Üçüncü Dünya Savasi, -ve Armageddon

ANADOLU YAHUDİLERİ TARİHİ – AVRAHAM
GALANTE 1939 İSTANBUL
Tire’deki Yahudi Cemaati
Tarihçe
Tire kenti, İzmir’den 80 kilometre uzaklıkta, Bayındır ve Ödemiş’le bir üçgen
teşkil edecek konumdadır. Ödemiş’te Hıristiyanlık öncesinde bir Yahudi cemaati var
oluşu Tire’nin de önemini artırmaktadır. Doğanın bahşettiği tüm güzelliklere sahip bir
ovada kurulu olan Tire’de de aynı dönemlerde bir Yahudi cemaatinin mevcudiyeti
kuvvetle muhtemel olsa da, bugüne kadar herhangi bir yazılı belge ya da kanıt
bulunamamıştır.
Bizans devrinde Tire’de Yahudiler yaşamıştır. İstanbul’un 1453’de (Fatih)
Sultan II. Mehmet tarafından fethedilmesinin ardından bir grup Yahudi, bu yeni
başkente gönderilerek oraya yerleşmeleri sağlanmış ve bu grup yerleştikleri şehirde
Tire adını verdikleri bir Sinagog kurmuştur.
İspanya ve Portekiz’den sürgün edilen Yahudiler, Tire’deki Yahudi cemaatinin
sayısını artırmıştır. Portekiz’den gelenler kentin merkezindeki bir sokağa ve meydana
eski ülkelerinin adını vermiştir. Portakal (Portugal) sokağı ve meydanı bugün hala
yaşamaktadır. Ayrıca, anlatılanlara göre, İstanbul, Bursa ve Selanik’ten gelenler de
Tire’deki cemaatin sayısını artırmıştır. Paul Lucas’nın, Fransa Kralı XIV. Louis’nin
emriyle 1714’te Ortadoğu’ya gerçekleştirdiği seyahat sırasında Tire’deki Yahudi
nüfusu azdı. 1841’de İzmir’deki Yahudi mahallesinde meydana gelen yangının
ardından 40’a yakın aile Tire’ye göç etmiştir. Bu dönemde Tire’deki Yahudi aile sayısı
200 civarındaydı. Bu göçle birlikte artan nüfusun gereksinimini karşılamak üzere Kaal
de Ariva adıyla yeni bir Sinagog inşa edilmiştir. 1904’te kente yaptığımız seyahat
esnasında Yahudi cemaati 360 aileden oluşmaktaydı ve yaklaşık 1.600 kişilerdi.
1927’de yapılan resmi nüfus sayımında ise bu sayı 1.063 olarak çıkmıştır. Nüfustaki
azalmanın önemli nedenlerinden biri Yahudilerin yarım asırdır Orta Doğu’ya yaptığı
göçlerdir. Bu göçlerin ana nedenleri ise dünyada yaşanan büyük krizler ve 1914-1918
arasında gerçekleşen savaştır. Halen Filistin ve İsrail’de Tire’den göç etmiş çok
sayıda Musevi aile bulunmaktadır. Bugün ise Tire’de 200 civarında aile
yaşamaktadır.
İlçedeki İdari Teşkilatlanma ve Gelirler
Hahambaşı Moise Abbas ve onun yardımcıları olan dokuz memounim1 Tire
ilçesindeki Yahudi cemaatini idare etmekteydiler. Cemaatin bir çok gelir ve faiz
getiren vakıfları vardı. Eski bir karar uyarınca iki gizbarim2 bu vakıfların idaresinden
sorumluydu. Aynı karara göre bu gizbarim her yılsonu menoumimle toplanarak
vakıfların durumlarını görüşüyor ve rapor veriyorlardı. Hahamlar Espagna ve Algranti,
İstanbul’daki hamamlara bir görüş sormuşlardı.
Memoune (tekil), memounim (çoğul): Cemaatin bazı gereksinimlerini karşılamak üzere seçilmiş,
yetkili kişi ya da kişiler.
2 Gizbar (tekil), Gizbarim (çoğul): Hazinedar. Mali işlerle ilgili yetkili kişi.
1
1
Ekdéchot3 gelirinin bir kısmı Erez-İsrael Yechiva’sına4 veriliyor kalan kısmı ise
Tire kentindeki Yeşiva’nın ve Talmut-Tora’nın bakım giderlerine ayrılıyordu. Bu
vakıflar yıllık %15 oranında gelir getiriyordu. Zamanında yapılmayan ödentiler için
faizin yanı sıra gecikme cezası da alınıyordu. Tire dışında ikamet eden borçlulardan
bazıları bu şartların Tire’de yaşayanlar için geçerli olduğunu iddia ederek istenen faiz
ve ceza miktarlarına itiraz ettiler. Hahamlar arasında bu konuyu karara bağlamak için
yoğun bir yazışma trafiği yaşanmıştır.
İzmir’de ticaretin gelişmesiyle birlikte çok sayıda Yahudi, ilçelerden bu yeni
metropole göç etmeye başladı. Bu göçler nedeniyle ilçelerin gelirlerinde kayda değer
azalmalar başladı ve bundan en büyük zararı da yardım kurumları gördü. Tire
Hahamı Haim Benveniste de bu nedenle kentten ayrılmak durumunda kaldı. Durumu
düzeltme adına kentin İdare Konseyi, Hahambaşı ile, aşağıdaki eski kanun uyarınca,
Filistin’deki yardım derneklerine gönderilen gelirleri, geliri azalmış mahalli
yerleşimlere gönderme konusunda anlaşma sağladı.
* Diğer şehrin fakir insanları ile kendi kentinin fakir insanları gündeme geldiğinde,
öncelik kendi kentindekilerdir.
Abraham Adarabi, dönemin en zengin kişilerindendi ve birçok vakıf ve gelir
bıraktı.
5585’te (1825) Tire cemaati organizasyon yapısını yenileyerek kendisine İzmir
cemaatini örnek aldı ve oradaki bazı kuralları kendisine uyarladı. Bunun için Tire
Hahamı Abraham Sasson ve İzmir Hahambaşı Raphael Eskenazi (ölümü 1826) bir
anlaşmaya vardılar. Size aşağıda, Tire arşivlerinde bulduğumuz eski bir defterden, bu
anlaşmanın metnini naklediyoruz:
“Tire Yahudi cemaatinin, cemaati idare etmek için yeterli statüsü olmadığı ve idari
kararların ananelere dayanılarak alındığı tespit edildiğinden, bundan sonra cemaatin
idaresi için İzmir cemaatinin kullandığı statünün uygulanmasına karar verilmiştir.”
Bu karar sonrasında o dönemde alınmayan ariha5, 5591’den (1831) 5642’ye (1882)
kadar alınmıştır. Bu tarihte birkaç yıl alınmadıktan sonra 5637’de (1897) Haham
Lahana’nın direktifiyle tekrar alınmaya başlanmıştır.
Bu defterde ayrıca cemaatin gelirleri hakkında bilgiler de bulunmaktadır. 5581
(1821) tarihli bir eskama6 ile her bir okka ipek için 25 yıl boyunca 5 para vergi
alınarak cemaat borçlarının ödenmesinde kullanılmasına karar verilmiştir. 5590’da
(1830) bu vergi 10 paraya yükseltilmiştir. 5609’da (1849) ek bir eskama ile bu
verginin ipekböceği kozasından da alınmasına ve bu malı kendisi için almamış bile
olsa, vergiyi ödemeyen Yahudi’nin cemaatten çıkartılarak sürgün edilmesine karar
verilmiştir.
Tire’ye 1904 tarihli ilk seyahatimizde cemaatin gelirleri, gelir vergisi, evliliğin
resmileştirilmesi için ödenen vergi, sünnet olma izni için ödenen vergi, ikinci
Ekdéche, hekdesh (tekil), ekdéchot, hekdeshim (çoğul): Vakıf. Kutsal bir iş için ayrılan bütçe.
Yechiva, yeshiva, yeşiva: Talmud ve Tora gibi geleneksel dini metinlere yoğunlaşan Yahudi okulu.
5 Her cemaat mensubunun, sahip olduğu servete göre, her yıl Pesah arifesinde Hahambaşılığa
ödemesi gereken vergi.
6 Yahudi cemaatinin kendi arasında ya da Müslümanlarla ilişkilerinde kabul ettikleri anlaşma metni.
3
4
2
dükkandan alınan vergi ve yapılan yardım ile bağışlardan oluşmaktaydı. 1937 tarihli
seyahatimizde de bu kalemler aşağı yukarı aynıydı. İlaveten, her kesilen büyükbaş
hayvandan iki lira ve her küçükbaştan da 20 kuruş vergi alınıyordu.
İlçenin idari meclisi şu isimlerden oluşmaktadır: Joseph Douenyas, Behor
Cohen, Behor Bar Simantov , Abraham Caraco ve Jacques İsrael.
Bir önceki mecliste ise şu üyeler vardı: Haim Beja Sabbetai, Haim Beja
Rabenou, Behor Danon ve Samuel Bar Simantov.
Muhtelif tarihlerde cemaat yönetiminde bulunan bazı isimleri de hatırlatmak
gerekirse: Raphael Danon, Bension Haim Danon, Nissim Salomon Danon, Isaac
Danon, Moreno Hana, Haim Saban, Haim Cario, Behor Hodara, Behor Cohen, Behor
Abraham Cohen, Moise Douenyas, Abraham Caraco, Rahamim İsrael, Behor
Abraham Beja, Mansour Cohen vs.
Sinagoglar
Tire’yi 1917 tarihinde kısmen yok eden yangına kadar kentte Yahudi
cemaatinin üç tane sinagogu bulunmaktaydı. İlki kaal yachan ya da kaal de abacho
adıyla bilinen ve dört adet kutsal rulosu (Sefer Tora)7 bulunan en eski sinagogdu.
İkincisi 5597’de (1837), Haim Yermia Danon sayesinde temeli atılan, 5619’da
dekorasyonuna başlanan ve 5660’da (1900) Gabaé Sedaca8 tarafından tamamlanan,
dokuz kutsal ruloya sahip kaal chalom’du. Üçüncü sinagog 5647’de (1887) inşa
edilmiş olan ve beş adet kutsal ruloya sahip kaal de ariva’ydı.
1917 yangınında Musevi mahallesinin hemen hepsi ve 3 sinagog yandı ancak
kutsal rulolar kurtarıldı. Bu sinagoglardan sadece bir tanesi yeniden inşa edilerek
ibadete açılmıştır.9
Manisalı M. Bension Algranti, bu sinagogun yeniden inşasına ve
dekorasyonuna katkıda bulunmuş, Abraham Israel ve Behor Canyas da inşaat
sürecini takip ederek bitirilmesini sağlamıştır. Yangın sonrası Tire’de ibadet edecek
yer kalmadığından, muhtar ve vergi tahsildarı, rahmetli Tchelibon Douenyas,
kendisine ait, Midrache Douenyas olarak bilinen bir evi sinagog olarak kullanılmak
üzere vakfetmiştir. Bu bina, aynı zamanda, yanan Yeşiva’dan kurtarılmış olan kutsal
kitaplara da ev sahipliği yapmıştır. Bu Midrache10 bugün de Yeşiva olarak
kullanılmaktadır.
Diğer üç sinagog yandığından bu bina hala tek Yeşiva olarak hizmet
vermektedir.
Kaal de ariva sinagogunun giriş kapısında şu yazı bulunmaktadır:
Yahudilerin kutsal kitabı Tora’nın hayvan derisi üzerine tomar (rulo) halinde yazılmış nüshası.
Gabaé Sedaca ya da Gabay Sdaka (tekil), Gabaey Sdaka (çoğul): Cemaatin idari komitesinin
yardımlar ve adaletten sorumlu yetkilisine verilen isim.
9 Bu sinagog Kaal Chalom’dur ancak kentte yeterli cemaat mensubu kalmaması nedeniyle 1960’lı
yıllarda kapatılarak, mağazaya çevrilmiştir.
10 Midrache, Beit Midrash, Midraş: Sinagoglarda dinsel eğitim verilen okullara verilen isim. Medrese ile
aynı kökten türemiştir.
7
8
3
Hahamlar
Yahudi mezarlığında, Bizans Devri’nde yaşamış Yahudilere ait bazı mezar taşlar
bulunmaktadır.
Haham Haim Benveniste’ye göre Yahudilerin Tire’ye yerleşerek, ilk defa cemaat
oluşturması 5328 (1568) tarihindedir. Bu tarih, aslında, ilk defa bir cemaatin
kurulmasından ziyade daha önceden var olan bir cemaatin tekrar toplanarak kurulma
tarihidir. Zira, mezarlıkta 5245 (1485) ve 5280 (1520) tarihlerini taşıyan mezar taşları
da mevcuttur.
Size elimizdeki olanaklar dahilinde, eski yazışmaları ve olayları araştırarak, eski
mezar taşlarını ve echkavot’u11 inceleyerek Tire’de görev yapan Hahambaşı ve
Hahamların listesini sunuyoruz:
1) Hahamlardan Joseph Gakin, Meir Ben Gabbai, Samuel Elezri ve Moise
Israel, İstanbul’daki Hahambaşı Elie Mizrahi döneminde görev yapmışlardır.
Çocukların eğitimi ve okullardan sorumlu olan Moise Israel’in, Hahambaşı Mizrahi ile
sık sık yazışarak görüş alışverişinde bulunduğu bilinmektedir.
2) İstanbul doğumlu olan Haham Moise Abbas, tıp tahsili yapmıştı ve
doktordu. Sultan tarafından maaşa bağlanmıştı. Basılmamış bir şiir ve atasözleri
kitabı vardı. Dokuz şehrin ileri gelenlerinden seçilmiş yardımcılarla çalışıyordu.
Yardımcıları cemaatin yönetimi ile ilgili işlere bakıyorlardı. En önemli görevleri vergi
tahsilatı ve gelirlerin toplanmasıydı. Ayrıca, cemaat üyelerinin Tire’de ikamet etmesini
onaylamak ya da sürgünlerine karar vermek de görevleri arasındaydı. Tire’nin civar
illerinden satış yapmak amacıyla kente gelen Yahudilerin burada konaklaması
Selanik doğumlu Haham Samuel de Medina’nın iznine tabiydi. Abbas, bu konuda,
ayrıca Selanik doğumlu ve Tire’de bir süre yaşamış olan Abraham’ın babası,
Salomon Cohen ile de irtibat halindeydi.
3) Selanikli Haham Abraham Espagna ve Moise Algranti 1613’te cemaat
işlerini yürütmekteydiler. Espagne bir müddet sonra doğduğu şehre dönerek 1635’te
yaşama gözlerini yumdu.
4) Haham Gabriel Ben Elisee Galiko, bir zamanlar Safet’te yaşamış ancak
Arapların çıkardığı kargaşalar yüzünden şehirden ayrılmak zorunda kalmıştı. Ayrılana
kadar Haham Joseph Mitrani, Salomon Simsolou, Nehamya Sarfati, Moise Arie,
Joseph Hodara ve Joseph Cohen ile birlikte çalıştı.
5) İstanbul doğumlu olan ve tahsilini de bu şehirde yapan Haham Benveniste,
1643’te Tire’ye haham olarak atandı. 1655’te birkaç gün için gittiği İzmir’de ne kadar
değerli bir insan olduğu anlaşıldı ve İzmir cemaati önemli konularda fikrini sormaya
başladı. Üç yıl daha Tire’de kalan Benveniste, maaşı ödenemez duruma gelinince
1658’de kenti terk etmek durumunda kaldı. Beraber çalıştığı hahamlar, Juda
Messoud, Haim Alfassi, Yekoutiel Ben Meleh ve Abraham Lojas’tır.
Kentin hahamları 1645’te büyük problemlerle karşı karşıya kaldılar. Kacherout
de Caimak (sütün kaymağı) ve yogourt (yoğurt) Musevi olmayanlar tarafından
üretiliyordu. Hahamlar, bu nedenle, Yahudilerin bu ürünleri yemesini yasakladı. Öte
yandan, Sultan’ın fermanıyla Musevilerin içki imal etmesi ve Müslümanlara satması
yasaklandı. Halk bu yeni fermana uyum sağlamışken, kente yeni bir vali geldi. Valinin
yardımcıları içki içmeyi seven kişilerdi. Kentte içkiyi sadece Yahudiler üretip
sattığından, Sultan’ın fermanına rağmen, hahamların aldığı karar ile valinin
yardımcılarına içki sattılar.
Echkavot, Ashkava (tekil), Ashkavot (çoğul): Defin listesi ayrıca mevtanın arkasından edilen ve her
yıldönümünde tekrarlanan dua.
11
4
6) Haham Juda Messoud, Haham Benveniste’nin İzmir’e gidişini takiben onun
yerine geçti.
7) Haham Matatia Ben Rey’in lakabı ha-rav ha-gadol12 idi.
8) Haham Moche Benaderet.
9) Haham Salomon Benaderet.
10) Selanik doğumlu Benjamin Lepapa Chevet Moussar13 adlı eserin yazarıdır.
Eşi 1694’te Tire’de ölmüştür.
11) Haham Joseph Galante.
12) Haham Isachar Aboulaifa.
13) haham Haim Danon. Eşi 1744’te Tire’de vefat etmiştir.
14) İstanbul doğumlu Haham David Gaguine 1744’te Tire’de ölmüştür.
15) Haham Haim Isaac Jaffe 1751’de Tire’de ölmüştür.
16) Haham Israel Ovadia.
17) Haham Isaac Aria’nın eşi 1782’de Tire’de vefat etmiştir.
18) Haham Moise Capelouto 1815’de Tire’de ölmüştür.
19) Haham Salomon Mutevelli.
20) Haham Joseph Masliah.
21) Haham Abraham Sasson 1834’de Tire’de ölmüştür.
22) Haham Haim Moche Masliah.
23) Haham Moise Bar Simantov 1876’da Tire’de ölmüştür.
24) Haim ad-ha-olam14 adlı eserin yazarı Haham Haim Beja 1881’de Tire’de
ölmüştür.
25) Kissé Debirhata15 adlı eserin yazarı Haham Moise Cohen Naar, 1896’da
Tire’de ölmüştür. Mesai arkadaşı Moché Korkidi de Moché Eved16 adlı kitabı
yazmıştır.
26) Haham Nissim Joseph Lahana 1905’te Tire’de ölmüştür.
27) Kudüs doğumlu Haham Ismail ha-Cohen 1914-1918
tarihleri arasında Tire’de görev yaptı. Kentin Yunan işgali
sırasında bir Yunan subayı öldü ve cenaze töreni
düzenlendi. Cenaze törenine Hahambaşı’nın da katılması
istendi. Ancak, bir din adamı olarak başka dine mensup bir
kişinin cenaze törenine katılması olanaksızdı. Bu nedenle,
hasta olduğunu öne sürdü. Bu olay nedeniyle görevinden
ayrılarak kenti terk etmek durumunda kaldı.17 1929’da,
Filistin’deki olaylar sırasında Safet’te yaralandı ve bu
yaralar nedeniyle yaşama veda etti. Gidişinden sonra Tire
cemaatini, oğlu Behor Cohen yönetti.
Çok önemli, saygın kişi anlamında kullanılır.
Chevet Moussar, Shervet Musar: Faziletin (ahlağın) sopası.
14 Ebedi ömür.
15 Kisse Debirhata, Kisse Debracha: Bereketin, iyi niyetin sandalyesi. Bracha aynı zamanda yemek
öncesi ve sonrası ya da birine iyi dilekleri iletirken söylenen bir duadır.
16 Musa’nın kulu (kölesi).
17 Bu olay, Ismael Cohen’in, halen (2016) İsrail’de yaşayan, torununun oğlu ile yaptığımız görüşmede
tarafımıza şu şekilde anlatılmıştır. O dönemde, Haham ve Müftü kent dışına çıkacaklarında birbirlerine
vekalet verebilmektedir. Yunan Subayı öldürülünce, işgal ordusu komutanı büyük bir cenaze merasimi
düzenler. Amacı halka gözdağı vermektir. Müftü de törene katılması zorunlu olanlardandır. Törende
müftünün zor durumda kalacağını düşünen Cohen, kendisine giderek, bir bahane bulup İzmir’e
gitmesini ve vekaleti kendisine vermesini teklif eder. Durumu anlayan komutan, tören esnasında
Haham’a hakaretler edince, kendisi Tire’den ayrılarak Safet’e yerleşmek zorunda kalır.
12
13
5
28) Haham Gabriel Colodro, mesai arkadaşı David Bar Simantov ile birlikte
Tire’yi yönetmektedir.
Yukarıda saydığımız isimlere ilaveten, 1890’dan beri cemaatin çeşitli idari
görevlerinde hizmet eden şu kişileri de belirtebiliriz: Abraham Béja, Joseph Béja,
Isaac Béja, Elie Béja, Benjamin Béja, Moise Sorias, David Azar, Haim Saban,
Abraham Saban, Benjamin Palacci, Bension Sasson, Moise Calvo, Raphael Cohen,
Yuda Sedicaro, Tchelebi Sedicaro, Joseph Danon, Yuda Sabah, vs…
NOT: Bayındır ve Ödemiş Yahudi cemaatleri Tire Hahambaşılığı’na bağlı
olarak idare edilmekteydiler ve hala da aynı şekilde idare edilmektedirler.
Hahamlık ile ilgili problemler
Tire’de yaşayan yeni nesil, Hahamlık ile ilgili
önemli bir sorun yaşadıklarını hatırlamıyorlar. Buna
karşın, 1898’de cemaat chohetim18 konusunda ikiye
bölünmüştü. Bir kısmı chohet Elia Beja’yı
desteklerken
kalanlar
etlerini
Bayındır’dan
getirtiyorlardı. Bu ikilik 6 aydan fazla sürdü.
(Çevirmen yazarın notu: Yan tarafta Haham
Haim Béja’nın torunu, Elia Béja’nın oğlu Haim
Béja’nın shohet olarak yetkilendirilmesine dair
düzenlenen smicha19 görülmektedir).
Dini Yaşam
Tire Yahudileri’nin dinlerine çok bağlı olması ve en ufak detayı dahi göz ardı
etmemeleri nedeniyle Tire’ye Küçük Safet adı verilmiştir. Safet kenti dünyada dinine
en bağlı Yahudilerin yaşadığı ve kuralların en sıkı şekilde uygulandığı yer olarak
bilinir.
Geçmişte Pesah20 töreni doğu ülkelerinde dini vecibelere uygun yapılırdı. Bu
kentteki Yahudiler de kuralları aşırıya kaçan bir titizlikle uygularlardı. Pesah
yaklaştığında, bütün dindar Yahudiler sakallarını küçük bir torbada toplar, böylelikle
yemek yerken sakallarının arasına yemek ya da ekmek kırıntısı kaçmasına engel
olurlardı. Zira, kutsal olan ekmek ve yemeğin kırıntılarının ağızlarından yere veya
sakallarının içine dökülmesi nimete karşı çok büyük bir günahtı.
Chohet, shohet (tekil), chohetim, shohatim (çoğul): Dini kurallara uygun hayvan kesimi yapan,
yetkilendirilmiş kasap.
19 Smicha, smichut, semikhah: Hahamlık kararı, fermanı.
20 Pesah, pesach, passover: Yahudilerin kölelikten kurtuluşları ve Hz. Musa’nın önderliğinde yeni bir
devlet kurmaları şerefine kutladıkları bayramdır.
18
6
Azyme ekmeği21 Tire’de üretilirdi ve bugün de hala burada üretilir. Dini
kurallara harfiyen uyularak imal edilen bu ekmek, İzmir’deki Yahudi cemaatine de
Tire’den gönderilmektedir.
İzmir’deki birçok aile, Pesah döneminde kullanacakları peynir ve pekmezi
Tire’de kacherout22 tarifine uygun şekilde ürettirirdi. Kısacası, Tire, Yahudilerinin dine
bağlı olduğu, kurallara uyulan bir kent olarak tanınır ve sevilirdi. Tire’deki cemaatin
dinine bağlılığını anlatmak için İzmir’de şu deyim çok kullanılır: “En Tirya, quando no
hay pechcado en Chabbat se passan.” Yani “Tire’de Şabat günü balık bulamazsan
aç kalırsın.”
Seouda adı verilen cumartesi, şabat yemeklerinde, her aile en değerli ve güzel
yemekleri hazırlar.
Günümüzde dahi, gençler cumartesileri ve bayram günlerinde Yeşiva’yı ziyaret
ederler, Tora ve Talmud okur, dini konularda sohbet ederek araştırmalar yaparlar.
Tire Yahudileri’nin halen antik Doğu Yeşivalarının geleneğini sürdürdüğünü rahatlıkla
söyleyebiliriz.
Mezarlıklar
Tire’de iki tane mezarlık vardır. İlki, eski Rum Mahallesi olan Kuruçeşme’deki
(Karaferya) Yahudi Mezarlığı’ıdır. Bu mezarlıktan bugüne hiçbir şey kalmamıştır.
İkincisi ise oldukça büyük bir alana yayılmış olan ve günümüzde de kullanılan
mezarlıktır. 1904 tarihli ziyaretimizde en eski mezar taşları şunlardı:
* Yehiel Karo 5248 (1488).
* Shlomo Barki 5280 (1520).
* Nehema, Moshe Azubel’in karısı 5328 (1573).
1904 tarihli ziyaretimizde cemaati yöneten Haham Nissim Joseph Lahana,
bize, mezarlıkta 500 yıllık İbranice ve Grekçe yazılı mezar taşları gördüğünü belirtti.
Ne yazık ki, taşların büyük bölümünde herhangi bir yazı yok. Bunun nedeni, halkın
salgın bir hastalıktan ya da büyük bir yangından kaçarken, yazı yazmaya zamanı
olmaması olabilir. Lahana 5141 (1381) tarihli bir mezar taşı gördüğünü de iletti.
Taşların çoğuna, tekil şahıs formunda yazı yazılmıştır. Örneğin:
* Ben önemli bir doktorum. Ben babanım. Ben yüce bir bilgeyim.
Hamursuz Bayramı’nda yenen mayasız bir ekmek çeşidi.
Kacherout, koşer, kaşer: Yenilmesinde ya da kullanılmasında dinen sakınca bulunmayan, helal
ürünleri belirleyen kurallar bütünü.
21
22
7
Mezarlığın içinde
yazmaktadır:
bulunan
büyük hendeği örten mermerde İbranice
şöyle
* Geniza.23 Mermer hendeği tam olarak kapatmıyor ve yandaki
boşluklardan hendeğin içine eski kutsal kitapların eskimiş
sayfalarını dini törenle atıyorlar. Bu tören her yıl Pesah’tan önce yapılıyor ve tören
boyunca pizmonim24 söyleniyor. Bu şarkılara enterrar la Ley (Kanunları Gömün) adı
verilmiştir.
Bundan 100 yıl önce, Tireli Yahudiler, mezarlığın çevresini duvarla örmek
istediler; ancak, kentin Kaymakamı fikrin önderlerini, mezarlığa tahkimat yapmak
suçundan hapse atmaya kalktı. Neyse ki, 5.000 kuruş ceza ödeyerek kurtuldular.
Bir süre sonra, Hadji Isaac Danon’un gayretiyle mezarlığın bir bölümü taş
duvarla çevrildi. Sonraki dönemde bet almin25 derneği bu konuyla ilgilendi ve son
olarak da Nissim Douenyas, Moise Lahana, Juda Selicaro, Isaac Galante, Salomon
Azar, Joseph Azar ve David Sadra gerekli parayı temin ederek mezarlığın etrafını
çevreleyen duvarların yapılmasını sağladı.
1904’te geldiğimizde olmayan ve bu ziyaretimizde mezar taşlarında
okuduğumuz bazı aile isimleri şunlardır: Saidon, Albelda, Lindo, Amado, Aroeti,
Dalva, Rolo, Acher, Yafe, Matalon, Capelouto, Mutevilli, Catalan, Amarillo, Barki,
Cardoso, Messeca, Cofin, Rosanes.
Aşağıda Haham Haim Béja ve Haham Nissim Joseph Lahana’nın mezar
taşlarındaki yazılar görülmektedir:
* Yastayız. Bu mezar, çağımızın en mükemmel kişisinindir. Tanrı onu cennetin kutsal
sandığına aldı. Başı taçlandırılan öğretmenimiz ve Hahamımız, 40 yıldır adaletin
savunuculuğunu ve halkı için mitzvot’un26 takipçiliğini yapmaktaydı. Haham, öğretici;
onurlu öğretici ve Haham, Haim ad-ha-olam kitabının yazarı Haim Béja’nın mukaddes
anısına. Ebedi istirahatgahına 5641 yılı, Tevet ayının 10. günü27 kavuşmuştur.28
Eskimiş İbranice metinlerin saklandığı, sinagog ya da mezarlıklarda bulunan depo.
Tanrı’yı öven ve dini gelenekleri öğreten ilahiler.
25 Bet almin, beit almin: Yahudilerin dini kurallara uygun olarak gömüldüğü mezarlık.
26 Mitzvot, mitsvot: Tevrat’ta geçen ve Yahudilerin uymakla yükümlü olduğu yap ya da yapma
şeklindeki emirler dizisi.
27 12.12.1880
28 Günümüzde maalesef Haham Haim Béja’nın mezar taşı kayıptır. Eşine (adı okunamamaktadır) ve
oğlu Shemuel Béja’ya ait mezar taşları ise halen Tire’deki mezarlıktadır.
23
24
8
* Kutsanan ölümsüz yargıçtır. “Ramah’ta bir ses duyuldu, matem ve acı gözyaşıyla
dolu.” [Yermiyahu 31:14]. Tanrı’nın cennetteki kutsal sandığına aldığı, dürüst,
günahlardan ari, yaşını almış, tümüyle bilge insan Nissim Yosef Lahana’nın kutsal
anısı adına. Onu, 5665 yılı Tevet ayının 19. günü29 öğretmeninin yanına çağırdılar.
Ruhu, yaşama ebedi bağlarla kenetlensin.30
Yardımseverler ve yapılan yardımlar
Yahudi cemaatlerinde kimisi yardımseverlerin ismini taşıyan kimisi taşımayan
dernekler her zaman var olmuştur.
Tire’deki bu tür derneklerin isimleri: Bikour Houlim31 ve Hessed chel Emet’tir32
(halen Koupat Levaya33 ismini taşımaktadır). İlk dernek düşkün hastalara yardım
etmekle, ikincisi ise vefat eden fakirlerin son vazifesini ifa edip cenaze işlerini
gerçekleştirmekle uğraşmaktadır. 5661-63 (1901-1903) arası Bet almin derneği
mezar duvarları için 22.000 kuruş para topladı ve tamir edilmelerini sağladı. Gabae
Sedaka ise fakir dullara ekmek ve yemek temin etmekle görevlidir. La société des
Dames (Kadınlar Cemiyeti), fakirleri evlendirmeye ve kış mevsiminde ihtiyaç
sahiplerine kömür ve battaniye dağıtmaya çalışmaktadır. Ayrıca, hasta olanların
tedavisinin yaptırılması ve gereksinim duyanlara dua edebilmeleri için dini kitaplar
dağıtılması görevleri arasındadır. Ozer Dalim fakirlerin her türlü işiyle ilgilenirken
Bikour Houlim derneğinin bayanlar kısmı fakir kızların tahsilini karşılamak için
okullara gelir getirecek işlerle ilgilenirdi.
Bugün ise sadece cenaze işleriyle ilgilenen ve Joseph Danon, Behor Danon ve
Nissim Sadra tarafından idare edilen dernek ile Kadınlar Derneği aktiftir. Ancak
herhangi bir gereksinim doğduğunda, ortalıkta görünmeyen bu dernekler anında
tekrar belirip sorunu çözmekte ve tekrardan uyku haline geçmektedirler.
İzmir Yahudi Hastanesi, masraflarını karşılayabilmek için Tire’ye yardım
sandıkları gönderir, toplanan paralar altı ayda bir hastaneye gönderilerek, masrafların
kısmen karşılanmasını sağlardı. Bunun karşılığında, Tire’deki fakir Yahudiler,
İzmir’deki bu hastanede ücretsiz tedavi olurdu.
Tire, ayrıca, Haham Chimon ben Yohai ve Haham Meir baal Ha-nes’in sağlık
giderlerini de karşılardı.
Tire’deki tanınmış yardımseverler arasında şu kişileri sayabiliriz: Yirmiya
Danon, 1837’de üç odalı bir bina inşa ederek Talmud Tora’nın kullanımına sundu. Bir
29
27.12.1904
Nissim Joseph (Yosef) Lahana’ya ait mezar taşı Prof. Minna Rozen’in 1987’de Tire’ye gelerek
mezar taşlarının envanterini çıkardığı dönemde mevcuttur. Ancak, maalesef günümüzde kayıptır.
31 Kelime anlamı “Hastaları ziyaret etmek”tir.
32 Kelime anlamı “Asıl, gerçek hayır”dır.
33 Kelime anlamı “Cenaze kasası”dır. Fakir cenazelerine kefen almak, ölüyü yıkatmak ve gömmek için
para toplayan bir dernekti.
30
9
yıl sonra iki oda daha ilave ederek kente geçici olarak gelen fakir göçmenlere
barınmaları için sundu. 1904’te bu 5 oda okul olarak kullanılıyordu. Yossefatchi
Danon, Salamonatchi Danon, Moise Benghiat ve Haham Haim Béja sinagogların her
birine birer Sefer Tora bağışlamıştır.
Tire’nin entelektüel durumu
Tire, kuruluşundan itibaren kendi Talmud-Tora’sına sahipti ve daha sonra da
değişik dereceli birçok Talmud-Tora’ya ve kendisine ait bir Yeşiva’ya da sahip oldu.
İzmir Musevi Cemaati henüz kuruluş aşamasındayken Tire kenti entelektüel ve dinsel
açıdan ileri derecede kalkınmış durumdaydı. Tire’de o zamanlar 3 Yechivot34 vardı.
Bu yüzden de Tire’ye:
* “Bilge adamlar ve yazarların önemli kenti” lakabı takılmıştı. Bunlar Yahudi
cemaatinin, kuruluşundan beri yaşadığı, en parlak dönemlerdi. Ne yazık ki, sonraları
girilen düşüş döneminde bir tane Yeşiva kaldı ve halen de bir tane bulunmaktadır.
Talmud Tora, 1895’te Raphael Danon’un çabasıyla cemaate ait bir okula
dönüştürüldü ve daha sonra da Alliance Israelite Universelle’in idaresine devredildi.
Elden geçirilerek modern bir şekle kavuşan okulda 1904 yılında 165 öğrenci eğitim
alıyordu. Okula Alliance’tan gelen bütçenin yanı sıra cemaatten de yardım ve
ödemeler yapılıyordu. Türk hükümeti de her yıl petrol ve undan alınan verginin 50
lirasını okul için ödüyordu. Bu sistem 1914’teki Dünya Savaşı başlayana kadar
devam etti.
Okulun kurulduğu dönemde kızlar ve erkekler aynı bölümlerde eğitim alırken
sonraları yer yetersizliğinden karma eğitime geçildi.
Okulu yöneten müdürlerin ismi sırasıyla
şunlardı: Isaac Cohen Arié, Raphael Gabriel,
Bension Samuel, Abraham Politi Argi, Isaac Yafé,
Béhor Amiel35, Caleb Cohen36, Maurice Cohen ve
son dönemlerde Tire doğumlu Léon Danon.
1909’dan 1914’e kadar müdürlük yapan Politi Argi
döneminde okul yenilenerek çok güzel bir hale
getirilmişti. Ancak maalesef 1917’de kentle birlikte
tamamen yandı. Sigortalı olan okul baştan inşa edilerek 1919’da tekrar açıldı. Okulun
açık olduğu dönem boyunca İbraniceyi Léon Danon’un babası Joseph Danon
okutmuştur. Danon, İbraniceyi öğretmek için ivrith be-ivrith adıyla anılan bir metot
Yeşiva kelimesinin çoğul hali. Açıklama için 4 no.lu dipnota bakınız.
Arşivimizde Tire’deki okulun müdürlerinin Alliance Israelite Universelle merkezi ile yaptığı çok sayıda
yazışma mevcut olup, yanda Okul Müdürü Béhor Amiel’e ait imza görülmektedir.
36 Yanda Okul Müdürü Caleb Cohen’e ait imza görülmektedir.
34
35
10
geliştirdi. O döneme kadar bütün okullar İncil’in tercümesine dayanarak eğitim
verdiğinden, bu teknik bir devrim olarak kabul edilmişti.
Okulun, bütçe yetersizliği nedeniyle 1933’te kapatılmasının ardından Yahudi
çocukları devlet okullarında eğitim almaya başladılar.
Ekonomik Durum
Eski zamanlarda Tire Yahudileri bütün kentin ve civardaki kentler Bayındır ve
Ödemiş’in tüm ticaretini ellerinde tutmaktaydılar. Kuru üzüm, tütün, pamuk, incir,
hububat ve ipeğin ihracatı Yahudi şahıs ve şirketler tarafından yapılmaktaydı. 1635’te
bir çok Yahudi’nin bugün hala ayakta olan bedestende dükkanı vardı.
5581’de (1821) 25 yıl için her okka ipek satışı için Hahamlar Birliği tarafından 5
para vergi kondu. Bu tutar daha sonra 10 paraya yükseltildi ve pamuk ihracatını da
kapsadı. Zamanla Yahudi cemaatinin küçülerek entelektüel açıdan durgunluğa
girmesiyle Tire’deki Rum ve Ermenilerin nüfus olarak artışı dolayısıyla bu yeni
cemaatlerin ticaretten aldıkları pay da arttı. Bunun yanı sıra, kent dışından hazır
mamül malların da gelmesiyle piyasa iyice Rum ve Ermenilerin eline geçti.
*37
Tire’de gelişen sanayi sektörleri arasında, Josue Levi’nin 1888’de kurduğu
sigara kağıdı fabrikasını, Salomon ve Joseph Danon’un 1902’de kurduğu tütün
paketleme fabrikasını –ki 6 yıl boyunca Tekel tütününü ihraç etmişlerdir- sayabiliriz.
Dünya savaşı sırasında İzmir’de buğday kıtlığı yaşanması nedeniyle azyme ekmeği
1909 tarihli Annuaire Orientale du Commerce adlı ticaret rehberinde Tire’de faaliyet gösteren şahıs
ve şirketler.
37
11
imalatı zorlaşmıştı. Nissim Levi (Bairacli) sahip olduğu ekmek yapma makinelerini
buğdayın bol ve işçiliğin ucuz olduğu Tire’ye taşımaya karar verdi. Tireli Haim Saban,
Levi ile yaptığı anlaşma ile pain de misere (fakir ekmeği) yapma makinelerinin sahibi
oldu ve o andan itibaren Tire, azyme ekmeğinin imalat merkezi haline geldi. Gerek
İzmir’e gerekse civar şehirlere Tire’den dağıtım yapılmaya başlandı. Joseph
Douenyas sekiz yıldır bu makinelerin sahibi olarak imalatı sürdürmektedir.
Küçük el meslekleri arasında ayakkabı üretimi, terzilik (yerel giysilerin yapımı),
modern terzilik, şekercilik, körüklü çizme imalatı, nalıncılık, yorgancılık ve halıcılığı
sayabiliriz. 1904 itibariyle 30 Yahudi kızı mahalli giyim atölyelerinde çalışmaktaydı.
Yahudilerin arasında döviz alım satımcıları, meyhaneci, kasap, seyyar satıcı, bakkal,
manav, ayakkabı boyacısı ve çok miktarda hamal bulunmaktaydı.
Çiftçi, mandıracı, gayrimenkul sahipleri
Tire Yahudileri toprakla ve çiftçilikle ilgilenmişlerdir ve hala ilgilenmektedirler.
Joseph Danon’un 5.500 dönümlük, Gümüşlü adında bir çiftliği vardı. Alliance Israelite
Universelle’e sattıktan sonra bütün gereksinimleri karşılayabilen, Or-Yéhouda çiftliğini
satın aldı. Tchélibon Béja, Dérébey Joseph Saban, Moise Béja, Moise Saban, David
Florentin, Hadji Salamon Azar ve Haham Samuel Béja’nın üzüm bağları vardı ve bir
kısmını kendileri işletirken bir kısmını ortakçıya vermişlerdi.
Joseph Douenyas ve Salomon Danon uzun yıllar devletin kiraladığı mülklerin
gelirlerini devlet namına topladı.
1917 yangınında Yahudi mahallesinin bütünü yok olmadan önce Yahudilerin
%70’inin kendi evi, dükkanı veya çiftliği vardı.
Fekaletler
1760’ta veba çok sayıda Yahudi’nin ölmesine neden olmuştur. 1765’ta ise, bu
kere Kolera salgını nedeniyle halkın büyük kısmı köylere kaçmıştır. 1889’da da, daha
az etkili olmak kaydıyla, bir kolera salgını daha yaşanmıştır.
1884’teki büyük yangında şehir merkezindeki çarşı yok olmuş ve Yahudilerin
ticari yaşamı bundan büyük zarar görmüştür. 1917’de kentin hemen hemen hepsi
yandı. Yahudi mahallesinin tümü ve bu bölgedeki 3 sinagog tamamen yok oldu. İzmir
valisi, İzmir Musevi cemaati, Alliance Israelite Universelle ve Béné- Berith yangından
zarar görenlerin yardımına geldi.
Yahudi mezarlığındaki çok sayıda mezar taşının yazısız olmasını, kentin
sıklıkla felaketlere maruz kalmasına ve bu felaketlerde taşların üzerine yazı yazmaya
dahi zaman bulunmamasına bağlarlar.
Hükümet için çalışan Yahudiler
1828’de Haim Yirmiya Danon, hükümet adına veznedar olarak çalışmaktaydı.
17 yıl boyunca bu görevi sürdüren Danon, kent İzmir’e bağlı olduğundan, toplanan
hasılatı belirli dönemlerde vilayete götürüyordu. Hasılatı taşıdığı bir yolculukta
haydutlar tarafından saldırıya uğradılar ve paralar çalındı. Danon’u kıskanan ve
itibarını zedelemeye çalışan Tire’deki Ermeni tüccarlar bu olayı fırsat bilip, kendisinin
haydutlarla işbirliği yaptığını iddia ettiler. İzmir Valisi Saadullah Paşa, Danon’un
masum olduğunu kanıtlayabilmek için İstanbul’a kadar giderek, aklanmasını
sağlamıştır.
12
Tchélébi Moreno Danon, Yirmiya Danon’un vefatının ardından hükümet
veznedarı olarak tayin edildi. Bu iki veznedar, hesapları Judeo-İspanyol harfleriyle ve
Türkçe rakamlarla tutuyordu.
Joseph Danon ve oğlu Raphael, Tchélébi Beja, Haim Saban, Béhor Hodara,
Nissim Saban ve Ruben Sadra muhtelif mahkemeler ile belediyede görevliydiler.
Béhor Danon, 1895-1904 arasında Belediye Doktoru olarak görev yaptı.
Benjamin Catan, 1916-1917 arasında Türk Numune okulunda Fransızca
hocası idi.
Yahudi doktor, eczacı ve avukatlar
1) Haham Jacob Abbas Tire’ye hahambaşı olarak tayin edilmişti. Aynı zamanda
doktordu ve Sultan tarafından maaşa bağlanmıştı. (Bkz. Hahamlar Bölümü).
2) Doktor Yuda Akreche 1681’de ölmüştür.
3) Doktor Haim Salomon Rolo 1776’da vefat etmiştir.
4) Doktor Abraham Israel 1881’de yaşama veda etmiştir.
5) Doktor Béhor Danon 1895’den 1904’e kadar Belediye Doktoru olarak görev yaptı.
6) Moise Varon halen Tire’de eczacılık yapmaktadır.
7) Raphael Benvéniste geçmişte Tokat’ta hakimlik, bir ara da avukatlık yapmıştır.
Aileler
1904’te Tire’de yaşayan
aileler şunlardı: Danon, Béja,
Azar, Hodara, Cohen, Levi, Bar
Simantov, Zoubi, Sadra (Sarda),
Escapa, Habib, Algranti, Carillo,
Bendjouya,
Algazi, Pessah,
Bonomo,
Soriano,
Calvo,
Florentin, Galanté, Calomiti,
Farhi,Nahoum, Ichbia, Sasson,
Israel,
Palombo,
Bénézra,
Canyas, Arditi, Arouh, Salomon,
Douenyas,
Saragoussi,
Tchiprout,
Colodro,
Saban,
Lahana, Souria, Corkidi, Mizrahi,
Massaout, Eskenazi, Azoubel,
Gatenyo,
Caro,
Sidicaro,
Caraco, Ventoura, Rahamim,
Tolédano, Benghiat, Bensenior,
Mentéche, Esperansa, Cadranel,
Lazare,
Abouab,
Ganon,
Souhami.
Bu aileler arasında en çok
saygı görenleri ise şunlardı: Danon, Béja, Cohen, Saban, Hodara, Algranti, Israel,
Azar, Douenyas, Hana, Barsimantov.
13
İstiklal Savaşı döneminde Tire’deki Yahudiler
Yunan işgali ve İstiklal Savaşı sırasında Tire Yahudileri ülkeleri, Türkiye’ye
bağlılıklarını göstermişlerdir. Türk Ordusu onların sayesinde Tire içinde ve civar
kasabalarda olan bitenler hakkında haber alıyordu. Aynı zamanda, Müslümanların
dini lider Müftü ile yakın temas halindeydiler. Müftü zaman zaman İzmir’e giden
14
Yahudi tüccarlara özel görevler vererek onlar vasıtasıyla bu kentteki politikacı ve
devlet adamlarına haber gönderiyordu. Yunan işgal ordusundan ölen bir subayın
cenazesi mezarlığa götürülürken korteje refakat etmemek için Haham İsmail haCohen görevinden istifa etti. Bu olay Yunan ordusunun hiç hoşuna gitmedi.
Muhtelif
a) Tire’deki Yahudilerin oyun oynamayı çok sevdiği söylenir. 5586 (1826) tarihli
bir eskamada şöyle yazar: “Her türlü oyunu kesin olarak yasaklıyoruz. Sadece
yeni evlenenler, düğünün sürdüğü sekiz gün boyunca, aile üyeleri ile birlikte
oyun oynayabilirler. Özellikle Soukot38 ve Pesah zamanında ortaya konacak
miktar 40 parayı aşamaz”. Oyuncular bu eskamadan kurtulmak için kuralların
geçerli olduğu Ödemiş ve Bayındır’dan da daha uzak kentlere gidiyorlardı.
b) Coum (kum) üşüterek hasta olanların gittiği yere denirdi. Buraya gidenler
kendilerini kuma gömdürüyor ve sıcak kumun içinde terleyerek iyileşmeye
çalışıyorlardı. Ancak, bu iyileşmenin gerçekleşmesi için birbirini takip eden 3
Çarşamba günü bu işlemi yapmak ve Çarşamba günü için yazılmış psaume39
duasını okumak gerekiyordu.
c) Hiç Yahudi eşkıya duydunuz mu? Derler ki, Ménahem Douenyas 40 adlı bir
Yahudi ünlü Tchakidji Mehmet Effé’nin (Çakıcı Mehmet Efe) çetesinin bir
üyesiydi. Aslında, Douenyas, Çakıcı’nın güvendiği bir adamdı ve ona Kiel
Haim adını takmıştı. Kimi zaman ona efe elbiseleri giydirip kızanlarının yanına
götürür ve planları için görüşlerini alırdı.
d) Tire kentinde ilkbahar manzarası muhteşem olurdu. Bu nedenle ona yéchil
Tire (Yeşil Tire) lakabı verilmişti. Baharın bu güzelliklerinden yararlanmak için
Rofé Holim ve Ozer Dalim gibi yardım kuruluşları, İzmir’den Tire’ye turlar
organize eder ve bu sayede bağış toplarlardı.Tire’de ikamet eden Yahudiler de
gelen bu misafirleri büyük bir misafirperverlikle karşılar, kentten memnun
ayrılmaları için ellerinden geleni yaparlardı.
Soukot, sukot: Yahudi bayramlarına verilen isim.
Psaume, Psalms, Zebur: Yahudilerin her gün bir bölümünü okumak suretiyle bir haftada bitirdiği
kitap.
40 Ménahem Douenyas (Büberoğlu) (1868-1949). Altındağ İzmir Yahudi Mezarlığı’nda yatmaktadır.
38
39
15