.104 11 13 142 44 7 40 6 62 1 125 56 38 5 20 1 338 163 1 1 11.062 3.724 1989 15 556 12 1 - 6 3 1 49 40 1 756 27 109.196 4 43 339 68 14 5 32 28 60 2 2 104 82 79 5 43 97 130 3 2 11.872 2 3.832 2002 129.449 12.993 3.806 173 51 915 23 169.198 2 16 248 18 4 24 39 51 1 89 64 29 32 4 1 62 116 102 1 4 14.873 3.333 Nüfus (kişi) 1939 1959 1970 1979 1989 2002 Karaçay ÖB Çerkes ÖB Özbek 13 5 164 197 193 Peştun 17 Rum 623 827 1.945 1.744 1.576 1.630 1.349 Rumen 3 5 3 4 6 Rus 64.596 54.189 141.843 162.442 165.451 175.931 147.878 Sami 1 Sırp 22 1 4 Slovak 1 1 Şor 5 1 Tacik 16 648 178 Talış 8 Tat 13 17 5 Tatar 429 441 1.280*** 1.661 1.876 2.021 Tofalar 1 Tuvalı 81 1 2 Türk 39 38 118 108 683 Türkmen 6 12 51 73 98 155 Udegey 2 Udmurt 20 2 73 91 67 Ukraynalı 2.297 1.807 4.011 4.819 4.555 6.308 3.331 Uygur 4 2 5 6 Veps 5 4 1 Vietnamlı 1 Yahudi 159 98 193 259 182 81 Yakut 5 13 4 Yezidi 9 Yukagir 2 Diğer 46 11 856 17 17.134 127 Milliyet belirtmeyen 18 7 4 1 88 Toplam 150.303 92.898 277.959 344.651 367.111 414.970 439.470 Kaynak: RGAE RF, fond 1562, opis 336, ed.hr. 6174-6238 (Tablo 9 s., Nüfusun Milliyetlere ve Anadiline Göre Dağılımı) * 1939 sayımında “Adıgeyli” olarak gösteriliyor. ** 1970, 1979 ve 2002 sayımlarında “Fars” olarak gösteriliyor. *** 1959 sayımında “Tatarlar ve Kırım Tatarları” olarak birlikte gösteriliyor. Milliyet Arşiv belgelerine göre 1860’tan itibaren Lehler de (Polonyalılar) bölge sakini olarak kayıtlarda yer almaktadır. 19. yüzyıl sonunda Kuban’da kaydadeğer bir Leh topluluğu oluşmuştur. 1897 sayımına göre Kuban Oblastı’nda Leh nüfus 2700 kişidir. (% 0,14).80 Ancak sonraki nüfus sayımlarında nüfusları çok azalmıştır. 80 Selitski, Aleksandr, “Krasnodar”, Leh Ulusal http://polacy.narod.ru/Russian/krasnod.htm, (Erişim: 12.05.2005). 114 Kültür Derneği “Yednost”, KÇC yerli halklarının sayım yıllarına göre Rusya’nın bölgelerindeki nüfusları Tablo 7, 8, 9, 10, 11 ve 12’de görülmektedir. Genel olarak Karaçayların, Çerkeslerin ve Abazaların hiçbir sayımda Rusya’nın diğer bölgelerinde binleri bulan nüfusları olmamıştır. Yüzlerle sayılan nispeten büyük nüfus da Kafkasya’nın yakın komşu bölgelerindedir. Bu sayım verilerini değerlendirirken KÇÖB’nin Sovyetler döneminde Stavropol Krayı içinde yer aldığını, Çerkeslerin Krasnodar Krayı’nda, Nogayların da Stavropol, Dağıstan, Çeçenistan ve Astrahan bölgelerinde yerleşimleri olduğunu göz önünde bulundurmak gerekir. 1989 ve 2002 sayımlarında özellikle Nogaylarda görülen Ural bölgesindeki yoğunlaşma, burada yürütülen ekonomik projelerle ilgili olarak açılan iş alanlarından kaynaklanmaktadır. (Tablo 58) 1989 yılında Karaçayların Rusya’daki nüfusunun % 86,1’i, Çerkeslerin % 79,3’ü, Abazaların % 83,3’ü kendi idari biriminde yaşamaktadır. Nogaylar için bu oranı belirlemek mümkün değildir; sadece tüm Rusya’daki Nogay nüfusunun yaklaşık % 18’inin KÇÖB’de yaşadığı söylenebilir. 90’lı yıllarda yaşanan dış göçe rağmen, 2002 yılında bu oranlar Karaçaylarda % 88’e, Çerkeslerde % 81,9’e, Abazalarda 85,3’e çıkmıştır. 2003 ve 2004 yıllarının göstergelerine göre Çerkeslerin, Abazaların ve Karaçayların net göçü pozitiftir. Dolayısıyla bu oranın biraz artarak korunduğu söylenebilir. Eski Sovyet cumhuriyetlerinde kalan nüfus hakkında veri yoktur. Tablo 58 1989 ve 2002 Sayımlarında KÇC Etnik Gruplarının SSCB, Rusya ve KÇC’deki Nüfusları 1989 SSCB Rusya Karaçaylar 155.936 150.332 Nogaylar 75.181 73.703 Çerkesler 52.363 50.764 Abazalar 33.613 32.983 Kaynak: http://demography.narod.ru/main.htm KÇÖB 129.449 12.993 40.241 27.475 2002 Rusya 192.182 90.666 60.517 37.942 KÇC 169.198 14.873 49.591 32.346 Sayım yıllarına göre Karaçay-Çerkes ÖB/Cum. yerli halklarının Rusya’daki toplam nüfusları Tablo 59’da görülmektedir. 1926, 1939, 1959 ve 1970 yıllarına ait veriler hazır nüfusu, 1979, 1989 ve 2002 yıllarına ait veriler sürekli nüfusu göstermektedir. Karaçayların nüfusu, 1926’dan 2002’ye kadar, sürgüne rağmen % 249,4 artmıştır. Nogayların çoğu KÇÖB/KÇC dışında yaşadığı için Rusya’daki toplam 115 nüfusları çalışmamız için esas değildir. Yine de aynı dönemde Rusya’daki nüfuslarının % 151,8 arttığını söyleyebiliriz. Çerkes nüfusu için ilk olarak 1959 sayımını esas aldığımızda, 2002 yılında nüfus artışı % 108,7 olmuştur. 1926-2002 yılları arasında Abazaların nüfusu ise % 171 artmıştır. Tablo 59 Genel Nüfus Sayımlarına Göre Karaçay-Çerkes ÖB/Cum. Halklarının Rusya’daki Nüfusu (kişi) Milliyet/ Yıl 1926 1939 1959 1970 1979 1989 2002 Karaçay 55.000 74.500 70.537 106.831 125.792 150.332 192.182 Nogay 36.000 36.095 37.656 51.159 58.639 73.703 90.666 Çerkes* 65.000 85.642 28.986 38.356 44.572 50.764 60.517 Abaza 14.000 14.470 19.059 24.892 28.800 32.983 37.942 Kaynak: Natsionalnıy Sostav Naseleniya 1959, 1970, 1979, 1989. (Nüfusun Etnik Yapısı - 1959, 1970, 1979, 1989). http://www.mednet.com/stat/uroven/ogl35.htm //Demoskop, № 191 - 192, 21 Şubat - 7 Mart 2005// Naseleniye Rossii za 100 let (1897-1997) (100 Yılda Rusya Nüfusu): Statistiçeskiy sbornik. Goskomstat Rossii. Moskva, Goskomstat RF, 1998. www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nation_1.php * 1926 ve 1939 sayımlarında Çerkeslere Adıgey ve Krasnodar bölgesindekiler de dâhildir. a. Etnik Grupların Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’ndeki Nüfusu 1939 sayımında Karaçay ve Çerkes özerk bölgeleri ayrı idari birimlerdir. Bu dönemde “Çerkes” terimi Kuban bölgesinde yaşayan bütün Çerkesleri (Adığeleri) kapsamaktadır. Dolayısıyla en sağlıklı veriler 1959 ve sonraki sayımların verileridir. 1925 yılında KÇÖB nüfusu 163 bin kişi olarak verilmektedir. Etnik dağılım ise şöyledir: 71.930 kişi Rus, 50.740 kişi Karaçay, 14.290 kişi Abaza, 13.965 kişi Çerkes, 6.229 kişi Nogay. Sovyetler Birliği döneminde yapılan nüfus sayımlarına göre KÇÖB’de en kalabalık halk Ruslardır. Sonra sırasıyla Karaçaylar, Çerkesler, Abazalar ve Nogaylar gelmektedir. En büyük nüfusa ve orana sahip olsalar da Rusların artış hızı yerli halklara göre düşüktür. Ruslar 1959’da toplam nüfusun % 51’ini oluştururken, son Sovyetler Birliği sayımında (1989) oranları % 42,4’e düşmüştür. En yüksek nüfus artış hızına sahip olanlar Karaçaylardır. Çerkeslerin, Abazaların ve Nogayların nüfus artış hızı düşüktür ve SSCB dönemi boyunca toplam nüfus içindeki oranları hemen hiç değişmemiştir. 116 1990’ların sonuna doğru Rusya Federasyonu’nda genel olarak nüfus azalırken KÇC’nin yerli halklarında farklı derecelerde artış görülmektedir. 1989 -1998 yılları arasında üç yerli halkın Rusya genelinde nüfus artışı Tablo 60’ta görülmektedir. 1998’de Karaçaylarda ve Nogaylarda 1989 yılına göre artış hemen hemen aynıyken (% 12,4 ve 12,6) Çerkeslerde düşük kalmıştır. Tablo 60 1989-1998 Yılları Arasında KÇC’de Etnik Grupların Nüfus Artışı Rusya Karaçay Nogay Çerkes 1989 Yılında Nüfus (kişi) 147.021.900 150.300 73.700 50.800 1989-1998 Yılları Artış, Düşüş (kişi) Genel Doğal Göç - 653.000 - 3.850.800 3.197.800 18.700 17.600 1.100 9.300 9.100 200 4.700 4.100 600 1989 Yılına Göre Artış, Düşüş (%) Genel Doğal Göç - 400 - 2.600 2,200 12.400 11.700 700 12.600 12.300 300 9.300 8.100 1.200 2002 nüfus sayımı KÇC’nin etnik yapısının büyük ölçüde değiştiğini göstermiştir. En başta, en büyük nüfusa sahip iki etnik grubun, Rusların ve Karaçayların oranı değişmiştir. Rus nüfus 1989’da 175.931 kişiyle % 42,4 orana sahipken, 2002’de 28 bin kişi (% 15,9) azalarak 147.878 kişiye (% 33,6’ya) düşmüştür. KÇC’de Rus nüfusun azalmasına yol açan etkenler arasında uzmanlar, 1992 yılından itibaren gözlenen göçü ve doğal artış hızındaki düşüşü saymaktadır. Yerli halklarda, kriz dönemlerinde daha iyi direnme ve ayakta kalma imkânı veren ataerkil klan dayanışması geleneği vardır. Böyle bir geleneği olmayan Rus nüfus cumhuriyetteki sosyo-ekonomik ve siyasi istikrarsızlık ortamında pazar ilişkilerine uyum sağlamakta güçlük çekmektedir. KÇC’de en büyük etnik grup, nüfusun % 38,5’ini oluşturan Karaçaylardır. Önceki sayıma göre nüfusları 39.749 kişi veya % 30,7 artarak 2002 yılında 169.198 kişi olmuştur. Karaçayların nüfusunun artması, büyük ölçüde oldukça yüksek doğurganlık hızından kaynaklanmıştır. KÇC’de 1000 kişi başına 11,5 doğum düşmektedir (Yine de 1989 yılına göre % 38 daha azdır). Üçüncü sırada yer alan Çerkesler KÇC nüfusunun % 11,3’ünü oluşturmaktadır (49.591 kişi). Önceki sayıma göre nüfusları 9350 kişi veya % 23,24 artmıştır. Çerkesleri 32.346 kişi veya % 7,4 nüfus oranıyla Abazalar izlemektedir. 1989 sayımına göre nüfusları 4871 kişi veya % 17,73 artmıştır. Nogayların nüfus artışı ise 1877 kişi veya % 117 14,45 olmuştur. Tablo 61’de sayım yıllarına göre temel etnik grupların nüfusları ve toplam nüfus içindeki oranları görülmektedir. Tablo 61 Sayım Yıllarına Göre Karaçay-Çerkes ÖB/Cum. Halklarının Nüfusları (kişi) ve Oranları (%) 1939 1959 1970 1979 1989 2002 Karaçay ÖB Çerkes ÖB Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus Rus 64.596 43,0 54.189 58,3 141.843 51,0 162.442 47,1 165.451 45,1 175.931 42,4 147.878 Karaçay 70.301 46,8 631 0,7 67.830 24,4 97.104 28,2 109.196 29,7 129.449 31,2 169.198 Çerkes 505 0,3 16.010 17,2 24.145 8,7 31.190 9,0 34.430 9,4 40.241 9,7 49.591 Abaza 3.893 2,6 10.245 11,0 18.159 6,5 22.896 6,6 24.245 6,6 27.475 6,6 32.346 Nogay 713 0,5 6.156 6,6 8.903 3,2 11.062 3,2 11.872 3,2 12.993 3,1 14.873 Diğer 10.295 6,8 5.667 6,2 17.079 6,2 19.957 5,9 21.917 6,0 28.881 7,0 25.496 TOPLAM 150.303 100 92.898 100 277.959 100 344.651 100 367.111 100 414.970 100 439.470 1926 sayımı için Volkova,bölge belirtmeden şu sayıları vermektedir: Karaçaylar 52.503, Çerkesler 12.314, Abazalar 10.993, Nogaylar 36034 kişi. 2002 sayımı verilerine göre KÇC’de diğer etnik grupların toplam nüfusu 25.496 kişidir. (Tablo 62). 1989 sayımına göre 3385 kişi azalmıştır. Milliyetini belirtmeyen 88 kişi vardır. Açıklanan bu verilerin doğruluğu kuşkulu bulunmaktadır, çünkü son on yıl içinde Çeçenistan’dan ve BDT ülkelerinden çok sayıda göçmen geldiği bilinmektedir. Çeçen sığınmacıların sayısının en az 10 bin kişi olduğu tahmin edilmektedir. 25-30 bin rakamını veren uzmanlar da vardır. Ayrıca KÇC’de Orta Asya ülkelerinden, Güney Kafkasya’dan (özellikle Azerbaycan’dan) gelen çok sayıda göçmen yaşamaktadır.81 2002 sayımında KÇC’de yaşayan etnik grupların nüfusları, önceki sayımlarla birlikte Tablo 57’de incelenmişti. Tablo 62’de ise etnik gruplar nüfus ve oranlarının büyüklüğüne göre sıralanmıştır. Yerli halklar dışındaki etnik grupların sayısı çok fazla olmasına rağmen, nüfusları ve oranları çok azdır. 81 Botaşev, Murat, “Đtogi vserossiyskoy perepisi naseleniya 2002 g. Karaçayevo-Çerkesiya” (“2002 Rusya Genel Nüfus Sayımı Sonuçları. Karaçay-Çerkes”), Bülten No 56, Temmuz-Ağustos 2004, ĐEA RAN (Rusya Bilimler Akademisi), www.elbrusoid.ru/content/kchr/p22627.shtml (Erişim: 01.02.2005) 118 % 33,6 38,5 11,3 7,4 3,4 5,8 100 Tablo 62 2002 Nüfus Sayımında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Nüfusunun Etnik Yapısı Milliyet Karaçay Rus Çerkes Abaza Nogay Oset Ukraynalı Ermeni Tatar Çeçen Rum Azeri Kabardey (Çerkes) Çingene Belorus Türk Gürcü Alman Balkar Lezgi Abhaz Lak Adıgeyli (Çerkes) Dargi Kazak Kumuk Avar Özbek Tacik Đnguş Türkmen Başkır Moldovalı Mordvin Kürt Bulgar Çuvaş Yahudi Udmurt Eston Leh Mari Asuri Tabasaran Fars Koreli Komi-Permyak Litvan Leton Agul Nüfus (kişi) 169.198 147.878 49.591 32.346 14.873 3.333 3.331 3.197 2.021 1.757 1.349 1.024 915 804 733 683 556 486 476 444 364 349 309 290 248 244 207 193 178 173 155 134 116 102 89 82 81 81 67 65 64 62 59 58 51 51 39 32 29 28 119 Oran (%) 38,50 33,65 11,28 7,36 3,38 0,76 0,76 0,73 0,46 0,40 0,31 0,23 0,21 0,18 0,17 0,16 0,13 0,11 0,11 0,10 0,08 0,08 0,07 0,07 0,06 0,06 0,05 0,04 0,04 0,04 0,04 0,03 0,03 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,01 0,01 0,01 0,01 0,01 0,01 0,01 0,0089 0,0073 0,0066 0,0064 Milliyet Komi Kalmuk Rutul Arap Kırgız Peştun Karel Gagavuz Hakas Yezidi Finli Talış Çek Çinli Rumen Uygur Tat Dağ Yahudisi Kırım Tatarı Macar Nenets Yakut Buryat Dungan Karakalpak Tuva Even Evenk Fransız Hantı Kübalı Mansı Nagaybak Şor Udi Veps Milliyet belirtmeyen Diğer Kaynak: Vsemirnaya WGEO Gografiya, www.wgeo.ru Nüfus (kişi) 24 23 21 20 18 17 16 15 12 9 8 8 7 6 6 6 5 4 4 4 4 4 3 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 88 127 Oran (%) 0,0055 0,0052 0,0048 0,0046 0,0041 0,0039 0,0036 0,0034 0,0027 0,0020 0,0018 0,0018 0,0016 0,0014 0,0014 0,0014 0,0011 0,0009 0,0009 0,0009 0,0009 0,0009 0,0007 0,0005 0,0005 0,0005 0,0002 0,0002 0,0002 0,0002 0,0002 0,0002 0,0002 0,0002 0,0002 0,0002 0,02 0,03 Son yılların demografik göstergelerine göre KÇC’de Karaçayların doğurganlık hızı oldukça yüksektir. Çerkeslerde, Abazalarda ve Ruslarda ise nüfus artışında düşüş görülmektedir. Ruslar cumhuriyeti terk etmekte, Karaçay nüfus da diğer rayonlara yerleşmektedir.82 82 Zolotuhin V.V., “Etnopolitiçeskaya konfrontatsiya v Karaçayevo-Çerkesskoy respublike na rubeje vekov” (“Yüzyılın Sınırında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Etno-Politik Cepheleşme”), 120 2002’de KÇC toplam nüfusu içinde Karaçayların oranı yüzde 7,3 artmıştır. Her sayım arasındaki dönemde, her yıl doğal artış kaydedilmiştir. En yüksek doğurganlık hızına sahip olan Karaçayların, diğer milliyetlerle karşılaştırıldığında nüfuslarının daha hızlı arttığı eskiden beri gözlenmektedir. 1959-1989 sayımları arasında nüfusları 68 binden 129 bine yükselmiş, yani hemen hemen iki kat artmıştır. Buna karşılık toplam nüfus içinde Çerkeslerin oranı % 1,6, Abazaların % 0,8 ve Nogayların % 0,3 artmıştır.83 2002 nüfus sayımına göre KÇC’den en büyük etnik grup % 38,5 oran ile Karaçaylardır. Rusların dışarıya göçü sayesinde Karaçaylar, KÇÖB/KÇC’nin kuruluşundan beri ilk kez oran olarak çoğunluğu ele geçirmişlerdir. (Şekil 7). Karaçayları % 33,6 ile Ruslar, % 11,3 ile Çerkesler, % 7,4 ile Abazalar izlemektedir. KÇC’de en küçük nüfus oranı ise Nogaylara aittir (% 3,4). Nogay % 3,4 Abaza % 7,4 Çerkes % 11,3 Karaçay % 38,5 Rus % 33,6 Şekil 7. 2002 Nüfus Sayımına Göre KÇC’de Başlıca Etnik Grupların Oranı (1). Etnik Grupların Bölgelere Göre Dağılımı ve Nüfusları Şehirleşme ve iç göçler sonucu bugün nüfus oldukça karışmış olsa da KÇC’de etnik grupların asıl yerleşim bölgeleri ve yoğun yaşadıkları yerler belirgindir. Karaçayların tarihi olarak yaşadıkları bölge Kuban nehrinin üst kesimlerinde, Elbrus Yujnorossiyskoye Obozreniye, http://ippk.edu.mhost.ru/elibrary/elibrary/uro/v6/vol%206_main.htm (Erişim: 06.08.2005) 83 “Demografiçeskiye dannıye KÇR” (“KÇC’nin Demografik Verileri”), KÇC Đnternet Resmi Sitesi, http://www.kchr.info/?page=demograph (Erişim: 27.12.2004) 121 dağına 3 km. mesafede bulunan iki vadidir. 19. yüzyıl başında bütün Karaçay nüfusu burada bulunan 5 köyde (Kartcurt, Uçkulan, Hurzuk, Cazlık ve Duvut) yaşıyordu. Daha sonra nüfus arttıkça yeni köyler kurulmuştur. 20. yüzyılın başında durum geçen yüzyıla göre büyük ölçüde değişmiştir. Köylerin nüfusu hızla artmıştır. Etnik grupların, özellikle Karaçayların nüfus dağılımı nispeten yoğundur. 1903 yılına ait aşağıdaki tabloda Karaçay köylerinin nüfusu görülmektedir. Köylerin toplam nüfusu 31.622 kişi etmesine rağmen Karaçay nüfusu 27.174 kişi olarak verilmektedir. Aradaki fark Karaçay köylerinde yaşayan diğer etnik grupların nüfusu olmalıdır. Tablo 63’te görüldüğü gibi, bu tarihte Karaçayların esas kitlesi hala Eski Karaçay olarak adlandırılan bölgedeki üç köyde yaşamaktadır.84 Tablo 63 1903 Yılında Karaçay Köylerinin Nüfusu Köy Nüfus (kişi) Uçkulan Hurzuk Kartcurt Duvut Cazlık Kamennomost Mara Teberda-Sıntı Ceguta Toplam 8734 8002 7834 846 1304 1107 1997 838 960 27174 1909 yılında Hurzuk’tan ayrılanlar tarafından Teberda nehrinin Kuban’a karıştığı yerin biraz aşağısında, eski Humara istihkâmının yanında “VorontsovoKaraçayevskoye” adında bir köy daha kurulmuştur. Daha sonra buraya Kartcurt, Uçkulan ve Teberda’dan gelenler de yerleşmiştir. Halk arasında Ak-Kala olarak bilinen bu köyün karşısında, nehrin karşı yakasında, yüzyılın başında Osetya’dan gelen 84 Şukin Đ.S., “Material dlya izuçeniya karaçayevtsev” (“Karaçayların Araştırılmasına Dair Belgeler”), Russki Antropologiçeski Jurnal (Rus Antropoloji Dergisi), Moskova, 1913 , s.44. 122 Ortodoks Osetlerin kurduğu Georgiyevo-Osetinskoye adlı köy bulunmaktadır (2800 kişi).85 Yeni kurulan köylere rağmen, 20. yüzyıl başına kadar Karaçayların esas yerleşim bölgesi, eski Karaçay köylerinin bulunduğu Kuban nehrinin kaynakları (Büyük Karaçay) ile Teberda ve Sıntı köylerinin bulunduğu Teberda nehri ve kollarının vadileri (Küçük Karaçay) ile sınırlı kalmıştır. Karaçaylar Kumbaşı dağının doğusuna ve Podkumok nehri boyuna, Büyük Zelençuk nehrinin üst kesimlerine Sovyetler Birliği döneminde yerleşmişlerdir. 1923 yılında Arhız köyü kurulmuş ve diğer köylerden gelen 150 kadar aile yerleşmiştir. Dağlarda toprak azlığı ve nüfus artışı Karaçayları, Podkumok nehri boyunca aşağı ilerleyerek dağ önü bölgesine yerleşmeye zorlamıştır. Karaçaylar Kazak stanitsaları (köy) Zelençukskaya, Kardonikskaya, Storojevaya, Pregradnaya’ya da yerleşmişlerdir.86 1920’lerde Karaçaylar arasında büyük ölçekli bir göç hareketi olmuştur. 1930’lara doğru dağönü ve düzlük bölgelerde çok sayıda Karaçay köyü kurulmuş ve Karaçayların yerleşim alanı genişlemiştir. Bu dönemde Karaçay nüfusunun % 64’ü dağlık bölgeden ovalara yerleşmiştir.87 Çerkes nüfusu Kafkas-Rus Savaşı nedeniyle 1700’lerin sonlarından itibaren oldukça hareketlidir. Topluluklar ve köyler sık sık yer değiştirmektedir. Bu nüfus hareketleri ve büyük bir nüfusun Osmanlı topraklarına göç etmesi uzun ve karmaşık bir tarihi süreçtir. Bu çalışmanın sınırları gereği sadece bugünkü KÇC topraklarında kalan Çerkes nüfusunu konu alınmıştır. Osmanlı topraklarına göç etmeyen Çerkes nüfusun, 1835’ten 1850’lerin sonlarına kadar Urup’tan ve diğer bölgelerden Büyük ve Küçük Zelençuk ile Kuban nehirleri boylarına yerleşmesi sonucunda sekiz köy kurulmuştur: Küçük Zelençuk’un batı kıyısında Hahandukovskoye (şimdiki Aliberdukovski), Atleskirovskoye (ilk adı Kubatovskoye, şimdi Jako), Kasayevskoye (Habez), Atajukinskoye (Zeyuko) ve 85 Sısoyev V.M., “Karaçay v geografiçeskom, bıtovom i istoriçeskom otnoşenii” (“Coğrafya, Yaşantı ve Tarih Bakımından Karaçay”), s. 89. 86 Kuznetsov, V.A., “Vvedeniye… 87 Volkova, N.G., Etniçeski sostav…, s. 94-110. 123 Bataşevskoye (Küçük Zelençuk). Büyük Zelençuk kıyılarında da Bereslanovski (Đnjiçişho) ve Abatovski (Ersakon) adlarında iki köy daha kurulmuştur. (Bu ikisi daha önce Küçük Zelençuk’un batı kıyısında, Atajukinskoye’nin kuzeyinde bulunuyordu). 1861’de Kuban’ın doğu kıyısında, Ust-Ceguta istihkâmının güneyinde Humara köyü kurulmuştur. Çerkeslerin, bu köyleri kuran Kabardey boyundan başka, 1850 yılında Zelençuk bölgesine, o zamana kadar Büyük ve Küçük Laba, Hodz ve Psefara nehirlerinde yaşayan Besleneyler de Tazartukovski (bugünkü Besleney) ve Dokşukinski (bugünkü Vako-Jile) adlarında iki köy kurarak yerleşmiştir.88 Çerkes köylerinin hemen hepsi cumhuriyetin kuzeyindeki düzlük bölgede, Adıge-Habl ve Habez rayonları içinde bulunmaktadır (Sadece Humara Karaçay rayonunda). 1830’larda Tapanta Abazalarının köyleri esas olarak üç bölgede bulunuyordu: 1. Kuma ve Podkumok nehirlerinin boylarında; 2. Büyük ve Küçük Zelençuk nehirlerinin boylarında; 3. Kuban nehri boylarında. Aynı yıllarda Şkaravuaların köyleri Büyük ve Küçük Laba, Urup, Andrük, Hodz ve Gubs nehirlerinin üst kesimlerinde bulunuyordu. 1858-1865 yılları arasında Kuzey Kafkasya’daki Abaza nüfusun çoğunluğu Osmanlı topraklarına yerleşmiştir. Kalan Abazaların yaşadığı, dağlardaki bütün köyler 1860-1870’li yıllarda aşağılara, düzlük bölgelere indirilmiş ve küçük köyler birleştirilerek en az 200 aileden oluşacak şekilde yeni köyler kurulmuştur. Gumlookıt ve Tramkıt köyleri “Kuma-Abazinski”; Lookıt, Cegutan-habl, Kamard-habl ve üç mahalleden (Cic-habl, Kuc-habl ve Tseykua-habl) oluşan Tabak-aul köyleri “LooZelençuk”; Cic-habl ve Kuc-habl köyleri “Dudarukovski”; Kuva ve Kızılbakt köyleri “Kuvinski” adlarıyla birleştirilerek Urup, iki Zelençuk ve Kuban nehirlerinin düzlüklerine yerleştirilmiştir. 1864 ilkbaharında Abhazya’dan, Bzıp nehrinin yukarılarındaki Pshu bölgesinden Osmanlı’ya göç etmek istemeyen 736 nüfuslu 105 aile bir köy olarak Kuva vadisine yerleştirilmiştir (Kuvinsk köyü).89 88 Venyukov, M. Đ., “Oçerki prostranstva mejdu Kubanyu i Beloy. Zapiski imperatorskogo russkogo geografiçeskogo obşçestva” (Kuban ve Belaya Arasının Tasviri. Đmparatorluk Rus Coğrafya Derneğinin Notları”), kn. II, SPb., 1863, s. 56. 89 Lavrov L.Đ.; “Abazinı. Đstoriko-etnografiçeski oçerk (“Abazalar. Tarih-Etnografya Denemesi”), KES 1955, Cilt I, s. 9; “Abazinı. Đstoriko-etnografiçeski oçerk” (Abazalar. Tarih-Etnografya Denemesi), Karaçay-Çerkes Bilimsel Araştırma Enstitüsü Yayını, Çerkessk 1989. 124 1926 yılında, uygulanan toprak reformu sonucu mevcut köylerin nüfusunun bir kısmı ayrılarak yeni köyler kurulmuştur. Loo-Zelençuk ve Biberd köylerinden 1700’den fazla kişi kuzeydeki boş topraklara yerleştirilmiştir.90 Bu uygulama sonucunda Kuvinski’den ayrılanlar Novo-Kuvinski, Đnjik-Çukun’dan ayrılanlar Malo-Abazinskoye, Elburgan’dan ayrılanlar Tapanta, Abaza-Habl ve Loo-Kubanski’den ayrılanlar Karapago, Loo-Kumski’den ayrılanlar da Koydan köylerini kurmuştur. 1920’lerin ortasında, soylu ailelerin adlarından gelen köy adları da bugün kullanılan adlarıyla değiştirilmiştir.91 19. yüzyıl başında Nogayların kısmen yerleşik hayata geçen Navruz boyu Laba nehrinin düzlüklerinde göçebe geziyordu. Zelençuk ve Urup nehirlerinin boylarında, Kuban’ın aşağısında, Belomeçetsk karakolundan St. Nikola istihkâmına kadar Mangıtlar, Kıpçaklar ve Kaspulatlar; Büyük ve Küçük Tegen nehirleri ağızlarına yakın yerlerde de Mansurlar yaşıyordu.92 1822’de Kuzey Kafkasya’daki Nogaylar dört komiserlik (pristavstvo) içinde birleştirilmiştir. Bu komiserliklerden biri olan Kuban Nogayları (Tohtamış, Mansur, Kıpçak, Karamirza, Navruz) Tohtamış nehrinde ve Kuban’ın batı kıyısında, Ceguta nehri ağzından Proçnı Okop’a kadar olan bölgede yaşıyorlardı.93 1838 yılında Kuzeybatı Kafkasya’da yaşayan 12 bin Nogay Çarlık yönetimi tarafından Kuban’ın batı kıyısına, Batalpaşinskaya stanitsasından Laba nehri ağzına kadar olan bölgeye yerleştirilmiştir.94 Sürekli kıtlık ve hastalıklar Nogay nüfusunun sürekli olarak azalmasına yol açmıştır. 1830’larda kolera salgınında bazı köylerin nüfusu tamamen yok olmuştur.95 Kırım Savaşı’ndan (1853-56) sonra Nogaylar yoğun şekilde Osmanlı Đmparatorluğu’na göç etmeye başlamıştır. Sadece 1858-1860 yılları arasında Kuzey 90 Volkova N.G., “Pereseleniye s gor na ravninu na Severnom Kavkaze” (“Kuzey Kafkasya’da Dağlardan Düzlüklere Yerleşme”), SE, 1971, No 2, s. 44; “Abazinı”…, s. 96. 91 Lavrov L.Đ., A.g.e., s. 45; “Abazinı”, a.g.e., s. 96. 92 Kafkasya Arkeoloji Komisyonu Belgeleri (AKAK), mikrofilm, C. IV, s. 888. 93 Volkova, “Etniçeski…”, s. 72. 94 Tornau F.F., “Vospominaniya kavkazskogo ofitsera” (“Bir Rus Subayının Kafkasya Anıları”), Russki Vestnik, 1864, No 9, s. 428. 95 Kuznetsov V.A., “Vvedeniye… 125 Kafkasya’dan 30.600 Nogayın göç ettiği tahmin edilmektedir.96 Gidenlerin çoğu esas olarak Kalaus-Sablinsk ve Beştav-Kumuk bölgesindendir, ancak Kuban bölgesinden de önemli sayıda Nogay nüfusunun göç ettiği bilinmektedir..97 Nogaylar en yoğun olarak KÇC’nin Adıge-Habl, Habez ve Prikuban rayonlarında yaşamaktadır. KÇC’nin diğer halklarına nazaran Nogay nüfusunun düşük şehirleşme seviyesi, şehir nüfusunun düşük artış hızı, mesleki yapısı ve eğitim seviyesi nedeniyle Nogaylar “geleneksel tarım toplumu” olarak tanımlanmaktadır.98 20. yüzyılın ikinci yarısında Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi’nin etnik haritası fazlasıyla karışık hale gelmiştir. 1950’lerin sonundan itibaren ikinci büyük nüfus hareketi başlamıştır. Bu, bir yandan sürgün edilen Karaçayların Orta Asya’dan dönüşüyle, diğer yandan bölgenin yeni merkezi ekonomik yapılanmasıyla ilgilidir. 1957’de sürgünden döndükten sonra Karaçay nüfusunun büyük bir bölümü, dağlarda eski yaşadıkları yerlere değil, düzlükteki Kazak, Abaza vd. etnik grupların köylerine veya yeni köyler kurarak onlara komşu topraklara yerleşmişlerdir. Böylece Zelençuk, Urup, Prikuban rayonlarında hem tek etnikli, hem çok etnikli yerleşimler ortaya çıkmıştır. Böylece Kazaklar da dâhil olmak üzere Rusların ve diğer grupların yerleşimlerinin ve rayonların etnik türdeşliği bozulmuştur. Bu şekilde, Karaçayların nüfusu ve yerleşim alanı Sovyetler Birliği’nin ilk döneminde büyük değişim geçirerek büyümüştür. 1959 genel nüfus sayımına göre etnik grupların nüfuslarının oran olarak rayonlara göre dağılımı Tablo 64’te görülmektedir. 96 Nikolay G. Valter, “Nogaytsı”, Brokgauz Ansiklopedik Sözlük, www.rubricon.com (Erişim: 14.12.2005) 97 “Nogaytsı” (“Nogaylar”), Nogay Şolim Đnternet Sitesi, http://noghay-halk.narod.ru/his.htm (Erişim: 03.05.2005) 98 Denisova, R., “Sotsialnıy status … 126 Tablo 64 1959 Yılında Karaçay-Çerkes ÖB Nüfusunun Bölgelere Göre Etnik Dağılımı (Rayon (il) toplamına göre, %) RAYONLAR Rus Karaçay Çerkes Çerkessk 58,8 19,4 2,8 Adıge-Habl 22,9 0,4 19,3 Habez 4,8 3,1 73,6 Karaçay 9.0 71,1 5.0 Malo-Karaçay 16,4 60,8 Pregradni* 83,2 12,9 0,6 Prikuban 45,9 32,2 0,8 Ust-Ceguta 41,6 47,1 0,3 Zelençuk 75,3 20,1 0,3 Toplam 51.0 24,4 8,7 Kaynak: Kabuzan, Tablo 77 * Pregradni bugünkü Urup rayonunun eski adıdır. Ukraynalı 3,7 0,4 1,3 0,5 0,9 1,5 1,7 1.0 1,3 1,4 Abaza 2,3 17.0 14,1 1.0 16,4 0,3 14,5 7,5 6,5 Nogay 0,9 32,3 2,6 0,5 0,9 0,3 1,2 0,3 3,2 Oset 5,1 10,4 0,3 1,3 Diğer 7 7,7 0,5 2,5 4,6 1,2 3,7 2,2 2,7 3,5 En yüksek Karaçay nüfusu oranı Karaçay bölgesinde (Karaçay ve Malo-Karaçay rayonları) olmasına rağmen, sürgünden döndükten sonra büyük bir Karaçay nüfusunun da başkent Çerkessk’e ve diğer rayonlara, özellikle Prikuban ve Ust-Ceguta’ya yerleştiği görülmektedir. Zelençuk ve Pregradni (şimdiki Urup) rayonları Rus nüfusun yoğun yaşadığı bölgelerdir. Çerkesler sadece Habez’de çoğunluğu oluşturmakta, AdıgeHabl rayonunda ise nispeten yoğun bulunmaktadırlar. Abaza nüfusu Zelençuk rayonu dışında bütün rayonlara dağılmıştır. Nogaylar en yoğun olarak Adıge-Habl, Habez ve Prikuban rayonlarında yaşamaktadır. Son elli yıl boyunca cumhuriyet içindeki nüfus hareketinin istatistiki analizi, sayıca üstün “unvan sahibi halkların” daha hareketli olduğunu göstermektedir. Esas olarak köylerden şehirlere göç gözlenmektedir. Cumhuriyette sayıca üstün olan Karaçaylarda aynı anda iki eğilim gözlenmektedir; dağlardan düzlükteki kırsal alanlara ve oradan da şehirlere göç etmektedirler. Veriler iki şehirde ve kendi geleneksel yerleşim yerleri dışındaki kırsal bölgelerde Karaçayların göçe bağlı nüfus artışını açıkça göstermektedir. Geleneksel yerleşim yerlerinde de (Karaçay, Malo-Karaçay ve Ust-Ceguta rayonları) nüfus artışı kaydedilmektedir, fakat bunu doğal artış olarak değerlendirmek gerekir. Karaçay nüfusunun belirgin artışının kaydedildiği bölgelerde, bunun Rus nüfusun azalmasıyla paralel gerçekleştiği görülmektedir. (Tablo 65 ve 66) 127 Tablo 65 Sayım Yıllarına ve Bölgelere Göre Karaçayların Nüfusu (kişi) ve Nüfus Artışı (%) 1959 1970 1979 1989 Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Çerkessk şehri 659 1,6 2.578 3,8 5.621 6,2 8.720 7,8 Karaçayevsk şehri 4.176 20,2 7.727 29,2 10.073 37,9 15.349 44,9 Adıge-Habl 144 0,6 144 0,5 321 1,3 882 3,3 Habez 717 3,2 172 0,7 258 1,0 140 0,5 Karaçay 14.573 70,3 16.990 78,1 17.499 77,3 18.600 73,9 Malo-Karaçay 14.134 70,0 20.439 69,6 23.334 72,8 27.531 75,2 Prikuban 7.757 30,6 13.629 42,1 14.829 47,0 16.267 49,7 Urup 4.200 17,4 3.167 13,9 3.315 14,9 3.474 15,9 Ust-Ceguta 13.703 48,0 19.129 52,9 20.460 53,6 24.012 51,8 Zelençuk 7.767 14,0 13.129 23,7 13.486 26,1 14.474 27,9 Kaynak: Etnosotsialnıye I etnopolitiçeskiye protsessı na yuge Rossii, Razdel 4 (Rusya’nın Güneyinde Etno-Sosyal ve Etno-Politik Süreçler, Bölüm 4), http://ippk.rsu.ru/sci_pub/regio_kurlek/a4_01.htm RAYONLAR Bölge Son dört SSCB sayımına göre Adıge-Habl, Habez ve Prikuban rayonlarında etnik grupların nüfusu ve oranı Tablo 66’da görülmektedir. Adıge-Habl’de dört sayımda da en büyük nüfusa ve orana sahip olan halk Nogaylardır; 1959’dan 1989’a oranları sürekli artmıştır. Đkinci sırada yer alan Rusların oranı aynı dönemde % 24,1’den % 18,9’a düşmüş ve 1989 sayımında az farkla Çerkeslerin gerisinde kalmışlardır. Çerkesleri % 17,2’den % 12,9’a düşen oranlarıyla Abazalar izlemektedir. Karaçaylar 1959’da % 0,6 olan ve 1989’da % 3,3’e çıkan oranlarıyla Adıge-Habl rayonundaki en az nüfuslu halktır. Habez rayonunda ise oranlar büyük ölçüde değişmektedir. Burada en büyük topluluk Çerkeslerdir. 1959 sayımında % 73,8 olan nüfus oranları 1989 sayımında % 78,3’e çıkmıştır. Đkinci sırayı, aynı dönemde nüfusları ve oranları çok artmayan Abazalar almaktadır. Daha sonra, azalan oranlarıyla Nogaylar, Ruslar ve Karaçaylar gelmektedir. 1959’dan 1989’a Rusların Habez’deki oranı yarı yarıya, Karaçayların ise dörtte birden fazla azalmıştır. 1959’da Rusların çoğunlukta olduğu Prikuban rayonunda 1970 sayımından itibaren Karaçaylar çoğunluğa geçmiştir. Karaçayların oranı 40 yılda % 30,6’dan % 49,7’ye çıkarken, Rusların oranı % 47,8’den % 24,7’ye inmiştir. Prikuban rayonunda hiç Çerkes nüfusu yoktur. Abazalar diğer iki rayondaki kadar nüfus oranına sahipken, Nogay oranı en düşük seviyede kalmaktadır. (Tablo 66). Başkent Çerkessk bu rayonda bulunmasına rağmen, rayon yönetimine bağlı olmadığı için nüfusu da rayon nüfusuna dâhil değildir. 128 Tablo 66 Sayım Yıllarına Göre Karaçay-Çerkes ÖB’nin Bazı Rayonlarında Etnik Grupların Nüfusu (kişi) ve Oranı (%) 1959 Nüfus Milliyet % 1970 Nüfus % 1979 Nüfus % Adıge-Habl Rus 5.384 24,1 5.184 19,3 5.169 20,3 Karaçay 144 0,6 144 0,5 321 1,3 Çerkes 4.382 19,3 4.582 17,0 4.876 19,1 Abaza 3.848 17,2 4.356 16,2 3.803 14,9 Nogay 7.153 32,0 8.999 33,5 9.404 37,0 Habez Rus 1.139 5,0 878 3,3 550 2,1 Karaçay 717 3,2 172 0,7 258 1,0 Çerkes 16.718 73,8 20.446 77,6 20.658 79,5 Abaza 3.221 14,2 3.810 14,5 3.647 14,1 Nogay 578 2,5 631 2,4 575 2,2 Prikuban Rus 12.128 47,8 11.023 34,0 8.946 28,4 Karaçay 7.757 30,6 13.629 42,1 14.829 47,0 Abaza 3.547 14,0 5.164 15,9 5.299 16,8 Nogay 273 0,4 313 1,0 297 0,9 Kaynak: Denisova, R.; Sotsialnıy status …, http://lgi.osi.hu/ethnic/csdb/doc/rDenisova.doc 1989 Nüfus % 5.105 882 5.141 3.468 10.053 18,9 3,3 19,1 12,9 37,8 140 140 21.092 4.113 640 2,3 0,5 78,3 15,3 2,4 8.095 16.267 5.291 294 24,7 49,7 16,2 0,9 Sovyetler birliği dönemi boyunca KÇÖB’nin en büyük nüfusunu oluşturan Rusları iki grupta ele almak gerekir. 19. yüzyılda bölgeye yerleştirilen Kazaklar çoğunlukla Urup ve Zelençuk rayonlarında yaşamaktadır. Sonradan, özellikle Sovyetler Birliği döneminde gelen göçmen Ruslar ise çoğunlukla şehirlerde yaşamaktadır. Sayım yıllarına göre Rusların KÇC rayonlarındaki nüfusu Tablo 67’de görülmektedir. 1959, 1970, 1979 ve 1989 nüfus sayımlarında Rus nüfusun her zaman çoğunlukta olduğu iki rayon Urup ve Zelençuk’tur. (Tablo 67). Ancak, buralarda 1959’da sahip oldukları oranı koruyamamışlar, Urup rayonunda % 80,7’den 1989’da % 76,6’ya, Zelençuk’ta da % 76,5’ten % 66,5’e düşmüşlerdir. Karaçay rayonu hariç diğer bütün rayonlarda da aynı durum söz konusudur. Rusların toplam nüfusa oranı, 1959-1989 arasında özellikle Prikuban, Malo-Karaçay ve Habez rayonlarında yarı yarıya düşmüştür. Adıge-Habl’de aynı derecede olmasa da düşüş vardır. Rus nüfusun oranının arttığı tek bölge Karaçay rayonudur. Bu, çoğunlukla Rusların yaşadığı kasabaların burada olmasıyla açıklanabilir. Ust-Ceguta rayonunun 1970’lerde diğer rayonların topraklarından parçalar alınarak oluşturulduğunu, nüfusunun çoğunu Rusların oluşturduğu başkent Çerkessk’in Prikuban rayonunda bulunmasına rağmen rayon nüfusuna dâhil olmadığını tekrar hatırlamak 129 gerekir. Bunlar göz önünde bulundurulduğunda, rayonların gerçek nüfusları ve oranları biraz değişecektir. 2002 nüfus sayımında rayonların etnik yapısına dair verilere ulaşılamamıştır. Tablo 67 Sayım Yıllarına Göre Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi Rayonlarında Rus Nüfusu (kişi) ve Oranı (%) 1959 1970 1979 1989 Nüfus Nüfus Nüfus Nüfus % % % % (kişi) (kişi) (kişi) (kişi) Adıge-Habl 5.384 24,1 5.184 19,3 5.169 20,3 5.105 18,9 Habez 1.139 5,0 878 3,3 550 2,1 140 2,3 Karaçay 1.798 8,7 1.107 5,1 1.043 4,7 2.633 10,5 M.-Karaçay 3.760 16,2 3.152 10,7 3.046 9,6 3.035 8,3 Prikuban 12.128 47,8 11.023 34,0 3.946 28,4 8.095 24,7 Urup 19.400 80,7 18.076 79,1 17.467 78,4 16.685 76,6 Zelençuk 42.480 76,5 40.109 72,3 36.136 70,0 34.577 66,5 Toplam 148.288 52,2 162.642 47,1 165.451 45,1 175.931 42,4 Kaynak: G.S.Denisova, “Russkoye naseleniye Severnogo Kavkaza: dinamika statusnıh pozitsiy i sotsialnoye samoçustviye (Kuzey Kafkasya’nın Rus Nüfusu: Statü Pozisyonlarının ve Sosyal Durumlarının Dinamiği). Veriler: Naseleniye Karaçayevo-Çerkesskoy avtonomnoy oblasti (KÇÖB Nüfusu), Çerkessk 1990. www.viuonline.ru/science/publ/bulleten/page1.html Yıllar/ Rayonlar Sovyetler Birliği’nin son nüfus sayımında (1989) Karaçay-Çerkes ÖB nüfusunun yerleşim yerlerine göre etnik dağılımı Tablo 68’de yer almaktadır. Rus nüfus 38 yerleşim yerinde çoğunluktadır ve ayrıca 5 yerde nüfusun yarısını oluşturmaktadır. Özellikle Kazak bölgeleri olarak bilinen Zelençuk ve Urup rayonlarında, Ust-Ceguta rayonunun ve Çerkessk şehrinin içinde bulunduğu Prikuban rayonunun bir kısmında Rus yerleşimleri çoğunluktadır. (Tablo 68) 144 yerleşim yerinden 64’ünde tamamen ya da çoğunlukla Karaçaylar yaşamaktadır. 45 Karaçay köyü üç rayonda (Karaçay, Malo-Karaçay ve kısmen Prikuban) toplanmıştır. Karaçaylar buralarda sırasıyla toplam nüfusun % 73,9’unu, % 75,2’sini ve % 49,7’ünü oluşturmaktadır. Kalan 19 Karaçay köyü dört rayona (UstCeguta, Zelençuk, Urup ve Adıge-Habl) dağılmıştır. Karaçaylar en fazla ilk üçünde, en az da sonuncusundadır. Smirnova’nın bu tablosunda Abaza yerleşimlerinin sayısı 12 olarak verilmektedir. (Tablo 68). Başka kaynaklara göre KÇC’de, Çerkeslerle karışık olan Psavuçe-Dahe ve Abazakt dışında 13 Abaza köyü vardır. Ust-Ceguta rayonunda 1 değil 2 Abaza köyü olmalıdır. 2002 yılında toplam yerleşim sayısı 139’a düşmüştür. 130 Tablo 68 1989 Yılında Rayonlara ve Etnik Grupların Nüfus Çoğunluğuna Göre Yerleşim Yerleri Rayonlar Bağlı Yerleşim Yerlerinin Sayısı (Şehirler Hariç) Çoğunlukta Oldukları Yerleşim Yerlerinin Sayısı Ruslar Karaçaylar Çerkesler Abazalar Nogaylar Osetler Rumlar Ruslar ve diğerleri aynı sayıda Adıge23 6 1 4 6 5 1 Habl Habez 15 12 2 1 Karaçay 23 3 15 1 1 3 Malo14 1 12 1 Karaçay Prikuban 26 4 18 2 2 Urup 17 13 4 Ust10 2 7 1 Ceguta Zelençuk 16 9 7 Toplam 144 38 64 17 12 6 1 1 5 Kaynak: Y.S. Smirnova. Karaçayevo-Çerkesiya: etnopolitiçeskaya i etnokulturnaya situatsiya//Đssledovaniya po prikladnoy i neotlojnoy etnologii. Moskova, 1993. № 48. Tablo 2, http://millet.narod.ru/smirnova2.html 1989 yılı sayımına göre etnik grupların rayonlara (illere) göre nüfusları ve oranları şöyledir. (Tablo 69). Bütün cumhuriyette nüfusun % 42,4’ünü oluşturan Ruslar, başkent Çerkessk’in nüfusunun % 67,8’ini, Karaçayevsk’in ise (bağlı yerleşimleriyle birlikte) % 38,5’ini oluşturmaktadır. Rusların nüfusun yarısından fazlasını oluşturduğu iki rayon (il) vardır (Ust-Ceguta’da % 76,5, Zelençuk’ta % 66,5). Urup ve Prikuban rayonlarında da büyük sayılabilecek Rus nüfus yaşamaktadır. (Şekil 8) Toplam KÇÖB nüfusunun % 31,2’sini oluşturan Karaçayların Çerkessk’teki nüfusu azdır (% 7,8). En büyük Karaçay yerleşimlerinden biri olan Karaçayevsk şehrinde ve bağlı yerleşimlerinde nüfusun % 44,9’u Karaçaydır. Tarihi Karaçay bölgesi olan rayonlarda nüfusun çoğunluğunu Karaçaylar oluşturmaktadır (Karaçay rayonu % 73,9 ve Malo-Karaçay rayonu % 75,2). Adıge-Habl ve Habez rayonlarında ise Karaçay nüfus çok azdır. Çerkeslerin nüfusun yarısından fazlasını oluşturduğu tek rayon Habez’dir (% 78,3). Adıge-Habl rayonundaki % 19,1 oranındaki nüfustan başka, hiçbir rayonda Çerkes nüfusu % 5’i geçmemektedir. Çerkessk’te ise oranları % 9’dur. Abazalar üç rayonda hemen hemen eşit olarak dağılmışlardır; Adıge-Habl’de % 12,9, Habez’de % 131 15,3 ve Prikuban’da % 16,2. Başkentteki ve Urup rayonundaki nüfus oranları ise KÇÖB toplam nüfusu içindeki oranlarına yakındır (% 6,5-% 6,8). Nogay nüfusu büyük ölçüde Adıge-Habl rayonunda toplanmıştır. % 37,8 nüfus oranıyla rayondaki en büyük grubu da oluştururlar. Diğer rayonlarda ise nüfusları ve oranları çok azdır. Yerli halklar dışında KÇÖB’de yerleşimi olan iki gruptan Rumların en fazla Prikuban (% 1,9) ve Adıge-Habl (% 1,3) rayonlarında, Osetlerin de Karaçay rayonunda (% 7,1) ve Karaçayevsk şehrinde (% 3,2) nüfus oranları vardır. (Tablo 69) 2002 sayımında rayonların ve şehirlerin etnik yapısına dair elimizde veri yoktur. Tablo 69 1989 Sayımında KÇÖB Nüfusunun Şehirlere ve Rayonlara (Đllere) Göre Etnik Yapısı (kişi, %) Rus % Karaçay % Çerkes % Abaza % Nogay % Oset % Rum % Diğer % TOPLAM Toplam Çerkessk 175.931 42,4 129.499 31,2 40.241 9,7 27.475 6,6 12.993 3,0 3.806 0,9 1.630 0,4 2.345 5,7 414.970 76.124 67,8 8.720 7,8 10.087 9,0 7.288 6,5 1.361 1,2 603 0,5 586 0,5 7.608 6,7 112.307 Karaçayevsk (Bağlı Yerl. Birlikte) 13.158 38,5 15.349 44,9 950 2,8 455 1,3 167 0,5 1.087 3,2 95 0,3 2.924 8,5 34.203 AdıgeHabl 5.105 18,9 882 3,3 5.141 19,1 3.468 12,9 10.053 37,8 25 0,1 339 1,3 1.863 6,6 26.876 Habez Karaçay 623 2,3 140 0,5 21.092 78,3 4.113 15,3 640 2,4 15 0,1 2.633 10,5 18.600 73,9 1.136 4,5 179 0,7 44 0,2 1.768 7,1 18 0,1 779 3,0 25.177 296 1,1 26.923 RAYONLAR (ĐLLER) MaloPrikuban Urup Karaçay 3.035 8.095 15.896 8,3 24,7 34,3 27.531 16.265 24.012 75,2 49,7 51,8 149 792 575 0,4 2,4 1,2 3.455 5.291 3.134 9,4 16,2 6,8 217 294 148 0,6 0,9 0,3 29 34 86 0,1 0,1 0,2 21 102 44 0,1 1,9 0,1 2.181 1.875 2.437 5,9 5,7 5,3 36.613 32.750 46.332 UstCeguta 16.685 76,6 3.474 15.9 110 0,5 28 0,1 22 0,1 53 0,2 12 0,1 1.385 6,5 21.769 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti 1991’de kurulduktan hemen sonra ciddi dağılma tehlikesi geçirmiştir. Çerkesler, Abazalar ve Nogaylar kendi cumhuriyetlerini, Rus Kazakları Zelençuk-Urup ve Batalpaşa cumhuriyetlerini ilan etmişlerdir. Ancak, yerli halkların nüfusu büyük ölçüde dağınık olduğundan ve iddia ettikleri sınırları birbirlerinin topraklarından geçtiğinden pratikte böyle bir şey mümkün olmamıştır. Yapılan referandumda ilginç şekilde en çok ayrılmak isteyenler Ruslar (Kazaklar) çıkmıştır. Zelençuk ve Urup rayonlarında çoğunluğu oluşturan Kazaklar KÇC’den ayrılıp Krasnodar Krayı’na bağlanmayı, bir kısmı da kendi Kazak bölgelerinin 132 Zelençuk 34.577 66,5 14.474 27,8 214 0,4 64 0,1 47 0,1 86 0,2 409 0,8 2.149 4,1 52.080 kurulmasını istemişlerdir. Diğer bölgelerde farklı sonuçlar çıkmasına rağmen çoğunluk Abaza Karaçay Çerkes Us t Ze le nç uk Ur up Rus –C eg ut a Ka ra ça M y al o– Ka ra ça y Pr iku ba n Ad ıg e– H Ha be z 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 ab l Yüzde cumhuriyetin olduğu gibi korunmasından yana oy kullanmıştır.99 Nogay Şekil 8. 1989 Sayımına Göre KÇÖB’de Etnik Grupların Bölgelere Dağılımı 2002 yılında yapılan son genel nüfus sayımı sonuçlarına göre, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde etnik dağılım fazla değişmemiştir. Karaçaylar cumhuriyetin yoğun olarak Karaçay, Malo-Karaçay, Ust-Ceguta, kısmen de Zelençuk ve Prikuban rayonlarında; Çerkesler ve Abazalar en yoğun Habez ve Adıge-Habl rayonlarında, dağınık olarak bütün rayonlarda yaşamaktadır. Abaza nüfus Ust-Ceguta rayonunda yoğunlaşmıştır. Abazalar ayrıca Malo-Karaçay rayonunun Krasnovostoçnıy ve Karaçay rayonunun Humara köylerinde yaşamaktadır. Nogaylar yoğun olarak Adıge-Habl rayonunda, Ruslar dağınık olarak cumhuriyetin bütün rayonlarında yerleşmiştir. Ruslar daha önce olduğu gibi Zelençuk (% 66,5), Urup (% 76,6) rayonlarında ve Çerkessk şehrinde (% 67,8) çoğunluğu oluşturmaktadır. Rus nüfus içinde en büyük oran, özellikle kırsal kesimde Kuban Kazaklarına aittir. (1989) Tablo 70’te “unvan sahibi” halkların ve Rusların nüfus hareketleri son iki nüfus sayımı sonuçlarına göre karşılaştırılmaktadır. KÇC’de nüfusun azalmasının başlıca nedeninin Rusların dışarıya göçü olduğu anlaşılmaktadır. (Sürekli nüfus esas alınmıştır). 99 Zolotuhin V.V., “Etnopolitiçeskaya konfrontatsiya … 133 Tablo 70 1989-2002 Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Milliyetlere Göre Nüfus Hareketleri (kişi) 1989 Sayımı (kişi) Nüfusun 1989-2001 Yıllarındaki Artışı Bundan: Genel Doğal Göç Artış Artış Artışı 2002 Sayımı (kişi) Karaçaylar ve 210.000 35.000 28.000 7.000 245.000 Çerkesler Ruslar 176.000 -22.000 -12.000 -10.000 154.000 Diğer 29.000 2.000 4.000 -2.000 31.000 milliyetler KÇC Toplam 415.000 15.000 20.000 -5.000 430.000 Kaynak: http://www.viu-online.ru/science/publ/buleten10/page12.html 1989 Yılına Göre 2002 Yılı, % Toplam Nüfusa Oranı, % 1989 2002 116.700 50,6 57,0 87.500 42,4 35,8 106.900 7,0 7,2 103.600 100 100 (2). Etnik Grupların Şehir ve Kır Nüfusları KÇC’de şehir oldukça yeni bir kavramdır. Bugün var olan dört şehirden Karaçayevsk 1929’da, başkent Çerkessk 1931’de, Teberda 1971’de ve Ust-Ceguta 1975’te şehir statüsü almıştır. Köy veya kasaba olarak kuruldukları ilk yıllardan Sovyetler Birliği dönemine kadar buralarda nüfusun hemen hemen tamamını Ruslar oluşturmuştur. Bu ilk dönemlerde yerli halklardan ancak zengin soylular şehirde oturuyorlardı. Sovyet döneminin ilk yıllarında Kislovodsk’ta 1500 Karaçay yaşıyordu. Tamamen Karaçayların yaşadığı Karaçayevsk’in 1934 yılında nüfusu 4 bin kişiydi. Etnik grupların 1926, 1959, 1970 ve 1979 sayımlarına göre şehirleşme oranını gösteren Tablo 71’e göre, 1926 yılında 54 Çerkes dışında yerli halklardan şehirde yaşayan yoktur. 1959 yılında Karaçayevsk’te ve Çerkessk’te yaşayan Karaçay nüfusu 4.800 civarındadır.100 Halklar Rus Karaçay Çerkes Abaza Nogay Toplam Nüfus 52.503 12.314 10.993 36.034 Tablo 71 KÇÖB’de Etnik Grupların Sayım Yıllarına Göre Şehir ve Kır Nüfusları 1926 1959 1970 Şehir Şehir Şehir Şehir Nüf. Şehir Nüf. Şehir Nüf. Toplam Toplam Toplam Nüf. Nüf. Nüf. Đçinde Đçinde Đçinde Nüfus Nüfus Nüfus (kişi) Oranı, (kişi) Oranı, (kişi) Oranı, % % % 141.843 162.442 82.327 23,9 165.451 67.830 4.839 7.1 97.104 12.286 3,6 109.196 54 0.4 24.145 1.146 5.9 31.190 3.665 1,1 34.430 18.159 1.271 6.3 22.896 2.781 0,8 24.245 36.657 2.372 6.5 11.062 1.635 0,5 11.872 100 1979 Şehir Nüf. (kişi) 105.170 24.926 6.984 5.345 2.517 Şehir Nüf. Đçinde Oranı, % 28,6 6,8 1,9 1,5 0,7 Volkova, N.G. “Changes in the ethnic composition of the urban population of the North Caucasus during the Soviet period”. Sociology in the USSR, New York: 1969. 134 KÇC’nin “unvan sahibi” halkları Karaçayların ve Çerkeslerin şehirleşme oranı 1959’dan sonra büyük ölçüde artmıştır. 1959’da bütün Rusya’daki Karaçayların % 10’u, Çerkeslerin de % 14’ü şehirlerde yaşamaktadır. Sonraki yıllarda Karaçayların şehirleşme hızı diğerlerine göre oldukça yüksek olmuştur. 1970 yılında şehirli Karaçay nüfusu 16.585 kişiye ulaşmıştır. 1979 sayımına göre de Karaçayların % 23’ü, Çerkeslerin % 20’si, Abazaların % 22’si ve Nogayların % % 21’i şehirlerde yaşamaktadır.101 Şehirlerde Karaçay nüfusunun artmasında önemli bir etken sosyal statü değişikliğidir. Bu, eğitim seviyesinin yükselmesi ve bölgesel hareketliliğin artmasıyla bağlantılıdır. Geleneksel örgütlenme yapısının korunduğu ve ekonomik kaynak sıkıntısı yaşandığı koşullarda bu sosyal hareketlilik kaynaklar üzerinde sahiplik ve tasarruf hakkı konusunda rekabeti artırmaktadır. Bu rekabet, nüfusları fazla olmasına rağmen, dışarıdan gelme göçmen konumları dolayısıyla dezavantajlı Ruslarla Karaçaylar arasında değil, benzer konumlardaki Karaçaylar ve Çerkesler arasında yaşanmaktadır. 1959 yılında şehir nüfusu içinde Karaçayların ve Çerkeslerin ağırlığı hemen hemen aynıyken (% 1,2 ve % 1,5), 1989 yılında Çerkesler şehirlerde nüfusun % 2,9’unu, Karaçaylar ise % 9,4’ünü oluşturuyordu.102 1989 yılında şehirleşme büyük oranda artmasına rağmen iki halkın da nüfusunun çoğu hala köylerde yaşıyordu. (Tablo 72). 2002 yılında, bir önceki sayıma göre şehirleşme hızı yavaşlamıştır. 13 yılda şehir nüfusu Karaçaylarda % 32,6’dan % 38’e, Çerkeslerde % 36’dan % 37,3’e çıkmıştır. 1989’da şehirleşme oranı Çerkeslerde daha fazlayken, 2002’de Karaçayların az farkla öne geçtiği görülmektedir. Tablo 72 Sayım Sonuçlarına Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Şehir ve Kır Nüfusları (kişi) ve Oranları (%) (Tüm Rusya) 1959 1979 1989 2002 Toplam Şehir, Kır, Toplam Şehir, Kır, Toplam Şehir, Kır, Toplam Şehir, Nüfus % % Nüfus % % Nüfus % % Nüfus % Karaçaylar 70.537 9,6 90,4 109.196 23 77 150.332 32,6 67.4 192.182 38.2 Çerkesler 28.986 14,1 85,9 34.430 20 80 50.764 36,1 63.9 60.517 37.3 101 Volkova, N.G. “Changes in the ethnic composition of the urban population of the North Caucasus during the Soviet period”. Sociology in the USSR, New York: 1969, s. 171. 102 “V Karaçayevo-Çerkesii mogut vnov obostritsya natsionalnıye problemı” (“Karaçay-Çerkes’te Etnik Problemler Yeniden Artabilir”), Regnum Haber Ajansı, http://www.interethnic.org/News/251203_2.html (Erişim: 02.09.2005) 135 Kır, % 61.8 62.7 1989 yılında yerli halkların nüfusu kırsal alanda daha fazladır (213.315 kişiden 146.486’sı). Rus nüfus şehirlerde, şehir tipi yerleşimlerde ve sanayi yerleşimlerinde toplanmıştır; buralarda Ruslar kırsal alana göre iki kat daha fazladır. % 48,6’lık şehir nüfusu oranı içinde Ruslar % 29 ile büyük çoğunluğu oluşturmaktadır. Dört yerli halkın şehirlerdeki toplam nüfusu Rusların ancak yarısı kadardır. Kır nüfusu içinde ise ağırlığı Karaçaylar oluşturmaktadır; % 13,4 oranındaki Rus nüfus da esas olarak Kazaklardır.103 Şehirlerde Rus nüfusun toplam nüfusa oranı şöyledir: Çerkessk’te % 67,8, UstCeguta’da % 49, Teberda’da % 46 ve Karaçayevsk’te % 47,1. Şehir tipi yerleşimlerde (kasabalarda) ise Rusların oranı daha yüksektir: Tsementnıy’da % 100, Udarnıy’da % 82,9, Orconikidzevski’de % 62,5, Pravokubanski’de % 54,5 ve Belaya Gora’da % 47. Tablo 73 1989 ve 2002 Sayımlarında Karaçay-Çerkes ÖB/Cumhuriyeti’nin Şehir ve Kır Nüfuslarına Göre Etnik Yapısı Şehir Kır Toplam Nüfus (kişi) % Nüfus (kişi) % Nüfus (kişi) % 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 KÇÖB/KÇC 201.655 193.300 48.6 44 213.315 246.170 51.4 56 414.970 439.470 100 100 Rus 120.361 29.0 55.570 13.4 175.931 147.878 42.4 33.65 Karaçay 38.812 9.4 90.637 21.8 129.449 169.198 31.2 38,50 Çerkes 12.110 2.9 28.131 6.8 40.241 49.591 9.7 11.28 Abaza 9.453 2.3 18.022 4.3 27.475 32.346 6.6 7.36 Nogay 3.297 0.8 9.696 2.3 12.993 14.873 3.1 3.38 Ukraynalı 4.663 1.1 1.645 0.4 6.308 3.331 1.5 0.76 Oset 1.852 0.4 1.954 0.5 3.806 3.333 0.92 0.76 Rum 798 0.2 832 0.2 1.630 1.349 0.4 0.31 Diğer 10.309 2.5 6.828 1.7 17.134 17.571 4.2 3.99 Kaynak: Y.S. Smirnova. Karaçayevo-Çerkesiya: etnopolitiçeskaya i etnokulturnaya situatsiya//Đssledovaniya po prikladnoy i neotlojnoy etnologii. Moskova, 1993. № 48. (Tablolar) Naseleniye Karaçayevo - Çerkesskoy avtonomnoy oblasti (statistiçeskiy sbornik po materialam Vsesoyuznıh perepisey). Çerkessk, 1990, s.45-46. http://millet.narod.ru/smirnova2.html 2002 sayımına göre KÇC yerli halklarının tüm Rusya’daki şehir ve kır/erkek ve kadın nüfusları Tablo 74’te görülmektedir. Cinsiyet oranları her halkta hemen hemen aynıdır. Toplam nüfusta erkek nüfusun oranı Karaçaylarda % 48,6, Çerkeslerde ve Abazalarda % 48,7, Nogaylarda ise % 48,4’tür. Şehir ve kır nüfuslarına göre de oranlar fazla değişmemektedir. Şehir nüfusunda erkeklerin toplam nüfusa oranı Karaçaylarda % 103 “Natsionalnıy sostav naseleniye SSSR. Po dannım Vsesoyuznoy perepisi naseleniya 1989 goda”. (“SSCB Nüfusunun Etnik Yapısı. 1989 Sovyetler Birliği Genel Nüfus Sayımı Verilerine Göre”). Moskova, 1991, s. 5-77, 142, 153. 136 48,4, Çerkeslerde % 47,9, Abazalarda % 47,7, Nogaylarda da % 48,6’dır. Kır nüfusunda ise aynı sırayla % 48,8, % 49,2, % 49,4 ve % 48,4’tür. (Tablo 74) Tablo 74 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Halklarının Şehir ve Kır/ Erkek ve Kadın Nüfusu (2002) (kişi) (Tüm Rusya) Karaçaylar Çerkesler Abazalar Nogaylar Erkek 35.507 10.828 7.777 9.393 Şehir Nüfusu Kadın Toplam 37.863 73.370 11.757 22.585 8.506 16.283 9.934 19.327 Erkek 57.947 18.660 10.691 34.524 Kır Nüfusu Kadın Toplam 60.865 118.812 19.272 37.932 10.968 21.659 36.815 71.339 137 Toplam Nüfus Erkek Kadın Toplam 93.454 98.728 192.182 29.488 31.029 60.517 18.468 19.474 37.942 43.917 46.749 90.666 B. NÜFUSUN DĐL DURUMU 2002 nüfus sayımı verilerine göre Rusya Federasyonu’nda 120 dil konuşulmaktadır ve bunlardan 80’i okullarda öğretilmektedir (1985 yılında sadece 44 dilin öğretimi yapılıyordu).104 1996 yılında kabul edilen “Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Halklarının Dilleri” yasasıyla kurucu beş halkın dili (Rusça, Abazaca, Karaçayca, Çerkesçe ve Nogayca) “devlet dili” olarak tanınmıştır. Pratikte ortak ve geçerli dil Rusça olsa da diğer dört dilde okullarda sınırlı eğitim, basılı yayın, radyo ve televizyon yayını yapılabilmektedir. Resmi tabelalar genellikle beş dilde yazılmaktadır. KÇC’de kayıtlı 45 farklı basılı yayın organı vardır. Düzenli olarak 23 gazete yayınlanmaktadır. Bunlardan beşi devlete aittir ve beş dilde yayınlanmaktadır: "Den Respubliki" (Rusça), "Karaçay" (Karaçayca), "Çerkes Heku" (Çerkesçe), "Abazaşta" (Abazaca), "Nogay Davısı" (Nogayca). 1 Aralık 1929 tarihinde kurulan “Radyo Komitesi”, 27 Mart 1992’de “KaraçayÇerkes Devlet Radyo ve Televizyon Kuruluşu”na dönüştürülmüştür. Bu kuruluşun haftalık televizyon yayınlarının % 66’sı Rusça (300 dk.), % 9,8’i (45 dk.) Karaçayca, % 8,8’i (40 dk.) Çerkesçe, % 8,8’i (40 dk.) Abazaca ve % 6,5’i (30 dk.) Nogaycadır. Haftalık radyo yayınlarının oranı ve süresi biraz daha fazladır: Rusça % 25,3 (4 saat), Karaçayca % 23,3 (3 s. 41 dk.), Çerkesçe % 22,7 (3 s. 35 dk.), Abazaca % 17,1 (2 s. 42 dk.), Nogayca % 11,6 (1 s. 50 dk.).105 1. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Konuşulan Diller Yerli halkların dillerinden Karaçayca ve Nogayca Türkçenin Kıpçak lehçesine aittir. Çerkesçe ve Abazaca ise Kafkas Dilleri grubundandır ve akraba dillerdir. Bu dillerin özellikleri kısaca şöyledir: a. Karaçayca Karaçayca Türkçenin Kıpçak veya Kuzeybatı grubuna ait bir dildir. Karaçaylar ve komşu Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’nde yaşayan Balkarlar aynı dili konuşurlar; bu 104 Groman, Şlomo, “V Rossii nasçitali 160 narodov” (“Rusya’da 160 Halk Sayıldı”), 16 Kasım- 22 Aralık 2003, Demografiya na sayte Şlomo Gromana, http://www.languagesstudy.com/demography/russia-languages.html (Erişim: 12.03.2005) 105 “Respublikanskoye televideniye i radioveşçaniye” (“Cumhuriyet Televizyonu ve Radyosu”), http://elbrusoid.org/content/kchr/p579.shtml (Erişim: 14.03.2006) 138 nedenle bu dil tek bir “Karaçay-Balkar dili” olarak adlandırılır. Karaçayca KÇC dışında Orta Asya’da, Türkiye’de ve Karaçayların yaşadığı Ortadoğu ülkelerinde (Suriye, Ürdün) konuşulur. Baksan ve Çegem olmak üzere iki lehçesi vardır. Karaçaycayı diğer Türk lehçelerinden ayıran başlıca özellikler şunlardır: Bazı kelimelerde baştaki «y» düşer (yahşi (iyi) yerine ahşi); tekil birinci ve ikinci şahıs takılarının ve iyelik hali takılarının son ünsüzü düşer (-man/-men yerine -ma/-me; san/sen yerine -sa/-se; -nın/-nin yerine -nı/-ni); sayılarda yirmili sistemin izleri görülür; Çerkesçeden ve Osetçeden alınmış kelimeler vardır. Karaçay yazı ve edebiyat dili Sovyetler Birliği döneminde oluşturulmuştur. 1924-26 yıllarında Arap alfabesi, 1926-36 yıllarında Latin alfabesi kullanılmıştır. 1936 yılından itibaren bugün de kullanılan, Rus harflerini esas alan alfabeye geçilmiştir.106 b. Nogayca Türkçenin Kıpçak veya Kuzeybatı koluna aittir. Nogayca üç lehçeye ayrılmaktadır: 1. Dağıstan’ın Nogay bölgesinde konuşulan Kara Nogay lehçesi; 2. Stavropol Krayı’nın Açikulak ve Neftekumsk bölgelerinde konuşulan asıl Nogay (Bu iki lehçenin konuşanları Step Nogayları diye adlandırılan grubu oluştururlar); 3. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde ve ayrıca Stavropol Krayı içindeki Mineralnıye Vodı’ya bağlı Kanglı köyünde (13.200 kişi) konuşulan Kuban Nogay veya Aknogay lehçesi. Kara Nogay ve asıl Nogay lehçeleri nispeten birbirlerine daha yakındır, Aknogay ise biraz daha farklıdır. Lehçe farklılıkları uzun coğrafi ayrılığın bir sonucudur. Kara Nogaylar sürekli Ruslarla ve Ermenilerle, Kuban Nogayları (Aknogaylar) Ruslar, Çerkesler, Abazalar ve Karaçaylarla etkileşim içinde olmuştur. Bu etkileşim özellikle Kuban Nogaylarının dil ve kültürü üzerinde derin etkiler bırakmıştır. Đlk önceleri Arap alfabesine dayanan Nogay yazı dili için 1928 yılında Latin alfabesi kabul edilmiştir. Dağıstan’da konuşulan Kara Nogay lehçesi yazı ve edebiyat dilinin temeli olmuştur. 1938’den itibaren Rus alfabesi esas alınmıştır.107 106 Anikanov M.V., Stepanov V.V., Susokolov A.A., “Titulnıye etnosı Rossiyskoy Federatsii”… 139 c. Çerkesçe Çerkesçe Kafkas Dilleri’nin Kuzeybatı Kafkas veya Abhaz-Adıge dilleri grubuna ait bir dildir. En belirgin özelliği ünsüzlerin zenginliği ve ünlülerin çok az olmasıdır. Batı ve Doğu (veya Kabardey) olmak üzere iki lehçesi vardır. Batı lehçesi Abzeh, Bjeduğ, Çemguy ve Şapsığ ağızlarından; Doğu (Kabardey) lehçesi de Büyük Kabardey, Besleney, Mozdok ve Kuban ağızlarından oluşur. Bu iki lehçe Sovyet ve Rusya dilbiliminde akraba fakat ayrı iki dil kabul edilir. Batı lehçesi “Adıgey dili”, Doğu lehçesi de “Kabardey-Çerkes dili” olarak adlandırılır. Batı lehçesi Adıgey Cumhuriyeti’nde, Doğu (Kabardey) lehçesi de Kabardey-Balkar ve Karaçay-Çerkes cumhuriyetlerinde konuşulur. Yazı ve edebiyat dili Batı Çerkesçesinde “Çemguy”, Doğu Çerkesçesinde “Büyük Kabardey” ağzı üzerine kurulmuştur. Bu ayrımdan dolayı küçük farklılıkları olan iki ayrı alfabe vardır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde 1936’dan beri kullanılan ve 59 harften oluşan alfabe Rus-Kiril harflerini esas almaktadır.108 Kabardey-Balkar ve Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde yaşayan Çerkesler aynı lehçeyi konuştuğundan Rusça litaratürde bu dil “Kabardey-Çerkes dili” olarak adlandırılır. Bu nedenle Çerkesçeyle ilgili bilgilerde bütün Rusya’ya ait veriler KÇC için gösterge değildir. d. Abazaca Abazaca Kafkas Dilleri grubunun Abhaz-Adıge koluna aittir. Abazaca için de dilbilimsel sınıflandırma ile Rusçadaki sınıflandırma farklıdır. Abazaca, Abhazya’da konuşulan “Apsuva” ile KÇC’de konuşulan Tapanta ve Şkaravua (Aşharuva) lehçeleri olarak üçe ayrılır. Rusça litaratürde ise Abhazya’da konuşulan “Abhazca” ile KÇC’de konuşulan “Abazince” ayrı diller kabul edilmektedir. 107 Gaciyeva N.Z., “Nogayski yazık” (“Nogay Dili”), Malopismennıye yazıki narodov SSSR (SSCB Halklarının Genç Yazılı Dilleri), Moskova- Leningrad, 1959; Kalmıkov Đ.H., Kereytov R.H., Sikaliyev A.Đ., “Nogaytsı” (“Nogaylar”), Çerkessk, 1988. 108 Hewitt, George, Encyclopedia of the Languages of Europe (edited by Glanville Price)//Turçaninov G.Tsagov M., “Grammatika Kabardinskogo Yazıka” (“Kabardey Dili Grameri”), SSCB Bilimler Akademisi, Moskova-Leningrad 1940; Yazıki Narodov SSSR (SSCB Halklarının Dilleri), IV. Cilt, Akademiya Nauk SSSR. 140 KÇC’de Abazaca için kabul edilen ilk alfabe 1933 yılında Kubina-Elburgan ağzı esas alınarak Latin temelli olarak hazırlanmıştır. 1938’de bugün kullanılan Kiril temelli alfabeyle değiştirilmiştir. Alfabede üçü işaret olmak üzere 68 harf vardır. Çerkesçe ve Abazaca önden ve sondan eklemeli dillerdir. Đsim çekim sistemi yoktur, buna karşılık fiil sistemi çok karmaşıktır. Fiillerin önüne ve sonuna şahıs, durum, yön, zaman v.d. bildiren takılar eklenir. Çerkesçede cins yokken, Abazacada şahıs zamirleri ve şahıs öntakıları erkek, kadın ve nesne olarak üçe ayrılır.109 2. Karaçayca, Çerkesçe, Abazaca ve Nogayca Konuşanların Nüfusu Kişilere SSCB’de konuşulan dillerden birini bilip bilmediği ilk kez 1970 sayımında sorulmuştur. KÇC’de hemen bütün sayımlarda anadilini kendi milliyetinin dili olarak bildirenler o milliyetin toplam nüfusuna yakındır. Aynı şekilde Rusçaya hâkimiyet oranı da yüksektir. Bu da her milliyetin büyük oranda kendi anadilini koruduğunu, aynı zamanda iki dilliliğin geniş ölçüde yaygın olduğunu göstermektedir. 1959 ve 1970 sayımlarının verileri karşılaştırıldığında, iki sayım arasında SSCB genelinde anadilini konuşma oranının % 94,3’ten 93,9’a gerilediği görülmektedir. (Tablo 75). Bu süreç genellikle Rusçanın anadili yerine geçmesi şeklinde işlemektedir. Ancak aynı dönemde Karaçay-Çerkes ÖB’nin üç yerli halkında anadilini konuşma oranı artmıştır. Bu halkların büyük oranda kendi bölgelerinde yaşamaları, geleneksel yaşam tarzlarını sürdürmeleri ve belli kültürel haklara sahip olmaları anadillerini korumalarını sağlamıştır. Tablo 75 1959 ve 1970 Nüfus Sayımlarına Göre Anadilini Bilme Oranı Milliyet Nüfus (kişi) 1959 1970 SSCB Toplam Nüfusu 208.827.000 241.720.000 Karaçay 81.000 113.000 Çerkes 30.000 40.000 Abaza 20.000 25.000 Kaynak: http://timonello.pisem.net/stat.html#top 109 Milliyetinin Dilini Anadili Sayanlar (%) 1959 1970 94,3 93,9 96,8 98,1 89,7 92,0 94,8 96,1 Genko A.N., “Abazinski yazık” (“Abaza Dili”), Moskova 1955; Chirikba, Viacheslav, “Distribution of Abkhaz Dialects in Turkey”, Proceeding of the Conference on Northwest Caucasian Linguistics, 10-12 October 1994, Đstanbul (edited by A.Sumru Özsoy), Novus forlag, Oslo 1995. 141 1979 sayımında SSCB nüfusunun % 93,1’i kendi milliyetinin dilini anadili olarak göstermiştir. 101 milliyetten 77’sinde SSCB halklarının dillerinden birini ikinci dil olarak serbestçe konuşan kişi sayısı % 50’den fazladır.110 1989 sayımı sonuçlarına göre Karaçaylarda ve Çerkeslerde anadilini konuşma oranı çok az da olsa düşmüştür. SSCB’deki 155.936 kişilik Karaçay nüfusunun 150.999’u (% 96,8) Karaçaycayı anadili saymaktadır. (Tablo 76). 4240 kişi Rusçayı (% 2,7), 697 kişi de (0,45) başka dilleri anadili saymaktadır. Karaçaycayı anadili saymayan ama serbestçe konuşabilen 620 kişi vardır. Karaçayların % 79,2’si (123.571 kişi) Rusçayı serbestçe konuşabildiğini, % 19,8’i de (30.877 kişi) Rusçaya hâkim olmadığını belirtmiştir. Tablo 76 1989 Sayımına Göre Karaçay-Çerkes ÖB Halklarının Dil Durumu Nüfus (kişi) Anadilini .............. Kabul Edenler (kişi) Kendi Milliyetinin Dili Rusça Diğer bir dil SSCB Karaçay 155.936 150.999 4.240 697 Nogay 75.181 67.591 2.569 5.021 Çerkes 52.363 47.322 3.321 1.720 Abaza 33.613 31.397 1.578 638 Rusya SFSC Karaçay 150.332 146.940 3.158 234 Nogay 73.703 66.641 2.154 4.908 Çerkes 50.764 46.474 2.648 1.642 Abaza 32.983 30.989 1.402 592 Kaynak: http://demography.narod.ru/data/ethlang89ru.html SSCB Dillerinden Birini Serbestçe Konuşabilenler (kişi) Kendi Diğer Rusça Milliyetinin bir dil Dili Rusçaya Hâkim Olmayan 620 405 395 229 123.571 59.618 39.970 26.254 868 668 749 1.238 30.877 14.490 11.249 5.892 541 367 344 195 119.939 58.781 39.202 25.899 369 505 566 1.159 29.483 14.050 10.652 5.730 1990’lardan itibaren şehirleşmenin artması, geleneksel yaşam tarzından çıkılması, radyo televizyonun ve yüksek öğretimin yaygınlaşması yavaş yavaş Rusçayı baskın dil haline getirmeye başlamıştır. Bununla birlikte yükselen milliyetçilik, etnik gruplar arasında yaşanan gerginlik, kimliğe ve dile verilen önemi artırmıştır. 2002 nüfus sayımı sonuçları Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde konuşulan diller ve KÇC halklarının tüm Rusya’daki dil durumu hakkında daha ayrıntılı veriler 110 “Sovetskiy narod v 1979” (1979’da Sovyet Halkı”), Nauka i Jizn (Bilim ve Yaşam), № 4, 1980, http://pavel-ambiont.com/nocomments/2005/07/10/45 (Erişim: 11.11.2005) 142 sunmaktadır. Daha önce belirtildiği gibi, tüm Rusya için geçerli verilerde şöyle bir durum söz konusudur. Karaçay-Çerkes Cumhuriyet’inde yaşayan Çerkeslerle Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’nde ve bu iki bölge dışındaki bazı köylerde yaşayan Çerkesler aynı dili ve lehçeyi konuşmaktadır. Dolayısıyla Rusya Federasyonu’nda “Kabardey-Çerkes dili” olarak belirtilen dili konuşanların sayısı sadece KÇC’li Çerkesleri göstermemektedir.111 Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’nde yaşayan Balkarlarla Karaçaylar da “Karaçay-Balkarca” olarak kaydedilen aynı dili konuşmaktadır. Dolayısıyla dil konusunda Karaçaylar ve Balkarlar birlikte ele alınmaktadır. Nogayca bilenlere, nüfus verilerinde olduğu gibi Dağıstan, Çeçenistan ve Stavropol’de yaşayan Nogaylar da dâhildir. Sadece Abazaca konuşanlar tümüyle Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’ndendir. (Tablo 77) Tablo 77 2002 Sayımına Göre Dil Bilenlerin Nüfusu Bilenlerin Sayısı (kişi) Abazaca 38.247 Karaçay-Balkarca 302.748 Nogayca 90.020 Kabardey-Çerkesçe 587.547 * Tüm Rusya’da dil durumunu belirtmeyen 1.420.544 kişidir. Dil KÇC dilleri arasında varlığını sürdürme konusunda en zor durumda olan Abazacadır. 1989 sayımı verilerine göre tüm Rusya’da Abazaların % 94’ü Abazacayı anadili saymaktadır. Ancak bu iyimser tabloya rağmen nüfuslarının azlığı nedeniye Abazaların dilleri ve kültürleri yok olma tehdidi altına girmiştir. Orta yaşın altındakilerde iletişim dili Rusça olmuştur.112 Karaçay, Nogay, Çerkes ve Abazalarda şehir ve kır nüfuslarına göre Rusça bilenlerin sayısını ve oranı şöyledir: Dört halkın da Rusçaya hâkimiyet oranı % 90’ın üzerindedir. En yüksek oran az farkla Abazalarda, en düşük oran da Nogaylardadır. Köylerde her halk için Rusça bilmeyenlerin sayısı artmaktadır. Rusça bilmeyenlerin 111 Çerkesçenin diğer lehçesi “Adıgey dili” olarak Adıgey Cumhuriyeti’nin resmi dilidir. Tlisova, Fatima, “Medlennoye isçeznovaniye abazin” (Abazaların Yavaş Yok Oluşu”), http://www.iwpr.net (Erişim: 18.06.2006). 112 143 çoğunluğunu muhtemelen yaşlılar oluşturmaktadır. Önceki yıllara göre Rusçaya hâkimiyetin arttığı da gözlenmektedir. (Tablo 78) Tablo 78 2002 Sayımına Göre KÇC Halklarının Rusçaya Hâkimiyeti (Tüm Rusya) Toplam Nüfus Nüfus Abaza Çerkes Karaçay Nogay 37.942 60.517 192.182 90.666 Rusça Bilenler 36.525 57.212 181.927 84.927 Şehir Nüfusu Nüfus 16.283 22.585 73.370 19.327 Kır Nüfusu Rusça Bilenler 16.027 22.293 71.302 18.721 Nüfus 21.659 37.932 118.812 71.339 Rusça Bilenler 20.498 34.919 110.625 66.206 Toplam Nüfus Đçinde Oranı, % 0,0 0,1 0,1 0,1 Rusça Bilenlerin Oranı, % 96,3 94,5 94,7 93,7 KÇC dışında yaşayan Karaçay, Nogay, Çerkes ve Abazaların Rusçaya hâkimiyet oranı doğal olarak artmaktadır. Rusya’nın diğer bölgelerinde yaşayan nüfusun sayısıyla Rusçaya hâkim olanların sayısı hemen hemen aynıdır. Moskova’da, Ural Federal Bölgesi’nin bazı birimlerinde ve komşu Kafkas bölgelerinde toplanan nüfus içinde Rusçaya hâkim olmadığını belirten çok az sayıda kişi vardır. Bunların, çocuklarının yanında yaşayan yaşlılar olduğu düşünülebilir. (Tablo 79) Tablo 79 2002 Nüfus Sayımına göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Halklarının Rusya Federasyonu Bölgelerindeki Nüfusu ve Rusçaya Hâkimiyeti Karaçay Nüfus (kişi) Merkez Federal Bölgesi (Tsentralnıy Federalnıy Okrug) Belgorod Oblastı Bryan Oblastı Đvanov Oblastı Kaluga Oblastı Kostroma Oblastı Kura Oblastı Lipetskaya Oblastı Moskova Oblastı Moskova şehri Orlov Oblastı Ryazan Oblastı Smolensk Oblastı Tambov Oblastı 33 15 26 29 4 56 21 428 823 37 46 43 28 Nogay Çerkes Abaza Rusçaya Hâkim Nüfus (kişi) Rusçaya Hâkim Nüfus (kişi) Rusçaya Hâkim Nüfus (kişi) Rusçaya Hâkim 33 15 25 29 4 56 21 422 811 37 45 43 28 21 13 18 78 17 7 22 106 158 14 49 17 75 21 13 18 78 17 7 22 99 158 14 47 17 75 3 6 17 12 5 14 63 142 520 3 19 4 6 3 6 17 12 5 14 63 140 517 3 19 4 6 2 3 6 5 5 52 191 3 6 9 2 2 3 6 5 5 52 188 3 6 9 2 144 Karaçay Nüfus (kişi) Tula Oblastı Tver Oblastı Vladimir Oblastı Voronej Oblastı Yaroslav Oblastı Kuzeybatı Federal Bölgesi (Severo-Zapadnıy Federalnıy Okrug) Arhangel Oblastı Nenets Özerk Bölgesi Kaliningrad Oblastı Karelya Cumhuriyeti Komi Cumhuriyeti Leningrad Oblastı Murman Oblastı Novgorod Oblastı Pskov Oblastı St. Petersburg şehri Vologod Oblastı Güney Federal Bölgesi (Yujnıy Federalnıy Okrug) Adıgey Cumhuriyeti Astrahan Oblastı Çeçenistan Cumhuriyeti Dağıstan Cumhuriyeti Đnguşetya Cumhuriyeti Kabardey-Balkar Cumhuriyeti Kalmuk Cumhuriyeti Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Krasnodar Krayı Kuzey Osetya – Alanya Cumhuriyeti Rostov Oblastı Stavropol Krayı Volgograd Oblastı Volga Federal Bölgesi (Privoljskiy Federalnıy Okrug) Başkurdistan Cumhuriyeti Çuvaş Cumhuriyeti Kirov Oblastı Mari El Cumhuriyeti Mordovya Cumhuriyeti Nijegorod Oblastı Orenburg Oblastı Penzen Oblastı Perm Oblastı Nogay Çerkes Abaza Rusçaya Hâkim Nüfus (kişi) Rusçaya Hâkim Nüfus (kişi) Rusçaya Hâkim Nüfus (kişi) Rusçaya Hâkim 45 92 24 103 26 44 92 23 103 26 123 34 2 88 13 123 34 2 87 13 7 9 5 36 14 7 9 5 36 14 1 6 4 12 3 1 6 4 12 3 35 2 54 28 84 67 73 22 19 323 36 35 2 54 28 84 66 72 22 19 319 36 15 2 28 5 53 40 119 19 6 98 8 15 2 28 5 53 40 119 19 6 97 8 14 2 18 13 29 34 56 10 5 115 6 14 2 18 13 29 34 56 10 5 115 6 7 1 5 1 33 19 18 3 5 59 6 7 1 5 1 33 19 18 3 5 59 6 64 96 15 65 9 1273 138 169.198 784 58 516 15.146 226 62 91 14 63 9 1234 138 159.312 778 56 515 14.893 224 15 4570 3572 38.168 1 409 90 14.873 219 194 206 20.680 168 15 4389 3216 34.518 1 397 89 14.267 218 193 205 19.888 165 642 45 13 47 26 725 56 49.591 4.446 83 163 2.097 79 636 45 13 47 25 708 56 46.477 4.309 83 163 2.078 79 71 26 7 20 514 27 32.346 196 21 76 3.300 36 70 26 6 19 506 27 30.975 194 20 76 3.277 36 81 13 21 9 27 61 64 19 75 80 13 21 9 27 61 64 19 75 30 7 11 8 14 43 2 23 30 7 11 8 14 42 2 23 22 6 15 7 3 27 26 4 26 22 6 15 7 3 27 26 4 26 5 6 7 1 3 14 5 1 18 5 6 7 1 3 14 5 1 18 145 Karaçay Nüfus (kişi) Nogay Rusçaya Hâkim Çerkes Abaza Nüfus (kişi) Rusçaya Hâkim Nüfus (kişi) Rusçaya Hâkim Nüfus (kişi) Rusçaya Hâkim Samara Oblastı 32 32 43 Saratov Oblastı 223 220 443 Tataristan Cumhuriyeti 62 61 29 Udmurt Cumhuriyeti 34 34 8 Ulyanov Oblastı 22 22 16 Ural Federal Bölgesi (Uralskiy Federalnıy Okrug) Çelyabin Oblastı 73 73 18 Kurgan Oblastı 6 6 1 Sverdlov Oblastı 78 74 19 Tümen Oblastı 210 205 4.272 Hantı Özerk Bölgesi – Yugra 69 66 2.502 Yamal-Nenets Özerk Bölgesi 97 95 1.708 Sibirya Federal Bölgesi (Sibirskiy Federalnıy Okrug) Altay Cumhuriyeti 4 3 6 Altay Krayı 79 79 23 Buryat Cumhuriyeti 35 34 9 Çitin Oblastı 22 22 23 Agin Buryat Özerk Bölgesi 1 Hakas Cumhuriyeti 28 28 13 Đrkut Oblastı 96 96 40 Ust-Ordın Buryat Özerk Bölgesi 4 4 13 Kemerovo Oblastı 75 75 18 Krasnoyar Krayı 123 117 380 Taymır (Dolgan-Nenets) Özerk Bölgesi 1 1 7 Evenk Özerk Bölgesi 1 Novosibirsk Oblastı 67 66 32 Omsk Oblastı 30 30 9 Tıva Cumhuriyeti 13 13 Tomsk Oblastı 19 19 8 Uzakdoğu Federal Bölgesi (Dalnevostoçnıy Federalnıy Okrug) Amur Oblastı 28 27 33 Çukça Özerk Bölgesi 6 6 2 Habarov Krayı 37 35 122 Kamçatka Oblastı 38 38 18 Koryak Özerk Bölgesi 2 2 Magadan Oblastı 11 11 29 Primorski Krayı 50 49 91 Saha Cumhuriyeti (Yakutistan) 66 65 358 Sahalin Oblastı 15 15 7 Yahudi Özerk Oblastı 8 8 18 Kaynak: 2002 Rusya Genel Nüfus Sayımı verileri, www.perepis2002.ru 42 434 27 8 16 33 62 14 7 3 33 62 14 7 3 18 26 7 4 8 18 26 7 4 8 17 1 19 4.179 2.447 1.671 32 30 562 368 162 32 30 559 366 161 10 5 19 456 292 156 10 5 19 450 289 153 6 23 9 23 1 13 40 13 18 370 7 1 32 9 8 1 26 3 17 1 15 39 7 28 67 6 1 24 29 29 18 1 26 3 17 1 15 39 7 28 66 6 1 23 29 28 18 7 6 3 7 30 21 41 1 13 12 3 6 7 6 3 7 30 21 41 1 13 12 3 6 33 2 122 18 29 91 351 7 18 9 1 26 33 5 8 26 64 27 10 9 1 26 33 5 8 26 64 27 10 2 4 17 6 14 20 11 - 2 4 17 6 14 20 11 - 146 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde yaşayan diğer etnik gruplardan, uzun süredir burada yaşamaktan veya evlilik ilişkilerinden dolayı yerel dilleri öğrenenler olmaktadır. Bu dillerden birini bilenlerin sayısının fazlalığı, mensup olunan etnik grubun KÇC’deki nüfusunun büyüklüğüyle, bu dilleri konuşan nüfusun büyüklüğüyle, yaşadıkları bölgede daha çok hangi dilin konuşulduğuyla ve öğrendikleri dilin kendi anadilleriyle yakınlığıyla ilgilidir. Örneğin Azeriler, Başkırlar, Kumuklar ve Tatarlar daha fazla sayıda Karaçayca ve Nogayca bilmektedir. Bazı sayılar da etnik gruplar arasındaki ilişkilerin göstergesidir. Ermeniler, Osetler ve Ruslar daha çok Çerkesçe bilmektedir. Tabloda Abazacaya yer verilmemiştir. Ancak Abazaların bir kısmının anadili olarak Çerkesçeyi benimsedikleri, anadili Abazaca olanların da çoğunlukla Çerkesçeyi bildikleri bilinmektedir. 2002 sayımı verilerine göre Çerkesçe, Karaçayca ve Nogayca bilen diğer etnik grupların nüfusu şöyledir: (Tablo 80) Tablo 80 Diğer Etnik Gruplardan KÇC Halklarının Dillerini Bilen Nüfus (2002 sayımı) (kişi) (Rusça Dışında) Milliyet/Dil Çerkesçe Karaçayca Nogayca Alman 62 44 12 Avar 169 183 238 Azeri 316 438 179 Başkır 8 45 33 Belorus 31 16 9 Buryat 2 1 Çeçen 209 292 233 Çuvaş 17 5 3 Dargi 122 168 293 Ermeni 222 174 84 Đnguş 122 67 21 Kabardey 507.371* 3.931 214 Kazak 146 221 684 Kumuk 138 273 612 Lezgi 113 68 38 Mari 8 3 1 Mordvin 5 7 2 Oset 1.559 453 26 Rus 4.735 2.302 814 Tatar 522 718 1.653 Ukraynalı 170 76 221 Udmurt 6 8 1 * KÇC’deki Çerkesler ile Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’ndeki Çerkesler birlikte alınmıştır. 147 C. OTURDUĞU YER ĐTĐBARIYLA NÜFUS Rusya’nın hem Çarlık ve Sovyetler döneminde hem de günümüzde idari yapısı, yerleşim yerlerinin sınıflandırılması ve adlandırılması Türkiye ile karşılaştırıldığında oldukça farklıdır. KÇC nüfusunun oturduğu yer itibarıyla incelenmesine geçmeden önce bu yapıyı tanımak faydalı olacaktır. 1. Yerleşim Yerlerinin Đdari Yapısı ve Gruplandırılması Tüm Rusya Federasyonu’nda olduğu gibi Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde de temel idari birim rayondur. Rayon, federal cumhuriyetler için Türkiye’de ilin karşılığıdır, ancak büyüklük olarak ilçeyle karşılaştırılabilir. KÇC’de sekiz rayon bulunmaktadır: Adıge-Habl, Habez, Karaçay, Malo-Karaçay, Prikuban, Urup, UstCeguta ve Zelençuk. (Şekil 9) Şekil 9. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin Đdari Bölgeleri ve Yönetim Merkezleri KÇC’nin sekiz rayonu içinde sadece Zelençuk ve Ust-Ceguta’nın nüfusu 50 binin üzerindedir. Üç rayon ise (Malo-Karaçay, Prikuban ve Habez) 30–40 bin arası nüfus grubuna girmektedir. Adıge-Habl ve Karaçay rayonları 20–30 bin arası 148 nüfuslarıyla aynı grupta yer alırlar. Cumhuriyet’in en az nüfuslu rayonu ise Urup’tur. (Tablo 81) Tablo 81 Nüfus Sayısına Göre Rayonların Gruplandırılması Rayon Sayısı Nüfus Sayısı Erkek Kadın 8 285.833 136.136 149.697 20.000’den az 1 18.654 8.856 9.798 20.001–30.000 2 54.681 25.973 28.708 Nüfusu 30.001–40.000 3 106.888 51.426 55.462 40.001–50.000 - 50.000’den fazla 2 105.610 49.881 55.729 Rusya Federasyonu’nda geçerli sınıflandırmaya göre, nüfusu 5000 ile 1 milyon arasında olan yerleşimler “şehir yerleşimi” olarak tanımlanmaktadır. Ancak KaraçayÇerkes Cumhuriyet’inde bunun istisnası çoktur. 11 şehir yerleşiminden 4’ü “şehir” (Çerkessk, Karaçayevsk, Ust-Ceguta, Teberda), 7’si de “şehir tipi yerleşim” statüsündedir (Dombay, Mednogorski, Novıy Karaçay, Orconikidzevski, Pravokubanski, Udarnıy ve Elbrusski). Ancak bu sınıflandırmanın biraz kendine özgü olduğunu belirtmek gerekir. Bir yerleşim yerinin statüsü nüfusundan çok önemini bilemediğimiz konumuna göre belirlenmektedir. Örneğin Teberda 7828 kişi nüfusuyla şehirdir; rayon merkezi olan Zelençukskaya ise 21.025 kişi nüfusuyla köydür. Dombay 403 kişi ve Elbrusski 242 kişi nüfuslarıyla “şehir tipi yerleşim” (kasaba) sayılırken, 15.052 nüfuslu Uçkeken köy statüsündedir. (Tablo 94). Şehir yerleşimlerinden 7’si (2 şehir ve 5 şehir tipi yerleşim) Karaçay rayonunda bulunmaktadır. Şehirlerden sadece başkent Çerkessk’in nüfusu yüz binin üzerindedir. Ust-Ceguta ve Karaçayevsk 20–50 bin nüfuslu şehirler grubunda yer almaktadır. Teberda’nın nüfusu ise 10 binin altındadır. Şehir tipi yerleşimlerin 7’sinin de nüfusu 5 binin altındadır. (Tablo 82) Çerkessk ve Karaçayevsk herhangi bir rayonun yönetimine bağlı olmayan “cumhuriyet şehirleri”dir. Bu statülerinden dolayı Çerkessk’in nüfusu, içinde bulunduğu Prikuban rayonuna; kendisine bağlı yerleşimlerle birlikte Karaçayevsk şehrinin nüfusu da Karaçay rayonuna dâhil değildir. (Tablo 94) 149 Tablo 82 Nüfus Sayısına Göre Şehirlerin ve Şehir Tipi Yerleşimlerin Gruplandırılması* 5000’den az Nüfus Nüfus Şehir Yerleşimi Sayısı Erkek Kadın Toplam Şehir Sayısı Erkek Kadın Toplam Şehir Tipi Yerleşim (Kasaba) Sayısı 11 87.637 105.894 193.531 4 80.910 98.177 179.087 - 7 7 Şehir Yerleşimlerinin Nüfus Grupları (kişi) 5000- 9999 10000–19999 20000–49999 50000–99999 7 1 - 6.727 7.717 14.444 3.589 4.238 7.827 1 2 - - - - - - - Nüfus - 52.360 63.884 116.244 1 24.961 30.055 55.016 - Erkek 6.727 6.727 Kadın 7.717 7.717 Toplam 14.444 14.444 * Şehir ve şehir tipi yerleşim yönetimlerine bağlı yerleşim yerleri hariç 1 24.961 30.055 55.016 2 3.589 4.238 7.827 100000–249999 - - 52.360 63.884 116.244 - - - - Şehir tipi yerleşimlerden (kasabalardan) dördü rayon (il) yönetimlerine bağlıdır. Novıy Karaçay ve Pravokubanski Karaçay rayonu yönetimine; Udarnıy, Prikuban rayonu yönetimine; Mednogorski de Urup rayonu yönetimine bağlıdır. (Tablo 83). Şehir tipi yerleşimlerden Dombay, Orconikidzevski ve Elbrusski ise idari olarak, sınırları içinde bulundukları Karaçay rayonuna değil doğrudan Karaçayevsk şehri yönetimine bağlıdır. (Tablo 84) Tablo 83 Rayon Yönetimine Bağlı Şehir Tipi Yerleşimlerin Nüfus Sayısına Göre Gruplandırılması Şehir Tipi Yerleşimler Toplam Tablo 84 Şehir Yönetimine Bağlı Şehir Tipi Yerleşimlerin Nüfus Sayısına Göre Gruplandırılması Toplam 5000’den az Şehir Tipi Yerl. Sayısı Erkek Kadın Toplam 4 4.892 5.675 10.567 Şehir Tipi Yerleşimler* 5000’den az 4 Şehir Tipi 3 Yerleşimlerin Sayısı Erkek 1.835 Kadın 2.042 Toplam 3.877 * Bunlara bağlı yerleşim yerleri hariç 4.892 5.675 10.567 150 3 1.835 2.042 3.877 Nüfusu 10 ile 5000 kişi arasında olan yerleşimler “kırsal yerleşim yeri” kabul edilmektedir. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde 10 kırsal yerleşim yerinin nüfusu 5000’in üzerinde olduğu halde “şehir tipi yerleşim” statüleri yoktur. Toplam 139 kırsal yerleşim yeri vardır. (Tablo 85). Nüfusu 1001–2000 kişi arasında olan kırsal yerleşimler çoğunluğu oluşturmaktadır. Kırsal yerleşimler “selo”, “aul” ve “stanitsa” olarak ayrılmaktadır. Yerli halklara (Karaçay, Nogay, Çerkes ve Abazalara) ait köyler “aul”, Kazak köyleri ise “stanitsa” olarak adlandırılmaktadır. Tablo 85 KÇC’de Rayonların, Yerleşim Yerlerinin ve Kırsal Yönetimlerin Sayısı Rayon Şehir 8 4 Şehir Tipi Yerleşim 7 Kırsal Yönetim 80 Kırsal Yerleşim 139 Nüfus gruplarına göre dağılıma baktığımızda, kırsal yerleşim yerlerinin Türkiye’deki köylere kıyasla oldukça büyük olduğu görülmektedir. Bu, askeri güvenlik kaygısıyla köyleri bir araya toplayan Çarlık yönetiminin ve altyapı sağlamak amacıyla Sovyetler Birliği’nin ilk dönemlerinde uygulanan iskân politikalarının sonucudur. (Tablo 86) Tablo 86 Nüfus Sayısına Göre Kırsal Yerleşim Yerlerinin Gruplandırılması* Toplam 10 daha (kişi) ve az 11–200 (kişi) Kırsal Yerleşimler 1001– 201–500 501–1000 2000 (kişi) (kişi) (kişi) Kırsal Yerl. 139 2 18 25 28 Sayısı Erkek 117.844 13 855 4.528 9.738 Kadın 128.095 7 773 4.670 10.319 Toplam 245.939 20 1.628 9.198 20.057 Nüfus * Bu tabloya kimsenin yaşamadığı kırsal yerleşim yerleri dâhil edilmemiştir. 151 2001– 5000 (kişi) 5000’den fazla (kişi) 30 26 10 21.329 23.092 39.391 43.543 41.990 45.691 44.421 82.934 87.681 KÇC’de bağlı kırsal yerleşim yeri sayısı 40’ı geçen rayon yoktur. 8 rayondan 6’sına bağlı kırsal yerleşim sayısı da 20’den azdır. (Tablo 87) Tablo 87 Kırsal Yerleşim Sayısına Göre Rayonların Gruplandırılması Kırsal Yerleşimlerin Sayısı Toplam Rayon sayısı Erkek (kişi) Kadın (kişi) Toplam (kişi) 1–20 8 116.155 126.208 242.363 6 86.111 93.416 179.527 21–40 2 30.044 32.792 62.836 8 rayon, bağlı kırsal yönetim sayısı bakımından eşit sayıda iki gruba dâhildir. 4 rayona 6–10 arası, diğer 4 rayona da 11–15 arası kırsal yönetim bağlıdır. (Tablo 88) Tablo 88 Kırsal Yönetim Sayısına Göre Rayonların Gruplandırılması Toplam Rayon Sayısı Erkek (kişi) Kadın (kişi) Toplam (kişi) 8 116.155 126.208 242.363 Kırsal Yönetim Sayısı 1–5 6–10 11–15 4 4 60.579 55.576 65.929 60.279 126.508 115.855 KÇC’de mevcut 80 kırsal yönetimden büyük çoğunluğuna (63) bağlı kırsal yerleşim sayısı 1-2’dir. 17’sine bağlı kırsal yerleşim ise 3-5’dir. (Tablo 89) Tablo 89 Kırsal Yerleşim Sayısına Göre Kırsal Yönetimlerin Gruplandırılması Toplam Kırsal Yönetim Sayısı Erkek (kişi) Kadın (kişi) Toplam (kişi) 80 116.155 126.208 242.363 Kırsal Yerleşimlerin Sayısı 1–2 3–5 63 17 89.118 27.037 97.118 29.090 186.236 56.127 Türkiye’de tam karşılığı olmayan bir idari yapı, “selskaya administratsiya” veya “selski sovyet” olarak adlandırılan kırsal yönetimdir. Kırsal yönetim, birkaç kırsal yerleşimin yerel yönetim organlarının ortak kararıyla oluşturulan tek bir yerel 152 yönetimtir. Birkaç kırsal yerleşimin tek bir yönetim altında birleşmesiyle oluşan belde denebilir. KÇC’de toplam 242.363 kişinin yaşadığı 80 kırsal yönetimden hiçbirinin nüfusu 10.000 kişiyi geçmemektedir. Sayıca en fazla olan kırsal yönetimler nüfusu 2001–3000 kişi arasında olanlardır. (Tablo 90) Tablo 90 Nüfus Sayısına Göre Kırsal Yönetimlerin Gruplandırılması Nüfusu (kişi) Kırsal Yön. Sayısı Erkek Kadın Toplam Toplam 500 ve Daha az 5011000 10011500 15012000 20013000 30014000 40015000 50017000 7000’den Fazla 80 4 9 11 11 18 8 6 9 4 3.275 3.464 6.739 6.557 6.848 13.405 9.063 9.770 18.833 20.819 22.578 43.397 12.672 14.023 26.695 12.684 13.609 26.293 24.858 27.412 52.270 116.155 126.208 242.363 784 793 1.577 25.443 27.711 53.154 En fazla kırsal yönetimin bağlı olduğu rayon, 13 kırsal yönetimle Karaçay rayonudur. Diğer rayonlara bağlı kırsal yönetim sayısı ise şöyledir: Prikuban rayonu 12, Adıge-Habl rayonu 11, Habez rayonu 11, Malo-Karaçay rayonu 10, Zelençuk rayonu 9, Ust-Ceguta rayonu 8, Urup rayonu 6.113 KÇC’nin idari yapısında geçmiş yıllarda bazı değişiklikler yapılmıştır. 1970 yılında 7 olan rayon sayısı, Ust-Ceguta rayonunun kurulmasıyla 8’e çıkmıştır. Pregradnaya rayonunun adı da sonradan Urup olarak değiştirilmiştir. Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra KÇC’de yapılan idari değişiklikler ilginç bir durumu göstermektedir. Yerleşim yerlerinin statüsünün zamanla yükselmesi beklenirken tersi olmuş, şehir tipi yerleşimler kırsal yerleşim yerine dönüştürülmüştür. 1992’de Adıge-Habl rayonuna bağlı Erken-Şahar, 1995’te Urup rayonuna bağlı Kurcinovo, 1996’da Zelençuk rayonuna bağlı Arhız ve 1997’de Urup rayonuna bağlı Urup şehir tipi yerleşimleri kırsal yerleşim yerine dönüştürülmüştür. Muhtemelen, şehirlere ve KÇC dışına göçlerle buralarda nüfusun azalması bunda etkili olmuştur. 113 Selskiye naselennıye punktı RSFSR (po dannım Vsesoyuznoy perepisi naseleniya 1989 g.) (Rusya SFSC’nin Kır Yerleşimleri (1989 SSCB Genel Nüfus Sayımı verilerine göre)), Moskova.: Rusya Devlet Đstatistik Komitesi (Goskomstat), 1991 – 367 s..Karaçayevo-Çerkesskaya SSR (230) 153 Rusya Federasyonu parlamentosu tarafından, dilleri ve kültürleri yok olma tehdidi altında olan halkları korumak için çıkarılan yasaya dayanarak Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Abazalar için bir rayon (il) kurulması kararı alınmıştır. 29 Aralık 2005 tarihinde KÇC devlet başkanının imzaladığı kararnameyle Abaza rayonunun geçici yönetimi kurulmuş, 2007 yılında da rayonun kurulmasının tamamlanması planlanmaktadır. Beş rayona dağılmış olan Abaza yerleşimlerinin çoğunu içine alacak yeni rayonunu yönetim merkezi Kubina köyü olacaktır.114 2. Kır-Şehir Nüfusu ve Şehirleşme Yerleşim yeri olarak şehir, bütün Kuzey Kafkasya için olduğu gibi KaraçayÇerkes Cumhuriyeti için de nispeten yeni bir kavramdır. Đlk şehirlerin temeli 19. yüzyıl başından itibaren kurulan Rus kaleleri ve istihkâmlarıdır. Buralarda nüfus ilk kurulduğu yıllarda tamamen ya da büyük çoğunlukla Ruslardan oluşmaktadır. Yerli nüfusun şehirleşmesi 20. yüzyılda başlamış ve bugün ancak nüfusun yarısına ulaşmıştır. Şehirlerin kuruluş tarihleri çok eski değildir. Başkent Çerkessk 1804 yılında askeri istihkâm olarak kurulmuş, 1931 yılında şehir statüsü almıştır. Đkinci büyük şehir Ust-Ceguta 1861 yılında kurulmuş, 1975 yılında şehir statüsü almıştır. Teberda’nın kuruluşu 1868, şehir statüsü alması 1971 yılındadır. 1926 yılında kurulan Karaçayevsk ise 1929’da şehir statüsü almıştır. KÇC nüfusunun yıllara göre şehir ve kır nüfusları ve oranları Tablo 91’de görülmektedir. 1959 yılında toplam nüfusun üçte birinden fazlası kırsal alanda yaşamaktadır. Sonraki yıllarda şehirleşme belli bir hızda devam etmiş, fakat 1992 yılından itibaren şehir nüfusunda düşüş görülmeye başlamıştır. Bunun başlıca nedeni, şehirlerde yaşayan nüfusun çoğunlukla Rus olması ve Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra cumhuriyeti terk etmeleridir. Dışarıya göç, son yıllarda hızı azalmakla birlikte devam etmektedir ve bu da en başta şehir nüfusunun azalmasına yol açmaktadır. 114 “Abaza rayonunun geçici yönetimi resmi olarak kuruldu.”, www.09biz.ru, (Erişim: 18.01.2006) 154 Tablo 91 Karaçay-Çerkes ÖB/Cumhuriyeti’nin Yıllara Göre Şehir-Kır Nüfusları ve Oranları Toplam Nüfusa Oranı (%) Toplam Nüfus Şehir Nüfusu Kır Nüfusu (kişi) (kişi) (kişi) Şehir Nüfusu Kır Nüfusu Karaçay Çerkes Karaçay Çerkes Karaçay Çerkes Karaçay Çerkes Karaçay Çerkes 1939 ÖB ÖB ÖB ÖB ÖB ÖB ÖB ÖB ÖB ÖB 150.000 93.000 11.000 29 139.000 64.000 7,3 31,2 92,7 68,8 1959 278.000 65.000 213.000 23,4 76,6 1970 345.000 113.000 232.000 32,7 67,3 1975 361.000 149.000 212.000 41,2 58,8 1979 368.000 160.000 208.000 43,4 56,6 1985 396.000 182.000 214.000 46,0 54,0 1986 396.000 182.000 215.000 46,0 54,0 1989 418.000 204.000 214.000 49,1 50,9 1990 422.000 207.000 215.000 49,1 50,9 1991 427.000 211.000 216.000 49,3 50,7 1992 431.000 213.000 218.000 49,5 50,5 1993 434.000 208.000 226.000 47,9 52,1 1994 434.000 207.000 227.000 47,7 52,3 1995 436.000 207.000 229.000 47,6 52,4 1996 436.000 201.000 235.000 45,9 54,1 1998 436.000 193.000 243.000 44,1 55,9 1999 436.000 193.000 243.000 44,3 55,7 2000 435.000 192.000 243.000 44,0 56,0 2001 433.000 191.000 242.000 44,1 55,9 2002 439.000 193.000 246.000 44,0 56,0 2003 440.000 194.000 246.000 44,0 56,0 2004 437.000 193.000 244.000 44,2 55,8 2005 435.000 192.000 243.000 44,2 55,8 Kaynak: Regionı Rossii: statistiçeskiy sbornik. V 2 t. T. 1 Goskomstat Rossii. - M:, 1999. s. 34-35; www.mojgorod.ru; www.elbrusoid.ru; www.kchr.info; www.gsk.ru; www.sci.aha.ru; http://rfdata.al.ru Yıllar Sayım yıllarına göre şehir ve kır nüfusları grafik olarak Şekil 10’da, nüfus oranları da Şekil 11’de görülmektedir. 1939 yılı için, o tarihte ayrı birimler olan Karaçay ve Çerkes özerk bölgelerinin ortalama değerleri esas alınmıştır. 155 Nüfus (bin kişi) 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 418 368 345 278 213 439 232 214 208 246 204 193 1989 2002 160 113 65 1959 1970 1979 Toplam Şehir Köy Yüzde Şekil 10. Sayım Yıllarına Göre KÇC’nin Şehir ve Kır Nüfuslarının Artışı 81 77 57 67 51 56 Köy Şehir 19 23 1939 1959 43 33 1970 1979 49 44 1989 2002 Şekil 11. Sayım Yıllarına Göre KÇC’de Şehir ve Kır Nüfusu Oranları 2002 yılında 1989 sayımına göre şehir nüfusu % 49’dan % 44’e düşmüştür. Kır nüfusu ise % 51’den % 56’ya çıkmıştır. Đç göçün istikameti kırsal alandan şehirlere olmakla beraber, kırsal alanda doğurganlık hızının daha yüksek olması ve cumhuriyeti terk eden Rus nüfusun şehirli olması şehir nüfusu oranını düşürmüştür. 2002 genel nüfus sayımı sonuçlarına göre Rusya Federasyonu’nun toplam nüfusunun % 73,3’ü şehirlerde, % 26,7’si kırsal alanda yaşamaktadır. KÇC nüfusunun 156 şehirleşme oranı ise Rusya geneline göre oldukça düşüktür. 2002 sayımına göre KÇC nüfusunun % 46’sı (245.939 kişi) kırsal alanda, % 44’ü (193.300 kişi) şehir yerleşimlerinde yaşamaktadır. Şehirli nüfusun da % 40,7’si (179.087 kişi) 4 şehirde, % 3,3’ü (14.444 kişi) şehir tipi yerleşimlerde (kasaba) yaşamaktadır. Sayımdan sonraki yıllarda da bu oran değişmemiştir. Yerleşim yerlerine göre KÇC nüfusunun dağılımı Şekil 12’de şekilde görülmektedir. %3 % 56 % 41 Şehir Şehir Tipi Yerleşim Kırsal Yerleşim Şekil 12. 2002 Sayımında KÇC Nüfusunun Yerleşim Yerlerine Göre Dağılımı KÇC’de etnik grupların şehirleşme süreci ve oranı “Nüfusun Etnik Yapısı” bölümünde incelenmiştir. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin Sovyetler Birliği dönemine ait, rayonlara (illere) göre nüfus verileri bulunamamıştır. Etnik grupların rayonlara göre dağılımında daha ayrıntılı veriler mevcuttur. (Bölüm IV-A, Nüfusun Etnik Yapısı). 1998-2005 yılları arasına ait verilere göre, bu dönemde rayonların nüfus artış hızı oldukça düşüktür. (Tablo 92). Yedi yılda en büyük artış dört bin kişi ile Habez rayonunda olmuştur. Adıge-Habl, Karaçay, Urup ve Zelençuk rayonlarının nüfusları azalmıştır. 2000 yılından itibaren gözlenen nüfus düşüşünün başlıca nedeni dışarıya göçtür. 157 Tablo 92 1998-2005 Yıllarında Rayonların (Đl) Nüfusu (kişi) Rayon 1998 2000 2001 2002 2004 Adıge-Habl 28.800 29.000 28.900 28.400 27.900 Habez 28.200 28.600 28.500 31.900 32.000 Karaçay 26.000 25.300 25.100 26.300 25.700 Malo-Karaçay 37.700 37.900 38.000 39.500 39.500 Prikuban 34.500 34.600 34.500 35.500 35.300 Urup 22.100 21.900 21.700 18.700 18.400 Ust-Ceguta 50.400 50.200 50.000 52.200 51.900 Zelençuk 53.300 53.600 53.300 53.400 52.500 2005 27.500 32.200 25.400 39.600 35.000 18.200 51.500 52.000 Son iki sayım arasında bazı rayonların nüfusunda büyük değişiklik olmuştur. Altı rayonda nüfus artış hızı genel olarak düşüktür. Đki rayonda ise olağandışı değişiklik görülmektedir. Rusların dış göçüne bağlı olarak Urup rayonunda nüfus % 59,7 azalmış, Karaçayların iç göçüne bağlı olarak Ust-Ceguta’da ise % 139,8 artmıştır. (Tablo 93) Tablo 93 1989 ve 2002 Sayımlarına Göre Rayonların (Đl) ve Rayon Merkezlerinin Nüfusu RAYON (ĐL) Adıge-Habl Habez Karaçay Malo-Karaçay Prikuban Urup Ust-Ceguta Zelençuk TOPLAM Nüfus (kişi) 1989 2002 26.876 28.426 26.923 31.885 25.177 26.255 36.613 39.456 32.750 35.547 46.332 18.654 21.769 52.196 52.080 53.414 414.970 439.470 RAYON MERKEZĐ Adıge-Habl Habez Karaçayevsk Uçkeken Kavkazski Pregradnaya Ust-Ceguta Zelençukskaya TOPLAM Nüfus (kişi) 1989 2002 3.775 3.650 5.308 5.781 21.582 22.113 13.872 15.052 3.771 3.039 6.853 6.566 29.225 32.903 20.455 21.025 105.041 109.100 2002 nüfus sayımına göre sekiz rayon içinde en büyük nüfusa sahip iki rayon Zelençuk ve Ust-Ceguta’dır. Zelençuk’ta hiç şehir yerleşimi olmamasına rağmen burada yoğun Rus nüfusu yaşamaktadır. Ust-Ceguta ise yoğun yerleşim yanında, başkent Çerkessk’ten sonra en büyük nüfuslu şehir olan Ust-Ceguta’nın bulunduğu rayondur. Yüzölçümü nispeten büyük olmasına rağmen Karaçay rayonu nüfus olarak sondan ikinci sıradadır; sınırları içinde bulunan 2 şehir ve 5 kasabanın nüfusu rayon nüfusuna dâhil değildir. Son yıllarda nüfusu hemen hemen hiç değişmemiştir. (Tablo 94) 2002 genel nüfus sayımına göre rayonların ve rayon merkezlerinin, şehir yerleşimlerinin ve nüfusu 3.000’den fazla olan kırsal yerleşimlerin nüfusları Tablo 94’te yer almaktadır. 158 Tablo 94 2002 Nüfus Sayımına Göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Yerleşim Yerlerinin Nüfusu* Toplam (kişi) Erkek (kişi) Kadın (kişi) 439.470 205.481 Şehir Nüfusu 193.531 Kır Nüfusu Toplam Nüfus Đçinde (%) Erkek Kadın 233.989 46,8 53,2 87.637 105.894 45,3 54,7 245.939 117.844 128.095 47,9 52,1 116.244 52.360 63.884 45,0 55,0 37.393 16.985 20.408 45,4 54,6 33.817 15.296 18.521 45,2 54,8 22.113 9.872 12.241 44,6 55,4 7.827 3.589 4.238 45,9 54,1 403 184 219 45,7 54,3 3.232 1.530 1.702 47,3 52,7 242 121 121 50,0 50,0 3.576 1.689 1.887 47,2 52,8 Adıge-Habl Rayonu (Đl) – Kır Nüfusu 28.426 13.514 14.912 47,5 52,5 Adıge-Habl Aulu (rayon merkezi) 3.650 1.691 1.959 46,3 53,7 Đkon-Halk Aulu 4.202 2.043 2.159 48,6 51,4 Erken-Şahar 4.152 1.881 2.271 45,3 54,7 16.422 7.899 8.523 48,1 51,9 53.414 25.486 27.928 47,7 52,3 21.025 9.892 11.133 47,0 53,0 Đspravnava St-tsa 4.586 2.061 2.525 44,9 55,1 Kardonikskaya St-tsa 7.796 3.632 4.164 46,6 53,4 Kızıl-Oktyabrski Aulu 3.587 1.770 1.817 49,3 50,7 Storojevaya St-tsa 7.951 3.987 3.964 50,1 49,9 Diğer Kırsal Yerleşim Yerleri 8.469 4.144 4.325 48,9 51,1 26.255 12.459 13.796 47,5 52,5 5.121 2.402 2.719 46,9 53,1 Novıy Karaçay (şty) 2.163 1.069 1.094 49,4 50,6 Pravokubanski (şty) 2.958 1.333 1.625 45,1 54,9 21.134 10.057 11.077 47,6 52,4 4.287 2.052 2.235 47,9 52,1 16.847 8.005 8.842 47,5 52,5 Karaçay – Çerkes Cumhuriyeti Çerkessk şehri Karaçayevsk Şehri (Bağlı Yerleşim Yerleriyle Birlikte) Şehir Nüfusu: Karaçayevsk şehri (Karaçay rayonu merkezi) Teberda şehri Dombay (şehir tipi yerleşim) Orconikidzevski (şty) Elbrusski (şty) Kır Nüfusu (Mara Ayağı) Diğer Kırsal Yerleşim Yerleri Zelençuk Rayonu (Đl) - Kır Nüfusu Zelençukskaya St-tsa (rayon merkezi) Karaçay Rayonu (Đl) Şehir Nüfusu Kır Nüfusu Kumış Avulu Diğer Kırsal Yerleşim Yerleri 159 Toplam (kişi) Malo-Karaçay Rayonu (Đl) – Kır Nüfusu Erkek (kişi) Kadın (kişi) Toplam Nüfus Đçinde (%) Erkek Kadın 39.456 18.903 20.553 47,9 52,1 15.052 7.275 7.777 48,3 51,7 Krasnıy Vostok Köyü 3.297 1.595 1.702 48,4 51,6 Krasnıy Kurgan Köyü 3.229 1.488 1.741 46,1 53,9 Pervomayskoye Köyü 5.322 2.491 2.831 46,8 53,2 Tereze Köyü 6.307 3.042 3.265 48,2 51,8 Diğer Kırsal Yerleşim Yerleri 6.249 3.012 3.237 48,2 51,8 35.547 17.048 18.499 48,0 52,0 1.137 518 619 45,6 54,4 34.410 16.530 17.880 48,0 52,0 Kavkazski (rayon merkezi) 3.039 1.369 1.670 45,0 55,0 Drujba Köyü 3.139 1.536 1.603 48,9 51,1 Psıj Aulu 6.810 3.262 3.548 47,9 52,1 Çapayevskoye Köyü 4.552 2.245 2.307 49,3 50,7 16.870 8.118 8.752 48,1 51,9 18.654 8.856 9.798 47,5 52,5 4.309 1.972 2.337 45,8 54,2 14.345 6.884 7.461 48,0 52,0 Pregradnaya St-tsa (rm) 6.566 3.232 3.334 49,2 50,8 Kurcinovo Köyü 4.216 1.903 2.313 45,1 54,9 Diğer Kırsal Yerleşim Yerleri 3.563 1.749 1.814 49,1 50,9 Ust-Ceguta Rayonu (Đl) 52.196 24.395 27.801 46,7 53,3 Şehir Nüfusu - Ust-Ceguta şehri (rm.) 32.903 15.089 17.814 45,9 54,1 Kır Nüfusu 19.293 9.306 9.987 48,2 51,8 Novaya Ceguta Aulu 3.718 1.794 1.924 48,3 51,7 Sarı-Tüz Aulu 3.174 1.512 1.662 47,6 52,4 Diğer Kırsal Yerleşim Yerleri 12.401 6.000 6.401 48,4 51,6 Habez Rayonu (Đl) – Kır Nüfusu 31.885 15.475 16.410 48,5 51,5 Habez Aulu (rayon merkezi) 5.781 2.750 3.031 47,6 52,4 Ali-Berdukovski Aulu 5.071 2.427 2.644 47,9 52,1 Besleney Aulu 3.175 1.538 1.637 48,4 51,6 17.858 8.760 9.098 49,1 50,9 Uçkeken Köyü (rayon merkezi) Prikuban Rayonu (Đl) Şehir Nüfusu – Udarnıy (şty) Kır Nüfusu Diğer Kırsal Yerleşim Yerleri Urup Rayonu (Đl) Şehir Nüfusu – Mednogorski (şty) Kır Nüfusu Diğer Kırsal Yerleşim Yerleri * Rayonların, şehir yerleşimlerinin, rayon merkezlerinin ve nüfusu binden fazla olan kırsal yerleşim yerlerinin nüfusu 160 a. Şehirlerin Nüfusu KÇC’nin dört şehrinden sadece başkent Çerkessk’in nüfusu yüz binin üzerindedir. Şehir sayısı az olduğu için her birini ayrı ayrı ele almak aydınlatıcı olacaktır. Şehirlerin toplu halde yıllara göre nüfusları Tablo 98’de görülmektedir. 19892005 arasındaki 16 yılda Çerkessk ve Ust-Ceguta’nın nüfusu çok az artmış, diğer iki şehrin ise azalmıştır. Özellikle 2000 yılından sonra dış göçe bağlı olarak nüfusta azalma görülmektedir. Tablo 95 1989-2005 Yıllarında Şehirlerin Nüfusu (kişi) Çerkessk Ust Ceguta Karaçayevsk Teberda 1989 112.300 29.200 21.500 8.800 1992 118.700 31.600 21.600 8.900 1996 119.900 31.500 20.900 8.300 1998 121.300 31.400 15.500 8.100 2000 121.700 31.500 14.800 7.600 2001 120.700 31.400 14.600 7.400 2002 116.200 32.900 22.100 7.800 2003 116.200 32.900 22.100 7.800 2004 116.900 32.500 21.400 7.700 2005 117.100 32.100 20.900 7.600 (1). Çerkessk Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin başkenti Çerkessk cumhuriyetin en kuzeyinde, Kuban nehrinin doğusunda, dağ önü olarak adlandırılan bölgede bulunmaktadır. (44°13' enlem, 42°03' boylam). Prikuban rayonu içinde yer almasına rağmen rayon yönetimine bağlı değildir. Genel şehir planlaması 1956 yılında yapılmıştır. Şehir Merkez, Güney ve Kuzey olmak üzere üç bölgeye (mikrorayon) ayrılmıştır. Eski Kazak stanitsasının (köy) bulunduğu, eğri dar sokaklarıyla en eski bölgeyi içine alan Merkez, şehrin endüstri, ulaşım, idari ve kültür merkezi olmuştur. En büyük kamu binaları (Sovyet Evi, belediye, kütüphane, dram tiyatrosu, postane, Kuban Oteli) burada toplanmıştır. “Yeşil Ada” parkı da bu bölgede bulunmaktadır. 1957’den itibaren gelişmeye başlayan Kuzey esas olarak endüstri, Güney de çiftlik tipi özel evlerin toplandığı bölgeler olmuştur. Şehirden 18 km. mesafede mesire yeri olarak kullanılan ve su sporları yapılan Batalpaşa gölleri bulunmaktadır; göller sonradan baraj gölüne dönüştürülmüştür. Şehrin güneyinde, Ust-Ceguta şehri yakınlarında bronz çağından (MÖ 3-2 bin yıl) kalma kurganlar vardır. 161 Çerkessk’in nüfusu 2005 yılı itibarıyla 117.100 kişidir. Tablo 96’da görüldüğü gibi, dönem dönem farklılık gösterse de nüfus artış hızı düşüktür. 2000 yılından itibaren de nüfusu azalmaya başlamıştır. Tablo 96 Çerkessk Şehrinin Yıllara Göre Nüfusu (kişi) 1897 1926 1939 1959 1962 1967 1970 8.100 19.000 28.600 41.700 47.000 57.000 67.200 1973 1976 1979 1982 1986 1989 1992 75.000 83.000 90.800 96.000 105.000 113.060 118.700 1996 1998 2000 2001 2002 2003 2005 119.900 121.300 121.700 120.700 116.200 116.200 117.100 Son iki sayım arasında Çerkessk nüfusu % 2,8’lik küçük bir artış göstermiş, kadın erkek oranı ise 13 yılda hiç değişmemiştir. Tablo 97 1989 ve 2002 Genel Nüfus Sayımlarına Göre Çerkessk Şehrinin Erkek ve Kadın Nüfusu (kişi) Erkek Kadın Toplam Nüfus Đçinde (%) Toplam Erkek Kadın 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 52.614 52.360 60.446 63.884 113.060 116.244 45,0 45,0 55,0 55,0 1989 sayımına göre Çerkessk’te nüfusun çoğunluğunu Ruslar oluşturmaktadır (% 67,8). Yerli halklar içinde en büyük nüfusa Karaçaylar sahip olmasına rağmen şehirdeki oranları Çerkeslerden düşüktür. Abazaların Çerkessk’teki nüfus oranı KÇÖB’deki oranlarıyla hemen hemen aynıdır (% 6,5). (Tablo 98) Tablo 98 1989 Sayımına Göre Çerkessk Nüfusunun Etnik Yapısı Halk Rus Çerkes Karaçay Abaza Ukraynalı Nogay Ermeni Diğer Toplam Nüfus (kişi) 76.124 10.087 8.702 7.288 2.454 1.361 1.353 4.938 112.307 162 Oran (%) 67,8 9,0 7,7 6,5 2,2 1,2 1,2 4,4 100 Çerkessk ilk olarak 1804 yılında Kuban Sınır Hattı’nda askeri istihkâm olarak kurulmuştur. Buranın 4 km. kadar güneyinde, 30 Eylül 1789’da Osmanlı ordusuna karşı kazanılan savaşın anısına, Osmanlı ordusunun komutanı Battal Paşa’ya istinaden “Batalpaşinsk” adı verilmiştir. 1825 sonbaharında Stavropol Eyaleti’nden getirilen ilk Kazak yerleşimciler istihkâmın çevresine yerleştirilmiş ve böylece Batalpaşinskaya stanitsası kurulmuştur. 1846 yılında takas ticaret merkezi açılmıştır. 1869 yılında stanitsayı şehir yapma girişimi olmuştur, ancak çevredeki büyük toprakların sahipleri buna karşı çıkmış ve engellemiştir. Nüfusu Rusya’nın değişik bölgelerinden gelenlerle sürekli artmıştır. Fakat bölgenin ekonomik önemi, Rusya’yla gerekli ulaşım ağı olmadığı için yavaş artmıştır. Buradan geçen Rostov-Vladikafkas demiryolu hattının açılmasıyla Batalpaşinskaya hızla gelişmiş, yeni mahalleler oluşmuş, merkezinde ticari işletmeler ve katedral açılmıştır. Kuban Oblastı’nın güneydoğusunda önemli bir merkez haline gelmiştir. Batalpaşinskaya stanitsası 1880 yılından itibaren Batalpaşa Uyezdi’nin (1886’dan itibaren Otdel) yönetim merkezi olmuştur. 1931 yılında şehir statüsü almış, 1934 yılında adı Sulimov olarak değiştirilmiştir. (Ural’da Sovyet iktidarı için mücadele eden, Rusya SFSC Halk Komitesi başkanının adı). 1937’de Sulimov tutuklanıp kurşuna dizilince şehre, o zamanki içişleri halk komitesinin tutuklama ve idam sorumlusu N.Đ. Yejov’un adı verilmiş ve Yejovo-Çerkessk olmuştur. 1939’da Yejov da tutuklanınca şehrin adından onun adı atılarak sadece Çerkessk olarak adlandırılmıştır. Đkinci Dünya Savaşı sırasında, 11 Ağustos 1942’den 17 Ocak 1943’e kadar şehir Alman işgali altında kalmıştır. Çerkessk, 1922’den itibaren Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi’nin, 1926’dan itibaren Çerkes Ulusal Bölgesi’nin, 1928-43 yılları arasında Çerkes Özerk Bölgesi’nin, 1957 yılından itibaren Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi’nin yönetim merkezi, 1991’den itibaren de Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin başkenti olmuştur. Armavir-Bakü hattından ayrılan Nevinnomıssk-Ceguta demiryolu ağı üzerinde şehrin tren istasyonu vardır. 1828-1878 yıllarında yapılan Askeri Sohum Yolu’nun 163 (şimdi otoyol) başlangıç noktasıdır. Makine yapımı, kimya, elektro-teknik, hafif sanayi ve gıda sanayi kolları gelişmiştir. Soğutucu, lastik-teknik, düşük voltajlı aygıt, çimento fabrikaları çalışmaktadır. Đnşaat malzemeleri üretilmektedir.115 (2). Ust-Ceguta Kuban nehrinin doğu kıyısında, Askeri Sohum Yolu üzerinde, Çerkessk’in 15 km. güneyinde bulunmaktadır. Ust-Ceguta rayonunun yönetim merkezidir. Nevinnomıssk’tan Armavir-Prohladnaya demiryoluna bağlanan hat üzerinde istasyonu vardır. Stavropol Kanalı Kuban’dan başlangıcını Ust-Ceguta yakınlarında alır. Çerkessk’ten sonra en büyük nüfusa sahip şehirdir. 1959’dan itibaren nüfusu hızla artmış, SSCB’nin dağılmasından sonra düşme eğilimine girmiştir. (Tablo 99) Tablo 99 Ust-Ceguta Şehrinin Yıllara Göre Nüfusu (kişi) 1959 1970 1979 1989 4.400 6.500 19.200 29.225 1992 1996 1998 2000 31.600 31.500 31.400 31.500 2001 2002 2003 2005 31.400 32.900 32.900 32.100 Ust-Ceguta nüfusunun cinsiyet oranı son iki sayım arasında biraz değişmiştir. 1989 yılında erkek nüfusun oranı % 47,1 iken, 2002 yılında % 45,9’a düşmüştür. Bu doğal nedenlerden çok erkeklerin çalışma amacıyla daha büyük şehirlere gitmesiyle açıklanabilir. (Tablo 100) Tablo 100 1989 ve 2002 Genel Nüfus Sayımlarında Ust-Ceguta Şehrinin Erkek ve Kadın Nüfusu (kişi) Toplam Nüfus Đçinde (%) Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 13.777 15.089 15.448 17.814 29.225 32.903 47,1 45,9 52,9 54,1 115 “Karaçayevo-Çerkesskaya Respublika” (“Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti”), Rossiya - Entsiklopediçeski spravoçnik (Rusya - Ansiklopedik Kılavuz), s. 45-50. Feniks Yay., Rostov na Donu, 2001. http://www.mojgorod.ru, http://www.dombayinfo.ru/region_info/info, http://ine.ru/ (Erişim: 19.11.2004) 164 1861 yılında, Kuban’dan gelip yerleşen Kazaklar tarafından Ust-Cegutinskaya adıyla stanitsa olarak kurulmuştur. Bugün nüfusu çoğunlukla Karaçaylardan oluşmaktadır. Adını Kuban’ın sağ kolu Ceguta nehrinin ağzında bulunmasından alır (Ceguta (Cögetey) Karaçayca - "ıhlamur deresi”; “Ustye” Rusça - nehir ağzı). 1975 yılında şehir statüsü almıştır. 1990’ların başında inşaat malzemeleri üretimi gelişmeye başlamıştır. Betonarme ürünleri, çimento, kireç, silikat tuğla fabrikaları çalışmaktadır. (3). Karaçayevsk 43°16' enlem, 41°55' boylam coğrafi konumunda bulunan Karaçayevsk şehri, Skalistıy sıradağlarının uzantılarında, Teberda nehrinin Kuban’a karıştığı yerde, Askeri Sohum Otoyolu üzerinde, Ceguta demiryolu istasyonundan 45 km. mesafede ve Çerkessk’in 60 km. güneybatısında bulunmaktadır. Karaçay rayonunun yönetim merkezidir. “Cumhuriyet şehri”dir, yani herhangi bir rayon yönetimine bağlı değildir. Teberda şehri, Dombay, Orconikidzevski ve Elbrusski şehir tipi yerleşimleri Karaçayevsk şehrine bağlıdır. Nüfusu 1989’a kadar yüksek sayılabilecek bir hızda artmıştır. Bu tarihten sonra düşme eğilimine girmiştir, ancak 2002 sayımında artmış görünmektedir. Tablo 101 Karaçayevsk Şehrinin Yıllara Göre Nüfusu (kişi) 1959 9.600 1992 21.600 2001 14.600 1970 14.800 1996 20.900 2002 22.100 1979 16.900 1998 15.500 2003 22.100 1989 21.500 2000 14.800 2005 20.900 Bir önceki sayıma göre 2002’de Karaçayevsk şehrinin nüfusunda % 2,5 artış görülmektedir. Ancak bağlı şehirlerde ve şehir tipi yerleşimlerde durum farklıdır. Orconikidzevski dışında bütün şehir yerleşimlerinin nüfusu azalmıştır. Özellikle, turizm kenti olan Dombay’ın nüfusu dörtte bire düşmüştür. Genel olarak şehir nüfusundaki düşüş, kadın erkek oranının kadınlar lehine bozulması, 1990’larda bozulan ekonomiye 165 bağlı olarak erkek nüfusun Karaçayevsk’e, cumhuriyetin ve Rusya’nın diğer şehirlerine gittiğini göstermektedir. Tablo 102 1989 ve 2002 Genel Nüfus Sayımlarında Karaçayevsk Şehrinin Erkek ve Kadın Nüfusu (kişi) Toplam Nüfus Đçinde (%) Erkek Kadın Toplam Erkek 1989 Karaçayevsk (Bağlı Yerleşim Yerleriyle Birlikte) Şehir Nüfusu: 2002 1989 16.985 2002 1989* 20408 2002 1989 37393 2002 Kadın 1989 45,4 2002 54,6 16.587 15.296 18.892 18.521 35.479 33.817 46,8 45,2 53,2 54,8 Karaçayevsk şehri 9.640 9.872 11.942 12.241 21.582 22.113 44,7 44,6 55,3 55,4 Teberda şehri 4.393 3.589 4.447 4.238 8.840 7.827 49,7 45,9 50,3 54,1 Dombay (şty) 876 184 725 219 1.601 403 54,7 45,7 54,3 54,3 1.466 1.530 1.662 1.702 3.128 3.232 46,9 47,3 53,1 52,7 64,6 50,0 35,4 50,0 Orconikidzevski (şty) Elbrusski (şty) 212 121 116 121 328 242 Kır Nüfusu - Mara 1.689 1.887 3.576 Ayağı * Karaçayevsk’in 1989 sayımına ait kırsal nüfus (Mara Ayağı) verileri bulunamamıştır. 47,2 52,8 Karaçayevsk yeni bir şehirdir. 1926 yılında Georgiyevsk köyü olarak kurulmuştur. 1929 yılında şehir statüsü almış ve adı Mikoyan-Şahar olarak değiştirilmiştir. (Sovyet parti ve devlet adamı A.Đ. Mikoyan’ın adından). Karaçaylar 1944’te Orta Asya’ya sürgün edildikten sonra Karaçayca kökenli bütün yer adları haritalardan silinmiş, şehrin adı da Kluhori olarak değiştirilmiştir. 1957 yılında Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi kurulduğunda bugün kullanılan üçüncü adını almıştır. Şehirde klima, betonarme ürünler üreten fabrikalar, bira, süt, ekmek fabrikaları vardır. Devlet Pedagoji Enstitüsü de Karaçayevsk’te bulunmaktadır. (4). Teberda Büyük Kafkas dağlarının kuzey yamaçlarında, 1280–1420 m. rakımda, Kuban’ın batı kolu olan Teberda nehri vadisinde kurulmuştur. (43°32' enlem, 41°30' boylam). Askeri Sohum Yolu üzerinde, Armavir-Bakü hattı üzerindeki Ceguta istasyonundan 90 166 km., Çerkessk’ten de 105 km. güneydedir. Đdari olarak Karaçayevsk şehir yönetimine bağlıdır. Yüksekliği 3300 metreye kadar ulaşan dağlarla (doğuda Kelbaşı, Kaşkay; batıda Lısaya, Ullu Hatipara ve Gitçe Hatipara) çevrilidir. Teberda vadisi ve dağların yamaçları iğne ve geniş yapraklı ormanlarla kaplıdır. Kışları iklim yumuşak, yazın ılıman sıcaktır. Ocak ayı hava sıcaklığı ortalaması -3°C, ağustos ayı ortalaması 15– 16°C’dir. Yıllık yağış ortalaması, en çok mayıs ayında olmak üzere 700 mm.dir. Bu iklim koşulları nedeniyle tüm Rusya’da ünlü bir tatil merkezidir. Ekonomisi turizme bağlı olduğundan, SSCB’nin dağılmasından sonra bozulan ekonomik yapı nedeniyle zaten çok olmayan nüfusu azalmaya başlamıştır. Tablo 103 Teberda Şehrinin Yıllara Göre Nüfusu (kişi) 1959 1970 1979 1989 4.400 6.500 6.600 8.800 1992 1996 1998 2000 8.900 8.300 8.100 7.600 2001 2002 2003 2005 7.400 7.800 7.800 7.600 Son iki sayıma göre Teberda nüfusu da, diğer birçok şehir gibi azalmıştır. Kadın erkek oranının kadınlar lehine bozulması, erkek nüfusun çalışma amaçlı dışarıya göçünü göstermektedir. Tablo 104 1989 ve 2002 Genel Nüfus Sayımlarında Teberda Şehrinin Erkek ve Kadın Nüfusu (kişi) Toplam Nüfus Đçinde (%) Toplam Erkek Kadın Erkek Kadın 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 1989 2002 8840 7827 4393 3589 4447 4238 49,7 45,9 50,3 54,1 Teberda 1868 yılında Karaçaylar tarafından kurulmuştur. Đlk olarak Ojay Bayçora’nın ailesinden 40 hane yerleşmiştir; bu nedenle köy bir süre onun soyadıyla “Bayçoralanı Kabak” olarak anılmıştır. Daha sonra yanına kurulduğu nehrin adıyla, Teberda olarak adlandırılmıştır. 167 1925 yılında verem hastaları için ilk sanatoryum açılmıştır. 1929 yılında şehri tipi yerleşim, 1971 yılında da şehir statüsü almıştır. 1970’li yıllarda "Gornoye Uşçelye" (Dağ Vadisi), "Kluhori" v.d. sanatoryumlar, "Teberda", "Azgek" gibi turistik oteller işletmeye açılmıştır. 1936 yılında, Teberda şehrini de sınırları içine alan “Teberda Milli Parkı” kurulmuştur. 85.000 hektar alana sahip bu milli park Zelençuk ve Teberda nehirlerinin yukarı kesimlerini kaplar. Bu arazide Kafkasya’nın 186 endemik bitki türü yetişmekte ve 137 tür omurgalı hayvan yaşamaktadır.116 b. Şehir Tipi Yerleşimlerin (Kasabaların) Nüfusu Nüfus artışı bakımından en kötü durumda olanlar şehir tipi yerleşimlerdir. Ekonomisi genellikle büyük bir işletmeye bağlı, nüfusu da çoğunlukla göçmen Ruslardan oluşan bu kasabalar ekonomik gerilemeyle birlikte göçten kaynaklanan nüfus kaybına uğramışlardır. En büyük nüfus kaybı turizm merkezi olan Dombay’da olmuştur. Tablo 105 Şehir Tipi Yerleşimlerin Yıllara Göre Nüfusu (kişi) Dombay Elbrusski Mednogorski Novıy Karaçay Orconikidzevski Pravokubanski Udarnıy 1989 1601 328 5516 2138 3128 3627 1221 2000 1500 300 5300 2100 2800 3300 1000 2002 403 242 4309 2163 3232 2958 1137 2004 400 200 4300 2100 3200 2800 1100 2005 400 200 4200 2100 3100 2700 1100 1990’lı yıllarda kırsal yerleşime dönüştürülen şehir tipi yerleşimlerin 1989 sayımına göre nüfusları ise şöyledir: Adıge-Habl rayonuna bağlı Erken-Şahar 4974 kişi; Urup rayonuna bağlı Urup 1390, Kurcinovo 5110 kişi; Zelençuk rayonuna bağlı Arhız 1932 kişi.117 116 “Kratkaya harakteristika regiona” (Bölgenin Kısa Tasviri”), http://www.dombayinfo.ru/region_info (Erişim: 12.06.2005). 117 “ Đtogi Vsesoyuznoy perepisi naseleniya 1989 g.” (“1989 Sovyetler Birliği Genel Nüfus Sayımı Sonuçları”), C. 1, Demoscope Weekly, № 243 - 244, 17-30 Nisan 2006, www.demoscope.ru (Erişim: 28.11.2005) 168 3. Doğum Yerine Göre Nüfus 2002 nüfus sayımı sonuçlarına göre, KÇC’nin 439.470 kişilik nüfusu içinde KÇC’de doğanların sayısı 347.721 kişidir (% 79). (Tablo 106). Kalan 91.749 kişi içinde en büyük grubu 33.271 kişi ile eski SSCB ülkelerinde doğanlar oluşturmaktadır. Bilindiği gibi 1944 yılında Karaçaylar Orta Asya’ya sürgün edilmiş ve 13 yıl orada kalmışlardır. Dolayısıyla, KÇC’de yaşayan Karaçayların 45–58 yaş grubu sürgünde bulundukları yerlerde doğmuştur (Kazakistan’da 12.356, Kırgızistan’da 7.561 kişi). 44.66 kişi ile ikinci sırada Ukrayna doğumlular yer almaktadır. KÇC’deki Rus-Kazak nüfus içinde Ukrayna kökenlilerin fazla olması bunda etkili olmalıdır. Rusya’nın diğer bölgelerinde doğanlar içinde en büyük ağırlığı yakın bölgelerde, özellikle Stavropol (19.946 kişi) ve Krasnodar (6.974 kişi) kraylarında doğanlar tutmaktadır. Çeçenistan’da doğanların sayısı da nispeten yüksektir (2.255 kişi). KÇC’de doğan ve Rusya’nın diğer bölgelerinde yaşayan nüfus 388.135 kişidir. (1989’da 311.154 kişi). Bu nüfus içinde en büyük ağırlığı Stavropol ve Krasnodar kraylarında yaşayanlar oluşturmaktadır (19.105 ve 3442 kişi). 1000 kişiden fazla KÇC doğumlu nüfusun yaşadığı Rusya’nın diğer bölgeleri Rostov Oblastı (1438 kişi), Kabardey-Balkar Cumhuriyeti (1151 kişi), Moskova şehri (1861 kişi) ve Ural Federal Bölgesi’nin Tümen Oblastı (1033 kişi) ile ona bağlı Yamal-Nenets Özerk Bölgesi’dir (1033 kişi). Yürütülen büyük ekonomik projelere bağlı olarak özellikle Nogaylar bu uzak bölgelerde yoğunlaşmıştır. (Tablo 106) 169 Tablo 106 2002 Nüfus Sayımında Doğum ve Đkamet Yerine Göre KÇC Nüfusu (kişi) ........... bölgesinde doğan ve KÇC’de yaşayan nüfus Merkez Federal Bölgesi (Tsentralnıy Federalnıy Okrug) Belgorod Oblastı Bryan Oblastı Vladimir Oblastı Voronej Oblastı Đvanov Oblastı Kaluga Oblastı Kostroma Oblastı Kura Oblastı Lipetsk Oblastı Moskova Oblastı Orlov Oblastı Ryazan Oblastı Smolen Oblastı Tambov Oblastı Tver Oblastı Tula Oblastı Yaroslav Oblastı Moskova şehri Kuzeybatı Federal Bölgesi (Severo-Zapadnıy Federalnıy Okrug) Karelya Cumhuriyeti Komi Cumhuriyeti Arhangelsk Oblastı Nenets Özerk Bölgesi Vologod Oblastı Kaliningrad Oblastı Leningrad Oblastı Murman Oblastı Novgorod Oblastı Pskov Oblastı St. Petersburg şehri Güney Federal Bölgesi (Yujnıy Federalnıy Okrug) Adıgey Cumhuriyeti Dağıstan Cumhuriyeti Đnguşetya Cumhuriyeti Kabardey-Balkar Cumhuriyeti Kalmuk Cumhuriyeti Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Kuzey Osetya – Alanya Cumhuriyeti Çeçenistan Cumhuriyeti Krasnodar Krayı 170 KÇC’de doğan ve ............ bölgeside yaşayan nüfus 4.420 3.850 164 335 169 540 192 99 156 396 103 368 192 188 267 228 262 271 143 347 82 37 75 188 58 56 28 81 65 811 43 68 70 61 125 68 73 1.861 2.006 1.834 119 285 346 2 248 126 255 172 93 99 263 51 134 80 4 82 127 369 188 35 28 740 384.211 375.469 179 1.388 106 1.088 559 347.721 821 2.255 6.974 530 168 133 1.151 135 347.721 678 256 3.442 Stavropol Krayı Astrahan Oblastı Volgograd Oblastı Rostov Oblastı Volga Federal Bölgesi (Privoljskiy Federalnıy Okrug) Başkurdistan Cumhuriyeti Mari El Cumhuriyeti Mordovya Cumhuriyeti Tataristan Cumhuriyeti Udmurt Cumhuriyeti Çuvaş Cumhuriyeti Kirov Oblastı Nijegorod Oblastı Orenburg Oblastı Penzen Oblastı Perm Oblastı Komi-Permyak Özerk Bölgesi Samara Oblastı Saratov Oblastı Ulyanov Oblastı Ural Federal Bölgesi (Uralskiy Federalnıy Okrug) Kurgan Oblastı Sverdlov Oblastı Tümen Oblastı Hantı Özerk Bölgesi – Yugra Yamal-Nenets Özerk Bölgesi Çelyabin Oblastı Sibirya Federal Bölgesi (Sibirskiy Federalnıy Okrug) Altay Cumhuriyeti Buryat Cumhuriyeti Tıva Cumhuriyeti Hakas Cumhuriyeti Altay Krayı Krasnoyar Krayı Taymır (Dolgan-Nenets) Özerk Bölgesi Evenk Özerk Bölgesi Đrkut Oblastı Ust-Ordın Buryat Özerk Bölgesi Kemerovo Oblastı Novosibirsk Oblastı Omsk Oblastı Tomsk Oblastı Çitin Oblastı Agin-Buryat Özerk Bölgesi ........... bölgesinde doğan ve KÇC’de yaşayan nüfus 19.946 280 645 2.249 KÇC’de doğan ve ............ bölgeside yaşayan nüfus 19.105 246 466 1.438 5.179 2.573 655 117 182 636 241 146 441 307 402 281 853 12 274 506 138 124 20 20 831 199 202 62 196 121 37 206 1 184 298 73 2.613 2.073 154 1.055 643 24 31 761 18 237 1.671 575 1.033 147 4.670 1.396 33 206 43 15 594 811 39 5 470 8 981 517 400 288 312 4 4 290 9 43 109 254 12 1 251 7 142 134 80 35 45 2 171 ........... bölgesinde doğan ve KÇC’de yaşayan nüfus Uzakdoğu Federal Bölgesi (Dalnevostoçnıy Federalnıy Okrug) Saha Cumhuriyeti (Yakutistan) Primorski Krayı Habarov Krayı Amur Oblastı Kamçatka Oblastı Koryak Özerk Bölgesi Magadan Oblastı Sahalin Oblastı Yahudi Özerk Oblastı Çukça Özerk Bölgesi RUSYA FEDERASYONU TOPLAM BDT Ülkeleri, Baltık devletleri ve diğer dünya ülkeleri Azerbaycan Ermenistan Belorus Gürcistan Kazakistan Kırgızistan Letonya Litvanya Moldavya Tacikistan Türkmenistan Özbekistan Ukrayna Estonya Diğer dünya ülkeleri Yer belirtmeyen KÇC TOPLAM 2.138 940 303 406 356 230 289 93 205 286 29 34 405.237 444 127 108 63 66 4 34 65 21 12 388.135 33.271 2.292 1.043 771 1.576 12.356 7.561 74 74 166 531 416 1.571 4.466 44 330 962 439.470 172 KÇC’de doğan ve ............ bölgeside yaşayan nüfus D. NÜFUSUN YAŞ VE CĐNSĐYET YAPISI Nüfusun yaş ve cinsiyet yapısının incelenmesi, nüfusun geçmişinin ve gelecek perspektiflerinin belirlenmesin için önemlidir. Uzun yıllar boyunca meydana gelen doğum, ölüm ve göç süreçlerinin etkileşimi yaş ve cinsiyet yapısının oluşmasında temel etkenlerdir. Bu nedenle nüfusun yaşa ve cinsiyetlere göre dağılımı o nüfusun gelişim tarihini gösterir. Yaş ve cinsiyet yapısı, nüfusun artış potansiyelinin ayırt edici özelliklerinden biridir. Doğum ve ölüm oranlarının aynı yoğunlukta olduğu nüfus yavaş artacaktır ve gençlerin fazla olduğu bir nüfusa kıyasla azalacaktır. 1. Nüfusun Yaş Yapısı Nüfusun yaş yapısı büyük ölçüde doğum oranıyla belirlenmektedir, fakat buna göç ve ölüm oranı da etki etmektedir. Şehir ve kır nüfuslarının yaş yapısı tarihi olarak bazı farklılıklara sahiptir. KÇC’de şehirleşmenin özellikleri, şehirlerde ve kırsal alanda yaşayanların doğurganlık ve yaşam sürelerindeki farklılıklar bu yapıya yansımıştır. 1939 genel nüfus sayımında ayrı olan Karaçay ve Çerkes özerk bölgelerinin yaş yapısı farklılık göstermektedir. Özerk bölgelerinin nüfuslarının en büyük bölümünü 014 arası yaş grubu oluşturmaktadır (% 43,4 ve % 41,5). Karaçay ÖB nüfusunun % 47’sini Karaçaylar, % 43’ünü Ruslar oluşturmaktadır. (Şekil 13) 14000 12000 Nüfus 10000 8000 6000 4000 2000 Erkek 70 ve üz. 65–69 60–64 55–59 50–54 45–49 40–44 35–39 30–34 25–29 20–24 15–19 10–14 5–9 0–4 0 Kadın Şekil 13. 1939 Nüfus Sayımında Karaçay ÖB Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 173 Karaçay Özerk Bölgesi nüfusu içinde 15 yaşından küçükler büyük bir oran oluşturmaktadır. Sonraki yıllarda da çocuklar ve gençler toplam nüfus içinde en büyük grubu oluşturmaya devam etmişlerdir. Bu durum o yıllarda özellikle Karaçaylarda doğurganlık hızının yüksek ve çok çocukluluğun yaygın olmasından kaynaklanmaktadır. Kadın ve erkek oranı birbirine çok yakındır. Sadece, kadınların ortalama ömrünün uzun olmasına bağlı olarak, 70 yaş ve üzerinde oran değişmektedir. (Tablo 107) Tablo 107 1939 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Karaçay Özerk Bölgesi’nin Nüfusu (kişi) Yaş Şehir Nüfusu Toplam Erkek Kadın 870 456 414 1.078 530 548 1.337 723 614 1.212 581 631 1.315 659 656 1.043 536 507 817 428 389 587 330 257 415 206 209 245 118 127 219 110 109 142 54 88 104 51 53 56 18 38 36 12 24 11 6 3 6 1 3 6 0 6 6 1 5 3 2 1 Toplam 19.581 18.947 11.441 11.561 11.972 8.965 7.733 4.920 4.186 3.503 3.606 3.440 2.423 1.714 1.493 934 490 282 243 261 Kır Nüfusu Erkek 9.818 9.692 5.534 5.783 6.002 4.741 3.897 2.400 1.898 1.500 1.429 1.478 1082 696 629 380 206 109 109 103 Kadın 9.763 9.255 5.907 5.778 5.970 4.224 3.836 2.520 2.288 2.003 2.177 1.962 1.341 1.018 864 554 284 173 134 158 Toplam Nüfus Toplam Erkek 20.451 10.274 20.025 10.222 12.778 6.257 12.773 6.364 13.287 6.661 10.008 5.277 8.550 4.325 5.507 2.730 4.601 2.104 3.748 1.618 3.825 1.539 3.582 1.532 2.527 1.133 1.770 714 1.529 641 945 386 496 207 288 109 249 110 264 105 Kadın 5-9 10.177 10-14 9.803 15-19 6.521 20-24 6.409 25-29 6.626 30-34 4.731 35-39 4.225 40-44 2.777 45-49 2.497 50-54 2.130 55-59 2.286 60-64 2.050 65-70 1.394 70-74 1.056 75-79 888 80-84 559 80-89 289 90-94 179 95-99 139 100 yaş ve 159 üzeri Yaşı 3 2 1 46 25 21 49 27 22 bilinmeyen Toplam 10.713 5.427 5.286 139.590 68.508 71.082 150.303 73.935 76.368 Kaynak: Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1939 goda (1938 SSCB Nüfus Sayımı). Tablo f. 11. Nüfusun Yaş Yapısı. RGAE. F.1562 Op. 336 D.607. www.demoscope.ru Karaçayların düşük şehirleşme oranına bağlı olarak, yaş gruplarının sayısı şehirde ve kırsal alanda çok farklıdır. Fakat şehir ve kır nüfusunda yaş grubu oranları hemen hemen aynıdır. Kırsalda ilk üç sırayı en genç üç yaş grubu (04, 5-9 ve 10-14) alırken, şehirlerde 40 yaşına kadar yaş gruplarının oranı birbirine yakındır. Şehir 174 nüfusunu daha çok gençlerin ve orta yaşlıların oluşturduğu görülmektedir; 50-54 yaş grubunun üzerinde şehirli nüfus çok azdır. (Şekil 14) 12000 10000 Nüfus 8000 6000 4000 2000 Şehir Erkek Şehir Kadın Köy Erkek 70 ve üz. 65–69 60–64 55–59 50–54 45–49 40–44 35–39 30–34 25–29 20–24 15–19 10–14 5–9 0–4 0 Köy Kadın Şekil 14. 1939 Nüfus Sayımında Karaçay Özerk Bölgesi Şehir ve Kır Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 1939 yılında Çerkes Özerk Bölgesi’nin % 58,3’ünü Ruslar, % 17,2’sini Çerkesler, % 11’ini Abazalar oluşturmaktadır. En büyük oran en genç yaş gruplarına aittir. (Şekil 15). Karaçay bölgesinde en büyük yaş grubu 0-4 iken ve sonraki iki yaş grubu (5-9 ve 10-14) oranı birbirine yakınken, Çerkes bölgesinde 0-4 ve 10-14 yaş grupları hemen hemen aynı nüfus oranına sahiptir. 20-29 yaş arasında kadınların erkeklerden fazla olduğu görülmektedir. Bunun nedeni Đkinci Dünya Savaşı öncesi gençlerin askere alınması olmalıdır. Birinci Dünya Savaşı’nın ve 1917-1922 arasında Rusya’da yaşanan iç savaşın yaş gruplarının nüfusuna ve cinsiyet oranına olumsuz etkileri de hissedilmektedir. (Tablo 108) Tablo 108 1939 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Çerkes Özerk Bölgesi’nin Nüfusu (kişi) Yaş 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 Şehir Nüfusu Erkek Kadın Toplam 1792 1612 3404 1114 1192 2306 1797 1853 3650 1282 1143 2425 913 1294 2207 1598 1603 3201 Erkek 4836 4195 4777 2169 2601 2684 175 Kır Nüfusu Kadın Toplam 4575 9411 4091 8286 4775 9552 2320 4489 3004 5605 3211 5895 Toplam Nüfus Erkek Kadın Toplam 6628 6187 12815 5309 5283 10592 6574 6628 13202 3451 3463 6914 3514 4298 7812 4282 4814 9096 Şehir Nüfusu Erkek Kadın Toplam 1548 1413 2961 1014 1243 2257 898 851 1749 659 682 1341 484 549 1033 301 404 705 205 305 510 137 264 401 69 168 237 48 102 150 13 42 55 6 24 30 2 4 6 2 6 8 Yaş Erkek 2362 1931 1228 925 716 629 618 472 258 175 81 52 22 13 Kır Nüfusu Kadın Toplam 2308 4670 2096 4027 1317 2545 1037 1962 995 1711 1093 1722 913 1531 702 1174 364 622 306 481 182 263 97 149 45 67 30 43 Toplam Nüfus Erkek Kadın Toplam 3910 3721 7631 2945 3339 6284 2126 2168 4294 1584 1719 3303 1200 1544 2744 930 1497 2427 823 1218 2041 609 966 1575 327 532 859 223 408 631 94 224 318 58 121 179 24 49 73 15 36 51 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90-94 95-99 100 yaş ve 1 2 3 11 33 44 12 35 47 üzeri Yaşı bilinmeyen 5 1 6 4 4 5 5 10 Toplam 13.888 14.757 28.645 30.755 33.498 64.253 44.643 48.255 92.898 Kaynak: Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1939 goda. (1939 SSCB Nüfus Sayımı). Tablo f. 11. Vozvrastnoy sostav naseleniya (Nüfusun Yaş Yapısı). RGAE. f.1562 Op. 336 D.607. Demoscope Weekly, www.demoscope.ru 7000 6000 Nüfus 5000 4000 Erkek 3000 Kadın 2000 1000 70 ve üz. 65–69 60–64 55–59 50–54 45–49 40–44 35–39 30–34 25–29 20–24 15–19 10–14 5–9 0–4 0 Şekil 15. 1939 Nüfus Sayımında Çerkes Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Çerkes ÖB’de şehirleşme Karaçay ÖB’ye göre fazladır. Ancak yaş gruplarının oranı aynıdır. En genç üç yaş grubunda şehir ve kır nüfusu farkı fazlayken, 15-39 yaş arası fark azalmakta, daha sonraki yaş gruplarında ise birbirine yaklaşmaktadır. (Şekil 16) 176 6000 5000 4000 Şehir Erkek Şehir Kadın 3000 Köy Erkek Köy Kadın 2000 1000 70 ve üz. 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10 – 14 5–9 0–4 0 Şekil 16. 1939 Sayımında Çerkes Özerk Bölgesi’nin Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Şehir ve Kır Nüfusu (kişi) 1959 sayımında yaş yapısı, Karaçay ve Çerkes özerk bölgelerinin 1939’daki durumuna göre oldukça değişmiştir. (Şekil 17). Çünkü aradaki 20 yılda Đkinci Dünya savaşı yaşanmış, Karaçaylar Orta Asya’ya sürgün edilmiş ve geri dönmüş, Karaçay ve Çerkes bölgeleri birleştirilmiştir. Bunlara rağmen en büyük iki yaş grubu 0-4 ve 5-9, üçüncü büyük grup 20-24 yaş grubudur. Ancak doğumları Đkinci Dünya Savaşı yıllarına denk gelen 10-14 yaş grubunda büyük düşüş vardır. Önceki sayımın en büyük grubunu oluşturan 14 yaşından küçükler, 1959’da 15-29 yaş grupları olarak ağırlıklarını korumaktadır. 15-19 yaş grubundan itibaren görülmeye başlayan kadın nüfusu fazlalığı savaşın sonuçlarının yansımasıdır. (Tablo 109) 177 25000 Nüfus 20000 15000 Erkek Kadın 10000 5000 70 ve üz. 65–69 60–64 55–59 50–54 45–49 40–44 35–39 30–34 25–29 20–24 15–19 10–14 5–9 0–4 0 Şekil 17. 1959 Nüfus Sayımında Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 109 1959 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre KÇÖB Nüfusu (kişi) Yaş Erkek 3.390 3.287 2.282 2.460 2.897 2.654 3.047 1.608 1.692 1.850 1.518 964 772 591 418 223 92 31 10 3 2 Şehir Nüfusu Kadın Toplam 3.256 6.646 3.122 6.409 2.175 4.457 2.667 5.127 3.202 6.099 2.711 5.365 3.501 6.548 2.247 3.855 2.334 4.026 2.540 4.390 2.135 3.653 1.798 2.762 1.313 2.085 1.003 1.594 816 1.234 462 685 252 344 130 161 40 50 15 18 9 11 Erkek 16.180 13.384 7.077 8.902 9.476 9.485 7.691 3.698 3.548 3.743 2.969 2.464 2.077 1.843 1.508 1.178 561 295 97 64 44 Kır Nüfusu Kadın Toplam 15.808 31.988 12.780 26.164 6.746 13.823 10.410 19.312 11.181 20.657 9.756 19.241 8.689 16.380 5.094 8.792 5.271 8.819 5.453 9.196 4.603 7.572 5.606 8.070 4.211 6.288 3.575 5.418 2.890 4.398 1.754 2.932 1.180 1.741 615 910 248 345 163 227 118 162 Toplam Nüfus Erkek Kadın Toplam 19.570 19.064 38.634 16.671 15.902 32.573 9.359 8.921 18.280 11.362 13.077 24.439 12.373 14.383 26.756 12.139 12.467 24.606 10.738 12.190 22.928 5.306 7.341 12.647 5.240 7.605 12.845 5.593 7.993 13.586 4.487 6.738 11.225 3.428 7.404 10.832 2.849 5.524 8.373 2.434 4.578 7.012 1.926 3.706 5.632 1.401 2.216 3.617 653 1.432 2.085 326 745 1.071 107 288 395 67 178 245 46 127 173 0–4 5–9 10–14 15–19 20–24 25–29 30–34 35–39 40–44 45–49 50–54 55–59 60–64 65–69 70–74 75–79 80–84 85–89 90–94 95–99 100 ve üz. Yaşı 1 1 1 3 4 1 4 5 bilinmeyen Toplam 29.791 35.729 65.520 96.285 116.154 212.439 126.076 151.883 277.959 Kaynak: Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1959 goda (1959 SSCB Genel Nüfus Sayımı). Tablo 2,5. Toplam Nüfusun ve Evlilerin Cinsiyete ve Yaşa Göre Dağılımı; http://demoscope.ru 178 1959 sayımında şehir ve kır nüfusları içinde yaş gruplarının dağılımı genel nüfus içindeki oranlara çok yakındır. Nüfus ve oran olarak en büyük yaş grupları yine 0-4 ve 5-9 yaş gruplarıdır. Şehirleşme seviyesi düşüktür. 40’lı yaşlardan itibaren, özellikle kır nüfusunda kadınların sayısının fazlalığı dikkat çekmektedir. (Şekil 18) 18000 16000 14000 Nüfus 12000 10000 8000 6000 4000 2000 Şehir Erkek Şehir Kadın Köy Erkek 70 ve üz. 65–69 60–64 55–59 50–54 45–49 40–44 35–39 30–34 25–29 20–24 15–19 10–14 5–9 0–4 0 Köy Kadın Şekil 18. 1959 Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Şehir ve Kır Nüfusu 1970 yılında, önceki sayıma göre yaş gruplarında değişiklik görülmektedir. (Şekil 19). 0-4 ve 5-9 yaş grupları bu sayımda da en büyük oranlarını korumaktadır. 0-4 yaş grubunun oranı toplam nüfus içinde azalmıştır. Savaş yıllarında doğan az nüfuslu kuşak şimdi 20-29 yaş grubunu oluşturmaktadır. Cinsiyet oranı 15-19 yaş grubunda eşitlenmekte ve daha sonra kadın nüfusu fazla olmaya başlamaktadır. (Tablo 110) Tablo 110 1970 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre KÇÖB Nüfusu (kişi) Yaş 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 Erkek 4.464 5.215 5.529 5.876 3.642 3.288 5.732 3.735 4.238 2.242 1.824 Şehir Nüfusu Kadın Toplam 4.167 8.631 5.019 10.234 5.180 10.709 5.658 11.534 4.295 7.937 3.849 7.137 6.141 11.873 3.716 7.451 4.882 9.120 3.253 5.495 2.587 4.411 Erkek 12.761 15.356 15.642 10.000 4.591 5.113 9.144 8.268 7.579 3.468 2.791 Kır Nüfusu Kadın Toplam 12.226 24.987 15.203 30.559 15.197 30.839 10.184 20.184 5.156 9.747 6.908 12.021 10.698 19.842 8.237 16.505 8.066 15.645 4.967 8.435 4.169 6.960 179 Erkek 17.225 20.571 21.171 15.876 8.233 8.401 14.876 12.003 11.817 5.710 4.615 Toplam Nüfus Kadın Toplam 16.393 33.618 20.222 40.793 20.377 41.548 15.842 31.718 9.451 17.684 10.757 19.158 16.839 31.715 11.953 23.956 12.948 24.765 8.220 13.930 6.756 11.371 Yaş Erkek 2.114 1.597 1.041 622 419 246 104 38 10 2 Şehir Nüfusu Kadın Toplam 3.362 5.476 2.710 4.307 2.280 3.321 1.446 2.068 865 1.284 616 862 266 370 81 119 30 40 13 15 Kır Nüfusu Kadın Toplam 6.086 9.342 5.120 7.770 4.945 7.184 2.767 4.217 2.048 3.074 1.839 2.595 826 1.296 353 516 148 230 80 112 Erkek 3.256 2.650 2.239 1.450 1.026 756 470 163 82 32 Erkek 5.370 4.247 3.280 2.072 1.445 1.002 574 201 92 34 Toplam Nüfus Kadın Toplam 9.448 14.818 7.830 12.077 7.225 10.505 4.213 6.285 2.913 4.358 2.455 3.457 1.092 1.666 434 635 178 270 93 127 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90-94 95-99 100 yaş ve üzeri Yaşı 30 30 60 83 54 137 113 84 197 Bilinmeyen Toplam 52.008 60.446 112.454 106.920 232.197 158.928 185.723 344.651 Kaynak: Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1970 g.(1970 SSCB Genel Nüfus Sayımı), Tablo 5 s. Toplam Nüfusun ve Evlilerin Cinsiyete ve Yaşa Göre Dağılımı, RGAE RF F. 1562, Op. 336, Ed.Hr. 3998-4101. Demoscope № 199 – 200,18 Nisan - 1 Mayıs 2005, www.demoscope.ru 25000 Nüfus 20000 15000 Erkek Kadın 10000 5000 70 ve Üz. 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 0 Şekil 19. 1970 Nüfus Sayımında Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 1970 yılında KÇÖB’de hem şehirleşmenin arttığı hem de şehir ve kır yaş grupları arasındaki oran farkının azaldığı görülmektedir. En genç üç yaş grubu şehirde ve kırsalda çoğunluğu oluşturmaktadır. 20-24 ve 25-29 yaş gruplarında şehir ve kır nüfusunun birbirine yakın olması dikkat çekmektedir. Yaşlanan nüfusla birlikte kadın oranının artması kır nüfusunda daha fazla görülmektedir. (Şekil 20) 180 18000 16000 14000 Nüfus 12000 10000 8000 6000 4000 2000 Şehir Erkek Şehir Kadın Köy Erkek 70 ve üz. 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 0 Köy Kadın Şekil 20. 1970 Sayımında KÇÖB’nin Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Şehir ve Kır Nüfusu (kişi) KÇÖB nüfusunun önceki yıllarda görülen “genç” olma özelliği 1979 sayımında iyice kendini göstermiştir. (Şekil 21). Nüfusun çoğunluğunu 30 yaşından küçükler oluşturmaktadır. Savaş çocukları olan 30-34 yaş grubu grafikte en düşük sütun olarak yerini korumaktadır. 50-54 yaş grubundan itibaren belirginleşen büyük kadın nüfusu oranının, önceki sayımlara göre arttığı dikkat çekmektedir. Özellikle 70 yaş ve üzerinde fark çok açılmıştır. Bu da 70 yaşından sonra kadınların ortalama ömrünün erkeklerden fazla olmaya başladığını göstermektedir. (Tablo 111) 181 20000 18000 16000 Nüfus 14000 12000 Erkek 10000 Kadın 8000 6000 4000 2000 70 ve üz. 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 0 Şekil 21. 1979 Nüfus Sayımında Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 111 1979 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre KÇÖB Nüfusu (kişi) Yaş Erkek 7.209 6.467 6.014 7.182 6.751 6.471 4.083 4.862 6.159 4.453 4.277 2.087 1.934 1.873 1.167 715 284 134 67 18 6 146 Şehir Nüfusu Kadın Toplam 6.949 14.158 6.177 12.644 5.712 11.726 7.695 14.877 7.714 14.465 7.083 13.554 4.392 8.475 5.764 10.626 6.523 12.682 4.705 9.158 5.726 10.003 3.489 5.576 3.290 5.224 3.574 5.447 2.599 3.766 1.907 2.622 877 1.161 400 534 227 294 64 82 16 22 186 332 Erkek 9.603 9.774 11.717 10.717 8.843 6.787 3.125 5.353 7.597 7.093 5.470 2.567 2.316 2.312 1.593 1.142 568 328 237 118 24 56 Kır Nüfusu Kadın Toplam 9.275 18.878 9.484 19.258 11.573 23.290 10.717 21.434 9.030 17.873 6.825 13.612 3.562 6.687 7.082 12.435 8.427 16.024 7.348 14.441 6.484 11.954 4.337 6.904 4.398 6.714 4.376 6.688 3.352 4.945 2.905 4.047 1.329 1.897 783 1.111 598 835 259 377 62 86 137 193 Erkek 16.812 16.241 17.731 17.899 15.594 13.258 7.208 10.215 13.756 11.546 9.747 4.654 4.250 4.185 2.760 1.857 852 462 304 136 30 202 Toplam Nüfus Kadın Toplam 16.224 33.036 15.661 31.902 17.285 35.016 18.412 36.311 16.744 32.338 13.908 27.166 7.954 15.162 12.846 23.061 14.950 28.706 12.053 23.599 12.210 21.957 7.826 12.480 7.688 11.938 7.950 12.135 5.951 8.711 4.812 6.669 2.206 3.058 1.183 1.645 825 1.129 323 459 78 108 323 525 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90-94 95-99 100 ve üz. Yaşı bilinmeyen Toplam 72.359 85.069 157.428 97.340 112.343 209.683 169.699 197.412 367.111 Kaynak: Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1979 g. (1979 SSCB Genel Nüfus Sayımı), Tablo 7 s., Nüfusun Cinsiyete ve Yaşa Göre Dağılımı. RGAE RF f. 1562, op. 336, ed.hr. 6126-6140. Demoscope Weekly, № 215 – 216, 26 Eylül - 9 Ekim 2005, www.demoscope.ru 182 Şehir ve köylere göre 1979 sayımı yaş grafiği KÇÖB’de şehirleşmenin arttığını göstermektedir. Đlk kez bu sayımda bazı yaş gruplarının şehir nüfusu köyden fazla olmuştur (25-29 ve 30-34). Şehirde nüfusu en büyük yaş grupları 15-19 ve 20-24 iken, köyde 10-14 ve 15-19’dur. Yani kır nüfusu şehir nüfusuna göre biraz daha gençtir. (Şekil 22) 14000 12000 Nüfus 10000 8000 6000 4000 2000 Şehir Erkek Şehir Kadın Köy Erkek 70 ve üz. 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 0 Köy Kadın Şekil 22. 1979 Sayımında KÇÖB’nin Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Şehir ve Kır Nüfusu (kişi) 1989 yılında en büyük nüfus oranı, 1940’larda olduğu gibi en genç iki yaş grubuna geçmiştir. (Şekil 23). Ancak bu yaş gruplarının 40 yaşına kadar olan yaş gruplarıyla nüfus oranı azalmıştır. 1970 sayımında, 55-70 yaş arasındaki yaş gruplarında kadın nüfusu erkeklerin hemen hemen iki katıydı, 1989’da bu farkın kapandığı görülmektedir. 70 yaş üzerinde ise kadınlar lehine büyük oran korunmaktadır. (Tablo 112) 183 25000 Nüfus 20000 15000 Erkek Kadın 10000 5000 70 ve üz. 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 0 Şekil 23. 1989 Nüfus Sayımında KÇÖB Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 112 1989 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre KÇÖB Nüfusu (kişi) Yaş Erkek 9.820 9.537 8.557 7.749 6.160 7.978 8.576 7.630 4.387 5.063 5.970 4.141 3.646 1.631 1.280 1.033 503 Şehir Nüfusu Kadın Toplam 9.575 19.395 8.997 18.534 8.148 16.705 7.371 15.120 7.127 13.287 9.465 17.443 9.705 18.281 8.388 16.018 4.767 9.154 5.990 11.053 6.555 12.525 5.002 9.143 5.605 9.251 3.128 4.759 2.779 4.059 2.603 3.636 1.453 1.956 Erkek 11.109 9.674 8.955 7.200 8.585 9.882 8.402 6.106 2.834 4.994 6.694 6.192 4.557 1.916 1.452 1.170 612 Kır Nüfusu Kadın Toplam 10.724 21.833 9.674 19.348 8.651 17.606 7.543 14.743 8.484 17.069 9.433 19.315 8.277 16.679 6.114 12.220 3.211 6.045 6.481 11.475 7.887 14.581 6.960 13.152 5.933 10.490 3.367 5.283 3.233 4.685 2.797 3.967 1.857 2.469 Erkek 20.929 19.211 17.512 14.949 14.745 17.860 16.978 13.736 7.221 10.057 12.664 10.333 8.203 3.547 2.732 2.203 1.115 Toplam Nüfus Kadın Toplam 20.299 41.228 18.671 37.882 16.799 34.311 14.914 29.863 15.611 30.356 18.898 36.758 17.982 34.960 14.502 28.238 7.978 15.199 12.471 22.528 14.442 27.106 11.962 22.295 11.538 19.741 6.495 10.042 6.012 8.744 5.400 7.603 3.310 4.425 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85 yaş ve 282 1.054 1.336 516 1.839 2.355 798 2.893 3.691 üzeri Yaşı 0 0 0 0 0 0 0 0 0 bilinmeyen Toplam 93.943 107.712 201.655 100.850 112.465 213.315 194793 220.177 414.970 Kaynak: Đtogi Vsesoyuznoy perepisi naseleniya 1989 goda (1989 SSCB Genel Nüfus Sayımı). Cilt 2, Tablo 2 – Birlik ve Özerk Cumhuriyetlerin, Özerk Oblastların ve Okrugların, Karyların ve Oblastların Cinsiyete ve Yaşa Göre Nüfusları, Demoscope № 201 – 202,, 2 - 22 Mayıs 2005, www.demoscope.ru 184 1989 sayımında, şehir ve köylere göre yaş grupları grafiği en başta artan şehirleşmeyi, şehir ve köy yaş grupları nüfuslarının birbirine çok yaklaştığını göstermektedir. 30-34’e kadar yaş gruplarının köydeki nüfusu şehir nüfusundan fazladır. Bu, köylerde çocuk sayısının fazla olmasından kaynaklanmaktadır. 35-50 yaşları arasında ise şehirli nüfus daha fazladır. 50 yaşından sonraki gruplarda tekrar kır nüfusu fazla olmaya başlamaktadır. (Şekil 24) 12000 10000 Nüfus 8000 6000 4000 2000 Şehir Erkek Şehir Kadın Köy Erkek 70 ve üz. 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 0 Köy Kadın Şekil 24. 1989 Sayımında KÇÖB’nin Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Şehir ve Kır Nüfusu 1996 ve 1997 yıllarının istatistik verilerine göre 14 yaşına kadar olan çocukların nüfusu 60 yaşından büyüklerin nüfusundan iki kat fazladır. (Tablo 113) Tablo 113 1996 ve 1997 Yıllarında KÇC Sürekli Nüfusunun Yaş Yapısı (Toplama Göre %) 1996* 1 Yaşından Küçük Erkekler 1.4 Kadınlar 1.2 Toplam 1.3 * 1 Ocak Đtibarıyla 1997* 1-14 15-59 60 + Toplam 26.1 22.4 24.1 60.6 58.6 59.6 12.0 17.7 15.0 100.0 100.0 100.0 1 Yaşından Küçük 1.3 1.1 1.2 1-14 15-59 60 + Toplam 25.6 22.1 23.7 60.6 58.7 59.6 12.4 18.1 15.5 100.0 100.0 100.0 2002 nüfus sayımında KÇC’nin yaş yapısı oldukça değişmiştir. (Şekil 25). Daha önceki bütün sayımlarda en genç yaş grupları nüfus olarak en büyük oranı oluştururken, 2002’de bu gruplar oldukça gerilere düşmüştür. Bu, 0-9 yaş grubunun doğduğu Sovyet 185 sonrası dönemde KÇC’de doğum oranının düşmesinden ve özellikle Rus nüfusun cumhuriyeti terk etmesi nedeniyle nüfusun azalmasından kaynaklanmaktadır. KÇC nüfusu, önceki sayımlara göre yaşlansa da yine de “genç” nüfusa sahiptir. 25000 Nüfus 20000 15000 Erkek Kadın 10000 5000 70 ve üz. 65 – 69 60 – 64 55 – 59 50 – 54 45 – 49 40 – 44 35 – 39 30 – 34 25 – 29 20 – 24 15 – 19 10 – 14 5–9 0–4 0 Şekil 25. 2002 Sayımında KÇC Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 2002 yılı nüfus sayımında KÇC’nin cinsiyet ve yaş gruplarına göre nüfusu Tablo 114’de görülmektedir. Toplam nüfusun % 46,7’si erkek, % 53,3’ü kadındır. 1000 erkeğe 1139 kadın düşmektedir. Şehir nüfusunda cinsiyet oranı birbirine daha yakındır; % 45,3’ü erkek, % 44,7’si kadındır. 1000 erkeğe 1208 kadın düşmektedir. Kır nüfusunda ise cinsiyet oranı toplam nüfus oranına yakındır; kır nüfusunun % 47,9’u erkek, % 52,1’i kadındır. 1000 erkek başına 1087 kadın düşmektedir. Toplam nüfus içinde en büyük üç yaş grubunu sırasıyla 15-19 yaş grubu (% 9,5), 10-14 yaş grubu (% 8,8) ve 40-44 yaş grubu (% 8,4) oluşturmaktadır. Nüfusun % 8,2’sini oluşturan 20-24 yaş grubunu da göz önüne alırsak, KÇC nüfusu içinde ağırlığı genç yaş gruplarının oluşturduğunu söyleyebiliriz. KÇC toplam nüfunda medyan yaş 33,2’dir (erkeklerde 31, kadınlarda 35,2). Nüfusun % 22,7’si çalışma yaşından küçüktür. % 61,5’i çalışma yaşında, % 13,8’i de çalışma yaşından büyüktür. 186 Şehir nüfusunda en büyük yaş grubu 15-19 yaş grubudur (% 9,8). Đkinci sırayı % 8,6 ile 20-24 ve 40-44 yaş grupları paylaşmaktadır. % 8,5’i oluşturan 10-14 yaş grubunu da dahil edersek, KÇC şehir nüfusu içinde en büyük yine genç yaş gruplarında görünmektedir. Medyan yaş toplam nüfustaki ile hemen hemen aynıdır (33,4; erkeklerde 30,9, kadınlarda 35,5). Çalışma yaşından küçükler şehir nüfusunun % 21,5’ini, çalışma yaşındakiler % 61,5’ini, çalışma yaşından büyükler % 16,9’unu oluşturmaktadır. Kır nüfusunda yaş grupları içinde büyüklük sıralamasında en büyük oranı 15-19 (% 9,2) ve 10-14 (% 9,1) yaş grupları oluşturmaktadır. Doğumları Đkinci Dünya Savaşı’nın ve Karaçayların sürgünden dönüşünün ertesine (1958-1962) denk düşen 4044 yaş grubunun oranı, şehir nüfusunda olduğu gibi kır nüfusunda da yüksektir (% 8,1). Kır nüfusunda medyan yaş 33,1’dir (erkeklerde 31,1, kadınlarda 35). Çalışma yaşından küçükler % 23,8, çalışma yaşındakiler % 56,8, çalışma yaşından büyükler % 19,4 oranlarını oluşturmaktadır. (Tablo 114) Tablo 114 2002 Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre KÇC Nüfusu (kişi) 1000 Erkeğe Toplama Göre (%) Erkek Kadın Toplam Göre Kadın Erkek Kadın Toplam Sayısı Şehir Nüfusu 0–4 5–9 10 – 14 15 – 19 20 – 24 25 – 29 30 – 34 35 – 39 40 – 44 45 – 49 50 – 54 55 – 59 60 – 64 65 – 69 70 – 74 75 – 79 80 – 84 85 ve üzeri Yaşı Belirtilmemiş Şehir Nüfusu Toplam 5.111 5.777 8.265 9.048 7.795 6.684 5.970 6.338 7.314 6.647 5.206 2.458 3.843 2.960 2.313 1.071 483 283 71 87.637 4.896 5.637 8.119 9.919 8.947 7.467 7.190 7.749 9.421 8.003 6.605 3.325 5.747 4.157 3.732 2.699 1.239 974 68 105.894 10.007 11.414 16.384 18.967 16.742 14.151 13.160 14.087 16.735 14.650 11.811 5.783 9.590 7.117 6.045 3.770 1.722 1.257 139 193.531 187 5,8 6,6 9,4 10,3 8,9 7,6 6,8 7,2 8,4 7,6 6,0 2,8 4,4 3,4 2,6 1,2 0,6 0,3 0,1 100 4,6 5,3 7,7 9,4 8,5 7,1 6,8 7,3 8,9 7,6 6,2 3,1 5,4 3,9 3,5 2,5 1,2 0,9 0,1 100 5,2 5,9 8,5 9,8 8,6 7,3 6,8 7,3 8,6 7,6 6,1 3,0 5,0 3,7 3,1 1,9 0,9 0,6 0,1 100 958 976 982 1096 1148 1117 1204 1223 1288 1204 1269 1353 1495 1404 1613 2520 2565 3442 958 1208 Toplama Göre (%) Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam 1000 Erkeğe Göre Kadın Sayısı Kır Nüfusu 0–4 7.444 7.166 14.610 6,3 5,6 5,9 963 5–9 8.489 8.230 16.719 7,2 6,4 6,8 969 10 – 14 11.337 10.968 22.305 9,6 8,6 9,1 967 15 – 19 11.594 10.981 22.575 9,8 8,6 9,2 947 20 – 24 9.500 9.573 19.073 8,1 7,5 7,7 1008 25 – 29 8.641 8.679 17.320 7,3 6,8 7,0 1004 30 – 34 8.388 8.486 16.874 7,1 6,6 6,9 1012 35 – 39 9.250 9.283 18.533 7,8 7,3 7,5 1004 40 – 44 10.003 9.948 19.951 8,5 7,8 8,1 995 45 – 49 7.947 8.342 16.289 6,8 6,5 6,6 1050 50 – 54 5.569 5.911 11.480 4,7 4,6 4,7 1061 55 – 59 2.355 3.088 5.443 2,0 2,4 2,2 1311 60 – 64 4.819 7.695 12.514 4,1 6,0 5,1 1597 65 – 69 4.914 6.958 11.872 4,2 5,4 4,8 1416 70 – 74 4.671 6.051 10.722 4,0 4,7 4,4 1295 75 – 79 1.788 3.353 5.141 1,5 2,6 2,1 1875 80 – 84 702 1.694 2.396 0,6 1,3 1,0 2413 85 ve üzeri 427 1.685 2.112 0,4 1,3 0,9 3946 Yaşı Belirtilmemiş 6 4 10 0,0 0,0 0,0 667 Kır Nüfusu Toplam 117.844 128.095 245.939 100 100 100 1087 Toplam Nüfus 0–4 12.555 12.062 24.617 6,1 5,2 5,6 961 5–9 14.266 13.867 28.133 6,9 5,9 6,4 972 10 – 14 19.602 19.087 38.689 9,5 8,2 8,8 974 15 – 19 20.642 20.900 41.542 10,1 8,9 9,5 1012 20 – 24 17.295 18.520 35.815 8,4 7,9 8,2 1071 25 – 29 15.325 16.146 31.471 7,5 6,9 7,2 1054 30 – 34 14.358 15.676 30.034 7,0 6,7 6,8 1092 35 – 39 15.588 17.032 32.620 7,6 7,3 7,4 1093 40 – 44 17.317 19.369 36.686 8,4 8,3 8,4 1118 45 – 49 14.594 16.345 30.939 7,1 7,0 7,0 1120 50 – 54 10.775 12.516 23.291 5,3 5,3 5,3 1162 55 – 59 4.813 6.413 11.226 2,3 2,7 2,6 1332 60 – 64 8.662 13.442 22.104 4,2 5,7 5,0 1552 65 – 69 7.874 11.115 18.989 3,8 4,8 4,3 1412 70 – 74 6.984 9.783 16.767 3,4 4,2 3,8 1401 75 – 79 2.859 6.052 8.911 1,4 2,6 2,0 2117 80 – 84 1.185 2.933 4.118 0,6 1,3 0,9 2475 85 ve üzeri 710 2.659 3.369 0,4 1,1 0,8 3745 Yaşı Belirtilmemiş 77 72 149 0,0 0,0 0,0 935 GENEL TOPLAM 205.481 233.989 439.470 100 100 100 1139 Kaynak: 2002 Rusya federasyonu Genel Nüfus Sayımı Sonuçları, www.perepis2002.ru, www.demoscope.ru 188 Daha önceki sayımlarda orta yaş gruplarının nüfusları şehirlerde daha fazlayken, 2002’de hemen her yaş grubunda kır nüfusu daha fazladır. Bu da yine Rus nüfusun göçüyle bağlantılıdır. Şehirde ve köyde yaş gruplarının oranları hemen hemen aynıdır. (Şekil 26) 14000 12000 Nüfus 10000 8000 6000 4000 2000 Şehir Erkek Şehir Kadın Köy Erkek 70 ve üz. 65 – 69 60 – 64 55 – 59 50 – 54 45 – 49 40 – 44 35 – 39 30 – 34 25 – 29 20 – 24 15 – 19 10 – 14 5–9 0–4 0 Köy Kadın Şekil 26. 2002’de KÇC’nin Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Şehir ve Kır Nüfusu Karaçay-Çerkes ÖB/Cumhuriyeti’nin nüfusu her sayımda cinsiyete ve yaş gruplarına göre incelendikten sonra, tüm sayımlarda cinsiyet ve yaş gruplarına göre dağılımı gösteren bir tabloya yer vermek yararlı olacaktır. (Tablo 115) 1939 sayımında Karaçay Özerk Bölgesi’ni nüfusu içinde en büyük iki yaş grubunu hem erkeklerde hem de kadınlarda 0-4 ve 5-9 yaş grupları oluşturmaktadır. Çerkes Özerk Bölgesi’nde ise ilk sırayı erkeklerde aynı şekilde 0-4 yaş grubu alırken, kadınlarda ilk sırayı 10-14 yaş grubu almaktadır. Đkinci sırada erkeklerde 10-14, kadınlarda 0-4 yaş grupları bulunmaktadır. 1939 yılında, Birinci Dünya Savaşı’nın ve Rusya’da yaşanan iç savaşın ardından gelen bu dönemde doğal olarak 15’in üzerindeki yaş gruplarının nüfusu ve oranları düşüktür. Her iki özerk bölgede kendi çapında bir nüfus patlamasından söz edilebilir. 1959 sayımında, tekrar birleşen Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi nüfusunun yaş yapısına etki eden en büyük iki faktör, 14 yıl önce sona eren Đkinci Dünya Savaşı ve 189 1944-1957 yılları arasındaki Karaçayların sürgünüdür. Nüfus ve oran olarak en büyük iki yaş grubu, hem erkeklerde hem de kadınlarda 0-4 ve 5-9 yaş gruplarıdır. 1939 sayımında da en büyük oranları oluşturan bu yaş grupları, 1959 yılında üçüncü ve dördüncü sıralarda ağırlıklarını korumaktadır. 35 yaşın üzerindeki gruplarda savaşın ve sürgünün etkileri hissedilmektedir; nüfusları ve oranları azdır. 1970 ve 1979 sayımlarında yaş gruplarında en büyük oran yine genç nüfusta olmakla beraber, ağırlık 5 ve 19 arası yaş gruplarına kaymaya başlamıştır. Her iki sayımda erkek ve kadınlarda yaş gruplarındaki ağırlığın aynı olması ilginçtir. 1989 sayımında durum yine 1959’dakine dönmüştür. En genç yaş grupları en büyük oranı oluşturmaktadır. Fakat kadınlarda ikinci sırayı küçük bir farkla 25-29 yaş grubu almıştır. Son yapılan 2002 sayımında ise önceki sayımlara göre değişiklikler daha büyüktür. Yaş grupları arasındaki nüfus ve oran farkı azalmış, genç yaş grupları hala ağırlıkta olsa da nüfus yaşlanmaya başlamıştır. En büyük oranı erkeklerde ve kadınlarda 15-19 yaş grubu oluştururken, 10-14 yaş grubu ikinci sırada yer almaktadır. Ancak kadınlarda, 40-44 yaş grubu az bir farkla 10-14 yaş grubunun önündedir. 70 yaş ve üzerindeki yaş gruplarının oranının her sayımda arttığı görülmektedir. Bu da ortalama ömrün uzadığını göstermektedir. (Tablo 115) Tablo 115 Sayım Yıllarına ve Yaş Gruplarına Göre Karaçay–Çerkes Cumhuriyeti’nin Nüfusu (kişi) Yaş Grubu 1939 Karaçay ÖB ERKEK Toplam 0–4 5–9 10–14 15–19 20–24 25–29 30–34 35–39 40–44 45–49 Sayım Yılı 1959 1970 73.935 11.600 10.274 10.222 6.257 6.364 6.661 5.277 4.325 2.730 2.104 1979 1989 2002 169.699 16.812 16.241 17.731 17.899 15.594 13.258 7.208 10.215 13.756 11.546 194.793 20.929 19.211 17.512 14.949 14.745 17.860 16.978 13.736 7.221 10.057 205.481 12.555 14.266 19.602 20.642 17.295 15.325 14.358 15.588 17.317 14.594 Çerkes ÖB 44.643 6.628 5.309 6.574 3.451 3.514 4.282 3.910 2.945 2.126 1.584 126.076 19.570 16.671 9.359 11.362 12.373 12.139 10.738 5.306 5.240 5.593 190 158.928 17.225 20.571 21.171 15.876 8.233 8.401 14.876 12.003 11.817 5.710 Yaş Grubu 1939 Karaçay ÖB 1959 Çerkes ÖB 1.200 930 823 609 327 223 94 58 24 15 12 5 Sayım Yılı 1970 1979 1989 2002 50–54 1.618 4.487 4.615 9.747 12.664 10.775 55–59 1.539 3.428 5.370 4.654 10.333 4.813 60–64 1.532 2.849 4.247 4.250 8.203 8.662 65–69 1.133 2.434 3.280 4.185 3.547 7.874 70–74 714 1.926 2.072 2.760 2.732 6.984 75–79 641 1.401 1.445 1.857 2.203 2.859 80–84 386 653 1.002 852 1.115 1.185 85–89 207 326 574 462 90–94 109 107 201 304 798 710 95–99 110 67 92 136 100+ 105 46 34 30 Yaşı bilinmeyen 27 1 113 202 0 77 KADIN 48.255 151.883 Toplam 76.368 185.723 197.412 220.177 233.989 6.187 0–4 11.451 19.064 16.393 16.224 20.299 12.062 5.283 5–9 10.177 15.902 20.222 15.661 18.671 13.867 6.628 10–14 9.803 8.921 20.377 17.285 16.799 19.087 3.463 15–19 6.521 13.077 15.842 18.412 14.914 20.900 4.298 20–24 6.409 14.383 9.451 16.744 15.611 18.520 4.814 25–29 6.626 12.467 10.757 13.908 18.898 16.146 3.721 30–34 4.731 12.190 16.839 7.954 17.982 15.676 3.339 35–39 4.225 7.341 11.953 12.846 14.502 17.032 2.168 40–44 2.777 7.605 12.948 14.950 7.978 19.369 1.719 45–49 2.497 7.993 8.220 12.053 12.471 16.345 1.544 50–54 2.130 6.738 6.756 12.210 14.442 12.516 1.497 55–59 2.286 7.404 9.448 7.826 11.962 6.413 1.218 60–64 2.050 5.524 7.830 7.688 11.538 13.442 966 65–69 1.394 4.578 7.225 7.950 6.495 11.115 532 70–74 1.056 3.706 4.213 5.951 6.012 9.783 408 75–79 888 2.216 2.913 4.812 5.400 6.052 224 80–84 559 1.432 2.455 2.206 3.310 2.933 121 85–89 289 745 1.092 1.183 49 90–94 179 288 434 825 2.893 2.659 36 95–99 139 178 178 323 35 100+ 159 127 93 78 4 Yaşı bilinmeyen 22 5 84 323 0 72 Kaynak: Vsesoyuznıye perepisi naseleniya 1939, 1959, 1970, 1989, 2002. Vozrastnoy sostav naseleniya (1939, 1970, 1989, 2002 Yılları Genel Nüfus Sayımları. Nüfusun Yaş Yapısı). www.demoscope.ru Prilojeniya (Ekler) 191 a. Yaş Bağımlılık Oranı Demografik yük de denilen yaş bağımlılık oranı KÇC’de genel olarak 2002 yılına kadar düşme eğilimindedir. 1986’da çalışabilir yaştaki % 56,1 nüfusa, % 43,9 çalışamayan nüfus düşmektedir. Çalışamayan nüfus içinde 16 yaşından küçük çocuk ve gençlerin nüfusu yaşlıların hemen hemen iki katıdır. Doğurganlık hızının nispeten yüksek olduğu 1980’li yıllarda doğanların çalışma yaşı grubuna girmeye başlamasıyla, 1995 yılından itibaren bu grubun oranı artmaya başlamış ve 2002 yılında % 58,9’a ulaşmıştır. 1995-2001 yılları arasında çalışma yaşında bin kişi başına düşen çalışmayan yaşta kişi sayısı azalmıştır. (Tablo 116) Tablo 116 1995-2001 Yıllarında Yaş Bağımlılık Oranı* (%0) 1995 1997 1999 2000 Toplam 843 837 803 774 Çalışma Yaşından Küçük 508 489 456 434 Çalışma Yaşından Büyük 335 348 347 340 * Çalışma yaşında bin kişi başına düşen çalışmayan kişi sayısı. 2001 745 413 332 Çocukların yaş bağımlılık oranı yaşlılara göre fazladır. Ancak 1986’dan 2002’ye kadar oranlar, doğurganlık hızının düşmesine ve nüfusun yaşlanmasına bağlı olarak önemli ölçüde değişmiştir. 1986 yılında yaş bağımlılık oranı çocuklarda % 28,5, yaşlılarda % 15,4 iken, 2002’de çocuklarda oran % 22,8’e düşmüş, yaşlılarda ise % 18,5’e çıkmıştır. Şekil 27’de KÇC nüfusunun sayım yıllarına göre yaş bağımlılık durumu görülmektedir. 90’lı yıllara ait yaş bağımlılık oranları ise Tablo 117’de yer almaktadır. 192 70% 60% 50% Çalışma Yaşından Küçük (<16) 40% 30% Çalışma Yaşında (16–60) 20% Çalışma Yaşından Büyük (>60) 10% 0% 1959 1970 1979 1989 2002 Şekil 27. Sayım Yıllarına Göre KÇC’de Yaş Bağımlılık Durumu Tablo 117 Yıllara Göre KÇC Nüfusunun Yaş Bağımlılık Durumu (Toplam Nüfusa Oranı, %) (1 Ocak) Çalışma Yaşından Çalışma Yaşında Çalışma Yaşından Küçük (<16) (16–60) Büyük (>60) 1959 33,2 56,5 10,3 1970 33,6 54,9 11,5 1979 27,2 67,3 12,5 1986 28.5 56.1 15.4 1989 28,9 55 16,1 1991 28.7 54.7 16.6 1992 28.5 54.5 17 1993 28.3 54.3 17.4 1994 27.9 54.2 17.9 1995 27.5 54.3 18.2 1996 27.1 54.3 18.6 1997 26.6 54.5 18.9 1998 26 54.8 19.2 1999 25.3 55.5 19.2 2000 24.4 56.4 19.2 2001 23.7 57.3 19 2002 22,8 58,9 18,3 Kaynak: Regionı Rossii: statistiçeskiy sbornik. V 2 t. T. 1 Goskomstat Rossii. – M:, 1999. s. 40–41; http://rfdata.al.ru/auto/rstat/02/INDEX.HTM Son iki sayımın karşılaştırmasına göre, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nüfusunun yaş yapısı şu şekilde değişmiştir: Çalışma yaşından büyük nüfusun sayısı 14 bin kişi (% 193 20,9) artmıştır. Aynı dönemde çocukların ve erken yaş gençlerin sayısı 20 bin kişi (% 16,7) azalmıştır. Özellikle çocukların 10 yaşına kadar olan grubunda belirgin bir düşüş gözlenmektedir. (Doğum seviyesinin en düşük olduğu son 10 yıllık dönemde doğan kuşak). (Tablo 118) Tablo 118 1989 ve 2002 Sayımlarına Göre KÇC Nüfusunun Yaş Yapısı ve Yaş Bağımlılık Durumu 1989 Erkek Kadın 2002 Toplam (kişi) Erkek Kadın Toplam (kişi) Toplam Nüfus Đçindeki Oranı (%) 1989 2002 Toplam Nüfus 195.000 220.000 415.000 206.000 234.000 440.000 (Yaş Grupları) 0-9 40.000 39.000 79.000 27.000 26.000 53.000 10 – 19 46.000 27.000 73.000 40.000 40.000 80.000 20 – 29 47.000 20.000 67.000 33.000 35.000 68.000 30 – 39 37.000 26.000 63.000 30.000 33.000 63.000 40 - 49 17.000 21.000 38.000 32.000 36.000 68.000 50 – 59 23.000 26.000 49.000 16.000 19.000 35.000 60 - 69 12.000 38.000 30.000 17.000 25.000 42.000 70 - 79 5.000 11.000 16.000 19.000 16.000 35.000 80 ve üzeri 2.000 6.000 8.000 2.000 6.000 8.000 Toplam Nüfus Đçinde Yaşı: Çalışma Yaşından 49.000 100.000 Küçük (16 yaşından 61.000 59.000 120.000 51.000 küçük kadın ve erkekler) Çalışma Yaşında (Erkekler 16-59, 115.000 114.000 229.000 127.000 132.000 259.000 kadınlar 16-54) Çalışma Yaşından Büyük (Erkekler 60, 53.000 81.000 19.000 48.000 67.000 28.000 kadınlar 55 yaş ve üzeri) Kaynak: Regionı Rossii: statistiçeskiy sbornik. V 2 t. T. 1 Goskomstat Rossii. – M:, 1999. s. 40–41; http://rfdata.al.ru/auto/rstat/02/INDEX.HTM; RF 2002 Nüfus Sayımı Sonuçları, www.perepis2002.ru 100 100 19 17 16 15 9 12 7 4 2 12 18 15 14 15 7 10 7 2 28,9 22,8 55 58,9 16,1 18,3 1980’lerin ilk yarısında, doğum hızının nispeten yüksek olduğu dönemde doğan gençlerin çalışma yaşı grubuna girmesi, keza pozitif göç artışı çalışma yaşındaki nüfusun 30 bin kişi (% 13,1) artmasını sağlamıştır. Bu yaş grubu içinde de yapısal değişiklikler olmuştur. Çalışma yaşındaki nüfus içinde 35 yaşından büyükler 1989 yılında % 39,9 iken 2002 yılında, % 49,5’i oluşturmaktadır. (Tablo 112 ve Tablo 114) 2002 yılında toplam nüfus içinde çalışma yaşındakilerin oranı % 59, çalışma yaşından küçüklerin % 23, çalışma yaşından büyüklerin % 18’dir (1989 yılında aynı 194 şekilde % 55, 29 ve 16). 1989 ve 2002 sayımları arasındaki dönemde toplam nüfus içinde çalışabilir nüfusun ağırlığı artarak % 55’ten % 59’a çıkmıştır. Son iki sayım arası dönemde doğum oranının düşmesi ve çalışma yaşındaki nüfusun artması, çalışma yaşındaki nüfus başına düşen çalışma yaşında olmayan kişilerin sayısının azalmasına yol açmıştır. (Tablo 119) Tablo 119 2002 Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre KÇC Nüfusu Toplam (kişi) Erkek (kişi) Kadın (kişi) Toplama Göre (%) Toplam Erkek Toplam Nüfus 439.470 205481 233.989 100 100 Çalışma Yaşından 99.991 50.670 49.321 22,8 24,7 Küçük Çalışma Yaşında 258.659 126.460 132.199 58,9 61,5 Çalışma Yaşından 80.671 28.274 52.397 18,3 13,8 Büyük Ortalama yaş 33,2 31 35,2 Şehir Nüfusu 193.531 87.637 105.894 100 100 Çalışma Yaşından 41.535 20.964 20.571 21,5 23,9 Küçük Çalışma Yaşında 119031 55.649 63.382 61,5 63,5 Çalışma Yaşından 32826 10.953 21.873 17,0 12,5 Büyük Ortalama yaş 33,4 30,9 35,5 Kır Nüfusu 245.939 117.844 128.095 100 100 Yaşa Göre: Çalışma Yaşından 58.456 29.706 28.750 23,8 25,2 Küçük Çalışma Yaşında 139.628 70.811 68.817 56,8 60,1 Çalışma Yaşından 47.845 17.321 30.524 19,4 14,7 Büyük Ortalama yaş 33,1 31,1 35 Kaynak: Rusya Federasyonu 2002 Nüfus Sayımı Sonuçları, www.perepis2002.ru Kadın 100 1000 Erkeğe Düşen Kadın Sayısı 1139 21,1 973 56,5 1045 22,4 1853 100 1208 19,4 981 59,9 1139 20,7 1997 100 1087 22,4 968 53,7 972 23,8 1762 2006 yılına kadar çalışma yaşındaki nüfusun artması ve yaş bağımlılık oranının düşmesi beklenmektedir. Daha sonra çalışma yaşındaki gruba, doğum oranının düşmeye başladığı 1990’lı yıllarda doğan nesil girmeye, savaş sonrası dönemde doğan kalabalık nesil de bu gruptan çıkmaya başlayacaktır. Bu, çalışma yaşındaki nüfusun azalmasına ve yaşlıların sayısının ve oranının artmasına neden olacaktır, dolayısıyla yaş bağımlılık oranı göstergesi yükselecektir. 195 b. Ortalama Yaş 1990’lı yıllardan itibaren doğum oranının düşmesi demografik yaşlanmaya neden olmuştur. KÇC nüfusunun ortalama yaşı 2002 yılında önceki sayıma göre artarak 33,2 olmuştur. (Erkeklerde 31, kadınlarda 35,2). KÇC nüfusu Rusya nüfusunun yaş ortalamasına göre daha gençtir. (Rusya Federasyonu: Erkeklerde 3,6 yıl artışla 34,1; kadınlarda 4,6 yıl artışla 39,8; ortalama 4,3 yıl artışla 37,1 yaş). Şehirli erkeklerin ortalama yaşı 30,9, kadınların 35,5; köylerde ise erkeklerin ortalama yaşı 31,1, kadınların 35’tir. (Rusya Federasyonu yaş ortalaması şehirlerde erkek 33,9, kadın 39,8; köylerde erkek 34,6 ve kadın 39,9’dur.) (Tablo 114) Rusya Federasyonu’nda genel olarak kır nüfusu şehir nüfusundan daha yaşlıdır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde ise köy sakinlerinin ortalama yaşı şehirdekilerden düşüktür. 2. Nüfusun Cinsiyet Yapısı Cinsiyet oranı, 1000 kadın başına düşen erkek sayısını gösteren demografik bir göstergedir. Doğan erkek çocuk sayısı genellikle kız çocuklardan fazladır, aynı zamanda erkek nüfusun ölüm oranı kadın nüfusun ölüm oranından fazladır. Bu nedenle, cinsiyet oranı göstergesinin yaşlanmayla birlikte düşmesi biyolojik olarak doğal kabul edilmektedir. Ancak, bu göstergenin yüksekliğine sadece biyolojik değil, sosyal faktörler de etki etmektedir. Sosyal faktörler biyolojik olarak öngörülen doğal sonuçları yükseltebilir veya düşürebilir ve bunların rolü yaşlanmayla birlikte artar. Geleceğe yönelik nüfus tahmini hesaplarına doğum ve ölüm oranlarından başka nüfusun yaş yapısı da etki eder. Örneğin, önceki yıllardaki doğum sayısındaki dalgalanmaya bağlı olarak 15-49 (özellikle 20-29) yaş grubunda bulunan kadın nüfusundaki değişiklik, gelecekte doğum miktarının ve genel doğum hızının artmasında veya düşmesinde etkili olacaktır. “Nüfusun yaşlanması” olarak adlandırılan, toplam nüfus içinde yaşlı nüfusun sayısının ve oranının artması, ölenlerin sayısının ve ölüm hızının artmasına yol açacaktır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde kadın oranı her zaman fazla olmuştur. 1000 erkeğe düşen kadın sayısı 1959-1989 sayımları arasında, Sovyetler Birliği dönemi 196 boyunca sürekli düşmüştür. Son nüfus sayımı verilerine göre, kadın nüfusunun erkek nüfusuna fazlalık oranı korunmaktadır. Kadın nüfusu erkek nüfusundan 28.000 kişi fazladır. 1989 nüfus sayımında 1000 erkek başına düşen kadın sayısı 1130 iken 2002’de 1139 olmuştur. Cinsiyet oranındaki bu farklılık erkeklerin erken ölüm oranının yüksek olmasıyla bağlantılıdır. Erkeklerin ortalama ömrü kadınlardan 12-13 yıl daha azdır. KÇC nüfusunun sayım yıllarına ve yaş gruplarına göre cinsiyet yapısı, “Nüfusun Yaş Yapısı” bölümündeki grafiklerde de görülmektedir. 1959 ve 1970 sayımlarında 1000 erkeğe düşen kadın sayısı kır nüfusunda az farkla öndeyken, 1979’dan sonra şehirlerde daha fazla olmaya başlamıştır. 2002’de ise cinsiyet oranında şehir ve kır nüfusu arasında büyük fark ortaya çıkmıştır. Bunun nedeni kır nüfusunda ölüm oranı fazlalığı ve çalışmak amacıyla şehirlere giden erkekler olmalıdır. (Şekil 28) 1220 1205 1169 1160 1163 1140 1115 1060 1147 1176 1154 1172 1080 1162 1206 1100 1199 1120 1130 1040 1139 1208 1180 Şehir Köy Toplam 1087 1200 1020 1959 1970 1979 1989 2002 Şekil 28. Nüfus Sayımlarına Göre KÇC’de Cinsiyet Oranı Cinsiyet oranında 90’lı yılların başından itibaren 2000 yılına kadar az da olsa gözlenen düşüş, bu yıldan itibaren kadınlar lehine tekrar artma eğilimine girmiştir. 90’lı yıllarda kadın erkek oranı Tablo 120’de görülmektedir. Tablo 120 KÇC’de 1986-2002 Yıllarında Cinsiyet Oranı* (%0) (1 Ocak) 1986 1989 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 1141 1130 1123 1123 1123 1123 1120 1119 1118 1118 1118 1120 1122 Kaynak: Regionı Rossii: statistiçeskiy sbornik. V 2 t. T. 1 Goskomstat Rossii. – M:, 1999. s. 38-39. 197 2002 1139 Sayım yıllarına göre şehir ve kır nüfuslarında cinsiyet oranı Şekil 29’da görülmektedir. Cinsiyet oranı sayım yılları boyunca çok az değişmiştir. Hem şehir hem 52,1 52,6 53,6 54 54,7 54,7 53,5 54 53,8 54,5 kır nüfusunda her zaman kadın oranı çok az farkla öndedir. Kadın 47,9 47,4 46,4 46 45,3 0 45,3 46,5 46 46,2 45,5 Erkek 1959 1970 1979 1989 2002 1959 1970 1979 1989 2002 Şehir Nüfusu Köy Nüfusu Şekil 29. Nüfus Sayımlarına Göre KÇC’de Şehir ve Kır Nüfuslarında Cinsiyet Oranı Şehir ve kır nüfuslarına göre erkek ve kadın nüfusu, nüfus içindeki oranları sayım yıllarına göre Tablo 121’de yer almaktadır. Tablo 121 Nüfus Sayımlarına Göre KÇÖB/Cumhuriyeti’nde Cinsiyetlere Göre Şehir- Kır Nüfusları ve Oranları 1939 1959 1970 1979 1989 2002 Karaçay ÖB Çerkes ÖB Şehir Nüfusu Erkek Kadın Nüfus Oran Nüfus Oran (kişi) (%) (kişi) (%) 5.427 50,6 5.286 49,4 13.888 48,5 14.757 51,5 29.791 45,5 35.729 54,5 52.008 46,2 60.446 53,8 72.359 46,0 85.069 54,0 93.943 46,5 107.712 53,5 87.637 45,3 105.894 54,7 Kır Nüfusu Erkek Kadın Nüfus Oran Nüfus Oran (kişi) (%) (kişi) (%) 68.508 49,0 71.082 51,0 30.755 47,8 33.498 52,2 96.285 45,3 116.154 54,7 106.920 46,0 125.277 54,0 97.340 46,4 112.348 53,6 100.850 47.4 112.465 52,6 117.844 47,9 128.095 52,1 Cumhuriyette erkek nüfus oranının en düşük olduğu yer Karaçayevsk şehridir (% 44,7). “Kızlar şehri” olarak adlandırılan Karaçayevsk’te kadın nüfusunun fazla olmasının nedeni, burada çoğunlukla kızların okuduğu Karaçay-Çerkes Devlet Pedagoji Üniversitesi’nin bulunmasıdır. 198 2002 sayım sonuçlarına göre, KÇC’de erkeklerin oranı 50-54 yaş grubuna kadar kadınlardan fazladır. Bu grupta cinsiyet oranı eşitlenmekte (5,3) ve bundan sonra kadınların oranı erkekleri geçmektedir. (Tablo 114) Etnik Grupların Yaş ve Cinsiyet Yapısı Nüfusun yaş yapısında etnik farklılaşma, etnik grupların nüfus artışı, göç ve asimilasyon süreçlerinin gelişimindeki farklılıklardan kaynaklanmaktadır. Bununla birlikte, KÇC’de demografik süreçlerin etnik farklılaşması uzun bir tarihi süreçte meydana gelmiştir. Etnik grupların yaş yapısındaki farklılıklar bir taraftan kültürel normların, geleneklerin, çalışma ve yaşantı özelliklerinin, yerleşim biçiminin farklılığını yansıtmakta, diğer taraftan da 20. yüzyıl boyunca demografik modernizasyonun KÇC halklarında aynı zamanda başlamadığını ve farklı hızlarda ilerlediğini göstermektedir. Örneğin, daha 19. yüzyılda bütün farklı doğum ve ölüm göstergelerine rağmen ülkenin etnik grupları geleneksel nüfus artışı tipine dâhildiler. 20. yüzyıl başında ise bazı etnik gruplarda doğum ve ölüm seviyesi düşme eğilimine girmiştir. Daha sonra, demografik süreçlerde etnik farklılık artmış ve etnik grupların nüfus artış hızındaki ve yaş-cinsiyet yapısındaki değişimler farklılığın büyümesini açıklayan etkenlerden biri olmuştur.118 1960-1980 yılları arasında doğum oranında etnik farklılaşmayı, kadınların doğurduğu çocuk sayısının sorulduğu 1979 ve 1989 sayımlarının verilerine göre izlemek mümkündür. “Doğurulan ortalama çocuk” göstergesi doğum seviyesinde milliyetler arasındaki farklılaşmaya işaret etmektedir. Ancak kadınların kuşaklara göre doğurdukları ortalama çocuk sayısı ve çocukların doğum sırasına göre dağılışı hakkındaki bilgiler o etnik grubun yeni doğurganlık tipinin hangi aşamasında bulunduğunu açıklamaya imkân vermektedir. Bu iki sayım verilerinin analizi, doğum seviyesine göre Çerkeslerin ve Karaçayların yüksek doğum göstergesi olan halklar arasında olduğunu göstermektedir. (Tablo 122) 118 Stepanov V.V., “Protsess stareniya ohvatil bolşinstvo narodov Rossii” (“Yaşlanma Süreci Rusya Halklarının Çoğunu Kapsadı”), Demoscope Weekly, № 215 – 216, 26 Eylül - 9 Ekim 2005, www.demoscope.ru/weekly/2005/0215/analit03.php (Erişim: 09.11.2005) 199 Tablo 122 1989 Sayımına Göre Çerkes ve Karaçay Kadınların Doğurduğu Ortalama Çocuk Sayısı (kişi) Milliyet Doğum Yılı Bütün Kadınlar 1919’dan 191919241929193419391944önce 1923 1928 1933 1938 1943 1948 Çerkesler 2,26 3,64 3,19 3,81 3,90 3,55 3,21 2,63 Karaçaylar 2,3 3,89 3,83 4,37 4,45 4,02 3,31 3,09 Kaynak: Denisenko M.B., Harayeva O.A., Vozrastnaya struktura narodov RSFSR, 1959-1989 godı (Rusya SFSC Halklarının Yaş Yapısı, 1959-1989). RF Devlet Đstatistik Komitesi verileri. www.demoscope.ru/weekly/2005/0215 Çerkeslerde doğurganlık tutumundaki değişim savaş ve savaş sonrası ilk kuşak kadınlarda görülmüştür. 1989 sayımı verilerinin analiziyle Çerkes ve Karaçayların yaşcinsiyet yapısının hangi tipe girdiğini tespit edebiliriz. Word metoduna göre yapılan analize göre Çerkesler ve Karaçaylar, yüksek doğum göstergesine sahip dördüncü gruba girmektedir. Normal seviyede çocuk oranı (26,7) ve nispeten küçük yaşlı oranı (10,3) olan bu grupta, yaş yapısı göstergeleri dinamiği, 1959-1989 yılları arasında çocuk nüfusu oranının önemli ölçüde azaldığını göstermektedir. Etnik grupların yaş yapısı en başta çocuk nüfusu oranının fazlalığıyla farklılık göstermektedir. Bunu belirleyen temel faktör de doğum oranıdır. (Tablo 123) Tablo 123 1989 Nüfus Sayımı ve 1994 Mikro-Sayım Sonuçlarına Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Toplam Nüfusları Đçinde Yaş Gruplarının Oranı (%) 1989 Çalışma Çalışma Çalışma Yaşından Yaşında Yaşından Küçük Büyük Karaçaylar 31.8 57.2 11.0 Çerkesler 30.5 58.3 11.1 * Çalışma yaşı erkekler Đçin 16 – 60, kadınlar için 16 – 55’tir. Çalışma Yaşından Küçük 30.2 28.1 1994 Çalışma Yaşında 56.6 57.2 Çalışma Yaşından Büyük 13.2 14.7 2002 sayımının verilerine göre, bütün Rusya nüfusu için yapılan sınıflandırmada Nogay nüfusu “yaşlanmanın eşiğinde”, Abaza, Karaçay ve Çerkes nüfusu ise 5 kategoriye ayrılan yaşlı nüfus içinde en alt kategoriye, yani “düşük seviyede yaşlı” nüfus grubuna girmektedir. Bu grup içinde, Karayaçların da dâhil olduğu Kafkas halkları ağırlığı oluşturmaktadır. Bu da Kafkasyalı nüfusun demografik potansiyelinin 200 yavaş yavaş azaldığını göstermektedir. Nüfusu en “yaşlı” Kafkas halklarının da esas olarak Kafkasya’nın batı bölgelerinden olduğu dikkat çekmektedir. (Tablo 124) Tablo 124 2002 Sayımına Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Yaş Yapısı Milliyet Karaçaylar Çerkesler Yaşlıların Oranı (%) 12,95 13,19 Çocukların Oranı (%) 23,53 21,03 201 Yaşlılık Seviyesi 0,55 0,63 E. HANEHALKI NÜFUSU Hanehalkı aralarında aile bağı olup olmadığına bakılmaksızın, aynı evde veya aynı evin bir bölümünde yaşayan, gelir ve giderlerini ayırmayan, bir veya birkaç kişinin oluşturduğu topluluktur. Sayım günü, sayım yapılan yerlerde konuk olanlar hanehalkı sayısına katılmamıştır. Hanehalkının sayım günü dışarıda bulunan üyeleri ise o hanehalkı sayısına dâhil edilmiştir. 2002 genel nüfus sayımına göre KÇC’de 127.488 hanehalkı vardır (1989’da bu hesaplama için aile kabul edilmiştir). Bunlarda toplam nüfusun % 99,5’i veya 437.388 kişi yaşamaktadır. Ortalama hanehalkı sayısı 3,4 kişidir (1989’da aile ortalaması 3,7 kişi). Hanehalkının % 63,8’i üç ve daha fazla kişiden, % 36,2’si bir ve iki kişiden oluşmaktadır.119 (Tablo 125) Tablo 125 2002 Nüfus Sayımında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin Hanehalkı Yapısı Hanehalkı Sayısı Hanehalkı Üyelerinin Sayısı Hanehalkını Oluşturan Kişi Sayısı 6 ve 1 kişi 2 kişi 3 kişi 4 kişi 5 kişi daha fazla Şehir 62.358 192.642 10.773 14.354 13.880 13.048 5.879 4.424 Kır 65.130 244.696 9.526 11.356 10.223 12.332 9.922 11.771 Toplam 127.488 437.338 20.299 25.710 24.103 25.380 15.801 16.195 Kaynak: “Naseleniye i Obşçestvo” (Nüfus ve Toplum) Bülteni, № 229 - 230, 1 - 22 Ocak 2006. http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_ref_reg.php Yerleşim Hanehalkı Ortalaması, kişi 3,1 3,8 3,4 Şehir nüfusunda 2 ve 3 kişiden oluşan hanehalkı kır nüfusuna göre daha fazladır. 4 kişiden oluşan hane halkı oranı şehir ve kır nüfuslarında yakınken, 5 oluşan hanehalkı sayısı ve bunlarda yaşayan nüfus kır nüfusunda fazladır. Özellikle 6’nın üzerinde kişiden oluşan hanehalkı nüfusu kırsal alanda çok daha yüksektir. Bu da şehirlerde çekirdek aile yapısının, kırsal alanda da geniş aile yapısının varlığını göstermektedir. (Şekil 30) 119 Botaşev, Murat; Đtogi vserossiyskoy … 202 16000 14000 Nüfus 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 1 kişi 2 kişi 3 kişi 4 kişi Şehir 5 kişi 6 ve üz. Köy Şekil 30. 2002 Sayımında KÇC’de Şehir ve Kır Nüfusunun Hanehalkı Yapısı Nüfusun toplam hanehalkı içinde yaş gruplarına göre dağılımı şöyledir. Nüfusa göre en büyük oran 35-44 yaş grubuna aittir (% 15,8). Bu yaş grubu içinde de hanehalkının çoğunluğu 5 ve daha fazla kişiden oluşmaktadır. Nüfusun büyüklüğüne göre yaş grupları şöyle sıralanmaktadır: 25-34 yaş - % 14, 45-54 yaş - % 12,4, 65 yaş ve üzeri - % 11,9, 18-24 yaş - % 11,6, 10-14 yaş - % 8,8. (Tablo 126) Tablo 126 2002 Nüfus Sayımında Yaş Gruplarına Göre KÇC Hanehalkı Nüfusu Hanelerde Yaşayan Kişi Sayısı Hanehalkı Nüfusu 1 kişi Toplam Nüfus 437.338 20.299 0–3 19.415 1 4–5 10.422 1 6–9 22.751 7 10 – 14 38.574 22 15 – 17 25.096 106 18 – 24 50.830 711 25 – 34 61.418 1.519 35 – 44 69.199 2.256 45 – 54 54.152 3.049 55 – 64 33.283 3.631 65 ve üzeri 52.049 8.980 Yaş belirtmeyen 149 16 Kaynak: 2002 Nüfus Sayımı Sonuçları, www.perepis2002.ru 203 2 kişi 51.420 317 242 657 1.523 1.249 3.828 5.162 6.058 8.773 8.948 14.634 29 3 kişi 72.309 2.842 1.251 2.650 4.966 3.768 8.587 12.094 11.736 11.244 6.121 7.019 31 4 kişi 101.520 4.577 2.861 6.370 11.187 7.018 11.995 15.158 20.009 12.246 4.540 5.512 47 5 ve daha fazla kişi 191.790 11.678 6.067 13.067 20.876 12.955 25.709 27.485 29.140 18.840 10.043 15.904 26 Evsiz hanehalkı sayısı oldukça azdır. Toplam hanehalkının %o 9,3’ü evsizdir. 118 evsiz hanehalkında 324 kişi yaşamaktadır. Şehirlerde evsiz hanehalkı sayısı kırsal alana göre iki katına yakındır, ancak bunlarda yaşayanların sayısı şehir ve kır nüfusunda birbirine çok yakındır. Tek başına yaşayan evsizler şehirde fazlayken, kırsal alanda en büyük oran 3 ve daha fazla kişiden oluşan hanehalkına aittir. (Tablo 127) Tablo 127 2002 Nüfus Sayımına Göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Evsiz Hanehalkı Şehir Kır Toplam Evsiz hanehalkı sayısı Evsiz hanehalkı üyelerinin sayısı (kişi) 71 47 118 156 168 324 Hanehalkı sayısı 1 kişi 53 8 61 2 kişi 7 8 15 3 ve daha fazla kişi 11 31 42 Ortalama evsiz hanehalkı (kişi) 2,2 3,6 2,7 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde 18 yaşından küçük çocuğu olan, 2 veya daha fazla kişiden oluşan 107189 hanehalkı vardır. (Toplam hanehalkının % 84’ü). Bunlarda hanehalkı ortalaması 3,9 kişidir. En büyük oranı 1 çocuklu hanehalkı oluşturmakta ve onu sırasıyla 2 çocuklu ve 3 çocuklu hanehalkı izlemektedir. 18 yaşından küçük çocuğu olan hanehalkının % 66,4’ü bir evli çiftten ve akrabalardan oluşan hanehalkından meydana gelmektedir; bunlar içinde de en büyük grup 4 kişiden oluşan hanehalkıdır. (Tablo 128) Sadece anne ve çocuklardan oluşan hanehalkı en büyük ikinci gruptur (% 13,8). Bu hanehalkı içinde de en büyük oran 2 kişiden, yani anne ve bir çocuktan oluşan hanehalkına aittir. Đki evli çiftten, akrabalardan ve akraba olmayanlardan oluşan hanehalkı, 18 yaşından küçük çocuğu olan hanehalkının % 6,5’ini oluşturmaktadır. Bu grubu % 5 ile “diğer” hanehalkı, % 3,8 ile çocuklarıyla birlikte anne (baba), annenin veya babanın bir ebeveyninden, diğer akrabalardan ve akraba olmayanlardan (veya onlar olmadan) oluşan hanehalkı izlemektedir. Sonraki sırada yer alan “çocuklarıyla birlikte anne (baba) ve annenin (babanın) bir ebeveyninden oluşan” hanehalkı oranı %2,6’dır. Son iki sırayı baba ve çocuklardan oluşan hanehalkı (%1,3) ile üç ve daha fazla evli çiftten, akrabalardan ve akraba olmayanlardan (veya onlar olmadan) oluşan 204 hanehalkı (% 0,5) almaktadır. Bu hanehalkı gruplarından her birinin nüfusu, çocuk sayısı, kaç kişiden oluştuğu ve ortalama hanehalkı Tablo 128 ‘te yer almaktadır. Tablo 128 2002 Nüfus Sayımına Göre Đki veya Daha Fazla Kişiden Oluşan, Tiplerine, Ölçeğine ve 18 Yaşından Küçük Çocuk Sayısına Göre Hanehalkı Nüfusu Hanehalkı Sayısı Ortalama Hanehalkı (kişi) 107.189 417.039 25.710 24.103 25.380 15801 6 ve daha fazla kişi 16.195 64.651 295.310 3.930 13.325 19.279 13319 14.798 4,6 29.801 23.495 11.355 111.904 110.379 73.027 38.617 3.895 35 11.268 2.041 16 48 7.215 11.546 518 1.565 4543 4664 4112 12440 2.880 5.209 6.709 24.564 3,8 4,7 6,4 71.212 280.570 12.800 15.780 20.761 12820 9.051 3,9 44.115 201.471 8.407 16.389 11069 8.250 4,6 18.952 16.994 8.169 74.031 78.108 49.332 27.405 8.407 5.964 10.425 3102 4209 3758 11274 1.479 2.360 4.411 16.131 3,9 4,6 6,0 7.010 46.073 453 1329 5.228 6,6 5.997 41.094 1010 4.987 6,9 2.099 2.436 1.462 12.239 16.343 12.512 5.135 1010 1.089 2.436 1.462 5.135 5,8 6,7 8,6 528 5.372 528 10,2 499 5.146 499 10,3 Hanehalkı Sayısı Toplam hanehalkı 18 yaşından küçük çocuğu olan hanehalkı 1 çocuklu 2 çocuklu 3 ve daha fazla çocuklu Bunların içinde çocuklar Bir evli çiftten, akrabalardan (veya onlar olmadan) ve akraba olmayanlardan (veya onlar olmadan) oluşan hanehalkı 18 yaşından küçük çocuğu olan hanehalkı 1 çocuklu 2 çocuklu 3 ve daha fazla çocuklu Bunların içinde çocuklar Đki evli çiftten, akrabalardan (veya onlar olmadan) ve akraba olmayanlardan (veya onlar olmadan) oluşan hanehalkı 18 yaşından küçük çocuğu olan hanehalkı 1 çocuklu 2 çocuklu 3 ve daha fazla çocuklu Bunların içinde çocuklar Üç ve daha fazla evli çiftten, akrabalardan (veya onlar olmadan) ve akraba olmayanlardan (veya onlar olmadan) oluşan hanehalkı 18 yaşından küçük çocuğu olan hanehalkı Hanehalkı Üyelerinin Sayısı (kişi) 2 kişi 3 kişi 4 kişi 5 kişi 205 3,9 Hanehalkı Sayısı 1 çocuklu 2 çocuklu 3 ve daha fazla çocuklu Bunların içinde çocuklar Anne ve çocuklardan oluşan hanehalkı 18 yaşından küçük çocuğu olan hanehalkı 1 çocuklu 2 çocuklu 3 ve daha fazla çocuklu Bunların içinde çocuklar Baba ve çocuklardan oluşan hanehalkı 18 yaşından küçük çocuğu olan hanehalkı 1 çocuklu 2 çocuklu 3 ve daha fazla çocuklu Bunların içinde çocuklar Çocuklarıyla birlikte anne (baba) ve annenin (babanın) bir ebeveyninden oluşan hanehalkı 18 yaşından küçük çocuğu olan hanehalkı 1 çocuklu 2 çocuklu 3 ve daha fazla çocuklu Bunların içinde çocuklar Çocuklarıyla birlikte anne (baba), annenin veya babanın bir ebeveyninden (veya onlar olmadan), diğer akrabalardan (veya onlar olmadan) ve akraba olmayanlardan (veya onlar olmadan) oluşan hanehalkı 18 yaşından küçük çocuğu olan hanehalkı 1 çocuklu 2 çocuklu 3 ve daha fazla çocuklu Bunların içinde çocuklar Hanehalkı Üyelerinin Sayısı (kişi) Hanehalkı Sayısı 2 kişi 3 kişi 4 kişi 5 kişi 6 ve daha fazla kişi 68 111 320 1.329 Ortalama Hanehalkı (kişi) 68 111 320 544 986 3.616 1.329 14.758 38.573 8.554 4.189 1.430 425 160 2,6 7.308 20.716 3.198 2.727 976 284 123 2,8 4.491 2.153 664 10.747 6.929 3.040 2.200 3.198 919 1.808 299 249 428 1.284 59 75 150 539 16 21 86 377 2,4 3,2 4,6 1.413 3.696 845 369 133 47 19 2,6 481 1.412 204 166 78 22 11 2,9 301 131 49 737 431 244 163 204 64 102 29 20 29 87 3 9 10 34 1 10 42 2,4 3,3 5,0 2.810 9.938 1.712 793 234 71 3,5 2.189 7.879 1.247 666 213 63 3,6 1.468 570 151 4.717 2.358 804 492 1.247 154 512 51 47 115 345 16 11 36 147 3,2 4,1 5,3 4.084 18.553 1.037 1.382 823 842 4,5 2.876 13.898 458 998 676 744 4,8 1.586 848 442 6.591 4.293 3.014 1.559 435 23 695 287 16 48 298 306 72 220 158 232 354 1.291 4,2 5,1 6,8 206 8,0 8,9 11,3 Hanehalkı Sayısı Hanehalkı Üyelerinin Sayısı (kişi) Hanehalkı Sayısı 2 kişi 1.016 428 123 320 172 45 121 3,1 196 108 16 48 74 53 45 146 20 18 7 28 53 38 30 112 2,7 3,7 4,7 3 kişi Diğer hanehalkı 5.374 14.264 3.511 18 yaşından küçük 1186 3.694 528 çocuğu olan hanehalkı 1 çocuklu 836 2.298 493 2 çocuklu 252 931 35 3 ve daha fazla çocuklu 98 465 Bunların içinde çocuklar 334 Kaynak: 2002 Nüfus Sayımı Sonuçları, www.perepis2002.ru Ortalama Hanehalkı (kişi) 6 ve daha fazla kişi 296 4 kişi 5 kişi 2,7 18 yaşından küçük çocuğu olan, 2 veya daha fazla kişiden oluşan hanehalkı içinde 90759 hanehalkı (% 84,7) aynı milliyetteki kişilerden oluşmaktadır. Ortalama hanehalkı 3,9 kişidir. Üyeleri farklı milliyetlere mensup % 15,3 oranındaki hanehalkı da ortalama 4 kişiden oluşmaktadır. Üyeleri aynı milleyete mensup hanehalkı içinde çoğunluğu (% 24,8) iki kişilik hanehalkı oluşturmaktadır. Diğer grupta ise çoğunluk (% 24,8) 4 kişiden oluşan hanehalkındadır. (Tablo 129) Tablo 129 2002 Nüfus Sayımında KÇC’de Hane Ölçeğine ve Üyelerinin Milliyetine Göre Đki ve Daha Fazla Kişiden Oluşan Hanehalkı Nüfusu Hanehalkı Sayısı Hanehalkı Sayısı Hanehalkı Üyelerinin Sayısı (kişi) 2 kişi 3 kişi Toplam 107.189 417.039 25.710 24.103 Hanehalkı Üyelerinin 90.759 350.781 22.474 20.237 hepsinin aynı milliyete ait olduğu hanehalkı Üyelerinin farklı 16.430 66.258 3.236 3.866 milliyetlere ait olduğu hanehalkı Kaynak: 2002 Nüfus Sayımı Sonuçları, www.perepis2002.ru 207 Ortalama Hanehalkı (kişi) 4 kişi 5 kişi 25.380 15.801 6 ve daha fazla kişi 16.195 21.303 13.360 13.385 3,9 4.077 2.441 2.810 4,0 3,9 18 yaşından küçük çocuğu olan, 2 veya daha fazla kişiden oluşan hanehalkının % 39,6’sında bakıma muhtaç kişi bulunmaktadır. Bu hanehalkının da % 68,4’ünde 1, % 22’sinde 2, % 9,6’sında 3 ve daha fazla bakıma muhtaç kişi yaşamaktadır. Muhtaç kişilerin bulunduğu hanehalkının nüfusu ve bunlardaki çalışan sayısı Tablo 130‘da yer almaktadır. Tablo 130 2002 Nüfus Sayımına Göre KÇC’de Çalışan ve Bakıma Muhtaç Kişi Sayısına Göre Đki ve Daha Fazla Kişiden Oluşan Hanehalkı Nüfusu Hanehalkı Sayısı Toplam Hanehalkı Hanehalkı Nüfusu Toplam hanehalkı içinde …den oluşan hanehalkı: 2 kişi Çalışan 1 kişi 2 kişi 3 kişi Çalışan 1 kişi 2 kişi 3 kişi 4 kişi Çalışan 1 kişi 2 kişi 3 kişi 4 kişi 5 ve daha fazla kişi Hanehalkı nüfusu Çalışan 1 kişi 2 kişi 3 kişi Bakıma Muhtaç Kişi Bulunan Hanehalkı Sayısı (kişi) Bu Hanehalkında Bulunan Bakıma Muhtaç Kişi Sayısı 3 ve daha fazla kişi 1 kişi 2 kişi Hanehalkı Sayısı Bakıma Muhtaç Kişi 107.189 42.404 29.000 9.324 4.080 417.039 191.204 119.779 45.949 25.476 25.710 4.063 3.890 173 21.647 8.091 3.262 24.103 1661 1.661 8.562 7.083 1.380 297 6430 3262 15.541 3.834 1.426 3.214 1.426 620 11.729 8.169 2.901 659 2.027 5.342 4.851 880 13.651 9.242 7.313 1.491 247 5.239 2.391 450 3.740 1.799 450 1.165 592 334 1.002 4.003 4.922 1.041 247 31.996 18.050 9.858 4.870 3.322 11.571 13.946 191.790 110.476 58.074 29.859 22.543 10.230 7.143 2.645 6.339 3.511 1.391 3622 2030 924 1.610 1.001 363 1.107 480 104 9.176 6.277 880 25.380 208 99 13.895 Bakıma Muhtaç Kişi Bulunmayan Hanehalkı 64.785 225.835 81.314 3.803 1.591 353 3.891 3.632 1.254 Hanehalkı Sayısı Bakıma Muhtaç Kişi Bulunan Hanehalkı Sayısı (kişi) Bu Hanehalkında Bulunan Bakıma Muhtaç Kişi Sayısı 3 ve daha fazla kişi 1 kişi 2 kişi 4 kişi 907 426 311 93 5 ve daha 235 88 59 21 fazla kişi Çalışan 1.226 455 303 109 Đçinde çalışan 67.139 26.756 19.236 5.465 bulunan hanehalkı Hanehalkı 271.501 123.405 82.134 28.054 nüfusu (kişi) Đçinde çalışan 40.050 15.648 9.764 3.859 bulunmayan hanehalkı Hanehalkı 145.538 67.799 37.645 17.895 nüfusu (kişi) Kaynak: 2002 Nüfus Sayımı Sonuçları, www.perepis2002.ru 22 Bakıma Muhtaç Kişi 75 8 31 Hanehalkı Sayısı 43 2.055 12.259 481 147 771 6.855 13.217 2.025 Bakıma Muhtaç Kişi Bulunmayan Hanehalkı 40.383 148.096 7.040 24.402 77.739 Yaş grubuna göre gelir durumu için bir kişiden oluşan hanehalkı esas alınmıştır. (Tablo 131). Bir kişilik 20.299 hanehalkından 51’i çalışma yaşından küçüktür. Bunların yedisi tek geçim kaynağı, kırk üçü iki, biri de üç geçim kaynağı göstermiştir. Çalışma yaşındaki 7955 hanehalkından büyük çoğunluğu (% 87,7) tek geçim kaynağı göstermiştir; bunların da büyük çoğunluğu çalışma karşılığında gelir elde etmektedir. Çalışabilir yaşta 931 hanehalkı iki, 26 hanehalkı da üç ve daha fazla gelir kaynağı göstermiştir. 1 kişiden oluşan hanehalkının en büyük kısmını oluşturan % 60,5’i (12.277) çalışma yaşından büyüktür. Bunların % 82,7’si tek geçim kaynağı, % 16,9’u iki, % 0,4’ü üç geçim kaynağı göstermiştir. 60 yaş üzeri erkek ve 55 yaş üzeri kadınlardan oluşan bu grup hanehalkının % 76,6’sı emekli aylığı almaktadır. Başkalarının bakımında olan sadece 5 kişi vardır. (Tablo 131) 209 Tablo 131 Geçim Kaynaklarına ve Yaş Gruplarına Göre 1 Kişiden Oluşan Hanehalkı Nüfusu (kişi) Toplam 1 Kişiden Oluşan Hanehalkı Nüfusu Toplam 20.299 Tek geçim kaynağı gösteren 17.155 Çalışma karşılığı gelir (şahsi yardımcı ev 3.758 işlerinden olan dışında) Şahsi yardımcı ev işleri 652 Burs 23 Emekli aylığı (Malülen emekli aylığı 9.665 dışında) Malülen emekli aylığı 1.314 Sosyal yardım (Đşsizlik yardımı dışında) 23 Đşsizlik yardımı 73 Devlet tarafından verilen diğer 11 Tasarruf 58 Kiradan elde edilen gelir 11 Başkalarının bakımında 511 Diğer gelir kaynağı 1.056 Đki gelir kaynağı gösteren 3.052 Üç ve daha fazla gelir kaynağı gösteren 60 Kaynak: 2002 Nüfus Sayımı Sonuçları, www.perepis2002.ru Çalışma Yaşından Küçük Çalışma Yaşında Çalışma Yaşından Büyük 51 7 7.955 6.980 12.277 10.159 - 3.592 165 1 625 22 26 - - 264 9.401 1 5 43 1 774 18 73 10 57 11 501 1.033 931 26 540 4 1 1 5 16 2.078 33 Toplam hanehalkı nüfusunun % 62’si doğduğundan beri sürekli ikamet yerinde yaşamaktadır (% 44 şehirde, % 56 kırsal alanda). Daha sonra yerleşenlerin % 10’unu 1992-2002, % 0,2’sini 1989-1991, % 25,3’ünü de 1988 ve daha öncesinde KÇC’ye yerleşenler oluşturmaktadır. Doğduğundan beri KÇC’de yaşayanlar içinde çalışma yaşından küçüklerin oranı % 32,5, çalışma yaşındakilerin % 56,6, çalışma yaşınan büyüklerin % 11,1’dir. (Tablo 132) 210 Tablo 132 2002 Nüfus Sayımında KÇC Hanehalkı Nüfusunun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Sürekli Đkamet Yerlerinde Kalma Süresi Toplam (kişi) Toplam Nüfus Sürekli ikamet yerlerinde aralıksız yaşayan toplam nüfus Çalışma Yaşından Küçük Çalışma Yaşından Büyük Çalışma Yaşında Yaşı Bilinmeyen Toplam Nüfusa Oranı (%) Çalışma Çalışma Çalışma Yaşından Yaşından Yaşında Küçük Büyük 437.388 99.693 256.966 80.530 149 22,8 58,8 18,4 Doğduğundan beri yaşayan 271.617 87.791 153.603 30.188 35 32,3 56,6 11,1 Daha sonra yerleşen 1992-2002 yılları arasında 1989-1991 yılları arasında 1988 yılında ve daha önce Yıl belirtmeyen Sürekli ikamet yerinde aralıksız yaşayıp yaşamadığını belirtmeyen 165.449 44.810 10.022 110.523 94 11.889 9.697 1.376 798 18 103.241 31.147 7.630 64.412 52 50.316 3.964 1.016 45.312 24 2 1 - 21,6 13,7 0,7 19,1 69,5 76,1 58,3 55,3 8,8 10,1 41,0 25,5 272 13 122 26 111 4,8 44,9 9,6 Sürekli ikamet yerlerinde aralıksız yaşayan erkekler 203.665 50.487 124.890 28.211 77 24,8 61,3 13,9 Doğduğundan beri yaşayan 133.527 44.491 78.283 10.732 21 33,3 58,6 8,0 Daha sonra yerleşen 1992-2002 yılları arasında 1989-1991 yılları arasında 1988 yılında ve daha önce Yıl belirtmeyen Sürekli ikamet yerinde aralıksız yaşayıp yaşamadığını belirtmeyen 70.011 19.548 4.337 46.094 32 5.991 4.876 697 411 7 46.552 13.409 3.285 29.838 20 17.468 1.263 355 15.845 5 - 24,9 16,1 0,9 21,9 68,6 75,7 64,7 62,5 6,5 8,2 34,4 15,6 127 5 55 11 56 3,9 43,3 8,7 Sürekli ikamet yerlerinde aralıksız yaşayan kadınlar 233.673 49.206 132.076 52.319 72 21,1 56,5 22,4 Doğduğundan beri yaşayan 138.090 43.300 75.320 19.456 14 31,4 54,5 14,1 211 Toplam (kişi) Daha sonra yerleşen 1992-2002 yılları arasında 1989-1991 yılları arasında 1988 yılında ve daha önce Yıl belirtmeyen Sürekli ikamet yerinde aralıksız yaşayıp yaşamadığını belirtmeyen Çalışma Yaşından Küçük Çalışma Yaşından Büyük Çalışma Yaşında Yaşı Bilinmeyen Toplam Nüfusa Oranı (%) Çalışma Çalışma Çalışma Yaşından Yaşından Yaşında Küçük Büyük 6,2 59,4 34,4 19,1 70,2 10,7 11,9 76,4 11,6 0,6 53,7 45,7 17,7 51,6 30,6 95.438 25.262 5.685 64.429 62 5.898 4.821 679 387 11 56.689 17.738 4.345 34.574 32 32.848 2.701 661 29.467 19 3 2 1 - 145 8 67 15 55 5,5 46,2 10,3 192.642 41.312 118.468 32.723 139 21,4 61,5 17,0 Doğduğundan beri yaşayan 99.701 34.093 57.291 8.288 29 34,2 57,5 8,3 Daha sonra yerleşen 1992-2002 yılları arasında 1989-1991 yılları arasında 1988 yılında ve daha önce Yıl belirtmeyen Sürekli ikamet yerinde aralıksız yaşayıp yaşamadığını belirtmeyen 92.672 27.417 5.706 59.475 74 7.206 5.946 788 461 11 61.055 19.104 4.351 37.560 40 24.409 2.366 567 21.453 23 2 1 1 - 7,8 21,7 13,8 0,8 14,9 65,9 69,7 76,3 63,2 54,1 26,3 8,6 9,9 36,1 31,1 269 13 122 26 108 4,8 45,4 9,7 Sürekli ikamet yerlerinde aralıksız yaşayan erkekler 86.945 20.822 55.151 10.901 71 23,9 63,4 12,5 Doğduğundan beri yaşayan Daha sonra yerleşen 1992-2002 yılları arasında 1989-1991 yılları arasında 1988 yılında ve daha önce Yıl belirtmeyen Sürekli ik. yer. aralıksız yaşayıp yaşamadığını belirtmeyen 47.886 38.934 11.919 2.469 24.524 22 125 17.217 3.600 2.987 373 237 3 5 27.831 27.265 8.227 1.900 17.124 14 55 2.821 8.069 705 196 7.163 5 11 17 54 36,0 9,2 25,1 15,1 1,0 13,6 4,0 58,1 70,0 69,0 77,0 69,8 63,6 44,0 5,9 20,7 5,9 7,9 29,2 22,7 8,8 Şehir Nüfusu Sürekli ikamet yerlerinde aralıksız yaşayan toplam nüfus 212 Çalışma Yaşından Küçük Toplam (kişi) Sürekli ikamet yerlerinde aralıksız yaşayan kadınlar Çalışma Yaşından Büyük Çalışma Yaşında Yaşı Bilinmeyen Toplam Nüfusa Oranı (%) Çalışma Çalışma Çalışma Yaşından Yaşından Yaşında Küçük Büyük 105.697 20.490 63.317 21.822 68 19,4 59,9 20,6 Doğduğundan beri yaşayan 51.815 16.876 29.460 5.467 12 32,6 56,9 10,6 Daha sonra yerleşen 1992-2002 yılları arasında 1989-1991 yılları arasında 1988 yılında ve daha önce Yıl belirtmeyen Sürekli ikamet yerinde aralıksız yaşayıp yaşamadığını belirtmeyen 53.738 15.498 3.237 34.951 52 3.606 2.959 415 224 8 33.790 10.877 2.451 20.436 26 16.340 1.661 371 14.290 18 2 1 1 - 6,7 19,1 12,8 0,6 15,4 62,9 70,2 75,7 58,5 50,0 30,4 10,7 11,5 40,9 34,6 144 8 67 15 54 5,6 46,5 10,4 Sürekli ikamet yerlerinde aralıksız yaşayan toplam nüfus 244.696 58.381 138.498 47.807 10 23,9 56,6 19,5 Doğduğundan beri yaşayan 171.916 53.698 96.312 21.900 6 31,2 56,0 12,7 Daha sonra yerleşen 1992-2002 yılları arasında 1989-1991 yılları arasında 1988 yılında ve daha önce Yıl belirtmeyen Sürekli ikamet yerinde aralıksız yaşayıp yaşamadığını belirtmeyen 72.777 17.393 4.316 51.048 20 4.683 3.751 588 337 7 42.186 12.043 3.279 26.852 12 25.907 1.598 449 23.859 1 1 1 - 6,4 21,6 13,6 0,7 35,0 58,0 69,2 76,0 52,6 60,0 35,6 9,2 10,4 46,7 5,0 3 - - - 3 - - - Sürekli ikamet yerlerinde aralıksız yaşayan erkekler 116.720 29.665 69.739 17.310 6 25,4 59,7 14,8 Doğduğundan beri yaşayan 85.641 27.274 50.452 7.911 4 31,8 58,9 9,2 Daha sonra yerleşen 1992-2002 yılları arasında 31.077 7.629 2.391 1.889 19.287 5.182 9.399 558 - 7,7 24,8 62,1 67,9 30,2 7,3 Kır Nüfusu 213 Çalışma Yaşından Küçük Toplam (kişi) Çalışma Yaşından Büyük Çalışma Yaşında Yaşı Bilinmeyen Toplam Nüfusa Oranı (%) Çalışma Çalışma Çalışma Yaşından Yaşından Yaşında Küçük Büyük 17,3 74,1 8,5 0,8 58,9 40,3 40,0 60,0 - 1989-1991 yılları arasında 1988 yılında ve daha önce Yıl belirtmeyen Sürekli ikamet yerinde aralıksız yaşayıp yaşamadığını belirtmeyen 1.868 21.570 10 324 174 4 1.385 12.714 6 159 8.682 - - 2 - - - 2 - - - Sürekli ikamet yerlerinde aralıksız yaşayan kadınlar 127.976 28.716 68.759 30.497 4 22,4 53,7 23,8 Doğduğundan beri yaşayan 86.275 26.424 45.860 13.989 2 30,6 53,2 16,2 Daha sonra yerleşen 1992-2002 yılları arasında 1989-1991 yılları arasında 1988 yılında ve daha önce Yıl belirtmeyen Sürekli ikamet yerinde aralıksız yaşayıp yaşamadığını belirtmeyen 41.700 9.764 2.448 29.478 10 2.292 1.862 264 163 3 22.899 6.861 1.894 14.138 6 16.508 1.040 290 15.177 1 1 1 - 5,5 19,1 10,8 0,6 30,0 54,9 70,3 77,4 48,0 60,0 39,6 10,7 11,8 51,5 10,0 1 - - - - Kaynak: Rusya Federasyonu 2002 Genel Nüfus Sayımı, www.perepis2002.ru 214 1989 sayımından sonra 15 yaş ve üzerinde olup KÇC’deki daimi ikametini değiştiren hanehalkı nüfusu, tüm Rusya’da 47.093 kişidir. Bunun % 50,8’i (23.935 kişi) daimi ikamet yerini KÇC sınırları içinde değiştirmiştir. Đkinci büyük oranı oluşturan % 23,3’ü 2002 sayımında Stavropol Krayı’nda görünmektedir. Bunun dışında nüfusu 1000 kişiyi geçen hanehalkı nüfusu sadece komşu Krasnodar Krayı (3320 kişi) ile Rostov Oblastı’nda (1190 kişi) bulunmaktadır. (Tablo 133) 1989’da daimi ikameti KÇC dışında olan ve 2002 sayımında KÇC’de bulunan 15 yaş ve üzeri hanehalkı nüfusu 20907 kişidir. Bunun 6240 kişisi (% 29,8) başta Kazakistan olmak üzere eski Sovyet cumhuriyetlerinden gelmiştir. 1000 kişiden fazla nüfuslu hanehalkının geldiği Rusya’nın diğer bölgeleri Stavropol Krayı (4642 kişi), Çeçenistan (1356 kişi) ve Krasnodar Krayı’dır (1253 kişi). Komşu bölgeler dışında, toplam olarak 1000’den fazla hanehalkı nüfusunun geldiği federal bölge, Rusya’nın uzak kuzeydoğu ucunda bulunan Uzakdoğu Federal Bölgesi’dir. (Tablo 133) Tablo 133 Hanehalkı Ölçeğine Göre 1989 ve 2002 Sayımları Arasında Đkamet Yerini Değiştiren Nüfus Rusya Federasyonu Merkez Federal Bölgesi Belgorod Oblastı Bryan Oblastı Vladimir Oblastı Voronej Oblastı Moskova şehri Đvanov Oblastı Kaluga Oblastı Kostroma Oblastı Kura Oblastı Lipetsk Oblastı Moskova Oblastı Orlov Oblastı Ryazan Oblastı Smolen Oblastı Tver Oblastı Tula Oblastı Yaroslav Oblastı Kuzeybatı Federal Bölgesi 1989 Yılında ve Daha Sonra Daimi Đkamet Yerini Değiştiren KÇC Hanehalkının Ekim 2002’de RF Bölgelerindeki Nüfusu (kişi) (15 yaş ve üzeri) 47.093 1.893 87 48 104 105 658 32 47 46 28 491 37 12 41 85 28 32 754 215 Ekim 2002’de Daimi Đkameti KÇC’de Bulunan Hanehalkının 1989 Yılında Bulunduğu Yer ve Nüfusu (kişi) (15 yaş ve üzeri) 38.315 917 28 26 30 91 275 25 24 18 31 15 125 25 31 30 22 43 35 562 1989 Yılında ve Daha Sonra Daimi Đkamet Yerini Değiştiren KÇC Hanehalkının Ekim 2002’de RF Bölgelerindeki Nüfusu (kişi) (15 yaş ve üzeri) Arhangelsk Oblastı Kaliningrad Oblastı Karelya Cumhuriyeti Komi Cumhuriyeti Leningrad Oblastı Murman Oblastı Nenets Özerk Bölgesi Novgorod Oblastı Pskov Oblastı St. Petersburg şehri Vologod Oblastı Güney Federal Bölgesi Adıgey Cumhuriyeti Astrahan Oblastı Çeçenistan Cumhuriyeti Dağıstan Cumhuriyeti Đnguşetya Cumhuriyeti Kabardey-Balkar Cumhuriyeti Kalmuk Cumhuriyeti Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Krasnodar Krayı Kuzey Osetya – Alanya Cumhuriyeti Rostov Oblastı Stavropol Krayı Volgograd Oblastı Volga Federal Bölgesi Başkurdistan Cumhuriyeti Çuvaş Cumhuriyeti Kirov Oblastı Mari El Cumhuriyeti Mordovya Cumhuriyeti Nijegorod Oblastı Orenburg Oblastı Penzen Oblastı Perm Oblastı Komi-Permyak Özerk Bölgesi Samara Oblastı Saratov Oblastı Tataristan Cumhuriyeti Udmurt Cumhuriyeti Ulyanov Oblastı Ural Federal Bölgesi Çelyabin Oblastı Kurgan Oblastı 19 71 8 47 144 39 3 20 8 367 31 41.346 455 112 157 76 540 29 23.935 3.320 234 1.190 10.979 319 1.027 189 44 20 32 12 99 28 53 44 83 210 109 36 68 1.096 148 36 216 Ekim 2002’de Daimi Đkameti KÇC’de Bulunan Hanehalkının 1989 Yılında Bulunduğu Yer ve Nüfusu (kişi) (15 yaş ve üzeri) 84 22 17 79 88 90 2 19 12 127 24 33.365 54 71 1.356 516 64 393 215 23.935 1.253 232 518 4.642 116 688 66 31 35 12 25 57 41 35 96 6 59 89 83 31 28 807 80 8 Sverdlov Oblastı Tümen Oblastı Hantı-Mansi Özerk Bölgesi – Yugra Yamal-Nenets Özerk Bölgesi Sibirya Federal Bölgesi Altay Cumhuriyeti Altay Krayı Buryat Cumhuriyeti Çitin Oblastı Agin-Buryat Özerk Bölgesi Hakas Cumhuriyeti Đrkut Oblastı Ust-Ordın Buryat Özerk Bölgesi Kemerovo Oblastı Krasnoyar Krayı Taymır (Dolgan-Nenets) ÖB Evenk Özerk Bölgesi Novosibirsk Oblastı Omsk Oblastı Tıva Cumhuriyeti Tomsk Oblastı Uzakdoğu Federal Bölgesi Amur Oblastı Çukça Özerk Bölgesi Habarov Krayı Kamçatka Oblastı Koryak Özerk Bölgesi Magadan Oblastı Primorski Krayı Saha Cumhuriyeti (Yakutistan) Sahalin Oblastı Yahudi Özerk Oblastı BDT Ülkeleri, Baltık Devletleri ve Diğer Dünya Ülkeleri Azerbaycan Belorus Ermenistan Estonya Gürcistan Kazakistan Kırgızistan Letonya Litvanya Moldavya 1989 Yılında ve Daha Sonra Daimi Đkamet Yerini Değiştiren KÇC Hanehalkının Ekim 2002’de RF Bölgelerindeki Nüfusu (kişi) (15 yaş ve üzeri) 132 780 220 542 612 3 60 37 4 12 66 3 81 178 5 105 40 3 23 365 18 1 42 24 4 13 63 184 15 5 217 Ekim 2002’de Daimi Đkameti KÇC’de Bulunan Hanehalkının 1989 Yılında Bulunduğu Yer ve Nüfusu (kişi) (15 yaş ve üzeri) 99 620 26 40 871 1 127 35 105 2 3 90 5 80 263 21 6 66 53 12 36 1.105 68 60 111 169 36 193 117 258 107 22 - 6.240 - 910 90 603 32 781 1.024 489 34 37 67 1989 Yılında ve Daha Sonra Daimi Đkamet Yerini Değiştiren KÇC Hanehalkının Ekim 2002’de RF Bölgelerindeki Nüfusu (kişi) (15 yaş ve üzeri) Özbekistan Tacikistan Türkmenistan Ukrayna Diğer dünya ülkeleri Bölge belirtmeyen Toplam Kaynak: Rusya Federasyonu 2002 Genel Nüfus Sayımı, www.perepis2002.ru 218 Ekim 2002’de Daimi Đkameti KÇC’de Bulunan Hanehalkının 1989 Yılında Bulunduğu Yer ve Nüfusu (kişi) (15 yaş ve üzeri) - 574 326 232 889 152 287 44.842 F. NÜFUSUN MEDENĐ DURUMU Geleneksel köylü toplumları olarak geçmişte KÇC halklarında evlenme oranı yüksektir. Ataerkil yapı içinde ailede cinsiyetler arası iş bölümünü ve çocuk doğurmayı sadece evlilik sağlayabiliyordu. Kentleşme ve bunun aile yaşamına etkisi bu yapıyı sadece şehirlerde değil kırsal alanda da önemli ölçüde zayıflatmıştır.120 1979 yılı verilerine göre, köylerde yaşayan Çerkes nüfusunun evlilik durumu göstergeleri Rusya’nın tümü ile yaklaşık aynıdır; Karaçaylarda, Abazalarda ve Nogaylarda ise düşüktür (erkeklerde %o 719 ve kadınlarda %o 571). Dört halkın da şehirli nüfusunda bu göstergeler Rusya genelinden fark edilir derecede düşüktür. (Tablo 134) Tablo 134 1979 Yılında KÇÖB Halklarında Evlilik Durumu (%0) Şehir Kır Erkek Kadın Erkek Kadın Karaçaylar 625 498 608 500 Çerkesler 581 523 718 597 Abazalar 603 523 695 555 Nogaylar 670 493 673 562 Kaynak: KÇÖB Bölge Đcra Komitesi Arşivi, http://www.elbrusoid.org Evlilik göstergelerinin Rusya geneline göre daha düşük olması, yerli halktan köylü gençlerin yoğun şekilde şehir nüfusuna eklenmesiyle ve buna bağlı olarak hayatlarını kuruncaya kadar evlenememeleriyle açıklanmaktadır. Bununla birlikte başka faktörler de etkili olmaktadır. Örneğin, köylü Karaçaylar için karakteristik olan nispeten düşük evlenme seviyesi, yüksek düğün masrafları yüzünden geç evlenmelerinden kaynaklanmaktadır. Đç evlilik veya lokal dış evlilik, hiçbir zaman Kuzey Kafkasya halklarına özgü bir gelenek olmamıştır. Ancak, akrabaların nispeten yoğun yerleşik olduğu durumlarda, akraba evliliği yasağı nedeniyle evliliklerin yaklaşık yarısı köy dışından, diğer yarısı da köy içinden olmaktadır. Bu düzen önemli ölçüde şimdi de korunmaktadır ama daha az 120 “Formirovaniye semi i svadebnaya obryadnost u narodov Karaçayevo-Çerkesii” (“Karaçay-Çerkesya Halklarında Ailenin Oluşumu ve Düğün Törenleri”), Prazdniki mira (Dünyada Kutlamalar), http://www.prazdnikimira.ru/wedding/wed_country/wed_karach-cherk.html, (05.10.2005) 219 görülmektedir. Evlenen çiftler artık iş yerlerinde, okullarda ve diğer ortamlarda tanışmaktadır. KÇC’de etnik gruplar arasında karışık evlilikler gün geçtikçe artmaktadır. Dört yerli halk içinde karışık evlilik sıklığında Abazalar, Çerkesler ve Nogaylar başı çekmektedir. 1928’den 1982’ye kadar olan yarım asırlık dönemde bu sıklık Abazalarda (erkek ve kadın) 12 ve 44 kat, Çerkeslerde 9 ve 31 kat, Nogaylarda 11 ve 27 kat ve Karaçaylarda 4,4 ve 6 kat artmıştır. Kızların başka etnik gruplardan daha sık evlilik yaptıkları, erkeklerde ise bu durumun daha seyrek olduğu görülmektedir. Karışık evliliklerin 1982 yılında ulaştığı büyüklük Tablo 135’te görülmektedir. Tablo 135 1982 Yılında Karışık Evliliklerin Sıklığı (Toplam Evlilik Sayısına Oranı, %) Karaçaylar Çerkesler Abazalar Nogaylar Toplam Erkek Kadın 7,9 5,2 26,6 24,4 33,2 31,3 16,9 20,0 Şehir Erkek Kadın 24,8 13,5 50,0 45,9 62,6 61,3 25,0 70,0 Kır Erkek 5,6 25,4 30,3 16,7 Kadın 4,2 22,6 28,2 16,7 KÇÖB Evlenme Dairesi (ZAGS) arşivine ait bu tabloda görüldüğü gibi, artık sadece şehirlerde değil kırsal kesimde de kadınlarda karışık evlilikler erkeklerde olduğu kadar sıktır. Yani evliliklerde etnik tercih konusunda en köklü geleneklerden biri sarsılmıştır. Aynı şekilde evlenme yaşı da değişmiştir. Geçmişte KÇC halklarında, köylü toplumlar için karakteristik olan erkek ve kadınlarda erken evlilik yanında, düğün masraflarının ağırlığı yüzünden erkeklerde geç evlilik ve reşit olmayan (hatta Nogaylarda küçük yaştaki) kızların evlendirilmesi geniş ölçüde yaygındır. Bu nedenle erkeğin ve kızın evlenme yaşı arasındaki fark büyüktür. Boşanan veya dul kalan kadının yeniden evlenmesi çok zor olduğu için de kadınlarda genel evlenme yaşı düşmektedir. 1920’li yıllarda başlatılan başlık parasına ve reşit olmayan kızlarla evlenmeye karşı mücadele, daha sonra da bireysel çiftçiliğin kaldırılması ve gençlerin sosyal yönden aktifleşmesi erkeklerin ve kızların evlenme yaşının eşitlenmesini, özellikle kızlarda yükselmesini sağlamıştır. Örneğin Karaçaylarda 1930’ların sonundan 1960’ların 220 ortalarına kadar erkeklerde baskın evlenme yaşı en belirgin şekilde 25 ila 39 yaş grubunda sabitlenmiştir, kadınlarda ise 24 yaş altı gruptan 25-29 yaş grubuna geçmiştir. Ortalama evlenme yaşında erkekler ve kadınlar arasındaki fark iki kattan fazla azalmıştır (7,2’den 3,2’ye düşmüştür). 1960’lı yılların sonu ve 1970’lerin başında halkın refah seviyesinin artmasıyla baskın evlilik yaşı karşılıklı olarak düşmeye başlamıştır; gençlerin sosyal olarak aktifleşmesi normal yaş farkının artmasına neden olmamıştır. (Tablo 136) Tablo 136 1939-1967 Yıllarında Karaçaylarda Evlenme Yaşı (%) 1939 1967 Erkek Kadın Erkek Kadın 20 Yaşından 3,1 33,9 2,6 11,4 Küçük 20-24 yaş 29,0 42,1 5,5 24,9 25-29 yaş 38,5 14,1 42,0 40,9 30-39 yaş 22,4 7,7 39,9 17,4 40 yaşından 7,0 2,3 10,0 5,4 sonar Kaynak: KÇÖB Evlenme Dairesi (ZAGS) Bölge Şubesi arşivi, http://www.elbrusoid.org KÇC halklarının bugünkü yaşantısında, diğer Kuzey Kafkas halklarında olduğu gibi, geleneksel iki evlenme biçiminden (tarafların anlaşması ve kız kaçırma) karşılıklı anlaşma hâkimdir. Bu anlaşma çoğunlukla bizzat evlenecek gençler arasında, seyrek olarak da anne babaları arasında olmaktadır. 1970’li yıllarda KÇÖB’de yapılan evliliklerin yaklaşık yarısını kaçarak evlenme oluşturuyordu. Fakat sonraki yıllarda bu oran iyice azalmıştır. 1990’lı yıllarda birçok ailede kocalar ailenin geçimini sağlayamaz olmuş ve kadınlar ev işleri ve çocuk bakımı yanında para da kazanmak zorunda kalmışlardır. Evli kadınların ölüm oranı buna bağlı olarak artmıştır. 2002 nüfus sayımı verilerine göre, KÇC’de 95 bin kadın ve 93 bin erkek evlidir. Aradaki bu farkın nedeni çokeşlilik değildir. KÇC halklarında çokeşlilik hiçbir zaman yaygın olmamıştır. Bu daha çok, aileye büyük önem veren ve evlenme yaşındaki kızlar 221 için evli olma gerekliliğini dayatan Kuzey Kafkasya toplumlarında kadınların konumuyla ilgilidir. Muhtemelen bazı kadınlar, evli olduklarına dair kendileri hakkında bilerek yanlış bilgi vermişlerdir. Diğer bir neden de, resmi nikâhlı olmayan kadınların ve erkeklerin sosyal statülerini farklı değerlendirmeleridir. Erkekler nüfus cüzdanlarında “evli” yazmadan kendilerini bekâr saymaya meyilliyken, kadınlar bu durumda kendini evli olarak tanımlamaktadır. 2002 sayımında resmi nikâhsız evlilikler hakkında ilk kez veri alınmıştır; 6 bin kişi kendini bu şekilde beyan etmiştir. Bununla birlikte geçen 15 yılda hiç evlenmeyenlerin sayısı % 44 artmıştır. KÇC istatistik komitesinin verilerine göre, 15 yıl öncesine göre dul erkekler % 16,2, kadınlar % 14,3 daha fazladır. 121 (Tablo 137) 121 Botaşev, Murat; “Đtogi vserossiyskoy … 222 Tablo 137 2002 Nüfus Sayımında Cinsiyete, Yaş Gruplarına ve Evlilik Durumuna Göre KÇC Nüfusu (kişi) Erkek Toplam Evli Erkek Resmi Resmi Toplam Nikâhlı Nikâhsız 16 Yaş ve Üzeri Tüm Nüfus (Evli olan 16 154.811 92873 87108 5.765 yaşından küçükler dâhil) 16’dan küçük 16 – 17 8.252 16 9 7 18 – 19 8.143 104 80 24 20 – 24 17.295 2.317 2.015 302 25 – 29 15.325 6.452 5.857 595 30 – 34 14.358 8.985 8.223 762 35 – 39 15.588 11.830 11.036 794 40 – 44 17.317 14.454 13.631 823 45 – 49 14.594 12.518 11.833 685 50 – 54 10.775 9.211 8.684 527 55 – 59 4.813 4.121 3.933 188 60 – 64 8.662 7.388 7.012 376 65 – 69 7.874 6.661 6.361 300 70 ve üzeri 11.738 8.794 8.414 380 Yaşı 77 22 20 2 Belirtilmemiş Kaynak: RF 2002 Genel Nüfus Sayımı, www.perepis2002.ru Evli Kadın Resmi Resmi Toplam Nikâhlı Nikâhsız Boşanmış Medeni Durumu Bilinmeyen Kadın Toplam 4.977 8.179 103 184.673 95.237 89.098 6.139 - - 5 5 2 3 8.233 8.025 14.831 8.240 4.294 2.363 1.266 645 322 119 173 94 73 2 5 14 46 71 124 192 262 187 626 822 2.626 2 8 132 612 1.026 1.322 1.468 1.237 977 384 473 297 241 1 4 10 7 7 2 5 2 3 2 2 4 8.331 8.264 18.520 16.146 15.676 17.032 19.369 16.345 12.516 6.413 13.442 11.115 21.427 158 816 6.336 9.671 10.877 12.235 13.960 11.455 8.217 3.926 7.241 5.019 5.299 97 663 5.646 8.859 10.086 11.473 13.188 10.840 7.760 3.710 6.906 4.808 5.040 61 153 690 812 791 762 772 615 457 216 335 211 259 1 - - 54 72 22 20 2 Hiç Evlenmemiş 48.679 Dul 223 Boşanmış Medeni Durumu Bilinmeyen 31.749 18.368 102 - - 8.162 7.391 11.437 4.663 2.256 1.492 1.088 749 467 215 425 318 551 1 3 54 214 392 739 1.253 1.646 1.997 1.435 4.501 4.915 14.597 7 52 685 1.590 2.146 2.562 3.062 2.489 1.828 834 1.273 863 976 3 2 8 8 5 4 6 6 7 3 2 4 3 2 1 44 Hiç Evlenmemiş 39.217 Dul 2002 yılında KÇC’de her cinsiyetten bin kişiye düşen evli sayısı görülmektedir. 16 yaş ve üzerindeki kişiler esas alınmıştır. Evli olarak gösterilen 16 yaşından küçükler dâhildir. (Tablo 138) Tablo 138 2002 Sayımına Göre KÇC’de Evlilik Durumu (kişi) Evli Toplam Erkek Kadın 600 516 Resmi Nikâhlı 563 483 Evli Resmi Nikâhsız 37 33 Hiç Evlenmemiş Dul Boşanmış 314 212 32 172 53 99 2002 sayımı verilerine göre tüm Rusya’da yaşayan 16 yaş ve üzeri Karaçayların ve Çerkeslerin evlilik durumu karşılaştırıldığında, Çerkeslerde hem erkeklerde hem de kadınlarda evli oranının Karaçaylardan yüksek olduğu görülmektedir. Karaçaylarda erkeklerin % 54,5’i ve kadınların % 49,2’si, Çerkeslerde ise erkeklerin 60,3’ü ve kadınların % 54,5’i evlidir. Erken evlenme ve resmi nikâhsız evlilik oranında ise Karaçaylar öndedir. Dul ve boşanmış olanların oranı iki halkta birbirine yakındır. (Tablo 139) Tablo 139 2002 Nüfus Sayımında Cinsiyete, Yaş Gruplarına ve Evlilik Durumuna Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Nüfusu (kişi) (Tüm Rusya) 16 Yaş ve Evli Toplam Üzeri Tüm Resmi Toplam Nüfus* Nikâhlı ERKEK Karaçaylar 68.418 37.301 34.694 Çerkesler 22.403 13.512 12.998 KADIN Karaçaylar 74.750 36.809 34.393 Çerkesler 24.203 13.145 12.754 * Evli olan 16 yaşından küçükler dâhil Resmi Nikâhsız Hiç Evlenmemiş Dul Boşanmış Medeni Durumu Bilinmeyen 2.607 514 26.874 1.771 2.447 25 2.416 391 21.731 5.599 10.155 3.445 6.033 2.009 22 5 224 KÇC’de yaşayan etnik grupların evlilik durumu incelendiğinde, en büyük nüfus oranına Karaçaylar sahip olduğu halde evli nüfusta Rusların önde olduğu görülmektedir. (Şekil 31). Bunun nedeni Karaçayların 16 yaşın altındaki genç nüfusunun fazla olmasıdır. Ruslarda evli erkek ve kadınlar arasındaki önemli fark (2748 kişi) resmi nikâhsızların sayısının fazla olmasından kaynaklanıyor olmalıdır. Erkeklerin ve kadınların bu durumda medeni durumlarına hakkında farklı cevaplar verdiği bilinmektedir. (Tablo 140) Ukraynalılar Nogaylar Abazalar Ruslar Çerkesler Karaçaylar 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000 Erkek Kadın Şekil 31. 2002 Sayımına Göre KÇC’de Etnik Grupların Evli Erkek ve Kadın Nüfusları 225 Tablo 140 2002 Nüfus Sayımında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Cinsiyete ve Evlilik Durumuna Göre Etnik Grupların Nüfusu (kişi) Toplam Toplam Evli 16 Yaş ve Üzeri Erkekler* Evli Erkek Hiç Dul Resmi Resmi Evlenmemiş Nikâhlı Nikâhsız Tüm 154.811 92.873 87.108 Nüfus Abaza 11.637 7.215 6.943 Çerkes 17.616 10.969 10.680 Karaçay 58.756 32.428 30.404 Nogay 5.149 3.136 2.947 Rus 52.486 33.214 30.807 Ukraynalı 1.113 858 786 Şehir 66.673 40.960 38.248 Nüfusu Abaza 4.060 2.528 2.389 Çerkes 5.455 3.455 3.290 Karaçay 20.183 11.159 10.286 Nogay 677 384 366 Rus 30.984 19.893 18.687 Ukraynalı 711 548 515 Kır 88.138 51.913 48.860 Nüfusu Abaza 7.577 4.687 4.554 Çerkes 12.161 7.514 7.390 Karaçay 38.573 21.269 20.118 Nogay 4.472 2.752 2.581 Rus 21.502 13.321 12.120 Ukraynalı 402 310 271 * Evli olan 16 yaşından küçükler dâhil. Boşanmış Medeni Durumu Bilinmeyen Toplam Toplam Evli 16 Yaş ve Üzeri Kadınlar* Evli Kadın Hiç Dul Resmi Resmi Evlenmemiş Nikâhlı Nikâhsız Boşanmış Medeni Durumu Bilinmeyen 5.765 48.679 4.977 8.179 103 184.673 95.237 89.098 6.139 39.217 31.749 18.368 102 272 289 2.024 189 2.407 72 3.639 5.511 22.789 1.553 12.738 127 297 389 1.572 143 2.268 68 478 745 1.954 317 4.221 60 8 2 13 45 - 12.977 19.964 66.235 6.158 68.294 2.002 6.975 10.916 32.658 3.143 35.692 1.104 6.719 10.645 30.606 2.953 32.922 1.021 256 271 2.052 190 2.770 83 2.738 4.439 18.932 1.362 9.808 129 2.183 2.970 9.322 1.020 14.258 523 1.077 1.638 5.312 633 8.487 246 4 1 11 49 - 2.712 19.764 1.979 3.872 98 85.324 42.575 39.638 2.937 18.603 13.490 10.558 98 139 165 873 18 1.206 33 1.304 1.676 7.909 251 7.301 77 72 68 438 10 1.228 41 148 254 667 32 2.517 45 8 2 10 45 - 5.004 6.771 23.673 1.026 42.266 1.291 2.493 3.484 11.188 424 21.523 679 2.360 3.334 10.326 403 20.093 628 133 150 862 21 1.430 51 1.303 1.770 7.470 393 6.505 78 578 662 2.786 83 8.277 354 626 855 2.218 126 5.914 180 4 11 47 - 3.053 28.915 2.998 4.307 5 99.349 52.662 49.460 3.202 20.614 18.259 7.810 4 133 124 1.151 171 1.201 39 2.335 3.835 14.880 1.302 5.437 50 225 321 1.134 133 1.040 27 330 491 1.287 285 1.704 15 3 - 7.973 13.193 42.562 5.132 26.028 711 4.482 7.432 21.470 2.719 14.169 425 4.359 7.311 20.280 2.550 12.829 393 123 121 1.190 169 1.340 32 1.435 2.669 11.462 969 3.303 51 1.605 2.308 6.536 937 5.981 169 451 783 3.094 507 2.573 66 1 2 - 226 Her etnik grupta evli erkek ve kadınlar, genel olarak 16 yaş ve üzerindeki toplam erkek ve kadınların yarısından biraz fazladır. (Şekil 32). Evli erkeklerin oranının evli kadınlara göre fazla olduğu görülmektedir; özellikle Ukraynalılarda fark büyüktür. Kadın nüfusunun erkek nüfusundan fazla olması bu farkı doğurmaktadır. KÇC’de evlilik katsayısı, yani 16 yaş ve üzerinde 1000 kişi başına düşen evli sayısı erkeklerde 600, kadınlarda 516’dır. Etnik gruplar arasında ilk sırayı hem erkeklerde (771) hem de 51 55 61 62 54 50 55 49 Yüzde (%) 55 62 63 77 kadınlarda (551) Ukraynalılar almaktadır. (Tablo 141) Erkek r ay n kr U N og a al ı la yla r la r Ab az a r us la R le r er ke s Ç Ka r aç a yl ar Kadın Şekil 32. 2002 Sayımına Göre KÇC’de Etnik Grupların Evli Erkek ve Kadın Oranları 227 Tablo 141 2002 Nüfus Sayımında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Evlilik Durumuna Göre Etnik Grupların Şehir ve Kır Nüfusu Milliyet 16 Yaş ve Üzerindeki Nüfus* (kişi) Toplam Nüfus Erkek Abaza Çerkes Karaçay Nogay Rus Ukraynalı Toplam Kadın Abaza Çerkes Karaçay Nogay Rus Ukraynalı Toplam Şehir Nüfusu Erkek Abaza Çerkes Karaçay Nogay Rus Ukraynalı Toplam Kadın Abaza Çerkes Karaçay Nogay Rus Ukraynalı Toplam Kır Nüfusu Erkek Abaza Çerkes Karaçay Nogay Rus Ukraynalı Toplam Evli Toplam Nüfus (kişi) %0 Evli Kayıtlı Nüfus %0 (kişi) Kayıtsız Nüfus %0 (kişi) Dul Evlenmemiş Nüfus (kişi) %0 Nüfus (kişi) Medeni Durumu Bilinmeyen Boşanmış %0 Nüfus (kişi) %0 Nüfus (kişi) %0 11.637 17.616 58.756 5.149 52.486 1.113 154.811 7.215 10.969 32.428 3.136 33.214 858 92.873 620 623 552 609 633 771 600 6.943 10.680 30.404 2.947 30.807 786 87.108 597 606 517 572 587 706 563 272 289 2.024 189 2.407 72 5.765 23 16 34 37 46 65 37 3.639 5.511 22.789 1.553 12.738 127 48.679 313 313 388 302 243 114 314 297 389 1.572 143 2.268 68 4.977 26 22 27 28 43 61 32 478 745 1.954 317 4.221 60 8.179 41 42 33 62 80 54 53 8 2 13 45 103 1 0 0 0 1 0 1 12.977 19.964 66.235 6.158 68.294 2.002 184.673 6.975 10.916 32.658 3.143 35.692 1.104 95.237 537 547 493 510 523 551 516 6.719 10.645 30.606 2.953 32.922 1.021 89.098 518 533 462 480 482 510 482 256 271 2.052 190 2.770 83 6.139 20 14 31 31 41 41 33 2.738 4.439 18.932 1.362 9.808 129 39.217 211 222 286 221 144 64 212 2.183 2.970 9.322 1.020 14.258 523 31.749 168 149 141 166 209 261 172 1.077 1.638 5.312 633 8.487 246 18.368 83 82 80 103 124 123 99 4 1 11 49 102 0 0 0 0 1 0 1 4.060 5.455 20.183 677 30.984 711 66.673 2.528 3.455 11.159 384 19.893 548 40.960 623 633 553 567 642 771 614 2.389 3.290 10.286 366 18.687 515 38.248 588 603 510 541 603 724 574 139 165 873 18 1.206 33 2.712 34 30 43 27 39 46 41 1.304 1.676 7.909 251 7.301 77 19.764 321 307 392 371 236 108 296 72 68 438 10 1.228 41 1.979 18 12 22 15 40 58 30 148 254 667 32 2.517 45 3.872 36 47 33 47 81 63 58 8 2 10 45 98 2 0 0 0 1 0 1 5.004 6.771 23.673 1.026 42.266 1.291 85.324 2.493 3.484 11.188 424 21.523 679 42.575 498 515 473 413 509 526 499 2360 3334 10.326 403 20.093 628 39.638 472 492 436 393 475 486 465 133 150 862 21 1.430 51 2.937 27 22 36 20 34 40 34 1.303 1.770 7.470 393 6.505 78 18.603 260 261 316 383 154 60 218 578 662 2.786 83 8.277 354 13.490 116 98 118 81 196 274 158 626 855 2.218 126 5.914 180 10.558 125 126 94 123 140 139 124 4 11 47 98 1 0 0 0 1 0 1 7.577 12.161 38.573 4.472 21.502 402 88.138 4.687 7.514 21.269 2.752 13.321 310 51.913 619 618 551 615 620 771 589 4.554 7.390 20.118 2.581 12.120 271 48.860 601 608 522 577 564 674 554 133 124 1.151 171 1.201 39 3.053 18 10 30 38 56 97 35 2.335 3.835 14.880 1.302 5.437 50 28.915 308 315 386 291 253 124 328 225 321 1.134 133 1.040 27 2.998 30 26 29 30 48 67 34 330 491 1.287 285 1.704 15 4.307 44 40 33 64 79 37 49 3 5 0 0 0 0 0 0 0 228 Milliyet 16 Yaş ve Üzerindeki Nüfus* (kişi) Evli Toplam Nüfus (kişi) %0 Evli Kayıtlı Nüfus %0 (kişi) Kayıtsız Nüfus %0 (kişi) Evlenmemiş Nüfus (kişi) %0 Dul Nüfus (kişi) Boşanmış %0 Nüfus (kişi) %0 Medeni Durumu Bilinmeyen Nüfus (kişi) Kadın Abaza 7.973 4.482 562 4.359 547 123 15 1.435 180 1.605 201 451 57 Çerkes 13.193 7.432 563 7.311 554 121 9 2.669 202 2.308 175 783 59 1 Karaçay 42.562 21.470 504 20.280 476 1.190 28 11.462 269 6.536 154 3.094 73 Nogay 5.132 2.719 530 2.550 497 169 33 969 189 937 183 507 99 Rus 26.028 14.169 544 12.829 493 1.340 51 3.303 127 5.981 230 2.573 99 2 Ukraynalı 711 425 598 393 553 32 45 51 72 169 238 66 93 Toplam 99.349 52.662 530 49.460 498 3.202 32 20.614 207 18.259 184 7.810 79 4 *16 yaşından küçük evliler dâhil. Kaynak: Vserossiyskaya perepis naseleniya 2002 goda. Tom 4. 9. Naseleniye otdelnih natsionalnostey po polu i sostoyaniyu v brake po subyektam Rossiyskoy Federatsii (2002 Rusya Nüfus Sayımı. Cilt 4.9. Rusya Federasyonu Bölgelerinde Milliyetlerin Cinsiyetlere Göre Evli Nüfusu) http://www.perepis2002.ru Etnik gruplar, hiç evlenmemiş nüfus oranına göre karşılaştırıldığında, Karaçayların hem erkeklerde hem de kadınlarda en büyük orana sahip olduğu görülmektedir. 16 yaş ve üzerinde erkek nüfusun % 39’u, kadınların da % 29’u hiç evlenmemiştir. Abazalarda, Çerkeslerde ve Nogaylarda oranlar aynıdır (erkeklerin % 31’i, kadınların % 22’si). Ruslarda ve Ukraynalılarda ise oranlar düşüktür. Özellikle Karaçaylarda ve nispeten diğer etnik gruplarda genç nüfusun fazla olması hiç evlenmemiş oranının yüksek çıkmasını sağlamaktadır. Ruslarda ve Ukraynalılarda ise nüfus yerli halklara göre yaşlıdır. Yerli halkların geç evlenme geleneği de burada etkili olmaktadır. (Şekil 33) 45 Yüzde (%) 40 35 30 25 Erkek 20 Kadın 15 10 5 U kr ay na lıl ar R us la r N og ay la r K ar aç ay la r Ç er ke sl er A ba za la r 0 Şekil 33. 2002 Sayımında KÇC’de Etnik Grupların Evlenmemiş Er. ve Kadın Oranı 229 %0 0 0 0 0 0 0 0 G. NÜFUSUN EĞĐTĐM DURUMU Rusya’nın bugünkü eğitim sistemi, Alman sisteminin daha basitleştirilmiş şeklidir. Anne babalarının isteğine bağlı olarak çocukların 1-1,5 yaşından itibaren gitmeye başladığı okul öncesi eğitim kurumlarında (kreşler, anaokulları) temel bilgiler verilir, fakat bu kurumlar okul eğitiminin ilk basamağı kabul edilmez. 6 yaşını bitiren çocuklar 4 yıl sürecek ilköğretime başlarlar. 10 yaşında ilkokulu bitiren çocuklar ortaokulun alt derecesine geçerler. Rusya eğitim sisteminde orta öğretim “tam olmayan” ve “tam” olarak iki dereceye ayrılmıştır. Đlkokuldan sonra 5 yıl okuyarak bu alt dereceyi, yani 15 yaşında toplam 9 sınıfı bitiren öğrenciler “tam olmayan orta öğretim” bitirme belgesi almaya hak kazanırlar. Bu “temel” eğitim olarak da adlandırılır. Daha sonra isteyenler 10 ve 11. sınıfları okuyarak “tam orta öğretim” bitirme belgesi alırlar, isteyenler de değişik seviyelerdeki (ilk, orta) meslek yüksek okullarına girebilirler. 11 sınıfı kapsayan öğretim süresi “genel orta öğretim” olarak adlandırılmaktadır. Rusya Federasyonu’nda zorunlu eğitim 9 yıldır. Zorunlu eğitimin 2009-2010 öğretim yılından itibaren 11 yıla çıkarılması planlanmaktadır. Yüksek öğretimi bitirenler uzmanlık diploması, bakalorya veya lisans derecesi alırlar; bununla da üniversitelerde veya bilimsel araştırma merkezlerinde yüksek lisans ve doktora yapma hakkı kazanırlar. Yüksek lisansı bitirenler “bilim adayı”, doktorayı bitirenler de “bilim doktoru” derecesi alırlar. 122 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde 189 genel öğretim okulu, 5 meslek lisesi, 3 meslek yüksek okulu, 10 akşam okulu, 12 çocuk spor okulu, 20 okul dışı çocuk eğitim kurumu, 86 okul öncesi çocuk eğitim kurumu, 38 okul öncesi bakanlıklara bağlı çocuk kurumu bulunmaktadır. Bu kurumlarda yaklaşık 94 bin öğrenci eğitim ve öğrenim görmektedir.123 KÇC’de bulunan yüksek öğretim kurumları şunlardır: Çerkessk’te KaraçayÇerkes Devlet Teknoloji Akademisi, Moskova Açık Sosyal Üniversitesi (Enstitüsü) 122 Bespalova, Tatyana, “Sistema obrazovaniya v Rossii” (“Rusya’da Eğitim Sistemi”), Tsentr emigratsionnıh i obmennıh program (Göç ve Değişim Programları Merkezi), № 06, 2006, http://www.votpusk.ru/edit/text1.asp?ID=3943 (Erişim: 02.06.2006) 123 http://kcr.narod.ru/customs/kcrtodayr.html, www..yfu.ru 230 KÇC Şubesi, Rostov Devlet Ekonomi Üniversitesi Şubesi, Stavropol V.D. Çursin Enstitüsü Şubesi, Taganrog Devlet Radyo-Teknik Üniversitesi Şubesi, Çağdaş Hümaniter (Đnsani Bilimler) Akademisi Çerkessk Şubesi; Karaçayevsk’te KaraçayÇerkes Devlet Üniversitesi, Moskova Devlet Sosyal Üniversitesi Karaçay-Çerkes Şubesi, Karaçay-Çerkes Devlet Üniversitesi Şubesi, Pyatigorsk Devlet Teknoloji Üniversitesi Şubesi. Cumhuriyet’in 5 Mart 1996’da kabul edilen anayasasına göre Rusçanın dışında Abazaca, Çerkesçe, Karaçayca ve Nogayca da “devlet dili” olarak kabul edilmiştir. “Ulusal okul” (“natsionalnaya şkola”) olarak belirlenen 99 orta öğretim kurumunda öğrenciler bu okullara özgü müfredata göre Rusça eğitim görmektedir. Anadili ise haftada 3 ila 7 saat olmak üzere ders olarak okutulmaktadır. Abazaca 13, Karaçayca 57, Nogayca 10, Çerkesçe 20 ulusal okulda okutulmaktadır. Bundan başka, değişik milliyetten öğrencilerin birlikte okuduğu 53 okulda daha anadili öğretimi için koşullar sağlanmıştır. 9 orta öğretim kurumunda KÇC halklarının birkaç dili birden öğretilmektedir. Örneğin, Adıge-Habl ortaokulunda çocuklar Çerkesçe ve Nogayca, Psıj’daki 1 ve 2 nolu okullarda Abazaca ve Çerkesçe görmektedir. Yatılı Cumhuriyet Ulusal Okulu’nda Abazaca, Karaçayca, Nogayca ve Çerkesçe seçmeli derstir. Habez rayonundaki okullarda ulusal okul müfredatının bütün dersleri ilk kez Çerkesçe olarak okutulmaya başlamıştır. KÇC devlet dillerinde dersler ayrıca KaraçayÇerkes Pedagoji Yüksek Okulu’nda ve KÇC Devlet Üniversitesi’nde de verilmektedir. Dille ilgili bu düzenlemelerin amacı gençlerin en az iki dilli ve çok kültürlü eğitim almasıdır. KÇC Eğitim ve Bilim Bakanlığı’nın bilgilerine göre, 2004 yılında KÇC’de okul öncesi kurum sayısı toplam 121’dir. Bunlardan 1296 çocuğun bulunduğu 42’si Rusça, 1782 çocuğun bulunduğu 31’i Karaçayca, 578 çocuğun bulunduğu 26’sı Çerkesçe, 173 çocuğun bulunduğu 13’ü Abazaca, 138 çocuğun bulunduğu 8’i Nogayca faaliyet göstermektedir. Osetçe faaliyet gösteren 40 çocuğun bulunduğu 1 okul öncesi kurum da vardır. Etnik grupların nüfuslarına göre bu kurumların sayısı yetersizdir. KÇC dillerinin 231 çocuklara erken yaşta öğretilmesi için imkânlardan çok etkili şekilde yararlanılmamaktadır.124 1989 ve 2002 nüfus sayımlarının ayrıntılı verileri, KÇC’de eğitim durumunu karşılaştırmaya imkân vermektedir. 1989 sayımı verilerine göre 15 yaş ve üzeri nüfusun %o 96’sı yüksek öğretim mezunudur. Büyük çoğunluğu %o 306 ile genel orta öğretim mezunları oluşturmaktadır; bunlar içinde meslek okulu mezunlarının oranı ise %o 61’dir. Tam olmayan orta öğretimi, yanı 9 sınıfı bitirenlerin oranı %o 190’dır. Đlköğretim mezunları %o 137 ile ikinci büyük grubu oluşturmaktadır. Şehir ve kır nüfusunda, yüksek öğretim dışında göstergeler arasında büyük bir fark yoktur. Meslek okulu mezunları hem ilk hem de orta öğretim mezunları içinde küçük bir oranı oluşturmaktadır; bu da meslek okullarının pek tercih edilmediğini göstermektedir. Đlk öğretim mezunu olmayanların oranı %o 41’dir. Bu oran oldukça düşük olsa da cinsiyetlere ve şehir/kır nüfusuna göre fark fazladır. (Tablo 142 ve Tablo 143) 124 Şişkanova, A.V., “O realizatsii gosudarstvennoy yazıkovoy politiki v Karaçayevo-Çerkesii” (“Karaçay-Çerkes’te Devletin Dil Politikasının Gerçekleştirilmesi”), 1. Sempozyum, Kuzey Kafkasya’da Barış. Devletin Milliyetler Politikası ve Etnik Gruplar Arası Đlişkiler… 2004, http://pn.pglu.ru/index.php?module=subjects&func=printpage&pageid=1129&scope=page 232 Tablo 142 1989 Sayımında Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi’nde Cinsiyete Göre Eğitim Seviyesi (%o) (15 Yaş ve üzeri) Cinsiyet Yüksek Öğretim Mezunu ÖnlisansÖğretim Mezunu Özel Orta Öğretim Mezunu Genel Orta Öğretim Mezunu Toplam Meslek Okulu Mezunu Tam Olmayan Orta Öğretim Mezunu Meslek Toplam Okulu Mezunu Đlk Öğretim Mezunu Toplam Meslek Okulu Mezunu Đlk Öğrenimi Olmayan Öğrenim Seviyesini Belirtmeyen Toplam Nüfus Erkek 105 16 154 345 83 213 25 127 4 41 0 Kadın 89 15 178 273 44 171 7 146 1 128 0 Toplam 96 16 167 306 61 190 15 137 2 88 0 Şehir Nüfusu Erkek 129 21 182 337 102 212 29 93 5 26 0 Kadın 121 21 222 275 57 170 9 104 1 88 0 Toplam 124 21 204 303 77 189 18 99 3 60 0 Kır Nüfusu Erkek 83 12 128 352 66 214 21 158 4 54 0 Kadın 59 10 135 272 31 172 4 186 1 166 0 Toplam 70 11 131 309 47 192 12 173 2 114 0 Kaynak: Đtogi Vsesoyuznoy perepisi naseleniya 1989 g. T.6. Tablitsa 2. (1989 SSCB Genel Nüfus Sayımı Sonuçları), Nüfusun Eğitim Seviyesine ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı. Demoscope 189-190, http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_edu_89.php?reg=52 233 Tablo 143 1989 Sayımında Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi’nde Cinsiyete Göre Eğitim Seviyesi (kişi) (15 Yaş ve üzeri) Cinsiyet Toplam Yüksek Öğretim Mezunu ÖnlisansÖğretim Mezunu Özel Orta Öğretim Mezunu Genel Orta Öğretim Mezunu Meslek Toplam Okulu Mezunu Tam Olmayan Orta Öğretim Mezunu Meslek Toplam Okulu Mezunu Đlk Öğretim Mezunu Toplam Meslek Okulu Mezunu Đlk Öğrenimi Olmayan Öğrenim Seviyesini Belirtmeyen Toplam Nüfus Erkek 137.141 14.366 2.201 21.104 47.320 11.362 29.229 3.379 17.350 575 5.571 0 Kadın 164.408 14.690 2.521 29.188 44.937 7.174 28.140 1.099 23.941 140 20.991 0 Toplam 301.549 29.056 4.722 50.292 92.257 18.536 57.369 4.478 41.291 715 26.562 0 Şehir Nüfusu Erkek 66.029 8.491 1.381 12.015 22.283 6.702 13.985 1.885 6.125 316 1.749 0 Kadın 80.992 9.760 1.678 17.961 22.283 4.617 13.771 730 8.395 88 7.144 0 Toplam 147.021 18.251 3.059 29.976 44.566 11.319 27.756 2.615 14.520 404 8.893 0 Kır Nüfusu Erkek 71.112 5.875 820 9.089 25.037 4.660 15.244 1.494 11.225 259 3.822 0 Kadın 83.416 4.930 843 11.227 22.654 2.557 14.369 369 15.546 52 13.847 0 Toplam 154.528 10.805 1.663 20.316 47.691 7.217 29.613 1.863 26.771 311 17.669 0 Kaynak: Đtogi Vsesoyuznoy perepisi naseleniya 1989 g. T.6. Tablitsa 2. (1989 SSCB Genel Nüfus Sayımı Sonuçları), Nüfusun Eğitim Seviyesine ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı. Demoscope 189-190, http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_edu_89.php?reg=52 234 2002 yılı verilerine göre, genel olarak KÇC nüfusunun eğitim seviyesi göstergeleri iyimser bir tablo sunmaktadır. KÇC’de orta ve yüksek öğretim mezunları toplam 343.000 kişidir; 1989 yılına göre 6.000 kişi veya % 24,7 daha fazladır. 15 ve üzeri yaşta her bin kişiden 893’ü temel genel ve yüksek öğretim almıştır (1989 yılında %o 775). Yüksek öğretimi tamamlamış ve yüksek öğretim terk uzmanların sayısı 2 kat, özel orta öğretim mezunlarının sayısı 1,6 kat artmıştır. (Tablo 144) Tablo 144 2002 Sayımında Şehir ve Kır Nüfusuna Göre Öğrenim Seviyesi (%o) (15 yaş ve üzeri) Öğrenimi Olanlar Mesleki Şehir Nüfusu Kır Nüfusu Toplam Nüfus Yüksek Lisans 4 2 3 Genel Yüksek Önlisans Orta 202 115 154 49 29 38 273 184 224 Đlk 83 92 88 Orta 213 292 257 Temel 111 144 129 Đlk 55 121 91 Genel Đlk Öğrenimi Olmayanlar 9 23 16 Ancak bu veriler öğretim kalitesini göstermemektedir. Yüksek öğrenim görenlerin çoğunun okuduğu okullar 90’lı yıllarda tabelalarını değiştirmiş, teknik okullar “kolej”, enstitüler “üniversite” ve “akademi” olmuştur ve başarı göstergelerine rağmen öğretim kalitesi büyük ölçüde düşmüştür. Genellikle kırsal bölgelerde açılan, yüksek öğretim kurumlarının birçok şubesi de yüksek okul mezunlarının sayısına katkıda bulunmaktadır. Hukuk, yöneticilik, bankacılık gibi bölümleri bulunan bu kurumlardan mezun olan çok sayıda kişi KÇC’de mesleklerinde iş bulamamaktadır. KÇC dışında ise çoğunlukla rekabet şansları olmamaktadır. 2002 yılında KÇC’de yüksek lisanslı uzmanların sayısı toplam bin kişidir. KÇC’nin ekonomik olarak faal, yani çalışan nüfusunun eğitim seviyesi Rusya Federasyonu ve Güney Federal Bölgesi ile karşılaştırmalı olarak Tablo 145’te görülmektedir. KÇC’de yüksek öğrenimli ve yüksek lisanslı çalışanların oranı Rusya’dan ve Güney Federal Bölgesi’nden yüksektir. Đlk ve orta dereceli meslek okulları mezunlarının oranı düşük, genel orta öğretim mezunlarının oranı ise yüksektir. Bu da KÇC’de meslek okulu mezunlarının Rusya’ya ve Güney Federal Bölgesi’ne göre ekonomide daha az istihdam edildiğini göstermektedir. Bunda KÇC’nin ekonomik olarak gelişmiş bir bölge olmamasının da payı vardır. 235 Tablo 145 2002 Nüfus Sayımına Göre KÇC’de Ekonomik Olarak Faal Nüfusun Eğitim Seviyesi (%o) (15 yaş ve üzeri) Eğitim Yüksek Önlisans Orta Đlk Orta Temel Đlk Genel Đlk Öğrenimi Olmayan 5 228 30 356 152 162 56 9 1 5 1 256 125 34 16 367 318 134 221 152 196 44 103 6 18 0 1 4 232 29 341 137 184 62 10 1 5 2 275 147 34 19 359 307 115 181 163 226 43 98 6 18 0 1 6 287 30 331 110 186 43 7 0 7 6 315 250 32 26 353 302 98 126 156 224 33 55 5 10 0 0 Mesleki Yüksek Lisans Rusya Federasyonu Şehir Nüfusu Kır Nüfusu Güney Federal Bölgesi Şehir Nüfusu Kır Nüfusu Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Şehir Nüfusu Kır Nüfusu Genel 15 yaş ve üzeri toplam 347.882 kişi içinde ilköğrenimi olmayanların oranı % 1,6’dır (5667 kişi). Bunların % 71,6’sı (4060 kişi) okuryazar değildir. Okuryazar olmayanların % 19,2’sini erkekler, % 80,8’ini kadınlar oluşturmaktadır. Okuryazar olmayanların % 63’ü 70 yaş ve üzerinde kişilerdir. 60-69 yaş grubu da % 22,4 oranla ikinci büyük grubu oluşturmaktadır. Diğer yaş grupları içinde 55-59 yaş grubu en düşük (% 0,7), 20-24 yaş grubu da en yüksek (% 2,2) okuryazar olmayan oranıyla dikkat çekmektedir. Okuryazar olmayanların şehir nüfusu içindeki oranı % 21,2 (erkekler % 21,7, kadınlar % 78,3), kır nüfusu içindeki oranı % 78,8’dir (erkekler % 18,5, kadınlar % 81,5). Çalışma yaşında olanların oranı oldukça düşüktür (% 0,2). (Tablo 146) Genel orta öğretim mezunları, yani 11 sınıfı bitirenler toplam içindeki en büyük oranı oluşturmaktadır. Temel öğretimi (9 sınıf) bitirip ayrılanların sayısı oldukça düşüktür. Zorunlu olmamasına rağmen 9. sınıfı bitirenlerin 10 ve 11. sınıfları da bitirip “tam orta öğretim” diploması almayı tercih ettikleri görülmektedir. Meslek okullarında okuyanların sayısı ve oranı oldukça düşüktür. 236 Tablo 146 2002 Nüfus Sayımında Eğitim Seviyesine ve Cinsiyete Göre KÇC Nüfusu (kişi) (15 yaş ve üzeri) Eğitim Mesleki Toplam Toplam Nüfus Çalışma yaşında Çalışma yaşının üzerinde Erkekler Çalışma yaşında Çalışma yaşının üzerinde Kadınlar Çalışma yaşında Çalışma yaşının üzerinde Lisansüstü Yüksek Genel Đlk Öğrenimi Olmayan Genel Önlisans Orta Đlk Orta (Tam) Temel Bunlardan Okuryazar Olmayan Eğitim Seviyesini Belirtmeyen Đlk 347.882 998 53.559 13.156 77.797 30.541 89.380 44.921 31.730 5.667 4.060 147 258.659 844 45.422 12.501 66.180 26.177 79.893 23.945 2.952 621 549 124 80.671 154 8.137 653 11.611 4.315 9.485 13.617 27.655 5.021 3.490 23 158.981 532 24.532 6.380 33.501 16.918 43.303 21.103 11.483 1.161 779 68 126.460 449 20.854 6.147 29.261 14.784 39.976 12.879 1.720 332 298 58 28.274 83 3.678 233 4.240 2.102 3.327 4.602 9.181 818 472 10 188.901 466 29.027 6.774 44.290 13.623 46.075 23.814 20.247 4.506 3.281 79 132.199 395 24.568 6.354 36.919 11.393 39.917 11.066 1.232 289 251 66 52.397 71 4.459 420 7.371 2.213 6.158 9.015 18.474 4.203 3.018 13 237 Eğitim Mesleki Toplam Şehir Nüfusu Çalışma yaşında Çalışma yaşının üzerinde Erkekler Çalışma yaşında Çalışma yaşının üzerinde Kadınlar Çalışma yaşında Çalışma yaşının üzerinde Lisansüstü Yüksek Genel Đlk Öğrenimi Olmayan Genel Önlisans Orta Đlk Orta (Tam) Temel Bunlardan Okuryazar Olmayan Eğitim Seviyesini Belirtmeyen Đlk 155.587 599 31.462 7.659 42.432 12.909 33.207 17.303 8.545 1.324 861 147 119.031 501 26.534 7.278 35.347 10.653 28.977 8.547 814 256 229 124 32.826 98 4.928 381 7.085 2.220 4.230 5.437 7.372 1.052 619 23 68.413 307 13.774 3.561 17.659 6.697 15.119 7.919 3.025 284 187 68 55.649 252 11.734 3.441 15.417 5.736 13.794 4.590 498 129 118 58 10.953 55 2.040 120 2.242 938 1.325 1.718 2.358 147 63 10 87.174 292 17.688 4.098 24.773 6.212 18.088 9.384 5.520 1.040 674 79 63.382 249 14.800 3.837 19.930 4.917 15.183 3.957 316 127 111 66 21.873 43 2.888 261 4.843 1.282 2.905 3.719 5.014 905 556 13 238 Eğitim Mesleki Toplam Kır Nüfusu Çalışma yaşında Çalışma yaşının üzerinde Erkekler Çalışma yaşında Çalışma yaşının üzerinde Kadınlar Lisansüstü Yüksek Genel Đlk Öğrenimi Olmayan Genel Önlisans Orta Đlk Orta (Tam) Temel Bunlardan Okuryazar Olmayan Eğitim Seviyesini Belirtmeyen Đlk 192.295 399 22.097 5.495 35.359 17.632 56.171 27.614 23.185 4.343 3.199 - 139.628 343 18.888 5.223 30.833 15.524 50.916 15.398 2.138 365 320 - 47.845 56 3.209 272 4.526 2.095 5.255 8.180 20.283 3.969 2.871 - 90.568 225 10.758 2.819 15.842 10.221 28.184 13.184 8.458 877 592 - 70.811 197 9.120 2.706 13.844 9.048 26.182 8.289 1.222 203 180 - 17.321 28 1.638 113 1.998 1.164 2.002 2.884 6.823 671 409 - 101.727 174 11.339 2.676 19.517 7.411 27.987 14.430 14.727 3.466 2.607 - 6.476 24.734 7.109 916 162 140 - 931 3.253 5.296 13.460 3.298 2.462 - Çalışma 68.817 146 9.768 2.517 16.989 yaşında Çalışma yaşının 30.524 28 1.571 159 2.528 üzerinde Kaynak: RF 2002 Nüfus Sayımı Sonuçları, Obrazovaniye (Eğitim), www.perepis2002.ru 239 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin “unvan sahibi” halkları olan Karaçayların ve Çerkeslerin eğitim durumu Tablo 147’de görülmektedir. Karaçayların 15 yaş ve üzeri nüfusunun yaklaşık % 2’sinin ilköğrenimi yoktur ve bunların da % 75,8’i okuryazar değildir. Okuryazar olmayanların % 60,7’si 70 yaş ve üzerindedir. Çerkeslerde ise ilköğrenimi olmayanların oranı % 1,2’dir. Bunlar içinde % 85,3’ü okuryazar değildir ve büyük çoğunluğu yine 70 yaş ve üzerindekiler oluşturmaktadır (% 68,6). Karaçaylarda genel orta öğretim mezunlarının 15 yaş ve üzerindeki toplam nüfus içindeki oranı % 53,7’dir. Bunların % 15,7’si genel orta öğretimin ilk bölümünü (4 sınıf), % 22,6’sı temel bölümünü (9 sınıf) ve % 61,6’sı tam orta öğretimi (11 sınıf) bitirmiştir. Meslek okulu mezunlarının oranı oldukça düşüktür (Toplam içinde % 20,4). Eğitimi olan 15 yaş ve üzeri Karaçay nüfusu içinde yüksek okul (üniversite, enstitü) mezunlarının oranı % 18,2’dir; tam olmayan (iki yıllık) yüksek öğrenimlilerin oranı da % 5,3’tür. Lisansüstü öğrenimi yapan 622 kişi vardır (% 0,4). Çerkeslerde ise aynı oranlar şöyledir: Genel orta öğretim mezunlarının oranı % 42,4’tür. Bunlardan % 15,8’i genel orta öğretimin ilk bölümünü (4 sınıf), % 25,8’i temel bölümünü (9 sınıf), % 58,4’ü de tam orta öğretimi bitirmişlerdir. Meslek okulu mezunlarının oranı 15 yaş ve üzeri toplam nüfus içinde % 35,6’dır. Dört yıllık yüksek okul mezunlarının oranı % 16,4, iki yıllık (önlisans) yüksek okul mezunlarının oranı ise % 3,9’dur. Lisansüstü eğitim yapanlar % 0,4 oran oluşturmaktadır. Karaçayların ve Çerkeslerin eğitim seviyeleri birbirine çok yakındır. Sadece Çerkeslerin Karaçaylara göre meslek okullarını daha fazla tercih ettikleri görülmektedir. (Tablo 147) 240 Tablo 147 2002 Nüfus Sayımında Eğitim Seviyesine Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Nüfusu (kişi) Eğitimi Olanlar Mesleki Nüfus Karaçaylar 146.931 Lisansüstü 622 Yüksek 26.718 Önlisans 7.766 Genel Đlk Öğretimi Olmayan Genel Orta Orta (Tam) Đlk Temel Bunlardan Okuryazar Olmayan Eğitim Seviyesini Belirtmeyen Đlk 21.480 8.514 48.629 17.864 12.451 2.870 2.175 17 Çerkesler 47.788 179 7.836 1.880 11.930 Kaynak: RF 2002 Nüfus Sayımı Sonuçları, Obrazovaniye (Eğitim), www.perepis2002.ru 5.093 11.833 5.240 3.202 586 500 9 241 SONUÇ Kuzey Kafkasya’nın orta bölümünde yer alan Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti, nüfusunu esas olarak Karaçay ve Nogay Türklerinin, yerli Kafkas halklarından Çerkeslerin ve Abazaların, 18. yüzyılda Rusya’nın bölgeyi işgal etmesiyle buraya yerleştirilen Slavların (Rus, Ukraynalı) oluşturduğu Rusya Federasyonu’na bağlı özerk bir cumhuriyettir. Cumhuriyette 8 rayon (idari bölge), 4 şehir, 7 şehir tipi yerleşim, 80 kırsal yönetim ve 139 kırsal yerleşim yeri vardır. Nüfusu 100 binin üzerinde olan tek yerleşim başkent Çerkessk’tir (117 bin). Nüfus yoğunluğu bölgelere göre değişmektedir. Ortalama nüfus yoğunluğu 30,8 kişi/km2dir (şehir 44,1, kır 17,2). Nüfus düzlük kuzey kısmında yoğunlaşmıştır. Bölgede bilinen ilk dönemlerden beri Çerkesler yaşamaktadır. Daha sonra güneyden, Kafkas dağlarının ötesinden Abazalar gelerek yerleşmiştir. 13. yüzyılda Moğolların önünden kaçan Kıpçak Türklerinin bir bölümü, Kafkas dağlarının zor erişilen yüksek bölgelerine yerleşmiş ve bugün Kuzey Kafkasya’nın Türk topluluklarından biri olan Karaçayların ve Balkarların etnik temelini oluşturmuştur. Daha sonra, 16-17. yüzyıllarda bölgeye Nogay Türkleri yerleşmeye başlamıştır. 19. yüzyılda Rusya tarafından işgal edilen bölgede demografik yapı tamamen değişmiş, Çerkeslerin ve Abazaların büyük bölümü yerlerinden çıkarılarak Osmanlı topraklarına göç ettirilmiş, yerlerine Ruslar yerleştirilmiştir. Aynı dönemde Karaçay ve Nogay Türklerinin bir bölümü de Osmanlı topraklarına göç etmiştir. Bölge idari olarak 1860’tan 1918’e kadar Batalpaşa Otdeli adıyla Kuban Oblastı’na bağlı bir birim olarak kalmıştır. Bugünkü yapısıyla ilk olarak 1922 yılında Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi olarak kurulmuş, dört yıl sonra Karaçay ve Çerkes bölgelerine ayrılmış ve Đkinci Dünya Savaşı’na kadar öyle kalmıştır. 1944 yılında Karaçaylar Orta Asya’ya sürgün edilmiş ve Karaçay Özerk Bölgesi lağvedilmiştir. 1957 yılında Karaçaylar geri döndüğünde Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi yeniden kurulmuş, perestroyka döneminde statüsü yükseltilerek Karaçay-Çerkes SSC olmuş, SSCB dağıldıktan sonra da RF içinde cumhuriyet olmuştur. 242 19. yüzyıl başında Karaçaylar Elbrus dağının kuzeyinde, Kuban nehrinin üst kesimlerinde bulunan beş köyde yaşamaktadır. Yaklaşık nüfusları dört bin kişidir. 1860’lardan itibaren yeni köyler kurmaya ve düzlüklere inmeye başlamışlardır. 1882 yerel sayımında nüfusları 17000, 1897 genel nüfus sayımında 27000 olmuştur. 19. yüzyıl başında 4500 civarında nüfusa sahip Nogaylar Laba, Zelençuk ve Urup nehri boylarında, Kuban nehrinin aşağısında çoğunlukla göçebe olarak yaşamaktadır. Daha sonra bir kısmı bölge sınırları dışına çıkmış, bir kısmı da Osmanlı topraklarına göç etmiştir. 1882’de 5500, 1897 sayımında 5700 nüfusları görünmektedir. 19. yüzyıl başında bugünkü KÇC topraklarında Çerkeslerin Kabardey ve Besleney boyları yaşamaktadır. 1860’lardan önce bu bölge için nüfus verisi yoktur. 19. yüzyıl başında Kafkasya’da toplam Çerkes nüfusu değişik kaynaklarda 500.0001.000.000 arasında verilmektedir. 1858-1865 arasında Çerkeslerin çoğu göç ettikten sonra, kalanlar tarafından 10 köy kurmuştur. 1882 yerel sayımına göre bölgede (Batalpaşa) 11300, 1897 genel nüfus sayımına göre 12500 Çerkes nüfusu vardır. Aynı dönemde Abazalar Kuma ve Podkumuk, Büyük ve Küçük Zelençuk ile Kuban nehirlerinin boylarında yaşamaktadır. Tahmini nüfusları 50-60.000 kişidir. Nüfuslarının büyük çoğunluğu Çerkeslerle birlikte Osmanlı topraklarına sürgün edilmiştir. Kalan Abazalar 1960-70’li yıllarda dağlardan düzlüklere indirilerek beş köy kurulmuştur. Bölgede 1882 ve 1897 yıllarında 10400 Abaza nüfusu görünmektedir. 1922’de kurulan Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi’nin nüfusu esas olarak 1959, 1970, 1979, 1989 ve 2002 genel nüfus sayımlarının sonuçlarına göre incelenmiştir. Đlk SSCB sayımının yapıldığı 1926’da ve 1939 sayımında Karaçay ve Çerkes özerk bölgeleri ayrı idari birimlerdir ve bu sayımların mevcut verileri sınırlıdır. 1959’da 278 bin kişi olan KÇÖB nüfusu 1970’te büyük artış göstererek (% 24) 345 bin kişiye çıkmıştır. Daha sonra nüfus artış hızı düşmüş, 1979’da 367 bin, 1989’da 415 bin ve son 2002 sayımında 440 bin olmuştur. Doğal artış hızının düşmesine ve dışarıya göçe bağlı olarak bu tarihten sonra KÇC nüfusu azalmaya başlamıştır ve 2005’te 435 bine düşmüştür. 243 SSCB’nin dağılmasından sonra bozulan ekonomik düzen ve yaşanan etnik gerginlikler yüzünden Ruslar KÇC’yi terk etmeye başlamıştır. Rusların göçü, çoğunlukla şehirlerde yaşadıklarından, hem şehir ve kır nüfusu oranını, hem de etnik yapıyı değiştirmiştir. Şehir ve kır nüfusu 1989’da hemen hemen eşitlenmişken, 2002’de şehir nüfusu % 44’e düşmüştür. KÇC kurulduğundan beri oran olarak en yüksek olan Rus nüfusun yerini 2002’de ilk kez Karaçaylar almıştır. 2002 sayımına göre Karaçayların Rusya’daki toplam nüfusu 192.182 kişidir. Bu nüfusun % 88’si (169.198 kişi) KÇC’de yaşamaktadır. KÇC’de toplam nüfusun % 38,5’ini oluşturan Karaçaylar yoğun olarak Karaçay, Malo-Karaçay ve Ust-Ceguta rayonlarında yoğunlaşmıştır. Çerkeslerin Rusya’daki toplam nüfusu 712.234 kişidir. Bu nüfusun 60.517 kişisi KÇC’dendir. KÇC’de yaşayan Çerkes nüfusu ise 49.491 kişidir (% 11,3). Yoğun olarak Habez ve Adıge-Habl rayonlarında yaşamaktadırlar. KÇC’de toplam nüfusun % 7,4’ünü oluşturan Abaza nüfusu (32.346 kişi) yoğun olarak Adıge-Habl ve Habez rayonlarında yaşamaktadır. Rusya Federasyonu’ndaki toplam nüfusları 37.942 kişidir. KÇC nüfusu içinde % 3,4 ile en küçük orana sahip Nogayların nüfusu 14.873 kişidir. Rusya’daki toplam nüfusları 90.666’dır, fakat Krasnodar ve Stavropol krayılarında, Dağıstan’da ve Çeçenistan’da da Nogaylar yaşadığı için, ne kadarının KÇC’den olduğunu belirlemek güçtür. KÇC’de ve Rusya’nın diğer bölgelerinde yaşayan Karaçaylar, Nogaylar, Çerkesler ve Abazalar anadillerini büyük oranda korumaktadırlar. Anadilini kendi milliyetinin dili sayanlar her sayımda her etnik grup için % 90’ın üzerindedir. Rusçaya hâkimiyet de aynı derecede yüksektir. Bu sonuç KÇC halklarının hemen hemen tamamıyla ikidilli olduğunu göstermektedir. 2002 nüfus sayımında KÇC’nin yaş yapısı önceki dönemlere göre oldukça değişmiştir. Daha önceki bütün sayımlarda en genç yaş grupları nüfus olarak en büyük oranı oluştururken, 2002’de bu gruplar oldukça gerilere düşmüştür. Bu, 0-9 yaş grubunun doğduğu Sovyet sonrası dönemde KÇC’de doğum oranının düşmesinden ve özellikle Rus nüfusun cumhuriyeti terk etmesi nedeniyle nüfusun azalmasından kaynaklanmaktadır. KÇC nüfusu, önceki sayımlara göre yaşlansa da yine de “genç” 244 nüfusa sahiptir. Daha önceki sayımlarda orta yaş gruplarının nüfusları şehirlerde daha fazlayken, 2002’de hemen her yaş grubunda kır nüfusu daha fazla olmuştur. Bu da yine şehirlerde yaşayan Rus nüfusun göçüyle bağlantılıdır. Şehir ve kır nüfuslarında yaş gruplarının nüfus oranları hemen hemen aynıdır. Erkek ve kadın oranında 90’lı yılların başından itibaren 2000 yılına kadar az da olsa gözlenen düşüş, bu yıldan itibaren kadınlar lehine tekrar artma eğilimine girmiştir. 2002 sayım sonuçlarına göre, KÇC’de erkeklerin oranı 50-54 yaş grubuna kadar kadınlardan fazladır. Bu grupta cinsiyet oranı eşitlenmekte (5,3) ve bundan sonra kadınların oranı erkekleri geçmektedir. Cinsiyet oranında ne sayımlar arasında, ne de şehir ve kır nüfusları arasında büyük değişiklikler görülmektedir. 2002 genel nüfus sayımına göre KÇC’de 127.488 hanehalkı vardır. Bunlarda toplam nüfusun % 99,5’i veya 437.388 kişi yaşamaktadır. Ortalama hanehalkı sayısı 3,4 kişidir. Hanehalkının % 63,8’i üç ve daha fazla kişiden, % 36,2’si bir ve iki kişiden oluşmaktadır. Şehirde 2 ve 3 kişiden oluşan hanehalkı kırsal alana göre daha fazladır. 4 kişiden oluşan hanehalkı oranı şehir ve kır nüfuslarında yakınken, 5 kişiden oluşan hanehalkı sayısı ve bunlarda yaşayan nüfus kır nüfusunda fazladır. Özellikle 6’nın üzerinde kişiden oluşan hanehalkı nüfusu kırsal alanda çok daha yüksektir. Bu da şehirlerde çekirdek aile yapısının, kırsal alanda da geniş aile yapısının varlığını göstermektedir. Çocuk doğuran 15 yaş ve üzerinde kadın sayısı 188.694 kişidir. Bunlar içinde % 28,4 oranıyla en büyük grubu 2 çocuk doğuran kadınlar oluşturmaktadır. Daha sonra ise hiç çocuk doğurmayan kadınlar (% 27,2) ve tek çocuk doğuran kadınlar (% 18) gelmektedir. 3’ten fazla çocuk doğuran kadın sayısı toplam sayının % 12’sini oluşturmaktadır. Şehir ve kır nüfuslarında bu oranlar 2 çocuklu ve hiç çocuk doğurmayan kadınlarda hemen hemen aynıdır. Ancak şehirlerde tek çocuk doğuran kadınlar üçüncü sırada yer alırken, kırsal alanda bu sırayı 3 çocuk doğuran kadınlar almaktadır. 3’ten fazla çocuk doğuran kadınlarda fark açılmaktadır. Şehir nüfusunda 6 çocuk doğuran kadın oranı % 0,6, 7 ve daha fazla çocuk doğuran % 0,8 iken kır nüfusunda bu oran 4 katına çıkmaktadır (6 çocuk - % 2,3; 7 ve daha fazla çocuk - % 2,7). 245 KÇC’de 95 bin kadın ve 93 bin erkek evlidir. Hiç evlenmeyenlerin sayısı önceki sayıma (1989) göre % 44 artmıştır. KÇC istatistik komitesinin verilerine göre, 15 yıl öncesine göre dul erkekler % 16,2, kadınlar % 14,3 daha fazladır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin nüfus artış hızı bir neslin ikamesi için gerekenden iki kat daha azdır. Doğal nüfus artışı için doğurgan yaşta (15-49) kadın başına 2,2 doğum gerekirken, KÇC’de 1,3 doğum düşmektedir. Az çocukluluk yaygınlaşmakta, şehir ve kır nüfuslarının doğum parametreleri yakınlaşmaktadır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin sosyo-ekonomik durumu kısa dönemde düzelmezse, doğurganlık hızındaki düşüş ve dış göç devam edecek, bunun sonucu olarak da nüfus azalacaktır. 246 KAYNAKÇA “2002 All–Russian Population Census by the State Committe on Statistics of the Russian Federation”, www.eastview.com Alekseyeva, E.P., Karaçayevtsı i Balkartsı – Drevniy Narod Kavkaza (Karaçaylar ve Balkarlar – Kafkasya’nın Kadim Halkı), Moskova, 1993. Aliyev, U.D., Karaçay, Rostov-na-Donu, 1927 - Çerkessk, 1991. Aliyeva, Svetlana, “Karaçay i Balkariya v sostav e Rossii” (“Rusya Đçinde Karaçay ve Balkar”), http://karachays.narod.ru/istoria/alieva/more.html Andreyev, Y.,M., Darski, L.Y., Harkova, T.L., Demografiçeskaya istoriya Rossii: 1927-1957 (Rusya’nın Demografi Tarihi: 1927-1957), Moskova, "Đnformatika", 1998, 187 s., 25 resim. Arutyunov, S..A., Smirnova, Y.S., Sergeyeva, G.A., Etnokulturnaya situatsiya v Karaçayevo-Çerkesskoy avtonomnoy oblasti (Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi’nde Etno-Kültürel Durum), Etnografiçeskoye Obozreniye (Etnografik Tasvir), 2. ĐEA RAN (Rusya Bilimler Akademisi), Moskova, 1990. Bala, Mirza., “Çerkesler”, Đslam Ansiklopedisi, Cilt 3, Đstanbul, 1993. Bala, Mirza., “Karaçay ve Balkarlar”, Đslam Ansiklopedisi, Cilt 6, Đstanbul, 1993. Belorezov, V.S., Etniçeskaya karta Severnogo Kavkaza (Kuzey Kafkasya’nın Etnik Haritası), Moskova, OGĐ, 2005. Belozerov, V.S., Etnodemografiçeskiye protsessı na Severnom Kavkaze (Kuzey Kafkasya’da Etno-Demografik Süreçler), Stavropol, Đzd–vo SGU, 2000, s. 11– 12. Berje, Adolf, Kafkasyalı Dağlı Kavimlerin Kısa Tasviri, Çev.: Murat Papşu, Kafkas Derneği Yayınları, Ankara, 1999. Berzeg, Sefer E., Kafkasya Bibliyografyası, Chiviyazıları Yayınevi, Đstanbul, 2004. Biciyev, H.H., Türki Severnogo Kavkaza (Kuzey Kafkasya Türkleri), Çerkessk, 1993. Blaramberg Đ., Đstoriçeskoye, topografiçeskoye, statistiçeskoye, etnografiçeskoye i voyennoye opisaniye Kavkaza (Kafkasya’nın Tarihi, Topografik, Đstatistik, Etnografik ve Askeri Tasviri), Fransızcadan Rusçaya çeviri, Önsöz ve yorum: Đ.M. Nazarovaya, Nalçik, 1999. 247 Boldırev, V.A., Đtogi perepisi naseleniya SSSR (SSCB Nüfus Sayımı Sonuçları), Statistika, Moskova, 1974, 84 s. Burayev, R.A., Çerkessk. Ekonomiko-geografiçeski oçerk (Çerkessk. Ekonomi ve Coğrafya Denemesi), Çerkessk, 1969. Cillov, Haluk, Nüfus Đstatistikleri ve Demografinin Genel Esasları, Đstanbul Ün. Yay.: 839, Đst. 1960. “Demoscope Weekly”, Naseleniye i Obşçesvo (Nüfus ve Toplum), Elektronik Nüfus Bülteni, www.demoscope.ru Denisova, G.S., Ulanov V.P., Russkiye na Severnom Kavkaze: Analiz transformatsii sotsiokulturnogo statusa (Kuzey Kafkasya’da Ruslar: Sosyo-Kültürel Statünün Dönüşüm Analizi), Rostov-na-Donu, 2003, 352 s. Dzadziyev, A.B.; “Demografiçeskiye protsessı v respublikah Severnogo Kavkaza v mejperepisnoy period 1989–2002 g.g.” (“1989–2002 Nüfus Sayımları Arasında Kuzey Kafkasya Cumhuriyetlerinde Demografik Süreçler”), http://www.viu–online.ru/science/publ/buleten10 Ediyev, D.M., Demografiçeskiye poteri deportirovannıh narodov (Sürgün Edilen Halkların Demografik Kayıpları), Stavropol, StGAU "AGRUS" Yayınevi, Stavropol servisşkola, 2003, 336 s. Federov, Y.A., Đstoriçeskaya etnografiya Severnogo Kavkaza (Kuzey Kafkasya’nın Tarihi Etnografyası), Moskova, 1983. Filippovaya, Y., Arel, D., Gusef, K. (Red.), Etnografiya perepisi –2002 (2002 Nüfus Sayımının Etnografyası), Мoskova, ОАО «Aviaizdat», 2003, 388 s. Fortunatov, K., Natsionalnıye oblasti Rossii. Opıt statistiçeskogo issledovaniya po danım Vseobşçey perepisi 1897 g. (Rusya’nın Ulusal Bölgeleri. 1897 Genel Nüfus Sayımı Verilerine Göre Đstatistiki Araştırma Denemesi), St. Petersburg, 1906, 16 s. Gacayev, S.Đ., Dinamika naseleniya KBR i KÇR (KBC ve KÇC Nüfusunun Dinamiği), Karaçayev.-Çerkes. ped. un-ta, 2000, N 4, s. 21-26. Gardanov, V.K. (Red.), Adıgi, balkartsı i karaçayevtsı v izvestiyah yevropeyskih avtorov XIII-XIX vv. (13.-19. Yüzyıl Avrupalı Yazarların Yazılarında Çerkesler, Balkarlar ve Karaçaylar), Nalçik, 1974. 248 Grişanovaya, A.G. (Red.), Sovremennaya migratsionnaya situatsiya v prigraniçnıh rayonah Yujnogo Federalnogo Okruga (Güney Federal Bölgesi’nin Sınır Bölgelerinde Bugünkü Göç Durumu), Moskova, EKON-ĐNFORM, 2003. 36 s. Gürtan, Kenan, Demografik Analiz Metotları, Đst. Ün. Đktisat Fak. Yay. No 260. Đst. 1969. Hacettepe Ün. Nüfus Etütleri Enstitüsü, Türkiye’de Nüfus Yapısı ve Nüfus Sorunları – 1973 Araştırması, Hacettepe Ün. Yay. No D-25, Ankara 1978. Humanity Right Organization, “Karaçayevo–Çerkesskaya Respublika: Doklad 2001 (Sobıtiya 2000)” (“Karaçay–Çerkes Cumhuriyeti: 2001 Raporu (2000 Olayları)”). http://www.hro.org/docs/reps/2000/karach/4–4.htm Đstatistik Yönetim Merkezi, Çislennost, sostav i razmeşçeniye naseleniya SSSR: Kratkiye itogi Vsesoyuz. perepisi naseleniya 1959 goda (SSCB Nüfusunun Sayısı, Yapısı ve Yerleşimi: 1959 Genel Nüfus Sayımının Kısa Sonuçları), Gosstatizdat TSU SSSR, Moskova, 1961, 64 s. Đstatistik Yönetim Merkezi, Đtogi Vsesoyuznoy perepisi naseleniya 1970 goda: T. IV. Natsionalnıy sostav naseleniya SSSR (1970 Yılı Tüm SSCB Nüfus Sayımı Sonuçları: Cilt IV. SSCB Nüfusunun Etnik Yapısı), Statistika, Moskova, 1973, 648 s. “Đtogi vserossiyskoy perepisi naseleniya 2002 goda” (“2002 Yılı Rusya Genel Nüfus Sayımı Sonuçları”), www.perepis2002.ru “Đtogi Vsesoyuznoy perepisi naseleniya 1959 g.” (“1959 SSCB Genel Nüfus Sayımı Sonuçları”), Moskova, 1962. “Đtogi Vsesoyuznoy perepisi naseleniya 1970 g.” (“1970 SSCB Genel Nüfus Sayımı Sonuçları”), Moskova, Statistika, 1972. Kabuzan, V.M., Naseleniye Severnogo Kavkaza v XIX - XX vekah: Etnostatistiçeskoye issledovaniye (19.-20. Yüzyıllarda Kuzey Kafkasya’nın Nüfusu: Etno-Đstatistik Araştırma), St. Petersburg, 1996. Kalmıkov, Đ.H., Kereytov R.H., Sikaliyev A.Đ., Nogaytsı: Đstoriko-etnografiçeski oçerk (Nogaylar: Tarih-Etnografya Denemesi), Çerkessk, 1988. Karaçay Halkının Rehabilitasyonu Đçin Cumhuriyet Komitesi, Karaçayevtsı: Vıseleniye i vozvraşçeniye (1943 – 1957) (Karaçaylar: Sürgün ve Dönüş (1943-1957)), Materialı i dokumentı, Çerkessk, PUL, 1993. 249 Kipkeyeva, Z.B., “Rossiyskiy faktor v migratsiyah i rasselenii zakubanskih aulov XIX veka (Territoriya sovremennoy Karaçayevo–Çerkesii)” (19. Yüzyılda Kuban Aullarının Göçünde ve Yerleşmesinde Rusya Faktörü (Bugünkü Karaçay-Çerkes toprakları))/ V.B.Vinogradov’un redaksiyonu ve önsözüyle, Armavir; Stavropol: Armavir Poligraf Đştemesi, 2002, 32 s. – (Praktiçeskiye opıtı istoriçeskogo regionovedeniye: Vıp.30). Kipkeyeva, Z.B., Karaçayevo-balkarskaya diaspora v Turtsii, (Türkiye’deki Karaçay-Balkar Diasporası), Đzd-vo SGU, Stavropol, 2000, 184 s. Kulbayev, T.S., Hegay A.Y., Deportatsiya (Sürgün), Đn-t mejdunar. Prava i mejdunar. Biznesa "Daneker", Almatı, 2000, 274 s. Lavrov, L.Đ. (Red.), Karaçayevtsı. Đstoriko-etnografiçeski oçerk (Karaçaylar: TarihEtnografya Denemesi), Çerkessk, 1978. Laypanov, K.T., Etnogenetiçeskie vzaimosvyazi karaçayevo–balkartsev s drugimi narodami (Karaçay-Balkarların Diğer Halklarla Etno-Genetik Bağları), Çerkessk, 2000. Lyulye, Leonti, Çerkesya – Tarihi, Etnografik Makaleler, Çev.: Murat Papşu, Çiviyazıları, Đstanbul. 1998. Magomedov, A.A., “Voprosı sotsialno-demografiçeskogo razvitiya Severnogo Kavkaza” (“Kuzey Kafkasya’nın Sosyo-Demografik Gelişim Problemleri”), Problemı naseleniya i rınkov truda Rossii i Kavkazskogo regiona (Rusya’nın ve Kafkasya Bölgesinin Nüfus ve Emek Pazarı Problemleri), Moskova–Stavropol, Đzd–vo SGU, 1998, s. 149. Maksimov, G.M. (Red.), Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1970 goda: Sbornik statey (1970 SSCB Nüfus Sayımı: Makaleler Seçkisi), Statistika, Moskova, 1976, 286 s. Melikyan, G.G. (Baş redaktör), “Narodonaseleniye” (“Nüfus”), Bolşaya Rossiyskaya Entsiklopediya, Moskova, 1994. Met Çünatıkho, Yusuf Đzzet Paşa, Kafkas Tarihi, Hürriyet Matbaası, 1914, Đstanbul; Yeni Türkçe ile: Adıge Yayınevi, 2002, Ankara. Miziyev, Đ.M., Đstoriya karaçayevo–balkarskogo naroda s drevneyşih vremen do prisoyedineniya k Rossii, Nalçik, 1994. (Türkçe çevirisi: Eski Dönemlerden 250 Đtibaren Rusya’ya Bağlanıncaya Kadar Karaçay-Malkar Halkının Tarihi, Çev. Aliy Şidakulu), www.karachaymalkar.net Miziyev, Đ.M., Oçerki istorii i kulturı Balkarii i Karaçaya XIII–XVIII vv (13-18. Yüzyıllarda Balkarya ve Karaçay’ın Tarihi ve Kültürü – Deneme), Nalçik, 1991. Mkırtıçyan, N.V., “Regionı Severnogo Kavkaza v zerkale migratsii” (Göç Aynasında Kuzey Kafkasya Bölgeleri”), Problemı naseleniya i rınkov truda Rossii i Kavkazskogo regiona (Rusya’nın ve Kafkasya Bölgesinin Nüfus ve Emek Pazarı Problemleri), Moskova–Stavropol, Đzd–vo SGU, 1998, s. 68. “Narodı Kavkaza” (“Kafkas Halkları”), C. 1, Moskova, 1960. “Naseleniye SSSR: Po dannım Vsesouznoy perepisi naseleniya 1979 g.” (“SSCB Nüfusu: 1979 Genel Nüfus Sayımı Verilerine Göre”), Moskova, 1980. Nevskaya V.P., Karaçay v XIX v. Evolyutsiya agrarnogo stroya i selskoy obşçinı (19. Yüzyılda Karaçay. Çiftçilik Düzeninin ve Köy Topluluğunun Evrimi), Çerkessk, 1966. Nevskaya, V.P., Karaçay v poreformennıy period (Reform Döneminde Karaçay), Stavropol, 1964. Oçerki istorii Karaçayevo-Çerkesii (Karaçay-Çerkesya Tarihi – Deneme), C. 1, Stavropol, 1967. Özer, Serper, Demografiye Giriş, Filiz Yay., 1980. Özer, Serper, Türkiye Demografisi, Filiz Kitabevi, Đst. 1978. Pçelintseva, N.D. – Samarina L.V., “Sovremennıye etnokulturnıye protsessı v Karaçaye”//Severnıy Kavkaz: etnopolitiçeskiye i etnokulturnıye Protsessı v 20 v. (“Karaçay’da Bugünkü Etno–Kültürel Süreçler”//Kuzey Kafkasya: 20. Yüzyılda Etno–Politik ve Etno–Kültürel Süreçler). Мoskova 1996. http://millet.narod.ru Perşits, A.Đ. (Red.), Abazinı - Đstoriko-Etnografiçeski Oçerk (Abazalar - TarihEtnografya Denemesi), Karaçay-Çerkes Bilimsel Araştırma Enstitüsü, Çerkessk 1989. “Pervaya Vseobşçaya perepis naseleniya Rossiyskoy Đmperii 1897 g.” (Rusya Đmparatorluğu 1897 Yılı Birinci Genel Nüfus Sayımı), Vıp. 7. Naliçnoye naseleniye oboyego pola po uyezdam s ukazaniyem ... preobladayuşçih rodnıh 251 yazıkov (Anadiline Göre Uyezdlerde Kadın ve Erkek Hazır Nüfus). St. Petersburg, 1905, 38 s. Pierre, George, Nüfus Coğrafyası, Đletişim Yay. Poliakov, Iu. A., Zhiromskaia, V.B., Kiselev, I.N., Half-Century of Silence: The 1937 Census. N.Y., 1992. Rusya Bilimler Akademisi (RAN), “Demografiçeskiye protsessı v sovremennoy Rossii” (“Bugünkü Rusya’da Demografik Süreçler”), Moskova, 2003. Rusya Devlet Đstatistik Komitesi Demografi Yıllıkları (1993 yılından itibaren her yıl için), (Demografiçeskiy yejegodnik Rossii. Statistiçeskiy sbornik./Goskomstat Rossii), Moskova. http://www.demoscope.ru/center/sitemapnn.html Rusya Devlet Đstatistik Komitesi, “Naseleniye Rossii za 100 let (1897-1997)” (100 Yılda Rusya Nüfusu (1897-1997), Moskova, 1998. 222 s. Rusya Devlet Đstatistik Komitesi, Karaçayevo-Çerkesskaya Respublika v 1990-1997 gg. (1990-1997 Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti), Goskomitet KÇR po statistike, Çerkessk, 1998. Ryazantsev, S.V., Sovremennıy demografiçeskiy i migratsionnıy portret Severnogo Kavkaza (Kuzey Kafkasya’nın Bugünkü Demografi ve Göç Portresi), Stavropol, Servisşkola, 2003, 376 s. Saydam, Abdullah, Kırım ve Kafkas Göçleri, TTK Yayınları, Ankara, 1997. Smirnova, Y.S., “Karaçayevo-Çerkesiya: Etnopolitiçeskaya i etnokulturnaya situatsiya” (“Karaçay-Çerkes: Durum”)//Đssledovaniya po Etno-Politik prikladnoy i neotlojnoy ve Etno-Kültürel etnologii. № 48, Мoskova,1993. Stavropol Devlet Bölge Đstatistik Komitesi, “Stavropolski kray i regionı Severnogo Kavkaza” (“Stavropol Krayı ve Kuzey Kafkasya Bölgeleri”), Statistiçeski sbornik (Đstatistik Bülteni), Stavropol, 1999. Sunday, Üner, Nüfusbilim Sözlüğü, Hacettepe Ün. Yay. No D-17, Ankara 1972. Şatski, P.A. (Red.), Sotsialno-ekonomiçeskoye, politiçeskoye i kulturnoye razvitiye narodov Karaçayevo-Çerkesii: Sbornik dokumentov (Karaçay-Çerkesya Halklarının Sosyo-Ekonomik, Siyasi, ve Kültürel Gelişimi: Belgeler Kitabı), Rostov-na-Donu, 1985. Tanoğlu, Ali, Nüfus ve Yerleşme, Đstanbul Ün. Yay.: 1183, Đstanbul, 1969. 252 Tavkul, Ufuk, Doç Dr. – Kalafat, Yaşar, Dr. (Derl.), Karaçay-Balkarlar - Tarih, Toplum ve Kültür, Karam Yayınları: 7, Ankara 2003. Tavkul, Ufuk, Kafkasya Dağlılarında Hayat ve Kültür (Karaçay-Malkar Türklerinde Sosyo-Ekonomik Yapı ve Değişme Üzerine Bir Đnceleme), Ötüken Yayınları: 271, Đstanbul 1993. Tebuyev, R.S., Deportatsiya karaçayevtsev (Karaçayların Sürgünü), Çerkessk, 1998. Tekeyev, K.M., Karaçayevtsı i balkartsı: traditsionnaya sistema jizneobespeçeniya (Karaçaylar ve Balkarlar - Geleneksel Yaşam Sistemleri). Moskova, 1989. http://kcr.narod.ru/tekeev/notes.htm Tişkov, Valeri (Red.), Na puti k perepisi (Nüfus Sayımı Yolunda), Moskova, ОАО «Aviaizdat», 2003, 528 s. Tişkov, V.A. (Red.), Narodı Rossii Entsiklopediya (Rusya Halkları Ansiklopedisi), Moskova, 1994. Valentey, D.Đ. (Red.), “Demografiçeski entsiklopediçeski slovar” (“Ansiklopedik Demografi Sözlüğü”), Moskova, Sovyet Ansiklopedisi, 1986. Volkova, N.G., Ançabadze, Y.D., Etniçeskaya istoriya Severnogo Kavkaza XVI XIX vv. (16-19. Yüzyıllarda Kuzey Kafkasya’nın Etnik Tarihi), Moskova, 1993. Volkova, N.G., Etniçeski sostav naseleniya Severnogo Kavkaza v ХVIII – naçale XX v. (18. Yüzyıl-20. Yüzyıl Başı Kuzey Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı), Moskova, 1974. “Vsesoyuznaya perepis naseleniya 17 dekabrya 1926 g.” (“17 Aralık 1926 SSCB Genel Nüfus Sayımı”), Tahmini sonuçlar, Мoskova, 1927. “Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1937 g.” (“1937 SSCB Genel Nüfus Sayımı”). Kısa sonuçkar, Мoskova, 1991. “Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1939 g.” “1939 SSCB Genel Nüfus Sayımı”), Başlıca sonuçlar, Moskova, TSUNHU Gosplana SSSR, 1940. 253 ĐNTERNET SĐTELERĐ http://kcr.narod.ru KÇC sitesi http://www.demographia.ru Demografik Araştırmalar Merkezi http://www.narodonaselenie.ru Nüfus Sitesi http://karachays.narod.ru Karaçaylar http://www.viu–online.ru Vladikafkas Yönetim Enstitüsü http://newssouth.narod.ru Güney Federal Bölgesi http://ippk.edu.mhost.ru Rostov Devlet Üniversitesi http://www.elbrusoid.org Karaçay–Çerkes ve Kabardey–Balkar cum. http://www.eastview.com Rusya nüfus sayımı http://www.perepis2002.ru 2002 RF nüfus sayımı sonuçları http://www.hro.org Rusya insan hakları sitesi http://www.kchr.info KÇC resmi sitesi http://www.ekavkaz.org Genel Kafkasya http://www.etnosfera.ru Etnografya http://millet.narod.ru Karaçay–Balkarlar http://www.gks.ru Rusya Devlet Đstatistik Komitesi http://www.oko.ru Đnternet kataloğu http://www.karachai.boom.ru Karaçaylar http://www.southru.info RF Güney Federal Bölgesi http://kavkazonline.ru Güney Rusya halklarının kültürleri ans. http://www.socionet.ru Toplumsal bilimler enformasyon ağı http://www.georus.by.ru Rusya coğrafyası http://www.infostat.ru Rusya istatistik bilgileri http://dmo.econ.msu.ru/demografia Rusya ve Rusya Đmparatorluğu demografisi http://demography.narod.ru Rusya Federasyonu demografisi http://www.migrocenter.ru Göç http://www.migrationstudies.ru Göç http://www.regions.ru Rusya Federasyonu bölgeleri http://sci.aha.ru Rakamlarla Rusya; istatistikler http://www.demoscope.ru “Nüfus ve Toplum” e-dergi 254 http://www.socpol.ru Bağımsız Sosyal Politika Enstitüsü http://elot.ru Enformasyon sitesi http://09biz.ru/sprav/stat KÇC istatistikleri http://www.eawarn.ru Etno–Politik gözlem ve çatışma erken uyarı http://www.cicred.org Committe for International Cooperation in National REsearch in Demography Harita Siteleri http://www.dataplus.ru/Support/Catalog/Index.html http://www.lib.utexas.edu/maps/ http://topmap.narod.ru/ 255
Benzer belgeler
Rusya Federasyonu`nda Türk Topluluklarının Yaşadığı Bölgelerdeki
bana yol gösteren, en iyisi olması için çaba gösteren tez danışmanım, hocam
Yrd.Doç.Dr. Hülya Kayalı’ya teşekkür ederim.
Murat Topçu
