2-12 - Hemşirelik Yüksekokulu

Öğrenci Hemşirelerin Terminal Dönem Hasta Sorunları
Hakkındaki Görüşleri: Hemşirelik Girişimleri, Hasta
Hakları ve Etik Sorunlar Kapsamında Bir İnceleme
Ayça GÜRKAN*, Aysun BABACAN GÜMÜŞ**, Hatice DODAK***
ÖZET
Amaç: Bu araştırmanın amacı öğrenci hemşirelerin terminal dönem hasta sorunları hakkındaki
görüşlerini, hemşirelik girişimleri, hasta hakları ve etik sorunlar kapsamında belirlemektir.
Yöntem: Araştırma Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu’nda çalışmaya katılmayı kabul eden 401
öğrenci ile yapılmıştır. Veriler araştırmacılar tarafından geliştirilen anket formu ile toplanmıştır.
Bulgular: Elde edilen bulgulara göre öğrencilerin yaş ortalaması 20.49±1.48’dır. Öğrencilerin
%93’ü terminal dönemdeki bir hastanın hemşirelik bakım girişimlerinin devam ettirilmesini, %79.5’i
hastalara ağrı ve acı veren uygulamalara devam edilmemesi gerektiğini düşünmektedir. Öğrencilere
terminal dönemdeki bir hastaya bakım vermek isteyip istemedikleri sorulduğunda; %68’i bakım
vermek istediğini belirtmiştir. Öğrencilerin terminal dönemdeki hastalar için düşündükleri etik
sorunlar değerlendirildiğinde; %78.8’i “organ naklini”, %90.5’i “organ bağışını”, %64.3’ü
“ötenaziyi”, %78.5’i “canlandırmayı”, %57.6’sı “tedaviyi sonlandırmayı”, %36.7’si “özkıyımı”,
%72.6’sı “ölüm kavramı ve ölümün belirlenmesini”, %55.9’u “yas sürecini” sorun olarak
belirtmiştir.
Sonuç: Öğrenci hemşireler terminal dönemdeki hastalar için hemşirelik girişimlerinin devam
ettirilmesi gerektiğini, ağrı ve acı veren uygulamalara devam edilmesi konusunda tedirgin
hissettiklerini, terminal dönemde hasta bakımı ile ilgili birçok etik sorun olduğunu düşünmektedirler.
Anahtar kelimeler: Terminal dönem, öğrenci hemşire, hemşirelik girişimleri, hasta hakları, etik
sorunlar
ABSTRACT
The Opinions of Nursing Students about Issues of Terminal Stage Patients:
The Investigation in the Context of Nursing Interventions, Patient Rights
and Ethical Issues
Objective: The purpose of this research was to determine the opinions of nursing students’ about
issues of terminal stage patients in the contex of nursing interventions, patient rights and ethical
issues.
Method: The research was carried out with 401 nursing students who are accepted to join the
research in Ege University School of Nursing. The data was collected with Questionaire Form which
developed by researchers.
* Yrd. Doç. Dr. Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu, Psikiyatri Hemşireliği Anabilim Dalı, İzmir
** Yrd. Doç. Dr. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sağlık Yüksekokulu, Çanakkale
*** Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu mezunu.
Öğrenci Hemşirelerin Terminal Dönem Hasta… 3
Results: The students’ ages average was 20.49±1.48. 93% of students were stated to continue nursing
care of terminal stage patients and 79.5% of students were stated not to continue applies which had
aching and painful to the patients. “Do you want to give nursing care to terminal stage patients?”.
This question was asked to the students and 68% of them were had stated that they wanted to give
nursing care to that people. The students were stated their opinions about terminal stage patients
when the ethical issues are evaluated; 78% of students were thought “organ translation”, 90.5% of
them were thought “organ donation”. 64.3% of them were thought “euthanasia”, 78.5% of students
were thought “resuscitation”, 57.65% of them were thought “to cut medical treatment“, 36.7% of
them were thought “suicide”, 72.6% of them were thought “death of concept and state of death” and
55.95% of them were thought “mourning process”.
Conclusion: Nursing students though that; the care interventions must be continued, aching or painful
interventions makes them felt uneasy, there were many ethical problems about the care of terminal
stage patients.
Key words: Terminal stage patients, nursing student, nursing interventions, patient rights, ethical
issues
GİRİŞ
Ölüm hala bilinmeyeni çok olan bir fenomendir. Kesin olan bir yanı, istisnasız yaşayan her
organizmanın mutlaka ölümle karşı karşıya kalacak olduğudur (Keskin 2005). İnsanlar ölümle ancak;
hastalık, kaza, beklenmeyen bir kişinin kaybı gibi durumlarda yüzleşebilmektedirler. Böyle bir
yüzleşme durumu ise tüm insanları ürkütmekte ve hemen o gerçekten uzaklaşma ve yadsıma yoluna
gidilmektedir (Öz 2004).
Ölüm doğum kadar doğal ve yaşamın bir parçasıdır (Öz 2004). Oysaki ölüm süreci yaşamın doğal bir
parçası olarak değil, hastalıkla ilgili bir olgu olarak kabul edilmektedir. Günümüz tıp anlayışı da
ölümün kaçınılmazlığını kabul etmek yerine ölümü tıbbın düşmanı veya başarısızlığı olarak görmeyi
tercih etmekte ve bu anlayış sağlık personellerinin ölümü anlama ve kabullenmesini güçleştirmektedir
(Civaner 2003). Bu nedenle ölümü beklenen hastaya yaklaşımda çeşitli güçlükler yaşanabilmektedir.
“Terminal” sözcük olarak bir sürenin bitimi anlamındadır. Terminal evredeki hasta, yaşamının son
günlerini yaşayan, ölmek üzere olan hasta anlamına gelmektedir. Terminal hastalık ise büyük bir
olasılıkla kısa sürede ölümü beklenen tedavi edilemeyen ya da geriye dönüşsüz bir durumu
anlatmaktadır (Birol 2004).
Terminal hastalıklar psikolojik ve fizyolojik olarak, hem hasta ve ailesini, hem de sağlık ekibini
zorlayıcı durumlardır (Peykerli 2003). Ölümü yaklaşan hastaların bakımı ve ölüm olayı, sağlıkla ilgili
mesleklerin en zor yönlerinden biridir (Peykerli 2003; Özcan 2007). Bununla birlikte sağlıkla ilgili
mesleklerde çalışan bireyler ölüm ve ölmekte olan hasta ile sürekli karşılaşmak zorundadırlar. Yapılan
araştırmalarda, terminal dönemdeki hastanın bakımına yönelik olarak sağlık çalışanlarının anksiyete
(Cooper ve Barnett 2005; Koç ve Sağlam 2008), yetersizlik, çaresizlik (Koç ve Sağlam 2008), öfke,
sıkıntı, suçluluk (Üstün, Akgün ve Partlak 2005) gibi duygular yaşadıkları belirtilmiştir. Bunun yanı
sıra mesleki yaşamlarında terminal dönemdeki hastalarla karşılaşma olasılığı yüksek olan hemşirelerin
de zaman zaman hastanın kendisi ve ailesi gibi korku, kaygı, inkar, öfke, suçluluk, depresyon,
çaresizlik ve keder gibi duygular yaşadıkları (Öz 2004) bu hastalarla çalışmak istemedikleri (Vural,
Doğan, Şalk, Aslan ve Coşkun 1998) ve bu hastalara yönelik yaklaşımlarında yetersiz oldukları
bildirilmiştir (Özaltın ve Işıl 1995).
4 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:4,Sayı:1. 2011
Hastalarla daha çok bir arada bulunmaları nedeniyle hemşireler hastaların her türlü sorunuyla yüz yüze
kalmaktadırlar. Bu nedenle terminal dönemdeki hasta ve yakınlarına sunulacak hizmetlerdeki önemli
görevlerden biri de hemşirelere düşmektedir (Dik 2005; Işıl ve Karaca 2009). Terminal dönemdeki bir
hastaya yardım etmede hemşirenin önemli rolleri vardır. Hemşirelerin terminal dönemdeki hastalara
gereksinim duydukları destek ve bakımı verebilmeleri için, öncelikle ölüm olayını kabullenmeleri,
yaşam, hastalık, ölüm ve kayba ilişkin kendi duygu ve düşüncelerini gözden geçirmeleri, hastaların
fiziksel, psikolojik, sosyal ve manevi (spiritual) gereksinimlerinin neler olduğunu bilmeleri ve gerekli
beceri ve anlayışa sahip olmaları gerekmektedir. Bu ise hemşirelerin kendi davranışlarına ilişkin
içgörü kazanmasıyla mümkündür (Birol 2004; Çakırcalı 2000; Öz 2004; Üstün, Akgün ve Partlak
2005). Hare ve Pratt (1989) tarafından yapılan bir çalışmada da ölüm korkusu düşük olan hemşirelerin
terminal dönemdeki hastalarla daha rahat çalıştıkları bildirilmiştir.
Diğer taraftan hemşirelerin diğer sağlık profesyonellerine göre terminal dönem hasta sorunlarına
ilişkin farkındalıkları daha fazla olmalıdır (Öz 2004). Çünkü hemşirelerin terminal dönemdeki bir
hastaya bakım verirken kendi duygu, düşünce ve inançlarının farkında olmaması, verdikleri bakımın
kalitesini olumsuz yönde etkileyebilir (Üstün, Akgün ve Partlak 2005). Yapılan bir çalışmada terminal
dönemdeki hastaların bakımı için verilen eğitimin hastalara gösterilen tutumu olumlu yönde etkilediği
gösterilmiştir (Mallory 2003). Bu nedenle özellikle eğitim sürecinde hemşirelik öğrencilerine terminal
dönemdeki bir hastanın fiziksel ve psikososyal sorunlarıyla bir bütün olarak değerlendirilmesi
öğretilmelidir. Aksi takdirde hemşireler bu hastalarla çalışırken kendi duygu ve korkularıyla baş
edebilmek için, hastaya daha az zaman ayırmak, tedavi ile daha çok ilgilenmek, hastayı bir obje gibi
görmek, hasta ve ailesi ile konuşmaktan kaçınmak gibi bazı yanlış yaklaşımlara yönelebilirler (Öz
2004).
Bununla birlikte toplumun en üst değerlerinin başında insan hakları yer almaktadır. Hastalar, sağlık
hizmetlerinde ve tıbbi uygulamalar sırasında da haklarını talep etmekte ve direkt kendileriyle ilgili
tıbbi kararlarda, karar verici olarak anahtar bir rolde bulunmak istemektedirler. Sağlık alanındaki etik
ilkelerin kaynağı “Hasta Hakları Bildirgesi”dir. Türkiye’de hasta haklarına ilişkin en önemli
düzenleme 1998 yılında yürürlüğe giren “Hasta Hakları Yönetmeliği”dir (Aydın 2003). Yönetmelik
hasta haklarını “Temel insan haklarının sağlık hizmeti sahasına yansıması” olarak tanımlamaktadır
(Aydın 2003).
Terminal döneme girmiş olsa bile bir hastanın hakları devam etmektedir. Saygınlığı sağlayabilmek
için terminal dönemdeki kanser hastalarının, kendi kararlarını verebilmeleri ve kendi ölümleri
üzerinde söz sahibi olabilmesi gerekir. Terminal dönemdeki bir hastanın her şeyden önce ölümü rahat
ve huzur içinde bekleme, kendisine uygulanması planlanan veya uygulanmakta olan tedaviyi reddetme
veya durdurulmasını isteme, tıbbi işlemler, bu işlemlerin yarar ve riskleri, tedavinin reddedilmesi
halinde ortaya çıkabilecek olası sonuçlar, hastalığın seyri ve sonlanması hakkında sözlü veya yazılı
olarak bilgi isteme gibi hakları bulunmaktadır (Aydın 2003; Işıkhan 2008). Bu bakımdan tedavi ve
bakım veren tüm sağlık profesyonellerinin hasta haklarını bilmesi, saygı duyması ve uygulaması
gerekmektedir. Tüm sağlık profesyonelleri gibi hemşireler de hastanelerde hasta haklarının
uygulayıcısı olarak etik sorumluluk üstlenmektedirler.
Son yıllarda sıkça tartışılan terminal dönem hasta sorunlarından bir diğeri ise tedavi ve bakımla ilgili
etik sorunlardır. Terminal dönemdeki hastalarda huzurlu ve saygın bir ölüme izin verecek şekilde
tedavilerin kısıtlanması ve sonlandırılması durumunda yaşanacak etik ikilemlerde özerklik, kararın
iyiliği / yararı, adaletli olma gibi etik ilkeler rol oynamaktadır. Bunun yanı sıra terminal dönemdeki
hastalar için organ bağışı/nakli, kaynakların kullanımı, tedaviyi sonlandırma, hastaya doğruyu
söyleme, özkıyım düşüncesini destekleme gibi çeşitli etik sorunlar da gündeme gelmektedir.
Hemşirelik bakımında hemşirelerin profesyonel değerlerden biri olan etik yaklaşımı geliştirebilmeleri
ve etik ajan rolü oynayabilmeleri, kuşkusuz öğretim programlarında etik konularda karar verebilmeye
ve analiz edebilmeye yönelik becerilerin geliştirilmesine bağlıdır (Bayık 1995).
Öğrenci Hemşirelerin Terminal Dönem Hasta… 5
Terminal dönemde yaşam kalitesinin olası en yüksek düzeyde tutulması çok önemlidir (Kebudi 2006).
Bununla birlikte yapılan bir çalışmada ölüm sürecinde olan hastaların bakımına yönelik olarak
hemşirelerin, fiziksel gereksinimleri karşılamaya yönelik uygulamalarının psiko-sosyal gereksinimlere
yönelik uygulamalardan daha fazla olduğu belirlenmiştir (Özdemir ve Çelik 2010). Hastaların kaliteli
bir bakım alması ve iyileştirilmesi için yetiştirilen hemşirelerin terminal dönemdeki hastaların
bakımını bütüncül bir yaklaşımla değerlendirebilmeleri ve bu doğrultuda bakım verebilmeleri için,
öncelikle kendi farkındalıklarının ve bu hastaların gereksinimleri, hakları, etik sorunları hakkındaki
bilgi ve farkındalıklarının yüksek olması gerekmektedir. Bu ise hemşirelik eğitim süreci içinde öğrenci
hemşirelerin bu konudaki farkındalıklarının, bilgi ve beceri düzeylerinin arttırılmasıyla mümkün
olacaktır.
Bu doğrultuda planlanan bu araştırmanın temel amacı, öğrenci hemşirelerin terminal dönemdeki hasta
sorunları ile ilgili görüşlerini belirlemektir.
Çalışmanın alt amaçları şunlardır:
 Öğrenci hemşirelerin terminal dönemdeki hemşirelik girişimlerine yönelik görüşleri nelerdir?
 Öğrenci hemşirelerin terminal dönemdeki hasta haklarına ilişkin görüşleri nelerdir?
 Öğrenci hemşirelerin terminal dönemdeki etik sorunlara ilişkin görüşleri nelerdir?
GEREÇ vE YÖNTEM
Örneklem
Araştırma, tanımlayıcı bir çalışma olarak Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu’nda yapılmıştır.
Araştırmanın evrenini Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulunda bir eğitim öğretim yılında
öğrenim gören öğrenciler oluşturmuştur. Araştırmada evrenden örneklem seçimi yapılmamış, tüm
evrenin çalışmaya dahil edilmesi amaçlanmıştır. Ancak çalışmaya katılmak istemeyen öğrencilerin
olması nedeniyle örneklem seçiminde gönüllü olma esası göz önünde bulundurulmuş ve çalışmaya
katılmayı kabul eden 401 öğrenci araştırmanın örneklemini oluşturmuştur.
Veri toplama
Veriler araştırmacılar tarafından ilgili literatürden yararlanılarak oluşturulmuş anket formu ile
toplanmıştır. İki bölümden oluşan anket formunun birinci bölümü; öğrencilerin tanıtıcı özelliklerine ait
sorulardan (yaş, sınıf), ikinci bölümü ise öğrencilerin terminal dönemdeki hasta sorunlarına ilişkin
görüşlerine ait sorulardan oluşmaktadır. Öğrencilere terminal döneme ilişkin olarak 6 soru, terminal
dönemdeki hemşirelik girişimlerine ilişkin 15 soru, terminal dönemdeki hasta haklarına ilişkin 12
soru, terminal dönemdeki etik sorunlara ilişkin 9 soru sorulmuştur. Öğrenciler anket formlarını okulda
bulundukları saatlerde ve sınıf ortamında doldurmuşlardır.
Etik açıklamalar
Çalışmanın yapılabilmesi için, Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Etik Kurulundan yazılı onay
ve çalışmaya katılan tüm öğrencilerden sözlü onam alınmıştır.
Verilerin analizi
Veriler SPSS 11.5 programında sayı ve yüzde dağılımı kullanılarak analiz edilmiştir.
BULGULAR
Elde edilen bulgulara göre öğrencilerin yaş ortalaması 20.49±1.48, %74.4’ü 18-21 yaş arasında,
%25.6’sı 22 ve üzeri yaştadır. %27.4’ü birinci, %28.4’ü ikinci, %13.5’i üçüncü, %30.7’si dördüncü
sınıfta okumaktadır.
6 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:4,Sayı:1. 2011
Öğrencilerin terminal döneme ilişkin görüşleri incelendiğinde; %82.5’inin terminal döneme ilişkin
bilgisinin olduğu, %38.7’sinin terminal dönemdeki hastalara bakım vermek istemediği belirlenmiştir.
Öğrenci hemşirelerin %81.8’i terminal dönemdeki hastaya yardımcı olmada kendi duygularına ilişkin
farkındalığın gerekli olduğunu, %99.5’i hastanede yatan hastaların, %97.3’ü terminal dönemdeki
hastaların hakları olduğunu, %93.5’i terminal dönemdeki hastanın psikolojik bakımının, fiziksel
bakımı kadar önemli olduğunu belirtmiştir (Tablo 1).
Tablo 1. Öğrencilerin Terminal Döneme İlişkin Görüşleri (n=401)
Terminal dönem hakkında bilginiz var mı?
Evet
Hayır
Terminal dönemdeki hastalara bakım vermeyi ister misiniz?
Evet
Hayır
Terminal dönemdeki hastaya ve ailesine yardımcı olmada hemşirenin kendi
duygularının farkında olması gerekli midir?
Evet
Hayır
Hastanede yatan hastaların hakları var mıdır?
Evet
Hayır
Terminal dönemdeki hastaların hakları var mıdır?
Evet
Hayır
Terminal dönemdeki hastanın psikolojik bakımı, fiziksel bakımı kadar önemli
midir?
Evet
Hayır
n
%
331
70
82.5
17.5
246
155
61.3
38.7
328
73
81.8
18.2
399
2
99.5
0.5
390
11
97.3
2.7
375
26
93.5
6.5
Öğrenci hemşirelerin %93’ü terminal dönemdeki bir hastanın hemşirelik bakım girişimleri
sonlandırılmalı mıdır? sorusuna, %79.6’sı ise hastalara ağrı ve acı veren uygulamalara devam edilmeli
midir? sorusuna “hayır” yanıtı vermiştir. Öğrencilerin %78.6’sı hemşirelerin kısıtlı olan zaman ve
enerjilerini terminal dönemdeki bir hasta için kullanması, %92’si iyileşme umudu olan hastalar için
kullanması yönünde görüş bildirmiştir (Tablo 2).
Öğrenci Hemşirelerin Terminal Dönem Hasta… 7
Tablo 2. Öğrencilerin Terminal Dönemde Hemşirelik Girişimleri İle İlgili Görüşleri (n=401)
Terminal dönemdeki hastanın hemşirelik bakım girişimleri sonlandırılmalı
mıdır?
Evet
Hayır
Terminal dönemdeki hastalara ağrı ve acı veren uygulamalara devam edilmeli
midir?
Evet
Hayır
Hemşireler kısıtlı olan zaman ve enerjilerini terminal dönemdeki bir hasta için
kullanmalı mıdır?
Evet
Hayır
Hemşireler kısıtlı olan zaman ve enerjilerini iyileşme umudu olan hastalar için
kullanmalı mıdır?
Evet
Hayır
n
%
28
373
7
93.0
82
319
20.4
79.6
315
86
78.6
21.4
369
32
92.0
8.0
Öğrencilerin terminal dönemdeki hastaya uygulanması gereken hemşirelik girişimlerini önem
derecesine göre değerlendirmeleri istendiğinde; %98.5’i hastanın boşaltım gereksiniminin
karşılanmasını, %97.7’si hastanın durumunun ailesine açıklanmasını, %97.5’i kazalardan
korunmasını, %97.2’si rahatının sağlanmasını, %96.7’si beslenme gereksinimin karşılanmasını,
%96.7’si pozisyonunun değiştirilmesini, %96.5’i ağız, göz, burun ve deri bakımının verilmesini,
%96’sı hasta ve ailesi ile iletişim içinde olunmasını, %95.3’ü hastanın bağımsızlığının sürdürülmesini,
%94’ü hastanın ailesine destek olunmasını, %92.1’i fiziksel çevresinin düzenlenmesini “önemli”
olarak belirtmiştir (Tablo 3).
Tablo 3. Öğrencilerin Terminal Dönemdeki Hastaya Uygulanması Gereken Hemşirelik
Girişimleri Konusundaki Görüşleri (n=401)
Hemşirelik girişimleri
Beslenme gereksinimin karşılanması
Ağız, göz, burun ve deri bakımının
verilmesi
Boşaltım gereksinimin karşılanması
Pozisyonunun değiştirilmesi
Kazalardan korunması
Fiziksel çevresinin düzenlenmesi
Hastanın rahatının sağlama (ağrısını
azaltma vb.)
Hastanın ailesine destek olunması
Hasta ve ailesi ile iletişim içinde olunması
Hastanın durumunun ailesine açıklanması
Hastanın bağımsızlığının sürdürülmesi
Önemli
n
%
388
96.7
387
96.5
Biraz önemli
n
%
8
2.0
11
2.7
Önemsiz
n
%
5
1.2
3
0.7
395
388
391
369
390
98.5
96.7
97.5
92.1
97.2
4
11
7
27
11
1.0
2.7
1.7
6.7
2.7
2
2
3
5
-
0.5
0.5
0.7
1.2
-
377
385
392
382
94.0
96.0
97.7
95.3
22
15
9
17
5.5
3.7
2.2
4.2
2
1
2
0.5
0.2
0.5
8 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:4,Sayı:1. 2011
Hemşirelik öğrencilerinin terminal dönemdeki hasta haklarıyla ilgili görüşlerini gereklilik durumuna
göre değerlendirmeleri istendiğinde; %98.5’i hastanın uygulanan tedavinin risk ve seçenekleri
konusunda bilgilendirilmesini, %97.5’i hastanın tedavi ve bakımından sorumlu olan hekim ve
hemşireyi tanımasını, %97.5’i hastanın aldığı tedavi ve bakımı bilmesini, %94.2’si hastanın tedavi ve
uygulamadan önce fikrinin alınmasını, %94’ü hastanın ilgili, saygılı, nazik tedavi ve bakım almasını,
%93.8’i hastanın yapılan tedavi ve uygulamaları reddetme hakkının olmasını, %91.8’i hastanın
tanısını bilmesini, %91.3’ü hastanın hastane faturası, fatura içeriği ve faturayı nasıl ödeyeceği
konusunda bilgilendirilmesini, %89.8’i hastanın hastane kurallarını bilmesini, %88.3’ü hastanın
kendisi üzerinde yapılan araştırmalara katılıp katılmama konusunda onayının alınmasını, %81’i
hastanın olanaklar dahilinde hastaneden hizmet talebinde bulunmasını, %76.6’sı hastanın hastalığının
gidişi ile ilgili bilgilendirilmesini gerekli olarak belirtmiştir (Tablo 4).
Tablo 4. Öğrencilerin Terminal Dönemdeki Hasta Haklarıyla İlgili Görüşleri (n=401)
Gerekli
Hasta hakları
Tanısını bilmesi
Aldığı tedavi ve bakımı bilmesi
Uygulanan tedavinin risk ve seçenekleri
konusunda bilgilendirilmesi
Tedavi ve uygulamadan önce fikrinin
alınması
Yapılan tedavi ve uygulamaları reddetme
hakkının olması
Hastalığının gidişi ile ilgili bilgilendirilmesi
Hastane kurallarını bilmesi
Olanaklar dahilinde hastaneden hizmet
talebinde bulunması
İlgili, saygılı, nazik tedavi ve bakım alması
Tedavi ve bakımından sorumlu olan hekim
ve hemşireyi tanıması
Kendisi üzerinde yapılan araştırmalara
katılıp katılmama konusunda onayının
alınması
Hastane faturası, fatura içeriği ve faturayı
nasıl ödeyeceği konusunda bilgilendirilmesi
Biraz gerekli
Gereksiz
n
%
n
%
n
%
298
391
395
91.8
97.5
98.5
26
9
4
6.5
2.2
1.0
7
1
2
1.7
0.2
0.5
378
94.2
20
5.0
3
0.7
376
93.8
22
5.5
3
0.7
307
360
325
76.6
89.8
81.0
71
37
52
17.7
9.2
13.0
23
4
24
5.7
1.0
6.0
377
391
94.0
97.5
20
8
5.0
2.0
4
2
1.0
0.5
354
88.3
36
9.0
11
2.7
366
91.3
26
6.5
9
2.2
Öğrencilerin terminal dönemdeki etik sorunlara ilişkin görüşleri incelendiğinde, %90.8’i organ
bağışını, %78.8’i organ naklini, %78.8’i canlandırmayı, %65.6’sı hasta yatağı yanında doğruluğu,
%64.3’ü ötenaziyi, %57.6’sı tedaviyi sonlandırmayı, %55.9’u yas sürecini, %36.7’si özkıyımı etik bir
sorun olarak değerlendirmiştir (Tablo 5).
Öğrenci Hemşirelerin Terminal Dönem Hasta… 9
Tablo 5. Öğrencilerin Terminal Dönemdeki Etik Sorunlara İlişkin Görüşleri (n=401)
Etik Sorunlar
Organ nakli
Evet
Hayır
Organ bağışı
Evet
Hayır
Ötanazi
Evet
Hayır
Canlandırma
Evet
Hayır
Tedaviyi sonlandırma
Evet
Hayır
Özkıyım
Evet
Hayır
Hasta yatağı yanında doğruluk
Evet
Hayır
Yas süreci
Evet
Hayır
n
%
316
85
78.8
21.2
364
37
90.8
9.2
258
143
64.3
35.7
316
85
78.8
21.2
231
170
57.6
42.4
147
254
36.7
63.3
263
138
65.6
34.4
224
177
55.9
44.1
TARTIŞMA
Bu araştırmada, öğrencilerin çoğunluğunun terminal döneme ilişkin bilgi sahibi olduğu saptanmıştır.
Bununla birlikte öğrencilerin %38.7’sinin terminal dönemdeki hastalara bakım vermek istemediği
belirlenmiştir. Koç ve Sağlam (2008) tarafından yapılan benzer bir çalışmada ise hemşirelik
öğrencilerinin yaşam sonu bakım konusunda bilgi sahibi olma oranı %73.6, terminal dönemdeki
hastaya bakım vermek istememe oranı %6.4 olarak bildirilmiştir. Bu sonuçlara göre bizim
çalışmamızda öğrenci hemşirelerin terminal dönemdeki hastaya bakım vermek istememe oranının
daha yüksek düzeyde olduğu görülmektedir. Çalışmamızda öğrencilerin terminal dönemdeki hastalara
bakım vermek istememe nedenleri sorgulanmamış olmakla birlikte, ölüme ilişkin olumsuz algıların bu
sonuç üzerinde etkili olabileceği düşünülmüştür. Nitekim konuyla ilgili literatür incelendiğinde, sağlık
personellerinin ölüm ve ölmekte olan hastaya yönelik gösterdiği tepkilerin ölümü yaklaşan hastaya
sunulan bakımı etkilediği belirtilmiştir (Öz 2004). Elde ettiğimiz sonucu destekler nitelikte yapılan
diğer araştırma sonuçları da hemşirelerin ölümcül hastaların olmadığı servislerde çalışmayı tercih
ettikleri yönündedir (Özcan 2007; Uçar 1997; Vural, Doğan, Şalk, Aslan ve Coşkun 1998).
Araştırmaya katılan öğrencilerin çoğunun terminal dönemdeki hastaların bakımına ilişkin olarak kendi
duygusal farkındalığının ve hastaları bütüncül bir yaklaşımla değerlendirmenin önemine inanması ve
insan hakları konusunda duyarlı olarak belirlenmesi, öğrencilerden beklenen olumlu özelliklerdir.
Ayrıca bu sonuçlar bize farkındalık, bütüncül bakış açısı ve hasta hakları gibi konulara hemşirelik
eğitiminde yer verildiğini göstermektedir.
10 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:4,Sayı:1. 2011
Bu çalışmadan elde edilen sonuçlara göre, terminal dönemdeki bir hastanın hemşirelik bakım
girişimlerinin sonlandırılmaması gerektiği, öğrenci hemşireler arasındaki yaygın görüştür. Bununla
birlikte öğrenciler arasında hastalara ağrı ve acı veren uygulamalara devam edilmesi de kabul
görmemektedir. Bunun yanı sıra öğrencilerin önemli bir kısmı, hemşirelerin kısıtlı olan zaman ve
enerjilerini hem iyileşme umudu olan, hem de terminal dönemdeki bir hasta için kullanması
gerektiğini düşünmektedir. Aslında bu sonuç öğrencilerin hastalar için zaman ve enerjiyi kullanma
konusunda kararsızlık yaşadıklarını göstermektedir.
Bu çalışmada öğrenci hemşirelerin terminal dönemdeki bir hastanın hemşirelik bakımında fiziksel
bakıma yönelik girişimlere öncelik tanıdıkları, bunun yanı sıra iletişim ve psikolojik destek
girişimlerine de önem verdikleri saptanmıştır. Bu sonuçlar terminal evredeki bir hastanın hemşirelik
bakımında hedeflenen amaçlar açısından ilgili literatürle örtüşmekte olup (Birol 2004; Öz 2004)
öğrencilerin bütüncül hasta bakımı yaklaşımını benimsediklerini göstermektedir.
Hasta hakları kapsamında günümüzde en sık dile getirilen konulardan biri, hastanın bilgilenme
hakkıdır. Bilgilenme hakkı, kişi özgürlüğünü ve itibarını vurgulayan temel haklardan biridir (Aydın
2003). Ayrıca sağlık hizmetlerinden yararlanma hakkı, günümüzde temel insan haklarından biri olarak
değerlendirilen (Civaner 2003) ve “Hasta Hakları Yönetmeliği”nde yer alan haklar arasındadır (Aydın
2003). Bu çalışmada, hemşirelik öğrencilerinin önemli bir çoğunluğunun terminal dönemdeki bir
hastanın tedavi riski ve seçenekleri, tedavi ve bakımından sorumlu olan hekim ve hemşireyi tanıma,
aldığı tedavi ve bakımı bilme ve kabul etme, tedavi masrafları ve hastane kurallarını bilme gibi
konularda haklarının olduğunu belirtmeleri, hasta hakları konusunda farkındalıklarının yüksek
düzeyde olduğu göstermektedir.
Yaşamın son dönemi etik açıdan önemli bir sorun alanıdır (Civaner 2003). Literatüre bakıldığında
yaşamın son döneminde yaşanan etik sorunlar tedaviye başlamama, tekrar canlandırmama, ötanazi
gibi konu başlıkları altında tartışılmaktadır (Civaner 2003). Çalışmamızda terminal dönemdeki etik
sorunlara ilişkin olarak öğrencilerin görüşleri incelendiğinde; öğrenciler arasında en yüksek oranda
belirtilen etik sorun “organ bağışı” olmuştur. Organ bağışından sonra, “organ nakli”, “canlandırma”,
“hasta yatağı yanında doğruluk”, “ötanazi”, “tedaviyi sonlandırma” ve “yas süreci” de öğrencilerin
çoğu tarafından terminal hastalardaki etik sorunlar olarak değerlendirilmiştir. Bu sonuçlardan öğrenci
hemşirelerin çoğunluğunun terminal dönemdeki uygulamaları etik açıdan değerlendirebildikleri
anlaşılmaktadır. Konuyla ilgili benzer araştırmalara bakıldığında, terminal dönemdeki hastalar için
etik sorunların daha çok ötanaziye ilişkin görüşler çerçevesinde incelendiği görülmüştür. Yapılan bir
çalışmada hemşireler ötanazi ve uygulanması konusunda genel olarak olumsuz görüş bildirmişlerdir
(Doğan, Güler, Koçak ve Kelleci 1997). Pasif ötenazi, Abaan (1996) tarafından yapılan bir
araştırmada, öğrenci hemşirelerin %55’i tarafından hastaları önceden belirtmişse veya aile istiyorsa,
“düşünülebilir” olarak belirtilmiş ancak çoğunluğunun bu uygulamayı onaylamadıkları bildirilmiştir.
Yapılan bir başka çalışmada da öğrenci hemşirelerin %51.3'ü ötanazinin uygulanabileceği yönünde
görüş bildirmiştir (Mandıracıoğlu ve Özsoy 1995).
Bununla beraber çalışmaya katılan öğrencilerin ötanazi ve özkıyımla ilgili görüşlerinin farklı olduğu
dikkati çekmekte ve öğrenciler tarafından ötenazinin daha yüksek, özkıyımın daha düşük bir oranda
etik sorun olarak değerlendirildiği görülmektedir. Aslında her iki durum hastanın kendi isteği
doğrultusunda yaşamı sonlandırma isteğiyle ilgili olsa da öğrencilerin ötenaziyi daha yüksek oranda
etik bir sorun olarak değerlendirmesi, ötenazinin sağlık profesyoneli destekli olmasından
kaynaklanabilir. Bu yönde bulgular başka çalışmalarda da elde edilmiş ve bazı öğrencilerin ötanazi
konusunda olumlu görüş bildirmelerine karşın ötanaziyi uygulayan kişi olmak istemedikleri
bildirilmiştir (Abaan 1996; Doğan, Güler, Koçak ve Kelleci 1997).
Öğrenci Hemşirelerin Terminal Dönem Hasta… 11
SONUÇ
Terminal dönemdeki hastalar için tedavi ve bakım girişimleri, hasta hakları ve etik sorunlar üzerinde
hassasiyetle durulması gereken konulardır. Araştırmadan elde edilen bulgular, öğrenci hemşirelerin
çoğunluğunun terminal döneme ilişkin bilgi sahibi olduğu bu hastalara bakım vermek istediği
yönündedir. Öğrenci hemşirelerin çoğu, terminal dönemdeki bir hastanın hemşirelik bakım
girişimlerinin devam ettirilmesi, buna karşın ağrı ve acı veren uygulamalara ise devam edilmemesi
gerektiğini düşünmektedir. Organ bağışı başta olmak üzere, organ nakli, canlandırma, hasta yatağı
yanında doğruluk, ötanazi, tedaviyi sonlandırma, yas süreci ve özkıyım, öğrenciler tarafından terminal
dönemdeki hastalar için etik sorunlar olarak belirtilmiştir. Bu sonuçlar, araştırmaya katılan
öğrencilerin terminal dönemdeki hasta sorunlarına ilişkin olarak farkındalık ve bilgi düzeylerinin
olumlu yönde olduğunu göstermektedir.
Ancak hemşirelerin ve diğer sağlık profesyonellerinin konuya gereken önemi vermeleri ve yeterli
düzeyde eğitim almaları için hem eğitim sürecinde hem de mezuniyet sonrası dönemde eğitim
programlarında ölüm kavramı, terminal dönemdeki hastaya bütüncül yaklaşım, terminal dönem
hastasının tedavi ve bakımında sağlık profesyonellerinin rolleri, terminal dönemde etik sorunlar ve
hasta hakları gibi konulara mutlaka yer verilmelidir.
Bununla birlikte çalışmamızın bazı sınırlılıkları mevcuttur. Öncelikle bu çalışmada sadece öğrenci
hemşirelerin görüşleri incelenmiş, çalışan hemşire ve diğer sağlık profesyonellerinin görüşleri
incelenmemiştir. Çalışmanın diğer bir sınırlılığı, öğrencilerin görüşlerinin sadece hemşirelik
girişimleri, hasta hakları ve etik sorunlar kapsamında değerlendirilmesidir. Bu nedenle bundan sonraki
çalışmaların öğrencilerin ve çalışan sağlık profesyonellerinin görüşlerini karşılaştırarak ve terminal
döneme ilişkin diğer sorunları da göz önünde bulundurarak yapılması önerilmektedir.
KAYNAKLAR
Abaan S. (1996). Ötanazi ve sağlık ekibi. 3P Dergisi, 4(Ek.3): 27-34.
Aydın E. (2003) Hasta Hakları ve Terminal Dönem. Yoğun Bakım Dergisi, 3(1):37-42.
Bayık A. (1995) Hemşirelik eğitiminde etik konusunun öğretimi. IV. Ulusal Hemşirelik Kongresi. 1517 Kasım 1995, s.7-8
Birol L. (2004). Terminal Evredeki Hasta Bakımı, İç Hastalıkları ve Hemşirelik Bakımı (Ed. Akdemir
N, Birol L), Sistem Ofset, 2. Baskı, Ankara.
Civaner M. (2003). Önemli bir etik sorun alanı olarak yaşamın son dönemi. Toplum ve Hekim, 18(2):
148-151.
Cooper J, Barnett M. (2005) Aspects of caring dying patients which cause anxiety to first year student
nurses. International Journal of Palliative Nursing, 11(8): 423-430.
Çakırcalı E. (2000). Hasta Bakımı ve Tedavisinde Temel İlke ve Uygulamalar, İzmir Güven-Nobel
Tıp Kitabevleri, 3. Baskı, İzmir.
Doğan S, Güler H, Koçak E, Kelleci M. (1997) Sivas İli'nde görev yapan bir grup hemşirenin ötanazi
uygulamasına ilişkin görüşleri. Kriz Dergisi, 5(1): 59-63.
Dik A. (2005). Terminal dönem hastaya yaklaşım. Hemşirelik Forumu, Temmuz- Ağustos: 59-60.
Hare J, Pratt CC. (1989). Nurses’ fear of death and comfort level with dying patients. Death Stud, 13:
349-360.
Işıl Ö, Karaca S. (2009). Ölüm yaklaşırken yaşananlar ve söylenebilecekler: Bir gözden geçirme.
Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, 2(1): 83-87.
12 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:4,Sayı:1. 2011
Işıkhan V. (2008). Terminal dönemdeki kanser hastalarının ölüm yeri tercihleri. Türk Onkoloji
Dergisi, 23(1): 34-44.
Kebudi, R (2006). Terminal dönemde kanserli çocuk ve ailesine yaklaşım. Türk Onkoloji Dergisi,
21(1): 37-41.
Keskin GÜ. (2005). Ölmekte olan hastaya kognitif davranışsal hemşirelik yaklaşımı. Ege Üniversitesi
Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 21(2): 125-134.
Koç Z, Sağlam Z (2008) Hemşirelik öğrencilerinin yaşam sonu bakım ve ölüm durumuna ilişkin
duygu ve görüşlerinin belirlenmesi. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 12(1):
1-10.
Mandıracıoğlu M, Özsoy SA. (1995) Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi ve Hemşirelik Yüksekokulu son
sınıf öğrencilerinin ötenazi konusuna yaklaşımları. Kriz Dergisi, 3(1-2): 307-310.
Mallory JL. (2003). The impact of a palliative care educa-tional component on attitudes toward care of
the dying in undergraduate nursing students. J Prof Nurs, 19: 305-312.
Öz F. (2004). Kayıp, ölüm ve yas süreci. Sağlık Alanında Temel Kavramlar, İmaj iç ve Dış Ticaret
A.Ş., Ankara 276-313.
Özaltın G, Işıl Ö. (1995) Hemşirelerin ölüme ilişkin kavramlarının gruplar arası karşılaştırılması. IV.
Ulusal Hemşirelik Kongresi. 15-17 Kasım 1995, s.104-105.
Özcan NK. (2007). Ölüm ve ölümü yaklaşan bireyin bakımı. Temel Hemşirelik, Kavramlar, İlkeler,
Uygulamalar, (Ed. Akça F), Medikal Yayıncılık, İstanbul.
Özdemir Z, Çelik SŞ. (2010). Cerrahi yoğun bakım ünitelerinde çalışan hemşirelerin ölüm sürecinde
olan hastaların bakımına yönelik uygulamaları. Turkiye Klinikleri J Nurs Sci, 2(1): 32-41.
Peykerli G. (2003). Ölümcül hastalıklara psikolojik yaklaşım. Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi
Dergisi, 25(4 Özel ek): 62-65.
Uçar H. (1997). Ölüm ve Ölümü Yaklaşan Hastanın Bakımı. (Ed: M. Atalay). Hemşirelik Esasları El
Kitabı. Vehbi Koç Vakfı Yayınları No: 8. I. Baskı. İstanbul. s.195-201.
Üstün B, Akgün E, Partlak N. (2005). Hemşirelikte İletişim Becerileri Öğretimi. İzmir, Okullar
Yayınevi Matbaacılık ve Elektronik Sanayi Ticaret Ltd. Sti., s.213-216.
Vural H, Doğan S, Şalk S, Aslan O, Coşkun H. (1998). Hemşirelik Esasları: Ölümcül Hasta ve
Hemşirelik Bakımı. Ankara, Gata Basımevi, s.322-332.
İletişim adresi:
Yrd. Doç. Dr. Aysun BABACAN GÜMÜŞ,
Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sağlık Yüksekokulu, Çanakkale
Tel. 286 2171001 – 4004
Fax: 286 2176057
[email protected]
[email protected]
[email protected]