Nəqliyyat - Mingeçevir Turizm Kolleci

Transkript

Az"rbaycan Respublikası
T"hsil Nazirliyi
S"naye v" Energetika Nazirliyi
Türkiy" Cümhuriyy"ti Baþnazirliyi
Türk Äm"kdaþlıq v" Ýnkiþaf Ýdar"si
Baþqanlıõı — TÝKA
Az"rbaycan Respublikası Sahibkarlar
T"þkilatları Milli Konfederasiyası
Ýqtisadi Ýnkiþaf Nazirliyi
Az"rbaycan-Türk S"nayeçi
v" Ýþadamları Beyn"lxalq
C"miyy"ti - TÜSÝAB
QLOBALLAŞMA PROSESĐNDƏ
QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA
ĐQTĐSADĐ VƏ BEYNƏLXALQ MÜNASĐBƏTLƏR
II BEYNƏLXALQ KONQRES
M A T E RĐ AL L AR
II K Ý T A B
Qafqaz Universiteti
Bakı, 02-05 May 2007
QLOBALLAŞMA PROSESĐNDƏ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA
II
BEYNƏLXALQ KONQRES
MƏQALƏLƏR
II K Ý T A B
KONQRESĐN FƏXRĐ SƏDRLƏRĐ
Misir Mərdanov
Natiq Əliyev
Azərbaycan Respublikası
Təhsil naziri
Heydər Babayev
Sənaye və Energetika naziri
Đqtisadi Đnkişaf naziri
KONQRESĐN TƏŞKĐLAT KOMĐTƏSĐ
HƏMSƏDRLƏR
Dr. Serhat Küçükkurt
Prof. Dr. Ahmet Saniç
Qafqaz Universitetinin
rektoru
Dr. Batacar Baysal
Azərbaycan Turizm Đnstitutunun
rektoru
SƏDR MÜAVĐNLƏRĐ
Dr. Mehmet Rıhtım
Dr. Cihan Bulut
Dr. Rövşən Đbrahimov
(Đqtisadi münasibətlər)
(Beynəlxalq münasibətlər)
Prof. Dr. Niftalı Qocayev (Qafqaz Universiteti)
Prof. Dr. Asəf Zamanov (Təhsil Nazirliyi)
Dr. Hakan Acar (Qafqaz Universiteti)
Dr. Osman Nuri Aras (Qafqaz Universiteti)
Sahibkarlar Təşkilatları Milli
Konfederasiyası sədri
Prof. Dr. Cəfər Cəfərov
Azərbaycan-Türk Sənayeçi və Đşadamları
Beynəlxalq Cəmiyyəti - TÜSĐAB sədri
(Ümumi koordinasiya)
Prof. Dr. Ələkbər Məmmədov
Türkiyə Cümhuriyyəti Başnazirliyi,
Türk Əməkdaşlıq və Đnkişaf Đdarəsi Başqanlığı
TĐKA Bakı proqram koordinatoru
KATĐBLƏR
Xanlar Heydərov, Haşim Qafarov
Aqşin Umudov
ÜZVLƏR
Dos. Namiq Tağıyev (Đqtisadi Đslahatlar Elmi-Tədqiqat Đnstitutu)
Dr. Məhəbbət Məmmədov (Sənaye və Energetika Nazirliyi)
Elçin Qafarlı (Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi)
Söhrab Đsmayılov (Sahibkarlar Təşkilatları Milli Konfederasiyası)
Đlkin M. Sabiroğlu (Đqtisadi Đnkişaf Nazirliyi)
KONQRESĐN MƏSLƏHƏT ŞURASI
Prof. Dr. Bədirxan Musayev (Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Coşkun Can Aktan (Dokuz Eylul Universiteti), Prof.
Dr. Erişah Arıcan (Marmara Universiteti), Prof. Dr. Eser Karakaş (Bahçeşehir Universiteti), Prof. Dr. Əlican Babayev (Azərbaycan
Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Əvəz Bayramov (Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Gregory Gleasson (New
Mexico Universiteti), Prof. Dr. Hasan Selçuk (Marmara Universiteti), Prof. Dr. Haydar Çakmak (Gazi Universiteti), Prof. Dr. Đlhan
Uludağ (Marmara Universiteti), Prof. Dr. Mehmet Altan (Đstanbul Universiteti), Prof. Dr. Məmmədhəsən Meybullayev (Azərbaycan
Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Mirdaməd Sadıqov (Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Muhammed Akdiş
(Süleyman Demirel Universiteti), Prof. Dr. Musa Qasımlı (Bakı Dövlət Universiteti), Prof. Dr. Mustafa Aydın (TÖBB Universiteti),
Prof. Dr. Nurdan Aslan (Marmara Universiteti), Prof. Dr. Pərvin Dərabadi (Bakı Dövlət Universiteti), Prof. Dr. Rıdvan Karluk
(Anadolu Universiteti), Prof. Dr. Shirin Akiner (Şərq və Afrika Elmləri Universiteti), Prof. Dr. Tadeusz Swietochowski (Columbia
Universiteti), Prof. Dr. Tatyana Dronzina (Sofya Devlet Universiteti), Prof. Dr. Vildan Serin (Fatih Universiteti), Prof. Dr. Yusuf
Tuna (Đstanbul Universiteti - BDDK üzvü), Dos. Eldar Azadov (Dövlət Đdarəçilik Akademiyası), Dos. Murad Bağırzadə (Dövlət
Đdarəçilik Akademiyası), Dos. Rüstəm Məmmədov (Bakı Dövlət Universiteti), Dos. Kərəm Məmmədov (Bakı Dövlət Universiteti),
Dr. John Russell (Bradford Universiteti), Dr. Eyüp Zengin (TĐKA), Bünyamin Özgür (T.C. Azərbaycandakı Səfirliyi), Erkan Kılıç
(T.C. Azərbaycandakı Səfirliyi), Thomas Goltz (Montana Universiteti)
DĐZAY N
Sahib Kazımov
Copyright  Qafqaz University
Baku - 2007
İÇİNDƏKİLƏR
Table of Contents
İQTİSADİYYAT BÖLMƏSİ
REGİON ÖLKƏLƏRİ ARASINDA
NƏQLİYYAT LAYİHƏLƏRİ VƏ ONLARIN İQTİSADİYYATA TƏSİRİ
491
ТРАНСПОРТНЫЕ ПРОЕКТЫ ЮЖНОГО КАВКАЗА И
ГЕОПОЛИТИЧЕСКИЕ ПОСЛЕДСТВИЯ ИХ РЕАЛИЗАЦИИ
Чингиз ИСМАИЛОВ
492
REGİONUN İQTİSADİ İNKİŞAFINDA NƏQLİYYAT AMİLİ
Emil QASIMOV
496
TRASEKA PROQRAMI VƏ ONUN İQTİSADİ ƏHƏMİYYƏTİ
Bənövşə MANAFOVA
503
TURİZMİN REGİON ÖLKƏLƏRİNİN İQTİSADİ İNKİŞAFINA TƏSİRİ
509
AZƏRBAYCANDA TURİZMİN PROBLEMLƏRİ VƏ İNKİŞAF PERSPEKTİVLƏRİ
Cəfər CƏFƏROV
510
ВЛИЯНИЕ ТУРИЗМА НА РАЗВИТИЕ РЕГИОНОВ АЗЕРБАЙДЖАНА
А.Г. АЛИРЗАЕВ, С.И. СУЛТАНЛЫ
514
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA REGİONLARIN
TURİZM POTENSİALININ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
B.Ə. BİLALOV
522
AZƏRBAYCANDA İQTISADİ İNKİŞAF VƏ TURİZM
Аrifəхаnım ƏLƏSGƏRОVА
529
ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ МЕЖДУНАРОДНОГО
ТУРИЗМА В РЕГИОНЕ В НЕНЕФТЯНОМ СЕКТОРЕ ЭКОНОМИКИ РЕСПУБЛИКИ
Али ДЖАББАРОВ
532
QLOBALLAŞAN DÜNYADA CƏNUBİ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA DÖVLƏTLƏRİNİN YERİ
İbrahim ƏLİYEV
537
TURİZM SAHƏSİNİN BƏZİ MƏSƏLƏLƏRİ HAQQINDA
Nəsirulla NƏSİRLİ
540
XƏZƏR DƏNİZİNİN AZƏRBAYCAN SEKTORUNDAKI
ADALARININ TURİZMDƏ İSTİFADƏ İMKANLARI
Səkinə ZÜLFÜQAROVA
542
i
AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASINDA DAĞ TURİZM
KOMPLEKSLƏRİNİN YARADILMASI İMKANLARI
Həbibə. B. SOLTANOVA
546
QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRİNDƏ BAZAR İQTİSADİYYATINA
KEÇİD: NAİLİYYƏTLƏR, PROBLEMLƏR VƏ PERSPEKTİVLƏR (I Hissə)
549
UNDERSTANDING CHANGE TRENDS AND
DYNAMICS IN A RAPIDLY CHANGING WORLD
Coskun Can AKTAN
550
QLOBALLAŞMA PROSESİNİN MARKETİNQİN
TƏŞKİLİ VƏ İDARƏ EDİLMƏSİNƏ TƏSİRLƏRİ
Nəsimi KAMALOV
558
QAFQAZDA VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRİNDƏ BAZAR
İQTİSADİYYATINA KEÇİD: NAİLİYYƏTLƏR, PROBLEMLƏR VƏ PERSPEKTİVLƏR
Ələkbər MƏMMƏDOV
568
ECONOMIC GROWTH AND INEQUALITY IN KAZAKHSTAN
Alma KUDEBAYEVA
573
AZERBAYCAN’NIN SON DÖNEM SOSYO-EKONOMİK PROFİLİ
Fikret Elma
583
EKONOMİK ÖZGÜRLÜK ENDEKSLERİ ÇERÇEVESİNDE EKONOMİK
ÖZGÜRLÜKLER VE REFAH: AZERBAYCAN İÇİN ÖNERİLER
Mustafa ACAR, H. Bahadır AKIN
590
KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE AZERBAYCAN’IN EKONOMİK
YENİDEN YAPILANMA VE KALKINMA POLİTİKASI
Osman Nuri ARAS, Cihan BULUT
599
ARE CAUCASUS AND CENTRAL ASIA’S TRADE PERFORMANCE
STRONG ENOUGH TO REALIZE THEIR POTENTIAL
Emine DEMİR
612
QLOBALLAŞMA ŞƏRAİTİNDƏ İQTİSADİ AÇIQLIQ
SƏVİYYƏSİ VƏ ONUN İQTİSADİ İNİKİŞAFA TƏSİRİ
Fuad QƏNBƏROV
617
KAFKASYA VE ORTA ASYA BÖLGESİNDE PİYASA
EKONOMİSİNE GEÇİŞ SÜRECİNE BÜTÜNCÜL BİR YAKLAŞIM
Ahmet OKUR, Mevlüt ÇETİNKAYA
626
TRANSITION PERIOD OF CENTRAL ASIA TO THE FREE
MARKET ECONOMY: SUCCESSES AND CHALLENGES
Bahar AMANGELDYEVA
645
ii
QLOBALLAŞMA PROSESİNDƏ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRİNİN
EKO-İQTİSADİ PROBLEMLƏRİNİN TƏNZİMLƏNMƏSİNDƏ BEYNƏLXALQ
TƏŞKİLATLARIN İŞ TƏCRÜBƏSİNİN TƏDBİQİNİN MÜMKÜNLÜYÜ
Təyyar MUSTAFAYEV
668
KAFKASYA VE ORTAASYA TÜRK CUMHURİYETLERİNDE
KÜRESELLEŞME İLE EKONOMİK GELİŞME İLİŞKİSİ
Aytekin ALTIPARMAK, Ali İhsan ÖZDEMİR
674
KEÇİD İQTİSADİYYATI ÖLKƏLƏRİNDƏ RƏQABƏT
QABİLİYYƏTİNİN TƏMİN EDİLMƏSİ PROBLEMLƏRİ
Gülbəniz ƏLİYEVA
682
RESPUBLİKADA TƏKRAR SƏNAYE XAMMALLARI VƏ TULLANTILARININ
YARANMASI VƏ İSTİFADƏSİ MƏSƏLƏLƏRİ
Loğman MƏMİYEV
688
AZƏRBAYCANIN IQTISADIYYATI SISTEMININ SILSILƏLI
FƏALIYYƏTI VƏ GƏLƏCƏK DÖVRÜN PROQNOZLAŞDIRILMASI
M.R. ƏYYUBOV
693
ОСОБЕННОСТИ И СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ МАЛОГО
ИННОВАЦИОННОГО БИЗНЕСА В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ
С.Б. МАМЕДОВ, Н.С. СОЛТАНОВ
699
AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATININ XARİCİ
İQTİSADİ RİSK FAKTORLARI BAXIMINDAN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
İlkin M. SABİROĞLU
703
АКТУАЛЬНОСТЬ СОЗДАНИЯ СВОБОДНЫХ ЭКОНОМИЧЕСКИХ ЗОН В АЗЕРБАЙДЖАНЕ
А.Г. ГАСАНОВ
708
QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRİNİN
FİRMALARINDA MALİYYƏ İDARƏETMƏSİNİN TƏŞKİLİ
Tural MURTUZƏLİYEV
713
ÖZƏLLƏŞDİRMƏNİN NORMATİV-HÜQUQİ BAZASININ AKTUAL MƏSƏLƏLƏRİ
Sevinc T. ŞİRİNOVA
718
QLOBALLAŞMA ŞƏRAİTİNDƏ İQTİSADİ İNKİŞAFIN BAŞLICA PROBLEMLƏRİ
Vaqif Ə. KAZIMOV, L. QƏHRƏMANLI
724
ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ КАЗАХСТАНСКОЙ ВНЕШНЕЙ ИНВЕСТИЦИОННОЙ
ПОЛИТИКИ
Екатерина БОРИСОВА
729
İQTİSADİ İKİŞAFDA ROLU NƏZƏRƏ ALINARAQ ƏMTƏƏ NİŞANI ANLAYIŞININ
HÜQUQİ TƏHLİLİ VƏ AZƏRBAYCANDA ƏMTƏƏ NİŞANI KİMİ SEÇİLƏ BİLƏN İŞARƏLƏR
Mübariz YOLÇİYEV
736
PİYASA EKONOMİSİNE GEÇİŞ SÜRECİNDE ORTA ASYA
TÜRK CUMHURİYETLERİNDE YOKSULLUK
Tuncay GÜLOĞLU
iii
744
BAĞIMSIZLIK SONRASI KAZAKİSTAN’IN SOSYO-EKONOMİK GELİŞİMİ
Muharrem ES
749
STOCK MARKET RETURNS İN TURKEY
Saziye GAZIOGLU
758
SSCB SONRASI ÖZBEKİSTAN VE TÜRKMENİSTAN’IN SOSYAL VE EKONOMİK SORUNLARI
768
Elif Yüksel OKTAY
QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRİNDƏ BAZAR İQTİSADİYYATINA
KEÇİD: NAİLİYYƏTLƏR, PROBLEMLƏR VƏ PERSPEKTİVLƏR (II Hissə)
583
KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE ORGANİK TARIMIN YERİ VE
AZERBAYCAN TARIM SEKTÖRÜ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ
Hezi EYNALOV
784
AZƏRBAYCANIN KİMYA VƏ NEFT-KİMYA SƏNAYESİNDƏ
İNVESTİSİYA-İNNOVASİYA MEYLİNİN GÜCLƏNDİRİLMƏSİNİN ZƏRURİLİYİ
Tərbiz ƏLİYEV
789
QLOBALLAŞMA ŞƏRAİTİNDƏ AZƏRBAYCANDA
NEF GƏLİRLƏRİNDƏN SƏMƏRƏLİ İSTİFADƏNİN AKTUALLIĞI
Mövlud CAVADOV
792
BAĞIMSIZLIK SONRASI KAFKAS VE BDT ÜLKELERİNİN
SAĞLIK HİZMETİ ETKİNLİKLERİNİN DEA İLE ANALİZİ
Ali İhsan ÖZDEMİR
798
AZERBAYCAN’DA Kİ KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLİ
İŞLETMELERİN GELİŞME STRATEJİLERİ VE ETKİLERİ
Sönmez ÖTKEN, Asiman GULİYEV
805
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ АМОРТИЗАЦИОННОЙ
ПОЛИТИКИ В НЕФТЕГАЗОДОБЫЧЕ
У.Я. ГУСЕЙНОВА
811
BAZAR İQTİSADİYYATINA KEÇİDLƏ BAĞLI QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA
ÖLKƏLƏRİNDƏ ƏMƏK BAZARNIN İNKİŞAF ETDİRİLMƏSİ PROBLEMLƏRİ
Qəzənfər SÜLEYMANOV
815
BAZAR MÜNASİBƏTLƏRİNƏ KEÇİD ŞƏRAİTİNDƏ AZƏRBAYCANDA AQRAR SAHƏNİN
İNKİŞAFI: NAİLİYYƏTLƏRİ VƏ HƏLL EDİLMƏSİ PROBLEMLƏR HAQQINDA
İsa H.ALIYEV
819
BAZAR İQTİSADİYYATINA KEÇİD ŞƏRAİTİNDƏ EMAL
SƏNAYESİNİN İNKİŞAF PROBLEMƏRİ
Vahid H. ABBASOV
823
AZƏRBAYCANDA BAZAR İQTİSADİYYATINA KEÇİD ŞƏRAİTİNDƏ AQRAR SAHƏNİN
İDARƏOLUNMASININ TƏŞKİLİ
Xanlar HEYDƏROV
832
iv
KEÇİD İQTİSADİYYATİ: MÜSTƏQİL YENİ
TEXNİKA YARATMAĞİN ZƏRURİLİYİ
İrşad KƏRİMLİ
838
RESPUBLİKANIN YANACAQ-ENERJİ KOMPLEKSİ VƏ
ONUN İNKİŞAF PERSPEKTİVLƏRİ
R.M.ƏLİYEV, M.A.MƏMMƏDOV
843
AZƏRBAYCAN SƏNAYESİNDƏ KORPORATİV İDARƏETMƏ
Şahin SADIQOV
848
MÜSTƏQİLLİK İLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCANDA PENSİYA
İSLAHATLARI: NAİLİYYƏTLƏR VƏ PROBLEMLƏR
R.S. ƏŞRƏFOVA
İNTELLEKTUAL POTENSİALIN FORMALAŞMASINDA SAHİBKARLIQ
FƏALİYYƏTİNİN ROLUNUN ARTIRILMASINA DAİR
Allahyar MURADOV
853
857
ÜTT VƏ AZƏRBAYCANIN AQRAR SEKTORUNUN
SUBSİDİYALAŞDIRILMASI PROBLEMLƏRİ
Şamil İSMAYILOV
862
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ОРГАНИЗАЦИИ УПРАВЛЕНИЯ
ПРЕДПРИЯТИЯМИ НЕФТЯНОГО МАШИНОСТРОЕНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНА
Назрин КАРАЕВА
869
СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ХИМИЧЕСКОЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ
АЗЕРБАЙДЖАНА И РОЛЬ ХОЛДИНГОВ В ЕЁ РАЗВИТИИ
Юсиф АЛЕКПЕРОВ
871
BAZAR İQTİSADİYYATI ŞƏRAİTİNDƏ AZƏRBAYCAN SƏNAYESİNDƏ
İNKİŞAF MEYLLƏRİ, PROBLEMLƏR VƏ PERSPEKTİVLƏR
Sevda Ə. ƏHMƏDOBA
873
NEFT-KİMYA MÜƏSSİSƏLƏRİNİN AKTİVLƏRİNDƏN İSTİFADƏSİNİN
SƏMƏRƏLİLİYİNİN YÜKSƏLDİLMƏSİ STRATEGİYASININ FORMALAŞDIRILMASI
Yavər MƏLİKOV
876
QLOBAL İSTEHSAL STRATEGİYALARI VƏ AZƏRBAYCAN SƏNAYE SEKTORU
Firudin SULTANOV
879
QLOBALLAŞMADA İNSAN AMİLİ VƏ AZƏRBAYCAN
Selim ÖZDEMİR, Rasim ABUTALİBOV
885
PREZİDENT İLHAM ƏLİYEVİN HƏYATA KEÇİRDİYİ UĞURLU ENERJİ SİYASƏTİ
AZƏRBAYCANIN MİLLİ TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN VACİB KOMPONENTİDİR
Аzər MƏNSİMLİ
889
THE IMPACTS OF FOREIGN DIRECT INVESTMENT
ON THE ECONOMIC GROWTH OF AZERBAIJAN
Vildan SERİN, Erişah ARICAN
895
v
KÜRESEL PAZARLARDA GELENEKSEL MARKALARDAN SANAL MARKALARA
DEĞİŞEN REKABET VE İŞLETME ANLAYIŞLARI
Emin EMİRZA
901
BAĞIMSIZLIK SONRASINDA TÜRKİYE İLE BDT ARASINDAKİ DIŞ
TİCARETİN GELİŞİM SÜRECİ; TÜRKİYE-KAZAKİSTAN İLİŞKİLERİ
Mesut YILMAZ
911
vi
vii
II BEYNƏLXALQ KONQRESĐ
REGİON ÖLKƏLƏRİ ARASINDA
NƏQLİYYAT LAYİHƏLƏRİ VƏ
ONLARIN İQTİSADİYYATA
TƏSİRİ
ТРАНСПОРТНЫЕ ПРОЕКТЫ ЮЖНОГО КАВКАЗА И ГЕОПОЛИТИЧЕСКИЕ
ПОСЛЕДСТВИЯ ИХ РЕАЛИЗАЦИИ
Чингиз Ниязи оглы ИСМАИЛОВ
Бакинский Государственный Университет,
Научно-исследовательский и
Информационный Центр «Каспий»
Баку / АЗЕРБАЙДЖАН
[email protected]
РЕ3ЮМЕ
В условиях перехода к рыночным отношениям важное значение приобретает развитие транспортно-коммуникационных связей. Реализуемые транспортные проекты в регионе способствуют возрождению экономики стран по
территории которых проложены их маршруты. Наряду с введенными в строй нефтепроводами в регионе, особое
значение придается проектам Транскаспийский газопровода (Тенгиз-Туркменбаши-Баку-Тбилиси-Эрзерум), NABUCCO
и строительству железнодорожной линии Баку-Тбилиси-Ахалкалаки-Карс. Последствия реализации транспортных
проектов позитивным образом скажется на развитии интеграционных связей Азербайджана и Грузии со странами запада
и будет способствовать изменению геополитического положения региона.
TRANSPORT PROJECTS OF SOUTH CAUCASUS AND GEOPOLITICAL RESULTS OF THEIR REALIZATION
ABSTRACT
The development of transport network is of special importance for the region’s economical revival. In this regard, one can
list the transport projects within the TRACECA, INOGATE, NABUCCO, Great Silk way and others as an example. The transport
corridors, which are especially important for the region, are developing in the Baku-Georgia-Turkey direction. The Baku-TbilisiErzurum gas pipeline to be commissioned some day soon and the Baku-Tbilisi-Akhalkalaky-Kars railway to be constructed will
be a new stage in the development of transport network.
The implementation of such kind of new transport projects expand Azerbaijan and Georgia’s direct access to the world
market, reinforces economic and political independence and changes the geopolitical position in the region.
В развитии транспортно-коммуникационных связей системообразующую роль играет
создание транспортных коридоров. В этом
отношении, наряду с введенными в строй нефтепроводами в регионе, особое значение придается проектам Транскаспийский газопровода (Тенгиз-Туркменбаши-Баку-Тбилиси-Эрзерум), NABUCCO и строительству железнодорожной линии Баку-Тбилиси-Ахалкалаки-Карс.
Несмотря на всякого рода противодействия со
стороны противников этих проектов, сделаны
первые шаги в деле строительства железнодорожной линии Баку-Тбилиси-Ахалкалаки-Карс.
В связи со сменой руководства Туркменистана,
можно ожидать возобновления переговоров по
Транскаспийскому газопроводу. Начавшиеся
непосредственные контакты руководства Азербайджана и Туркменистана вселяют оптимизм
в реализацию этого проекта.
Учитывая тяжелое экономическое положение Грузии, азербайджанская сторона взяла на
себя обязательства по финансированию строительства грузинского участка дороги Ахалкалаки-Карс. В частности, распоряжением Президента Азербайджана, для этой цели выделены средства на сумму $200 млн. из ГНФА.
492
Реализация этого проекта будет способствовать существенному возрастанию объема грузооборота в направлении восток-запад. В частности, большой интерес к этому проекту проявляет Китай, который продолжает поиск
новых путей поставки своей продукции на
европейский рынок.
Общеизвестно, что переплетение политических и экономических интересов предопределяет оптимальность выбора маршрутов. Географическое положение Азербайджана и
Грузии, имеющие широкие возможности развития экономических связей, предопределяет
их преимущества в выборе маршрутов прокладки транспортных линий. Поэтому магистральные транспортные линии в регионе проходят через Азербайджан и Грузию. Армения,
в силу своих территориальных притязаний к
соседним странам и агрессивной политики в
регионе, обречена оставаться за пределами
маршрутов прокладки основных транспортных
коридоров. Трудно предположить, что в среднесрочной перспективе возможно появление
иных маршрутов транспортных линий регионального значения, которые могли бы обойти
Азербайджан или Грузию. Поэтому, геополи-
II International Congress
тические последствия реализации транспортных проектов позитивным образом скажется
на развитии интеграционных связей Азербайджана и Грузии со странами запада и востока.
В связи с реализацией проекта ТRАСЕСА,
по маршруту транспортного коридора ЕвропаКавказ-Азия осуществляется комплекс мер по
реконструкции портов Каспийского моря,
целью которого является увеличение пропускной способности портов и модернизация всей
логистической системы. Так в результате зарубежных инвестиций по реконструкцию портовых хозяйств Баку, Актау и Туркменбаши,
существенно возрос объем транзитных перевозок в регионе. В частности, объем грузооборота Бакинского порта за последние три года
увеличилась на 22% и составила 14 млн. тонн.
Этот показатель соответственно возрос также в
портах Актау и Туркменбаши.
Российская и иранская стороны, чтобы
извлечь свои выгоды от реализации масштабных международных проектов, осуществляемых в Каспийском регионе, стремятся привлечь интерес других государств к маршруту
проекта «Север-Юг». В этом направлении
осуществляется комплекс мероприятий по
развитию хозяйства в прибрежных районах. В
частности, на российском побережье введен в
строй новый порт Оля и крупный нефтяной
терминал в Махачкале, а на иранском –
нефтяной терминал в Неке и нефтепровод
Нека-Тегеран. Кроме этого, иранская сторона,
с целью увеличения товарооборота, делает
усилия в направлении создания свободных
экономических зон (Бендер-Энзели, Астара и
др.) в прибрежных районах Каспия.
Нарастание масштабов грузовых перевозок, естественно, создает необходимость совершенствования систем обслуживания и
ремонта судов. Действующие в Азербайджане
4 судоремонтных завода, расположенные в
пределах Бакинской бухты, в настоящее время
не в состоянии полностью обеспечить масштабы необходимых работ по ремонту судов,
танкеров и плавучих платформ. Достаточно
отметить, что лишь только танкерный флот
Азербайджана насчитывает 40 танкеров, большинство из которых имеют водоизмещение до
7 тыс.тонн
Ввод в строй нефтепровода Баку-ТбилисиДжейхан предопределяет увеличение танкерных перевозок нефти в акватории Каспийского
моря. Ныне существующий парк танкеров не
позволяет удовлетворить всю потребность в
перевозках нефти. За последние 5 лет из
России было закуплено 8 танкеров, общей
стоимостью $110 млн. По заказу азербайджанской стороны, в судостроительном заводе
«Красное Сормово», в Нижнем Новгороде
(Россия), построены 4 нефтеналивных танкера,
с водоизмещением по 13 тыс.тонн. Кроме
этого, ПО «Азнефть» подготовило техническое
задание на строительство 10 новых судов различного типа для нужд компании. Это работа
осуществляется в рамках реализации Государственной Программы развития топливно-энергетического комплекса Азербайджана на 20052015 годы. По данному вопросу ведутся переговоры с рядом иностранных компаний.
Намечаемый рост морских перевозок казахстанской нефти в направлении азербайджанского побережья, определенным образом,
создает проблемы столкновения интересов
иностранных компаний и прикаспийских государств. В частности, западные разработчики
казахстанских месторождений пытаются протолкнуть вопрос эксплуатации танкеров с
водоизмещением 60 тыс.тонн. Несмотря на
экономические выгоды их использования, экологические риски в регионе существенно возрастают. Притом, эксплуатация таких танкеров
создает необходимость строительства нового
нефтяного терминала на азербайджанском
побережье. Французская кампания Тotal, выступая от имени северо-каспийских производителей нефти, в качестве такого пункта стремится заполучить один из участков на южном
побережье Апшеронского полуострова (Пирсагат, Шурабад или на о.Булла). Создание
такого терминала возможно, но эксплуатация
танкеров с водоизмещением более 13 тыс.тонн
не
отвечает
экономическим
интересам
Азербайджана, а угрозы экологической безопасности региона могут существенно возрасти.
На базе действующих судоремонтных заводов республики предусматривается строительство нового судостроительного завода. С этой
целью предполагается привлечение иностранной компании. На первом этапе эксплуатации
завода планируется строительство танкеров водоизмещением не менее 13 тыс.тонн. Возможно, что производимые танкера будут востребованы также другими прикаспийскими государствами.
С точки зрения регионального развития,
особую важность имеет выбор места строительства нового судостроительного завода. С
учетом всей совокупности факторов, акцент
должен быть сделан на территории за пределами Бакинской бухты. Такой подход исхо493
Caucasus and Central Asia in the Globalization Process
дит, с одной стороны, из необходимости децентрализации промышленного производства
в Баку, а с другой – важности решения задач
снижения техногенного воздействия на
городскую среду и улучшения экологической
ситуации в Бакинской бухте.
Для полноценного использования новых
нефтяных танкеров водоизмещением 13 тыс.
тонн необходимо решение определенных
инженерно-технических задач. В частности,
порты Казахстана и Ирана, из-за недостаточных глубин их дна, испытывают затруднения
со швартовкой таких танкеров. Разрешение
этих проблем создадут условия для эксплуатации новых танкеров имеющих двойные борта, что существенно благоприятствует экологической безопасности их использования. В
ближайшие 2 года завершатся работы по
строительству двойных бортов для остальной
части танкеров и судов Азербайджана, водоизмещением 7-12 тыс. тонн. Это свидетельствует
об уделение особого внимания вопросам обеспечения безопасности эксплуатации танкеров в
Каспийском море со стороны правительства
Азербайджана.
Позитивные сдвиги в экономическом развитии Азербайджана продолжатся и в текущем
году. При этом следует ожидать возникновение определенных проблем с инфляцией и
необходимостью удержания высоких темпов
роста ВВП. По данным статкомитета СНГ, при
сохранение средних темпов прироста ВВП в
7% по СНГ, в странах Южного Кавказа ожидается снижение темпов роста ВВП, в частности – в Азербайджане с 34,5% до 30%, в
Грузии – с 7% до 5% и в Армении – с 12% до
7%.
Для достижения дальнейших позитивных
сдвигов в развитии транспорта необходимо
продолжение и углубление осуществляемых
экономических реформ. При этом особое
внимание следует уделить развитию интеграционных связей с сопредельными странами. В
этом отношение весьма важную значимость
имеет предполагаемые трехсторонние переговоры железнодорожников Азербайджана, Ирана и России, которые состоятся в апреле 2007
года в г.Баку. На встрече будут обсуждаться
вопросы, связанные с реализацией проекта
транспортного коридора Север-Юг. В ходе
встречи предусмотрено рассмотрение состояния строительных работ на территории Ирана.
Идея создания транспортного коридора
Север-Юг была выдвинута на заседании администраций железных дорог России, Ирана и
494
Индии в 2000 году в Санкт-Петербурге. Азербайджан присоединился к данному проекту в
2005 году. Интерес азербайджанской стороны
к данному проекту связан с возможностью
объединения железнодорожных линий Азербайджана и Ирана. Для установления прямых
железнодорожных связей на территории Азербайджана планируется прокладка новой железнодорожной линии длиной 8,3 км, которая
соединит азербайджанский г.Астра с иранской.
Предусмотрено также совместное строительство с Ираном моста над рекой Астара, пограничного пункта, налогового пункта и пункта
по замене рельсов. Нынешняя ситуация с
введением международных санкций против
Ирана и политической ситуацией вокруг страны в ближайшей перспективе осложняет процесс реализации проекта на данном участке.
В течение января 2007 года по азербайджанскому участку транспортного коридора
Европа-Кавказ-Азия было перевезено 3,9 млн.
тонн грузов, что на 6,1% больше, чем в соответствующий период прошлого года. За этот
период Азербайджан заработал от грузоперевозок 18,4 млн. манатов, или на 10,6% больше,
чем в соответствующий период прошлого года.
Объем грузоперевозок по данному коридору
составил 32% всех грузоперевозок по республике, при этом 58,7% грузов было перевезено
по железной дороге, 30,4% - автомобильным,
10,9% - морским транспортом.
Наличие возможностей выхода к морям
предопределяют преимущества Азербайджана
и Грузии в развитии логистических систем.
Как в Азербайджане, так и в Грузии за последние месяцы наметились интенсификация
работ по обоснованию выбора мест создания
свободных экономических зон. В связи с этим
представители этих республик посетили Объединенные Арабские Эмираты, для ознакомления с опытом создания свободных экономических зон в этой стране. Грузинская сторона
уже выбрала предполагаемый район для
организации свободной экономической зоны.
Этим участком будет территория около Поти.
Интерес к этой зоне проявила компания «Dubai
Port World», которая планирует инвестировать
700 млн.долларов для создания здесь контейнерного терминала
В Азербайджане пока идет проработка
вопроса организации свободной экономической зоны. Возможно, что для такой зоны будет
отведен участок на прибрежной территории
Каспийского моря. При этом, конечно же, не
следует упускать из виду то, что Каспийское
море является замкнутым водоемом и выход к
мировым водам через систему каналов зависит
от прихотей России.
Не вдаваясь в полемику этого вопроса,
хотел бы заострить внимание на том, что
выбор территории для свободной экономической зоны должен исходить из общей стратегии регионального развития республики. Без
учета этого, возможно дальнейшее углубление
территориальных различий социально-экономического развития регионов республики. С
нашей точки зрения, наиболее удачным вариантом выбора территории для создания свободной экономической зоны в Азербайджане
было бы – участок на азербайджано-
грузинской границе («Красный мост») или же,
в приграничном с Турцией, Садаракском
районе. Создание экспертно ориентированных
свободных экономических зон в приграничных
районах республики будет способствовать
существенному улучшению ее геополитического положения и развитию экономических
связей страны.
Создание любых форм территориальноотраслевых образований, способствующих развитию транспортно-экономических связей республики, будет содействовать улучшению ее
политико-экономического состояния и изменению геополитического положения региона в
целом.
495
REGĐONUN ĐQTĐSADĐ ĐNKĐŞAFINDA NƏQLĐYYAT AMĐLĐ
Emil Filman oğlu QASIMOV
Aspirant
TRANSPORT FACTOR IN THE ECONOMIC DEVELOPMENT OF THE REGION
ABSTRACT
In the article, the role of TRACECA transportation corridor waz emphasized in light of useful inteqration of regions
countries to the world economic system. Furthemore, several proposal were put forward in order to make advantage of
TRACECA transportation corridore potetial totally.
The changes that occurred in freight turnover in Azerbaijani part of TRACECA after signing the Major Multilateral
Agreement on the development of Europe-Caucasus- Asia transportation corridor during the conference held in Baku in 1998
were reflected by means of the tables.
РОЛЬ ТРАНСПОРТА В ЭКОНОМИЧЕСКОМ РАЗВИТИИ РЕГИОНА
РЕ3ЮМЕ
Статья посвящена тому, какую важность играет транспортный коридор ТРАСЕСА с точки зрения интеграции стран
региона в мировую экономику. Также даны некоторые предложение как полностью пользоваться потен-циалом
транспортного коридора ТРАСЕСА.
На таблицах также были показаны изменения произошедшие на Азер-байджанском участке транспортного коридора
ТРАСЕСА после подписание «Основное многостороннее соглашение о развитии транспортного коридора ТРАСЕСА»
1998 году во время конференции проходящим в Баку.
“Harada ki, müasir yol var, o bölgədə də
mütləq və mütləq inkişaf olacaqdır. Əgər yol
yoxdursa, o bölgə inkişaf edə bilməz ”
Đlham Əliyev
Yüklərin təhlükəsiz və tez çatdırılması texnologiyasını, hər şeydən əvvəl, dəmir yolu, avtomobil, hava və su nəqliyyatını təmin etməlidir. Bununla əlaqədar nəqliyyat xidmətləri bazarında
birinci plana tranzit amili - yəni nəqliyyat vasitələrinin hərəkət edəcəyi, ən səmərəli, qısa beynəlxalq marşrutlar çıxmaqdadır. Bu marşrutlar tranzit
daşımaların yüksək səviyyəsini və rəqabət qabiliyyətlilyini təmin edəcəkdir. Tranzit daşımalarda
vaxt-servis-tarif «kommersiya üçbucağı» həlledici
faktordur.
Bu mənada əsası 1993-cü il may ayında
Brüsseldə keçirilən forumda Avropa Birliyi və
keçmiş postsovet dövlətlərindən Azərbaycan,
Gürcüstan, Qazaxıstan, Özbəkistan, Ermənistan,
Tacikistan, Qırğızıstan və Türkmənistan tərəfindən imzalanmış TRACECA nəqliyyat dəhlizidir.
Avropa-Qafaz-Asiya beynəlxalq nəqliyyat
dəhlizinin inkişafına dair 9 sent-yabr 1998 – ci
ildə Bakı şəhərində keçirilmiş tarixi konfransda
imzalanmış “Əsas Çoxtərəfli Saziş”-in çox böyük
geosiyasi və iqtisadi maraqları var. uyğun olaraq
sazişi imzalamış dövlətlər “TRACECA” AvropaQafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizi vasitəsilə dünya
təsərrüfat sisteminə səmərəli inteqrasiya etmələrinə şərait yaradır. Qeyd etmək lazımdır ki,
Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizi Avropa ilə
Asiya arasında coğrafi baxımdan tranzit körpüsü
olduğu və digər nəqliyyat dəhlizləri ilə müqayisədə iki dəfəyə qədər qısa olduğunu bir çox
aparıcı beynəlxalq təşkilatlar olan Avropa birliyi,
BMT-nin Avropa iqtisadi komissiyası və s. tərəfindən də qəbul edilir.
Avropa Birliyi 1994-cü ildən TRACECA-ya
üzv dövlətlərə kömək məqsədilə 50-dən artıq
texniki iqtisadi layihənin həyata keçirilməsini yaxından dəstəkləmişdir. Bu layihələrdən bəziləri
cədvəl 1-də göstərilmişdir.
Cədvəl 1. Avropa birliyinin dəstəyi iləhəyata keçirilmiş layihələr
Layihə
1. Nəqliyyat qanunuvericiliyi və onun
tənzimləyəcək əsaslar
2. TRACECA- ticarətə yardım
496
Đcracı
Müddəti
Büdcəsi
Qanunvericilik və ticarət əlaqələri
Scott Wilson
Kirkrpatrick
12/95-12/97 1,500,000
(NEA)
Scott Wilson
Kirkrpatrick
3/96-7/97
980,000
Ölkələr
Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan,
Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan,
Özbəkistan, Turkmənistan
Azərbaycan,Gürcüstan, Ermənistan,
Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan,
3. Beynəlxalq avtomobil nəqliyyatı və
tranzit daşımalarına yardım
Scott Wilson
Kirkrpatrick
8/98-2/2000
2,800,000
Bütün ölkələr
4. Əsas çoxtərəfli sazişin həyata keçirilməsi üçün hökümətlər arası komissiya
AXĐS
11/99-1/01
1,100,000
Bütün ölkələr
5. Mərkəzi Asiyada avtomobillərin
sərhəd keçidlərində gömrük rəsmiləşdirilməsi
Computer
Solutition
(Tractebel
Development)
7/01-7/03
2,000,000
Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan,
Tacikistan, Turkmənistan
AXĐS
2/01-1/02
1,050,000
Bütün ölkələr
11/01-11/03
2,000,000
Bütün ölkələr
12/01-12/03
2,000,000
Bütün ölkələr
2,000,000
Bütün ölkələr
2,000,000
Ukrayna, Moldova
6. Əsas çoxtərəfli sazişin həyata
keçirilməsi üçün hökümətlər arası
komissiya (ardı)
7. Sərhəd keçidlərinin harmonizasiyası
8. Tranzit tariflərinə və rüsumlarına dair
vahid siyasət
Scott Wilson
Kirkrpatrick,
NEA, Compass,
Sema
Scott Wilson
Kirkrpatrick,
Tebodin,
Corporate
Solutions,
Consulting
9. Tranzit daşımaları üçün ümumi
hüquqi baza
10. Moldova və Ukraynanın sərhədyanı
məntəqələri
Ümumi büdcə
17,430,000
Cədvəl 1-in ardı.
Đcraçı
Đcra
müddəti
Büdcə
Ölkələr
1. “Dolphin” layihəsi, karvansarayın
texniki iqtisadi əsaslandırılması
West-East GmbH
8/95-10/97
475,000
2. Avtomobil yük daşımaları (Qafqaz)
DHV Consultants
1/96-3/97
250,000
Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan,
3. Yol örtüyünün saxlanması sisteminin
tətbiqi
Kocks Consult
GmbH
(TecnEcon,
Phoenix)
3/96-12/97
2.000,000
Azərbaycan, Gürcüstan, Qazaxıstan,
Tacikistan, Özbəkistan, Qırğızıstan,
Ermənistan,
GĐBB(FTA,
West-East GmbH)
3/96-10/97
700,000
Qazaxıstan, Tacikistan, Özbəkistan,
Qırğızıstan,
5. Yollardan istifadə
FĐNNROAD
(Parkman,
Phonex)
8/97-8/99
2,500,000
Bütün ölkələr
6. Qafqazın nəqliyyat sektoru – Bakı,
Tbilisi və Đrəvan şəhərlərini birləşdirən
avtomobil yollarının yenidənqurulmasının texniki iqtisadi əsaslandırmasının
hazırlanması
KOCKS
(BCEOM,
FĐNNROAD)
10/2000-8/02
2,000,000
Gürcüstan, Azərbaycan, Ermənistan
7. Qafqazın avtomobil yollarının
yenidən qurulması
2,000,000
Gürcüstan, Ermənistan, Azərbaycan,
Ümumi büdcə
9,925,000
Avtomobil nəqliyyatı
4. Avtomobillə Yük daşımalar
Layihə
Đcracı
Müddəti
Büdcəsi
Ölkələr
1,200,000
Azərbaycan, Gürcüstan,
Dəmir yol nəqliyyatı
1. Dəmir yolu infrastrukturunun
saxlanması (Qafqaz)
TEWET
(DE Consult)
1/96-3/97
497
2. Səyyar qatarların saxlanması
3. Dəmir yolu infrastrukturunun saxlanması (Mərkəzi Asiya)
4. Qafqazdakı dəmir yollarına xidmət
üçün birgə müəssisə
5. Dəmir yol tarifləri
6. Mərkəzi Asiya dəmir yollarının və
tele-kommunikasiyalarının yenidən
qurulması
7. Gürcüstan və Azərbaycan dəmir
yolları-nın yenidənqurulması
8. Kaşkar (Çin), Bişkek və Fərqanə
vadisindəki yeni dəmir yolu xəttinin
texniki iqtisadi əsaslandırılması
9. Mərkəzi Asiya dəmir yollarında telekommunikasiya
10. Dəmir yolu ilə neft daşınması üzrə
logistik mərkəz
Ümumi büdcə
SYSTRA
(CĐE Consult,
Dan Rail
Consult AS)
DE Consult
(SYSTRA,
Austria Rail
Eng)
TEWET
(DE Consult,
GTZ)
SĐSĐE
(Calberson,
Systra-Axis)
SĐE Consult
(Systra, DEConsult,UĐC)
GĐBB
(SĐE Consult)
Lahmeyer Đnt.
SENEr Đngeneria
(SP)
Đtalferr S.p.A.
(ĐT)
3/96-7/97
700,000
Azərbaycan, Gürcüstan, Qazaxıstan,
Tacikistan, Turkmənistan,
Qırğızıstan, Özbəkistan,
Ermənistan,
3/96-3/97
1,200,000
Özbəkistan, Qırğızıstan,
Qazaxıstan, Tacikistan,
Turkmənistan
7/96-7/97
2,000,000
Azərbaycan, Gürcüstan,
Ermənistan,
7/96-2/98
1,500,000
Tacikistan, Qırğızıstan, Özbəkistan,
Qazaxıstan, Turkmənistan
Ermənistan, Gürcüstan,
Azərbaycan,
8/96-7/97
2,000,000
6/98-2/99
1,000,000
Gürcüstan, Azərbaycan,
11/0111/02
1,500,000
Qırğızıstan, Tacikistan, Özbəkistan,
1/02-1/03
1,500,000
400,000
Qırğızıstan, Tacikistan, Özbəkistan,
13,000,000
Layihə
1. Bakı limanında Dəniz
daşımaçılığına aid təlim
2. Bakı -Türkmənbaşı bərə terminalı
3. Gürcüstanın Poti və Batumi limanlarında yeni terminalların buraxılış gücünün artırılmasının texniki iqtisadi əsaslandırılması
4. Naviqasiya avadanlıqlarından
istifadəyə dair təlim
Ümumi Büdcə
Đcracı
Müddəti
Dəniz nəqliyyatı
HPTĐ
12/95(Uniconsult,
12/97
Recon S.A)
RAMBOLL
(Booz Alien&
3/96-2/98
Hamilton,
Probel)
HPTĐ (Domier
System,
8/97-8/98
Rotterdam
Maritime)
Büdcəsi
Ölkələr
1350,000
Azərbaycan
1,550,000
Azərbaycan, Turkmənistan
1,500,000
Gürcüstan
400,000
Azərbaycan, Qazaxıstan,
Turkmənistan
4,800,000
Ümumi
1. Daşınmaların təşkilinə aid təlim
2. Regional daşımaların
proqnozlaşdırma modeli
3. TRACECA – nın koordinasiya
bürosu
4. daşımaların proqnozlaşdırılması və
texniki iqtisadi əsaslandırma
5. TRACECA –nın koordinasiya
bürosu
498
Tacikistan, Qırğızıstan,
Özbəkistan,Qazaxıstan, Gürcüstan,
Azərbaycan, Ermənistan,
Turkmənistan
Özbəkistan, Qazaxıstan,
Turkmənistan Azərbaycan,
Gürcüstan, Ermənistan,
Nethconsult
(GZB,
Trademco)
12/9510/96
900,000
S Atkins
(BCEOM,
Systra)
1/96-10/97
700,000
9/96-1/00
2,550,000
Bütün ölkələr
8/99-2/01
2,000,000
Bütün ölkələr
11/01411/03
2,500,000
Bütün ölkələr
TRACTEBEL
Development
Engineering
BCEOM
(Uniconsult,
TYPSA, Port de
Marseille, NEA,
HPTĐ)
Domier
SystemConsult,
Transtec
Layihə
1. Đntermodal daşımalar
2. Đntermdal daşımaları həyata
keçirəcək didmətin təşkili və işçilərə
təlim
Đcracı
Müddəti
Đntermodal daşımalar
Büdcəsi
Ölkələr
BCEOM (DEConsult, Systra)
1/96-1/97
500,000
Qazaxıstan, Özbəkistan,
Ermənistan, Azərbaycan,
Gürcüstan, Turkmənistan
POLZUG
(AXĐS, HPTĐ)
6/98-12/99
1,600,000
Bütün ölkələr
Ümumi büdcə
2,100,000
CƏMĐ
57,705,000
Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin yaranmasının və inkişafının əsas məqsədlərindən
biridə regionda yenicə müstəqillik əldə etmiş
respublikaların nəqliyyat və komunikasıya xəttlərinin hansısa bir iri dövlətin təsiri altda düşməsinin qarşısını almaqla yanaşı, Xəzər dənizindəki və
Xəzər sahilindəki zəngin enerji daşıyıcılarının və
digər təbii ehtiyatların dünya bazarına sərbəst,
davamlı olaraq çıxışını təmin etməkdən ibarətdir.
Digər vacib bir məsələ isə TRACECA nəqliyyat
dəhlizinin keçdiyi dövlətlərin ərazisi təbii ehtiyatlarla zəngindir. Bu dövlətlərdə səmərəli hasilatı
təşkil edəcək və öz mütəxəssis potensialını itirməmiş çoxlu kadr ehtiyyatlarıda var. Tranzit potensialından səmərəli istifadə ediləcəyi təqdirdə
yaxın perspektivdə yeni iş yerlərinin açılması və
nəqliyyat dəhlizlərinin keçdiyi ərazilərdə emal və
istehsal sahələrinin inkişafına da öz müsbət təsirini göstərəcək. Misal üçün Rusiya Federasiyasının əhalisinin 70%-dən çoxu federasiyanın ərazisindən keçən beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinin
sahəsində yaşayır.
Beynəlxalq TRACECA nəqliyyat dəhlizinin
keçdiyi dövlətlərin hər hansınınsa birinin ərazisində baş verən iqtisadi və siyasi proseslərdən asılı
olmayaraq TRACECA nəqliyyat dəhlizi və onun
nəqliyyat şəbəkələri regionda uzun müddətli sabitləşdirici bir amil kimi çıxış etməklə yanaşı, regional və beynəlxalq inteqrasiya proseslərinə və
investisiya muhitinin yaxşılaşmasına öz müsbət
təsirini göstərir.
“Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin
inkişafına dair əsas çoxtərəfli saziş” imzalandıqdan sonra yüklərin beynəlxalq tranzit daşınmasında daha keyfiyyətli səviyyədə həyata keçirilməsinin normativ-hüquqi əsasları hazırlanır.
Xəzər dənizindən çıxarılan neft və neft məhsullarının təqribən 30 faizini Azərbaycanın ərazisi
ilə tranzit daşınmasında Avropa-Qafqaz-Asiya
(TRASEKA) dəhlizi əhəmiyyətli rol oynayır.
Müvafiq ölkələr bu daşımalardan əhəmiyyətli dərəcədə bilavasitə faydalanır. Đqtisadi hesablamalar
göstərir ki, ölkədən quru yollarla tranzit şəkildə
keçirilmiş hər ton ümumi yük 20-40 ABŞ dolları
səviyyəsində gəlir gətirir.
“Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin inkişafına dair əsas çoxtərəfli saziş” imzalamış Mərkəzi Asiya ölkələrinin“Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizi çərçivəsində xarici ticarət fəaliyyəti
zamanı daşınmış yüklər cədvəl 2. göstərilmişdir.
Azərbaycan Respublikasında tranzit yük və
sərnişin daşımaları: dəmir yolu, dəniz, avtomobil
və hava nəqliyyatı ilə beynəlxalq (hökümətlərarası) sazişlərə və müqavilələrə və milli qanunvericiliyə uyğun həyata keçirilir. Azərbaycanın ərazisindən keçən tranzit dəhlizinin potensialından
hələ ki, tam istifadə edilməmişdir, çünki yüklərin
və sərnişinlərin dəhliz boyu axınının inkişaf etdirilməsində bir sıra maneələr vardır. Hazırda dəhlizin nisbi üstünlüyü əsasən qonşu ölkələrlə məhdudlaşır. Azərbaycan Respublikasının ərazisindən
keçən beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinin inkişafı
tranzit strategiyasının əsas məqsədlərindən biridir.
Dəhlizlərin formalaşması və inkişafı üçün əsas
şərtlər - yüklərin və sərnişinlərin ölkə ərazisindən
maneəsiz hərəkətinə, nəqliyyat proseslərinin optimallaşdırılmasına, daşıma tariflərinin sərfəli şəkildə müəyyənləşdirilməsinə, intermodal nəqliyyat
xəttində ayrı-ayrı nəqliyyat növləri arasında qarşılıqlı əlaqələrin yaxşılaşdırılmasına, beynəlxalq
turizm və mədəni əlaqələrin inkişafına, tranzitin
milli prioritetlər siyahısına daxil edilməsinə, strateji əhəmiyyətli nəqliyyat dəhlizləri infrastrukturlarının yenidənqurulması üçün beynəlxalq qurumların maliyyə dəstəyindən istifadə edilməsinə, azad
iqtisadi zonaların və nəqliyyat-loqistik mərkəzlərinin yaradılmasına şərait yaradacaqdır.
Mərkəzi Asiyadan olan böyük yük axınlarının
yalnız bir hissəsi Avropa-Qavqaz-Asiya dəhlizi ilə
daşınır. Bu dəhlizdə müvafiq imtiyazlı şərtlərin və
şəraitin yaradılması Avropadan və Mərkəzi Asiyadan olan böyük potensial yük axınlarını cəlb edər.
Bununla belə son illər ölkənin nəqliyyat infrastrukturunun ardıcıl inkişaf etdirilməsi və tranzitin
genişləndirilməsi Azərbaycanın iqtisadi inkişafında əsas faktorlardan birinə çevrilmişdir.
499
TRACECA nəqliyyat dəhlizinin Azərbaycan
Respublikası ərazisindəki hissəsində 1998-ci Bakı
şəhərində “Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin inkişafına dair əsas çoxtərəfli saziş” imza-
landıqdan sonra baş vermiş yük daşanmasındakı
göstəricilərə aid dəyişikliklər Cədvəl 3-də verilmişdir.
Cədvəl 2. Mərkəzi Asiya dövlətlərinin inkişaf proqramına daxil olan ölkələrin bəzi göstəriciləri
Afqanıstan Azərbaycan Qazaxıstan
Avtomobil yolunun
uzunluğu
1-ci dərəcəli avtomagistrallar (km)
Avtomobil
yollarının sıxlığı
(km/100km2)
Dəmir yolunun
uzunluğu
Elektrikəşdirilmiş
dəmir yolunın
uzunluğu
Dəmir yollarının
sıxlığı
(km/100km2)
Yük daşınması
(mln.ton-km)
Avtomobil
nəqliyyatı ilə
Dəmir yolu ilə
(mln.ton-km)
Aviasiya ilə
(mln.ton-km)
Sərnişin daşınması
(mln.sərnişin - km)
Avtomobil yolu ilə
Dəmir-yolu ilə
(mln.sərnişin - km)
Aviasiya
Qeydə alınmış
nəqliyyat vasitələri
(1000 ədəd)
Nəqliyyata dövlət
investisiyası (mln.
Yerli valyuta ilə)
Nəqliyyata dövlət
investisiyası ÜDMda payı (%)
Yolların saxlanmasına çəkilən
texniki xərclər
Yolların saxlanmasına çəkilən texniki
xərclərin ÜDM-da
payı (%)
Təyyarə uçuşları
(min)
Hava nəqliyyatı ilə
daşınan
sərnişinlərin sayı
(min nəfər)
Hava daşımaları
(milyon ton-km)
ÇXR
Tacikistan Özbəkistan
34782
25021
89000
34000
49250
1765222
26000
181712
8000
134
m.y
m.y
0
52598
m.y
m.y
3
27.9
3.3
17
3.3
18.3
18.2
40.6
24.6
2944
14510
425
1815
71898
950
3993
0
1270
5800
0
0
17409
0
618
0.004
3.4
0.5
0.2
0.1
0.2
0.7
0.9
16.13
22165
259090
1479
7504
5054300
1664
28595
16.12
6241
40158
875
242
678250
32500
18900
0
7719
147672
561
7253
1551560
1086
18900
0.006
204
94
43
8
5155
8
95
136.9
12601
94806
5493
2246
1412570
2683
34971
136.6
9861
81464
5033
557
780580
1727
28949
0
654
10686
50
1039
496940
50
2065
0.325
1113
2654
410
650
126870
906
3957
304
487
1460
264
138
205317
187
240
1565.8
1693468
52900
522
20300
m.y
26.4
163700
1.4
9
1.2
0.6
1.5
m.y
0.6
1.7
500
70000
2200
298
1834
m.y
5.3
m.y
0.45
0.2
0.14
0.4
0.1
m.y
0.1
m.y
3
9
20
5
7
950
7
22
325
684
1010
205
289
86041
413
1466
5.5
67
21
5
7
6385
7
71
Mənbə: Asiya Đnkişaf Bankı.
km-kilometr; ÜDM- Ümumi Daxili Məhsul, m.y- məlumat yoxdur
Cədvəl 3-dən aydın göründüyü kimi 2005-ci
ildə “Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin
inkişafına dair əsas çoxtərəfli saziş” imzalandığı
500
Qırğızıstan Monqolustan
1998-ci illə müqayisədə ümumi yük daşınmasında
və dövriyyəsində müvafiq olaraq 2,2 və 2,4 dəfə
artım baş vermişdir.
Cədvəl 3.
Ümumi yükdaşınma həcmi (min tonla)
Đllər
Ümumi
Dəmir yolu
Dəniz
Avtomobil
1998
21160
13084
4333
3743
1999
24133
13548
4177
6407
2000
29091
15200
5779
8113
2001
32484
14769
7980
9735
2002
36120
16587
8841
10692
2003
40927
19142
10234
11551
2004
40794
19175
8623
12996
2005
46741
24685
8488
13568
Ümumi yük dövriyyəsi (mln. ton-km)
Đllər
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Ümumi
Dəmir yolu
Dəniz
Avtomobil
6009
4090
1505
414
6883
4517
1483
883
8405
5240
2098
1067
8481
4234
2956
1291
10801
6024
3343
1434
12394
7052
3793
1549
11482
6678
3137
1667
13446
8534
3162
1750
Qeyd: Azərbaycan Respublikası statistika komitəsi.
Azərbaycan Respublikasının tranzit strategiyasına üyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının
tranzit potensialından tam istifadə etmək məqsədilə ölkə ərazisindən keçən tranzit daşımalarının
qarşısında duran problemlərin həll edilməsi yolunda görülən işlərdən və “Avropa-Qafqaz-Asiya
nəqliyyat dəhlizinin inkişafına dair əsas çoxtərəfli
saziş” imzalandıqdan sonra, respublika ərazisindən keçən tranzit daşımalarının da həcmində artımlar qeydə alınmışdır. Cədvəl 4-dən də aydın
göründüyü kimi, 2005-ci ildə tranzit daşımaları
1998-ci illə müqayisədə 10668 min ton və ya
təqribən 3, 4 dəfə artmışdır.
Azərbaycan Respublikası “Avropa-QafqazAsiya nəqliyyat dəhlizi” layihəsi çərçivəsində ölkə
ərazisindən daşınmış tranzit yüklərindən 2005-ci
ildə 1998-ci illə müqayisədə 112198 min manat və
ya 2.4 dəfə artıq gəlir əldə etmişdir. Cədvəl 5-dən
də aydın görünür ki, respublika ərazisindən tranzit
daşınmada əsas artım yük daşınmasının payına
düşmüşdür.
Cədvəl 4.
Ümumi Tranzit yükdaşınma həcmi (min tonla)
Đllər
Ümumi
Dəmir yolu
Dəniz
Avtomobil
1998
4383
806
3577
-
1999
6257
2525
3732
-
2000
8572
3538
5034
-
2001
14352
7119
7233
-
2002
16387
7901
8487
-
2003
18837
9142
9695
-
2004
15244
7403
7841
-
2005
15051
7328
7723
-
2003
8284
4675
3609
-
2004
6706
3824
2882
-
2005
6680
3767
2913
-
2004
166342
97946
50114
18282
2005
191701
122379
50594
18728
Ümumi tranzit yük dövriyyəsi (mln. ton-km)
Đllər
Ümumi
Dəmir yolu
Dəniz
Avtomobil
1998
1622
348
1274
-
1999
2596
1250
1346
-
2000
3626
1857
1869
-
2001
6333
3615
2718
-
2002
7310
4086
3224
-
Cədvəl. 5
Ümumi yükdaşınmasından əldə olunan gəlir (min manat)
Đllər
Ümumi
Dəmir yolu
Dəniz
Avtomobil
1998
79503
57456
17010
5037
1999
2000
2001
2002
2003
87712
113936
131876
149943
178907
60081
73369
74503
83758
104547
18305
28801
42725
50217
57275
9325
11766
14649
15967
17085
Ümumi sərnişin daşınmasından əldə olunan gəlir, (min manat)
Đllər
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Ümumi
Dəmir yolu
Dəniz
Avtomobil
17419
446
16974
18615
802
381
17432
19313
1028
308
17978
21704
1615
313
19776
21759
1639
445
19675
22197
1782
445
19970
22527
1764
704
20059
22807
1881
685
20241
501
Digər mövcüd dəhlizlərlə müqayisədə Avropa
-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizində daşınan tranzit yüklər əsasən Qərbdən Şərqə neft avadanlığı,
Əfqanıstana humanitar yardım yükləri, Azərbaycan, Qazaxstan, Türkmənistan və Đran (neft və qaz
istehsal edən ölkələr) üçün konteynerlərlə müxtəlif mallar, Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın kiçik və
orta sahibkarları üçün maşın və texnoloji avadanlıqlar və Şərq-dən Qərbə isə Qafqazın ərazisi ilə
pambıq, soya və neft - qaz ixracından ibarətdir.
Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyasına optimal
şərait yaratmaqdan ötrü “Avropa-Qafaz-Asiya
nəqliyyat dəhlizinin inkişafına dair əsas çoxtərəfli
sazişi” imzalamış dövlətlər də nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi və inkişaf etdirmək vacibdir. Bunun üçün isə aşağıdakıların həyata keçirilməsi məqsədə uyğun olardı:
- Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin inkişafının “Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin inkişafına dair əsas çoxtərəfli sazişini” imzalamış dövlətlərin milli inkişaf strategiyasına daxil
edilməsi;
- Beynəlxalq maliyyə qurumlarından alınan güzəştli kreditlərin bir çox hissəsini Beynəlxalq və
regional tranzit daşımalarında iştirak edən magistral yolların müasir dünya standartlarına uyğun
yenidən qurulmasına yönəltmək;
- “Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin inkişafına dair əsas çoxtərəfli sazişi” imzalamış dövlətlərin müvafiq qurumları və təşkilatları arasında
“Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin” və
onun şəbəkələrinin inkişafına dair vahid siyasətin
həyata keçirilməsi üçün vahid fəaliyyət planının
hazırlanması;
- “Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizində
vahid nəqliyyat sistemini yaratmaq.
ƏDƏBĐYYAT
1.
2.
3.
4.
5.
6.
502
Azərbaycan Respublikasının statistikası - 2006.
«Nəqliyyatçı» jurnalı N5 mart 2007 Bakı.
«Nəqliyyat hüququ» jurnalı N4 2005 Bakı.
« Этапы большего пути» Зияд Самедзаде 2004 Баку.
«Azərbaycan Respublikasının nəqliyyat sektorunun inkişaf strategiyası» Azərbaycan Respublikası Nəqliyyat
Nazirliyi Bakı-2006.
«Azərbaycan Respublikasının tranzit strategiyası»
TRACECA daimi katibliyi. Bakı-2005.
TRASEKA PROQRAMI VƏ ONUN ĐQTĐSADĐ ƏHƏMĐYYƏTĐ
Bənövşə Bəhram qızı MANAFOVA
AzDĐU-nun II kurs magistri,
Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti,
“Beynəlxalq Đqtisadi Münasibətlər” kafedrası
Bakı / AZƏRBAYCAN
[email protected]
XÜLASƏ
Məqalə AĐ-nın həyata keçirdiyi “Avropa-Qafqaz_Asiya Transnəqliyyat dəhlizi” (TRASEKA) proqramina və onun işturakçı
dövlətlərin iqtisadi inkişafına təsirinə həsr edilmişdir. Burada TRASEKA proqramının yaranma səbəbləri və iştirakçı ölkələrin
nəqliyyat-kommunikasiya sisteminin inkişafında onun rolu göstərilmiş; proqramın bir hissəsi olan BĐY layihəsinin iqtisadi
səmərəliliyi təhlil edilmiş; TRASEKA proqramının Azırbaycanın Avropa bazarına çıxışının təmin olunmasında yeri və rolu,
TRASEKA proqramının reallaşmasında yaranan problemlər və gələcək perspektivlər tədqiq edilmişdir.
TRASEKA PROGRAMM AND IT’S ECONOMIC IMPORTANCE
RESUME
Article was dedicated to the programm TRASEKA which realised by EC and it’s economic significants in the participant
countries. Here the reason of foundation of the TRASEKA and role of this programm in the development traffic-communication
sistem of the participant states was pointed; the economic advantages of the Silk Way project which is the part of the programm
was analysed; the role of TRASEKA in the integration prosses of Azerbaijan to the Europion market, the problems in the
realization of this program and future perspectives was investigated.
Qafqaz regionu dunyada strateji, geoiqtisadi,
geosiyasi movqeyinə görə əhəmiyyətli rola malikdir. Bu region Qərblə Şərq, Cənubla Şimal arasında körpü rolunu oynayır. Lakin bununla belə
regionda mövcud olan tenik, separatçı münaqişə
ocaqları həm region dövlətləri, həm də regionla
əlaqədə olan dünya ölkələri üçün ciddi təhlükə yaradır, davamlı sülhə, milli təhlükəsizliyə, xalqlar
və dövlətlər arasında sosial-iqtisadi və mədəni inteqrasiyaya maneçilik törədir. Bütün bu problemləri həll etmək üçün bu regionda yerləşən ölkələrin
öz aralarında eləcə də dünya ölkələri ilə qarşılıqlı
əməkdaşlığı məqsədəuyğundur
Hal-hazırda reallaşmaqda olan bir sıra beynəlxalq layihələr region ölkələri ilə Şərq və Qərb
ölkələri arasında əməkdaşlığa, böyük gələcəyi
olan perspektivlərlə hesablanmışdır. Belə ki, böyük Đpək Yolunun bərpası, Avropa-Qafqaz-Asiya
nəqliyyat dəhlizinin – TRASEKA proqramının həyata keçirilməsi, Xəzərin enerji ehtiyyatlarından
birgə istifadəyə dair “Əsrin müqaviləsi (24
sentyabr 1994) ünvanı almış neft kontraktlarının
“Bakı-Tbilisi-Ceyhan” əsas ixrac neft kəməri,
“Bakı-Tbilisi-Ərzurum” qaz kəməri layihələrinin
əsas məqsədi Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın
milli tıhlükısizliyinin qorunması və regionda sülhün, sabitliyin möhkəmlənməsinə nail olmaq və
iqtisadi inteqrasiya proseslərində daha fəal iştirak
etməkdən ibarətdir.
Azərbaycan Respublikasının dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası ölkənin iqtisadi inkişafında
həlledici rol oynayır. Bu istiqamətdə atılmış ilk
addım 1993-cü ilin mayında Brüsseldə Avropa
Đttifaqı ilə Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrinin nəqliyyat nazirləri arasında keçirilmiş göruş idi. Bu görüşdə Avropa-Asiya nəqliyyat dəhlizinin yaradılması üçün TRASEKA proqramının
təklif edildi. Qeyd etmək lazımdır ki, TRASEKA
proqramında 35 ölkənin iştirak etməsi iştirakçı ölkələrin inteqrasiya proseslərində böyük əhəmiyyət
kəsb edir. Bu proqramın keçid dövrü şəraitində
respublika üçün əhəmiyyətini göstərməklə, qeyd
etməkdır ki, resbublikaya göstərilən bütün texniki
yardımların və köməyin əsas hissəsi TASĐS xətti
ilə həyata keşirilir və bu proqram AĐ-nin Şərqi
Avropa, Qafqaz və Orta Asiya ölkələri ilə iqtisadi
və siyasi əlaqələrinin ardıcıl inkişaf etdirilmısi
üçün təmənnasız maliyyələşdirmə yolu ilə
reallaşdırılır.
TRASEKA proqramı üzv ölkələrin siyasi və
iqtisadi müstəqilliyini onların Avropa və dünya
bazarlarına alternativ nəqliyyat marşrutları vasitəsilə çıxmaq imkanlarını genişləndirmək yolu ilə
dəstəkləyir. Bu proqram regional əməkdaşlığın genişlənməsinə kömək edir, beynəlxalq maliyyə qurumlarının və özəl sərmayədarların yardımını təşiq
edir. TRASEKA poqramının əsas məqsədi müasir
nəqliyyat sistemi, infrastrukturlar və daşınma sistemləri yaradılmasıdan, bu sistemləri Transavropa
503
şəbəkələri ilə birləşdirməkdən ibarədir. Bu proqram AĐ komissiyasının fəal köməyi sayəsində üzv
ölkələrdə kommunikasiya obyektlərinin modernləşdirilməsini və tikintisini, müvafiq qanunvericilik aktlarının hazırlanmasını, gömrük və tarif siyasətlərinin təkmilləşdirilməsini, kadrlarin hazırlanmasını nəzərdə tutur.
TRASEKA-nın qəbul edilməsindən keçən
dövr ərzində sadaladığımız istiqamətlərdə bir sıra
işlər görülmüş və proqram AĐ-nin ən müvəffəqiyyətli proqramlarından birinə çevrilmişdir. Bu
müvəffəqiyyət həyata keçirilən konkret investisiya
və texniki yardım layihələrində üz əksini tapır.
Hazırda bu proqramın çərçivəsində 20-dən artıq
layihə həyata keçirilir. Bunlara kadrların təlimi,
nəqliyyat qanunvericiliyin hazırlanması, avtomobil yollarının yaxşılaşdırılması, regional hırıkıtin
proqnozlaşdırılması, multimodal nəqliyyat sistemləri və s. aiddir.
Belə ki, TRASEKA nəqliyyat dəhlizi üzrə yük
axınının artırılması üçün son illər ərzində nəqliyyat sektorunun texniki təchizatının yaxşılaşdırılması sahəsində bir sıra tədbirlər görülmüş, avtomobil magistrallarının, dəmir yolu xətlərinin və
körpülərin bərpası və tikintisi, dəmir yolu nəqliyyatı vasitələrinin, gəmilərin, bərələrin, liman qurğularının təmiri üzrə müəyyən işlər görülmüşdür.
Bakı şəhərində ildə 10 milyon ton neft məhsullarının boşaldıb yüklənməsinə imkan verən neft
boşaltma limanı istifadəyə verilmişdir. Yaxın zamanda Bakı Beynəlxalq Ticarət Limanının bərə
terminalında yenidən qurma işləri başlanacaqdır.
TRASEKA Proqramının bu layihələrin həyata
keçirilməsi məqsədilə Azərbaycan Respublikasının dövlət strukturları üçün müxtəlif maliyyə
institutlarından (Avropa Yenidənqurma və Đnkişaf
Bankı, Küveyt Đqtisadi Đnkişaf Fondu, Đslam Đnkişaf Bankı, Dünya Bankı və s.) 255 milyon ABŞ
dolları həcmində kreditlər alınmışdır.
Azərbaycan Respublikasının Xarici Đşlər Nazirliyi TRASEKA Proqramının məqsədlərinin
reallaşdırılmasını yaxından izləyir və bu prosesdə
fəal iştirak etməkdədir. XĐN-in bu sahədə fəaliyyəti iki istiqamətdə həyata keçirilir:
- Əsas Çoxtərəfli Sazişin Depozitoru funksiyalarını yerinə yetirərək Xarici Đşlər Nazirliyi ÜzvDövlətlərlə Sazişin işi ilə bağlı yazışma aparır,
iştirakçıları Sazişə aidiyyatı olan sənədlər, məlumatlar və bildirişlər haqqında xəbərdar edir;
- Azərbaycan Respublikasının Diplomatik Xidmət haqqında Qanununa uyğun olaraq, ölkəmizi
digər dövlətlərlə və beynəlxalq təşkilatlarla münasibətlərdə təmsil etmə funksiyasını həyata keçirən
Xarici Đşlər Nazirliyi tərəfindən TRASEKA Proqramının inkişaf etdirilməsi ilə bağlı məsələlər
504
xarici siyasətin prioritet istiqamətlərindən biri
kimi əsas tutulur, aparılan görüşlər və danışıqlar
zamanı, ikitərəfli əlaqələr səviyyəsində və beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində TRASEKA-nın maraqlarının müdafiə edilməsi istiqamətində iş aparılır, Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin
fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş təkliflər
irəli sürülür.
Azərbaycan Respublikasında və Əsas Çoxtərəfli Sazişin başqa Üzv-Dövlətlərində TRASEKA
nəqliyyat dəhlizinin cəlbediciliyinin artırılması
istiqamətində son illər ərzində görülən işlərin
nəticəsində gözə çarpan nailiyyətlər əldə edilmiş,
marşrut üzrə yük daşımalarının həcmi xeyli artmışdır.
TRASEKA proqraminin səmərəliliyinin artırılmasında Azərbaycan, gürcüstan, Türkmənistan
və Özbəkistan arasında tranzit daşımalarinin tənzimlənməsi haqqında 1996-cı ilin may ayında imzalanmış Sərəxs sazişi mühüm rol oynayır. Bu
sazişin nəticəsində həm Transqafqaz dəhlizi vasitəsilə Avropa və Asiya arasında mal mübadiləsinin həcmi əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır.
TASĐS proqramı çərçivəsində hazırlanan layihələr əsasən struktur islahatlarına, dövlət idarəetmə sistemimim təkmilləşdirilməsinə, kiçik və
orta sahibkarlığın kreditləşdirilməsinə, infrastrukturun inkişafına və idarəetmənin yaxşılaşdırılmasına, telekommunikasiya sahələrinə, kənd təsərrüfatının kreditləşdirilməsinə yönəldilmişdir. Göstərilən istiqamətdə keçid dövrü ərzində respublikaya
100 mln. avro məbləğindən çox vəsait ayrılmışdır.
Azərbaycanın TASĐS proqramı vasitəsilə həyata keçirdiyi ən mühüm və əhəmiyyətli layihə
yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi TRASEKA (Böyük
Đpək Yolu bərpası) lahihəsidir. Hazırda bərpa
edilməkdə olan Böyük Đpək Yolu Londondan
başlamı, Paris, Roma, Đstanbul, Tbilisi, Bakı,
Aşqabad, Daşkənd, Alma-Ata, Pekindən keçib
Tokioda başa çatmalıdır. 34-dən çox dövlətin
ərazisindən keçməklə Avropa və Asiyanı birləşdirən BĐY-nın iqtisadi, siyasi və sosial baxımdan
əhəmiyyətlidir. Qafqazın həm Asiya, həm də
Avropa ölkələri ilə iqtisadi və mədəni əməkdaşlığının artmasında TRASEKA proqramının əhəmiyyəti böyükdür. Dənizə çıxışı olmayan ölkələrə
doğru və bu ölkələrdən yeni nəqliyyat marşrutları,
xüsusən neft və qaz üçün, habelə digər növ xammal və hazır məhsullar üçün marşrutlar nəqliyyat
və ticarətin mövcud olan kanallarına çox dəyərli
alternativ olacaqdır. Bundan başqa bu layihə nəqliyyat sistemləri ilı yanaşı nəqliyyata xidmət edən
infrastruktur sahələrinin də inkişaf etdirilməsi
nəzərdə tutur.
TRASEKA proqramının inkişafında 1998-ci il
sentyabrın 7-8-də Bakıda tarixi Đpək Yolunun
bərpası üzrə keçirilən beynəlxalq konfransın böyük rolu olmuşdur. Konfransda 32 dövlət və 15
beynəlxalq təşkilatın nümayəndəliyi iştirak etmişdir. Konfransda “Avropa-Qafqaz-Asiya dəhlizinin
inkişaf etdirilməsi üzrə beynəlxalq nəqliyyat
haqqında çotərəfli əsas saziş”, beynəlxalq avtomobil nəqliyyatı, beynəlxalq dəmir yolu nəqliyyatı, beynəlxalq ticarət gəmiçiliyi, gömük proseduru və sənədlərin işlənməsi üzrə sazişə texniki
əlavələr və “Bakı bəyannaməsi” qəbul edilmişdir.
Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Qazaxıstan,
Qırğızıstan, Özbəkistan, Tacikistan, Ukrayna,
Moldova, Bolqarıstan, Rumıniya və Türkiyə) tərəfindən imzalanmış “Əsas Sazişin” məqsədi aşağıdakılardır: Avropa, Qafqaz, Asiya, Qara dəniz və
Xəzər bölgələrində iqtisadi iqtisadi münasibətlərin, ticarət və nəqliyyatın inkişaf etdirilməsi; beynəlxalq avtomobil, hava, su və dəmir yol nəqliyyatına çıxışa kömək edliməsi; yük və sərnişin
daşımalarına, karbohidrogen məhsullarının nəqlinə yardım edilməsi; hərəkətin təhlükəsizliyinin,
yüklərin bütövlüyünün və ətaf mühitin mühafizəsinin təmin edilməsi; nəqliyyat qanunvericiliklərinin uyğunlaşdırılması; nəqliyyat növləri arasında
rəqabət üçün şərait yaradılması və s.
Bu proqrama iştirakçı dövlətlərin marağının
artmasına təsir edən səbəblər kimi aşağıdakılar
göstərilə bilər:
Birincisi, dünya ölkələrində istehsalınhəcmi
ildən-ilə artır, təbii sərvətlərin dövriyyəyə cəlb
edilməsi getdikcə sürətlənir və nəticədə yükdaşımalara və nəqliyyat vasitələrinə tələbat güclənir.
Bu da hər bir dövlət üçün daha yaxın və ucuz başa
gələn yol tələbedir.
Daha bir səbəb odur ki, BĐY-nun bərpası 1000
km məsafəyə, böyük vaxta, böyük həcmdə daşınma xərclərinə qənaət edəcəkdir. Bu yolun bərpası
Çindən Avropaya yüklərin daşınmasında 8000
km, Yaponiyada 10000 km-ə qədər yolu qısaltmaşa imkan verir.
Nəhayət, TRASEKA proqramının iştirakçısı
olan bütün dövlətlərin infrastrukturu inkişaf edəcək, dünya standartlarına uyğunlaşdırılacaq, əhalinin madii həyat səviyyəsi yüksələcək, qarçılıqlı
ticarət-iqtisadi əlaqələr möhkəmləncək, işçi qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyası artacaq və elmimədəni əlaqələri yaxşılaşacaqdır.
Layihənin iqtisadi səmərəliliyi şübhəsizdir,
necə ki, onu 1000 km. qısaltmağa imkan verir, uyğun olaraq təchizat müddəti də qısalır, dövriyyə
vəsaitlərinin dövriyyəsi yüksəlir. AĐ mütəxəssislərinin fikrincə BĐY-nun yenidən bərpası yüklərin
2 dəfə tez və 30% ucuz daşınmasına imkan verəcək.
BĐY özü kimi böyük vəsait tələb edir. Đlkin
hesablamalara görə BĐY işə salınmasına 50 mlrd.
ABŞ dolları xərclənməlidir. Bu vəsaitin cüzi bir
hissəsini, yəni 250 mln ABŞ dollarını AĐ Qafqazın
və Mərkəzi Asiyanın nəqliyyat sistemi üçün ayrılıb. Qalan vəsait iştirakçı dövlətlərin öz üzərinə
düşür. BĐY –nun 30%-i öz ərazisindən keçən Çin
üçün 10 mlrd-a qədər, Azərbaycan və Gürcüstan
üçün ayrılıqda 1 mlrd ABŞ dolları qədər vəsait
sərf olunmalıdır. Azərbaycanda nəqliyyatın Avropa standartlarına cavab verməsi üçün dəmir yol
nəqliyyatına təqribən 250 mln, dəniz nəqliyyatına
80 mln avtomobil nəqliyyatına 110 mln və ümumiyyətlə yol təsərrüfatına 470 mln ABŞ dolları
vəsait tələb olunur. Digər dövlətlər üçün də böyük
məbləğdə vəsait lazım gələcəkdir. Keçid iqtisadiyyatlı dövlətlər üçün bu vəsaitin tapılması böyük
çətinliklər yaradır. Belə iqtisadi və digər strateji
səbəblər BĐY-nun bərpası sahəsində qarşıda duran
ən böyük problemlər hesab edilir.
TRASEKA Avropa ilə Asiya arasında ikitərəfli ticarət əlaqələrinə yol açacaq. Böyük həcmli
sənaye istehsalı gücünə malik Avropa mövcud
istehsal gücünü davam etdirə bilmək üçün bir yandan enerji və xammala ehtiyacı olarkən, digər yandan istehsal etdiyi malları satacağı yeni bazarlar
axtarır.
Öz daxili bazar tələbatlarından xeyli artıq olacaq bu istehsal üçün seçilə biləcək ən böyük bazar
başda Çin olmaqla Asiya ölkələridir. Çinə qədər
uzanan Asiya ölkələri xammal baxımından, Orta
Asiya və Qafqaz ölkələri enerji baxımından zəngindir. Beləliklə, nəticə olaraq, Şərqdəki xammal
və enerji mənbələri Qərbə, Avropanın tələbatından
artıq olan istehsal məhsullarının isə Asiya ölkələrinə daşınılması düşünülür. Orta Asiya və Qafqazdakı neft və təbii qazın dünya bazarlarına Türkiyə üzərindən daşınılması məqsədəuyçun hesab
olunur. Bu istiqamətdə əsas addımlardan biri
Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri layihəsinin
işə salınmasıdır. Bu boru xətti ilə Xəzər hövzəsi
ölkələrində hasil olunan neftin Ceyhana, buradan
da dünya bazarlarına çatdırılması məqsəd kimi
qoyulmuşdur. BĐY respublikamizin neft strategiyasının həyata keçirilməsində mühüm rol oynayır.
Azərbaycan dünyanın 15 ölkəsinin 33 nüfuzlu neft
şirkəti ilə karbohidrogen ehtiyatlarının kəşfiyyatı,
hasil edilməsi və nəqli üzrə 21 beynəlxalq neft
müqaviləsi imzalanmışdır. Hasil ediləcək neft və
qaz məhz BĐY çərçivəsində olan boru kəmərləri
ilə dünya bazarlarına çıxarılacaq. BĐY-nun geoiqtisadi perspektivləri və onun həyata keçirilməsi
istiqamətində Azərbaycanın tutduğu mövqe BakıTbilisi-Ceyhan əsas ixrac boru kəmərinin (uzunluğu 1730 km, illik öturmə qabiliyyəti 40-45 mln
t. Neft, layihənin qiyməti 3,7 mlrd. dollar) qəbulu
505
və həyata keçirilməsi ilə dəqiqləşdi. Əslində BakıTbilisi-Ceyhan BĐY layihəsinin mühüm tərkib
hissəsidir.
TRASEKA proqramının başlıca stateji məqsədləri aşağıdakılardır: Asiya-Avropa arasında alternativ nəqliyyat dəhlizləri vasitəsilə Orta Asiya
və Cənubi Qafqaz dövlətlərinin Qərb bazarlarına
çıxışını təmin etmək və bu yolla onlarən iqtisadi,
siyasi, mədəni inkişafəna dəstək vermək; müstəqil
Cənubi Qafqaz və Orta Asiya dövlətləri arasında
regional əməkdaşlığa təkan vermək; beynəlxalq
maliyyə qurumlarını həmin müstəqil dövlətlərə
maliyyə yardımına cəlb etmək; Avropa-QafqazAsiya nəqliyyat dəhlizini Transavropa nəqliyyat
şəbəkəsi ilə birləşdirmək və s.
Azərbaycan coğrafi mövqeyi onun tarixən
Avropa və Asiya ölkələri arasında nəqliyyat dəhlizi olmasına şərait yaratmışdır və bu baxımdan
Azərbaycanı TRASEKA layihəsindən çox böyük
mənfəətlər gözləyir ki, onları da aşağıdakı kimi
qruplaşdırmaq olar:
Đqtisadi mənfəətlər – Đpək Yolunun keçdiyi
ölkələr üzrə mal və xidmətlər dövriyyəsinin artımı
nəticəsində ümumi yükdaşımaların həcminin artması, nəqliyyat və kommunikasiya şəbəkəsinin
əlaqəli şəkildə güclü inkişafı və s.;
Sosial mənfəətlər – işsizlik probleminin qismən həlli, informasiya mübadiləsinin güclənməsi,
əhalinin pul gəlirlərinin artması və s.;
Siyasi mənfəətlər – Azərbaycanın dünyanın iri
ölkələrinin diqqət mərkəzində olması, Azərbaycan
gerçəkliyinin dünya ictimaiyyətinə çatdırılmasında
birbaşa fəaliyyət, layihənin çoxlu sayda ölkələrin
əməkdaşlığa cəlb etməsi nəticəsində sağlam beynəlxalq iqlimin bərqərar olması, lahihə iştirakçıları
arasında mənafe birliyinə nail olunması, təhlükəsizliyin və siyasi sabitliyin təmin olunması və s.
TRASEKA-nın iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsində şübhəsiz ki, bu layihə çərçivəsində
yükdaşımaların həcminin artırılması ciddi əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, Avropa-Qafqaz-Asiya
nəqliyyat dəhlizi üzrə yükdaşımaların həcmi 1996cı ildə 650 min tondan, 1999-cu illərdə müvafiq
olaraq 24 mln tona, 2001-ci ildə 32 mln tona,
2003-cü ildə isə 40 mln tona, 2005-ci ildə 46 mln
tona qədər artmışdır. 1999-cu ildə yükdaşımalardan əldə olunan gəlir 87,7 mln man, 2002-ci
ildə149 mln man, 2005-ci ildə 191 mln man
olmuşdur. Eyni zamanda bu dövrdə Bolqarıstan,
Rumıniya, Polşa, Moldova, Monqolustan və Turkiyə proqramın üzvü olmuşlar, bundan əlavə Çin,
Cənubi Koreya və Avropanın 25 ölkəsi bu proqrama xüsusi maraq göstərmişlər.
Avropa Komissiyası 2006-cı ildə AvropaQafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin inkişafı üzrə
506
TRASEKA layihələrinin icrası üçün 13,5 mln.
avro ayrılması haqda qərar qəbul edib. AB tərəfindən planlaşdırılan subsidiyanın (maddi yardım)
həcmi 6 mln. avro təşkil edib. TRASEKA Hökumətlərarası Komissiyanın Daimi Katibliyinin
Kiyevdə keçirilən ikigünlük iclasında prioritet
proqramların təsdiqi diqqət mərkəzində olmuşdur.
TRASEKA-ya üzv ölkələr öz regional layihələrini
təqdim etmişlər. Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Moldova, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan,
Özbəkistan, Ukrayna, Rumıniya və Türkiyədən 58
layihə təqdim olunub. Đclas iştirakçıları ekspertlər
səviyyəsində və Avropa Komissiyasının köməkliyi ilə hazırlanmış 2015-ci il müddətinədək
“TRASEKA”nın Đnkişaf Strategiyası layihəsini
müzakirə edərək razılaşdırırmişlar. Qeyd etmək
lazımdır ki, bu proqramın çərçivəsində artıq 100
mln. avrodan çox dəyəri olan 13 investisiya və 33
texniki layihə həyata keçirilib.
Bütün bunlarla qeyd etmək vacibdir ki,
TRASEKA layihəsi çərçivəsində yükdaçımaların
səviyyəsi hələ lazım olduğu səviyyədən xeyli
aşağıdır. Bunun həm obyektiv, həm də subyektiv
səbəbləri vardır ki, bunlar arasında da ən mühümü
TRASEKA layihəsinin Şimal-Cənub nəqliyyat
dəhlizinin (Çimali Avropa – Rusiya – Đran – Đran
körfəzi – Cənubi Asiya) əsas rəqibi kimi çixiş etməsidir.
TRASEKA layihəsindən kənarda qalan Rusiya və Đran bu layihəyə alternativ olan yeni
nəqliyyat dəhlizinin yaradılması üzərində işləmiş
və artıq 2000-ci ilin avqustunda Sankt-Peterburqda Rusiya, Hindistan və Đran Cənubi Asiya və Đran
körfəzi ölkələrini Avropa ölkələri ilə birləşdirəcək Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizinin yaradılması
haqqında müqavilə imzalanmışdır.
Maraqlıdır ki, ilkin olaraq Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizinin ancaq Xəzərin Şərq hissəsi, yəni
Qazaxıstan və Turkmənistan ərazisi vasitəsilə və
həmçinin Xəzər dənizinin özü ilə keçirilməsi nəzərdə tutulurdu. Azərbaycanın quru ərazisindən və
ümumiyyətlə, respublikamızın bu layihədə iştirakından söhbət getmirdi ki, bunun da yeganə səbəbi
siyasi amillər, Rusiya və Đranın Azərbaycana qarşı
yeritdiyi geosiyasi və iqtisadi iddialarla izah oluna
bilərdi. Lakin 2001-ci ildən etibarən bu ölkələr
arasında siyasi münasibətlərdə müşahidə edilən
yaxınlaşmalar həmin məsələyə də öz müsbət təsirini göstərdi. Belə ki, hazırda Şimal-Cənub dəhlizinin genişləndirilməsi üçün məqsədəuyğun
istiqamətlərdən biri də Rusiya-Azərbaycan-Đran
dəmir yolu marşrutunun inkişaf etdirilməsidir.
Qeyd edək ki, bu 3 ölkənin dəmir yolu xətlərinin
birləşdirilməsi üçün Astara-Rəşt dəmir yolu xəttinin çəkilməsi zəruridir.
TRASEKA proqramının həyata keçirilməsinə
digər problemlər də buna mane olur. Məsələn,
Türkmənistanla Azərbaycanın arasında Xəzərin
statusunun müəyyən edilməsi üzrə fikir ayrılıqları
mövcuddur. Buna görə də Türkmənistanın neft
ixracının əsas həcmləri Qərbə əsasən Iranın Məşhəd və Ənzəli limanlarından, yəni TRASEKA-dan
yan ötməklə aparılır. Bundan başqa, TRASEKA
üzvlərinin nəqliyyat-kommunikasiya sisteminin
zəif inkişafı, nəqliyyat, gömrük, vergi və s. qanunvericilikdə əhəmiyyətli fərqlərin mövcud olması,
nəqliyyat infrastrukturunun qeyri-təkmil olması da
bu layihənin həyata keçirilməsinə maneçilik törədir.
Deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki,
TRASEKA layihəsinin əhəmiyyəti kifayət qədər
böyükdür. Respublikamızın əsas strateji məqsədləri regional iqtisadi əməkdaşlığı milli mınafeyimiz baxımından inkişaf etdirilməklədünya iqtisadiyyatəna inteqrasiya etmək və BĐM-in nüfuzlu
subyektlərindən birinə çevrilməkdir. BĐY-in bərpası layihəsi bu məqsədlərin reallaşdırılması üçün
geniş imkanlar açır.
Beləliklə, Azərbaycanın geoiqtisadi mövqeyi
ona həm Şərq Qərb, həm də Şimal Cənub əlaqələrində körpü əhəmiyyətli ölkələrdən biri kimi
çıxış etməyə imkan verir ki, bu da öz növbəsində
respublikanın beynəlxalq əmək bölgüsündə və
dünya təsərrüfat əlaqələri sistemində iştirakını
əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirməyə imkan verəcəkdir.
ƏDƏBĐYYAT SĐYAHISI
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Гаджиев Ш.Г. Азербайджан на пути к мировому
сообществу. Киев 2000.
Allahverdiyev S. Nəqliyyat müqavilələri. Bakı 2005.
Quliyev R. Böyük transformasiya: Azərbaycan təşəbbüsləri. Bakı 2002.
Авчинкин Д.В. Международные перевозки. Минск
1999.
Ветрянский В.В. Договор перевозки. Москва 2001.
Фомичев В.И. Международная торговля. Москва
2001.
www.geocities.com, www.azerbaijan.az,
www.aliyevheritage.org
507
TURİZMİN REGİON ÖLKƏLƏRİNİN
İQTİSADİ İNKİŞAFINA TƏSİRİ
AZƏRBAYCANDA TURĐZMĐN PROBLEMLƏRĐ VƏ
ĐNKĐŞAF PERSPEKTĐVLƏRĐ
Cəfər CƏFƏROV
Azərbaycan Turizm Đnstitutunun rektoru
Bakı / AZƏRBAYCAN
XÜLASƏ
1. Turizm müasir dövrdə bütün dünya ölkələrinin iqtisadiyyatında ən mühüm sahələrdən birini təşkil edir. Son onilliklər ərzində
bu sahə daha da yüksəlmiş və günbəgün genişlənir. Xüsusən, dünya sosializm sistemi iflasa uğradıqdan sonra keçmiş sosialist
ölkələrində, o cümlədən Sovetlər Đttifaqından qopub ayrılmış dövlətlərdə turizm sahəsinin inkişaf etdirilməsinin vacibliyi ön
planda dayanır. Azərbaycan həmin ölkələrdən biridir və burada da turizm sənayesinə diqqətin ayrılması, onun inkişaf strategiyasının işlənib hazırlanması, qanunverici bazasının yaradılması, bu sahə üçün mütəxəssislərin hazırlanması qarşıda duran
problemlərdir.
Azərbaycan Respublikasında bu məsələ həm dövlət, həm də ölkə ictimaiyyəti tərəfindən başa düşülür. Turizm sahəsi üzrə
dövlət və kommersiya strukturlarının yaradılması, qanunverici sənədlərin qəbul edilməsi, beynəlxalq turizm əlaqələrinin
yaradılması istiqamətində atılan addımlar bunu əyani şəkildə sübut edir. Uğurlu addımlardan biri də müasir standartlara cavab
verən turizm mütəxəssislərinin hazırlanması işinin genişləndirilməsi, o cümlədən Azərbaycan Turizm Đnstitutunun yaradılmasıdır.
2. Azərbaycanda turizm sənayesinin müasir tələblər səviyyəsində inkişafını təmin etmək üçün bu vaxta qədər görülən işləri
qeyd etməklə yanaşı, göstərmək vacibdir ki, bu yalnız həmin işlərin başlanğıcıdır. Onları uğurla davam etdirmək, qarşıya çıxan
maneələri dəf etmək, dünya turizm bazarında ölkənin rəqabət qabiliyyətini təmin etmək üçün məsələyə kompleks halda sistemli
şəkildə yanaşmaqla mükəmməl strateji planın hazırlanmasına və ardıcıl olaraq həyata keçirilməsinə ehtiyac vardır. Nəzərə almaq
lazımdır ki, Azərbaycan böyük turizm imkanlarına malikdir, lakin bugün onun çox cüzi hissəsindən istifadə olunur. Buna görə də
Azərbaycanın hakimiyyət orqanları, turizm şirkətləri, habelə turizm problemlərini tədqiq edən respublika elmi ictimaiyyəti
qarşısında böyük vəzifələr durur.
3. Ölkə turizminin inkişafının vacib şərtlərindən biri onun hazırkı vəziyyətinin dərindən araşdırılması, problemlərin səbəblərinin aşkarlanaraq onların aradan qaldırılma yollarının müəyyənləşdirilməsidir.
4. Ölkə turizminin qanunverici bazasının sistemləşdirilməsi və onda olan boşluqların aradan qaldırılması turizmin inkişafının
həyati məsələsidir. Qanunverici baza turizmin ümumi inkişaf strategiyasından çıxış etməlidir. Elmi cəhətdən əsaslandırılmış vahid
strategiya olmadan qanunverici aktlardakı dağınıqlıq labüddür. Bu zaman ən xırda detallar belə nəzərə alınmalı, dünya turizm
bazarındakı rəqabət mübarizəsinin səviyyəsi dərk edilməlidir.
THE PROBLEMS AND DEVELOPMENT PERSPECTIVES OF THE TOURISM INDUSTRY IN AZERBAIJAN
SUMMARY
1. Nowadays tourism is one of the most important fields in the worldwide economy. During the last decades this field has been
improved more and is expanding day by day. The importance of the tourism development is in prior place especially, after the
break-up of the World’s Socialism System in former socialist countries, at the same time in countries separated from the Soviet
Union. Azerbaijan is among these countries and the existing problems in this country are to pay attention to the tourism industry,
to work out its development strategy, to establish its legislative basis and to prepare specialists for this field.
This matter is realized both by the state and the community in the Azerbaijan Republic. The steps taken for the establishment
of the state and commercial structures, adoption of the legislative documents, establishment of the international relations in the
field of tourism prove it. One of the successful steps is the expanding of the preparation of adequate tourism specialists. The
establishment of the Azerbaijan Tourism Institute is one of these steps.
2. Besides indicating the undertaken work to provide the development of the tourism industry at the adequate level in
Azerbaijan it’s necessary to mention that it is just the beginning. There is a need for the preparation and consecutive realization of
perfect strategical plan by complex approach to the matter to continue these issues successfully, remove the obstacles and to
provide rivalry ability of the world tourism market. It should be taken into account that, Azerbaijan has great tourism resources
but only few of them are used. That’s why the Azerbaijan Governmental Bodies, tourism agencies and scientific community
researching tourism problems have important duties.
3. One of the key issues of state tourism development is in-depth investigating of its current circumstance, finding out the
reasons of the problems and defining the ways of their elimination.
4. Systematizing of the legislative basis of the state tourism and eliminating of its gaps are vital issues of the tourism
development. Legislative base should act according to the general improvement strategy. Disorder in legislative acts is inevitable
without scientifically based common strategy. In this case even the least details should be taken into consideration and the level of
the rivalry fray in the world tourism market are to be realized.
Turizm müasir dövrdə bütün dünya ölkələrinin iqtisadiyyatında ən mühüm sahələrdən birini
təşkil edir. Son onilliklər ərzində bu sahə daha da
yüksəlmiş və günbəgün genişlənir. Xüsusən, dün510
ya sosializm sistemi iflasa uğradıqdan sonra keçmiş sosialist ölkələrində, o cümlədən Sovetlər Đttifaqından qopub ayrılmış dövlətlərdə turizm sahəsinin inkişaf etdirilməsinin vacibliyi ön planda
dayanır. Azərbaycan həmin ölkələrdən biridir və
burada da turizm sənayesinə diqqətin artırılması,
onun inkişaf strategiyasının işlənib hazırlanması,
qanunverici bazasının yaradılması, bu sahə üçün
mütəxəssislərin hazırlanması qarşıda duran problemlərdir.
Azərbaycan Respublikasında bu məsələ həm
dövlət, həm də ictimaiyyət tərəfindən başa düşülür. Turizm sahəsi üzrə dövlət və kommersiya
strukturlarının yaradılması, qanunverici sənədlərin
qəbul edilməsi, beynəlxalq turizm əlaqələrinin yaradılması istiqamətində atılan addımlar bunu əyani
şəkildə sübut edir. Uğurlu addımlardan biri də
müasir standartlara cavab verən turizm mütəxəssislərinin hazırlanması işinin genişləndirilməsi, o
cümlədən Azərbaycan Turizm Đnstitutunun yaradılmasıdır.
Azərbaycanda turizm sənayesinin müasir tələblər səviyyəsində inkişafını təmin etmək üçün
bu vaxta qədər görülən işləri qeyd etməklə yanaşı,
göstərmək vacibdir ki, bu yalnız həmin işlərin başlanğıcıdır. Onları uğurla davam etdirmək, qarşıya
çıxan maneələri dəf etmək, dünya turizm bazarında ölkənin rəqabət qabiliyyətini təmin etmək üçün
məsələyə sistemli şəkildə yanaşmaqla mükəmməl
strateji planın hazırlanmasına və ardıcıl olaraq həyata keçirilməsinə ehtiyac vardır. Nəzərə almaq
lazımdır ki, Azərbaycan böyük turizm imkanlarına
malikdir, lakin bugün onun çox cüzi hissəsindən
istifadə olunur. Buna görə də Azərbaycanın hakimiyyət orqanları, turizm şirkətləri, habelə turizm
problemlərini tədqiq edən elmi ictimaiyyət qarşısında böyük vəzifələr durur.
Ölkə turizminin inkişafının vacib şərtlərindən
biri onun hazırkı vəziyyətinin dərindən araşdırılması, problemlərin səbəblərinin aşkarlanaraq onların aradan qaldırılma yollarının müəyyənləşdirilməsidir.
Ölkə turizminin qanunverici bazasının sistemləşdirilməsi və onda olan boşluqların aradan qaldırılması turizmin inkişafının həyati məsələsidir.
Qanunverici baza turizmin ümumi inkişaf strategiyasından çıxış etməlidir. Elmi cəhətdən əsaslandırılmış vahid strategiya olmadan qanunverici aktlardakı dağınıqlıq labüddür. Bu zaman ən xırda
detallar belə nəzərə alınmalı, dünya turizm bazarındakı rəqabət səviyyəsi dərk edilməlidir.
Bu mövzular ətrafında bir az ətraflı dayanaq.
Turizmin inkişafı perspektivləri və problemləri
son illərdə tez-tez iqtisadi və turizm forumlarının
və müxtəlif səviyyəli elmi-praktik konfransların
müzakirə obyektinə çevirilməsinə baxmayaraq, bu
sahəsinin inkişaf strategiyası yenicə formalaşma
mərhələsindədir. Turizm potensialının çox yüksək
olmasına baxmayaraq, bəzi ölkələrin, o cümlədən
Azərbaycanın payına dünya turist axınının az bir
faizi düşür. Son illər turizm sahəsinin yerli səviyyələrində bəzi müsbət tendensiyalar müşahidə
olunur: Turizmin inkişafı proqramlarının hazırlanması və həyata keçirilməsi işləri başlanmışdır.
Peşəkar turizmin təhsili sisteminin formalaşması
prosesi gedir. Turizm sahəsinin elmi tədqiqatları
genişlənir.
Dövlət orqanları ilə turizm sahəsində fəaliyyət
göstərən iş adamları arasında konstruktiv dialoqun
qurulması, turizm, kurort-rekreasiya və otel fəaliyyəti sahəsində sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı
üçün münasib şəraitin yaradılması, həmçinin, yerli
və xarici təcrübələrin yayılması, sahə üzrə sahibkarlar birliyinə praktiki dəstək üçün, qüvvədə olan
qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi və turizm-rekreasiya zonaların yaradılmasına, yerli istehlakçının
müdafiəsinə, sahibkarlığın inkişafına, yeni iqtisadi
strukturların dəstəklənməsinə yönəldilmiş effektiv
hüquqi-normativ aktın qəbul edilməsinə ehtiyac
duyulur.
Əldə olunmuş müsbət tendensiyalar dövlət organlarının, ictimayyətin, turizm və elmi icma nümayəndələrinin turizmin inkişafı mahiyyətinin
dərk etməsini göstərir. Bununla yanaşı, turizm
sənayesində effektiv bazar münasibətləri sistemi
tam qurulmayıb və istehsal texnologiyaları baxımından turizm sahəsinin dünya standartlarından
nə qədər uzaq olduğu göz önündədir. Turizm fəaliyyətinin qanunvericilik potensialının düzəlişinə
və genişlənməsinə, onun Mülki məcəllə və “Đstehlakçı hüquqlarının müdafiəsi” haqqında Qanunla
uyğunlaşdırılmasına ehtiyac duyulur. “Turizm
haqqında” qanunda “Turistlərin təhlükəsizliyinin
təmin edilməsi” maddəsinin olmasına baxmayaraq
ona əməl edilmir. Đcra hakimiyyəti orqanı vaxtlıvaxtında turistlərin təhlükəsizliyi haqqında məlumat almır, bu səbəbdən də o, turoperatorları, turizm agentliklərini turistlərin getdiyi ölkələrinin
təhlükəsizliyi haqqında məlumatlandıra bilmir.
Özfəaliyyət turistlərin təhlükəsizliyi haqqında da
məlumat yoxdur, ölkə səviyyəsində turizm haqqında dolğun statistik hesabat sistemi hələ də yaranmaqdadır. Bu səbəbdən, turizm bazarı subyektlərinin fəaliyyətinin tənzimləməsini təmin edən və
qeyri ciddi turizm təşkilatlarının əməllərindən
turistləri müdafiə edən hüquqi normalara ehtiyac
vardır.
Gəlmə və sosial turizmin inkişafını əngəlləyən
amillər də mövcuddur. Bunlar, milli turizm məhsulunun xarici turizm bazarlarına çıxışının zəif
marketinq strategiyası, turizm məhsulunun bəsit
çeşidi, yüksək qiymət və nəqliyyat xidmətlərinin
vəziyyəti, dövlət tərəfindən nəzarət olunmayan
qiymətlər və tariflər, turizm fəaliyyətinin prioritet
511
istqamətinin (uşaq və tələbə-gənclər turizmi, gəlmə turizm) dövlət tərəfindən tənzimləməsinin
zəifləməsi, daxili və sosial turizmlə məşğul olan
turizm firmaları üçün güzəştli kreditlərin və vergi
guzəştlərin yoxluğu, işçilərin istirahətinin inkişafınin stimullaşdırılması üçün sahibkarların vəsaitinin cəlbi mexanizminin olmamasıdır.
Turizm öz sosial istiqamətini itirir. Uşaq, tələbə və gənclər turizmi çox zəif inkişaf edir. Turizm
axınında əksəriyyəti xaricə istirahətə gedən ölkə
vətəndaşlarıdır, onlrar ildə xaricə xeyli vəsait aparır, bu da ölkə iqtisadiyyətina pis təsir edir. Gəlmə
turizmi isə ölkəyə az vəsait qaytarır.
Dünya Turizm Təşkilatının rəyinə görə ekoloji
turizm XXI əsrin ən perspektivli turizm istiqamətlərindən sayılır. Dünyanın iri milli parklarından ekoturizmin gəliri bəzi ölkələrdə milyonlara çatır. Azərbaycanın böyük ekoturizm potensialı var: qoruqlar, Milli Parklar, meşələr – ekoloji
turizmin ehtiyatları genişdir. Lakin bu zəif inkişaf
edib. Onun inkişafını dayandıran amillərdən biri
qanunvericilik təminatının zəifliyidir.
Qanunvericilik aktları paketi hazirlanan zaman nəzərə almaq vacibdir ki, turizm - ilk öncə
iqtisadi və sosial məqsədlərə çatmaq üçün hüquqi
mexanizmləri qanunvericiliklə tənzimlənən biznes sahəsidir. Azərbaycanda turizmin inkişafına
mane olan amillərdən danışarkən aşağıdakıları
xüsusi qeyd etmək lazımdır:
• Turizm sahəsini və inkişafın prioritet strateji
istiqamətini dəstəkləyən aktual dövlət qanunvericiliyinin tam formalaşmaması;
• Turizm bisnesinin xüsusiyyətlərini nəzərə alan
vergi güzəştlərinin olmaması:
•
Vergi siyasətinin qeyri effektivliyi;
• Turizm sənayesinin effektiv fəaliyyətini təmin
edən vahid normativ hüquqi aktlar və iqtisadi
mexanizmlər sisteminin zəifliyi;
• Turizm sənayesi üçün peşəkar kadrlar hazırlığı sisteminin və bu hazırlığın elmi təminatının
zəifliyi;
• turizm sahəsinə xarici və yerli investisiya
axını mexanizminin olmaması;
• Təhlükəsizlik sisteminin, turizmdə bədbəxt
hadisələrin statistikası və təhlilin, turizm sahəsində mülkiyyətin və şəxsiyyətin qorunması sisteminin olmaması;
• Turistlərin gediş-gəliş sənədlərinin hazırlanması, qeydiyyatı, tənzimlənməsi sahəsində süründüməçilik və digər bürokratik əngəllərin olması;
• Turizmə xidmət edən yetkin arayış – informasiya sisteminin zəifliyi və s.
512
Güman edirik ki, indiki vaxtda turizm sahəsində dövlət siyasətinin aktual istiqamətləri aşağıdakılar sayıla bilər:
• “idman-istirahət-turizm” istehlakçı kompleksinin genişlənməsi;
• Rayonlarda daxili və gəlmə turizminin inkişafınin sürətləndirilməsi. Bu həmin regionun əhalisinin artmasına gətirib çıxara bilər;
• istirahətin həyat tərzi kimi təşkil edilməsi, idman, istirahət və turizm kimi sosial məhsullara
baza standartlı imkanların qurulması;
• gəlmə turizmdə vergini tənzimləyən çevik iqtisadi xəttin yeridilməsi;
• sanatoriya-kurort tipli komplekslərin büdcədən maliyyələşməsi hesabına genişlənməsi;
• yalnız uşaqların istirahəti üçün istifadə etməklə uşaq-sağlamlıq koplekslərini bələdiyyə və yerli
səviyyəyə keçirilməsi;
• turizm elminin ölkənin iqtisadiyyatına böyük
təsirini nəzərə alaraq, AMEA-da turizm elmi ilə
məşğul olan bölmənin yaradılması.
Fikrimizcə qeyd edilənlərin həyata keçirilməsi üçün əlaqədar orqanlar tez bir zamanda aşağıdakı məəsələləri həll etməlidirlər:
• Đlk növbədə turizm sənayesinin qanunvericilik
bazası təkmilləşdirilməli, bu zaman qabaqcıl turizm ölkələrinin, o cümlədən qardaş Türkiyənin
təcrübəsindən faydalanmaq lazımdır. “Turizm haqqında” Azərbaycan Respublikası qanununa “çətin
vəziyyətə düşmüş turistə hüquqi və təşkilatı yardım almaq imkanının yaradılması” və “turizm xidmətlərinin keyfiyyətinin və təhlükəsizliyin yüksəldilməsi” maddələri əlavə edilməli, “turizm agentlikləri birliyi” haqqında qanun qəbul edilməli,
eko-turizm fəaliyyətini tənzimləyən normativ
sənədlər hazırlanmalı, dağ-xizək turizminin, otel
biznesinin dəstəyinə yönəldilmiş qanunvericilik
bazası və hüquqi-normativ aktlar hazırlanmalı,
daxili turizmin inkişafının dövlət strategiyası hazırlanmalı, turizmin inkişafı üçün məqsədyönlü
büdcə fondu yaradılmalı, turizm məqsədi ilə istifadə edilən təbii və mədəni resursların qorunması
üçün maliyyənin cəlb edilməsi üçün tədbirlər görülməli, turistlərin ölkə ərazisində maneəsiz hərəkəti təmin edilməlidir;
• turizm şirkətlərinin maliyyə və inzibati məsuliyyəti mexanizmləri və turoperatorlarım maliyyə
zaminliyinin tətbiqi vasitəsi ilə xaricə gedən ölkə
turistlərinin hüquqlarının və qanuni maraqlarının
qorunması təmin edilməli, turizm sahəsində maliyyə hesablamaları haqqında hüquqi-normativ
aktlar hazırlanmalıdır;
• turizm-rekreasiya zonalarının ərazisində işguzar fəaliyyətin həyata keçirilməsi təmin edilməli,
ekoloji turizm fəaliyyətindən əldə olunan gəlirin
bir hissəsinin xüsusi qoruqların mühafizəsi üçün
ayırılması mexanizmi hazırlanmalı, xüsusi qoruqların və Milli Parkların müasir turizm infrastrukturu yaradılmalıdır;
• terrorizm və miqrasiya təhlükəsi olmayan ölkələrdən gələn turistlər üçün viza rejimi sadələşdirilməli, Azərbaycanın turizmə yararlı imicinin
formalaşdırılması üçün ölkəmizin xaricdəki səfirlikləri yanında turizm ofisləri açılmalıdır;
• turizm bazarının xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq aviasiya və dəmiryolu ilə turistlərin fərdi və
qrup halında daşınmalarının agentlər tərəfindən
sifariş və satış imkanlarına dair vahid qaydalar
sistemi hazırlanmalıdır;
• Turizm inkişafının kompleks xüsusiyyətlərini,
onun iqtisadiyyata təsirini əks etdirən, Ümumdünya Turizm Təşkilatının və BMT-nın Statistika
komissiyasının tövsiyələrinə cavab verən turizm
üzrə statistik göstəricilər sistemi hazırlanmalıdır;
• turizmin davamlı inkişafında maraqlı olan
beynəlxalq təşkilatlarla (YUNESCO, UNWTО,
peşəkar turizm təhsilinin Beynəlxalq konqresi)
əlaqələr inkişaf etdirilməli, KĐV-də, həmçinin xüsusi turizm nəşrlərində YUNESCO-nun təbiətin
və mədəni irsin obyektləri ilə işi haqqında əhalinin maarifləndirilməsi gücləndirilməli, turizmin
mədəni-idraki növlərinin inkişafına yönəldilmiş
layihələrin inkişafı və maliyyələşdirməsi məqsədi
ilə özəl biznesin və mədəniyyət idarələrinin effektiv sosial partnyorluğu təşkil edilməlidir;
• YUNESKO-nun Dünya irsi siyahısına daxil
olan mədəni və təbiət irsinin obyektlərinin bərpasına və öyrənilməsinə gənclər geniş cəlb edilməli,
ali təhsil müəssisələrinin bazasında könüllü tələbə
dəstələri yaradılmalıdır;
• Mədəniyyət obyektlərinin idarəolunmasının
xarici təcrübəsindən istifadə etməklə YUNESCOnun Dünya Đrsi obyektlərinin idarəolunması üzrə
mütəxəssislər hazırlığı məqsədilə “Dünya mədəniyyət irsi və turizm” mövzulu tədris proqramların
həyata keçirilməsi üçün pedaqoji kadrlar hazırlanmalıdır;
• turizm sənayesinin inkişafını təmin edən məlumat sistemi yaradılmalı, davamlı inkişafın beynəlxalq prinsiplərinə cavab verəcək turizm şirkətlərinin və turizm sənayesi obyektlərinin məlumat
bazası yaradılmalı, bu məqsədilə Đnternet portalının fəaliyyəti dəstəklənməlidir;
• turizm sahəsində çalışacaq peşəkar kadrlar yetişdirilməli, ixtisas artırmaq üçün peşəkar turizm
təhsilinin çoxmərhəli sisteminin və elmi tədqiqat-
ların inkişafı təmin edilməli, peşəkar turizm təhsili
sisteminin elmi və tədris-metodiki təminatı üzrə
baza strukturu kimi ATĐ dəstəkləməli, ATĐ-nin
“turizm ixtisası fənnləri” kafedrasının iştirakı vasitısilə məktəblilər və tələbələr arasında “Dünya
irsi sənin əlindədir” adlı YUNESKO-nun tədris
kursu həyata keçirilməli və ölkə ərazisindəki məktəblərdə, ali təhsil müəssisələrində kursun mövzusu üzrə YUNESKO-nun informasiya mərkəzləri
yaradılmalı, turizm şirkətlərinin rəhbərləri və işçiləri üçün ekspertlərin və alimlərin köməyi ilə mədəni turizm sahəsində master-klaslar təşkil edilməlidir;
• turizmin vasitəsi ilə “2007-2016 illər ərzində
vətəndaşların vətənpərvərlik tərbiyəsi” dövlət
proqramının reallaşmasına dair fəaliyyət planı tərtib edilməli, daxili və gəlmə turizminin inkişafı
məqsədi ilə “Đctimai TV”-də “Azərbaycanda turizm” adlı proqram yaradılmalı, uşaq və gənclər
üçün “Mənim vətənim –Azərbaycandır” adlı
ekspedisiya təşkil edilməlidir.
Azərbaycanda turizmin inkişafın vacib şərtlərindən biri bu sahədə fundamental elmi və praktik
tədqiqatların aparılmasıdır. Bunun üçün:
1. Elmlər Akademiyasının elmi tədqiqatlar planına dövlət siyasətinin, strategiyasının və turizm
rekreasiya sahəsində proqramların inkişafının
əsaslandırılması üzrə işlər daxil edilməlı;
2. Turizmin ölkə iqtisadiyyatına təsirini nəzərə
alaraq, rekreasiya və turizm sənayesinin problemləri üzrə Müəssisələrarası Elmi şura yaradılmalı;
3. ATĐ-də geniş elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasına şərait yaradılmalı, ATĐ-ni turizmin elmi
mərkəzinə çevrilməsi istiqamətində işlərə dəstək
verilməlıdır.
Görüləcək bütün bu işlər Azərbaycan turizminin
tez bir zamanda dunya turizm bazarınqa layiqli yer
tutmasına imkan yaradacaqdır.
513
А.Г. АЛИРЗАЕВ
Азербайджанский Государственный Экономический Университет
засл. деятель науки, док. экон. н., профессор
С.И. СУЛТАНЛЫ
Азербайджанский Государственный Экономический Университет
преподаватель
РЕЗЮМЕ
В данной статье рассматриваются показатели туристического потенциала, возможности использования туристических услуг, также материально-технической базы туризма и финансовых ресурсов для организации всей туристической
деятельности в регионах Азербайджана. Показано, как в отраслях туризма за счет земельных, природных и местных
ресурсов, субъекты туризма могут получать дополнительные доходы, которые распределяются между собственниками и
местными организациями.
Предлагается принцип о том, что доход поступающий за счет заниженной цены должен оставаться в собственности
и должен распределяться между субъектами рынка туризма.
AZƏRBAYCANDA REGIONLARIN ĐNKIŞAFINA TURĐZMĐN TƏSĐRĐ
XÜLASƏ
Məqalədə, Azərbaycanın regionlarında turist fəaliyyətinin təşkili üçün turizmin maddi-texniki bazası və maliyyə resursları,
eləcədə turist xidmətlərinin imkanları, turist potensialının göstəriciləri təhlil edilir. Turist sferasında torpaq, təbii və yerli resurslarının hesabına turizm subyektlərinin əldə etdikləri əlavə gəlirlər, sonradan onların mülkiyyətçilər və yerlı təşkilatlar arasında
necə bölüşdürülməsi göstərilir.
Aşağı qiymət hesabına əldə edilən gəlirin mülkiyyətçidə qalması və turizm bazarı subyektləri arasında bölüşdürülməsi
prinsipi təklif edilir.
INFLUENCE OF TOURISM ON DEVELOPMENT OF REGIONS OF AZERBAIJAN
SUMMARY
In given clause the parameters of tourist potential, opportunity of use of tourist services, also material and technical bases of
tourism and financial resources for organization of all tourist activity in regions of Azerbaijan are considered. Considered, as in
branches of tourism at the expense of ground, natural and local resources, the subjects of tourism can receive the additional
incomes, which are earmarked between the proprietors and local organizations.
The principle is offered that the income acting at the expense of a undercharge should remain in the property and should be
allocated between the subjects of the market of tourism.
Азербайджанская модель туристического
развития в условиях открытости экономики
направлена на рост экспортируемой части
производства туристической продукции и
преимущественным ростом стимулирующего
фактора в отрасли туризма. На сегодняшний
день удельный вес экспортных товаров и услуг
составляет нефть и нефтепродукты (около
70%-ов). За счет экспорта продукции нефтяного сектора и поступлений от них дохода
удовлетворяются потребности рынка на другие
виды ресурсов за счет увеличения дохода на
потребительском рынке растет импорт продукции потребительского характера. Формирова514
ние продукции в экспорте и импорте в
одноименной отрасли создает макроэкономические аспекты сбалансированного развития
этих отраслей. Так как характер экспортных и
импортных свойств отраслей, порождают особенности и неравномерности перед финансовыми и налоговыми органами и не одинаковым
несостоятельности отраслей. Поэтому роль туризма в формировании экспорта и импорта,
доходов государства создают общие нагрузки
этой отрасли и региональные особенности
формирования этой нагрузки.
Развитие туризма на макроэкономическом
уровне является составной частью экономи-
ческого роста, распределения и перераспределения Валового Внутреннего Продукта и в
разных странах имеет свои закономерности и
тенденции. В Азербайджане показатели туристического потенциала определяются численностью населения, из числа населения контингентом, которые имеют потенциальные возможности использования туристических услуг,
также материально-технической базы туризма
и финансовых ресурсов для организации всей
туристической деятельности. Следовательно,
потенциальные возможности ограничиваются
вероятностью привлечения этих потенциалов
в туристический оборот, конкретной программой мероприятий. При условии разницы между потенциальным и фактическим состоянием
развитие туризма в Азербайджане связано с
различными факторами выравнивания и сближения фактического уровня развития и стандартной носит инерционные мероприятия и
определяет трансформацию. Именно трансформация туризма осуществляется не централизованно, негосударственным способом, привлечением их потенциала в туристический оборот.
Статистический анализ и наблюдения развития отдельных видов туристической деятельности показывают, что начиная с 1996-го
года в общем объеме изменений туристических потребностей происходит устойчивое развитие. Несмотря на отдельные годы отрицательное воздействие имеют ряд субъективных,
организационных и внешнеэкономических факторов на общий и частный рост объема туризма.
сравнению с предыдущим годом составляет на
17,2 млн. долларов США больше.
В развитии туризма распределение реальных рисков для создания сферы предпринимательства и стремления каждого предпринимателя с целью привлечения внешних туристов
являются организационно-методологические
аспекты туризма. Поэтому, на сегодняшний
день, анализ туристических сегментов и мотивов туризма, оценка изменений структуры в
формировании и динамике туризма является
ценной базой для туризма.
Туристические стремления изменения объективности и возможности этих изменений
связаны с доходностью, физиологической потребностью, совершенствованием потребительских поведений, а также проблемам гендера в
республике. Поэтому методика анализа построена не только на статистических материалах,
а также на конструктивных оценках позволяющих открыть сущность и реализацию критериев и тенденций изменений. Поэтому характеристика развития туризма должна быть обоснована на базе конструктивных показателей и
на основе поведенческих тенденций, так как в
реальном уровне жизни увеличение роста доходов, преимущественный рост продовольственных и непродовольственных товаров будет
отражаться росте продукции туризма и в основных направлениях их реализации (график 1).
График показывает динамику потребления
уровня жизни, потребления продовольственных и непродовольственных товаров и продукции туризма. Анализ показывает, что 40% населения до 2004-го года находилось на уровне
черты бедности. Принятая гипотеза, о том что
эти сорок процентов не материальное использование продукции и услуг туризма. Поэтому
для макроэкономического анализа можно
принять статистические показатели продукции
туризма на душу населения.
Рис. 1. Функциональная схема направлений развития
туризма.
По статистике, в 2004 году в республику
приехали 1197 тыс. человек, что больше чем в
предыдущие годы на 131 тыс. человек. На это
израсходовано 65,9 млн. долларов США, что
больше чем в 2003 годом на 8,2 млн. долларов
США. В 2004 году из республики путешествовали 1475 тыс. человек, что по сравнению с
2003 годом на 97 тыс. человек больше. С собой
они вывезли 128,2 млн. долларов США, что по
Рис. 2. График поведенческих тенденций в развитии
туризма
515
Однако, для каждого производителя и потребителя туризма создание такой картины,
искажает действительность. Потребительская
Показатели
ВВП на душу
населения
Денежные доходы
населения
Денежные расходы
Среднемесячняя
заработная плата
Платные услуги
населения
Единицы
измерения
Млн.ман.
Доллары США
Млн.ман.
Млн.ман.
Млн.ман.
Млн.ман.
структура домашнего хозяйства дает информацию о будущей потребности каждой туристической продукции.
2002
2003
2004
2005 прогноз
2006 прогноз
3715,8
764,5
21220,3
21015,4
315,2
2659,0
-
4190,6
846,6
24900,0
23900,0
443,0
2831,8
-
4562,7
917,1
27500,0
2633,0
575,2
3030,1
-
5281,2
1058,4
30500,0
29000
676,1
3242,2
-
6567,1
1313,4
33800,0
31950
757,2
3485,3
-
Таблица 1. Макроэкономические показатели уровня жизни населения
Доход на душу населения является потенциальной оценкой для удовлетворения потребности населения. Однако для того, чтобы доход был бы достаточен для расхода, в туризме
необходимо удовлетворять потребности по
продовольственным и непродовольственным
товарам. Увеличение платных услуг населения
происходит из-за роста некоторых услуг и в
поведении потребления населения и также с
ростом цен на потребительские услуги. Увеличение цен туристической продукции также
связано с качеством оказываемых туристических услуг. Таким образом, в гостиничном хозяйстве переход от трехзвездочных гостиниц на
пятизвездочные, создание центров отдыха со
всеми удобствами, увеличение лечебных зон,
домов отдыха и санаторно-курортных комплексов с увеличением числа комплексных процедур в них, ведет за собой увеличение цен на
этих объектах. Несмотря на то, что в условиях
конкуренции цены на эти услуги теоретическим уменьшаются, но происходящие процессе на мировом рынке увеличивают цены,
воздействуя на рост цен и в Азербайджане.
Анализ этих изменений производится на основе целевых комплексных программ и последовательности при их реализации, так как,
общий рост в туризме изучается в рамках экономического роста республики. Соответственно в методике развития производятся межотраслевые и сбалансированные сравнительный
анализ в структурных изменениях. Разница
Формы хозяйства
Количество мелких предприятий, единицы
Число работающих на мелких предприятиях (тыс. человек)
Иностранные и совместные предприятия
Крестьянские (фермерские) хозяйства
Биржи
между общими темпами и отдельными конкретными показателями туризма происходит со
спецификой и фактором в отдельных разделах
туризма.
Так как общий экономический рост является предметом стратегического планирования и
сбалансированного развития, то развитие туризма является объектом хозяйствования и
механизмом управления и организационноэкономического менеджмента.
В развитии туризма альтернативный рост
принятых решений и маневрирования ресурсами еще шире и достаточно зависим от некоторых конкретных факторов. При анализе туризма рассчитываются возможные варианты
изменения целей ресурсов, прогнозов и тенденций организации их в структурной единице. Первоначально оценивается рост мелкого бизнеса и определяется их роль в увеличении рабочих мест и дают оценки в перспективном изменении структуры экономики. Анализ
перспективного планирования решений и
проектов показывает, что в перспективе особое
место должны занимать проблемы расширения
туризма еще и мелкого и среднего предпринимательства. При этом необходимо привлекать
ресурсы не только государственного, а также и
негосударственного финансовых ресурсов. Структурный анализ производится по видам и
функциональным назначениям продукции туризма. В условиях рынка формируются новые
формы хозяйственной деятельности.
1995
7226
59,4
293
5
2000
24254
99,8
551
3248
3
2001
25121
118,7
609
2604
4
Таблица 2. Динамика новых хозяйственных форм
516
2002
24721
125,8
748
2589
6
2003
21178
187,5
809
2607
6
2004
19462
135,8
814
2661
5
Как хозяйственные формы на туристических биржах необходимо увеличение продукции и услуг туризма, путем увеличения ресурсов, привлекаемых на производство и реализацию этих услуг. Начальная структура и формы предпринимательства создают условия для
их перспективного развития. Формы организации предпринимательства в виде совместных
предприятий является перспективным для
арендования и реструктуризации крупных проектов туристического назначения. Формы собственности на современном этапе, туристические базы, их формы использования, имущество
и ресурсы определяют отраслевые и территориальные структуры туристической деятельности как хозяйственные формы. Индивидуальная собственность играет ведущую роль в
производстве и распределении материальных
благ и услуг. На сегодняшний день доход от
предпринимательства составляет около 50%
всех произведенных благ и услуг.
Это, в свою очередь, формирует не большие капиталы для развития туризма, а малые
объемы средств для развития услуг. На наш
взгляд, для развитии туризма необходимо разработать государственные меры охраны безопасности туристов, а также меры по стимулированию развития мелкого предпринимательства. Это требует, чтобы в мелком предпринимательстве применялись системы льгот
и кредитования, а также предоставление каникул для возвращения долгов и льгот на оплату
аренды. Между потребностями и их удовлетворением имеется разрыв, который создает
реальные действия для реализации и государственных гарантий их эффективного обеспечения.
В результате приватизации земли, передачи их в пользование на длительных срок и
отсутствие достаточных материальных и денежных ресурсов для использования земельных участков в целях туризма порождает ряд
объективных и организационных трудностей.
Существует ряд ограничений и запретов использования земли для строительства иностранными гражданами, а также нарушения при
использовании инвестиций по назначению
реализованной из-за недостатков в законодательстве. Поэтому необходимо создать условия для использования внешних инвестиций в
развитии туризма, привлечением ряда нормативных показателей для того, чтобы иностранные инвесторы полностью использовали региональные ресурсы. Главные направления
развития туризма реализуются с использованием финансовых и маркетинговых планов и
расширения материально-технической базы
туризма. В республике сконцентрирован туристический потенциал на Абшеронском полуострове, в Нафталане, Истису, Нахичевани,
Девечи и в других районах, где были курорты,
санатории, дома отдыха, турбазы. В настоящее
время, в большинстве из них живут беженцы,
некоторые изменили свои сферу назначения.
Естественно, допущенные ошибки в приватизации привели к разрушению объектов туризма и изменению направления их использования, что повлияло на уровень развития туризма.
Может быть, что туристическая продукция
нашло свое отражение в потребительской структуре даже в период кризиса и падения
уровня доходов населения в 1991-1994 годы.
Однако, материальные условия реализации
этой цели остались только в потенциале. Тенденция развития экономики и повышения доходов населения в современных условиях и на
среднесрочный период для республики по
приоритетным направлениям требует коренных реформ, нацеленных на стимулирование
роста. Начиная с 1996 года, туризм имеет благоприятные условия для развития, вместе с
макроэкономическим развитием экономики
республики.
Расходы на инфраструктуру окупают свои
суммы на краткосрочный период, имеют высокий уровень рентабельности и приносят дополнительные доходы. Поэтому для выбора и
обоснования приоритетов капитальные вложения и инвестиции занимают важное место.
Культурные объекты туризма функционального назначения в области здравоохранения,
новые материально-технические базы рекреационных объектов, международные туристические предприятия и мероприятия расширяют
расходы на туристическую сферу и улучшают
их использование. Поэтому как функциональная модель использования ресурсов и соответственно распределение обязанностей отдельных органов выражаются в следующей схеме.
Как туристический фактор здесь играет
роль возрастной состав населения республики,
количество работающих от численности населения, а также их доходы. Наблюдения показывают, что если рост доходов на душу населения не соответствует потреблению, туристические расходы не достаточны и для этих
групп населения путешествие является конечной иерархией. В основном туристами являются люди, имеющие высокие доходы, предприниматели и бизнесмены, а также чиновники,
517
государственные служащие, получающие высокую заработную плату. С каждым годом,
участие государства в развитии туризма уменьшается, увеличивается доля частного сектора. Порой иностранные бизнесмены берут в
аренду земли и дачные участки в районах
Азербайджана, которые имеют благоприятные
условия.
Путешествия, в основном, занимают 2-3
дня. Туристическая система охватывает ее
планирование, организационные структуры,
объекты и элементы сосредоточенные в окрестностях целей и ресурсов в совокупности.
Цель этой системы, механизмы и ресурсы и
организационная структура как гибкая система
объединяются в системе принятых решений.
Принятые решения должны осуществляться
рыночными законами и методами планирования. Планирование туризма в Азербайджане
реализуются макро- и микроэкономическими
ресурсами и внешними возможностями. При
этом необходимо использовать преимущества
бизнес- и маркетингового управления и проведение трансформации. В этой системе на
основе маркетинга необходимо коммерческое
стремление и учет доминирующий роли в
трансформации. Коммерческие стремления строятся на прибыльности и рентабельности с
учетом расходов, структурной политики, технической обеспеченности развития туризма.
Для того, чтобы системно использовать эти
факторы необходимо приведение одинаковых
условий всех видов предпринимательства по
различной форме собственности и создать одинаковую атмосферу и законодательную базу
для всех объектов туризма. В республике особенности рынка товаров и услуг, их формирование значительно связаны объективными
факторами региона и условиями созданными в
регионе для развития туризма. Для того, чтобы
провести маркетинговые изменения необходимо учесть потребности туристов соответствующих мировым стандартам и реконструировать
структуру производства и услуг. Для того,
чтобы применять маркетинговое планирование
в производстве и потреблении туристической
продукции необходимо оценивать резервы и
потребности, влияющие на изменение качества
и ассортимента продукции. Сегментирование
потребности внутренних и внешних туристов
основывается на поведении потребления, особенно отличие от чистых отраслевых принципов. В сегментировании преимущество дается
функциональным принципам. Так как продовольствие, коммуникации, здоровье и отдых
518
расширяются согласно потребительскому рынку и маркетинговой структуры спроса на эти
услуги. Классификация туристической продукции по маркетинговой цели определяет маркетинговую структуру технологических ресурсов
и их сегментирования.
При планировании финансовой деятельности туристических целей и отдельных их
объектов необходимо измерять уровень рентабельности, оценивать промежуточную продукцию, а также различия между стоимостью
конечной и промежуточной продукций. В отраслях туризма за счет земельных, природных,
местных ресурсов, субъекты туризма получают
дополнительные доходы, которые распределяются между собственниками и местными организациями. Предлагается принцип о том, что
доход поступающий за счет заниженной цены
должен оставаться в собственности и должен
распределяться между субъектами рынка туризма по соответствующим нормам затрат:
∋=
Т ъµ Г ъ
100%
Х ъ + Въ
Тъµ – обеъм продукции ъ-го вида в µ-ой
деятельности; Гъ – цена; Хъ – материальные
производственные расходы; Въ – расходы
оплаты труда.
Развитие туризма, как экономической и
предпринимательской деятельности обеспечивается ростом прибыли от этой деятельности и
основным направлением распределения и использования этой прибыли. При этом при его
организации из начального этапа доход из этой
сферы не должен быть выше нормы прибыли
других отраслей. Фактор цены в отрасли туризма как фактор внутреннего рынка меняется
в зависимости от изменения цены мирового
рынка. В сфере цен туризм является организационным фактором и составной частью рентабельности деятельности, учитываются при
прогнозировании и обеспечении устойчивости
туристического рынка в системе приоритетов
республики. Так как увеличение цены за последние 10 лет на землю, воду и коммунальные
расходы в 2-3 раза и увеличение постоянства
цены от многих гибких изменений в экономике
обеспечивает рост уровня жизни населения.
Наблюдения и теоретические обобщения
изменения цены ресурсов туризма и повышение уровня жизни выражаются следующими
тенденциями.
Азербайджан
(в млн. долл. США)
Экспорт
Рис. 3. График тенденций изменения цены ресурсов
туризма и повышения уровня жизни.
Изменение цен туризма объясняется не покупательским спросом населения, а повышением расходов на производство туристической
продукции повышения цен на мировом рынке.
Высокий рост туризма характерен для богатых
стран и развитых государств. В этих странах
наряду с ростом тенденций в сфере туризма
уменьшается уровень рождаемости и увеличивается уровень жизни. Поэтому в развитии
туризма наряду с положительными факторами
имеются факторы, которые задерживают его
рост. В каждой стране экспорт и импорт является характером туризма и воздействуют друг
на друга в основных направлениях развития
туризма.
В республике характерно положительное
сальдо между экспортом и импортом. Положительное сальдо обеспечено за счет экспорта
нефти и нефтепродуктов. Экспортируемая продукция влияет на формирование доходов в республике и переработку их за границей странам,
которые являются конечными потребителями.
В поляризации доходов рост влияний
нефтяного дохода создает условия выезда за
пределы республики с целью привоза товаров
или потребления услуг на территории других
стран. В Азербайджане объем товарооборота
увеличивается пропорционально приезжим
иностранным туристам и расходуют их на
потреблении и покупку товаров в республике.
Поэтому на территории республики совокупный спрос и предложение формируются с учетом экспорта и импорта из других стран мира.
Из таблицы видно, что в европейских странах имеется отрицательное сальдо между экспортом и импортом, но в Азербайджане сложилось положительное сальдо. Характер экспорта и страны экспортируемых продукций
формируются формы экономических связей и
создаются органы и объединения, организующие туристические потоки, необходимые туристические объединения для организации
туризма.
Импорт
Сальдо
Австрия
Экспорт
Импорт
Сальдо
Венгрия
Экспорт
Импорт
Сальдо
Польша
Экспорт
Импорт
Сальдо
Румыния
Экспорт
Импорт
Сальдо
1990
1995
2000
2004
2,121
6,37,2
1881,2
232,8
617,7
-30,5
1,745,
2
1172,1
573,1
3,615,
4
3575,9
99,6
39,1
42,0
-2,0
53,1
61,3
-6,2
63,9
71,5
-7,5
85,0
22,7
-7,7
9,6
8,7
0,9
12,4
15
2,6
28,0
32,0
-4,0
47,9
46,9
-5,0
13,6
8,4
5,2
22,9
29,1
-6,2
31,7
49,0
-17,3
41,0
55,0
-14,1
5,8
9,8
-4,0
7,9
10,3
-2,4
10,4
15,6
-4,6
17,6
24,0
-6,4
Таблица 3. Экспорт и импорт (млрд.долларов США)
Объем и структура импорта обеспечивает
совокупную рыночную потребность потребительских товаров и возможности производства
удовлетворением их потребности на оборудование. Одновременно совершенствуется структура потребления зарубежных деловых людей и структура их бизнеса по соответствующим ресурсам. Для того, чтобы создать конкурентоспособную атмосферу и условия углубляют сегменты и качественные изменения
их технологии. Поэтому интенсивность экономических связей дает возможность импортировать новую продукцию по номенклатуре и
качеству, а в экспорте для удовлетворения
потребности за пределы республики, которые
требуют качественную деятельность в росте
коммерческих стремлений туристических собственников.
Туристическая отрасль путем направления
всех межотраслевых проблем к единой цели
туристических ресурсов создает свои многоотраслевые аспекты. Поэтому функциональное и
институциональное состояние туристического
менеджмента реализуется рядом экономикоорганизационных и финансовых механизмов.
В сфере туризма характер производства и услуг формируется использованием ресурсов и
использованием современных комплексов обслуживания.
В республике гостиничное хозяйство,
транспортный комплекс, санаторно-курортные
предприятия и обеспечение городов и регионов водой, газом, светом и другими коммуникациями создает комплексные условия и выра519
жаются как комплексный вид потребности.
Естественно, эти отрасли связаны с иерархической структурой в принципе подчиненности и управляются в рамках законов и нормативно-юридических норм. Поэтому консолидационные формы управления порождают ответственность и обязанность каждой отрасли в
системе управления. В условиях современной
управленческой структуры Азербайджана управление этих процессов с единым центром
или органом, таких как ассоциации или министерства требуют мобилизации всех ресурсов.
При этом необходимо управлять долевым
участием каждого объекта и ресурса и применением эквивалентного распределительного
механизма.
За последние годы наблюдаются высокие
темпы роста числа гостиниц и их числа на
душу населения. Расширение гостиничного
хозяйства, улучшение их условий, приведение
их к международным стандартам, созданные
комплексные условия и природно-климатические условия привлекают большое количество
туристов для путешествия. Эти направления
требуют дополнительных расходов для населения и использования их недвижимой собственности с целью туризма. С другой стороны
развитие туризма неразвитых горных регионов
и неблагоприятных условий требует дополнительных расходов из различных источников.
Для каждого объекта туризма необходима система коммуникаций, компьютерная система и
другие инфраструктуры.
Исходя из этих потребностей, для того
чтобы размещать объекты туризма в регионах,
необходимо расширять условия региона. Работающие на предприятиях туризма и оказывающие услуги должны получать достаточно высокую заработную плату. В республике расширение сферы туризма рассматривается как
перспективное направление, ориентированное
на рост квалифицированных кадров в области
туристического менеджмента и работающих в
социальной сфере. В настоящее время на степени бакалавра в республике готовятся кадры
по специальности «Туризм и социально-культурное сервисное обслуживание». В комплекс
туризма входят курорты и санатории, организация сервиса и медицинского обслуживания,
проекты реконструкции в системе туризма и
санаторно-курортной системе, «Стандартизация и делоребитизация», «Технология общественного питания», «Менеджмент».
Для того, чтобы объединиться в системе
туризма необходимо подготовить и провести
520
комплекс мер, соответствующих международных стандартам. В республике в 2001 году создано Министерство Молодежи, Спорта и Туризма. В 2005 году Туризм был объединен с
Министерством Культуры и создано Министерство Культуры и Туризма. Для того, чтобы
интегрироваться во всемирную туристическую
организацию, в июле 2001 года в Азербайджане открылся Союз развития Азербайджанской Туристической Промышленности
(АОТЕИИ). Для того чтобы перейти к системе
международных туристических организаций
необходимо и здесь приблизиться к международным стандартам. В республике динамика
изменения туристических объектов выражается в следующей таблице:
Количество санаториев и домов
отдыха
Количество гостиниц, мотелей и
мест для туризма
1999
2000
2006
94
88
85
-
33
258
Таблица 4. Динамика изменения объектов туризма в
Азербайджане
Если темпы роста населения отстают от темпов роста экономики в целом, то коэффициент
использования туристических услуг измеряется показателями туристической продукции на
душу населения. Увеличение этого коэффициента дает представление о росте продукции
туризма. Концепция реформирования и использования туристических потенциалов играет важную роль в реализации государственных программ по развитию регионов. В этом
привлечение в экономический оборот природно-географической и экономический потенциал остается приоритетным направлением. В
республике централизованные бюджетные,
местные и муниципальные ресурсы при использовании как финансовые ресурсы развития
государственных и негосударственных объектов развития туризма, создают условия для
роста. Условия конкуренции также стимулируют гибкость привлечения в оборот всех источников финансирования. Определяются новые технологии и направления реструктуризации. Организация реструктуризации в оптимальном времени обеспечивается консолидацией региональных и центральных интересов
путем справедливого распределительного механизма. Туристическая потребность повышается при высоком потребительском поведении, не административными методами, а организацией новых способов и методов.
В этом направлении важную роль играет
организация рынка рекламы и соответствие
этого рынка потребительской потребности.
Развитие туризма может быть расширено или
ограничено взглядами простых граждан. Международные исследования показывают, что
взгляды на туризм в Тихом Океане и Азии не
одинаковы. Поэтому при развитии туризма
национальные, религиозные особенности и их
стандартизация должны соответствовать требованиям и методологическим материалам,
принятым в рамках ЮНЕСКО.
В Азербайджане национальные, культурные, религиозные и потребительские поведения иногда составляются с негативной призмы
в развитии туризма. Семейные отношения
остаются как национально-психологические
факторы. Психологический фактор, как религиозный фактор имеет высокий удельный вес в
развитии туризма и в перспективе будет сохранять свой удельный вес. Социально-демографический фактор, половозрастной состав,
уровень жизни и распределение населения по
их уровню жизни влияет на маркетинговое
распределение туристической деятельности и
производство его продукции. Эти факторы
являются доминирующим социальным фактором, способствующим формированию маркетинговой структуры и их ценовой аспект.
Поэтому в плановом порядке параметры организации туризма при соответствии мировым
стандартом и их динамика зависят от многих
частных факторов, присущих самим туристам
и их образу жизни. Поэтому развитие туризма
имеет многоотраслевые аспекты и формируется, как призма, из многих векторов, формирующихся в различных условиях, территориях
и регионах. Формирование этих факторов и их
оценка производится комплексным исследованием и прогнозированием. При выборе и обосновании этих факторов предпочтительна реализация целей и выгодности ресурсов и
удовлетворение потребности населения.
ЛИТЕРАТУРА
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Ə.Q. Əlirzayev. Đslahatlar və sürətlənmə şəraitində
Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafı. Bakı. 2005.
Ə.Cabbarov. «Kənd turizminin inkişaf istiqamətləri və
perspektivləri və ölkə iqtisadiyyatı.«Đqtisadiyyat və
audit» jurnalı, №14, 2006.
Ə.Q. Əlirzayev. Azərbaycanın inkişafının konsepsiyası
və proqramı. Bakı. 1999.
Статистические данные Азербайджана. 2005, стр.278
В.А. Кварталов. «Теория и практика туризма».
Москва, Финансы и статистика.2003.
А.Б.Здоров. Экономика туризма. М., «Финансы и
статистика». 2004.
521
AZƏRBAYCAN RESPUBLĐKASINDA REGĐONLARIN TURĐZM
POTENSĐALININ QĐYMƏTLƏNDĐRĐLMƏSĐ
t.e.n. B.Ə., BĐLALOV
Azərbaycan Turizm Đnstitutu
Bakı / AZƏRBAYCAN
XÜLASƏ
Ötən əsrin yetmişinci illərində Boston məsləhət qrupunun hazırladığı üsulun ölkəmizin regionlarının turizm potensialını
qiymətləndirmək üçün istifadə edilməsi bir daha sübüt edir ki, turizmin inkişaf etdirilməsi üçün Azərbaycan Respublikası böyük
potensiala malikdir. Lakin, bu potensial ölkə ərazisində bərabər paylanmamışdır. Đlk dəfə olaraq turizm potensialı baxımından
ölkənin dörd regiona bölünməsi təklif edilmiş və həmin regionların xüsusiyyətləri qiymətləndirilmişdir.
ESTIMATING OF THE TOURISM POTENSIAL IN THE REGIONS OF THE AZERBAIJAN REPUBLIC
SUMMARY
In the seventy’s of the last century the method prepared by Boston advice group using tourism potensial of the regions of our
country for estimating again prove that the Azerbaijan Republic has a great potensial for developing of the tourism. But this
potensial has not distributed equally through the county. Fot the first time from the standpoint of the tourism potensial was
proposed to devide the country to four region and was valued the characteristics of this regions.
Ümumdünya Turizm Təşkilatının (ÜTT) və
Beynəlxalq Valyuta Fondunun məlumatlarına görə
1998-ci ildən turizm dünya üzrə mal və xidmət
ixracında (cəmi 6.738 trln. ABŞ dolları) avtomobil
sənayesini (7.8 faiz), kimyəvi mallar istehsalını
(7.5 faiz), ərzaq məhsulları (6.6 faiz), kompüter və
ofis avadanlığı (5.9 faiz) və yanacağı (5,1 faiz)
geridə qoyaraq birinci yerə (532 milyard ABŞ
dolları və ya 7,9 faiz) çıxmışdır.
ÜTT mülahizələrinə görə beynəlxalq turist
gəlmələrinin sayı 2000-ci ilə nisbətən 2020-ci ildə
2.2 dəfə artacaqdır (698 mln nəfərdən 1.561 mlrda qədər). Eyni zamanda turizmdən gələn gəlirlərin
4.2 dəfə artacağı gözlənilir.
Azərbaycan Respublikası turizm sənayesinin
inkişafı üçün zəngin ehtiyatlara malikdir. Bu hər
şeydən əvvəl, çox əlverişli siyasi-coğrafi mövqedir. Belə ki, Azərbaycan Respublikası iki dünya
sivilizasiyasıının qovşağında, Transqafqaz nəgliyyat dəhlizinin ortasında yerləşir ki, bütün infrastrukturlar – Avropanı Qafqaz və Mərkəzi Asiya
ölkələri ilə birləşdirən hava və dəniz daşımaları,
magistral avtomobil və dəmir yolları burada cəmlənmişdir.
Planetimizin 11 iqlim tipindən 9-u bu və ya
digər şəkildə: yarımsəhra quru-çöl qurşaqdan tutmuş subnival qurşağa qədər ölkəmizin ərazisində
mövcudluğu hamıya məlumdur. Flora aləmi özünün parlaqlığı və rəngarəngliyi ilə adamı məftun
edir. Burada Qafqaz florasının demək olar ki,
bütün növlərinə təsadüf edilir. Son 13 milyon ildə
dünyada baş verən relyef və iqlim dəyişikliklərinə
duruş gətirən Eldar şamı yalnız Azərbaycanın təbii
şəraitində qorunub saxlanılmışdır. Bu diyarda
məşhur Dəmirağac da bitir.
522
Ölkəmizin ərazisində 6 mindən çox tarixi memarlıq abidəsi mövcuddur. Onların əksəriyyəti
Azərbaycan ərazisindən keçən Böyük Đpək yolu
boyunca qədim karvan yollarının üstündə yerləşir.
Azərbaycanın qədim memarlıq abidələri dünya
irsinin qızıl fonduna daxil olmuşdur. Bu, ilk növbədə XII əsrə mənsub Bakının “Đçərişəhər” adlanan
qalasıdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, yüksək
qala divarları ilə əhatə olunmuş 22 hektarlıq kiçik
bir ərazidə orta əsrlərin yadigarı olan 44 nadir abidə
yerləşmişdir. Bunlardan Şirvanşahlar sarayı, Sınıqqala, Qız qalası, Cümə məscidinin minarəsi və s.
göstərmək olar. Naxçıvan şəhərindəki Möminə xatun türbəsi, Şəki şəhərindəki Xan sarayı da möhtəşəmliyi ilə fərqlənir. Müxtəlif əsrlərdə yaradılmış
bu abidələr sanki öz dövranının səciyyəvi xüsusiyyətlərini güzgü kimi əks etdirir və bu gün onun
seyrinə çıxanları özünün möhtəşəmliyi, əzəməti və
mükəmməlliyi ilə məftun edir.
Təəssüf hissi ilə qeyd edilməlidir ki, ölkəmiz
böyük turizm potensialına malik olmasına baxmayaraq onun çox cüzi hissəsindən istifadə olunur.
Hazırda Azərbaycan Respublikasının regionlarının
və bütövlükdə ölkənin turizm potensialından səmərəli istifadə məsələsi xüsusi əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır. Bu fakt müasir iqtisadi şəraitə
uyğun olaraq ölkənin rekreasiya potensialının qiymətləndərilməsi və istifadəsinə yanaşmanın təkmilləşdirilməsini tələb edir.
Son dövrlərdə regional siyasət Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin fəaliyyətində prioritet
istiqamətlərdəndir. 2004-cü ilin fevralında təsdiq
olunmuş “Azərbaycan Respublikası regionlarının
sosial-iqtisadi inkişafı(2004-2008-ci illər)” Dövlət
Proqramı və onun yerinə yetirilməsi ilə bağlı keçirilmiş müxtəliv müşavirələr bunun bariz sübutudur.
Qeyd etməliyik ki, region anlayışı çoxşaxəlidir: -dünya bazarının bir hissəsi olan iqtisadi
region; Azərbaycan Respublikasının subyekti olan
region; müxtəlif ərazi formasında olan region və s.
Bir qayda olaraq turizm regionu dedikdə turistin səyahət məqsədilə seçdiyi coğrafi ərazi
başa düşülür. Turizm problemlərinin öyrənilməsi
və həlli zamanı regionların tipologiyası 1 mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Turizm mərkəzlərinin tipologiyası vasitəsi kimi Boston məsləhət qrupunun
matrisasından istifadə etməyi və regionları onların
rekreasiya potensialı göstəricilərinə(OX oxu) və
inkişaf perspektivləri göstəricilərinə(OU oxu)
görə təsnifləşdirməyi təklif edirik2. Boston məsləhət qrupunun regional turizm sisteminə tətbiqinin
matrisası aşağıdakı sxemdə verilmişdir:
Sxem 1. Regional turizmin matrisası
Regionların rekreasiya potensialının əmsalı, balların sayı
800
585
370
Lider region
Yüksək rekreasiya
potensialına malik region
Perspektivlik
səviyyəsi yüksək
olan region
Perspektivlik səviyyəsi və
rekreasiya potensialı zəif
olan region
600
420
240
regionun perespektivliyi göstəricisi, balların sayı
Bu matrisanın metodiki əsasını aşağıdakı ehtimallar şərtləndirir:
a) hər bir region rekreasiya potensialına malikdir;
b) turizm regionunun rekreasiya potensialı əmsalı yüksəldikcə turizmin inkişaf perspektivliyi də artır;
c) regionun perspektivliyi əmsalı yüksək olduqca, onun rəqabətdəki mövqeyi möhkəmlənir.
Turizm regionunun rekreasiya potensialının
əmsalının qiymət dəyişgənliyinin diapazonu tərəfimizdən 370-dən 800 bal arasında müəyyənləşdirilmişdir. Regionun perspektivliyi əmsalı üçün
əks şkaladan istifadə olunur, yəni matrisada o 600dən 240 bala qədər olan həddə ölçülür. Iki kordinatın kəsişməsindən dörd kvadrat törəyir ki,
onların da hər biri müəyyən rekreasiya potensialına malik regionu xarakterizə edir. Əgər region
hər iki əmsala görə(rekreasiya potensialı və perspektivlik) yüksək qiymətlə xarakterizə olunursa
onda o, liderlər qrupuna mənsubdur. Liderlər yüksək rəqabətə davamlılıq və müasir iqtisadi şəraitə
uyğunlaşmaq qabiliyyətinə malikdirlər.
1
2
Tipologiya - müxtəlif hadisə və ya şeylərin tipləri arasındakı qarşılıqlı əlaqəni təmsil edən təsnifat.
Dünyanın bir çox mütəxəsissləri də bu üsulldan uğurla
istifadə etmişlər.
Əgər regionlar perspektivlik əmsalına görə
yüksək və rekreasiya potensialına görə aşağı qiymətlə xarakterizə olunursa, onları yüksək perspektivli regionlar sırasına aid etmək olar. Belə regionlarda hətta regional ehtiyatlardan məhdud istifadə şəraitində belə yüksək sahibkarlıq fəallığı və
rəqabətə davamlılıq müşahidə olunur.
Perspektivlik əmsalının aşağı və rekreasiya
potensialı göstəricilərinin yüksək qiymətinə malik
regionlar tərəfimizdən yüksək rekreasiya potensialına malik regionlar sırasına aid edilir. Belə regionlar zəngin rekreasiya ehtiyatlarına malik olsa
da belə, sahibkarlığın zəif fəallığı olan bölgə kimi
xarakterizə olunur ki, nəticədə regionun turizm
ehtiyatlarından yetərincə istifadə olunmur.
Hər iki əmsal (perspektivlik və rekreasiya potensialı) aşağı qiymətə malik olarkən belə bölgələr
müəllif tərəfindən perspektivliyi və rekreasiya
potensialı zəif olan regionlar kimi dəyərləndirilir.
Bu qrupa rekreasiya potensialından yetərincə istifadə olunmayan, sahibkarlıq fəallığı və rəqabətə
davamlılığı zəif olan regionlar daxil edilir.
Regional turizm matrisası turizm regionunun
cari vəziyyətini və onun inkişaf perspektivlərinin
qiymətləndirilməsi məsələsinin həllinə imkan verir. Lakin bu yanaşma sadəliyi və əyaniliyi ilə
yanaşı aşağıdakı çatışmamazlıqlara malikdir:
• regionun vəziyyəti barədə məlumatlarin toplanılmasının çətinlikləri. Bu çatışmamazlığı aradan
qaldırmaq üçün çox, az, bərabərlik işarəsindən
istifadə etmək olar;
• matrisa regionun vəziyyətinin statistik mənzərəsini əks etdirir ki, onun da əsasında proqnoz
vermək mümkün deyildir. Bu çatışmamazlığı müəyyən zaman kəsimində təkrar ölçmələr və matrisa
üzərində regionların xüsusiyyətlərinin dəyişkənliyi
istiqamətinin qeydi ilə azaltmaq olar;
• regionun potensialının iki əmsala əsasən qiymətləndirilməsi çox sadələşmiş bir üsuldur. Bu
çatışmamazlığı çoxmeyarlı General Electric və ya
Shell/DRM matrisalarının köməyi ilə aradan qaldırmaq mümkündür.
Turizm regionunun potensialının vəziyyəti
daima xarici və daxili amillərin təsiri nəticəsində
dəyişir. Bu səbəbdən də, Azərbaycan Respublikasının turizm regionlarının potensialı mütəmadi
olaraq dəyərləndirilməli, ehtiyatlar aşkarlanmalı və
turizmin inkişaf proqramlarında əksini tapmalıdır.
Məlumdur ki, iqtisadi yüksəliş və çiçəklənmə
öz potensialını sistematik olaraq müəyyən edən və
inkişaf etdirən regionlara xasdır. Bununla əlaqədar
olaraq tərəfimizdən regionun turizm potensialını
(RTP) qiymətləndirməyin elmi əsaslandırılmış
metodikasının ümumi prinsiplərinin yaradılmasına
cəhd edilmişdir.
523
Sxem 2. Azərbaycan respublikası regionlarının turizm potensialının alqoritmi
1.RTP qiymətləndirmə konsepsiyasının hazırlanması
Rayonlaşdırma perespektivliyi:
-rekreasiya zonası
-miqyas
-yerləşdiyi ərazi
-əhalinin sıxlığı
-turistəri qəbul edən
cəmiyyət
1.1.Qiymətləndirmə və RTP
modelinin formalaşdırılması
meyarlarının seçimi
1.2.Đnformasiya mənbəyi
seçimi və seçmənin
müəyyənləşdirilməsi
Regionun rekreasiya
istifadə dərəcəsi:
-təbii rekreasiya
ehtiyatlarının vəziyyəti
-tarixi-mədəni potensialın
vəziyyəti
-turizm sənayesinin inkişaf
dərəcəsi
Inkişaf üçün regionun
perespektivliyi:
-turizmin diversifikasiyası
səviyyəsi
-regionun inkişaf səviyyəsi
regionun təhlükəsizlik səviyyəsi
-region iqtisadiyyatında turizmin
rolu
2. Modelləşdirilmək üçün informasiyanın hazırlanması
3. Region modelinin lokal göstəricilərinin hesablanması
4. Samballı əmsallara əsasən region modelinin inteqrallama reytinqinin hesablanması
5. Turizm potensialına uyğun olaraq regionun dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi və regionun “portretinin” tərtibi
Lider- region
1005<R<=1400
Yüksək
perespektivlik
səviyyəsinə malik
region
790<R<1185
RTP-nin qiymətləndirilmə metodikası regional turizmin inkişaf prosesləriinin nizama salınma
problemlərinin həlli üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Onun əsasını turizm regionunun xüsusiyyətlərinin
tədqiqi təşkil edir ki, bu da turizm regionunun
müasir iqtisadi şəraitə uyğunlaşma dərəcəsini qiymətləndirməyə və onun inkişafının məqsədyönlüyünü əsaslandırmağa imkan verir. RTP-nin qiymətləndirmə alqoritmi tərəfimizdən yuxarıdakı
formada hazırlanmışdır (bax: sxem 2). Qeyd edək
ki, alqoritmin tətbiqi bir sıra mərhələlərin yerinə
yetirilməsini nəzərdə tutur.
RTP strukturunun yuxarıda göstərilən əlamətlərə görə tədqiqi və müqayisəli qiymətləndirilməsi
RTP-ni xarakterizə etməyə, həmçinin regionun
turizm üçün perespektivliyini qiymətləndirməyə
imkan verər. Təklif olunan əlamətlər rayonlaşdır524
Yüksək rekreasiya potensialına
malik region
825<R<1220
Perespektivliyi və
rekreasiya potensialı
zəif olan region
610<=R<1005
manın ümümcoğrafi prinsiplərinə əsasən seçilmişdir:
- obyektivlik göstərir ki, əlamətlər konkret
xüsusiyyətləri əks etdirir;
- konstruktivlik rayonlaşdırma zamanı qarşıya
qoyulan məsələlərin dəqiqliyi ilə müəyyənləşir;
- iyerarxiya regionları qarşılıqlı əlaqədə və
tabeçilikdə olan zonalara bölməyə imkan verir;
- baxışların müxtəlifliyi (qiymətləndirmə kompleksi) turizm növlərinin müxtəlifliyini nəzərdə
tutur.
Hər bir əlamət regionun bu və ya digər xüsusiyyətini üzə çıxarmağa imkan verir. RTP-yə
xüsusiyyətlərin təsiri tərəfimizdən təyin edilmiş
hüdudlardakı balların sayı ilə müəyyən edilir.
Bunu 1 saylı cədvəldə aydın görmək olar.
Cədvəl 1. Regionun turizm potensialının modeli
Əmsal
Xüsusiyyətlərin variantları (balların sayı)
RAYONLAŞDIRMANIN PERESPEKTĐVLĐYĐ
Rekreasiya zonası
Bakı və Xəzər sahili
zona (100)
Şimal-qərb və
Qərb zonası (80)
Əhatəlik
Iri həcmli region(100)
Yerləşdiyi ərazi
Turizm üçün əlverişlidir
(100)
Əhalinin sıxlığı
Əhalinin yüksək sıxlığı (100)
Əhalinin zəif sıxlığı (50)
Turistləri gəbul edən cəmiyyət
Turizm üçün əlverişlidir (100)
Turizm üçün əlverişli deyil (50)
Naxçıvan MR (60)
Orta həcmli region (80)
Turizm üçün nisbətən
əlverişlidir (70)
Aran zonası (40)
Kiçik həcmli region (50)
Turizm üçün əlverişli
deyil (30)
REGĐONUN REKREASĐYA ĐSTĐFADƏSĐ DƏRƏCƏSĐ
Təbii rekreasiya ehtiyatlarının
vəziyyəti
Turizm məqsədlərinə maksimim uyğundur
(100)
Turizm məqsədlərinə minimum
uyğundur (50)
Tarixi-mədəni ehtiyatların
vəziyyəti
Turizm məqsədlərinə maksimim uyğundur
(100)
Turizm məqsədlərinə minimum
uyğundur (50)
Turizm sənayesinin inkişaf
səviyyəsi
Region turizmə yüksək səviyyədə cəlb
olunmuşdur (100)
Region turizmə zəif cəlb olunmuşdur
(50)
REGĐONDAN ĐSTĐFADƏ PERESPEKTĐVLĐYĐ
Turizmin diversifikasiya səviyyəsi
Polifunksiyalı region (100)
Monofunksiyalı region(50)
Regionun açıqlıq dərəcəsi
Regionun yüksək səviyyədə açıqlığı (100)
Regionun aşağı səviyyədə açıqlığı (50)
Regionun inkişaf səviyyəsi
Yüksək (100)
Aşağı (50)
Region iqtisadiyyatında turizmin
rolu
Regional büdcədə turizm fəaliyyətindən
daxil olmaların xüsusi çəkisi yüksəkdir
(100)
Regional büdcədə turizm fəaliy-yətindən
daxil olmaların xüsusi çəkisi aşağıdır
(50)
Təhlükəsizlik səviyyəsi
Yüksək təhlükəsizlik səviyyəs i(100)
Məlumatlılıq səviyyəsi
Əla (100)
Rayonlaşdırmanın perespektivliyi rekreasiya
zonası, əhatəlik, olduğu yer, əhalinin sıxlığı, turistləri qəbul edən cəmiyyət kimi xüsusiyyətlərinə
görə müəyyən edilir. Fikrimizcə Azərbaycan Respublikası ərazisini şərti olaraq dörd rekreasiya
zonasına bölmək olar:
√ Bakı və Xəzər sahili zona – bu ərazi hazırda
rekreasiya inkişafı baxımından ən əlverişlidir. O,
əhalinin yüksək rekreasiya tələbatı və onların
ödənilməsi üçün lazımi ehtiyatlara malik olması
ilə fərqlənir. Burada rekreasiya fəaliyyətinin bütün
növlərinin inkişafı üçün şərait vardır.
√ Şimal-qərb və Qərb zonası – rekreasiya təlabatının az olması, lakin rekreasiya ehtiyatlarının
həddən çoxluğu ilə xarakterikdir. Rekreasiya istifadə dərəcəsi zəif inkişafdan yüksək inkişafa
qədər dəyişir. Bu ərazi yaxın zamanlarda istifadə
üçün perspektivlidir.
√ Naxçıvan MR – bu zona böyük rekreasiya
tələbatına və kiçik ehtiyatlara malik olmaqla səciyyəvidir.
√ Aran zonası – zəif perspektivliyi ilə səciyyəvidir.
Orta təhlükəsizlik
səviyyəsi(50)
Yaxşı (80)
Kafi (50)
Regionun aşağı təhlükəsizlik səviyyəsi(30)
Qeyri-kafi (10)
1 saylı cədvəldən göründüyü kimi rekreasiya
zonasının reytinqi 40-100 bal hüdudundadır. Balların artması reytinq artımına dəlalət edir.
Regionun əhatəliyi onun ərazisi və yaşayış
məntəqələrinin sayı ilə müəyyən edilir. Regionun
ərazisi nə qədər böyük və bu ərazidə nə qədər çox
yaşayış məskəni varsa, əhatəlik əlamətinə görə
regionun reytinqi bir o qədər yüksəkdir. Əhatəlik
reytinqi 50-100 balla qiymətləndirilir.
Coğrafi baxımdan yerləşdiyi ərazi turizm
regionunun bir komponenti olmaqla digər elementlərlə tam bağlıdır və turistlərdə gedilən yerin
təsvirini formalaşdırır. Bəzi hallarda coğrafi yerləşmə səyahət üçün mənbə, həvəsləndirici (çimərliklər, dağlar, mineral bulaqlar və s.) rol oynayır.
Regionun yerləşdiyi ərazi turizmə nə qədər çox
uyğundursa, onun reytinqi bir o qədər yüksəkdir.
Yerləşdiyi ərazinin reytinqi 30-100 balla ifadə
olunur.
Əhalinin sıxlığı hər 1 kv.km-ə düşən region
əhalisinin sayı ilə müəyyən edilir. Təcrübə göstərir ki, əhalinin sıxlığı nə qədər çox olarsa, turizmin
inkişafı üçün bir o qədər çox perspektivlidir.
525
Əhalinin sıxlığına görə regionun reytinqi 50-100
bal tərtibindədir.
Rayonlaşdırmanın sonuncu komponenti turistləri qəbul edən cəmiyyət hesab edilir. Əmək ehtiyatları turist təlabatını ödəmək üçün imkan
yaradır. Turistləri qəbul edən cəmiyyətin xüsusiyyətləri ilk növbədə demoqrafik amillərlə (yaş-cins,
miqrasiya, əhalinin artımı, fəaliyyət növləri - kənd
təsərrüfatı, sənaye, xidmət bölməsi) müəyyən edilir. Regionun insan ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi zamanı bunlar mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Eyni zamanda yerli əhalinin həyat səviyyəsinin
(təhsil, tibb, sosial təminat), turistləri qəbul edən
cəmiyyətin mənəvi və mədəni xüsusiyyətlərinin
nəzərə alınması vacibdir. Təcrübə göstərir ki, yerli
əhalinin proporsional strukturu, aşağı səviyyəli
miqrasiya, inkişaf etmiş xidmət bölməsi, yüksək
həyat və mədəni səviyyəsi kimi xüsusiyyətləri turizm üçün çox əlverişlidir. Bu xüsusiyyətlər optimaldan nə qədər çox fərqlənirlərsə, turizmin inkişafı üçün bir o qədər az perspektivli hesab edilir.
Əhalinin sıxlığına görə regionun reytinqi 50-100
balla ifadə olunur.
Regionun rekreasiya istifadə dərəcəsi onun
rekreasiya potensialı ilə müəyyən edilir. Regionda
turizm fəaliyyəti üçün istifadə oluna bilən hər şey
onun turizm ehtiyatlarını təşkil edir. Ölkədə turizmin inkişafının təşkili mövcud turizm ehtiyatlarından maksimum və kompleks şəkildə istifadəyə
imkan verən turizmin forma və növlərinin inkişafına əsaslanmalıdır. Turizmin inkişafı üçün yüksək potensial- təbii şərait, coğrafi mövqenin özəllikləri, tarixi irs, turizmin maddi-texniki bazası,
diqqətəlayiq yerlərin çoxluğu və onların əsas
turizm zona və mərkəzləri ilə həmahəngliyi kimi
müxtəlif turizm ehtiyatları turistlərin əsas hissəsi
üçün cəlbedici əhəmiyyət kəsb edir. Regionun
rekreasiya istifadə dərəcəsinin dörd xüsusiyyətə
görə:
- təbii rekreasiya ehtiyatlarının vəziyyəti;
- tarixi-mədəni potensialın vəziyyəti;
- turizm sənayesinin və turizmin maddi-texniki
bazasının inkişaf səviyyəsi;
- turizmin diversifikasiya səviyyəsinin qiymətləndirilməsini təklif edirik.
Təbii və coğrafi şərait regional turizmin inkişafı üçün ilkin əsasdır. Təsadüfi deyildir ki, turizm
ilkin mərhələdə əlverişli iqlimi və müalicə mənbələri olan regionlarda inkişaf etmişdir. Bu regionlar vəhşi təbiətə ehtiyacı olan ekoloji, ekstermal və digər turizm növlərinin inkişaf etməsinə
baxmayaraq bizim günlərdə də dünya turizminin
liderləri hesab edilir. Rekreasiya ehtiyatları – rahatlıq xüsusiyyətinə malik və rekreasiya fəaliyyəti
üçün istehlak dəyəri olan təbii və antropogen
526
geosistemlər, cisim və təzahürlər hesab edilir.
Bunlar mövcud texnologiyalar və maddi imkanların köməyi ilə müəyyən qrup insanların istirahəti
və sağlamlığının bərpası üçün istifadə olunur.
Təbii turizm ehtiyatları istirahət və müalicə
üçün əlverişli iqlim, üzmək üçün su, müalicəvi mineral su və palçıq və s. deməkdir. Iqlim (il ərzində
günəşli günlərin sayı, aylıq temperatur, yağıntıların miqdarı, külək) əsas amillərdən biri hesab
edilir. Eyni zamanda flora və fauna da turizm istiqamətli ərazinin cəlbediciliyini xeyli artırır. Yeraltı və yerüstü su ehtiyatları da turist kurortlarının
ideal şəraitdə fəaliyyəti üçün xüsusi əhəmiyyət
kəsb edir.
Təbii turizm ehtiyatları turizmin məqsədləri:
müalicəvi-sağlamlıq, maarifləndirici və s. nöqteyinəzərdən qiymətləndirilir. Təbii ehtiyatların mövcudluğu və vəziyyəti turizmin məqsədlərinə nə
qədər çox uyğun olarsa, reqionun reytinqi də bir o
qədər çox olur. Təbii ehtiyatların vəziyyətinə görə
regionun reytinqi 50-100 balla ifadə olunur.
Regionun turizm ehtiyatlarının qiymətləndirilməsində tarixi-mədəni potensialın da özünəməxsus yeri vardır. Əhalinin təhsil səviyyəsi və idrakı
tələbatı artdıqca tarixi-mədəni ehtiyatlar daha
böyük əhəmiyyət kəsb edir. Tarixi-mədəni turizm
ehtiyatlarına muzeylər, tarixi, mədəni və memarlıq
abidələri, teatrlar – bir sözlə turistlərin ekskursiya
obyekti ola biləcək hər şey daxildir. Tarixi-mədəni
ehtiyatların vəziyyətinə görə regionun reytinqi 50100 balla dəyərləndirilir. Yəni, tarixi-mədəni ehtiyatların mövcudluğu və vəziyyəti turizm məqsədlərinə nə qədər çox uyğundursa reqionun reytinqi
bir o qədər yüksəkdir.
Turizm sənayesinin və turizmin maddi-texniki
bazasının inkişaf dərəcəsi regionun rekreasiya
müəssisələrinin sayının onun ərazisinə(min kv.km
sahəyə) nisbətən, ərazinin tamamilə istifadəsinə
əsasən qiymətləndirilir. Regionun maddi-texniki
ehtiyatlarına yerləşmə vasitələri, nəqliyyat, ictimi
iaşə, rekreasiya, pərakəndə ticarət müəssisələri və
s. daxildir. Turizm fəaliiyətinin məzmunu və xüsusiyyətindən asılı olmayaraq turistlərə gecələmə
yeri, qidalanma, nəqliyyat vasitəsi, kommunalməişət tələbatlarının ödənilməsi lazımdır. Qeyd
etmək lazımdır ki, bunların içərisində yerləşmə
müəssisələri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Gecələmə yerləri sanatoriyalar, pansionatlar, istirahət
evləri, turizm bazaları, mehmanxanalar və digər
yerləşmə müəssisələri tərəfindən turistlərə təqdim
edilir. Ticarət, ictimai iaşə, ictimai nəqliyyat,
kommunal təsərrüfat müəssisələri turizmin infrastrukturunu təşkil edir. Bütün sadalanan müəssisələrin məcmusu isə turizm sənayesini yaradır.
Ərazinin mütləq istifadəsi yüksək olduqca turizm
sənayesinin və turizmin maddi-texniki bazasının
səviyyəsi də yüksək olur. Bu amilə görə regionun
reytinqi 50-100 bal tərtibində qiymətləndirilir.
Regiondan istifadənin perspektivliyi müəyyən
mənada turizmin diversifikasiya səviyyəsi, regionun açıqlıq dərəcəsi, təhlükəsizlik səviyyəsi, regionun ümumiqtisadi inkişaf səviyyəsi, bazarda turizm regionu haqqında məlumatlılıq səviyyəsi ilə
qiymətləndirilir. Bundan əlavə, turizmin inkişafı
turistləri qəbul edən regionun əmək ehtiyatları,
maddi vəsaitlər və maliyyə imkanları, həmçiinin
mövcud və inkişaf etməkdə olan kommunikasiya
sistemləri, beynəlxalq və daxili turizmdə müasir
və perspektiv nəqliyyat vasitələri ilə təminatından,
eləcə də mövcud regiona səyahət üçün turistlərin
vaxt və vəsaitlərindən asılıdır.
Turizmin diversifikasiya səviyyəsinə görə regionun reytingi 50-100 balla qiymətləndirilir. Turizm regionları rekreasiya funksiyalarının mövcudluğuna əsasən monofunksial (məsələn, Naftalan rayonu üçün bu sağlamlıq turizmidir) və polifunksial olmaqla (məsələn, Bakı şəhəri üçün bu
sağlamlıq-müalicəvi, mədəni, idman turizmidir)
iki qrupa ayrılır. Fikrimizcə bazar şəraitinda polufunksional regionlar daha perspektivlidir.
Regionun açıqlıq dərəcəsi istirahət ocaqlarında yerli və ya gəlmə qonaqların üstünlük təşkil
etməsindən asılıdır. Regionun yüksək səviyyədə
açıqlığı umumi turist axınının içərisində gəlmələrin xüsusi çəkisinin üstünlüyü ilə xarakterizə edilir
və turizm üçün pozitiv amil kimi dəyərləndirilir.
Regionun açıqlıq dərəcəsinə görə reytinqi 50-100
balla ifadə olunur.
Regionun yüksək sosial-iqtisadi göstəriciləri
burada sahibkarlığın, o cümlədən turizm sahəsində
sahibkarlığın inkişafına yardım edir. Regionun
ümumiqtisadi inkişaf reytinqi 50-100 balla qiymətləndirilir.
Region iqtisadiyyatında turizmin rolunun reytinqi də 50-100 bal tərtibindədir. Regionun təsərrüfat strukturunda turizmin iqtisadi rolu region
büdcəsinə turizmdən daxilolmaların xüsusi çəkisi
ilə müəyyən edilir. Yəni turizm fəaliyyətindən daxilolmalar nə qədər yüksəkdirsə, region iqtisadiyyatında turizm bir o qədər əhəmiyyətli hesab edilir.
Kriminal şəraitin və terrorizm təhlükəsinin
olmaması, dollar və avronun sərfəli kursu, ekoloji
təhlükəsizlik və s. regionun təhlükəsizlik səviyyəsini müəyyənləşdirir. Regionun təhlükəsizlik
səviyyəsi nə qədər yüksək olarsa, regiona turist
axınının artırılması ehtimalı artır və region xarici
investisiya üçün cəlbedici olur. Regionun təhlükəsizlik reytinqi 30-100 balla qiymətləndirilir.
Turizm bazarında regionun məlumatlıq səviyyəsini region haqqında nəşrlərdə rast gəlinən xə-
bərlərin verilmə tezliyi əsasında müəyyən etmək
təklif olunur:
• region ölkədəki nəşrlərdən birində xatırlanır
və ya heç xatırlanmır. Bu, turistlərin region haqqında məlumatsız olmasına səbəb olur;
• region ölkədəki bəzi nəşrlərdə xatırlanır. Bu o
deməkdir ki, turistlər region barədə müəyyən
qədər məlumata malikdirlər;
• region ölkədəki bir çox (və ya bütün) nəşrlərdə və xarici nəşrlərin birində xatırlanır. Bu, isə
o deməkdir ki, turistlər region haqqında yaxşı
məlumata malikdirlər;
• və nəhayət, region ölkədəki bir çox (və ya
bütün) nəşrlərdə və xarici nəşrlərin bir neçəsində
xatırlanır. Bu, turistlərin region haqqında kifayət
qədər məlumatlığını göstərir.
Cədvəldən göründüyü kimi regionun məlumatlıq səviyyəsinə görə reytinqi 10-100 bal hüdudundadır.
Məlumat mənbəyi seçimi və seçimin müəyyənləşdirilməsi üçün nə etməli? Đlk mərhələdə
əsas informasiya mənbəyi kimi statistik hesabatların məlumatlarından, köməkçi mənbələr kimi
müxtəlif qəzetlər, jurnallar və digər nəşrlərdən
istifadə etmək olar. Sadəcə olaraq mənbə seçilərkən onların müqayisəsinin mümkünlüyü, dəqiq və
yetərincə, obyektiv və etibarlı, məntiqi və anlaşıqlı
olmaları təmin edilməlidir. Tədqiqatın nəticələrinin optimal olması üçün seçim etmədən regionun
rekreasiya potensialını təşkil edən bütün obyektlərin öyrənilməsini təklif edirik.
2-ci mərhələdə ilkin informasiyanın hazırlanması həyata keçirilir. Bunun üçün tədqiqatın nəticələri sistemləşdirilir və turizm regionunun rekreasiya potensialı (TRRP) modeli qurulur.
3-cü mərhələdə TRRP-nin modelinin elementlərini ayrı-ayrı xüsusiyyətlərin ağırlıq əmsallarının
köməyi əsasında ekspert qiymətləndirilməsi metodu ilə həyata keçirilir.
4-cü mərhələdə regionun inteqrasiya reytinqinin (R) hesablanması aparılır. Belə ki, ekspertiza
yolu ilə əldə olunmuş (bax: cədvəl 2) reytinqin lokal göstəricilərinə (Ri) və model elementlərinin
ağırlıq əmsalına (Ki) malik olmaqla regionun inteqrasiya reytinqini (R), reytinqin lokal göstəricilərinin ballarını toplamaqla orta hesab formulu
əsasında tapılır.
Qeyd etmək lazımdır ki, reytinqin mütləq kəmiyyəti təsbit edilmiş qiymətlə - bir balla göstərilməsi region reytinqini hər hansı bir əlamət
əsasında və ya ümumilikdə təyin etməyə imkan
verir.
527
Cədvəl 2. Turizm regionu elementlərinin ağırlıq əmsalları
Modelin elementləri
Rayonlaşdırmanın perespektivliyi
Ərazinin rekreasiya istifadəsinin
dərəcəsi
Regiondan istifadənin perespektivliyi
Cəmi
Elementlərin
ağırlıq əmsalları
0,25
0,25
0,5
1,0
Sonda R ballarının cəmindən asılı olaraq regionun turizm potensialının dərəcəsi müəyyən
edilir və regionun “portreti” yaradılır. Turizm potensialının kəmiyyət qiymətini almaq üçün qiymətin iyerarxiya şkalasından istifadə edilir (bax:
cədvəl 3).
Cədvəl 3. Regionun turizm potensialının qiymət şkalası
Təmsil
olunma
(dərəcə)
Rayonlaşdırmanın
Perspektivliyi
Lider region
Yüksək
perspektivli
region
Yeksək
rekreasiya
potensialına
malik region
Perspektivliyi və rekreasiya potensialı zəif olan
region
ərazinin
Regiondan
rekreasiya istifadə persistifadə
pektivliyi
dərəcəsi
Turizm
potensialı,
ballar
(ağırlıq
əmsalları
nəzərə
alınmadan)
1005<R<
=1400
585<Ri<800
420<Ri<600
370<Ri<585
420<Ri<600 790<R<1185
585<Ri<800
240<Ri<420 825<R<1220
370<Ri<585
240<Ri<420
610<=R<100
5
Beləliklə, ötən əsrin yetmişinci illərində Boston məsləhət qrupunun hazırladığı üsülun ölkəmizin regionlarının turizm potensialını qiymətləndirmək üçün istifadə edilməsi bir daha sübüt
edir ki, turizmin inkişaf etdirilməsi üçün Azərbaycan Respublikası böyük potensiala malikdir.
Lakin, bu potensial ölkə ərazisində bərabər paylanmamışdır. Turizm potensialı baxımından ölkənin dörd regiona bölünməsi və onların qiymətləndirilməsi zamanı məlum olmuşdur ki, ölkəmizin Şimal-qərb və Qərb regionu turizmin inkişafı
baxımından daha çox perspektivlidir.
ƏDƏBĐYYAT
1.
2.
3.
4.
5.
528
C.A.Məmmədov, B.Ə.Bilalov. Azərbaycanda gəlmə turizm və onun inkişaf yolları, Bakı, ”Mütərcim”
nəşriyyatı, 2004, 210 səh.
A.Duroviç, L.Anastosova. Markentinqovoye issledovaniya v turizme, Moskva,”Novoye Znaniye” nəşriyyatı,
2002, 348 səh.
http://www.iteam.ru/publications/marketing/
section_22/article_1950/
http://www.tqmxxi.ru/marketing/tovar/Boston.htm
http://www.stroibk.ru/library/r/rol.htm
AZƏRBAYCANDA ĐQTISADĐ ĐNKĐŞAF VƏ TURĐZM
Аrifəхаnım Yusif qızı ƏLƏSGƏRОVА
Аzərbаycаn Dövlət Mədəniyyət və Đncəsənət Univеrsitеtinin
«Đqtisаdiyyаt və infоrmаtikа» kаfеdrаsının müəllimi
Bakı / AZƏRBAYCAN
[email protected]
Dünya alimləri qlobal iqtisadi problemlərin
nəzəri – metodoloji əsasını işləyib hazırlamaqla,
onların mahiyyətinin spesifik cəhətlərinin aşkar
olunması üçün dövrün siyasi, iqtisadi və sosial
aspektlərdə öyrənilməsinə şərait yaratmışlar. Son
onilliklərdə qlobal iqtisadi problemlərə aid mühüm işlər görülmüşdür. Artıq müstəqil inkişaf
qoluna başlanmış respublikamızın da həll etməli
olduğu problemlər arasında qlobal iqtisadi problemlərdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir və bu sahədə
geniş işlər görülməkdədir.1
Yaxın gələcəkdə iqtisadi inkişaf strategiyasının əsas məqsədi aparılan iqtisadi islahatların dərinləşdirmək yolu ilə müasir bazar münasibətləri
və dünya təsərrüfat sisteminin inkişaf meylləri
əsasında ölkənin iqtisadi sisteminin yeni inkişaf
səviyyəsinə keçməsinin təmin olunması olmalıdır.
Nəticə etibarı ilə ölkənin iqtisadi qüdrətinin surətli
yüksəlməsinin təmin edərək bu strateji məqsəd
ölkənin əsas təbii iqtisadi ehtiyatlarının aktiv təsərrüfatı dövriyyəsində cəlb olunmasının sürətləndirilməsi, o cümlədən Xəzərin neft və qaz ehtiyatlarının iqtisadiyyatın kompleks inkişafının təminedicisinə çevrilməsi və ondan istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsi, yeni torpaq münasibətlərinin möhkəmləndirilməsi vasitəsi ilə əhalinin
torpağa bağlılığını gücləndirilməsi və insan ehtiyatlarından istifadənin səmərəliliyini artırması
kimi əsas vəzifələrin həllini nəzərdə tutur. 2
Azərbaycan iqtisadiyyatının bazar münasibətlərinə keçid şəraitində ölkədə nəzərdə tutulan neft
kəmərlərinin, qaz kəmərlərinin tikintisi bir sıra
strateji məsələlərin həlli, uğurlu gələcəkdən xəbər
verir. Dövlət sektorunda olduğu kimi bazar iqtisadiyyatı ilə işləyən özəl sektorda böyük nailiyyətlər
əldə etmişdir. Belə ki, 2005-ci ildə UDM 11,9 milyon manat olmuşdur.3 2005-2007-ci illərdə ÜDM
həcminin 2 dəfə artması nəzərdə tutulmuşdur.
Belə inkişaf ölkədə həlli vacib olan problemlərin
1
2
3
Ə. Q. Əlirzayev , “Đslahatlar və Sürətlənmə Strategiyası
Şəraitində Azərbaycanın Sosial-Đqtisadi Đnkişaf Problemləri”, Adəloğlu nəşriyyat, Bakı, 2005 səh. 125
Rasim Həsənov , "Đqtisadi Inkişaf Və Makroiqtisadi Siyasət“, Bakı ,2001, 66
Azərbaycan Dövlət Statistika komitəsi, 2006
müxtəlif proqramlar çərçivəsində həyata keçirilməsinə imkan verəcəkdir.
Ölkədə inkişafı nəzərdə tutulan sahələrdən
biri də turizmidir. Mütəxəsislərə fikrinə görə bir
turistin ölkəyə gəlişi 7-9 iş yerinn açılması deməkdir. 4 Bu sahə nəqqliyyat, rabitə və diğər sosial
infrastrukturlara da müsbət təsir göstərməktədir.
Turizm sahəsi ilə məşğul olan mütəxəssislərin
fikrincə Azərbaycan turizmin ən yüksək inkişaf
səviyyəsinə 1987-ci ildə nail olmuşdu. Həmin il
respublikaya xarici ölkələrdən 50 min, SSRĐ-nin
bölgələrindən isə 250 minə yaxın turist gəlmişdir.
Turizm – Ekskursiya Bürolarının təşkil etdikləri
ekskursiyalarda isə 2,5 milyon nəfərdən artıq
adam iştirak etmişdir.
Erməni ektrimistləri azərbaycanlılara qarşı həyata keçirdikləri düşmənçilik siyasəti Azərbaycana yüz minlərlə qaçqın gəlməsi ilə nəticələndi.
Respublika hökumətinin qərarı ilə 1988-ci ilin
dekabrından Ermənistandan qovulmuş soydaşlarımızın respublikanın turist bazarlarında və sanatoriya – kurort müəssisələrində yerləşdirilməsinə
başlandı. 1990-cı ilin birinci rübündən etibarən
Azərbaycanda fəaliyyət göstərən Ümumittifaq və
beynəlxalq turist marşrutları ləğv olundu.5
Turizm Azərbaycanın dünya inteqrasiyası üçün
ən böyük vasitədir. Đslam Konfransı təşkilatının
üzvi olan ölkələrin turizm nazirlərinin konfransında – turizm həm mədəniyyət deməkdir, həm də
iqtisadiyyatın böyük sektoru deməkdir. Eyni zamanda ölkələri birləşdirən amildir – deyən dövlət
başçısı turizm sahəsində investisiya qoymağa
xarici sərmayədarlar dəvət etmişdir.
Ölkəmizdə aparılan islahatlar turizmin inkişafına mühüm təsir etmişdir. Turizmin fəaliyyəti ilə
məşğul olan müəssisələrin sayı ilbəil artmaqda
davam etmiş, onların fəaliyyəti genişlənmişdir.
Azərbaycanın turizm sahəsində böyük potensialı var. Bir bu sahəni inkişaf etdirməklə heç də
4
5
Đ.Xanlarqızı,Turizm həm də qazanc deməkdir. Bizim əsr
qəzeti2, 8.03.2007
Ə. Q. Əlirzayev , “Đslahatlar və Sürətlənmə Strategiyası
Şəraitində Azərbaycanın Sosial-Đqtisadi Đnkişaf Problemləri”, səh. 125
529
başqa sahələrdən geri qalmayacaq, gələcəkdə yeni
iş yerlərinin açılması, əhalinin sosial durumunun
yaxşılaşması və son nəticədə gəlir əldə edə bilərik.
Son illər ölkəmizdə turizmin inkişafına diqqət
xeyli artmışdır. Azərbaycanda turizmin inkişafı
üçün çox əlverişli şərait var. Bildiyimiz kimi turizm həm də çox gəlir gətirən sahələrdən biri
hesab olunur. Azərbaycan turizm sahəsində böyük
potensiala malikdir. Zəngin, təbii sərvətlər, göz
oxşayan təbiəti, qədim tarixi-memarlıq abidələri,
mədəni irsi, folkloru, qeyri-adi flora və faunası ilə
xarici turistləri heyran edə bilər. Turizm özündə
ətraf mühiti və ya digər regionların təbiətini, bu
regionların xalqlarını, o xalqların həyata səviyyəsini, adət-ənənələrini, bəzi hallarda idman və biznes elementləri ilə uzlaşdıran milli xüsusiyyətlərini öyrənmək, məqsədli səyahəti əks etdirən fəal
istirahət növlərindən biridir. Turizm biznesi
inkişaf etdikcə gəlirlərin ümumi səviyyəsi artır,
deməli, turizm müəssisələrində yaşayanların həyat səviyyəsi yüksəlir. Turizmin inkişafı həmin
yerin mədəni mirasına tələbat yaradır. Bu bir
tərəfdən yerli artistlərin, rəssamların, musiqiçilərin
dəstəkləyir və əhalinin mədəni vərəsəyə marağı
artırır. Turist müəssisələri vəzifələrindən birində
yerləşdiyi regionun (kənd, şəhər, rayon) tarixini,
memarlıq abidələrin, mədəni və milli xüsusiyyətlərini, adət və ənənələrini, dini və s. turistlərə
anlatmaqdan ibarətdir. Turistlər yerli əhalinin barəsində daha çox məlumat topladıqca, onlara daha
çox hörmət hissi bəsləyirlər. əhali üçün isə mədəni
təsir – vilayətin, ölkənin, kəndin və s. Mədəni bütövlüyünü saxlamaq vasitəsidir.6 Bu isə bu gün öz
tariximizə sahib çıxmaqla yanaşı erməni işğalçılarının yalançı tarixini alt-üst etmək deməkdir.
Ölkəmizdə turizmin inkişafı beynəlxalq təşkilatların diqqətini cəlb edib. Ötən ilin dekabr ayında Bakıda Đslam konfransı təşkilatına üzv dövlətlərin turizm nazirlərinin birinci konfransı keçirilib.
57 ölkənin turizm nazirlərinin Azərbaycanda toplanması – turizmin gələcək fəaliyyətinin beynəlxalq standartlara uyğun olacağından xəbər verir.
2005-ci ildə turizm fəaliyyəti ilə 85 vəya
əvvəlki illərdən 27 müəssisə çox məşğul olmuşdur. Turizm müəssisələrində 784 nəfər çalışmışdır.
Fəaliyyət göstərən müəssisələrin tam əksəriyyəti
(95,3%) özəl müəssisədir.7
2002-2005-ci illərdə turizmin inkişafı və mehmanxana tipli obyektlərin sayı 2 dəfə artmışdır.
Təkcə 2005-ci ildə Azərbaycanda 262 mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisə fəaliyyət göstərmişdir. Bununla əlaqədar olaraq Respublika6
7
F. P. Rəhmanov, ”Sosial Sfera Keçid Iqtisadiyyatı Şəraitində”, Gənclik, Bakı, 2002
530
mızın ayrı-ayrı bölgələrində beynəlxalq standartlara cavab verən turist obyektləri inşa edilir. Bir
sıra iş adamları turizmin infrastrukturunun yaradılmasına böyük maraq göstərirlər. Xarici inspektorlar bu sahə ilə maraqlanır, yeni mehmanxanalar
tipli obyektlərin tikintisi ilə məşğul olurlar. Hazırda Bakının mərkəzində çoxlu sayda mehmanxana kompleksi tikilmiş, regionlarda bu iş davam
etdirilir.
2005-ci ildə mehmanxanalarda il ərzində turist
üzrə gecələyənlərin sayı 1064758 və ya əvvəlki
ildəkindən 14,6 faiz çox olmuşdur. Gecələmələrin
50,7 faizi (539811 gecə) xarici ölkə vətəndaşla
üzrə qeydə alınmışdır.
Dövlət Proqramı 10 il müddətinə nəzərdə tutulub. Əsas vasitələrdən biri turizm sahəsində, normativ-hüquqi aktlar hazırlanmasından ibarətdir.
Daxili və Beynəlxalq marşrutların yaradılması,
xarici ölkələrdə geniş reklam kompaniyalarımızı
aparmaq, xarici ölkələrin turizmlə məşğul olan
dövlət qurumları ilə əlaqələri möhkəmlətmək,
dövlət səviyyəsində müqavilələr bağlamaq, turizm
infrastrukturunun yaradılması, işsizliyin aradan
qaldırılması başlıca vasitələrdəndir. Bu sektor çox
geniş əhatəli bir sahədir. Yəni burada nəqliyyat
iaşə xidmətləri, kommunikasiya xidməti və. s. sahələri yaxşılaşdıra bilər.
Ölkəmizdə aparılan sosial-iqtisadi islahatlar
turizmin inkişafına mühüm təsir etmişdir. Turizm
fəaliyyəti ilə məşğul olan müəssisələrin sayı ilbəil
artmaqla davam etmiş, onların fəaliyyəti genişlənmişdir. Đl ərzində müəssisələr tərəfindən əhaliyə
2287,8 min manat, dəyərində 14,097 turizm yollayış blankı satılmışdır.
Blankların 1484-ü ölkə daxilində, 11095-i isə
ölkədən kənarda səyahət etmək üçün satılmışdır.
Hesabat ilində ayrı-ayrı ölkələrdən 28524 turist
qəbul edilmiş və 21868 turist Azərbaycandan kənara göndərilmişdir. Ümumiyyətlə, 2005-ci ildə
50392 və ya 2004-cü ildəkindən 1,7 dəfə çox
turistə xidmət göstərilmişdir. Respublika ərazisində turistlərə göstərilmiş xidmətlərin 75,1 % Bakı
şəhərində, 11,3% Xaçmaz rayonunda, 5,6% Quba
rayonunda və. s keçirilmişdir.8
Ümumiyyətlə, Turizm dövlət büdcəsinə çox
böyük gəlir gətirən sahələrdəndir. Đndiyədək dövlət büdcəsinə xeyli vəsait köçürülüb.
Məsələn: 2005-ci ildə 77,7 milyon ABŞ dolları gəlir əldə edilib. 2002-ci ildə isə bu rəqəm 5
milyon dollar idi. Xatırladaq ki, dünya dövlətləri
ildə turizmdən 450 milyard dollar, Fransa ildə 75
milyon turist qəbul edir və onun gəliri 30 milyard
8
dollar, qardaş Türkiyənin turizmdən əldə etdiyi
illik gəlir isə 8-9 milyard dollar təşkil edir.
Bir faktı qeyd etmək lazımdır ki, xidmət sahəsində çalışan insanlar hələ beynəlxalq standartlara
tam cavab vermirlər. Bu da ondan irəli gəlir ki, bu
vaxta qədər bu sahədə çalışan mütəxəssislər hazırlamaq üçün bizdə tədris müəssisələri olmamıdırş.
Bu çətinliyi aradan qaldırmaq üçün Türkiyənin
Turizm Nazirliyi və TĐKA adlı beynəlxalq təşkilatın köməyi ilə turizm şirkətlərinin idarə olunması və xidmət sahəsində çalışanlar üçün təlim
kursları təşkil olunur. 9 Qeyd etmək istəyirəm ki,
Azərbaycanda turizm sənayesinin inkişaf etdirilməsi üçün rəhbər kadrlar, istehsalı idarə edə bilən
yüksək səviyyəli kommersantlar, menecerlər tələb
olunur. Turizm sahəsində fəaliyyət göstərən bir
sıra rəhbər işçilərin bu sahədə beynəlxalq turizm
standartlarına cavab verən, xüsusi diploma malik
olan, Avropa ölkələrinin dillərindən ən azı iki və
üçünü bilən iş adamları fəaliyyət göstərməlidirlər.
Türkiyənin turizm sahəsini qaldırmaq üçün 20-25
il sərf olunub, lakin Azərbaycanın iqtisadi inkişaf
tepini və yaxın illərdə Azərbaycana gəlməsi gözlənilən kapitalı, zəngin təbiətini, mədəniyyətini və
qədim tarixini nəzərə alsaq yaxın gələcəkdə Azərbaycanda turizmin yüksək inkişaf tempinə kecəyi
gözlənilir.
ĐSTĐFADƏ OLUNAN ƏDƏBĐYYAT
1.
2.
3.
4.
5.
6.
9
Ə. Q. Əlirzayev, “Đslahatlar Və Sürətlənmə Strategiyası
Şəraitində Azərbaycanın Sosial-Iqtisadi Inkişaf Problemləri”, Adiloğlu nəşriyyat, Bakı, 2005
Ə.Bədəlov, "Azərbaycan Turizminin Đnkişafı Üçün Çox
Yaxşı Şərait var“, Xalq qəzeti, 09. 08. 2006
Rasim Həsənov , "Đqtisadi Inkişaf və Makroiqtisadi Siyasət“, Bakı ,2001
Đ.Xanlarqızı,“Turizm Həm Də Qazanc Deməkdir“ Bizim
Əsr qəzeti, 8.03.2007
F. P. Rəhmanov ,”Sosial Sfera Keçid Iqtisadiyyatı Şəraitində”, Gənclik N., Bakı, 2002
Ə.Bədəlov, "Azərbaycan Turizminin Đnkişafı Üçün Çox
Yaxşı Şərait var“, Xalq qəzeti, 09. 08. 2006
531
ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ МЕЖДУНАРОДНОГО ТУРИЗМА В РЕГИОНЕ В
НЕНЕФТЯНОМ СЕКТОРЕ ЭКОНОМИКИ РЕСПУБЛИКИ
Али ДЖАББАРОВ
Нахчыванский Государственный Университет
Нахчыван / АЗЕРБАЙДЖАН
[email protected],
http://acabbarov.iatp.az
Современный туризм независимо от разновидностей и форм организации считается одним из важных факторов регионального развития, культурного сближения народов и
создания глобального мира.
В условиях рыночной экономики роль туризма в социально-экономическом развитии
Азербайджанской Республики проявляется в
рациональном использовании её природных,
географических и человеческих ресурсов и на
основе альтернативных проектов привлечения
их в экономический оборот. Как социальноэкономическое явление развитие туризма, рациональное использование его функций может
стать важным средством в расширении малой
и средней предпринимательской деятельности,
повышении жизненного уровня населения. В
Азербайджане по размещению природных,
географических и трудовых ресурсов ряд видов туризма повышает значение развития
въездного туризма. Эта особенность наиболее
ярко проявляется в регионах страны. Потому
что, Азербайджан – это нефтяная страна и её
основным продуктом экспорта считается
нефть. Однако размещение 50% трудовых ресурсов республики в регионах, богатых туристскими ресурсами выдвигает на передний
план развитие тех видов туризма, которые
являются здесь альтернативными нефтяному
сектору. В мировой практике много различных
примеров становления туризма альтернативной нефтяному сектору. А в Азербайджане
суть этой проблемы заключается не только в
обеспечении определенным доходом части
населения, не занятого в сфере нефтяной промышленности. Наше государство внутри своих
интересов старается осуществить решение
этой проблемы путем бюджета и государственных программ различного социального направления. Потому что, в нефтяном и газовом секторах, которые являются основными сферами
промышленности (примерно 26%), был обеспечен работой всего 1% трудоспособного
населения.1 Основная цель заключается в том,
чтобы за счет средств, полученных от нефти,
привести в действие существующие на всей
территории природные, производственные и
трудовые ресурсы, добиться высокого развития трудоемкости, науки и технологии, которые широко используются в различных сферах
экономики.
Реализуя эту стратегию, вполне возможно
превратить «подземное золото», добываемое
на ограниченной территории страны (Апшеронский полуостров и Каспийское море), в
«надземное золото», которое можно будет распределить по всей территории. 2 А развитие
альтернативных нефтяному сектору сфер,
таких как туризм не означало размещение вложенных в производство только внутри страны
инвестиций по пространственным и территориальным принципам. Надо иметь в виду, что
нефть иссякаемое богатство. В мировом масштабе её запасы уменьшаются, а с повышением цен здешние рыночные отношения принимают рискованный характер, увеличивается
неопределенность.
А ещё если добавить, что мировой нефтяной бизнес контролируется компаниями крупных государств, то станет ясно, что для экономики стран, также как и Азербайджанская
Республика, экспортирующих нефть, каково
находиться в нефтяной зависимости.
Место туризма в ненефтяном секторе нашей страны проявляется не только в альтернативных отношениях с нефтяным сектором,
но также в отношениях, которые дополняют
друг друга. Таким образом, начиная с 1994
года с заключением нефтяных контрактов, в
нашу страну в большом количестве начался
приток деловых туристов. А деловые туристы
отличаются от других высоким уровнем пот1
2
532
«Концепция ускорения будет служить решению
социально-экономических проблем». А.Г.Алирзаев,
газета «Экономика» 23-29 январь, 2004 год.
Там же
ребностей, и экономически считаются наиболее выгодными туристами. В такой обстановке деловых туристов, прибывших в нашу
страну, можно оценить как дар нефтяного
сектора туристическому сектору.
Если деловым туристам, когда-то посетившим Азербайджан и членам их семьи, а также
высокооплачиваемым местным гражданам
кроме таких услуг, как гостиница, еда, деловые
встречи, конференции будет предложен комплексный пакет в составе рекреации, то тогда
часть прибыли, заработанной зарубежными
бизнесменами от нашей нефти, останется в
нашей стране.
Развитие туризма в Азербайджане находится под вниманием стран и международных
организаций, сотрудничающих с нами в этой
сфере. Потому что капитал, вложенный в туризм, всё больше находит себя в недвижимости, инфраструктуре, современных дорогах,
водном, электрическом и др. видах снабжения,
что в бизнесе с точки зрения надежного сотрудничества ещё больше привлекает зарубежных инвесторов. А роль туризма в сохранении
экологического равновесия дает возможность
показать его как дополнение в деятельности
нефтяного сектора. В нейтрализации экологического кризиса, возникшего на территории в
связи добычей, обработкой и транспортировкой нефти, защите окружающей среды, сохранении её первоначальной картины туризм
может выступать как наиболее выгодный вид
деятельности.
«Туризм как явление существует везде, где
живет человек». 3 Ссылаясь на эту цитату, мы
из числа регионов Азербайджанской Республики считаем целесообразным исследование
особенностей развития туризма и его перспектив в Нахчыванской Автономной Республике.
Эта необходимость исходит из существующих
здесь проблем развития въездного туризма в
соответствии с туристскими ресурсами, географическим и геостратегическим положением и
уровнем социально-экономического развития
автономной республики. Поэтому, как первоначальная обязанность нужно отметить, что с
использованием в регионе туристских ресурсов Нахчыванская Автономная Республика
содержит в себе специфические особенности
развития туризма по продолжительности.
С этих позиций:
- Нахчыванскую Автономную Республику за
её историческое прошлое, географическое
положение и современные темпы экономического развития, достижения в социально-культурной жизни и степень безопасности можно
считать дестинаций, вызывающей интерес у
потенциальных туристов;
- с другой стороны, мы считаем, что в
социально-экономической жизни этого региона, находящегося поодаль главной части Азербайджана, международный туризм и с экономической стороны его выгодная форма въездной туризм могут сыграть важную роль. Этот
тезис в стратегии развития ненефтяного сектора регионов Азербайджанской Республики
считается одним из наиболее успешных путей;
- наряду с этим, политическая стабильность,
темпы экономического роста в автономной
республике, которая владеет туристскими рекреационными ресурсами, въездная часть международного туризма по сравнению с его выездной частью развита слабо.4 По нашему мнению изучение этой проблемы, актуальной и
уникальной по ряду особенностей для стран
СНГ, интересно на примере данного региона.
Интересно отметить, что в бывшем постсоветском пространстве Нахчыван как регион,
находящийся на окраине и близ границы, закрытый для иностранных туристов, ввиду своего географического и геостратегического положения превратился в один из интереснейших
мест для туристов. Нахчыванская Автономная
Республика имеет удобное географическое
положение. С другой стороны, построение в
Азербайджане демократического общества,
политика мирного сотрудничества с ближними
соседями вызывает интерес к региону. Географическое положение Нахчывана, его соседство
с такими государствами как Иран и Турция,
имеющими большую численность населения, а
также выгодная позиция в историческом Шелковом пути подтверждает наше мнение.
Как дополнение к сказанному на основе
тенденций развития туризма, процессов глобализации в развивающихся странах, а также на
основе изучения современного состояния
Азербайджанской Республики в Нахчыванской
Автономной Республике основные контуры
развития въездного туризма можно представить следующим образом:
- определить пути развития международного
туризма по географическому положению Авто4
3
Н.И.Кабушкин. Менеджмент
Знание. 2002, стр. 43.
туризма.
Мн.Новое
А.Г.Алирзаев. Проблемы социально-экономического
развития Азербайджана в условиях реформ и стратегии
ускорения: Практика, тенденции и перспективы. Баку,
«Адилоглы» 2004, стр. 131
533
номной Республики и геополитическому положению региона;
- изучить и оценить существующие на территории ресурсы рекреации туризма, которые
смогут создать туристский продукт;
- объективно оценить существующее положение, дав научный анализ факторов, влияющих на развитие туризма;
- создать услуги с высоким комфортом, организовав туры, которые по своему содержанию смогут считаться уникальными в окружающем регионе.
Мы считаем, что политика туризма в данном направлении в ближайшем будущем даст
свои положительные результаты.
В Нахчыване, расположенном на древнем
Шелковом Пути, достаточно ресурсов, которые дают возможность созданию туристского
продукта. Надо отметить, что привлекательностью региона можно считать то, что он долгое время оставался закрытым для иностранных туристов. По предположению, в 1539 году
до н.э. греческим географом Кладуио Птоломеем было указано название и географическое
положение города Нахчывана, которое долгое
время оставалось «загадкой» для иностранных
туристов, что можно считать важным элементом аттракции для любителей познавательного
туризма. Таким образом, современные туристы
переживают ностальгические чувства, но больше всего они желают многим неизвестную,
сочетающую, в себе следы прошлого, а также
современность, и в то же время экологически
чистую и безопасную дестинацию. По определенным особенностям в Нахчыване таких
привлекательных природных, исторических и
культурных объектов достаточно. Дополнив
все это факторами экономического развития и
безопасности можно говорить о новой дестинации туризма, которая вызывает интерес.
Говоря о таких перспективах Нахчывана
как дестинация туризма, безусловно, надо
отметить фактор Турецкой Республики, который граничит с ним и обладает важной влиятельной силой в экономической, социальной и
культурной жизни этого региона. Нетрудно
было прогнозировать, что занятое Турецкой
Республикой место в первой десятке отчетов
Всемирная туристская организация (ВТО) по
результатам въездного туризма, повышенное
экономическое развитие этой страны и результаты уверенных шагов на пути к Европейскому
Сообществу повлияют на Нахчыванскую АР,
исключительно посредством туризма.
534
В будущем на примере Нахчывана граничивание Азербайджанской Республики с Европейским Сообществом как гражданина Южного Кавказа у каждого из нас вызывает волнение. Это говорит о том, что в будущем
ожидается приток инвестиций в регион, повышение жизненного уровня населения, общая
стабильность и др.
В настоящее время определенное влияние
на потенциал въездного туризма региона имеет
Иранская Исламская Республика, от которой
ожидаются наиболее высокие результаты. Осуществление обмена туризмом с этой страной, с
которой у нас экономические и культурные
отношения, осуществляются на высоком уровне, что обещает в будущем большие перспективы.
Таким образом, проживание в этой стране
большого числа этнических азербайджанцев
(примерно 30 млн. человек) очень большой
потенциал для рынка туризма Азербайджанской Республики и граничивающего с ней в
длиной в 240 км Нахчыванской АР. Это создает очень хорошие возможности для организации этнического туризма, распространенного
во всем мире.
Кроме того, для Нахчывана страной, пока
что являющейся нераскрытой, но в будущем
обещающей широкий этнический туристический потенциал5, может стать Россия.
Проведение азербайджанцами отпусков на
родине своих прадедов и в стране, с которой у
нас древние исторические отношения (среди
них большое число нахчыванцев), кроме доходов от туризма в регион, может способствовать
улучшению социально-культурных отношений
между двумя странами и расширению деятельности диаспоры и лобби за рубежом, в котором
так нуждается сегодня Азербайджан. Эту перспективу обещает нам улучшение экономического положения России и надежный политический диалог между странами.
Как ресурсы туризма Нахчывана характера
аттракции можно конкретно назвать природные, исторические и культурные. Для Нахчыванской АР настоящим богатством могут
считаться ее природные ресурсы.
На этой территории вода и воздух, ландшафт загрязнены очень мало и подвержены
антропогенной нагрузке. Кроме того, надо
отметить, что в регионе слабо развита отбросная промышленность и здесь нормальные эко5
М.Б.Биржаков. Введение в туризм. С.П.»Издательский
дом Герда» 2003. стр. 311
логические условия. Этот факт может быть
успешным стартом для развития на этой территории туризма по продолжительности. Такое
начало можно рассмотреть на примере Ордубадского Национального Парка и Шахбузского
Государственного Заповедника общей площадью 15269 га. По уникальной фауне и флоре, особенно по богатству лекарственных растений эти территории выделяются не только на
Южном Кавказе, но и в Европе. Минеральными ресурсами автономной республики, известными ещё с советских времен, являются
минеральные воды и каменная соль. По разновидностям минеральных источников Нахчыванская АР является наиболее примечательным регионом мира. На территории автономной республики площадью в 5,5 тыс.км2
зафиксировано свыше 250 минеральных
источников. Такие минеральные воды, как
«Бадамлы», «Сираб», «Вайхир», «Дарыдаг» с
дебитом 29 млн. литров в день являлись
аналогом, а по многим качествам превосходили минеральные воды, такие как «Южный
Тироль» (Италия), «Ля-Бюлбюл» (Франция),
«Назран» (Кисловодск), «Боржоми» (Грузия).
А залежи каменной соли Дуздага, геологическая дата которой относится к десяти миллионам лет и более 2 тыс. лет дата её использования, местность, которая по своим
лечебным свойствам имеет очень мало аналогов в мире. Здесь ещё со времен СССР на
месте использованных солевых шахт была
создана физиотерапевтическая клиника для лечения верхних дыхательных путей, а в
последнее время здесь созданы условия для
высокого обслуживания. Сюда в лечебных
целях приезжают туристы из разных стран
мира, в том числе из стран СНГ. Другие природные ресурсы туризма на территории автономной республики по разнообразию природных компонентов и по своей технологии и
эстетическим качествам могут считаться уникальными для потенциальных туристов ближнего региона. А задачей, стоящей в этом направлении, является повышение степени комфорта при пользовании ресурсами туризма.
В самом деле в бывшем постсоветском
пространстве, в Нахчыванcком АР и в целом в
Азербайджане в туристических рекреационных
объектах как и во многих социально-обслуживающих объектах оказание услуг, не отвечающих коммерческим принципам, другими
словами под именем социального туризма широкое распространение льгот, не создавали в
этой сфере комфорта, соответствующего потребностям дня. А это оставили нам в
наследство непригодные предприятия туристической инфраструктуры, следы которых все
ещё остаются на территории. Нетрудно понять,
что в Нахчыванской АР, которое является
местопребыванием известного в мусульманском мире святого места Асхабу-Каф и наскальных рисунков известной скалы Гемигая,
доказывающей место создания памятников
зодчества Востока тысячелетней давности,
мостов, явно указывающих на следы древнего
Шелкового пути, величественных крепостных
стен, свидетельствующих о боевых действиях
древних империй, исторических легенд создание благоприятных условий для туристов в
нынешних экономических условиях не составляет большого труда. Нахчыванский международный аэропорт, принимающий любого
типа пассажирские самолеты, включая рейсы
из городов Стамбул, Москвы и Самары, 3-х и
4-х звездочные гостиницы, объекты социального обслуживания, широкая предпринимательская деятельность в сферах торговли и
услуг, перестройка, осуществляемая в городе
Нахчыван и мероприятия по благоустройству
города могут рассматриваться как часть необходимой инфраструктуры, которая может создать условия для развития туризма.
Как видно, на этой территории для развития различных видов туризма (экотуризм, лечебный туризм, этнический туризм, познавательный туризм и др.) имеются очень много
ресурсов и первоначальные условия инфраструктуры. В таком случае, что же является
причиной слабого развития в регионе въездного вида туризма по сравнению с его выездным видом? В первую очередь нужно отметить, обстановку, сложившуюся в результате
данной проблемы, которая характерна многим
развивающимся странам, а также недостаточное развитие предпринимательской деятельности, способное на основе ресурсов туризма
создать его успешный продукт и вынести его
на рынок туризма. В свою очередь можно указать на объективные причины, создающие такую обстановку. В первую очередь надо отметить то, что как индустрия туризм начал развиваться во всем мире последние 50 лет и
здесь, как на постсоветском пространстве
запрещалась свободная предпринимательская
деятельность. Таким образом такого рода факторы, дополняя друг друга, в этой сфере объективно создается неопытность. В результате
этого для успешного создания на данной территории продукта туризма при наличии достаточных его ресурсов возникают проблемы в
сфере туристской предпринимательской и
535
менеджментской деятельности, которая занимается их правильным формированием и
поставкой на рынок.
Одним из таких путей решения этих проблем наряду с научными и практическими исследованиями, раскрывающими особенности
региона и сферы, в туризме может быть проведение широкого туристского просветительства
о роли туризма в социально-экономической
жизни общества.
Для решения проблем, возникающих в
организации туризма, где большую роль приобретают человек и человеческие отношения, в
научной литературе предлагаются различные
пути.
По нашему мнению, важной задачей формирования в регионе успешного туристского
продукта является размещение на рынке туризма его специализированных кадров способных следить за пространством ниш. Надо отметить, что таких ниш в автономной республике немало.6 Это можно показать не только на
примере природных объектов туризма, отмеченных выше, а также в использовании исторических культурных ресурсов туризма. Если
иметь в виду, что в современном мире туризма
культурный познавательный и лечебный туризм находятся в числе наиболее развитых
видов туризма, тогда в этом направлении можно выдвигать первоначальную идею. Поэтому
необходима подготовка туристского продукта
соответственно потребностям потенциальных
покупателей, координация его элементов и
привлечение местного населения к этой деятельности.
Надо принять во внимание ещё одну особенность, что Азербайджан мусульманская
страна и в туристском обороте потенциальная
доля мусульманских стран здесь оценивается
высоко. Это отражено в материалах V Бакинской конференции министров туризма стран,
являющихся членом Организации Исламской
Конференции (ОИК), которая проводилась 912 сентября 2006 года. Выступления Генеральных секретарей ОИК и ВТО на этом мероприятии создает подробное представление о
том, какое место занимает Азербайджан в мировом туризме и о его перспективах. На основе
этих мнений можно набросать основные кон6
Mark Elliott, Independent Travel Consultant, Belgium.
Sustainable ecotourism and the national park system in
Azerbaijan. A symposium held in Baku, Azerbaijan, 15-16
April 2004. Proceedings, working group reports and
recommendations
536
туры развития международного туризма в
регионе, который находится в такой удобной
для туризма точке как Нахчыванская Автономная Республика Азербайджана. Если представить все это в общей картине, то в первую
очередь можно отметить положительный опыт
мирового туризма; определение концепции
развития туризма по продолжительности в
регионе; основываясь на положения Закона о
туризме Азербайджанской Республики (4 июня
1999 года) и ВОТ, определение роли ресурсов
туризма и существующей инфраструктуры в
развитии туризма; изучение факторов, которые
дают толчок развитию туризма и препятствуют
ему; в честь благосостояния будущего поколения сохранение первоначальной картины ресурсов туризма и их экологического состояния
на территории, на котором они размещаются.
QLOBALLAŞAN DÜNYADA CƏNUBĐ QAFQAZ VƏ
MƏRKƏZĐ ASĐYA DÖVLƏTLƏRĐNĐN YERĐ
Đbrahim ƏLĐYEV
ATĐ, t.e.n., dos.
Bakı / AZƏRBAYCAN
Xülasə
Müasir dünyanın müasir dövrdə üzləşdiyi reallıqlardan biri qloballaşma prosesidir. O obyektiv bir prosesdir və onun qarşısını
almaq mümkün deyildir. Onu yalnız nəzərə almaqla ona uygunlaşmaq olar. Bunun üçün isə hər bir dövlət qloballaşmanın bütün
mahiyyətini dərindən aydınlaşdırmalı, onun özü üçün mənfi və müsbət perspektivlərini müəyyənləşdirərək özünün fəaliyyət
strategiyasını müəyyənləşdirməli və həyata keçirməlidir. Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın qloballaşmanın nüfuz etdiyi yeni
dövlətləri qarşısında da məhz həmin vəzifə dayanır. Həmin məsələlərin dərindən araşdırılması və tövsiyyələrin verilməsi onlar
üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
SOUTHERN CAUCASIAN AND MIDDLE ASIAN COUNTRIES’ PLACE IN A GLOBOLIZED WORLD
SUMMARY
One of the realities that modern world is facing at present is globallization. It’s an objective process and it’s not possible to
prevent it. It’s possible to adapt to it only by considering it. For this reason every country should elucidate deeply the meaning of
globallization, should define and implement its activity strategy by determining its positive and negative perspectives. This is the
duty of new countries of Southern Caucasus and Middle Asia that are influenced by globallization. Analysing these issues deeply
and giving advice are of great importance for these countries.
Müasir dünyanın son dövrlərdə üzləşdiyi reallıqlardan biri qloballaşma prosesidir. Bu proses
tarixin dərinliklərindən başlanğıc götürməklə hazırda yeni, daha çox hiss olunan, daha çox narahatlıq yaradan mərhələsinə qədəm qoymuşdur.
O obyektiv bir prosesdir və onun qarşısını almaq
mümkün deyildir. Onu yalnız nəzərə almaqla ona
uygunlaşmaq olar. Digər tərəfdən obyektiv xarakter daşıyan qloballaşmanı birmənalı şəkildə mənfi
və ya müsbət proses olduğunu da düşünmək düzgün deyildir. Həmin kriteriyaları yalnız hər bir
konkret dövlət öz maraqları nöqteyi nəzərindən
tətbiq edə bilər. Bunun üçün isə hər bir dövlət qloballaşmanın bütün mahiyyətini dərindən aydınlaşdırmalı, onun özü üçün mənfi və müsbət perspektivlərini müəyyənləşdirməli, regionu və dövləti
üçün yarana biləcək təhlükələrini aşkar etməli,
bütün bunlardan sonra isə özünün fəaliyyət strategiyasını müəyyənləşdirməli və həyata keçirməlidir.
Qloballaşmanın mahiyyətini tam aydınlaşdırmaq üçün onun tarixinə, inkişaf qanunauyğunluqlarına diqqət yetirmək lazımdır. Bu proses yalnız
son hər hansı bir dövrün təzahürü deyildir. Qeyd
olunduğu kimi obyektiv bir proses olan qloballaşma ən qədim tarixi köklərə malikdir. Hələ ən qədim zamanlardan ictimai- iqtisadi proseslər sadədən mürəkkəbə, ibtidaidən aliyə doğru təkamül
etmişdir. Zaman keçdikcə əhalinin sayının artması, onların arasında əlaqələrin genişlənməsi, texniki vasitələrin təkmilləşməsinə uyğun olaraq insan-
ların həyatı yaxınlaşmışdır. Bununla yanaşı onlar
arasında həyati məkan və həyati resurslar uğrunda
mübarizə daha intensiv və amansız olmuşdur. Tarixin müxtəlif dövrlərində deyilən məqsədə çatmağın yolları o dövrün xüsusiyyətlərinə uyğun
olmuşdur.
Sənaye kapitalizmi dövründə əlaqələrin son
dərəcə intensivləşməsi, daxili bazarın formalaşmasının başa çatması və milli sərhədləri aşması bu
günün qloballaşması üçün zəmin hazırlamışdır.
Qloballaşma bütün dünyada birmənalı qarşılanmır. Hər bir dövlətdə qloballaşamanın onun
üçün hazırladığı perspektivə uyğun olaraq fərqli
mövqelər mövcuddur. Buna görə də təbii olaraq
ayrı-ayrı mənbələrdə qloballaşmanın mahiyyəti
barədə fərqli fikirlərlə rastlaşmaq olar.
Qloballaşma onun əhatə etdiyi dövlətlərin
ictimai həyatın bütün sahələrində xarici amillərin
rolunun artması, milli sərhədləri aşmış vahid dünya bazarının formalaşması və bütün dövlətlər üçün
vahid hüquqi şəraitin yaradılması prosesi kimi
qiymətləndirilir
Qloballaşma prosesinin özü ziddiyətli və mürəkkəb proses olduğu kimi onun barəsində olan
fikirlər də cürbəcürdür. Ayrı-ayrı mənbələrdə verilən təriflərin hər biri onun bu və digər tərəflərini
əhatə edir. Buna görə də onun barəsində olan fikirlərin ümumiləşdirilməsinə böyük ehtiyac vardır.
Đnternetdə yerləşdirilmiş vikidepiya ensiklopediyasının verdiyi tərifə görə qloballaşma müxtəlif
537
resursların – pul, insan, istehsal, iqtisadi, təhsil,
elmi və.s. – bütün planet miqyasında idarə edilməsi mümkün olmayan təbii miqrasiya prosesidir.
O, informasiya cəmiyyətinin müəyyən mərhələsində meydana çıxır.
BMT-nin sabiq Baş Katibi K.Anan öz çıxışında qeyd edir: “Milyon-milyon vətəndaşlar öz
acı təcrübələrində əmin olurlar ki, qloballaşma taleyin hədiyyəsi deyildir. Onların maddi rifahına və
adət etdikləri həyat tərzinə zərbə vuran dağıdıcı
qüvvədir”.
Başqa bir müəllif qloballaşmanı dünya ölkələrinin qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrinin, habelə malların, xidmətlərin və beynəlxalq kapital axınının
artmaraq onun yerdəyişməsinin sürətlənməsi və
texnologiyanın geniş yayılmasının nəticəsi kimi
qiymətləndirilir.
Göründüyü kimi qloballaşma barədə, onun
xeyirli və ya zərərli olması barədə birmənalı fikirlər yoxdur. Qloballaşmanın tərəfdarları onun insan
həyatının bütün tərəflərini əhatə edən və malların,
kapitalın və informasiyanın azad axınının nəticəsində əhatə etdiyi ərazilərdə bütün insanların rifahının inkişafı üçün ən yaxşı şərait yaradacağını
iddia edirlər.
Qloballaşmanın əsas əlamətlərindən danışarkən onu aşağıdakı kimi səciyyələndirmək olar:
- Ümumdünya bazarının genişlənərək dünyanın
ən ucqar yerlərinə qədər əhatə etməsi və öz qaydalarını diktə etməsi;
- Dünyanın vahid iqtisadi məkan kimi formalaşmasının başa çatması;
- Ölkələr və regionlar arasında ictimai əmək
bölgüsünün bərqərar olması, onların hər birinin bu
vahid məkanda yerinin və rolunun müəyyənləşməsi;
- Vahid informasiya məkanının formalaşması;
- Qabaqcıl texnologiyanın dünyanın bütün guşələrinə nüfuz etməsi;
- Đqtisadi sahədə gedən bu proseslərin ölkələrin sosial, siyasi və mənəvi həyatına qlobal
təsiri;
- Dünyanın ümumyaşayış qaydalarının bütün
ölkələri əhatə etməsi;
- Sərhədlərin şəffaflaşması, bütün məsələlərdə
maneələrin aradan qalxması, dünyanın iqtisadi,
sosial-siyasi, mənəvi, humanitar unifikasiyası;
Qloballaşmanın bu vahid məkana cəlb olunmuş ayrı-ayrı ölkələrə o cümlədən Cənubi Qafqaz
bə Mərkəzi Asiyanın yeni müstəqillik qazanmış
ölkələrinə hansı müsbət təsiri ola bilər:
1. Qabaqcıl dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya onların qabaqcıl dünya standartlarına uyğunlaşaraq
yüksəlməsinə şərait yaradır. Ölkə ümumi infor538
masiya sistemindən bəhrələnmək imkanı əldə edir.
Qabaqcıl texnlogiyanın tətbiqi ölkə iqtisadiyyatının yüksəlməsinə zəmin yaradır.
2. Ölkə ümumi bazar şəraitində dünya bazarına öz
məhsulları ilə daha asan çıxmaq imkanı əldə edir.
3. Sosial sahələrdə - təhsildə, səhiyyədə və s.
dünya standartları səviyyəsinə yüksəlmək imkanı
əldə edir.
4. Dünya elm və mədəniyyətinin nailiyyətlərindən istifadə imkanları genişlənir.
5. Qabaqcıl demokratik dəyərlərin bərqərar olması üçün geniş imkanlar yaranır.
6. Ən müxtəlif sahələrdə geniş əlaqələr ölkənin
potensialının reallaşdırmağa şərait yaradır.
Qloballaşmanın ona qoşulan zəif ölkələr, o
cümlədən Azərbaycan üçün mənfi nəticələri:
1. Bazar iqtisadiyyatına təzəcə qədəm qoymuş
dövlətin dünyanın yüzilliklər boyu mövcud olan
bazarında yüksək rəqabət qabilliyyətli yer tutması
çox çətin məsələdir. Onun dünya iqtisadiyyatının
xammal və ucuz işçi qüvvəsi bazasına çevrilməsi
perspektivi daha realdır.
Qeyd edək ki, qloballaşma təkcə yüksək inkişaf və yüksək maddi rifah vəd etmir. Onun ən
təhlükəli cəhətlərindən biri məhz ölkələrin kəskin
şəkildə təbəqələşməsi ehtimalıdır. Đqtisadi rəqabətin qanunlarına görə isə bu halda varlılar daha
da varlanır, yoxsullar isə daha pis vəziyyətə düşürlər. Đqtisadi inkişaf cəhətdən ciddi problemləri
olan yeni postsovet dövlətlərinin vəziyyəti isə
ikinci varianta daha yaxındır.
2. Qloballaşma şəraitində əhalinin miqrasiyasının genişlənməsi, xarici kapitalın maneəsiz fəaliyyəti gənc və zəif ölkələrin sosial və mənəvi həyatında təhlükəli meyllər yaradır. Xüsusən təhsildə
və texnologiyada geriliklər bu təhlükəni daha da
artırır. Miqrasiya insanların milli düşüncə tərzinə,
ənənəvi həyat şəraitinə zərbə vura bilər.
3. Qloballaşma prosesində dini amil ən çox narahatlıq yaradan məsələlərdən biridir. Ümumiyyətlə,
qloballaşmanın üzləşdiyi ən ciddi maneələr dövlətlərin fərqli ictimai-siyasi quruluşu, etnik rəngarənglik və din məsələləridir. Əgər sosializm sisteminin dağılması ilə ictimai-siyasi maneə qismın
aradan qalxmışsa da, etnik və dini amillər bu gün
də kəskin şəkildə durmaqdadır. Bu amilin gələcəkdə yaradacağı problemləri də qabaqcadan demək çətindir. Bu problem Cənubi Qafqaz bə
Mərkəzi Asiyanın qloballaşmanın nüfuz etdiyi
türk və müsəlman ölkələrinə də aiddir.
4. Qloballaşdırmanın gözlənilən mənfi nəticələrindən biri onun yarada biləcəyi ümumdünya
qarşıdurması ilə bağlıdır. Yuxarıda qeyd olunduğu
kimi qloballaşdırma təkcə xoşbəxt həyat vəd edən
proses deyildir.
Fikrimizcə qloballaşma bazar münasibətlərinin yarandığı gündən ona xas olan rəqabətin yeni
şəraitdə yeni güclə özünü büruzə verməsidir. Məlum olduğu kimi ilk vaxtlarda mövcud olan sadə
rəqabət zaman keçdikcə güclənmiş və müxtəlif
mərhələlərdən keçmişdir. O, XIX əsrin axırı - XX
əsrin əvvəllərində inhisarçılığın geniş vüsət almasına gətirib çıxarmışdır. Birinci və Đkinci dünya
müharibələrinin kökündə məhz bu məsələ dayanır.
Düşünürük ki, Qloballaşma həmin rəqabətin təkamülü zəncirində yeni bir mərhələdir və onun ümumdünya qarşıdurmasına gətirib çıxaracağı istisna
edilə bilməz.
Qloballaşmanın yaratdığı xoşagəlməz cəhətlərdən biri dövlətin iqtisadiyyatda rolunun məhdudlaşdırılmasıdır. Bu da öz növbəsində dövlətlərin sosial yönümlü siyasətinin zəiflədilməsi deməkdir. Dünya iqtisadiyyatında hazırda geniş
özəlləşdirmə xəttinin yeridilməsi, iqtisadiyyatın
tənzimlənməsinin bazar mexanizmlərinin mütləqləşdirilməsi artıq müasir dövrin reallıqlarıdır. Mütəxəssislərin rəyinə görə bu proses yüksələn xətlə
inkişaf edir ki, bu da əhalinin aşağı təbəqələrinin
vəziyyətini ağırlaşmasına aparır.
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi qloballaşma
qarşısı alınmaz bir proses olmaqla genişlənir və
hər bir ölkənin ictimai-iqtisadi, siyasi və mənəvi
həyatına diktəedici təsir göstərir. Buna görə də bu
prosesin təsirinə günbəgün daha çox məruz qalan
postsovet dövlətləri, o cümlədən Cənubi Qafqaz
və Mərkəzi Asiyanın gənc müstəqil dövlətləri Qarşısında həyati əhəmiyyət kəsb edən vəzifələr dayanır:
- qloballaşma prosesinin fundamental araşdırılması işi təşkil edilməli, ölkənin potensialı və bu
prosesdə tuta biləcəyi yeri və rolu dəqiqləşdirilməlidir.
- obyektiv amillər nəzərə alınmaqla ölkənin
milli maraqarının qorunması mövqeyindən uzunmüddətli strateji inkişaf proqramı hazırlanmalıdır
- Ölkənin ümumi iqtisadi məkanda gələcək
perspektivlərini təmin etmək üçün fundamentin
qoyulmasına indidən başlanmalıdır.
- Ölkənin müxtəlif sahələrdə təhlükəsizliyini təmin etmək üçün region dövlətlərinin kollektiv
fəaliyyət konsepsiyası hazırlanmalı və həyata keçirilməlidir və s.
Göründüyü kimi qloballaşma özünün müsbət
və mənfi cəhətləri ilə Cənubi Qafqaz və Mərkəzi
Asiyanın dövlətlərinin həyatına daxil olur. Burada
yaranan ən böyük çətinlik birinci növbədə məlumatsızlıqdan, qeyri-müəyyənlikdən irəli gəlir. Ondan çıxış yolu isə gözlənilən bu yeniliyi dərindən
öyrənməkdə, proseslərin mümkün gedişinin proqnozlaşdırılması və öz bugünkü işlərini onların
əsasında qurmaqdır.
539
TURĐZM SAHƏSĐNĐN BƏZĐ MƏSƏLƏLƏRĐ HAQQINDA
Nəsirulla NƏSĐRLĐ
Azərbaycan Turizm Đnstitutu
f.r.e.n. Dos.
Bakı / AZƏRBAYCAN
XÜLASƏ
Đşdə Đqtisadiyyatın turizm sahəsinə aid iki məsələnin riyazi proqramlaşdırma üsulları ilə həll edilməsi üçün model qurulmuşdur. Bu model nəzəri cəhətdən həll edilən məsələlərin parametrlərin seçilmiş qiymətlərində konkret həllərinin tapılmasına imkan
verir.
ABOUT SOME ISSUES OF TOURISM SPHERE
SUMMARY
In the article the model is established for solving two sums concerning tourism sphere of economics by mathematical
programming methods. This model gives opportunity to find concrete solution in selected values of theoretically done sums
parameters.
Đqtisadi məsələlərin müxtəlif həllərinin müqaisəsinin ümumi üsulları Riyazi proqramlaşdırmanın tədqiqat obyektinə daxildir. Bu istiqamətdə ilk
addımlar XX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq L.
B. Kontoroviç tərəfindən atılmış və 50-ci illərdən
sonra isə daha intensiv inkişaf mərhələsinə daxil
olmuşdur. Bu tədqiqatlar nəticəsində müəyyən
edilmiş üsullar müasir dövrdə iqtisadi məsələlərin
həllinə tətbiq edilən əsas üsullardır ki, bir çox
iqtisadi məsələlər bu üsulların tətbiqi ilə həll
edilir. Bu işdə turizm sahəsinə aid olan iki məsələnin həllinin modelinin qurulması məqsəd olaraq
qarşıya qoyulmuşdur. Tutaq ki, i (i=1,2,...m) ilə
müxtəlif turizm ehtiyatlarına malik obyektlər işarə
edilmişdir, bi- ilə bu ehtiyatların şərti vahidlərlə
miqdarını işarə edək, j ilə (j=1,2,...n) i-yə turist
göndərən müəssisələri göstərək, bu müəssisələrdən i obyektlərinə gələn hər bir turist i-dəki ehtiyatlardan istifadə etməlidir. J-dən gəlmiş i-də istirahət edən turistin i-də istifadə etdiyi ehtiyatların
miqdarı aij olsun. cj ilə j-dən gələn turistdən alınan
gəlirin ümumi miqdarını işarə edək.
Əgər j-dən gələn turistin (qonağın) i-də istirahətindən əldə edilən gəlir cj-yə bərabər olarsa,
ən çox gəlir əldə etmək üçün i-də dincələn j-dən
qəbul ediləcək turistlərin xj sayını təyin etməli.
Məsələnin ifadə edilməsindən aşkardır ki, bu bir
Riyazi proqramlaşdırma məsələsidir. Verilmiş
şərtlər daxilində məsələnin həllinin modelini tərtib
edək. Əvvəlcədən qeyd edək ki, məsələ şərtidir və
burada istirahət üçün nəzərdə tutulan faktorların
hansısa əhatə olunmaya bilər. I ehtiyatlarından bütün j nümayəndələrinin dincəlməsinə sərf olunan
bütün mümkün olan ehtiyatların miqdarı
ai1x1+ai2x2+...+ainxn
540
qədər olacaqdir. Bu isə bi miqdarını aşmamalıdır.
I=1,2,...m olduqda
ai1x1 +ai2x2+ ...+ ainxn ≤ bi . (1 )
Bu halda əldə edilən ümumi gəlir
s = c1x1 + c2x2 + ... + cnxn
Yuxarıda göstərilən (1) bərabərsizliklər sisteminin mənfi olmayan ( α 1, α 2,... , α n) həlli hər bir
j müəssisəsindən qəbul ediləcək turistlərin (qonaqların) sayı üçün qəbul edilə biləndir. Bu halda əldə
edilən gəlirin miqdarı x1= α 1, x2= α 2,...xn= α n
üçün
S= α 1c1+ α 2c2+...+ α 4c4
olacaqdır.
Belə görünür ki, (1) sisteminin mənfi olmayan
hər bir həlli üçün S kəmiyyəti müəyyən qiymət
alır. Bu məsələni ümumi şəkildə aşağıdakı kimi
ifadə etmək olar.
Tutaq ki, bir neçə xətti bərabərsizliklə ifadə
edilən həqiqi ədədlər çoxluğunda təyin edilmiş
tənlik və ya bərabərsizliklər sistemi verilmişdir.
Ai1x1 + ai2x2 +...+ ainxn ≤ bi
( i=1,2,...,s)
ak1x1 + ak2x2 + ... + aknxn = bk (k=s+1, s+2,...m) (2)
və
f(x1, x2,...,xn)=c1x1+c2x2+...+cnxn (ci ∈ R)
funksiyası (2) sisteminin həlləri çoxluğunda verilmişdir. (2) sisteminin f(x2,x2,...,xn) funksiyasını
maksimumlaşdıran və ya minimumlaşdıran həllərinin tapılması riyazi proqramlaşdırmanın ümumi məsələsidir. Maksimumlaşdırma və minimumlaşdırma məsələləri
-minf = max (-f)
kimi qarşılıqlı əlaqəyə malik olduğundan, ümumi
məsələlərdə bunlardan hər hansı biri ilə kifayətlənmək olar. (2) sisteminin f (x1,x2,...,xn) funksiyasını maksimumlaşdıran və ya minimumlaşdıran
həllinə məsələnin optimal həlli deyilir.
Digər bir məslənin bu tipli modelin köməyi ilə
həllini nəzərdən keçirək. Inkişaf etməkdə olan ölkələrdə turizm sənayesinin planlaşdırılmasının
kompleks tədqiqinə həsr edilmiş bu məsələnin qoyuluşunu aşağıdakı kimi ifadə edək.
Tutaq ki, n-sayda turizm regionu üzrə kompleks tədqiqat aparılmalıdır. Ki ilə i-ci turizm regionunda baxılan dövrdə reallaşma üçün təklif olunan
proyektlərin sayını işarə edək. xij≥0 ilə j-ci proyekt
i-ci turizm regionunda həyata keçirilmək üçün seçildikdə 1-ə, seçilmədikdə isə 0-a bərabər qiymət
alan dəyişən kəmiyyəti işarə edək dij ilə j-ci proyektin i-ci regionda həyata keçirilməsindən əldə
edilən gəliri işarə edək. Cij ilə j-ci saylı proyektin i
saylı regionda həyata keçirilməsi üçün çəkilən
xərcləri göstərək. Pi – proyektlərin nisbi qiymətlərini göstərən parametr olsun. b nəzərdə tutulan
dövrdə turizmin inkişafına ayrılan ümumi vəsaitlərin miqdarını ifadə edərsə, onda
N
Ki
∑ ∑
i =1
CijXij
≤b
j =1
burada i=1,2,...,N və (L,M) ⊂ Pi olduqda xiLxiM ≥0.
Göstərilən şərtlər daxilində nəzərdə tutulan
dövr üçün turizmə çəkilən xərclərin maksimum
miqdarı:
N
max
Ki
∑ ∑
i =1
dijXij
j =1
olar.
Gəliri qiyməti olaraq bütün mümkün olan proyektlərdən gələn gəlirlərin orta qiyməti götürülür.
ƏDƏBĐYYAT
1.
Gearing C. E., Establishing a Measure of Touristic
Attractiveness, J. Travel Res., XII No. 4, 1-8 (Spring
1974).
2.
Wagner H., Principles of Operations Research, Prentice
Hall, Englewood Cliffs, N. J., 1969.
541
XƏZƏR DƏNĐZĐNĐN AZƏRBAYCAN SEKTORUNDAKI
ADALARININ TURĐZMDƏ ĐSTĐFADƏ ĐMKANLARI
Səkinə Məşədiağa qızı ZÜLFÜQAROVA
BDU, Coğrafiya fakültəsi
Bakı / AZƏRBAYCAN
XÜLASƏ
Məqalədə Abşeronun Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda yerləşən adalarının coğrafi istiqamətdə öyrınilməsi və onların
turizmdə istifadə imkanları xarakterizə edilir.
ВОЗМОЖНОСТИ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ В ТУРИЗМЕ ОСТРОВОВ
АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО СЕКТОРА В КАСПИЙСКОМ МОРЕ
РЕЗЮМЕ
В статье рассматривается использование возможностей островов в туризме в Азербайджанском секторе Каспийского моря.
UTILIZATION OPPORTUNITIES OF ISLANDS IN AZERBAIJAN SECTOR OF CASPIAN SEA.
ANNATATION
In the article is characterized geographical researching Absheron islands in Azerbaijan sector of Caspian Sea and their
utilization opportunities in tourism.
Okean və dəniz sahilində yerləşən ölkələrə
məxsus adalardan turzim məqsədi ilə (çimərlik,
müalicə və s.) istifadə etmək üçün çox böyük
potensial imkanlara malik olurlar. Belə ölkələrə
Đtaliya, Yunanıstan, Türkiyə, Kipr və s. misal göstərmək olar. Bu ölkələrin turizmdən gələn gəlirlərinin xeyli hissəsi onlara məxsus okean və dəniz
adalarında dincələn turistlərin payına düşür.
Azərbaycanın ərazisi şərq tərəfdən 800 kmdən artıq bir məsafədə Xəzər dənizi ilə əhatələnir.
Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda irili-xırdalı 100-ə qədər daimi, müvəqqəti, sualtı, suüstü
adalar mövcuddur. Bu adaların böyük əksəriyyəti
materikdən 10-110 km-dək məsafədə yerləşir və
onların ümumi sahəsi 70 km2-ə bərabərdir. Xəzərin səviyyə tərəddüdləri ilə əlaqədar adaların sahəsi çoxalır və ya azalır. Vulkan mənşəli yeni adalar
yaranır, müəyyən vaxtdan sonra onların əksəriyyəti Xəzər dalğaları ilə yuyulur.
Xəzər dənizindəki adalardan bəzi “məxfi” xarakterli xüsusiyyətlər nəzərə alınaraq onlardan
bugünədək turizm məqsədləri üçün istifadə edilməmişdir.
Uzunluğu 60 km, eni 30 km olan Abşeron
yarımadasının şərqində, Xəzər dənizində Artyom
(Pirallahı), Jiloy (Çilov), Böyük Tava, Kiçik Tava,
Qreben (Yal), Çurkla, Koltış, Neft daşları, Darvin,
Balaxanin, Andreyevsk və s. adaları yerləşmişdir
(bax. cədvəl 1). Sahəsinə görə adalardan ən böyükləri Artyom, Çilov, Bulla, Nargin, Vulf və
başqalarını göstərmək olar.
542
Göstərilən adalardan daimi məskunlaşmış
olanları Artyom (17.0 min nəfər) və Jiloydur (1.5
min nəfər). Neft daşlarının daimi yaşayan əhalisi
yoxdur. Burada məskunlaşan əhali 7, 10, 15 gün
işləyir, qalan günlərini isə əsas yaşayış yerlərində
(Bakı, Sumqayıt) keçirirlər.
Abşeronun digər adalarının məskunlaşmamasına səbəb heç də həmin adalarda insanların daimi
yaşayışı üçün şəraitin olub-olmaması deyil, bu
adaların bir qisminin Çar Rusiyası və Sovet hakimiyyəti illərində başqa məqsədlər üçün istifadə
edilməsi ilə izah edilə bilər. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra xarici və qismən də yerli
iş adamları Abşeronun Xəzər dənizindəki adalarından turizm məqsədləri üçün istifadə etmək
məqsədilə respublikanın müvafiq təşkilatlarına
müraciət etsələr də, onların təkliflərinə müsbət cavab verilməmişdir. Buna səbəb Sovet hakimiyyəti
illərində SSRĐ-nin Đranla dövlət sərhəddi yaxınlığında yerləşən bu adalardan neft-qaz sənayesində,
mayak xidmətində, hərbi strateji və s. məqsədlər
üçün istifadə olunmuşdur.
Keçmişdə olduğu kimi, hal-hazirda da Abşeronun çox saylı adalarına gediş-gəliş üçün ciddi
məhdudiyyətlər qoyulmuşdur. Adaların əksəriyyətinin hansı inzibati ərazi vahidinə daxil olması
hələ də tam dürüst müəyyənləşməmişdir.
Göstərilən böyük adalardan – Artyom, Jiloy,
Bulla və s. istisna olmaqla qalan şox saylı kiçik
adalar Yanacaq Energetika və ya Müdafiə Nazirliyinin tabeliyində olsa da, onların inzibati (bələdiyyə) mənsubiyyəti tam dəqiq müəyyən edilməmişdir.
Cədvəl 1. Xəzər dənizinin Abşeron sahillərində yerləşən bəzi adalar haqqında məlumat
№
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Ada və bankələrin adları
Artyom (Pirallahı)
Jiloy (Çilov)
Bulla (Xarəzinə)
Nargin (Böyükzirə)
Neft daşları
Vulf (Daşzirə)
Peşçannı (Qum adası)
Duvannı (Zənbil)
Serejina (Böyük Tava)
Malaya plitə (kiçik Tava)
Svinoy (Səngi Muğan)
Oblivnoy (Çigil)
Sahəsi km2
15,0
11,5
6,25
4,0
25-30
1,5
1,35
1,4
1,2
0,9
2,5
0,134
Xəzər dənizinin Abşeron sahillərində yerləşən
adaları fiziki-coğrafi istiqamətdə N.Abdullayevin
və A.Đbrahimovun elmi tədqiqatlarında [2, 5], göstərilən adalardan turizmdə istifadə imkanları məsələləri şox ümumi şəkildə T.Eqanlı, E.M. Hacıyevin [3] yazılarında baxılsa da, demək olar ki, bu
adalardan turizm məqsədləri üçün istifadə məsələləri tam və dəqiq tədqiq edilməmiş qalır.
Azərbaycan Respublikası regionlarının sosialiqtisadi inkişafı Dövlət Proqramında (2004-2008ci illər) Azərbaycanın bütün iqtisadi rayonlarında
turizm sahəsinin inkişaf etdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilir. Artıq Azərbaycanın əksər regionlarında digər təsərrüfat sahələrinə nisbətən daha çox
turizm istirahət mərkəzləri tikilib istifadəyə verilmişdir. Lakin nədənsə çox böyük potensial imkanları olan Xəzər Azərbaycan sektorunda yerləşən
adalardan yerli və xarici turizm məqsədləri üçün
istifadə edilmə məsələləri diqqətdən kənarda qalmışdır.
2000-ci ilə qədər Azərbaycan iqtisadiyyatının
müxtəlif sahələrinə 7 mlrd. ABŞ dolları miqdarında investisiya qoyulmuşsa və bunun 5 mlrd. dolları xarici investorların payına düşmüşdüsə, göstərilən müddətdə turizm sahəsinə bu yatırımın çox
cüzi hissəsi sərf edilmişdir.
Adaların turizm məqsədləri üçün istifadə
edilməsi Azərbaycanda xarizi və daxili inkişafında
mühüm rol oynaya bilər. Əfsuslar olsun ki, son
illərə qədər Azərbaycanda turizmin necə gəlirli bir
sahəsi ola biləcəyinə reallıq kimi baxılmasa da,
zəngin turist rekrasiya resursları olan Abşeron digər kurort rekrasiya ehtiyatları ilə yanaşı dəniz
adalarından da istifadə üçün geniş imkanlara malikdir.
Göstərilənləri nəzərə alaraq Xəzər dənizində
Bakı şəhərinə yaxın yerləşən bir neçə adadan
turizmdə necə istifadə etmək haqda fikir yürütmək
istərdik. Bunlardan biri Nargin adasıdır. Nargin
(Böyükzirə) adasının uzunluğu 3,1 km, eni 0,9
Əhalisi
17 000
1 500
850
-
Bakıdan məsafəsi
44,0
15,0
13,3
10,0
110,0
16,0
15,0
9,0
43,0
53,016,5
-
Đstifadə olunduğu sahə
Neft-qaz sənayesi
Neft-qaz sənayesi
Neft-qaz sənayesi
Daimi məskunlaşmayıb
Neft-qaz sənayesi
Neft-qaz sənayesi
km, ümumi sahəsi 4 km2 olub Baki şəhərindən 10
km məsafədə yerləşir. Adada Nargin mayakına
xidmət edən 2-3 nəfərdən başqa daimi yaşayan
əhali yoxdur. Əvvəllər Bakı şəhərinin hava məkanını qorumaq üçün Sovet qoşunları bu adada yerləşdirilmişdi. Azərbaycan müstəqillik əldə etdiyi
ilk illərdə bu adada olan hərbi hissələr Azərbaycanın başqa regionlarına yerləşdirilsələr də, Nargin hal-hazırda başlı zona elan olunmuş və bu adaya gediş-gəliş adi vətəndaşlar üçün tam məhdudlaşdırılmışdır. Hazırda adada hərbçilər xidmət
edirlər. Fikrimizcə elm və texnikanın inkişaf etdiyi
bir dövrdə Nargin adasından hərbi məqsədlər yox,
turizm məqsədləri üçün istifadə edilməsi daha
məqsədəuyğun olardı.
Nargin adasının əlverişli təbii şəraiti (səth
quruluşu, saf iqlimi, qumlu və dərin olmayan dəniz sahilləri) burada xarici və yerli turistlər üçün
qısa və uzun müddətli istirahət məqsədilə turist
marşrutları təşkil etməyə imklan yaradır. Adanın
şimal-qərb hissəsi hündürlüyü 10 metrə çatan qayalar, cənub hissəsi isə sahil suları çox təmiz və
şəffaf olan qumlu çimərliklərdən ibarətdir. Suyun
şəffaflığı o dərəcədədir ki, dənizdə üzən balıqları
10 m. dərinliklərdə belə açıq-aydın görmək olur.
Adanın iqlimi səhra və yarımsəhra xarakterlidir.
Nargin və digər adaların yerləşdiyi ərazilərdə orta
illik temperatur 14-150 S-yə bərabərdir. Orta yay
temperaturu (iyul-avqust) +230 +260 S (açıq dənizdə mütləq maksimum temperatuir 320 – 340) ,
ən soyuq ayın orta aylıq tempereturu 0 +30 S,
havanın illik mütləq minimum temperaturu -10 200 S-yə bərabərdir. Adaların əksər hissəsində illik
yağıntıların miqdarı 200 mm təşkil edir. Dənizdə
suyun ən aşağı temperaturu fevral ayında (10-120),
ən yüksək temperatur isə avqustda (+27 +280)
müşahidə edilir. Xəzərdə küləklər tipik musson
xarakterli olub, ilin soyuq dövründə əsasən
qurudan dənizə, isti dövründə isə dənizdən quruya
doğru əsir.
543
Abşeronun Xəzər dənizi sahillərində yerləşən
adalarda il boyu təkrarlanan küləklər haqda 2-ci
cədvəldə məlumat verilir.
Adaların əhatəsində dəniz suyunun duzluluğu
dünya okeanındakından (35%) az olub 13% promilə bərabərdir. Bol günəş işığı, dəniz suyunun
əlverişli temperaturu Nargin və digər adaların dəniz sahillərində çimərlik mövsümünün 130-150
gün davam etməsinə səbəb ola bilər.
Göstərilənlərlə bərabər Nargin adasının əlverişli coğrafi mövqeyi (Bakı şəhərinə çox yaxınlığı), təbii şəraiti və buradakı bəzi infrastruktur
tikililər turizmin inkişafı üçün əlverişli sayılsa da,
bu imkanlardan istifadə etməklə adada əvvəlcə
daxili turizmin inkişafına nail olmaq mümkündür.
Yaxın gələcəkdə isə turizm-infrastruktur sahələrini genişləndirməklə xarici turizmi də inkişaf etdirmək olar. Türkiyənin, Đspaniyanın, Bolqarıstanın Qara dənizdə yerləşən kiçik adalarına xarici
turistlərin axını, onlara ən yüksək səviyyədə xidmətlər göstərilməsi üçün hər cür şərait yaradılmışdır. Bu adalarda yerlərdə təkrarlanmayan çox
cəzbedici tədbirlər və oyunlar keçirilir. Məsələn,
ailə üzvləri musiqi sədaları altında yanar odunun
kömürü üzərində açıq yaqla müxtəlif rəqslər
göstərirlər, digər bir qrup isə milli tarixi nağılları
səhnələşdirib turistləri əyləndirirlər. Peşəkar dalğıcların köməyi ilə sualtı səyahət ilə maraqlananlara sualtı gəzintilər təklif edilir və s. Müxtəlif
səpgili cəlbedici tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə
tədqiqat aparılan adalara da külli miqdarda turist
axınına səbəb ola bilər.
Cədvəl 2. Abşeronun Xəzər dənizi sahillərində küləklərin
təkrarlanması (%)
Stansiyalar
Darvin bankəsi
Artyom adası
Jiloy adası
Neft daşları
Bakı
Svinoy adası
>10
21,7
21,8
23,4
20,3
22,1
20,1
Küləyin sürəti m/san.
> 15
>20
4,7
0,4
5,4
0,5
4,4
0,4
3,7
0,3
6,2
0,7
5,8
0,9
> 25
0,1
0,1
0,1
0,1
0,2
0,3
Abşeronun Xəzər dənizi sektorunda palçıq
vulkanlarının yaratdıqları adalıar xarici tursitlər
üçün xüsusilə cəzbedicidir. Ümumiyyətlə dəniz
palçıq vulkanları ada əmələ gətirən və sualtı palçıq
vulkanlarına bölünür. Ada əmələ gıtirən palçıq
vulkanları nəticəsində Xəzərdə onlarca irili-xırdalı
adalar yaranmışdır. Belə adalardan nisbətən böyükləri Bulla, Svinoy, Duvannı, Qlyanıy, Kumani,
Los və s-dir. Bu və başqa adalarda palçıq vulkanları vaxtaşırı püskürür və adaların səth quruluşunda, formasında əsaslı dəyişikliklər yaradır.
Hər dəfə vulkan püskürməsindən sonra adaların
544
dəniz sahəsi azlır və ya artır. Tarixi mənbələrdə
vulkan püskürməsi nəticəsində bəzi adalarda yanğınlar nəticəsində hətta insan tələfatının da olması
qeyd olunur. Məsələn, 11 aprel 1932-ci ildə Svinoy adasında içləyən mayak mühafizəçiləri, balıqçılar və onların ailə üzvləri adada baş vermiş yanğın nəticəsində hamı, o cümlədən bir neçə azyaşlı
uşaq həlak olmuşdur. Vulkan püskürmələri ən çox
Svinoy, Bulla, Qlyanıy və s. adalarda baş verir.
Abşeronun Xəzər dənizi sahilləri (dünya dənizləri
arasında) fəaliyyətində olan palçıq vulkanları və
həm də sualtı palçıq vulkanlarının sayına (140)
görə birinci yerdədir.
Göstərilən dəniz paıçıq vulkanlarına turist
marşrutları təşkil etməklə həm də yerli, həm xarici
turistlərin qısa müddətli ekskursiyalarını təşkil
etmək olar.
Turistlər üçün daha çox maraq doğuran adalardan biri də Neft daşlarıdır. Neft daşları inzibati
cəhətcə Bakı şəhəri Əzizbəyov rayonuna daxildir
və Bakı şəhərindən 110 km cənub-şərqdə, açıq
dənizdə polad dirəklər üzərində yerləşir. Adada
güclü küləklər əsir, bəzən dalğanın maksimal hündürlüyü 10-12 m-ə çatır. Burada yanvarın orta
temperaturu 4,80 S, avqustda 24,90 S-yə, illik
yağıntının miqdarı isə 110 mm-ə bərabərdir.
Neft daşlarının xarici turistləri cəlb edən
cəhətlərinə açıq dənizdə ilk dəfə dayaqlar üzərində
salınmış şəhər və onun hər cür infrastruktura
malik olmasıldır. Dənizin çoxsaylı qaz qrifonları,
neft və qaz mədənləri, avtomobil və d. texnikanın
hərəkəti üçün 100 kilometrədək estakadalar və s.dir. Fikrimizcə Neft daşlarında artıq məxfi olan
elə bir sahə qalmamışdır. Bu baxımdan Neft
daşlarına respublika əhalisini və xarici qonaqlar
(turistlər) üçün hələ də daimi turist marşrutunun
açılmaması təəccüb doğurur. Əvvəllər olduğu kimi
Azərbaycanın müstəqilliyi dövründə də Neft daşlarına ekskeursiya təşkil etmək üçün rəsmi icazələrin alınması öz qüvvəsində qalmaqdadır. Bu isə
turizmin inkişafında çox maneələr yaradır.
Pirallahı adasında turizmi inkişaf etdirmək
üçün geniş imkanlar mövcuddur. Adada əhali
daimi məskunlaşıb, infrastrukturun demək olar ki,
bütün sahələri (nəqliyyat, su xətti, kanalizasiya
sistemi, xəstəxana, poliklinika və s.) inkişaf edib.
Bu baxımdan məskunlaşmayan, heç bir infrastruktura malik olmayan adalara nisbətən Pirallahıda
turizmi inkişaf etdirmək daha ucuz (1-1,5 dəfə)
başa gəlir. Ona görə ki, turizm obyektlərinin inşası
zamanı işçi qüvvəsi kimi adanın yerli əhalisindən
və buranın tikinti materiallarından istifadə etmək
mümkündür.
Turizm obyektləri tikilməzdən əvvəl adanın
mərkəzi hissəsində xüsusi şəhərcik salmaq və yerli
əhalini ora köçürmək olar. Adanın sahil zonasında
köhnə tikililəri söküb yerində yeni turizm obyektləri, mehmanxanlar, iaşə xidməti müəssisələri və
s. inşa etmək mümkündür. Gələcəkdə adada turizmin inkişafı yerli əhalinin daimi iş yerləri ilə
təmin olunmasına və nisbətən işsizliyin azalmasına səbəb ola bilər.
Turizmin yüksək dərəcədə inkişaf etmiş dünya
ölkələrin təcrübəsindən məlumdur ki, turizmin
inkişafı əsasən bu sahə üçün təbii imkanların,
komfort şəraitin olmasından, onun reklam edilməsindən, infrastrukturun və xidmətin vəziyyətindən
asılıdır. Deyilənləri Xəzər dənizində səciyyələndirilmiş adalarına şamil etsək, yalnız birinci amilin
mövcudluğunu görəririk, digər iki şərtin ödənilməsi isə hələ öz həllini gözləyir. Bu məqsədlə aşağıdakıları təkilf edirik:
• Xəzərin Azərbaycan sektorunda yerləşən bütün adalarının hər birinin turizm-reaksiya imkanları ətraflı tədqiq edilməli, turistləri özünə cəlb
edən hər bir adanın səciyyəvi cəhətlərini əks etdirən məlumatlar buklet şəklində çap edilməlidir.
• Adalardan əsasən turizm məqsədilə istifadə
edilməsi üçün onların auksion yolu ilə hərraca çıxarılması məqsədyönümlü olardı (burada adaların
satilması deyil, onların uzun müddətə icarəyə
verilməsi nəzərdə tutulmalıdır). Adaların bir fiziki
şəxsə deyil, bir neçə fiziki şəxsə icarəyə verilməsi
təmin olunmalıdır. Bu gələcəkdə adalardan turizm
məqsədləri üçün istifadə edilərkən inhisarçılığın
qarşısını alar və turizm sahəsinin sağlam rəqabət
əsasında inkişafına imkan yarada bilər.
• Xəzərin Azərbaycan sektorunda yerləşən adalarda turizmin inkişafı bu məqsədlə reklam olunmasından da çox asılıdır. Ancaq təəssüflər olsun
ki, bu gün Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorundakı adalarında turizmi inkişaf etdirmək imkanları
lıazımi səviyyədə qiymətləndirilmir və reklam
olunmur.
6.
Касумов Р.М., Иманов Э.С. – Проблемы охраны и
освоения рекраиционных ресурсов Каспийского
побережья Азерб. ССР. М., Наука. 1989.
Göstərilən təklif və tövsiyyələr həyata keçirilərsə Abşeronun Xəzər dənizindəki adaları Azərbaycanda daxili və xarici turizmin inkişafında çox
mühüm rol oynaya bilər.
ƏDƏBĐYYAT
1.
2.
3.
4.
5.
Abbasov C.R. –Xəzər dənizinin iqtisadi problemləri.
Bakı. Bakı Univers. Nəşriy. 2002.
Абдуллаев Н.А. – Геоморфология островов Бакинского архипелага. Автореферат. Канд. диссертац.
Москва, Изд. Мос.Унв. 1965.
Yeqanlı S., Hacıyev E.M. – Turizm. Bakı. 2006
Gül Q.K. – Azərbaycan SSR-nin fiziki coğrafiyası. Bakı.
Azərnəşr. 1959
Đbrahimov A.S. – Xəzər dənizi adalarının formalaşmasının təbii şəraiti. Avtorefrat. Bakı. Elm. 1969
545
AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASINDA DAĞ TURĐZM
KOMPLEKSLƏRĐNĐN YARADILMASI ĐMKANLARI
Həbibə. B. SOLTANOVA
Bakı Dövlət Universiteti
Bakı / AZƏRBAYCAN
XÜLASƏ
Azərbaycan Respublikasında dağ turizm komplekslərinin inkişafı üçün təbii imkanların Şəki-Zaqatala, Quba-Xaçmaz,
Naxçıvan və s. bölgələrdə mövcud olduğu göstərilir. Bu imkanlardan dağ turizminin müxtəlif növlərinin inkişafında səmərəli
istifadə yolları təklif edilir.
ПРЕДПОСЫЛКИ СОЗДАНИЯ ГОРНО-ТУРИСТКИХ КОМПЛЕКСОВ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ
АННОТАЦИЯ
Для развития горно-туристских комплексов Азербайджанской Республики показаны существующие предпосылки в
Шеки-Загатальской, Куба-Хачмазской, Нахичеванской и др. регионах. Предлагаются пути эффективного использования
этих предпосылок в развитии некоторых видах горного туризма.
OPPORTUNITIES OF ESTABILISHING MOUNTAINEERING COMPLEXES IN AZERBAIJAN REPUBLIC
ANNATATION
It is shown that natural chances for developing mountaineering in Azerbaijan Republic exists in Shaki-Zagatala, KubaKhachmas, Nakhchivan and other regions.
It is offered rational utilization ways of developing different types of these mountaineering chances.
Turizmin ayrı-ayrı regionların və ölkələrin
sosial-iqtisadi vəziyyətinə təsiri çox əhatəlidir. Turizmin inkişafı təkcə büdcəyə gəlir gətirməklə
məhdudlaşmır, o həm də sosial problemlərin həllində, xüsusilə məşğulluğun təmin olunması, əhalinin yaşayış səviyyəsinin və mənəvi zənginliyin
yüksəlməsində mühüm rol oynayır. Bu cəhətdən
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 24 noyabr
2003-cü il tarixli “Azərbaycan Respublikasında
sosial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi tədbirləri
haqqında” və 11 fevral 2004-cü il tarixli “Azərbaycan Respublikası reginlarının 2004-2008-ci
illərdə inkişafının Dövlət Proqramı” fərmanlarında
bütövlükldə ölkə iqtisadiyyatının inkişafı üçün
başlıca istiqamətləri şərh edilir.
Regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair dövlət proqramında respublikamızın ayri-ayrı bölgələrində turizmin potensial imkanları nəzərə alınaraq xüsusi tədbirlər həyata keçirilməsi göstərilr.
Azərbaycanın zəngin turizm-rekreasiya ehtiyatlarına malik olan bölgələri Abşeron (Xızı), GəncəQazax (Goranboy), Şəki-Zaqatala, Lənkəran,
Quba-Xaçmaz, Naxçıvanda (Batabat) həyata kemirıləcək bu tədbirlərdən ən mühümü kurortsanatoriya obyektlərinin tikilməsidir. Bölgələrdəki
turizm obyektlərinin, o cümlədən sanatoriyaların
əsaslı təmiri nəzərdə tutulmuşdur. Dövlət Proqramında bölgələrdə (Qusar, Dəvəçi, Şamaxı, Lerik,
Zaqatala və b.) dağ turizminin inkişaf etdirilməsi
də xüsusi vurğulanır.
546
Respublika Prezidentinin “Azərbaycan Kurortları” Dövlət Proqramı haqqında (27 fevral,
2007-ci il) sərəncamında əvvəllər kurort-mülicə
imkanları zəngin olan bölgələrdə müasir vəziyyət,
bununla bağlı problemlər də qeyd edilir. Respublikanın zəngin müalilcə ehtiyatlarının əhalinin
sağlamlağının qorunmasında böyük əhəmiyyəti
nəzərə alınaraq qərar imzalanmışdır. Göstərilənlər
respublika prezidenti və hökumətinin turizmin inkişafına qayğısından irəli gəlir. Bu isə respublika
əhalisinin istirahəti, müalicəsi və həm də məşğulluq probleminin müəyyən dərəcədə həllinə səbəb
olacaqdır.
“Azərbaycan Respublikasında 2007-2016-cı
illər üçün turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı”nın layihəsində də bir sıra mühüm məsələlərlə yanaşı onun müxtəlif növlərinin inkişafı
nəzərdə tutulmuşdur.
Turizmin müxtəlif növlərinin yaradılması
çərçivəsində dağ turizminin inkişafı xüsusi maraq
doğurur. Bu təbiidir, çünki Azərbaycanın zəngin
fauna və florası, səfalı iqlimi, saf sulu gur dağ
çayları, dağ turizminin inkişafı üçün mühüm təbii
amillərdir. Müqaisə üçün qeyd edək ki, Avstriya,
qonşu Türkiyə Respublikası və digər ölkələrdə dağ
turizmi inkişaf etdirilir. Bu baxımdan Avstriya,
Türkiyə kimi ölkələrin təcrübəsindən istifadə
edilməsi məqsədəuyğun hesab olunardı. Təsadüfi
deyildir ki, turizm sənayesi inkişaf etmiş Avstriyadan ekspert qrupu bir neçə dəfə Azərbaycanda
olmuş bölgələrə səfər etmişlər. Ekspertlər hal hazırda Qusar və digər rayonlarda dağ-xizək turizminin inkişafı məqsədilə işlər aparırlar.
Ümumiyyətlə, Azərbaycanda dağ-turizminin
inkişafı üçün təbii imkanlar mövcuddur. Çünki,
Respublika ərazisinin 2/3 hissəsini dağlar tutur.
Hesablanmışdır ki, Azərbaycan ərazisinin 31%-i
200-1000 metr, 19,5%-i 1000-2000 metr, 6,5%-i
2000-3000 metr yüksəkliklər arasında, 1%-i isə
3000 metr yüksəklikdə yerləşir (möhtəşəm və əzəmətli Böyük Qafqaz silsiləsi, Kiçik Qafqaz dağları,
Talış dağları və b.).
Digər tərəfdən dağ turizminin inkişafında
ərazinin iqlim xüsusiyyətlərinin mühüm əhəmiyyəti vardır. Dağlıq ərazilərdə müalicə-sağlamlıq,
istirahət, dağ-xizək turizmi məqsədilə kurort-iqlim
ehtiyatları ümumi halda qiymətləndirilmişdir. Burada maraqlı cəhətlərdən biri dağlıq ərazilərdə qar
örtüyünun qalınlığı və davamlılığıdır. Çünki, qış
turizmi üçün qar örtüyünün qalınlığı və davamlılığı mühüm şərtdir. Böyük Qafqazın orta dağlıq
qurşağında (1000-2000 m.) qar örtüyününb qalılığı 20-50 sm., yüksək dağlıq qurşaqda (2000-3000
m.) 70 sm-dən artıq, cənmub yamacında 1,5 m-ə
çatır. Kiçik Qafqazda orta dağlıqda bu göstərici
20-30 sm., yüksək dağlıqda isə 40-50 sm-ə qədərdir. Naxçıvan Muxtar Respublikası və Lənkəran bölgəsinin dağlıq ərazilərində qar örtüyünün
qalınlığı 20-30 sm-dir. 1300-1500 metr yüksəklikdən yuxarıda yerləşən davamlı qar örtüyü zonasından maksimum qalınlığı Böyük Qafqazın cənub
yamacında 1,5 metr, Kiçik Qafqazda 70-80 sm-ə
çatır.
Qar örtüyü Respublikamızın ovalıq və dağətəyi sahələrində dekabr və yanvarda, orta dağlıq
qurşağında noyabırın başlanğıcında, yüksək dağlıq
qurşağında isə oktyabırın birində yaranır. Qar örtüyünün tam əriməsi düzənliklərdə qışın ortalarında, dağlarda isə yüksəkliyə qalxd|ıqca gecikir və
yüksək dağlıqda iyunun 1-10-u arasına təsadüf
edilir.
Qar örtüklü günlərin sayı dağətəyi zonada 20,
ortadağlıq qurşaqda 80-120, yüksək dağlıqda isə
160-250-dən artıqdır. Böyük Qafqazın 3900 metrdən hündür dağlarında qar örtüyü daim qalır. Kiçik Qafqazın yüksək dağlıq qurşağında qar örtüklü
günlərin sayı xeyli azdır və daimi qar örtüyü isə
olmur.
Qış turizmi üçün Böyük və Kiçik Qafqazın
ortadağlıq qurşağı əlverişlidir. Bu qurşaqda xizək
yolu salmaq imkanı daha çoxdur (daimi qar örtüklü günlərin sayı 90-120 gün davam edir).
Azərbaycanın oroqrafiyası və iqliminin bəzi
elementlərinə istinad edərək, dağ-xizək turizmi
üçün perspektivli olan rayonlar haqda məlumat
verməyi zərurui hesab etmişik. Bu rayonlardan
biri Qusardır.
Qusarın daxil olduğu subtropik və mulayim
iqlimli Şəki-Quba zonası dağlıq ərazidə yerləşir.
Bu zona dəniz səviyyəsində 800-1000 metrədək
olan dağətəyi hissəni əhatə edir. Azərbaycanın
düzənlik rayonlarından fərqli olaraq burada həm
rütubət, həm də temperaturun paylanmasında fərq
vardır. Görkəmli iqlimşünas alim Ə.S.Əyyubov
(1987) ortadağlıq ərazi ilə birlikdə burada iqlim və
balneoloji kurortıların yaradılması üçün böyük
perspektivlərin olduğunu qeyd etmiş və landşaft
şəraitinin əlverişliliyinə görə Balakən-Qəbələ və
Quba-Qalaaltı rayonlarının ən şox əhəmiyyət kəsb
etdiyini göstərmişdir.
Təbii-coğrafi və rekreasiya cəhətdən çox əlverişli olan Qusar rayonunda hazırda dağ turizm
kompleksinin yaradılması işinə başlanılmışdır. Bu
məqsədlə kanat yolu çəkilməsi, ekoloji mühitin
qorunması və digər tədbirlər nəzərdə tutulmuşdur.
Qusarda qış mövsümü dənizsahili zonaya nisbətən soyuq keçir. Burada yanvarın orta temperaturu aşağıdır. Lakin şaxtalı havalar az olduğuna
görə həm də dənizdən əsən rütubətli havanın təsirindən qar örtüyü davamsızdır. Bu, dağ-xizək
turizminin inkişafında müəyyən dərəcədə maneə
sayılsa da bunun qarşısının alınması əvvəlcədən
düşünülmüşdür. Belə ki, turizm kompleksinin yaradıldığı ərazinin ətrafındakı göllərdən istifadə
edilməsi nəzərdə tutulmuşdur.
Dağ turizminin inkişafı üçün perspektivli rayonlardan olan Şamaxının rekreasiya sərvətlərindən hazırda həm yay, həm də qış mövsümündə
əhalinin qısamüddətli istirahətində istifadə olunur.
Qış mövsümündə Pirquluya istirahətə gedənlərin
(xüsusilə Bkıdan) sayı ildən-ilə artır. Əvvəla bu
onunla izah olunur ki, Pirqulu dəniz səviyyəsindən
800-2100 metr yüksəklikdə dağlıq sahəni əhatə
edir (sahəsi 1,5 min ha). Burada yanvar ayının orta
temperaturu -0,6ºC-dən aşağı olur. Qar örtüyünün
qalınlığı 50 sm., bəzən daha çox, davamlılığı isə
20-40 gün təşkil edir. Digər tərəfdən Pirquluda qış
mövsümündə istirahət üçün şərait yaradılmışdır.
Lakin, dağ turizminin inkişafı üçün infrastrukturun genişləndirilməsinə hələ də ehtiyac vardır.
Qış iqlim ehtiyatlarına görə Zaqatalanın daxil
olduğu Balakən-Qəbələ rayonunu Đveçrənin məşhur Montre kurortu ilə müqaisə edirlər. Zaqatalanın iqliminin səciyyəvi xüsusiyyətirayondə təkcə
dağ-xizək turizminin deyil, həm də dağ kurort
istirahətinin təşkili üçün çox əlverişli olmasıdır.
Bu rayonda yağınyıların əsasən yay aylarında gecə
düşməsi və gündüz havaların açıq olması ətraf
mühitin abu-havasını yaxşılaşdırır. Rayonun kurort sərvətlərindən istifadəyə imkan yaradır.
547
Deyilənlər bir daha sübut edir ki, Azərbaycan
Respublikasında dağ-turizm komplekslərinin yaradılması üçün geniş təbii imkanlar mövcuddur. Lakin, təbii imkanların olması hələ kifayət deyildir.
Dağ-turizm kompleksini inkişaf etdirmək istəyiriksə bu komplekslərdə turistlərə göstərilən xidmətlər də beynəlxalq standartlara cavab verməlidir.
Yəni dağ=turizam kompölekslərində yerləşmə
müəssisəsi, tibb məntəqəsi, peşəkar təlimatçılar,
bələdçilər, xizək avadanlıqları kirayə verən məntəqə və s. yaradılmalıdır.
Dağ-turizm komplekslərində bu şəraitin yaradılması isə ilk növbədə kompleks, həm də böyük
quruculuq işlərinin reallaşdırılmasını tələb edir.
Yollar çəkilməli, elektrik, qaz və su təchizatı məsələləri həll edilməlidir.
“Regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət
Proqramının icrasının 3 illiyinə həsr olunmuş konfrans”ında da bu məsələlərin Respublika prezidentinin diqqət mərkəzində olması bir daha sübut
etdi ki, Azərbaycanda həm yay, həm də qış turizm
növlərini inkişaf etdirmək üçün təbiətin bəxş
etdiyi təbii imkanlardan səmərəli istifadə olunması
vaxtı çatmışdır. Bunun üçün aşağıdakıların həyata
keçirilməsini zəruri sayırıq.
548
• Dağ turizmi üçün yararlı olan ərazilərin düzgün seçilməsi;
• Dağ turizm növlərinin yerli şəraitə uyğun müəyyənləşdirilməsi;
• Dağ turizm kompleksləri yaradılarkən ərazinin
ekoloji vəziyyətinin öyrənilməsi və nəzərə alınması;
• Dağ turizmini inkişaf etdirərkən dağlıq ərazilərdə ekosistemin qorunması;
• Dağ turizm komplekslərində xidmət göstərə
biləcək kadrların hazırlanması;
• Dağ turizm komplekslərinin yaradılmasında
yerli iş adamları ilə yanaşı xarici investorların
cəlb olunması və s.
ƏDƏBĐYYAT
1.
2.
3.
“Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi
inkişafının Dövlət Proqramı 2004-2008-ci illər” Azərbaycan Respublikası prezidentinin fərmanı (11 fevral
2004-cü il)
Əyyubov Ə.C. Azərbaycan SSRĐ-nin kurort və istirahət
yerlərinin iqlimi. Bakı, Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı,
1987
Müseyibov M.A. Azərbaycan fiziki coğrafiyası. Bakı,
“Maarif” 1998
QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA
ÖLKƏLƏRİNDƏ BAZAR
İQTİSADİYYATINA KEÇİD:
NAİLİYYƏTLƏR, PROBLEMLƏR VƏ
PERSPEKTİVLƏR
(I HİSSƏ)
UNDERSTANDING CHANGE TRENDS AND DYNAMICS IN
A RAPIDLY CHANGING WORLD
Prof. Dr. Coskun Can AKTAN
Dokuz Eylul University
Faculty of Economics and Management
Dokuzcesmeler, Buca
Izmir / TURKEY
[email protected]
http://www.canaktan.org
“... Come my friends, ‘tis not too late to seek a newer world.
... for my purpose holds To sail beyond the sunset... and tho’
We are not now that strength which in old days
Moved earth and heaven; that which we are, we are;
One equal temper of heroic hearts,
Made weak by time and fate, but strong in will
To strive, to seek, to find, and not to yield.”
Lord Tennyson
I. INTRODUCTION
No doubt that the world is in a great social
transformation. There are variety of issues that are
important in today’s world. Look at the issues that
we have been talking on for the last two or three
decades: Security, conflict, crime, terrorism, disarmament, globalization, regionalization, localization, privatization, deregulation, knowledge revolution, scientific development, information and
communication technologies, e-commerce, egovernment, environment, climate change, human
trafficking, humanitarian assistance and refugees,
migration, population increase, sustainable development, human rights, democratization, good
governance, peace building, poverty reduction,
private sector development etc. and etc.
My aim in this paper is to explore the change
trends and dynamics in general.
II. CHANGE DYNAMICS
In the present time, we may point to seven significant changes in the world. (Figure-1.) These are:
• Economic change,
• Political change,
• Technological change,
• Ecological change,
• Demographic change,
• Socio-cultural change,
• Organizational change.
Now, let’s explain these major change trends
in detail. (Aktan, 1999; Held et.al, 1999.; United
States Department of State, 2003.)
550
“The deed have been awakened - Shall l sleep?
The world ‘s at war with tyrants- Shall l crouch?
The harvest ‘s ripe- and shall l pause to reape?
I slumber not; the thorn is in my couch;
Each day a trumpet soundth in mine ear,
Its echo in my heart”
Lord Byron
Economic Change
There are many aspecst of economic changes
such as globalization, regionalization, privatization, economic decentralization etc. (See. Figure-1
and Figure-2.)
Undoubtedly, one of the major change in the
world economy is globalization. (Guillén, 2001.)
Globalization means the increased integration of
world markets of goods, services and capital. In
broad meaning, globalization refers to integration
of trade, finance, people, and ideas in one global
marketplace. (see: Aktan & Vural, 2004.)
There are several dimensions of globalization,
such as political globalization, economic globalization, social and cultural globalization. (Quattara,
1997.) Economic globalization refers to global
economic integration.
Global economic integration -the widening
and intensifying of links between the economies
of industrial and developing countries- has accelerated rapidly. Underpining the intensification of
these links -which include trade, finance, investment,
technology, and migration- are several structural
factors. The progressive liberalization of trade
policies negotiated during consecutive rounds of
trade talks -culminating in the Uruguay Roundhas lowered tariffs and stimulated trade. The
integration of the world economy through trade
has been reinforced by increases in the private
capital flows, particularly in the 1990s. And technological advances in transport and telecommunications have lowered the cost of operating globally
and provided developing countries with new opportunities to benefit from the growing world economy.
Globalization increases the ability of individuals and firms to undertake economic transactions with residents of the other countries.
Critics and proponents of globalization generally
agree that the world is more integrated now than
50 years ago. But they disagree on whether integration is an opportunity or a danger and whether is
a strategic choice or an inevitable consequence of
economic and technological change.
The increasing globalization of the world
economy in terms of trade and finance brings new
opportunities and challenges. (IMF, 1997; Dash,
1998.) Decisions taken in London, New York or
Tokyo can have a profound effect on the lives of
millions far away. We travel to distant places and
trade with people of whom we knew little. We are
mutually dependent.
While globalization presents great opportunities, opponents argue that, it does not necessarily
benefit everybody equally. The poorest countries
are also often the least able to take advantage of
the opportunities, and globalization can lead to an
increase in inequality in these countries. Globalization needs therefore to be accompanied by
policies to help the poor. (Rodrik, 1997a, 1997b.;
Rowthorn, & Kozul-Wright, 1998.)
Together with globalization, there is another
economic change, which can be called as
regionalization. In contrast to the globalization,
regionalization refers to regional economic cooperation and integration. On the one side, we are
witnessing that the national economic boundaries
are losing their importance and free trade is becoming possible among nations, on the other hand
some nations are becoming a part of regional
economic blocks, in which they are implementing
tariffs and non-trade barriers to the other nonmember countries. (Ohmae, 1991, 1995.)
Economic liberalization is another economic
change trend. Individuals are becoming freer, in
other words, they enjoy economic freedom more
than ever. From the perspectives of individuals,
economic liberalization provides more economic
rights and freedoms. Individuals rights and
freedoms (freedom of property, freedom of
entrepreneurship, freedom of choice etc.) are
gaining more respects in many countries and those
rights and freedoms have been protected effectively via constitutional, legal and institutional
provisions.
Multilateral liberalization of trade, including
increased access to markets is an important
development throughout the world.
Privatization, in its account is the most
important policy towards economic liberalization.
Privatization has been a popular global trend since
the beginning of the 1980s. In broad meaning,
privatization refers to the transfer of functions
previously performed exclusively by the public
sector, to the private sector. With the privatization,
the role and functions, are transferred to the private
sector. Especially in the developed countries, some
roles and functions are also transferred to the non
profit sector. I would like to call this change trend
as “voluntarization”
551
Today, decentralization –both economic and
political- is also a global change trend. Economic
decentralization means transferring several roles
and functions of the central government (or
federal government) to the local governmental
units. Decentralization is also called as
“localization.” Globalization and localization are
two main forces shaping the world. As defined
earlier, globalization means the continuing
integration of the countries of the world.
Localization, on the other hand means the desire
for self determination and the devolution of
power. The demand for self-determination can
take a number of forms, including the replacement
of authoritarian or single-party rule by multiparty
politics, greater autonomy of subnational political
units, and the involvement of community groups
and nongovernmental organizations (NGOs) in
governance. (World Bank, 1999:31.) Today, at the
subnational level, localization has led many
central governments to grant political, fiscal and
administrative powers to local governments.
At first glance, globalization and localization
may look like countervailing forces, but in fact
they often stem from the same source and
reinforce each other. For example, the same
advances in information and communications
technology that have been so important in the
spread of global economic forces, often allow
local groups to bypass central authorities in the
search of information, visibility, and even
financing. Together, these global and local
pressures are revolutionizing traditional forms of
centralized governance. (World Bank, 1999:32.)
It should be pointed out here that three
observed changes in the world – privatization,
localization and voluntarization- limits the power
of the government at last. In other words, the role
and the functions of the government are being
transferred either to the private sector through
privatization or to the non-profit sector through
voluntarization. Although localization does not
result in a consequence of restraining the size of
the government, however it restraints the power of
central government and local communities gain
more rights and freedoms.
One of the important changes that we observe
in the world economy is the widening gap between
rich and poor. Poverty is the main problem for
many countries.
According to the World Bank statistics, some
1.3 billion people nearly a quarter of the world's
population continue to live in extreme poverty, on
less than the equivalent of $1 per day. They lack
access to opportunities and services. They feel
552
isolated and powerless and often feel excluded by
ethnicity, geography, gender or disability. They
lack information and access to health and education
facilities.
We have summarized the economic change
trends under various concepts such as globalization,
regionalization, liberalization, privatization, localization, poverty etc. Now, let’s analyze the political
change.
Political Change
When we look at the world, we observe
important developments in the political arena. The
first is democratization. (see. Figure-3.)
Democracy is not synonymous with freedom.
But the most important element of democracy is
political freedom. Democracy, in a narrow
definition is a political order in which individuals
enjoy basic political freedom and civil liberties.
Democracy, in its broad meaning, consists of the
following elements:
• the rule of law,
• Seperation of power
• Transparency
• Secularism
• Civil cociety (civic participation)
• Democratic culture.
• Political decentralization
After the collapse of communism, the number
of democratic countries started to increase.
According to the Freedom House Annual Survey
on Political Rights and Civil Liberties, at the end
of 1998 there were 117 electoral democracies,
representing over 61 percent of the world’s
countries and nearly 55 percent of its population.
The number of democracies was only 69 in 1988.
The proportion of countries with some form of
democratic government rose from 28 percent in
1974 to 61 percent in 1998. (Freedom House,
1999:5.)
Plural politics and broad-based popular
participation are rapidly becoming features of
modern governance. It should be pointed out that a
majority of governments have made legally
binding commitments to respect the civil and
political rights of their citizen. (World Bank,
1999:42.)
As noted above, one of the key elements of
democratization is civic participation. Civil society
is also gaining importance together with democratization. As people’s participation in society
grows, so does the number of organizations that
give it voice. NGO’s and civic movements are on
the rise, assuming an ever-larger role in articulating
people’s aspirations and pressuring governments to
respond. Increased participation and plural politics
push for three major changes. (World Bank,
1999:43.)
Figure 3. The Political Change Dynamics
POLITICAL FREEDOM
POLITICAL
DECENTRALIZATION
DEMOCRATIZATION
POLITICAL
CHANGE
POLITICAL
OPENNES
CIVIL SOCIETY
CONSTITUTIONALISM
© C.C. Aktan
First, vigorous political activity involving many
organized groups rooted in assertive societies will
substantially reduce the scope for autonomous
government action. The central government will
have to engage and negotiate with society, field
claims and pressures from diverse quarters, and
seek legitimacy by winning public approval for its
performance.
Second, political openness will highlight the
disclosure of information. Democratization and
technological developments forces governments to
disclosure the information. E-government movement provides more information to the individuals
every other day.
Third, participatory politics, by giving more
voice to people, will hasten decentralization.
In brief, democratization, plural politics, civic
participation and political openness are some of
the most important waves of political change.
Technological Change
No doubt that, the great transformation that
we live in is due to technological developments.
This important transformation has changed the
economic structure a great deal. There has been a
shift from first wave economy to the third wave
economy.
In a First Wave economy, land and farm labor
are the main "factors of production." In a Second
Wave economy, the land remains valuable while
the "labor" becomes massified around machines
and larger industries. In a Third Wave economy,
the central is knowledge.
The industrial age is not fully over. In fact,
classic Second Wave sectors (oil, steel, autoproduction) have learned how to benefit from
Third Wave technological breakthroughs - just as
the First Wave's agricultural productivity benefited
exponentially from the Second Wave's farmmechanization.
Table-1 exhibits the course of technological
change from the beginning of industrial revolution
to the 21st century. As understood, the main
feaures of the industrial society was steam power,
railways, and electricity. At the information or
knowledge age, the most important factor of
production is knowledge and the environment
where the knowledge takes place and expands is
called “cyberspace.”
Cyberspace is the land of knowledge. More
ecosystem than machine, cyberspace is a bioelectronic environment that is literally universal: It exists
everywhere there are telephone wires, coaxial cables,
fiber-optic lines or electromagnetic waves.
There is a huge technological change caused
by developments in the ‘generic’ technologies
such as information technology, biotechnology,
materials technology, energy technology, and
space technology. We observe very radical
innovations in various fields of research.
Technology is, without doubt, one of the most
important contributory factors underlying the
globalization of economic activities. Technological
change is the prime engine of economic globalization.
Internet worked technologies, of which the
internet is the most publicly visible form, are
turning the world upside down as they achieve
critical mass in societies around the world.
Table 1. From Industrial Society to Information Society
Timing
Features
Communications
Energy
Key
Factors
First
1780's -1840's
Industrial
revolution
Canals,
roads
Water
power
Cotton
Second
1840's - 1890's
Steam power Railways
and
(iron),
railways
telegraph
Steam
power
Coal, iron
Third
1890's -1940's
Electricity
and steel
Railway
(steel)
telephone
Electricity Steel
Fourth
1940's - 1990's
Mass
production
Highways,
radio &
TV,
airlines
Oil
Oil,
plastics
Fifth
1990's - ??
MicroDigital
electronics & networks
computer
networks
Gas/oil
Microelectronic
s
Source: Chris Freeman & Luc Soette, The Economics of
Industrial Innovation, 3rd ed., MIT Press, 1997.
Increasingly, networks are reshaping the way
people live, communicate, and work. Those same
technological changes that are transforming the
business world and civil society will also revolu553
tionize the way government does its business and
the very nature of public life.
Information and communication technology
(ICT), especially the Internet, is transforming the
world into a network economy, which means not
only electronic commerce but also a new global
economic order. The network economy affects a
vast array of enterprises, governments and other
stakeholders. It challenges basic assumptions
about business in the old economy, accelerates the
process of economic globalization and deepens
international economic integration, changing
fundamentals and infiltrating all aspects of the
world economy.
Today's great challenge is to understand and
develop the new economy, and to prepare for the
emerging network economy. Every country wants
to see its public and private sectors, and even
individual citizens, well equipped to thrive in the
new century and to enter the new millennium.
The network economy offers opportunities as
well as risk for developing countries. (Castells,
1997.) It has the potential to accelerate economic
and social development, narrow the poverty gap,
and eliminate geographical obstacles to prosperity.
But it can also marginalize countries, leaving them
in a low-income poverty trap. While the network
economy and economic globalization have attracted capital, technology and new markets to some
developing countries and to some groups within
those countries, they have also brought increased
uncertainty, including the risk of financial turmoil,
economic crises, weakened state structures, loss of
government sovereignty, and more inequalities in
the distribution of income, any one of which can
exacerbate social instability.
In general all countries benefit from science
and technology – in vaccines, anti-biotics, and
better seeds and fertilizers. But many new
technologies are too expensive for widespread
application in poor countries. Poor countries –and
poor people- suffer not only because they have
less capital than rich countries. They also suffer
because they have less scientific and technical
knowledge. There is a “knowledge gap” and also
“digital gap” between developed countries and
developed countries. (World Bank, 2000:257.)
Ecological Change
One of the important developments in the
world is due to ecological change. (See. Figure-4.)
Economic, technological and social changes are
putting increasing pressure on the world’s
environmental resources. Much of the world’s
biological diversity is in the developing nations
and it is estimated to be disappearing at 50 to 100
554
times natural rates. Wetlands and forests are being
lost at 0.3 to 1 percent a year. Greenhouse gas
emissions are growing strongly with increasing
activity.( World Bank, 1999:109.)
As a result of these changes, many governments are adopting policies for the sustainable
development that is development that preserves
the opportunities for well-being of both current
and future generations.
Today, global concerns have acquired a new
urgency. Climate change, the loss of biodiversity,
and other issues related to the global commons are
slowly being recognized as problems that the
community of nations must take on collectively.
Climate change is perhaps the most serious
global environmental problem the world face. The
Intergovernmental Panel on Climate Change
advises that, if greenhouse gas emissions continue
to rise, by the year 2100 average global
temperatures will have risen by between 1 and 3.5
degrees centigrade. This will cause sea levels to
rise perhaps up to a meter over the same period,
trebling the number of people at risk from
flooding from 46 million now to 118 million.
Climate change is likely to have a significant
adverse effect on areas of the natural world and
human society, affecting eco-systems, human
health, water resources, agriculture and forestry.
The impacts will be felt by all of us, but developing countries and some of the poorest within
them could be hit particularly hard.
The Governments now recognize that climate
change is a global problem and one which requires
a global solution. Developed countries have been
responsible for the majority of emissions to date
and have a moral obligation to take the lead in
reducing emissions. That is why many countries
on course to meet the emission targets set so far, is
in the forefront of those pressing for significant
reductions in emissions to be agreed by developed
countries at Kyoto.
There have been two international agreements
to reduce emissions of greenhouse gases, in Rio in
1992 and in Kyoto in 1997. The Kyoto convention
made an important step forward in trying to ensure
efficiency in reducing emissions.
The evidence on biodiversity loss is also
growing. The major causes of biodiversity loss are
modern farming techniques, deforestation, and the
destruction of wetland and ocean habitats, all of
which are closely linked to development activities.
(World Bank, 1999:42.)
In brief, ecological change in the world have
important side effects. Neglecting the global
environment would eventually jeopardize all
sustainable development objectives.
Demographic Change
Besides economic, political, technological and
ecological change trends, there is also a
demographic change. (See. Figure-5.) A main
feature of society is it's demographic make up,
including, for example, population size, age and
race/ethnic breakdown, and urbanization. We
review here some of the major trends in these
characteristics.( Shackman, Wang, Liu. 2002.;
Shackman, Wang, Liu. 2002.; Shackman, Liu
Wang. 2002.; Gelbard, Haub and Kent, 1999;
Kinsella and Velkoff, 2001.)
First of all, demographic change is important,
because it has significant effects. In underdeveloped countries, the rate of population growth
is high; but, the life expectancy at birth is low as
opposed to the developed countries. Knowing and
analyzing demographic change is important for
evaluating the welfare of citizens, assessing the
productive capacity of its economy, and estimating the quantity of goods and services that will be
needed to meet future needs.
The population growth rate is a key
demographic change in the world. The second half
of the twentieth century has seen unprecedented
changes in the size, structure and setting of the
world's population. In 1945, the population of the
world, at 2.3 billion. Since then, it has more than
doubled to 5.8 billion. It could easily reach 9
billion by 2045, representing a quadrupling within
100 years. Ninety-five percent of the current
growth is in developing countries, least wellequipped to cope with the consequences. This
presents immense challenges for all concerned
with reducing poverty.
Relatedly, the aging of the population is
another major trend. The population age 65 and
older is increasing at an unprecedented rate, both
in developed and developing countries, and
expected to continue to increase well in the
coming years. The increase is occurring more in
developing countries, though. Related trends are
that public pension take a large part of GDPs, that
disability rates are more likely to be a problem in
developing states than in developed states, and
that in most countries, there are more elderly
women than elderly men.
The world is also both younger and older than
ever before. Today, half the population in
developing countries is under 23 years old. Life
expectancy in 1945 was 45 years; it is now about
65, the highest ever, and by 2045, it is estimated it
will be 76. By 2020, two thirds of the world's
elderly people will be in developing countries.
A further dimension of the demographic
change has been the increasing urbanization of the
world's population. (Brockerhoff, 2000.; Eightyfour per cent of urban growth since 1970 has been
in the developing countries, a proportion which
continues to increase. It is estimated that about
two-thirds of world population will be living in
the urban areas by 2025.
More than half of the world's population are
now for the first time in history living in towns
and cities. For most poor people, urban environment problems such as air pollution, poor sanitation and contaminated water are major concern. In
many cases, the infrastructure to tackle these
problems either does not exist or ignores their
needs.
Rapid urbanization has social and political
implications. The institutions, social capital, and
politics that served a stable, dispersed rural
population do not transfer well to cities. The moral
economy of a hierarchical rural society, which
provided a measure of insurance against risks is
not valid in big cities anymore and needs to be
replaced by urban safety nets. (World Bank, 1999:
48.)
While some cities may manage the growth
process well, some of the concerns are about the
threat of increasing morbidity and mortality,
depletion of nonrenewable natural resources, and
555
increasing urban poverty and inequality, with
consequent weakening of the state, civil unrest,
urban-based revolutions, and radical religious
fundamentalism.
International migration is also a long-standing
phenomenon in the changing world. It can be
driven by, for example, disasters, conflict and the
persecution of minorities, and economic factors.
The pressures of a growing population combined
with the fragile environments of many poor
countries has increased migration as people leave
their homelands no longer able to gain a secure
livelihood because of drought, soil erosion,
desertification and other environmental problems.
At the beginning of the 21st century, it is estimated
that more than 130 million people live outside the
countries of their birth, and that number has been
rising by about 2 percent a year. Each year
between 2 million and three million people
emigrate to especially developed countries.
Cross-border migration combined with the
“brain drain” from developing countries to
industrial countries, is one of the major forces
shaping the landscape of the world.
Migration can have both positive and negative
effects on development. Migrants may meet
critical labour needs in the receiving country.
Many send home remittances which are a very
important source of foreign exchange for a
number of countries. However, a brain drain may
slow development in the sending country and the
social fabric is weakened by family break-up. In
the short term, sudden disorderly large-scale
migration flows frequently the case for refugee
movements can make social and economic
integration difficult, and can impact adversely on
receiving countries.
Socio-Cultural Change
As a result of globalization, there are sociocultural shifts toward far more diversity and fragmentation of values, life-styles, and tastes. The major social and cultural changes are: (See. Figure-6.)
• Nationalism versus internationalism.
• Secularization versus fundamentalism
• Individualism and social exclusion
• Urbanization etc.
The effects of social and cultural change can
be summarized as follows: (Castles, 1999.)
• Social change or transformation affects all
types of society in both developed and lessdeveloped regions, in the context of globalisation
of economic and cultural relations, trends towards
regionalisation, and the emergence of various
forms of global governance.
556
• Globalisation is leading to new forms of social
differentiation at the international and national
levels. Polarisation between rich and poor, and
social exclusion are problems affecting most
countries as well as the relations between them.
• The issue can no longer be defined in terms of
development, since it is now longer possible to
draw clear lines between developed and underdeveloped areas, nor to put forward a universallyaccepted goal for processes of change.
• Studying social transformation means examining the different ways in which globalising forces
impact upon local communities and national
societies with highly-diverse historical experiences, economic and social patterns, political institutions and cultures.
• Any analysis of social transformation therefore requires analysis both of macro-social forces
and of local traditions, experiences and identities.
• The response to social transformation may not
be adaptation to globalisation but rather resistance.
This may involve mobilisation of traditional
cultural and social resources, but can also take
new forms of ‘globalisation from below’ through
transnational civil society organisations.
III. CONCLUSION
This paper has discussed the new change
trends and dynamics that shape the new world
order. In order to understand the challanges,
opportunities and threats that we all face, we need
to understand the change trends and dynamics
first. There are great advantages as well as disadvantages of these ongoing change dynamics.
Resisting change is not an option even, because no
single actor(s) or countr(ies) are able to alter the
winds of change.
The best strategy for all micro and macro actors
would be trying to understand the new trends first
and then to get benefit from all opportunities and
get rid of all threats as much as possible.
REFERENCES
−
Aktan, Coskun Can. (1999). Toplumsal Dönüşüm ve
Türkiye, Đstanbul: Milliyet Yayınları.
−
Aktan, Coskun Can & Đstiklal Y. Vural. (2004).
Globalleşme, Đstanbul: Zaman Kitap.
−
Brockerhoff, Martin. (2000). An Urbanizing World.
Population
Bulletin,
55(3).
(Retrieved
from
http://www.prb.org/Content/NavigationMenu/PRB/Abou
tPRB/Population_Bulletin2/An_Urbanizing_World.htm)
−
Rowthorn, R. and Kozul-Wright, R. (1998).
‘Globalization and Economic Convergence: An
Assessment’, Discussion Papers, No: 131, UNCTAD:
Geneva.
−
Shackman, Gene, Ya-Lin Liu and Xun Wang, (2001).
“Why Does A Society Develop The Way Đt Does?”,
(http://gsociology.icaap.org/report/summary2.htm),
2001.
−
Shackman, Gene, Ya-Lin Liu and Xun Wang, (2002-a).
Brief review of world demographic trends. (Retrieved
from http://gsociology.icaap.org/report/demsum.html)
−
Shackman, Gene, Ya-Lin Liu and Xun Wang, (2002-b).
Brief review of world socio-demographic trends.
(Retrieved
from
http://gsociology.icaap.org/report/socsum.html.)
−
Shackman, Gene, Ya-Lin Liu and Xun Wang, (2003).
Global Social Change reports. (Retrieved from
http://gsociology.icaap.org/reports.html.)
−
Castells, Manuel. (1996). The Rise of the Network
Society. Oxford: Blackwells.
−
Castles, Stephen. (1999).
“Development, Social
Transformation and Globalisation”, (Presented at the
Centre for Asia Pacific Social Transformation Studies
workshop 23-25 June)
−
Dash, R. C. (1998). ‘Globalization: For Whom and for
What’, Latin American Perspectives, November, Vol:
25, No: 6, pp: 52-55.
−
Drucker, Peter (1994). “The Age Of Social
Transformation”. The Atlantic Monthly; November;
Volume 274, No. 5; pages 53-80. (Retrieved from
http://www.theatlantic.com/politics/ecbig/soctrans.htm.)
−
United States Department of State. Global Issues.
(Retrieved from http://usinfo.state.gov/gi/)
−
Freedom House, (1999). Freedom in the World, The
Annual Survey of Political Rights and Civil Liberties,
1998-1999, New York, 1999.
World Bank. (2000). Reforming Public Institutions and
Strengthening Governance, A World Bank Strategy,
November 2000. Washington DC: World Bank
Publication.)
−
World Bank. (1999). Entering the 21st Century, World
Development Report 1999-2000. Washington DC:
Oxford University Press, Oxford, 1999.
−
−
Freeman, Freeman & Luc Soette. (1997). The Economics of Industrial Innovation, 3rd ed., MIT Press, 1997.
−
Gelbard, Alene, Carl Haub, and Mary M. Kent. (1999).
World Population Beyond Six Billion. Population
Bulletin. (Retrieved from http://www.prb.org/Content/
NavigationMenu/PRB/AboutPRB/Population_Bulletin2/
World_Population_Beyond_Six_Billion.htm.)
−
Guillén, M.F. (2001). “Is Globalization Civilizing,
Descructive or Feeble? A Critique of Five Key Debates
in the Social Science Literature.” In Annual Review of
Sociology, Vol. 27 (2001). (Also available at
http://www-management.wharton.upenn.edu/guillen/.)
−
Held, David, Anthony McGrew, David Goldblatt, and J.
Perraton. (1999). Global Transformations: Politics,
Economics and Culture. Cambridge: Polity.1999.
−
IMF. (1997). ‘World Economic Outlook: Globalization:
Opportunities and Challenges’, May 1997, An
International Monetary Fund Publication, May, IMF:
Washington, DC.
−
Kinsella, Kevin and Victoria Velkoff. (2001). An Aging
World. International Population Report. U.S. Census
Bureau and National Institute of Aging. (Retrieved from
http://www.census.gov/prod/www/abs/popula.html)
−
Ohmae, Kenichi.(1991). The Borderless World. New
York: Harper Collins.
−
Ohmae, Kenichi.(1995). The End of the Nation-State:
The Rise of Regional Economies. New York: Harper
Collins.
−
Ouattara, A. D. (1997). ‘The Challenges of
Globalization for Africa’, The Southern African
Economic Summit, Sponsored by the World Economic
Forum, Harare, May.
−
Rodrik, Dani (1997-a). Has Globalization Too Far?,
Institute for International Economics, Washington, DC.
−
Rodrik, Dani. (1997-b). ‘Sense and Nonsense in the
Globalization Debate’, Foreign Policy, Summer, No:
107, pp.19-37.
557
QLOBALLAŞMA PROSESĐNĐN MARKETĐNQĐN TƏŞKĐLĐ VƏ
ĐDARƏ EDĐLMƏSĐNƏ TƏSĐRLƏRĐ
Nəsimi KAMALOV
AMEA Đqtisadiyyat Đnstitutu, Dissertant
Qafqaz Universiteti, Müəllim
Bakı / AZƏRBAYCAN
XÜLASƏ
Ötən əsrin ikinci yarısından etibarən dünyanı bürüyən qloballaşma hərəkatı, bütün proseslərə öz təsirini göstərmişdir.
Đqtisadiyyatın mühüm tərkib hissəsi olan biznes subyektlərindən də yan keçməyən bu proses, onların qarşısında bir tərəfdən yeni
imkanlar açmış, digər tərəfdən müəyyən təhlükələr meydana çıxartmışdır.
Müasir biznes dünyasında geniş vüsət alan marketinq konsepsiyasının da ortaya çıxma və inkişaf tarixçəsi qloballlaşma prosesi
ilə üst-üstə düşür. Bu iki hadisəni səbəb-nəticə kontekstində qiymətləndirmək lazım gələrsə, daha çox qloballaşmanın marketinq üçün
səbəb xarakteri daşıdığı iddia edilə bilər. Belə ki, xarici ticarətdə liberallaşma, inteqrasiya, bloklaşma, əməkdaşlıq, şərikli fəaliyyət,
sərbəst bazar iqtisadiyyatı, istehsal faktorlarının hərəkətliliyi, sürətli və daimi dəyişiklik, daxili və xarici bazarlar arasındakı fərqliliklərin ortadan qalxması, dünya istehlakçısı və informasiya cəmiyyətinin yaranması və s. məhz qloballaşmanın nəticəsidir.
Qloballaşmanın ortaya çıxardığı bu və digər dəyişikliklər qarşısında müəssisələrin öz marketinq fəaliyyətlərinin istər təşkili,
istərsə də idarə edilməsində yeni şəraitə uyğun addımlar atmaları onların həm fəaliyyət coğrafiyalarının genişlənməsi, həm də
fəaliyyətlərində keyfiyyət meyarlarının dəyişməsinə gətirib çıxarmışdır. Məntiqi bir nəticə kimi, tədricən dünyada qlobal müəssisələr, qlobal rəqabət və qlobal marketinq anlayışları hakim status qazanmağa başlamışdır. Məsələ bu aspektdən ələ alındığında
qloballaşmanın marketinqin istər təşkili, istərsə də idarə edilməsində həm məzmun, həm də forma baxımından ciddi və inkişaf
xarakterli dəyişikliklərə səbəb olduğu aydın olur.
Açar sözlər: qloballaşma, marketinq, qloballaşmanın marketinqə təsiri
ABSTRACT
The globalization process that involves whole the world today and affects all activities, started from the second half of last
century. By creating new opportunities and threats, this process effects business units too, which are important part of economy.
Creation and dissemination history of marketing concept is same with globalization. If to evaluate this two activities by
reson-resut context, the impact of globalization to the marketing is more realistic than claiming conrtary opinion. As a matter of
fact, liberalization in foreign trade, integration, cooperation, partnership, free market economy, mobilization of production factors,
sustainable changes with high speed, disappearance of differences between internal and external markets, creation of world
consumer and information society and etc. are results of globalization process.
The ways and methods used by business units in marketing organizing and management in order to fit the new situation,
caused an geographical wideness and changes in quality criterions of their activity. As a logical result, global business, global
competition and global marketing consepts gradually gained ruling satus over the world. From this aspect of view, important and
improving effects of globalization to the context and methods of marketing organizing and management is clear and reasonable.
Key words: globalization, marketing, the effects of globalization to the marketing
GĐRĐŞ
Hazırda çiçəklənmə dövrünü yaşayan qloballaşma prosesinin təsiri bütün istiqamətlərdə özünü
göstərməkdədir. Müasir şəraitdə müəssisələrin fəaliyyətində ciddi rola sahib olan bu prosesin marketinq fəaliyyətinin istər təşkili, istərsə də idarə
edilməsində də həm bir-başa, həm də dolayılı təsirləri özünü biruzə verir.
Qloballaşmanın marketinqə təsiri son dərəcə
normal və məntiqlidir. Əvvəla ona görə ki, bu iki
proses cəmiyyətlə bağlıdır. Đkincisi isə, marketinqinq formalaşmasında əsas kimi çıxış edən amillər,
qloballaşmanın təsiri altında forma və məzmun
baxımından dəyişməkdədir. Belə olan halda təsirin
olmaması qeyri-mümkündür.
Cəmiyyətin müəyyən dairələrində qloballaşmanın təsirlərindən qurtarmaq məqsədi ilə hər nə
qədər qloballaşma əleyhinə fikirlər səslənsə də,
onun cəmiyyətin inkişafı ilə yaranan tələbinin
558
məntiqi bir nəticəsi kimi ortaya çıxması, prosesin
dayandırılmasının imkan xaricində olduğunun işarəsidir. Bu günün marketoloqları qloballaşmanın
təsirlərindən qorunmaq əvəzinə, prosesin ortaya
çıxardığı fürsətlərdən yararlanmaq istiqamətində
öz işlərini qursalar, daha müsbət nəticələr əldə edə
bilərlər. Bunu üçün isə, qloballaşmanın təsirlərini
və bu təsirlərin xarakterini bilmək şərtdir.
Məhz bu məqsədlə qələmə alınan məqalə, əvvəlcə qloballaşma prosesi və onu stimullaşdıran
səbəblər, ardından marketinq və onu şəkilləndirən
faktorlar, nəticə kimi isə, qloballaşmanın marketinqə əsas təsirləri istiqamətində hazırlanmışdır.
1. QLOBALLAŞMA VƏ ONU
ŞƏRTLƏNDĐRƏN AMĐLLƏR
Ötən əsrin 80-ci illərindən etibarən inkişaf etmiş ölkələrdə ortaya çıxan qloballaşma hərəkatı
getdikcə bütün dünyanı əhatə etməyə başladı.
Dünyanı bir bütöv halında görmək istəyən qloballaşmanın fikir memarlarının əsas iddiası dövlətləşmənin başlaması ilə hissələrə ayrılan yer kürəsini əvvəlki yaradılış formasına qaytarmaqdır. Bunun üçün ölkələr arasında var olan sərhədlərin,
siyasi və ideoloji məhdudiyyətlərin eləcə də iqtisadi maneələrin tamamilə ortadan qaldırılması təklif
olunur.
Tarixi inkişaf nöqteyi nəzərdən qloballaşma
əslində yeni bir ideologiya sayılmamalıdır. Çünki
burada vahidlik prinsipi vardır. Əslində qədim
dünya tarixindən bilinən istilaçılıq hərəkatlarının
da təməlində yatan səbəb vahidlik prinsipini təmin
etmək olmuşdur. Bir baxıma 16-cı əsrdə o dövrün
inkişaf etmiş ölkələrinin apardıqları müstəmləkəçilik fəaliyyəti də bu qəbildən sayıla bilər1. Əsrlər boyu dünya ölkələri arasında istər qısa, istərsə
də uzun müddətli, istər hərbi, istər siyasi, istər
iqtisadi mənafelərin əldə olunması məqsədilə ortaya çıxan yaxınlaşma zaman ötdükcə müttəfiqləşməyə gətirib çıxarmışdır. Yenə də zamanın girdabında dəyişməyə məhkum olan mövcud fəlsəfələr
və tətbiqatlar daha sivil, daha humanist və daha
modern forma almağa başlamışdır. Ölkələr arasında ortaya çıxan bloklaşma bunun bir nəticəsi kimi
qiymətləndirilə bilər. Dövlətlər cəmiyyətlərdən,
cəmiyyətlər isə fərdlərdən ibarətdir. Fərd isə statik
deyil, tam tərsinə dinamikdir -heç zaman var olanla kifayət etməyərək daima dəyişmək və inkişaf
etmək ruhuna sahibdir. Bu səbəbilə vaxt ötdükcə
bloklaşmanın da yetərsizliyi ortaya çıxmış və bugünkü qloballaşma anlayışı formalaşmağa başlamışdır. Doğrudur bu günün fəlsəfəsi nə istilaçılıq,
nə də koloniyalaşdırma dövrünün fəlsəfəsi ilə eyniləşdirilə bilməz. Lakin məsələnin məntiqində
yatan eynilik qloballaşma prosesinin əslində əsrlər
öncə başladığını deməyə əsas verir.
Qloballaşma prosesindən bəhs edərkən maraq
kəsb edən məqamlardan biri iyirminci əsrin sonlarına yaxın onu doğuran səbəblərdir: daha doğrusu
qloballaşmanı stimullaşdıraraq onun bu qədər geniş vüsət almasını şərtləndirən faktorlardır. Bu
faktorlar əsas başlıqlar halında aşağıdakı şəkildə
verilə bilər:
- Resursların qeyri bərabər bölgüsü: ümumiyyətlə yer kürəsində qeyri-bərabərlik mövcuddur: su ilə ötrülmüş və quru ərazilərin ölüçüləri
bir-birinə bərabər deyil. Đnsanların müdaxiləsi və
dövlətləşmə prosesi nəticəsində bu qeyri bərabərlik daha da dərinləşmişdir. Güclü hərbi quvvəyə sahib ölkələr daha geniş əraziləri zəbt edərkən, bəzi ölkələr tamamilə yer üzərindən silinmiş,
bəziləri isə kiçik ərazilərlə kifayətlənmək məcburiyyətində qalmışlar.
1
Mehmet S. AYDIN və digərləri, Küreselleşme, Ufuk
Kitapları, Đstanbul, 2002, s. 12
Ərazi qeyri bərabərliyi ilə yanaşı resurların
bölgüsündə də mütənasiblik yoxdur. Aydındır ki,
iqtisadi güc istehsalla xarakterizə olunur. Đstehsal
isə, istehsal faktorlarına bağlıdır. Đstehsal faktorları isə dünya ölkələri arasında qeyri-bərabər bölünmüşdür. Belə olan halda ehtiyac duyulan resursları əldə etmə problemi ortaya çıxır ki, onun da
həlli bir neçə əsr bundan əvvəl olduğu kimi istila
etmə yaxud koloniyalaşdırma ilə həll edilə bilməz.
Bu halda problemin həlli ölkələr arasında resursların hərəkət sərbsətliyi, yaxud onlardan sərbəst
istifadə imkanının təmin edilməsidir. Ölkələr arasından var olan maneələri ortadan qaldırdıran qloballaşma prosesi məhz bu baxımdan son dərəcə
böyük əhəmiyyət kəsb edir.
- Demoqrafik fərqliliklər: bu günün dünyasında ölkələr arasında var olan ciddi fərqliliklərdən
biri də demoqrafik fərqlilikdir. Dünya əhalisinin
1/5-i sadəcə bir ölkənin payına düşür. Gözlənilənlərin tərsinə əhalinin artım tempi inkişaf etməkdə
olan ölkələrdə çox sürətli, inkişaf etmiş ölkələrdə
isə çox aşağı səviyyədədir. Đnkişaf etmiş ölkələrdə
əhalinin sürətli bir şəkildə qocalması yaşanarkən,
inkişaf etməkdə olan ölkələrdə işsizlik girdabında
çırpınan çox böyük gənc potensial mövcuddur.
Ölkənin iqtisadi inkişafına bağlı olaraq əhalinin
kənd və şəhərlərə görə bölgüsü də ciddi fəqləndirici amildir. Təhsil almaq imkanları, təhsilli insanları cəmiyyətdəki xüsusi çəkisi də ölkədən ölkəyə
fərqlilik göstərir. Nəticədə bir təfədə ciddi potensial, digər tərəfdə isə bu potensiala ciddi ehtiyacın
varlığı bu günün reallığıdır. Hazırda qloballaşma
prosesi bu iki ehtiyacın ödənməsini təmin edə
biləcək yeganə vasitə kimi görünməkdədir.
- Đqtisadi inkişaf və iqtisadi gerilik: iyirminci
əsrin ikinci yarısında dünyanın bir qütbündə inkişafın pik nöqtəsinə çatmış ölkələr, digər qütbündə
isə aclıq və səfalət içərisində həyat mücadiləsi verən ölkələr ortaya çıxdı. Bir tərəfdə insanlar lüks
ehtiyaclarını ödəyərkən, digər tərəfdə təməl fizeoloji ehtiyacların ödənilməsində ciddi sıxıntılarla
qarşılaşırlar: tam mənası ilə yaşadığı ölkəyə görə
insanlar arasında ciddi bir uçurumun varlığı özünü
göstərməyə başladı. Bu vəziyyət elə indi də davam
etməkdədir. Hazırda dünya ölkələrinin 2/3 hissəsi
inkişaf etməkdə olan ölkə əhalisidir. Davamlı iqtisadi inkişaf ancaq və ancaq sistemli fəaliyyət nəticəsində əldə oluna bilər. Sistemli fəaliyyət dedikdə isə təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə,
insan resurslarının yetişdirilməsi və istifadəsi, texniki inkişaf, istehsalın artırılması, dünya ticarətində iştirak, iqtisadi liberallaşma, sərmayə təchizatının artırılması, sənayeləşmə, infrastrukturun inkişaf etdirilməsi və sair nəzərdə tutulur ki, inkişaf
etməkdə olan ölkələrdə demək olar ki, bu sahələrin heç biri arzu edilən səviyyədə deyil, ölkənin
559
daxili imkanları isə sadalanan xüsusuları lazımi
səviyyəyə çatdırmağa imkan vermir. Belə olan
halda, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin köməyinə ehtiyac duyulur. Digər tərəfdən inkişaf
etmiş ölkələr də müəyyən mövzularda çəkdikləri
sıxıntıları inkişaf etməkdə olan ölkələr hesabına
həll edə bilərlər (məsələn, işçi qüvvəsi çatışmazlığı problemi). Ümumiyyətlə inkişaf etmiş ölkəlrlə
(ĐEÖ), inkişaf etməkdə olan ölkələr (ĐEOÖ) arasında beş axım mövcuddur: ĐEÖ-dən ĐEOÖ-ə xidmətlər, texnologiya və sərmayə, ĐEOÖ-dən ĐEÖ-ə
xammal, hər ikisindən bir-birinə isə sənaye malları
axımı2. Bu halda iki fərqli qütblərdə dayanan ölkələrin qloballaşma prosesi ilə inteqrasiyası hər iki
cəbhə baxımından faydalı görünür ki, qloballaşma
da məhz bu inteqrasiya prosesidir. Ümumiyyətlə
qloballaşma tərəfdarlarının iddialarına görə, hazırda ölkələr arasında var olan “birinci dünya”,
“üçüncü dünya”, “inkişaf etmiş, “inkişaf etməkdə
olan” və sair kimi bölünmələr qloballaşma prosesi
sayəsində ortadan qalxacaqdır 3 . Bu məqam da
qloballaşmanın geniş vüsət almasına təkan verici
xüsus sayıla bilər.
- Qapalı sistemlərin çökməsi: ötən əsrin iyirminci illəri dünyada iki fərqli fəlsəfə və cəbhəninkapitalizm və sosializm-yaranması ilə xərakterizə
olunduğu halda, həmin əsrin sonları bu tərəflərdən
birinin digəri üzərində birmənalı qələbəsi ilə yadda qaldı. Bəziləri səbəblərini 1980-cı illərin ortalarında meydana gələn və Sovet cəmiyyəti üçün
təhlükəli olan islahatlar, bəziləri isə çoxmillətli
ölkənin təbiətində var olan siyasi və sosial-iqtisadi
problemlər və münaqişələr dayandığını iddia etsələr4 də nəticə birdir; başda SSRĐ olmaqla sosialist
fəlsəfəsinə əsaslanan blok çökdü və qapalı sistem
anlayışının çürüklüyü üzə çıxdı. Yeni müstəqil
ölkələrin qarşılaşdıqları bir sıra çətinliklərin başında iqtisadi problemlər gəlməkdə idi. Bu problemlərin həlli isə müasir sərbəst bazar iqtisadiyyatına
əsaslanan liberal iqtisadi sistemin qurulması ilə
mümkün olduğundan istər istəməz bir vaxtlar
qarşı-qarşıya duran cəbhələrin iqtisadi inteqrasiyası reallaşmağa başladı. Bu da qloballaşma fəaliyyətinin yayılmasında öz xüsusi rolunu oynamağa başladı.
- Yeni bazar arayışları: ötən əsrin iyirminci
illərində qloballaşma hərəkatının geniş vüsət almasının səbəblərindən biri də, inkişaf etmiş ölkə
müəssisələrinin daxili bazarların yetərsizliyi səbə2
3
4
Mim Kemal ÖKE, Küresel Toplum, ASAM yayınları,
Ankara, 2001, s. 43
Gökçen Coşkun ALBAYRAK və digərləri, Globalizasyonun Yansımaları, editor: Uğur Selçuk AKALIN,
Donkişot Yayınları, Đstanbul, 2002, s. 10
Ramiz MEHDĐYEV, Azerbaycan Küreselleşmenin Talepleri, DA Yayıncılık, Đstanbul, 2005, s. 25
560
bi ilə yeni bazar arayışlarına çıxmaları göstərilə
bilər. Müasir texnika ilə təchiz olunmuş müəssisələr istehsal imkanlarını genişləndirərək rentabelliliklərini yüksəltmək məqsədi ilə satış həcimlərini
artırmaq, digər tərəfdən məsrəflərinin minimuma
endirmək məqsədilə istehsal proseslərini müxtəlif
ölkələrə yaymaq məqsədi güdməyə başladılar. Ölkələr arasında müxtəlif formalarda var olan məhdudiyyətlər bu imkanı onların əlindən aldığına
görə, adı gedən müəssisələr qloballaşma prosesinin bir növü ssenaristlərinə çevrildilər.
- Demokratikləşmə və siyasi dəyişiklik: sosializm fəlsəfəsinin Sovet Đttifaqının süqutu ilə birlikdə otradan qalxması dünyanın siyasi cəhətdən
dəyişməsinə səbəb oldu. Sosializmin çöküşü demokratiyanın qələbəsi kimi xarakterizə olunduğundan, demokratiya ən ideal və mütərəqqi idarəetmə metodu olaraq cəmiyyət tərəfindən qəbul
olunmağa başladı. Kütləvi şəkildə yayılan demokratiya anlayışı öz növbəsində qloballaşma prosesinin sürətlənməsinə şərait yaratdı. Belə ki, təməldə söz və fikir azadlığı kimi bilinən demokratiya
anlayışına görə, insanların istər ölkə daxilində,
istərsə də ölkələr arasında köç etmə və yerləşmə
azadlığı, iqtisadiyyata dövlət müdaxiləsinin mümkün olduğu qədər azaldılması, sərbəst bazar iqtisadiyyatının formalaşması, insafsız rəqabətin ortadan qaldırılması, insan resurslarının məqsəd yönlü
və səmərəli istifadəsi, mühafizəkarlıq, iqtisadi
fəaliyyət və hərəkət məhdudlaşdırılmalarını qəbul
etməməsi və sair kimi iqtisadi aspektləri də vardır5.
- Qlobal problemlər: texniki inkişaflar əsri sayılan iyirminci əsr, insanların həyat və fəaliyyətlərini asanlaşdırma adına ciddi imkanlar ortaya
çıxardığı kimi, həyat və yaşamaq nöqteyi nəzərdən
bir sıra ciddi problemlərin də ortaya çıxmasına
səbəb olmuşdur. Məsələ burasındadır ki, iyirminci
əsrdə ortaya çıxan bu problemlərin həlli də dünya
ölkələrini ciddi əməkdaşlığa, başqa bir sözlə qloballaşmaya sövq edir. Məsələn, ətraf mühitin çirklənməsi, ozon təbəqəsinin nazilməsi, istiləşmə,
təbii fəlakətlər, fauna və floranın məhv olması və
bu qəbildən olan sair problemlərin bir və ya bir
neçə ölkənin cəhdləri ilə ortadan qaldırılması
qeyri-mümkündür. Sadalanan problemlər qlobal
xarakter daşıyır buna görə də onlara qlobal yanaşma zəruridir. Bu isə öz növbəsində qloballaşmanı
stimullaşdırmaqdadır.
- Təhlükəsizlik: bu məsələ müxtəlif aspektlərdə ələ alına bilər. Məsələn, iqtisadi, ekoloji, milli,
hərbi və s. Təhlükə bir-biri ilə ziddiyyət təşkil
edən iki fərqli düşüncə, davranış və ya fəaliyyətlərin toqquşma ehtimalına verilən addır. Hər bir
5
Erdal TÜRKKAN, Ekonomi ve Demokrasi, Turhan
Kitabevi, Ankara, 1996, ss. 20-170
ölkə hökumətini ciddi məşğul edən məsələlərdən
biri olan təhlükəsizlik məsələsi, yalnız var olan
zidd düşüncələr, davranışlar və ya hərəkətlər arasındakı sərt ziddiyyət dərəcəsini mümkün olduğu
qədər yumuşaltmaq və azaltmaq, əgər imkan varsa
tamamilə ortadan qaldırmaqla mümkündür. Bunun
reallaşması üçün tərəflərin ümumi məqsədlər
ətrafında toplaşaraq öz məqsədlərindən müəyyən
qədər geri çəkilmələri lazımdır. Belə olan halda,
qarşılıqlı dialoq, qarşılıqlı dözümlülük və qarşılıqlı anlaşma və bunun ardınca ümumi məqsədlər
uğrunda ortaq fəaliyyət kimi anlayışlar qarşıya
çıxır ki, bu da qloballaşmanın bir digər formada
təzahürü sayıla bilər.
- Sosial dəyişikliklər: iyirminci əsr müxtəlif
yönləri ilə ələ alınmaqda və araşdırılmaqdadır.
Bunun səbəbi həmin əsrdə demək olar ki, bütün
sahələrdə ciddi dəyişikliklərin baş verməsidir. Baş
verən dəyişikliklər içərisində diqqəti çəkən ən
mühüm dəyişikliklərdən biri də cəmiyyətdə baş
verən dəyişikliklərdir. Đyirminci əsr cəmiyyətin
həyatında köklü dəyişikliklərə də xarakterizə olunur. Məsələn, demokratik dəyərlərin ön plana çıxması, ətraf mühitin mühafizəsi, könüllü birliklərin
yaranması, insan hüquqlarının, müəssisələrdə sosial öhdəliklər, insanlar və qruplar arasında yardımlaşma, terrorla birgə mücadilə, irqçilik, milliyyətçilik hərəkatlarının əvəzinə qarşılıqlı dözümlülük kimi məsələlər məhz bu dövrün müsbət
nəticələridir. Qısaca, iyirminci əsr sosial həyatda
insan mərkəzli düşüncə tərzinin ortaya çıxması və
yayılması dünya vətəndaşı məntiqinin yerləşməsinə gətirib çıxarmışdır ki, bu da öz növbəsində
qloballaşmanın geniş vüsət almasına əlverişli mühit hazırlamışdır.
- Đnformasiya texnologiylarının inkişafı: ötən
yüzilliyin ən mühüm və diqqəti çəkən tərəfi bu
əsrdə informasiya texnologiyalarının misli gözünməmiş şəkildə inkişaf etməsidir. Radionun kəşfi
ilə başlayan bu proses əsrin axırlarında peyk ötürücüləri vasitəsi ilə bütün dünyanı əhatə edən vahid internet şəbəkəsinin qurulması ilə nəticələnmişdir. Harada olmasından asılı olmayaraq günün
istənilən vaxtında və yer kürəsinin istənilən nöqtəsində baş verən proseslər haqqında informasiya almaq imkanı yaradan müasir informasiya texnologiyaları dünya əhalisini informasiya cəmiyyətinə
çevirmişdir. Daxilində hər zaman ən mükəmmələ
çatmaq arzusu daşıyan insan övladının bu qədər
geniş informasiyaya sahib olması bir tərəfdən
onun dünya görüşündə ciddi dəyişiklərə səbəb olmuş, digər tərəfdən onu dünya vətəndaşlığı əldə
etmə mücadiləsinə sövq etmişdir. Đçərisində olduğu şəraitə görə, müxtəlif şəkillərdə özünü göstərən
bu mücadilə nəticədə ölkələr arasında var olan
fərqlilikləri ortadan qaldırmış və qloballaşmnın
sürətlənməsində xüsusi rol oynamışdır.
2. MARKETĐNQ KONSEPSĐYASI VƏ
ĐNKĐŞAFI
Çoxları səhvən marketinqi satış ilə eyniləşdirirlər. Lakin satış, marketinq aysberqinin yalnız
görünən tərəfi və çox vaxt o qədər də vacib olmayan funksiyasıdır. Belə ki, əgər müştəri ehtiyacları
tam müəyyən edilibsə, münasib əmtəə hazırlanıbsa, lazımi stimullaşdırma fəaliyyəti yerinə yetirilibsə, müvafiq qiymətə, münasib yerdə əmtəə
müştəriyə təklif olunursa təbii ki, satılacaqdır6. O
zaman marketinq nədir?
Marketinq ortaya çıxdığı gündən bu günə
fərqli şəkillərdə tərif olunsa da, Amerika Marketinq Assosiasiyası 7 tərəfindən verilmiş və artıq
hamı tərəfindən qəbul edilmiş tərifi mövcuddur.
Bu tərifə görə;
Marketinq, fərdi və təşkilati məqsədlərə çatmağa imkan verən mübadilələrin həyata keçirilməsi üçün mal, xidmət və fikirlərin ortaya çıxarılması (inkişaf etdirilməsi), qiymətləndirilməsi, stimullaşdırılması və bölgüsü ilə əlaqədar planlama
və tətbiqat prosesidir.
Göründüyü kimi, tərfidə bir çox xüsuslar yer
almış və fərqli fəaliyyətlər marketinqin mövzusu
olaraq ifadə edilmişdir. Mövzunu daha aydın hala
gətirmək üçün tərifdə yer alan əsas nöqtələri
ayrılıqda vurğulamaq yerində olar8:
a) Hər şeydən əvvəl marketinq çeşidli fəaliyyətlərin məcmusudur- tərifdə mal, xidmət və
fikirlərin ortaya çıxarılması və inkişaf etdirilməsi,
qiymətləndirilməsi, stimullaşdırılması və bölgüsü
kimi müəssisələrdə həyata keçirilən, bir-birindən
tamamilə fərqli, amma qarşılıqlı əlaqəli fəaliyyətlər marketinqin mövzusu içərisində ələ alınmışdır.
b) Ehtiyacların qarşılanmasını təmin edən mübadilə fəaliyyəti-tərifdəki “fərdi və təşkilati məqsədlərə çatmağa imkan verən mübadilələrin həyata
keçirilməsi” ifadəsi marketinqin mübadilə tərəfini
ortaya qoymaqdadır. Aydındır ki, hər bir müəssisə
bəlli bir mənfəət əldə etmək məqsədi ilə qurularaq
idarə edilməkdədir. Müəssisə tərəfindən istehsal
edilən əmtəələr, onlara ehtiyac duyan insanlarla
müəyyən bir məbləğ qarşılığında mübadilə edilməlidir və bu mübadilə sayəsində tərəflər öz
məqsədlərinə çatırlar.
c) Mal, xidmət və fikirlərlə əlaqədardır-bir
neçə əsr əvvəl istehsal adı altında sadəcə fiziki
mallar ortaya çıxarıldığı halda, günümüzdə xidmətlər və fikirlər də alınıb-satılmaqdadır. Belə
olan halda onlar da marketinqə mövzu təşkil edir.
6
7
8
Filip KOTLER, Marketinqin Əsasları, tərcümə edənlər:
Rauf HACIYEV, Rövşən MƏMMƏDOV, Ergün, Bakı,
1993, s. 10
American Marketing Assosiation,
http://www.marketingpower.com
Đsmet MUCUK, Pazarlama Đlkeleri, 10. Basım, Türkmen
Kitabevi, Đstanbul, 1998, s. 8
561
d) Marketinq fəaliyyəti istehsaldan əvvəl başlayır-tərifdə diqqəti çəkən bir digər xüsus “mal,
xidmət və fikirlərin ortaya çıxarılması” dir. Belə
ki, istehsal fəaliyyəti nəyin istehsal ediləcəyi sualı
ilə başlayır. Bu xüsusun marketinqin içərisində ələ
alınması isə, marketinqin daha müəssisə qurulmazdan əvvəl fəaliyyətə başlaması mənasını verir.
e) Davamlı və tez-tez dəyişən mühitdə həyata
keçirilir-günümüzün müəssisələri açıq sistem içərisində fəaliyyət göstərməyə məhkumdurlar. Ən
qapalı və uzun ömürlü sistem Sovet Đttisaqı
olmuşdur ki, onu da 70 ildən çox davam etdirmək
iqtisadi baxımdan sərfəli olmamışdır. Müəssisələrin açıq sistem içərisində fəaliyyət göstərmələri
isə, onları daimi və tez-tez dəyişən bir mühit ilə
mücadilə etməyə və yaxud dəyişən mühit şəraitinə
uyğunlaşmağa məcbur edir.
19-cu əsrin sonlarına doğru buxar maşınının
istehsalata tətbiqi ilə başlayan kütləvi istehsal və o
tarixdən indiyə qədər keçən dövrün analizi, müəssisə idarəçilərinin bazara və dolayısı ilə müştərilərə baxış aspektinin böyük şəkildə dəyişdiyini
göstərir. Əsas xətləri ilə bu dövr 3 mərhələdən
ibarətdir9:
a) Buxar maşınının istehsalata tətbiqi ilə başlayan və 1930-cu illərə qədər davam edən dövr
“istehsal konsepsiyası dövrü” olaraq ifadə edilməkdədir. Qısaca, “nə istehsal etsəm sataram, yetər ki, necə istehsal edəcəyimi bilim” şəklində ifadə edilən bu dövrdə diqqət sadəcə istehsal üzərində cəmlənmişdi. Kəskin bir şəkildə məcmu tələbin məcmu təklifi keçdiyi bu illərdə istehsalçıların istehlakçı istəkləri barəsində qətiyyən düşünmədikləri görülür.
b) 1930-cu illərdə dünya səviyyəsində ortaya
çıxan iqtisadi böhran və bu böhrandan can qurtarma yolları mövzusunda var olan düşüncələr bir
nöqtə üzərində cəmlənirdi: istehsal ciddi şəkildə
təşviq edilməlidir. Bu yanaşma ölkə idarəçilərini
çeşidli təşviq sistemləri tapmağa məcbur etdi.
Tətbiq edilən siyasətlər nəticəsində istehsal miqdarında ciddi artımlar özünü göstərdi. Belə olan
halda çox qısa zamanda bazarda çarxlar əvvəlki
dövrin tərsinə dönməyə başladı: məcmu təklif
məcmu tələbi keçdi. 1930-1970-ci illəri əhatə edən
bu dövrdə müəssisə idarəçiləri istehsal etdikləri
əmtəələri əldən çıxarma cəhdi içərisinə girdilər və
bu səbəblə o dövrün fəlsəfəsi qısa bir ifadə ilə-“nə
istehsal etsəm sataram, yetər ki, necə satacağımı
bilim”-şəklində idi. “Satış konsepsiyası dövrü”
olaraq adlandırılan bu dövr 1970-ci illərə doğru
ortadan qalxmağa başladı. Bir çox səbəb olsa da,
9
Murat Hakan ALTINTAŞ, Tüketici Davranışları: Müşteri Tatmininden Müşteri Değerine, Alfa Yayınları,
Đstanbul, 2000, s. 3
562
ən əsası aldadılan müştərilərin aldadıldıqları müəssisənin əmtəələrini bir daha istehlak etməmələri
ilə yanaşı, potensial müştəriləri də ortadan qaldırmaları olmuşdur.
c) Satış konsepsiyasının əksiklikləri və ictimai
dəyərlərdə yaşanan ciddi dəyişikliklər, insanların
sosial mövzulara daha çox meyl etmələri, nəticədə
müəssisələri istehsal edə bildiklərini satmaq yerinə
sata biləcəkləri əmtəələri istehsal etməyə yönləndirmişdir. Đstehlakçı istək və ehtiyaclarını ön planda tutan bu anlayış dövrü isə, “marketinq konsepsiyası dövrü” olaraq ifadə edilməkdədir. Bu
dövrin fəlsəfəsi qısaca-“istehlakçı kraldır”-şəklində ifadə edilməkdədir.
3. MARKETĐNQĐN MÜHĐTĐ
Yuxarıda vurğulandığı kimi, günümüzün müəssisələri öz fəaliyyətlərini açıq sistem anlayışı
içərisində, davamlı dəyişən mühit şəraitində
həyata keçirirlər. Bu o deməkdir ki, müəssisə fəaliyyətləri sadəcə daxili faktorların deyil eyni zamanda xarici faktorların da təsiri altındadır. Müəssisə funksiyalarından biri olan marketinq də istisna təşkil etmir. Belə ki, marketinqin istər təşkili,
istərsə də tətbiqində həm daxili, həm də xarici
təsirlər vardır. Müvəffəqiyyətli marketinq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün bu təsirlərin hamısının bilinməsi və fəaliyyətin bütün mərhələlərində lazımi tədbirlərin alınması son dərəcə vacibdir.
Marketinqə təsir edən faktorlardan bəhs edərkən, onların hamısının marketinq idarəçiləri tərəfindən istənilən şəkildə dəyişdirmə imkanının olmadığını da vurğulamaq lazımdır. Belə olan halda
marketinqə təsir göstərən faktorların çoxluğunu
nəzərə alaraq onları qruplaşdırarkən nəzarət altında saxlanıla bilən və nəzarət altında saxlanılması
mümkün olmayan faktorlar şəklində qruplaşdırma
daha münasib sayıla bilər. Aşağıdakı şəkil 1 məhz
bu nöqteyi nəzərdən çəkilmişdir:
Şəkil 1. Marketinqə təsir göstərən faktorlar
Şəkildə faktorlar heç nəzarət altında tutulmayan faktorlardan tam nəzarət altında tutula bilən
faktorlara doğru sıralanmışdır. Məsələn, əhalinin
sayı, yaxud yaş tərkibini ifadə edən demoqrafik
faktorun müəssisə tərəfindən qətiyyən nəzarət
altında saxlanılması yaxud dəyişdirilməsi mümkün deyil. Buna görə də faktor şəklin ən sol tərəfində, müəssisənin öz əmtəəsini yaxud əmtəələrini
tanıtma formalarından biri olan reklam vasitələrinin seçilməsi yaxud reklam mətninin hazırlanması
kimi mövzuları əhatə edən stimullaşdırma fəaliyyəti isə marketinq rəhbərliyinin tam nəzarəti altında olduğundan və istənilən zaman istənilən şəkildə
dəyişdirildiyindən tam əks sağ tərəfdə yerləşdirilmişdir. Yeri gəlmişkən onu da qeyd etmək yerində
olardı ki, marketinq kompleksinin ünsürləri müxtəlif marketoloqlar tərəfindən müxtəlif şəkillərdə
və sayılarda tərtib olunsa da, hamı tərəfindən qəbul olunan və yuxarıdaki şəkil 1-də yer alan ünsürlər McCarthy tərəfindən ortaya atımışdır və
qısaca “4 P” adlandırılır.10
4. QLOBAL MARKETĐNQ
Ölkələr arasında iqtisadi fəaliyyətlər hər zaman mövcud olmuşdur. Bunun səbəbi ərazisinin
böyüklüyündən tutmuş, mədəniyyətə qədər ölkələr
arasında var olan fərqliliklərdir. Ölkələr arasındaki
iqtisadi münasibətlər və onların səmərəli istifadəsi
haqqında elmi araşdırmalar uzun illər bundan əvvəl aparılmış və dövrün şərtlərinə görə kifayət qədər samballı nəzəriyyələr ortaya atılmışdır. Adam
Smith və David Ricardonun əsərləri buna misal
göstərilə bilər. Qeyd edilməlidir ki, həmin
nəzəriyyələr bu gün tam aktuallığını qoruya bilmir. Məsələ orasındadır ki, cəmiyyət və təfəkkür,
eləcə də fürsətlər və tətbiqatlar daim dəyişir. Həmin bu dəyişmələrin nəticəsidir ki, bir zamanlar
ölkələr arasında iqtisadi münasibətlər deyiləndə
sadəcə mal ticarəti nəzərdə tutulduğu halda, bu
gün əhalinin miqrasiyasından tutmuş informasiya
ötürülməsinə qədər çox geniş bir fəaliyyətdən söhbət gedir. Yeri gəlmişkən bunu da qeyd etmək lazımdır ki, artıq ölkələr arasında ticarət yox marketinq fəaliyyətindən bəhs olunur. Yuxarıda marketinqin inkişafı ilə əlaqədar verilən məlumatlar
bunun səbəbini açıqlamaqdadır.
Ölkələr arasında həyata keçirilən marketinq
fəaliyyətinin özündə də bəzi dəyişikliklər baş verir. Belə ki, menecmentlə əlaqədar bir o qədər də
köhnə sayılmayacaq, təxminən 10-12 il əvvəl nəşr
olunan elmi əsərlərdə, birdən artıq ölkədə həyata
keçirdiyi fəaliyyətlərə görə müəssisələr beynəlxalq, trans milli və qlobal müəssisələr olaraq qruplandırılırdı. Beynəlxalq müəssisələr qurulduğu ana
ölkədə istehsalını həyata keçirib, digər ölkələrə
istehsal etdiyi əmtəələri ixrac edən müəssisələrə,
trans milli müəssisələr istehsal və əmtəələrinin
realizasiyasını ən az 25-30 faizini ilk qurulduğu
ölkə xaricindəki ölkələrdə həyata keçirən müəssisələrə, qlobal müəssisələr isə, həm istehsal həm də
əmtəələrinin realizasiyasını çox sayıda ölkələrdə
həyata keçirən və yer kürəsinin istənilən hissəsini
özü üçün fəaliyyət sahəsi bilən müəssisələrə deyilirdi. Müəssisənin həyata keçirdiyi marketinq
fəaliyyəti də buna uyğun olaraq beynəlxalq marketinq, trans milli marketinq və qlobal marketinq
şəklində ifadə olunurdu. Hazırda bu yanaşma tərzində bir dəyişiklik özünü göstərir. Belə ki, marketinq sahəsində dünya səviyyəsində tanınmış
Filip Kotler və Gary Armstrong qlobal marketinqi
birdən çox ölkədə həyata keçirilən marketinq
fəaliyyəti kimi adlandırırlar11. Yəni, əvvəllər ifadə
olunan beynəlxlaq və trans milli marketinq anlayışları bir kənara atılaraq sadəcə qlobal marketinq
anlayışını qəbul edirlər. Başqa sözlə ölçüsündən
və formasından asılı olmayaraq birdən çox ölkədə
aparılan marketinq fəaliyyəti getdikcə qlobal marketinq şəklində ifadə olunmaqdadır.
Qlobal marketinq məsələsinə yanaşmada dəyişdiyi görülən bir başqa məsələ bütün dünyada
mütləq vahid və standart tətbiqatın zəruriliyi məsələsidir. Belə ki, keçən əsrin 80-cı illərində qloballaşma fəaliyyəti xüsusi stimul alarkən, hamı
tərəfindən qloballaşma vahidlik və standartlıq kimi qəbul edilirdi. Bunun səbəbi bəlkə də ilkin tətbiqatların ruhunda var olan və sonradan “amerikanlaşma” və “avropalaşma” şəklində ifadə olunan səhv yanaşma tərzi idi. Zaman keçdikcə, tam
vahidliyin və standartlaşmanın mümkün olmadığı
anlaşıldı. Qloballaşma fəaliyyəti içərisinə aktiv şəkildə daxil olduğu halda, istər mədəniyyət, istər
sosial həyat, istərsə də digər sahələrdə ölkələr
arasında var olan və ictimaiyyətin dəyişdirmək
istəmədiyi çox sayıda fərqli nüasnlar özünü biruzə
verdi. Belə olan halda, yavaş-yavaş yerli xüsusiyyətlərin önəmini ifadə edən qlokallaşma anlayışı
ortaya çıxdı. Bu məqamda qloballaşmanın “qlobal
düşün, lokal hərəkət et” fəlsəfəsi yarandı. Yuxarıda adları çəkilən bu iki elm adamının bu məsələyə
yanaşma tərzi də diqqəti çəkir. Belə ki, onlar vahid və standart proqram və əmtəə ilə, fəaliyyətin
həyata keçirildiyi hər ölkənin xüsusiyyətlərinə
görə müəyyən olunmuş proqram və əmtəələr üzrə
fəaliyyətləri müəssisələrin qlobal arenada, iki əks
qütbündə dayanan qlobal marketinq strategiları
kimi qiymətləndirirlər12.
11
12
10
Philip KOTLER, Marketing Management, Millenium
Edition, Pearson Custom Publishing, 2002, p. 10
Gary ARMSTRONG, Philip KOTLER, Marketing an
Introduction, sixth edition, Prentice Hall, New Jersey,
2003, p. 559
Gary ARMSTRONG, Philip KOTLER, Marketing an
2003, p. 577
563
5. XARĐCĐ BAZARLARDA
MARKETĐNQĐN TƏŞKĐLĐ
FORMALARI
Müəssisələrin xarici bazarlarda iştirakı onların
bu bazarlarda marketinq fəaliyyətini nə dərəcədə
Ürünü
həyata keçirə biləcəklərinə bağlıdır. Bütün müəsdeğiştirme sisələrin imkanları və qaynaqları eyni olmadığından onların xarici bazarlarda qarşıya çıxan problemləri həll edə bilmə qabuliyyətləri də fərqlidir.
Məsələni qəlizləşdirən xüsuslardan biri də budur
ki, bütün xarici bazarlarda qarşıya çıxan problemlər eyni deyil, yaxud fərqli xarici bazarlarda var
olan eyni problemlərin çətinlik dərəcələri də eyni
ağırlıqda olmur. Ümumiləşdirmək lazım gələrsə,
müəssislərin xarici bazarlarda qarşılaşdıqları problemləri aşağıdakı kimi sıralamaq mümkündür13:
- mühit faktorlarının çoxluğu
- beynəlxalq risq çeşidi və dərinliyinin daxili
bazara görə çox olması
- dil, din, irq, adət, ənənə və sair demoqrafik
fəqrliliklər
- sosial fərqliliklər
- siyasi rejim və siyasi risqlər
- hökumət müdaxiləsi
- bürokratiya
- beynəlxalq müqavilələr və normalar
- iqtisadi vəziyyət
- xarici valyutandan istifadənin zəruriliyi
- bank və maliyyə sistemindən istifadə
məcburiyyəti
- qaynaqlar
- rəqabət
- bazar potensialı
- əmtəənni xüsusiyyəti
- müəssisələrin məqsəd və hədəfləri
- idarə etmə bacarığı
- xarici bazarda fəaliyyətlərə nəzarət imkanı
- müştəri xüsusiyyətləri
- çox sayıda vasitəçilərə ehtiyac
- fəaliyyətdə yol verilən xətaları düzəltmə
imkanının az olması yaxud heç olmaması və s.
Bu və digər faktorların təsiri altında müəssisələr xarici bazarlarda öz marlketinq fəaliyyətlərini aşağıdakı şəkillərdə təşkil edə bilərlər14:
Đxracat: ixracat xarici bazarlara yönəlmənin
ən sadə üsuludur desək yanılmarıq. Çünki bu
metodda istehsal prosesləri tamamilə müəssisənin
qurulduğu ölkədə həyata keçirilir. Müəssisə sadə13
14
Cem KOZLU, Uluslararası Pazarlama, Türkiye Đş Bankası
Kültür Yayınları, 4. baskı, Ankara, 1993, s.4, Memiş YILMAM,
“Önümüzdeki Dönemde KOBĐ’leri Neler Bekliyor?”,
http://www.ekometre.com/ get_article.asp?article_id=350,
09/03/2007
Birol TENEKECĐOĞLU və digərləri, Pazalama Yönetimi,
4. baskı, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 2006, ss.
269-271
564
cə istehsal etdiyi məhsulu xarici bazara yaxud
bazarlara çıxarır. Đxracat fəaliyyətinin özü də iki
formada aparıla bilər. Bunlardan birincisi, təsadüfü ixracatdır ki, müəssisə əslində beynəlxalq fəaliyyətdə planlaşdırılmış şəkildə iştirak etmir. Sadəcə xarici bazarlardan gələn sifariş əsasında öz
məhsulunu ixrac edir. Đkincisi isə, aktiv ixracat
fəaliyyətidir. Đxracatın bu növündə müəssisə planlı
şəkildə xarici bazarlara mal ixrac edir.
Lisenziya vermə: müasir dünyada xarici bazarlarda iştirakın bu forması da mövcuddur. Đxracatdan daha geniş miqyaslı fəaliyyət sayılan lisenziya vermə metodunda müəssisə özünə aid olan
hər hansı bir haqqı/hüququ müəyyən ödəmə qarşılığında fəaliyyət göstərməyi arzuladığı xarici
bazardakı müəssisəyə satır. Ən geniş istifadə sahəsi patent olan bu metodun çox sayıda müsbət tərəfləri olsa da, haqqın/hüququn satıldığı müəssisəni lazımi nəzarət altında saxlaya bilməmənin
doğuracağı çox ciddi risq tərəfi də mövcuddur.
Müştərək fəaliyyət: müəssisələrin xarici bazarlara çıxışlarında geniş istifadə olunan metodlardan biri müştərək fəaliyyətdir. Daxili imkanların yetərsizliyi, yaxud bazar şərtlərinin ağırlığı
kimi səbəblərlə, müəssisələr girmək istədikləri
bazarda var olan hər hansı bir müəssisə ilə ortaq
fəaliyyətə başlaya bilərlər. Hər cür risqlərin bölgüsünə əsaslanan bu metod xüsusilə potensialı
böyük amma, təkbaşına fəaliyyət üçün çox risqli
olan bazarlar üçün seçilir.
Xarici bazarlarda fəaliyyət formalarından sonuncusu və ən genişi, birbaşa investisiyadır.
Seçilən bazar xarici bazar olsa da, müəssisənin
sərbəst fəaliyyət göstərməsinə heç bir təhlükə
olmadığı zaman bu strategiya seçilə bilər. Bu metodun müsbət tərəfi xarici bazarda müəssisənin
marketinq fəaliyyətini arzu etdiyi formada təşkil
edə bilmə imkanına sahib olmasıdır. Metodun ən
ciddi sıxıntısı, beynəlxalq faktorlardan qaynaqlanan risqlərin hamısına müəssisə tərəfindən təkbaşına sinə gərilməsidir.
6. QLOBALLAŞMANIN MARKETĐNQƏ
ÜZƏRĐNDƏ TƏSĐRĐ
Yer kürəsini “böyük kəndə” çevirən qloballaşma prosesinin ictimai həyatın bütün sahələrində
təsirini və təzahürünü görmək mümkündür. Bunun
səbəbi qloballaşmanın bir yandan hər tərəfli proses olmasıdırsa, ikinci tərəfi ictimai formasiyalarda olduğu kimi, qloballaşmanın cəmiyyətin inkişaf
prosesi çərçivəsində şüurlu ya da şüursuz şəkildə
ortaya çıxan tələb xarakterli olmasıdır. Đctimai həyatın mühüm tərkib hissələrindən biri olan biznes
subyektlərindən qloballaşmanın təsirsiz ötüşməsi
nəinki düşünülə bilməz, bu subyektlər müxtəlif
şəraitdə hətta qloballaşma prosesinin ssenari müəllifləri kimi iştirak edirlər.
Ümumilikdə ənənəvi idarəetmə sisteminə təsir
göstərən qloballaşma prosesinin müəssisələrin əsas
funksiyalarından biri sayılan marketinq fəaliyyətinin təşkili və idarə edilməsinə də ciddi təsirləri
özünü göstərir və göstərməməsi sadəcə mümkün
deyil. Belə ki, marketinq fəaliyyətinə çox sayıda
faktor təsir göstərir, qloballaşma isə bu faktorların
dəyişməsinə səbəb olur. Başqa sözlə, qloballaşma
prosesi marketinqi şəkilləndirən faktorları dəyişdirmək yoluyla dolayılı olaraq marketinqə təsir
göstərir. Çox şaxəli və çox sayıda olan bu təsirlərdən əsasları qısaca aşağıda sıralanmışdır:
- Resurslardan ortaq istifadə imkanı: fərqli
ölkələrin fərqli resurslara sahib olduqları yuxarıda
vurğulanmışdı. Məhz qloballaşma nəticəsində müəssisələr bu fərqli resurslardan sərbəst şəkildə istifadə etmə imkanı əldə edirlər ki, bu da məsrəflərin
azaldılması və daha effektiv fəaliyyət göstərməyə,
nəticədə rəqabət üstünlüyü əldə etməyə imkan yaradır.
- Demoqrafik bənzərliyin ortaya çıxması:
qloballaşma prosesi ölkələr arasında var olan demoqrafik fərqliliklərin müəyyən qədər azalmasına
səbəb olmuşdur. Belə ki, ailə qruluşu, evlənmə,
təhsil alma, məslək sahibi olma, urbanizasiya və
sair kimi xüsusiyyətlərdə ciddi yaxınlaşmalar müşahidə edilir. Qeyd edilməlidir ki, demoqrafik faktorlar marketinq fəaliyyətində çox böyük təsir
gücünə sahibdir. Var olan fərqliliklər marketinqin
təşkili və idarə edilməsində nə qədər çətinlik törədirsə, fərqliliklərin ortada qalxması bir o qədər
rahatlıq gətirir.
- Đctimai şüurda dəyişiklik: ictimai həyatda
qloballaşmanın ortaya çıxardığı ən böyük dəyişikliklərdən biri təfəkkür tərzinin, ictimai şüurun dəyişməsidir. Hazırda dünyanın harasında fəaliyyət
göstərməyindən asılı olmayaraq müəssisələrin öz
sosial öhdəliklərini yerinə yetirmələri mütləq şərt
kimi qarşıda durur. Bir vaxtlar lüzumsuz məsrəflərə səbəb olduğu iddiası ilə o qədər də əhəmiyyət
verilməyən məsələlər məsələn, demokratik əsaslarla idarə etmə, işçilərin həmkarlar ittifaqlarında
iştirakı, iş şəraitinin yaxşılaşdırılması və erqonomika, müştəri məmnuniyyəti və sair, hazırda hər
bir müəssisə üçün təməl prinsip halına gəlmişdir.
- Yeni bazarların ortaya çıxması: qloballaşma
prosesinin müəssisələr önündə yaratdığı ən böyük
fürsət yeni bazarları ortaya çıxarmasıdır. Xüsusilə
qapalı sistemlərin çökməsi ilə, Avropa, Amerika
eləcə də inkişaf yolunu tutmuş Şərqi Asiya ölkələri üçün çox ciddi bazarlar ortaya çıxmışdır.
Qeyd olunmalıdır ki, qapalı sistemi tərk edən ölkələr üçün adı çəkilən regionlar da yeni bazar
deməkdir. Çünki, bu ölkələr sahib olduqları resursları həmin ölkə bazarlarında realizə etmək
şansını qazanmışlar.
- Siyasi yaxınlaşma: bir zamanlar ciddi təhlükələr qaynağı olan siyasi fəqrliliklər, hazırda qloballaşma prosesinin təsiri altında ortadan qalxmaqdadır. Sadəcə ölkələr arasında deyil, eyni zamanda ölkə daxilində yürüdülən siyasətlər də yerli
xüsusiyyətlər səbəbi ilə müəyyən qədər fərqlənsələr də, demək olar ki, məntiq və məqsəq baxımından eynidir. Bu isə öz növbəsində marketinqin
təşkili və idarə edilməsinə öz təsirini göstərərir.
- Hüquqi yaxınlaşma: hüquq və qanunvericilik
cəmiyyətin ruhuna uyğun standartlar sistemidir.
Qloballaşma prosesi nəticəsində cəmiyyətlər arasında fərqliliklərin ortadan qalxaması, hüquqi sistemlər arasında var olan fərqliliklərin də ortadan
qalxmasına səbəb olmuşdur. Ölkələr arasında
insan hüquqları, istehlakçı hüquqları, anti-monopol, reklam, patent, marka, lisenziyalaşdırma,
standatrlaşdırma və iqtisadi həyatı tənzimləyən
sair qanunlar arasında demək olar ki, ciddi bir
fəqrlilik yoxdur. Müəssisələrin qurulması və fəaliyyətində o cümlədən, marketnqin təşkili və idarə
edilməsində, tam aydın məsələ olduğuna görə, hüquq sisteminin təsirini vurğulamağa ehtiyac yoxdur.
- Qlobal fəaliyyətin stimullaşdırılması: hazırda iqtisadi inkişafı təmin etmək məqsədi ilə ölkə
hökumətləri tərəfindən ixracatın stimullaşdırılması
istiqamətində siyasətlər yürüdülür. Đnkişaf etməkdə olan ölkələr arasında isə, sərmayə, know-how,
yaxud texnologiya yetərsizliyi səbəb ilə xarici investisiyaların cəlbi istiqamətində sanki yarış gedir.
Hər iki halda, qlobal sferada fəaliyyət baxımından
müəssisələrin önündə son dərəcə münasib fürsətlər
yaranır ki, bu da qlobal marketinqin inkişafında
əhəmiyyətli təsirə sahibdir.
- Bazarların yaxınlaşması: qloballaşma prosesinin bir nəticəsi kimi keçən əsrin sonlarından etibarən iqtisadi təfəkkürdə dəyişikliklər baş verdi və
sərbəst bazar iqtisadiyyatı ən ideal iatisadi sistem
kimi hər yerdə qəbul edilməyə başlandı. Sərbəst
bazar iqtisadiyyatının inkişafı çərçivəsində, dünya
ölkələri arasında iqtisadi birlik, vahid iqtisadi
məkan, sərbəst ticarət zonası və sair şəkillərdə
adlandırılan ortaq bazarlar meydana çıxmağa başladı. Bazarların bu və ya digər ad altında birləşdirilməsi prosesi müəssisələrə qlobal fəaliyyət imkanı qazandırır.
- Qorumaçılığın ortadan qalxması: sərbəst
bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinin yayıldığı, eyni
zamanda müxtəlif bazar birliklərinin ortaya çıxdığı bir dövrdə qorumaçılıq siyasəti özlüyündən
ortadan qalxır. Daha effktli və məhsuldar fəaliyyət
göstərəcəklərinə inanılaraq dövlətə aid olan monopolçu müəssisələrin özəlləşdirilməsinin geniş vü-
565
sət alması bunun əyani sübutudur15. Müxtəlif formalarda müəssisələrin qlobal arenada fəaliyyətlərini əngəlləyən bu və digər maneələrin qalxması
isə, şübhəsiz marketinq fəaliyyətinin qloballaşmasında müstəsna rola sahibdir.
- Qlobal rəqabətin ortaya çıxması: qapalı iqtisadiyyat və qorumaçılıq məfhumlarının qloballaşma prosesi nəticəsində tarixə qovuşması müəssisələrin qlobal marketinq fəaliyyətinə şərait yaratdığı
kimi, qlobal rəqabət anlayışını da doğurmuşdur.
Müxtəlif əngəllər hesabına daxili bazarda rahat
fəaliyyət göstərən müəssisələr bu gün özləri qlobal
səhnəyə çıxmasalar da, qlobal səhnəyə çıxaraq onların bazarına daxil olan qlobal müəssisələrin rəqabəti ilə qarşı-qarşıya qalmışlar. Belə olan halda
bazardakı dinamizmi müəssisələrinə daşıya bilən,
vaxt itirmədən dəyişikliklərə ayaq uydura bilən,
fərqlilik ortaya çıxara bilən və bir baxıma mümkün olmayanı əldə edə bilən müəssisələr bu
rəqabət şərtlərində uğur qazanacaqlar16.
- Đstehlakçı arzu və istəklərininn dəyişməsi:
qloballaşma nəticəsində lokal xarakterli fərqliliklərin ortadan qalxması istehlakçı arzu və isteklərində də ciddi dəyişikliklərə səbəb olmuşdur 17 .
Yer kürəsinin hansı hissəsində yaşamasından asılı
olmayaraq istehlakçılar eyni səviyyədə mal və
xidmət tələb edirlər. Nəticədə “dünya istehlakçısı”
məfhumu doğmuşur. Amma, yerli xüsusiyyətlərin
hamısının ortadan qalxdığını da iddia etmək real
olmazdı. Bir tərəfdən dünya səviyyəsində standartlılıq, digər tərəfdən yerli xüsusiyyətlərə uyğunluq kimi iki anti xüsus arasında ideal olan nöqtəni tapmaq marketoloqları dərin-dərin fikirləşməyə məcbur edir.
- Müasir texnologiya: Hazırda cəmiyyətdə, sənaye inqilabı ilə sənaye cəmiyyətinin formalaşmasına bənzər bir proses baş verir 18 . Belə ki,
inanılmaz sürətlə informasiyanın əldə edilməsi,
işlənməsi və nəticələrinin tətbiqinə imkan verən
müasir texnologiyalar müsbət mənada müəssisələrin fəaliyyətlərinə son dərəcə ciddi təsir göstərir.
Xüsusilə, internet şəbəkəsi sayəsində günün 24
15
16
17
18
Muzaffer AYDEMĐR, M. Kemal DEMĐRCĐ, Đşletmelerin
Küreselleşme Stratejileri, Gazi Kitabevi, Ankara, 2006, s.
24
Mehmet ERKAN və Ali ELEREN, “Küreselleşme Sürecinde KOBĐ’lerin Yeniden Yapilandirilmasi ve Bir Model
Önerisi”,
http://72.14.207.104/search?q=cache:oLvIsz_
EdTYJ:www.kobinet.org.tr/hizmetler/bilgibankasi/ekonom
i/OAKDocs/OAK-T15.pdf+%22uluslararas%C4%B1+
ekonomik+kurulu%C5%9Flar%22&hl=az&gl=az&ct=clnk
&cd=66, 27/02/2006
Haluk SOYUER və Keti VENTURA, “Bütünleşik Bilgi
Sistemi Uygulamalari ve Üretim-Pazarlama Arayüzü”,
iibf.ogu.edu.tr/kongre/bildiriler/05-02.pdf, 24/01/2007
Hüsnü ERKAN, Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelişme, 4.
baskı, Türkiye Đş Bankası Kültür Yayınları, 1998, s. 10
566
saatı ərzində müştərilərlə canlı dialoq yaratmağa
imkan verən həmin texnologiyalar sayəsində
elektron marketinqi ortaya çıxmışdır. Lakin bu
məqamda onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu
texnoloji imkanlar müəssisələr üçün bir sıra çətinliklər də törətməkdədir. Belə ki, müəssisələrin olduğu qədər müştərilərin də bütün məlumat mənbələrinə eyni şəkildə çatmaq imkanı vardır 19 .
Məhz buna görə də müasir cəmiyyət “informasiya
cəmiyyəti” adlanır. Bu da öz növbəsində müəssisələri marketinq fəaliyyətinin istər təşkili, istərsə
də idarə edilməsində son dərəcə diqqətli davranmağa və sürətli reaksiyaya sahib olmağa məcbur
edir. Əks halda müştəri bağlılığı xəyal olaraq
qalacaqdır.
Yuxarıda vurğulanan bütün xüsusların işığı
altında nəticə olaraq bunları qeyd etmək olar ki,
qloballaşma dövrün və zamanın zərurətindən doğmuşdur. Onun bütün sahələrdə olduğu kimi, marketinq fəaliyyəti üzərində də həm mənfi, həm də
müsbət təsirləri vardır. Đyirmi birinci əsrin ilk on
illiyinin sonlarına yaxınlaşdığımız bir ərəfədə “kaş
bu proses heç olmasaydı” şəklində ifadələrə rastlamaq mümkündür. Hər nə qədər qloballaşma
əleyhinə çıxışlar eşidilsə də, onun mənfi tərəfləri
qabardılmağa çalışılsa da, hər hansı bir formada
onun qarşısının alınması real görünmür. Belə olan
halda bütün güc və qaynaqların gedən bu prosesin
ləngidilməsi istiqamətində deyil, onun ortaya çıxardığı fürsətlərdən daha çox yararlanmaq istiqamətində səfərbər edilməsi daha məsədə uyğun və
daha rasional sayıla bilər. Bu məsələ xüsusilə marketinq fəaliyyəti ilə məşğul olan insanlar üçün həyati əhəmiyyətə sahibdir. Marketinq isə özlüyündə
elə bir fəaliyyətdir ki, bütün insanlar bu və ya
digər formada, şüurlu ya da şüursuz şəkildə bu
fəaliyyətdə iştirak edirlər.
ƏDƏBĐYYAT
- AKĐPEK, Şebnem, “Küresel Pazarlarda Tüketici Yönüyle
Đşletmemerin Sorumluluğunun Hukuki Boyutları”, Küreselleşmede Tüketici Yönüyle Đşletmemerin Sorumluluğu, Panelin materialları, TSE, Ankara, 2001
- ALBAYRAK Coşkun, Gökçen və digərləri, Globalizasyonun Yansımaları, editor: Uğur Selçuk AKALIN, Donkişot
Yayınları, Istanbul, 2002
- ALTINTAŞ Hakan, Murat, Tüketici Davranışları: Müşteri Tatmininden Müşteri Değerine, Alfa Yayınları,
Đstanbul, 2000
- American Marketing Assosiation,
http://www.marketingpower.com
19
Şebnem AKĐPEK, “Küresel Pazarlarda Tüketici Yönüyle
Đşletmemerin Sorumluluğunun Hukuki Boyutları”, Küreselleşmede Tüketici Yönüyle Đşletmemerin Sorumluluğu,
Panelin materialları, TSE, Ankara, 2001, s. 52
- ARMSTRONG, Gary, KOTLER, Philip, Marketing an
2003
- AYDEMIR, Muzaffer, DEMĐRCĐ, M. Kemal, Đşletmelerin Küreselleşme Stratejileri, Gazi Kitabevi, Ankara,
2006
- AYDIN S., Mehmet və digərləri, Küreselleşme, Ufuk
Kitapları, Đstanbul, 2002
- ERKAN, Hüsnü, Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelişme,
4. baskı, Türkiye Đş Bankası Kültür Yayınları, 1998
- ERKAN, Mehmet və ELEREN, Ali, “Küreselleşme Sürecinde KOBĐ’lerin Yeniden Yapilandirilmasi ve Bir Model
Önerisi”,
http://72.14.207.104/search?q=cache:oLvIsz_
EdTYJ:www.kobinet.org.tr/hizmetler/bilgibankasi/ekonom
i/OAKDocs/OAK-T15.pdf+%22uluslararas%C4%B1+
ekonomik+kurulu%C5%9Flar%22&hl=az&gl
=az&ct=clnk&cd=66, 27/02/2006
- KOTLER, Filip, Marketinqin Əsasları, tərcümə edənlər:
Rauf HACIYEV, Rövşən MƏMMƏDOV, Ergün, Bakı,
1993
- KOTLER, Philip, Marketing Management, Millenium
Edition, Pearson Custom Publishing, 2002
- KOZLU,Cem, Uluslararası Pazarlama, Türkiye Đş
Bankası Kültür Yayınları, 4. baskı, Ankara, 1993
- MEHDĐYEV, Ramiz, Azerbaycan Küreselleşmenin
Talepleri, DA Yayıncılık, Đstanbul, 2005
- MUCUK, Đsmet, Pazarlama Đlkeleri, 10. Basım, Türkmen
Kitabevi, Đstanbul, 1998
- ÖKE Kemal, Mim Küresel Toplum, ASAM yayınları,
Ankara, 2001
- SOYUER , Haluk və VENTURA, Keti, “Bütünleşik Bilgi
Sistemi Uygulamalari ve Üretim-Pazarlama Arayüzü”,
iibf.ogu.edu.tr/kongre/bildiriler/05-02.pdf, 24/01/2007
- TENEKECĐOĞLU, Birol və digərləri, Pazalama Yönetimi, 4. baskı, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir,
2006
- TÜRKKAN, Erdal, Ekonomi ve Demokrasi, Turhan
Kitabevi, Ankara, 1996
- YILMAM, Memiş, “Önümüzdeki Dönemde KOBĐ’leri
Neler Bekliyor?”, http://www.ekometre.com/get_article.
asp?article_id=350, 09/03/2007
567
QAFQAZDA VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA ÖLKƏLƏRĐNDƏ BAZAR ĐQTĐSADĐYYATINA
KEÇĐD: NAĐLĐYYƏTLƏR, PROBLEMLƏR VƏ PERSPEKTĐVLƏR
Professor Ələkbər MƏMMƏDOV
Азярбайжан Республикасы Сащибкарлар
(Ишяэютцрянляр) Тяшкилатлары Милли
Конфедерасийасынын президенти,
Bakı / AZƏRBAYCAN
ABSTRACT
The issues of transition period from planning economy to market economy in South Caucasus and Central Asia countries
after the collapsing of Soviet Union were envisaged at this article. Research was provided on the base of comparative analysis of
macro economy indicators of these countries. The Development perspectives of these countries were indicated in the article by
participating in the regional projects and development of the transport and energy corridors between East and West
Гафгаз юлкяляри: Азярбайжан, Эцржцстан,
Мяркязи Асийа юлкяляри: Газахстан, Юзбякстан,
Гырьызстан вя Тажикстан 70 ил ярзиндя Советляр
Иттифагы тяркибиндя мцттяфиг республикалар олараг
ССРИ-нин мяркязляшдирилмиш игтисадиййат вя инзибатчылыг системиндя мювжуд олмушлар. Советляр
бирлийи даьылдыгдан сонра бу юлкяляр ейни вахтда
кечян ясрин 90-жы илляринин яввялляриндя юз мцстягилликлярин елан етмиш, йени конститусийаларыны
гябул етимшляр. Ейни инкишаф мярщяляляри кечмиш
бу юлкяляр Конститусийаларыны гябул едяркян базар игтисадиййатына кечидин тямялини гоймушлар.
Бу юлкялярин мцстягиллик ялдя етдикдян сонра инкишафыны шярти олараг 3 мярщяляйя айырмаг
олар. Биринжи дювр: мцстягиллийин илк илляриндя игтисади бющран вя тяняззцл, икинжи дювр: сийаси вя
игтисади ислащатларын кечирилмясинин нятижяси олараг сабитляшмя дюврц вя цчцнжц дювр: игтисади
инкишаф вя артым дюврц. Базар игтисадиййатына
кечид мярщялясиндя реэион юлкяляринин щамысы
тяхминян ейни проблемлярля цзляшмишляр. Бунларын сырасына, игтисади бющраны, игтисади ялагялярин
позулмасы иля яняняви сатыш базарларынын итирилмясини, бунун нятижяси олараг сянайе мцяссисяляринин дайанмасыны вя ящалинин мадди рифащ вязиййятинин ашаьы дцшмясини, йохсуллуьун вя ишсизлийин артмасыны, тящсилин вя сящиййянин сявиййясинин ашаьы дцшмясини, ящалинин сосиал мцдафиясинин зяифлямясини аид етмяк олар.
Бунунла беля, щяр бир юлкя юз проблемлярини
тябии ресурслары вя милли мянафеляри призмасындан
щялл етмяйя гярар вермишляр. Мясялян, Азярбайжан вя Газахстан харижи юлкя инвесторларыны
(АБШ, Бюйцк Британийа, Франса, Италийа, Тцркийя, Русийа, БЯЯ вя с.), о жцмлядян трансмилли
корпорасийалары (БП, Амоко, Техажо, Сщелл вя
с.) да жялб етмякля нефт вя газ йатагларынын ишлянмясиня башламышлар. Юзбякстан юз тябии ресурсларыны (молибден, мис йатаглары, машынга568
йырма, памбыгчылыг вя с.), Гырьыстан малдарлыьы,
туризим инкишаф етдирмяйя башламышдыр. Тажикстан ися бу дюврдя вятяндаш мцщарибясиня жялб
едилмиш, игтисадиййаты жидди тяняззцля уьрамышдыр.
90-жы иллярин орталарындан башлайараг бу
юлкялярдя кечирилмиш сийаси вя игтисади ислащатлар
нятижясиндя бющран мейлляри дайандырылмыш вя
сабитляшмя мярщяляси башламышдыр. Бц дюврдя
Азярбайжан Республикасынын президенти Щейдяр
Ялийевин иряли сцрдцйц нефт стратеэийасынын ясасында «Ясрин контракты» адландырылан тарихи нефт
мцгавилясии баьланмышдыр. Азярбайжанын нефтгаз ресурсларынын дцнйа базарларына ихраж едилмяси планлары эерчякляшмяйя башламышдыр.
Кечид дюврцня тясадцф едян жидди проблем
реэион юлкяляри яразисиндя щярби мцнагишялярин:
Азярбайжанда Даьлыг-Гарабаь, Эцржцстанда
Жянуби Осетийа, Абхазийа вя Ажарийа мцнагишяляринин мювжуд олмасыдыр. Беля ки, Ермянистанын Азярбайжанын яразисинин 20%-нин ишьал етмяси 1 млн. инсанын гачгын вя кючкцнцн йаранмасына, ейни заманда 300 000 иш йеринин итирилмясиня сябяб олмушдур. Бу амил юлкялярин игтисади сийаси дурумуна жидди тясир эюстяряряк,
щяйата кечирилян ислащатларын темпини бу эцн дя
лянэидир.
Ислащатларын кечирилмясини вя игтисади инкишаф
темплярини лянэидян диэяр проблем Советляр бирлийиндян мирас галмыш кющня завод вя фабрикляр,
мяняви вя физики ашынмыш аваданлыглар вя технолоэийалар олмушдур. Бу амил юлкяляри мцасир
стандартлара уйьун, рягабятя давамлы мящсуллар
истещсал етмяйя имкан вермир, онларын ихраж потенсиалыны ашаьы салыраг дцнйада эедян глобаллашма просеслярин тамщцгуглу тяряф кими иштирак
етмяйя гоймурду.
Игтисади ислащатларын тямяли олараг дювлят
ямлакынын юзялляшдирмя просеси бахылан юлкяляр-
дя мцхтялиф мейлляр вя сцрятля щяйата кечирилмишдир. Азярбайжанда юзялляшмя просесиня 1995
-жи илдя старт верилмиш вя бу эцня кими давам
етмякдядир. Бу дювр ярзиндя юзялляшмя пайларынын йалныз 50% -и дювриййядян чыхарылмышдыр.
Эцржцстанда бу просес Азярбайжанла бир вахтда башламасына бахмайараг узун мцддят дондурулмуш, йалныз 2003-жц илдя йенидян вцсят алмаьа башламышдыр. Мяркязи Асийа юлкяляриндя
дя юзялляшмя мцхтялиф сцрятля эетмишдир. Газахстанда бу просес там сцрятля эетдийи щалда,
Юзбякстанда юзялляшмя тамамиля дайандырылмышдыр.
Базар игтисадиййатына кечид дюврцнцн аьыр
проблемляриндян бири дя кадр проблеми, онларын
чатышмазлыьыдыр. Совет системи мяркязляшдирилмиш
игтисадиййат вя жидди инзибатчылыг принсипляри ясасында гурулдуьундан, кечид дюврцндя азад рягабят вя либерал гиймятляр принсипляриня ясасланан базар игтисадиййаты шяраитиндя ишлямяк вярдишляриня малик олан, йени тяфяккцрлц менежерляря, алимляря вя мцтяхяссисляря бюйцк ещтийаж
йаранмышдыр. Бу проблем Азярбайжанда АБШын, Инэилтярянин, Франсанын, Йапонийанын, Тцркийянин, бир чох диэяр юлкялярин щюкумятляринин
кюмяклийи, бейнялхалг донор тяшкилатларын, о
жцмлядян Дцнйа Банкы, Авропа Шурасынын
ТАЖИС програмынын, Ачыг Жямиййят (Сорос)
Институтунун, Аврасийа Фондунун, GTZ тяшкилатынын вя с. дястяйи иля республикада мцвафиг
тядрис-тялим програмлары щяйата кечирилмяси иля
щялл едилмиш, дювлят мямурлары, иш адамлары идаряетмянин вя бизнес тящсилинин ясасларыны юйрянмиш вя бу просес бу эцня кими давам етмякдядир. Кадр щазырлыьы проблеминин щялл едилмяси
юлкядя бир сыра важиб сащялярдя: дювлят идаряетмясиндя, банк, верэи, эюмрцк вя с. системляриндя институсионал ислащатларын апарылмасына,
йени телекоммуникасийа вя компцтер техникасы
вя технолоэийаларынын тятбиг едилиясиня имкан
верди. Беля ки, мцасир банк системинин йарадылмасы малиййя-кредит сийасятинин вя мцнасибятляринин даща жидди тянзимлянмясиня шяраит йаратды,
верэи вя эюмрцк органларында автоматлашдырылмыш учот вя щесабат системинин тятбиг едилмяси
онларын даща шяффаф вя обйектив фяалиййят эюстярмясиня сябяб олду.
Аналоъи просесляр Эцржцстанда, Газахстанда, Юзбякстанда, Гырьызстанда вя Тажикстанда баш вермишдир. Бу юлкялярдя Авропа Шурасынын ТАЖИС програмынын, Ачыг Жямиййят
(Сорос) Институтунун, Бейнялхалг Ямяк Тяшкилатынын вя с. ролуну хцсуси гейд етмяк лазымдыр.
Ващид совет игтисади системинин даьылмасы
кечмиш совет республикалары арасында игтисади
ялагяляри гырмыш, юз нювбясиндя бу, яняняви сатыш
базарларынын итирилмясиня сябяб олмушдур. Сатыш
базарларынын итирилмяси щям Гавгаз, щям дя
Мяркязи Асийа юлкяляринин сянайе мцяссисяляринин ифлиж вязиййятиня салмышдыр. Бцтцн бу амилляр, щямчинин юлкялярдя ишсизлийин йаранмасына,
йохсуллуг сявиййясинин артмасына, ящалинин эцжлц миграсийасына да сябяб олмушдур. Юлкялярин
яразисиндя милли мцнасибятляр зямининдя щярби
мцнагишялярин мювжудлуьу вязиййяти даща да
эярэинляшдирмишдир.
Йохсуллуг сявиййясинин артмасы, ишсизлик
Мяркязи Асийа юлкяляринин бир сыра негатив просесляря жялб олунмасна сябяб олмушдур. Беля
ки, щяйат сявиййясинин кяскин олараг ашаьы дцшмяси ящалини наркотик, ушаг вя гадын алвериня
сювг етмишдир.
Кечид дюврцндя юлкялярдя ящалинин мадди
рифащ щалы ашаьы дцшмцш, йохсуллуьун сявиийяси
артмышдыр. Беля ки, Азярбайжанда 2002-2005
илляр цчцн "Йохсуллуьун сявиййясинин ашаьы салынмасы Дювлят Програмынын" гябул едилмяси
яряфясиндя йохсуллуьун сявиййяси 49% тяшкил етмишдир. Кечян дювр ярзиндя Дювлят Програмынын
ардыжыл олараг щяйата кечирилмяси нятижясиндя
йохсуллуьун сявиййяси 20%-я енмиш, юлкядя 450
000-я йахын йени иш йери йарадылмышдыр. Аналоъи
дюврдя йохсуллуьун сявиййяси Эцржцстанда54%, Газахстанда-19%, Юзбякстанда-33%,
Гырьызстанда-40%, Тажикстанда-64%, Тцркмянстанда-58%, Ермянистанда-34% тяшкил етмишдир. Бу юлкялярин щюкумятляринин кечирдийи
ардыжыл сийасят вя лайищяляр вя, щямчинин дцнйа
бирлийинин дястяйи нятижясиндя йохсуллуьун ашаьы
салынмасына наил олунмушдур. Беля ки, Мяркязи
Асийа юлкяляриндя йохсуллуьун сявиййяси орта
олараг 10-15%, Эцржцстанда 10-12% ашаьы дцшмцшдцр.
Базар игтисадиййатына кечид дюврцнцн гейд
едилмиш проблемляри иля йанашы, мцяййян наилиййятляр дя ялдя едилмишдир. Биринжи нювбядя, базар
игтисадиййатынын ясасы олан сащибкарлыьын щцгуги
базасы йарадылмышдыр. Беля ки, Азярбайжанда сащибкарлыг щцгугц 1995-жи илдя гябул едилмиш
юлкя Конститусийасынын 15-жи маддясиндя тясбит
олунмушдур. Щямчинин, "Сащибкарлыг фяалиййяти
щаггында" (1992-жи илдя гябул олунмушдур),
"Харижи инвестисийаларын горунмасы щаггында"
(1992), "Антиинщисар щаггында (1993), "Щагсыз
рягабят щаггында" (1995), "Тябии инщисарлар
щаггынды" (1999), "Кичик сащибкарлыьа дювлят
йардымы щаггында" (1998) вя бир чох диэяр ганунлар вя щцгуги-норматив актлар гябул едилмишдир. Юлкядя базар игтисадиййаты принсипляринин
тятбигинин даща да дяринляшмяси давам едяряк,
ямяк мцнасибятлярини тянзимлямяк цчцн 1999жу илдя Ямяк Мяжялляси, 2000-жи илдя ися йени
569
Верэи Мяжялляси, Мцлки Мяжялля, Эюмрцк Мяжялляси гябул олунду. Щал щазырда йени "Рягабят
Мяжяллясинин" лайищяси Милли Мяжлисдя биринжи
охунушдан кечмишдир.
Кечмиш дювр ярзиндя ардыжыл олараг бир сыра
Дювлят Програмлары, о жцмлядян "Йохсуллуьун
ашаьы салынмасы вя давамлы игтисади инкишаф",
"Азярбайжан Республикасы реэионларынын сосиалигтисади инкишафы", "Лайигли ямяк" програмлары
гябул олунмушдур. Дювлят програмларында
ящалинин мадди-рифащ вязиййятинин йцксялдилмяси,
лайигли иш йерляринин йарадылмасы, реэионларда иш
йерляринин ачылмасы приоритет истигамятляр кими тяйин едилмишдир.
Аналоъи мязмуна вя тясиря малик олан
ганун вя програмлар Эцржцстанда вя Мяркязи
Асийа юлкяляриндя гябул едилмишдир. 1995-жи илдя
Газахстанда юлкянин сосиал-игтисади инкишафынын
орта мцддятли инкишаф программы гябул едилмишдир. Бу програм алты ян мцщцм сащяни ящатя
едяряк сянайе - инновасийа, няглиййат, тящсил вя
сящиййя вя диэяр сащялярин инкишаф стратеэийаЮлкя
Азярбайжан
Эцржцстан
Газахстан
Юзбякстан
Гырьызстан
Тажикстан
Тцркмянстан
Ермянистан
Ящалинин
сайы, млн.
няфяр
7,961
4,661
15,233
27,307
5,213
7,320
5,042
2,976
ларыны мцяййян етмишдир. Эцржцстанда бу дювр
ярзиндя "Сащибкарлыг фяалиййяти щаггында"
(1995), Мцлки Мяжялля (1995), Верэи Мяжялляси
(1995) вя бир сыра диэяр ганунлар гябул едилмишдир. Гырьызстан, Юзбякстан вя Тажикстанда да
сащибкарлыьын бу сащядя мцвафиг ганунверижилик базасы йарадылмышдыр.
Гейд едилян дювлятлярин 1999-жу илдя ЦДМ
артымы: Азярбайжанда – 3,7%, Ермянистанда4,0%, Эцржцстанда-3,0%, Газахстанда-1,7%,
Гырьызстанда-0%, Тажикстанда-5,0%, Тцркмянистанда-17%, Юзбякстанда-3,0% тяшкил етмишдир.
Адамбашына дцшян ЦДМ Азярбайжанда$ 521, Ермянистанда-$ 503, Эцржцстанда-$ 727,
Газахстанда -$ 1067, Гырьызстанда-$ 355, Тажикстанда-$ 191, Тцркмянстанда-$ 353, Юзбякстанда-$ 547 тяшкил етмишдир.
2006-жы илдя Жянуби Гафгаз вя Мяркязи
Асийа юлкяляринин ясас макроигтисади эюстярижиляри ашаьадакы жядвялдя верилмишдир.
ЦДМ, Адамбашына
ЦДМ
Ямяк
Ишсизлик, Йохсуллуг Инфлйасийа,
Сянайе
млрд.$
дцшян
реал артымы, ресурслары,
%
сявиййяси,
%
мящсулунун
ЦДМ, $
%
млн. няфяр
%
артымы,%
58,1
7 300
32,5
5,191
1,2
20
8
50
17,79
3 800
8,8
2,04
12,6
54
10
3
138,7
9 100
8,5
7,834
7,4
19
8,6
7,7
54,18
2 000
6,8
14,44
3
33
7,6
10,8
10,49
2 000
2
2,7
18
40
6,4
-4,5
9,405
1 300
7
3,7
12
64
7,5
8,2
45,11
8 900
13
2,32
60
58
11
22
15,99
5 400
13,4
1,2
7,4
34,6
2,9
-1,2
Мянбя: АБШ Мяркязи Кяшфиййат Идяряси (www. cia.gov)
ИНКИШАФ ПЕРСПЕКТИВЛЯРИ
Дцнйада эедян глобаллашма просесляри бахылан реэион юлкяляриндян дя йан кечмямишдир.
Эцржцстан (2000), Ермянистан (2003), Гырьызстан (1998) илдя Дцнйа Тижарят Тяшкилатына
(ДТТ) цзв олмушлар. Газахстан ДТТ-дя мцшащидячи кими иштирак едир, Азярбайжан 1998-жи
илдян етибарян ДТТ-йа цзв олмаг барядя данышыглар апарыр.
Щал щазырда бахылан юлкяляр мцхтялиф реэионал игтисади иттифаглар вя бирликляр чярчивясиндя юз
мцнасибятлярини гурурлар. 1997-ci ilin 10 oktyabr tarixində Strasburq şəhərində keçmiş dörd
dövlətin (Gürcüstan, Ukrayna, Azərbaycan və
Moldova) Prezidentlərinin görüşündə GUAM adlı
siyasi-məsləhətləşmə forumu yaradılmışdır. 24
aprel 1999-cu il tarixində Vaşinqtondakı üzv dövlətlər Prezidentlərinin Sammiti zamanı GUAM-a
Özbəkistan Respublikası birləşmişdir. Beləliklə
birliyi genişləndirərək, Azərbaycan, Moldova, Özbəkistan Respublikaları, Gürcüstan və Ukrayna
Prezidentləri, ölkələr və xalqlar arasında ənənəvi
570
dostluq və əməkdaşlıq münasibətlərindən irəli gələrək, onların davam edəcək əməkdaşlıqları ilə
bağlı niyyətlərini təsdiqləmişlər.
Сонралар Юзбякстан бир сыра сябябляр цзцндян тяшкилаты тярк етмишдир.
Hal-hazırda GUÖAM çərçivəsində, maliyyələşdirməsinə beynəlxalq maliyyə təşkilatları cəlb
olunmuş, iki proqram mövcuddur.
A. TACĐS çərçivəsində 2000-ci il üçün Regional fəaliyyət proqramında Avropa-Qafqaz-Asiya
nəqliyyat дящлизинин (TRASEKA) gələcək inkişafına yönəlmiş bir sıra layihələrin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulub. Bütün GUÖAM ölkələri
TRASEKA Proqramının iştirakçılarıdır. TRASEKAnın inkişafına dair layihəvi fəaliyyətin mərkəzi
nəqliyyat korridorunun təsisati möhkəmləndirilməsi və davamlı fəaliyyət qabiliyyətidir.
B. GUÖAM-ABŞ-nın 23 dekabr 2002-ci il
tarixli bəyanatına müvafiq olaraq, Amerika tərəfi
GUÖAM ölkələri üçün ticarət və daşımalarda,
sərhəd və gömrük nəzarətinin təmin edilməsində,
terrorçuluq, mütəşəkkil cinayətkarlıq və narkotiklərin yayılması ilə mübarizədə yardım üzrə Çərçivə proqramını təşəbbüs edir.
Çərçivə proqramı sərhəd infrastrukturunun
təkmilləşdirilməsi, o cümlədən lazımi tikinti işlərinin aparılması, buraxılış məntəqələri üçün müvafiq avadanlığın alınması, personal üçün təlimlərin
keçirilməsi və Dünya Bankının konsessiya kreditlərin alınmasına dair təkliflərin hazırlanmasını nəzərdə tutur.
Azərbaycan çox mühüm bir coğrafi-strateji
mövqeyə malikdir. Bunun həm iqtisadi, həm də
siyasi əhəmiyyəti var. Bu baxımdan, Azərbaycan
bir çox dünya dövlətləri ilə, Avropa Đttifaqı və
digər beynəlxalq təşkilatlarla müştərək işlər görərək, tarixi Böyük Đpək Yolunun bərpa olunması
sahəsində – TRASEKA Proqramının hazırlanması
və yaradılmasında yaxından iştirak etmişdir. Azərbaycan Respublikası 1993-cü ilin may ayında
Brüssel şəhərində keçirilmiş Konfransda Avropa
Komissiyasının TRASEKA Proqramının yaradılmasının təşəbbüskarı olan keçmiş SSRĐ-nin 8
ölkəsindən biri olmuşdur (Gürcüstan, Ermənistan,
Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan
və Özbəkistanla birlikdə). Konfransın işində nəqliyyat və ticarət regional sistemlərində mövcud
olan problemlər və nöqsanlar müəyyənləşdirilmiş
və müzakirə edilmişdir. Konfransın yekunlarına
əsasən TRASEKA regionlararası Proqramın fəaliyyətinin əsaslarını qoymuş Brüssel Bəyannaməsi
qəbul edilmişdir.
Азярбайжан вя Эцржцстан, щямчинин Гара
Дяниз Игтисади Ямякдашлыг Тяшкилатынын цзвцдцрляр.
Azərbaycan Respublikası 1992-cı ildən Qara
Dəniz Đqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının (QDĐƏT)
üzvüdür. Respublikamızın QDĐƏT-də iştirakının
əsas məqsədləri təşkilatın əhatə etdiyi Qara Dəniz
regionunda xüsusi rola malik olduğunu sübut etmək və bu rolu möhkəmləndirmək, regiona proqressiv qurucu münasibət bəslədiyini göstərmək,
Avropaya inteqrasiya siyasətini bütün ölçülərdə
həyata keçirmək, Qara Dəniz bölgəsindən nəqli
ehtiva edən qərb yönümlü neft strategiyasının davamlılığını təmin etmək, Azərbaycanın tranzit
potensialını gücləndirmək, regionun aparıcı dövlətləri ilə (Türkiyə, Yunanıstan, Ukrayna, Rumıniya, Rusiya və s.) çoxtərəfli tərəfdaşlıq mexanizmi qurmaq və bununla da, strateji maraqlarımızı qoruyub-inkişaf etdirməkdir.
Юз нювбясиндя Мяркязи Асийа юлкяляри, Газахстан вя Юзбякстан Аврасийа Игтисади Бирлийиня дахил олмушлар. Газахстан, щямчинин Шанхай пактынын цзвцдцр. Мцшащидяляр эюстярир ки,
Мяркязи Асийа юлкяляри Авропа Бирлийиня интег-
расийа олмаг арзусу иля йанашы, инкишаф етмиш
Жянуби вя Шярги Асийа юлкяляри иля дя (Чин,
Йапонийа, Жянуби Корейа вя с.) ямякдашлыг етмяйя мейл едирляр. Бунлар ону сцбут едир ки,
реэион юлкяляри мювжуд чох гцтблц дцнйада
милли мянафеляриня уйьун олан вя ян расионал
игтисади ямякдашлыг моделляриня цстцнлцк
верирляр.
Бунула беля, щал-щазырда юлкяляр арасында
икитяряфли игтисади ямякдашлыг моделляри дя тятбиг
олунур. Беля ки, Азярбайжан вя Эцржцстан
Бакы-Тблиси-Жейщан (БТЖ) нефт кямяринин,
Бакы-Тблиси-Ярзрум газ кямяринин, Бакы-Ахалкалаки-Гарс дямир йолунун истисмары вя чякилмяси кими реэионал ящямиййятли лайищядя Тцркийя
иля тяряфдаш олараг иштирак едирляр. Бунунла
йанашы, Азярбайжан мещрибан гоншулуг сийасяти
принсипляриня садиг галараг Эцржцстаны електрик
енеръиси вя газ иля тяжщиз едир.
Эяляжякдя БТЖ нефт кямяри иля Газахстан
нефтинин дя нягл едилмяси реал факт олараг галыр.
Беля ки, Газахстан нефтинин Азярбайжан Республикасы яразисиндян нягл едилмяси мясялялярини
щялл етмяк вя тянзимлямяк мягсяди иля Азярбайжан Республикасы президентинин 14 сентйабр
2005-жи ил тарихли сярянжамы иля ишчи комиссийа
йарадылмышдыр. Гейд етмяк лазымдыр ки, щяр ил
Азярбайжанын яразисиндян 6 млн. тон Газахстан
нефти нягл едилир. Лакин Газахстан, Гашаган
нефт йатаьы истифадяйя верилдикдян сонра Азярбайжан яразисиндян илдя 25 млн. тон невт нягл
етмяйи планлашдырыр. Беляликля Транс-Хязяр нефт
кямяринин чякилмяси истисна едилмир. Бунунла
йанашы, игтисади аналитикляр вя сийаси шярщчиляр
Транс-Хязяр газ кямяринин чякилишини дя истисна
етмир. Бцтцн бунлар Гафгаз вя Мяркязи Асийа
юлкяляринин малик олдуглары нефт вя газ сярвятляринин дцнйа базарларына алтернатив маршрутларла чатдырлмасыны тямин етмяк мягсяди иля
щяйата кечирилир.
12 октйабр 2005-жи ил тарихиндя БТЖ-нин
Эцржцстан сащясини ачылышында АзярбайжанЭцржцстан-Газахстан ямякдашлыьын стратеъи ящямиййятини вя перспективляри беля бяйан едилмишдир "Бундан сонра ясас мягсяд Бакы-ТблисиЯрзрум газ кямяринин сякилишини сона чатдырмагдыр. Бу лайищянин давамы олараг, щямчинин Тцркийя-Йунаныстан-Италийа газ кямяринин чякилиши дя
мцщцм ящямиййят кясб едир. Беля ки, бу кямяр
васитясиля Хязяр йатагларындан щасил олунан тябии
газы Авропа Бирлийи базарларына нягл етмяк мцмкцн олажагдыр.
Авропа вя Асийа арасында игтисади ялагялярин
даща интенсив инкишафында, мал вя хидмятлярин
расионал вя даща ужуз маршрутларала нягл етмясиня имкан йаратдыьы цчцн бизим юлкялярин ящя571
миййяти чох бюйцкдцр. Бу сащядя ян мцщцм лайищялярдян бири Бакы-Тблиси-Гарс дямир йолунун чякилишидир ки, бу йол Гярб вя Шярг арасында даща
етибарлы няглиййат ялагяси йарадажагдыр. Бу лайищя
щяйата кечдикдян сонра Тцркийя Жянуби Гавгаз
вя Мяркязи Асийа юлкяляри иля няглиййат имканлары
газанмасы иля йанашы, 21-жи ясрдя тарихи "Ипяк
йолуну" да бярпа едяжякдир".
Жянуби Гавгаз вя Мяркязи Асийа юлкяляринин реэионал ямякдашлыьынын перспективляри
2006-жы ил майын 5-дя Игтисади Ямякдашлыг Тяшкилатынын (ИЯТ) Бакыда кечирилмиш 5-жи Саммитиндя мцзакиря олунмушдур. Саммитдя гейд
олунмушдур ки, ИЯТ бязи цзвляри ДТТ-нин там
цзвц, бязиляри ися бу тяшкилата цзв олмаг яряфясиндядир. Яэяр реэион юлкяляринин щамысы ДТТ
цзв олсалар, бу реэионун потенсиалыны даща да
артыражаг вя реэионал ямякдашлыьы йени сявиййяйя
галдыражагдыр. Бундан ялавя, диэяр важиб мясяля, енеръи вя няглиййат дящлизляринин йарадылмасы вя инкишаф етдирилмяси мцзакиря едилмишдир.
Йени няглиййат шябякяляринин йарадылмасы реэион
юлкяляринин мящсулларынын дцнйа базарларына
чатдырылмасына имканлар йарадажаг, онларын инкишафы цчцн ялавя стимул олажагдыр.
572
ECONOMIC GROWTH AND INEQUALITY IN KAZAKHSTAN
Alma KUDEBAYEVA
Senior Lecturer, Candidate of Sciences
CSS, dept. of Economics, KIMEP
Almaty / KAZAKHSTAN
[email protected]
ABSTRACT
There is existence a large number of literature, which analyzes the relationship between economic growth and the levels of
inequality in income distribution. The major part of this research is devoted to testing the Kuznets hypothesis. According to his
hypothesis, the relationship would be curved in an inverted-U shape with an initial phase of increasing inequality and next phase
of decreasing inequality. In this article I will analyze the relationship between economic growth and inequality in Kazakhstan.
REVIEW OF THE LITERATURE
There is existence a large number of literature,
which analyzes the relationship between economic
growth and the levels of inequality in income
distribution. The major part of this research is
devoted to testing the Kuznets hypothesis.
According to his hypothesis, if historical statistics
are available to draw the measures of inequality
(Gini coefficient) in the vertical axis, the
relationship would be curved in an inverted-U
shape with an initial phase of increasing inequality
and next phase of decreasing inequality. Kuznet’s
original finding was of an inverted –U pattern over
time for a small number of high-income countries.
Many assumed the relationship would apply on a
cross-sectional basis and to low and middle income
countries. The review by Fields (1989) was the first
convincing empirical refutation of such
generalizations – and his conclusion of no clear
relationship between distribution and the level or
growth rate of income has been confirmed as better
quality data have become available (especially via
World Bank projects coordinated by Squire and
Deininger, culminating in the LSMS). More
recently, Barro (1999 or 2000) found no significant
relationship between inequality and growth, Aghion
et al. (JEL 1999) found a negative relationship and
Forbes (2000) found a positive relationship.
More often, the measures of income inequality
have turned out to have a negative effect on
economic growth across countries. Thus Alesina
and Rodric (1994), Persson and Tabellini(1994)
and Perotti (1996) report that inequality hurts
growth. Barro (2000) assesses the relationship
between economic growth and inequality in a
panel of countries for the period from 1965 to
1995 and finds- by studying the interaction of the
Gini index and the initial level of income in a
growth regression – that increased inequality tends
to retard growth in poor countries and boost
growth in richer countries. However, Barro finds
no support for relationship between inequality and
growth in his sample as a whole. Forbes(2000)
finds that the relationship between inequality and
growth becomes positive in a pooled regression
when country effects included.
Gylfason and Zoega ( 2002) analyze the
relationship between natural resources and
inequality, on the one hand, and between natural
resources and growth, on the other hand. They
explain the inverse relationship between economic
growth and inequality through other economic
variables such as natural resources, for which
inequality is bad, but from other side this variable
supports growth. The share of natural resources in
national wealth can help explain the inverse
relationship between inequality and growth. There
is a regression analysis suggests that natural
capital intensity reduces growth directly as well
indirectly by reducing equality, secondary- school
enrolment rates and investment rates.
As since it has been difficult to statistically
confirm the inverted U-shape pattern by time
series data. The researches ( Paukert, 1973;
Alhuwalia, 1976;Anand and Kanbur, 1993; Fields,
2001; Hayami and Goda, 2005))support the
Kuznets conjecture by using inter-country crosssection data. Hayami and Goda try to prove the
Kuznets hypothesis by using the set of data
available in the World Bank’s World Development
Indicators 2003. Their estimations conclude that a
tendency of former centrally planned economies,
especially those located in Eastern Europe is a
deviation downward from the quadratic regression
curve.
Some empirical results support the main
hypothesis that inequality at the top and bottom
ends of the distribution have different effects on
573
growth( Voitchovsky, 2005). This author’s central
hypothesis is that the positive and negative
influences of inequality on growth are mostly
associated with inequality in different parts of the
income distribution. Many of the positive
mechanisms can be linked to inequality at the
upper end of the income distribution, while many
of the negative mechanisms are associated with
inequality further down the distribution.
Some researches focus on transition
economies, which have different trends: low rates
of inequality and decline in GDP growth (Wan,
2002; Keane and Prasad, 2002). The conclusion
from this research is that, because the transitional
economy is a temporary phenomenon, it doesn’t
coincide with the Kuznets curve.
ANALYSIS OF TRANSITION ECONOMIES
After the collapse of the USSR all former
soviet republics met a decline in production, high
rates of inflation. Which is shown by sharp decline
in GDP growth in figure 1. But in 1998 and 1999
almost all countries reached the stability and have
experienced positive growth.
Figure 1. Trends in GDP 1989-2004(1989=100)
Belarus
Moldova
120,0
Russia
100,0
Ukraine
Armenia
80,0
Azerbaijan
60,0
Georgia
40,0
Kazakhstan
Kyrgyzstan
20,0
Tajikistan
0,0
1988
1990
1992
1994
1996
1998
2000
2002
2004
Turkmenistan
2006
Source: UNICEF transmonee Database
Uzbekistan
Turkmenistan, Uzbekistan, Kazakhstan, Russia
reach the highest rates of growth and Moldova,
Georgia, Ukraine have experienced low rates of
growth in 2004 among these countries. Low rates
of growth in last two countries could be explained
by political changes. Russia, Kazakhstan, Azerbaijan, Turkmenistan have been experienced economic
growth due to growth in export of oil and gas.
As mentioned above a majority of transition
economies last years have high rates of real GDP
growth. But tendency in inequality of income
distribution is not the same (Table 1).
Latvia
0,244 0,346 0,337 0,322 0,328 0,332
Lithuania
0,260 0,374
-
Bulgaria
0,230 0,340
-
Romania
0,155 0,287 0,406 0,388 0,391 0,358
Azerbaijan
0,275 0,459 0,506 0,501 0,508
-
Table 1. Gini coefficients in transition countries
Georgia
0,301
-
Kazakhstan
0,276 0,319 0,307 0,322 0,312
1989 1995 2000 2001 2002 2003
Czech Republic 0,204 0,282 0,270 0,273 0,273
-
Kyrgyzstan
0,260 0,395 0,470 0,512 0,490 0,478
Hungary
0,268
Poland
-
0,386
-
-
0,207 0,290
-
-
-
-
Slovakia
0,200
-
-
-
-
Slovenia
0,219 0,358 0,306 0,310 0,307 0,305
Estonia
0,253
574
-
0,376 0,388
-
-
FYR Macedonia
Belarus
-
0,382 0,390 0,393
-
-
-
0,270 0,277 0,286 0,282 0,262
0,234 0,373 0,337 0,343 0,342 0,340
Moldova
0,250 0,390 0,392 0,391 0,426 0,372
Russia
0,271 0,471 0,483 0,508 0,477
Ukraine
0,244
Armenia
0,258 0,381 0,486
-
-
-
0,462 0,452 0,418 0,408
-
-
-
0,543
0,3
Tajikistan
0,276
-
-
-
-
-
Turkmenistan
0,255
-
-
-
-
-
Uzbekistan
0,257
-
0,389
-
-
-
Source: UNICEF, TransMONEE database, except for Russia
and Kazakhstan, where Goskomstat and the Agency
of Statistics of RK published data is used.
II İnternational Congress
In the dynamics of the inequality measurements
we don’t see the general tendency for all countries.
We see a rather mixed picture. For example in
Kazakhstan the Gini coefficients are more stable
with an increase during recession and reduction
during economic growth. But in case of Russia,
Uzbekistan and Azerbaijan we will not observe the
same tendency with high rates of economic growth
the level of inequality also is growing. In case of
most CIS countries the rapid increase in wage
inequality with some moderation during last years
could determine the path of income inequality.
ANALYSIS OF ECONOMIC GROWTH
AND INEQUALITY IN KAZAKHSTAN
Transition from planned to free market
economy was marked by significant income
differentiation. Inflation devaluated money savings.
In 1994 it was measured in four-digit figures.
Poverty, never previously spoken about, has
become an acute problem for Kazakhstan.
Since the start of transition to the free market
by mid-90s the GDP in Kazakhstan had declined
by approximately 40%, which sharply reduced the
state’s capability to provide social support to the
poor.
By 1998 the Government achieved economic
stability, the downswing stopped and inflation
suppressed through tight monetary policy. Such a
policy had adverse implications of its own: wage
and pensions arrears accumulated and low
monetarisaton rate of the economy constraining
economic activity.
However, this period was followed by notable
economic growth explained by economists as
driven by global oil markets, devaluation of the
national currency in spring 1999, increasing
aggregate demand due to growing money supply.
During the recent years economic indicators of
Kazakhstan has been demonstrating sustainable
economic growth (Fig.2). It should be noted that
the economic growth of 1999-2005 was accompanied by decreasing inequality. During these
years the Gini coefficient went down from 0.347
to 0.29 thus positively affecting poverty reduction
in Kazakhstan.
Also we can see from table 3 that the positive
economic growth. is accompanied by decline in
level of poverty and inequality. But using the
household survey for 2001-2002 the World Bank
report shows that the high rates of economic growth
don’t show a significant increase in average
consumption expenditures of households per
capita. A reduction in national level of poverty
was driven by more equal distribution rather than
the increase of average consumption.
Figure 2. Real GDP Growth and change in Gini coefficient in Kazakhstan during 1991-2005
20
13,2
15
9,8
10
9,8 9,2 9,4 9,5
6,0
5
1,7
4,9
1,7
0,5
2,7
0
-0,3
-3,1 -3,8 -3,0
-4,3
-5
-1,9
-1,9
-7,5
-8,2
-10 -11
-12,6
-15
-15,7
-20
-23,5
-25
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Source: The Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Table 2. Dynamics of the main indicators measuring poverty and inequality
SubsisUnShare of the population Share of the
Poverty
Severity Gini
tence
employ- with incomes below
population with
gap (PG) of
coefficient
minimum ment rate than the subsistence
incomes below than
poverty
minimum
the food basket
(P2)
(tenge)
34.6
11.4
5.2
0.319
3505
13.0
38.3
12.7
12.1
3.1
0.338
3716
13.1
39.0
16.2
12.8
3.8
0.347
3394
13.5
34.5
14.5
13.7
5.5
0.332
4007
12.8
31.8
11.7
10.3
4.0
0.307
4596
10.4
28.4
12.5
7.7
3.0
0.322
4761
9.3
24.2
8.9
6.1
2.2
0.312
5128
8.6
19.8
6.3
4.6
1.6
0.3
5427
8.4
16.1
4.3
3.3
1.0
0.291
6014
8.2
9.8
1.6
1.7
0.5
0.29
Fund coefficient
(income of top
decile to bottom
decile ratio)
10.2
11.3
9.4
8.3
8.8
8.1
7.4
6.8
6.8
Source: The Agency of Statistics of RK.
575
A DEEPER ANALYSIS (THE TAILS OF
THE DISTRIBUTION)
But a more deep analysis of data assumes that
the household budget surveys in Kazakhstan are
not capturing the really wealthy. For instance, the
consumption of the 20% richest part of the
population is only about Tenge 140,000 or about
$913 per year (per person in a household) /taking
from the 2004 Poverty Assessment by the World
Bank/. While this number is an average for the
fifth quintile (i.e., consumption may be much
higher for some families in the sample), the level
does not at all suggest that the survey captures
even the middle segments of the middle-income
class in Kazakhstan. If we look on data from the
national accounting system, consumption expenditures of households for final use is about Tenge
207,276 per year per capita in 2004. By comparing with previous data we see that by this
approach the consumption expenditures much
higher.
Let us examine the total amount of deposits in
second tier banks, this amount consist of mln.
KZT 2010892 and KZT 133952,3 per capita in
2004 (Statistical Bulletin of National Bank #1
2005). It could prove, that the top quintile of
population from HBS doesn’t include upper class.
The following table indicates monthly wages in
different sectors of economy. If we look carefully
we can note that annual income in many sectors is
higher than income per capita per year by
Household Budget Survey. For example the highest
annual income of average worker equals KZT
1678656, which is about USD $12343, by assumption
that the number family members equals 4, per
capita income will be $3085, which 3 times greater
than income in top decile by Household Budget
Survey. So we can assume that HBS doesn’t
include in sample even middle class. But these data
can be used for the estimation of the factors that
can influence the level of inequality, the level of
poverty and also for the assessment of general
tendency and relationship with economic growth.
Table 3. Average monthly wage of employees by the types of economic activity(tenge)
By all types of economic activity
Agriculture and forestry
Fishery
Industry
including:
mining
manufacturing
Production and distribution of energy, gas and water
Construction
Trade; repair of automobiles, furnishings
Hotels and restaurants
Transport and communication
Financial activity
Operations with real estate
Government
Education
Public health
Public utilities
Activity of exterritorial organizations
1999
11864
4600
5917
16370
2000
14374
5657
6812
20647
2001
17303
6851
7562
23812
2002
20323
8163
8685
26280
2003
23128
9567
10481
29585
2004
28329
11978
10999
35465
24659
13821
15651
15905
10766
13736
14696
33392
12338
11308
8149
6821
10097
67871
32059
17717
17290
21017
12961
15979
18788
36140
16672
11758
8512
7267
12857
47922
36625
19982
20026
26805
15366
21511
24412
41686
22132
14970
9937
8288
16873
77537
40045
22130
21594
32453
18931
32743
28969
50460
29329
16930
12863
10863
21078
136093
45594
24823
23339
34473
22797
40012
34140
55207
36624
18045
14406
12112
24175
146435
54305
30234
26899
38622
27595
44925
41637
64532
40628
26031
17964
15195
29510
139888
Source: The Agency of Statistics of the RK
Table 4. Average monthly wage of managers and the head of organizations by the types of economic activity (Tenge)
By all types of economic activity
Agriculture and forestry
Fishery
Industry
including:
mining
manufacturing
Production and distribution of energy, gas and water
Construction
576
2001
35037
13848
15218
47608
2002
42457
16710
17907
53949
2003
50035
20120
18660
62096
2004
62750
24724
22034
73463
73981
39726
40639
44865
83939
45866
43157
54220
98033
52126
47903
69872
117063
62293
55524
77969
II İnternational Congress
Trade; repair of automobiles, furnishings
Hotels and restaurants
Transport and communication
Financial activity
Operations with real estate
Government
Education
Public health
Public utilities
Activity of exterritorial organizations
34542
67285
48815
95826
44610
24180
15739
14968
27607
129179
46302
128850
61533
116903
62020
27015
21720
20072
39153
235764
60963
173140
77193
136305
72368
29741
24476
22968
48631
246058
78461
193388
90099
175911
91296
45195
30781
28412
63758
215321
in top deciles, becomes lower and the share of
income in bottom deciles is increasing.
But for percentage changes of the income
shares we see different picture. Next figure 4 shows
percentage changes in income share of different
deciles in 2000-2001 and in 2004-2005. Last years
we don’t see a large change in share of income in
different deciles, only in ninth decile a small
decline and growth in first decile. From previous
data is obvious that in 2001 was a highest growth of
GDP and in this year incomes of population
distributed less equally, because the income shares
of top deciles increased and income share of
bottom deciles declined. This result proves the
central hypothesis of some authors (Sarah
Voitcovsky)- that top end inequality encourages
growth while bottom end inequality retards growth.
Though the data after 2001 show that top end
inequality and bottom end inequality decline.
From the table 4, the highest annual income is
KZT 2583852 or about USD 20000, if we assume
in average, the number of family members is equal
to four, then per capita income will be USD 5000.
Private ownership was developed during transition
period in Kazakhstan, and the owners get their
income in form of profits, rents and etc., but we can
suppose that the really wealthy part of population
didn’t include in HBS, because the profits and other
types of income from private sector are higher than
the average salary. This situation is similar with
other countries of CIS.
The empirical results support the main
hypothesis that inequality at the top and bottom
ends of the distribution has different effects on
growth. The following figure 3 proves that inequality
measuring by income shares of different deciles of
population is falling. Because, the share of income
Figure 3.
The share of income by income deciles of population
30
25
The share of income
20
15
2000
2005
10
5
0
0
2
4
6
8
10
12
Deciles
577
Figure 4.
Percantage changes in income shares of population by income deciles
6,00
4,00
% change inshares of income
2,00
0,00
0
2
4
6
8
10
12
2000-2001
-2,00
2004-2005
-4,00
-6,00
-8,00
-10,00
Deciles
In order to estimate determinants of
consumption expenditures in different quintiles of
distribution we use methodology which was
proposed by Kathryn Anderson and Richard
Pomfret for Kyrgyz Republic in 1999 based on
quintile regressions.
As a dependent variable we take a logarithm
of per capita expenditure. Per capita expenditure is
equal to total household expenditure divided by
the number of adult equivalents in the households.
In category of total expenditures we include
expenditures on food, housing, education, health,
clothing, gifts and other expenses; the other
category includes expenditures on alcohol,
tobacco, durables, funeral services, insurance,
alimony, and home-produced goods. As the
explanatory variables we take the following
characteristics of the household: the level of
education, gender, family status, age and health of
the head of household, location, the number of
children, adults and elderly persons. Human
capital is defined with three dummy variables:
higher education variable equals one if the head of
household has the higher vocational and postgraduate level of education and otherwise equals
zero; vocational variable equals one if the head
of the household has the basic vocational and
secondary vocational level of education and
equals zero otherwise; the variable secondary
equals one if the head of household has completed
general secondary education and otherwise equals
zero; omitted variable is the head of household
with general basic, general primary or without
education. The variable gender is equal to one if
the head of household is male and equals zero if
578
the head household is female. The variable health
equals one if the head of household has very good
and good health and equals zero otherwise. The
variable family status is equal to one if the head of
household is married and equals zero otherwise.
We include in our model three variables to
define the family size of the household: the
number of adults less than 63 years of age for
men, and less than 58 years of age for women, the
number of children less than age seventeen, and
the number of elderly in the household.
In order to estimate the regional differences
we include the following dummy variables: the
variable rural is equal to one if the household is
located in rural are and equals zero otherwise, the
variable central is equal to one if the household is
located in Akmola and Karaganda oblasts and
equals zero otherwise, the variable west is equal to
one if the household is located in Aktobe, Atyrau,
Mangistau and West-Kazakhstan oblasts and
equals zero otherwise, the variable north characterized by North-Kazakhstan and Kostanai oblasts,
the variable south is characterized by South Kazakhstan, Zhambyl, Kzyl-Orda oblasts and the
variable Almaty-Astana is equal to one if the
household is located in Almaty and Astana cities,
the omitted variable is the eastern part of
Kazakhstan.
The data obtained from the Kazakhstan
Household Budget Surveys for 2003 . This survey
includes 12000 households but usable size of
sample is 11657 households. We estimate model
at the median or 50th percentile as well as the 10th,
25th , 75th, and 90th percentiles.
Table 5. Quantile regressions of logarithm per capita expenditure, 20032.
Variables
Constant
Mean
10th percentile
*
11.624 (0.031) 9.956*(0.69)
Household
members
Children
Elderly
Adults
-0.205*(0.004) -0.011(0.007)
-0.008*(0.002)
*
-0.122 (0.009) -0.009(0.02)
-0.002(0.006)
-0.117*(0.004) -0.014**(0.007) 0.006*(0.002)
Male head
0.013(0.011)
Education of
head
Higher
Vocational
Secondary
0.318*(0.016) 0.09(0.063)
0.119*(0.014) 0.006(0.03)
0.006(0.015) 0.35(0.029)
0.05***(0.028)
25th percentile
10.48*(0.019)
Median
75th percentile 90th percentile
*
11.243 (0.022) 11.669*(0.018) 12.34*(0.052)
-0.059*(.003)
-0.02*(0.07)
-0.037*(0.03)
-0.017*(0.003) -0.073*(-0.011)
-0.006(0.005) -0.089*(0.016)
-0.006*(0.002) -0.043*(0.009)
0.003(0.008)
-0.014***(0.00) 0.006(0.006)
0.042*(0.017)
0.021(0.012)
0.017**(0.009)
0.007(0.008)
0.071*(0.012) 0.021*(0.008)
0.022**(0.01) 0.009(0.007)
-0.007(0.011) 0.009(0.008)
0.08*(0.025)
0.009(0.024)
-0.004(0.028)
0.0(0.021)
Health of head 0.07(0.01)
Age of Head -1.517E-05(0) 0.003**(0.001)
-9.897E-05(0.006) 0.003(0.007)
0.0(0.0)
0.0(0.0)
Head is
married
0.039*(0.012) -0.039(0.033)
-0.002(0.009)
0.025*(0.008) -0.001(0.006)
-0.021(0.019)
Region
Rural
Central
West
North
South
AlmatyAstana
-0.187*(0.01)
0.067*(0.014)
0.265*(0.015)
-0.025***(0.01)
-0.04*(0.014)
0.389*(0.017)
-0.007(0.025)
-0.003(0.033)
0.109(0.04)
-0.128*(0.028)
0.041(0.027)
0.044(0.253)
0.004(0.006)
-0.009(0.009)
0.011(0.011)
-0.004(0.008)
-0.006(0.007)
0.058**(0.026)
-0.064*(0.007)
0.008(0.01)
0.071*(0.011)
0.015(0.009)
-0.058*(0.009)
0.086*(0.015)
-0.003(0.006)
0.011(0.007)
0.007(0.008)
-0.003(0.007)
-0.011(0.009)
0.02*(0.008)
-0.019(0.02)
0.059*(0.023)
0.077*(0.24)
-0.026(0.024)
0.002(0.032)
0.119*(0.021)
R- squared
0.466
0.097
0.032
0.178
0.024
0.111
2
0.007(0.006)
0.0(0.0)
-0.022(0.017)
-0.002*(0.001)
coefficient(standard error)
, ,
indicates that the coefficient is significantly different from 0 at the 1%, 5%, 10% significance levels.
* ** ***
The results of regression analysis show that
size of family negatively affected per capita
expenditure for full sample. Particularly the number
of children and number of elderly, for example an
increase in number of children will cause 20.5%
reduction in per capita expenditure (table 5) . The
gender of household is not significant. The level of
education will increase expenditure per capita and
for higher and vocational education will increase
significantly. Health and age of the head of
household are not significant. Married head of
household spends more than others.
Married head of household has a significant
positive effect on per capita expenditure. Regional
effects are significant and different. The presence
of the household in rural area, in northern, in
southern part of Kazakhstan negatively affects per
capita expenditure.
If we consider different percentiles, the number
of adults is significant in all percentiles; the
influence of male headed household is significant
in bottom end and in top end deciles and at median.
Male headed households influence more in bottom
percentiles than top end percentiles. Education is
not significant in bottom end decile and vocational
education becomes significant in 25th quintile and
median. Higher education is significantly increases
per capita expenditure in top percentiles. Elder head
of household in bottom percentile positively affects
on per capita expenditure and negatively affects on
per capita expenditure in top decile of distribution.
Married head of household reduces per capita
expenditure of household in bottom and top
percentiles, but in median it positively affects per
capita expenditure. Regional effects are various in
different percentiles- in bottom end decile only
north region is significantly reduces per capita
expenditure; in median rural area and south region
negatively affects per capita expenditure; location
in central, western part of Kazakhstan and in two
cities- Almaty and Astana significantly and
positively affects per capita expenditure.
579
capita in 2001 and the highest 90/70 percentile
ratios, but after 2001 these two oblasts have the
highest GRP per capita but the top end inequality
is not the highest one.
The analysis of the table 6 explains that in
percentage terms inequality is much higher among
households from bottom deciles.
REGIONAL VARIATION; RURAL/
URBAN DIFFERENCES
We can see that the dynamics of the regional
data sometimes contradicts with the previous
hypothesis, that top end inequality encourages
growth while bottom end inequality retards
growth. For example, two oil-extracting oblasts
Atyrau and Mangistau have the highest GRP per
Table 6. The 90/70 and 50/10 percentile ratios in regions
2001
Kazakhstan
Akmola oblast
Aktobe oblast
2002
2003
2004
50/10
8,93
90/70
1,62
50/10
8,51
90/70
1,60
50/10
8,45
90/70
1,59
50/10
8,03
90/70
1,58
8,64
1,57
1,62
8,03
9,49
1,55
8,37
8,83
7,77
9,10
9,02
7,51
8,65
1,52
1,54
8,91
7,45
8,36
1,57
1,58
1,54
1,63
1,54
1,57
1,61
1,51
1,57
8,86
7,91
1,58
1,52
8,54
7,42
1,58
1,47
Almaty oblast
Atyrau oblast
10,13
8,28
9,72
East –Kazakhstan oblast
Zhambyl oblast
9,52
7,61
1,63
1,59
1,52
West – Kazakhstan oblast
Karaganda oblast
7,93
8,88
Kostanai oblast
Kzyl-Orda oblast
9,37
7,89
1,63
1,60
1,51
1,57
1,57
8,06
8,61
1,57
1,57
7,92
8,50
1,53
1,56
7,73
8,34
1,55
1,55
10,21
7,40
1,62
1,47
11,10
7,39
1,64
1,52
10,88
7,36
1,63
1,53
8,94
7,09
1,60
1,52
Mangistau oblast
Pavlodar oblast
7,94
9,11
1,64
1,55
7,38
8,71
1,59
1,56
6,89
8,43
1,49
1,49
7,14
1,52
1,51
North- Kazakhstan oblast
South – Kazakhstan oblast
8,43
7,95
1,52
1,51
8,48
7,49
1,53
1,48
8,68
7,26
1,53
1,48
8,86
8,19
6,96
Astana City
Almaty City
8,19
7,99
1,59
1,53
8,28
7,64
1,61
1,51
8,27
7,94
1,57
1,50
7,51
7,64
1,55
1,48
1,59
1,50
Source: The author calculations based on data from the Agency of Statistics of the RK
Figure 5.
Gini coefficients in urban and rural areas
0,35
0,3
0,25
0,2
2001
2005
0,15
0,1
0,05
0
Urban
Rural
If we analyze the regional differences in Gini
coefficients in the following table, we reveal that
the highest rates of inequality were in Aktobe,
Atyrau, Mangistau, Kostanai oblasts in 2001,
while three of them are oil-extracting oblasts. Also
Atyrau and Mangistau oblasts were characterized
580
by high levels poverty. More equal distribution of
income in Kzyl-Orda, Zhambyl oblasts, these two
oblasts were characterized by high levels of
poverty. During five years Atyrau oblast doesn’t
have improvement in distribution of income,
because in this oblast we see high rates of Gini
coefficient, but also we discover the high levels of
poverty in terms of shares of population with
incomes lower than subsistence minimum. The
economy of Kostanai oblast is devoted to
agriculture and one of the characteristics of this
region is that the level of poverty in rural area is
much higher than in urban area, like in most
regions of our country. Last three years in our
capital - Astana we find out that the level of
inequality is increasing.
The Gini coefficients in rural area are lower
than in urban area, also we see the decline in
inequality in rural and urban areas (figure 5).
While the poverty level in rural area is higher than
in urban area.
CONCLUSIONS
1. There are a lot of problems in measuring of
inequality in Kazakhstan: the rise of capital income
which is not captured by HBS; unfair answers,
which decrease the real incomes of households. By
comparing the income per capita per year in top
decile with consumption expenditures per capita
from national accounting system, with the amount
of deposits in second tier banks, with the average
salaries per year we can conclude that HBS for
2004 didn’t capture real wealthy.
2. The statistical data from different regions of
Kazakhstan prove that only in 2001 two regions
with highest GRP per capita have the highest
inequality at the top deciles. But after 2001
inequality in most regions the inequality in bottom
and top deciles is falling. Inequality is higher in
urban area than in rural area.
3. Some determinants of per capita expenditure of
the household have changed during 1996, 2003
years. The influence of composition of the
household has the same direction in influence on
per capita expenditure. But in comparison with
1996, now the number of elderly in family will
reduce per capita expenditure more significantly. In
1996 and 2003 the influence of an education of the
head of household was significant and a positive
factor in increasing expenditures. Location in rural
area in 1996 has increased per capita expenditure,
but after in 2003 the influence of rural area has
changed the sign.
4. The quintile regressions help to analyze the
determinants of per capita expenditure in top end
and bottom end distribution. In 10th percentile the
number of elderly positively affects per capita
expenditure but in top percentile vice versa. The
effect of the number of children is much higher in
bottom percentile than in 90th percentile. Male
headed household has the positive effect on per
capita expenditure, but on median, this interval
includes large part of households from survey, we
can see that male headed household decreases per
capita expenditures. The health of household in
good condition positively affect per capita
expenditure in bottom percentile, but negatively
affect in top percentile. It can be explained by the
different relation on health, so wealthy can spend
more money on diagnostics of health and medicine
than poor part of population. Married head of
household has lower per capita expenditure in 10th
percentile, but in top percentile married head of
household positively affect on per capita
expenditure. Location in rural area and central part
of Kazakhstan negatively affects o per capita
expenditure in bottom percentile, but in 90th
percentile location in rural area, east and south part
of Kazakhstan reduces per capita expenditure of
household.
REFERENCES
• Anderson Kathryn and Pomfret Richard, “ Living
Standards During Transition to a Market economy: The
Kyrgyz Republic in 1993 and 1996”, School of
economics, University of Adelaide, 1999.
• Anderson Kathryn and Pomfret Richard, “ Relative
Living Standards in New market Economies: Evidence
from Central Asian Household Surveys”, School of
economics, University of Adelaide, 2002.
• Andrea Giovanni, Court Cornia and Julius, Inequality,
Growth and Poverty in the Era of Liberalization and
Globalization, The United Nations University, WIDER,
2001.
• Burger John D., U or Inverted-U? That Is the Question,
review of development Economics, 5(1), 151-156, 2001.
• Falkingham Jane , The End of the Rollercoaster? Growth,
Inequality and Poverty in central Asia and the Caucasus,
Social Policy and Administration, Vol.39, No4, August
2005, pp. 340-360.
• Gradstein
Mark,
Milanovic
Branko,
Does
Liberte=Egalite? A Survey of the Empirical Links
between Democracy and Inequality With Some Evidence
on the Transition Economies, Journal of Economic
Surveys, Vol. 18, No.4, 2004.
• Gylfason Thorvaldur and Zoega Gylfi, Inequality and
economic Growth: Do Natural Resources Matter? CESifo
Conference on Growth and Inequality, Bavaria, Januray,
2002.
• Ivaschenko, Growth and Inequality: Evidence from
Transitional Economies, CESifo Working Paper no. 746,
June 2002.
• Kaser Michael, The economic and Social impact of
Systemic transition in Central Asia and Azerbaijan,
Perspectives on Global development and technology,
Volume 2, issue 3-4, 2003.
•
Keane Michael P. and Prasad Eswar S., Inequality,
Transfer, and Growth: New Evidence From the Economic
Transition in Poland, in The Review of Economics and
Statistics, May 2002, 84 (2), 324-341.
581
• Milanovic Branko, Inequality and Determinants of
Earnings in Malaysia, 1984-1997, Working paper of
World Bank.
• Mitra Pradeep and Yemtsov Ruslan, Inequality and
growth in Transition: Does China’s Rising Inequality
Portend Russia’s Future? World Bank Working Paper,
January, 2006.
• Voitvhovsky Sarah, Does the Profile of Income Inequality
matter for economic Growth, Journal of economic
Growth, 10, 273-296, 2005.
• UNDP Report: National Human Development Report for
China , 2005.
• Wan Guang Hua, Income Inequality and Growth in
Transition economies, Discussion Paper n O. 2002/104 of
Wider, United Nations University.
• World Bank Report: “Dimensions of poverty in
Kazakhstan” (In Two Volumes), October 18, 2004.
582
AZERBAYCAN’NIN SON DÖNEM SOSYO-EKONOMĐK PROFĐLĐ
Dr. Fikret Elma
Kafkas Üniversitesi
Đktisadi Đdari Bilimler Fakültesi
Bakü / AZERBAYCAN
[email protected]
ÖZET
Bu çalışmada, esasen temel sosyo-ekonomik göstergeler ışığında Azerbaycan’ın 2006 yılı itibariyle insani gelişim durumu ve
ekonomik performansı başta bazı bölge ülkeleri olmak üzere bir kısım ülkelerle mukayese edilerek analiz edilmeye çalışılmıştır.
ABSTRACT
In this research provided compared analys of human development and economical perfomance in 2006 of Azerbaıjan with
the primary focused on the Southern Caucases and the Central Asia regional states under the scope of the basical socioeconomical data.
GĐRĐŞ
Azerbaycan, aynen diğer geçmiş Sovyet Bloku ülkeleri gibi, 1990’lardan sonra bağımsızlık ve
yeniden yapılanma sürecinin başlangıcında siyasi
ve idari bakımdan büyük sorunlar ve krizler yaşadığı gibi, sosyo-ekonomik bakımdan da büyük bir
düşüş ve buhranla karşılaşır. Đşsizlik, yoksulluk,
enflasyon ve ekonomik büyüme sorunları yanında
ülkede; başta eğitim, sağlık ve sosyal güvenlik
alanları olmak üzere büyük bir boşluk doğar.
Ancak 1995 yılından itibaren ülkede siyasal istikrarın sağlanmasıyla bu sorunlara eğilme fırsatı doğar. Bugün, bu sorunların pek çoğu farklı ölçeklerde varlığını sürdürmekle birlikte, 2004-2005 ve
2006 yılına ait temel sosyo-ekonomik verilere bakıldığında ise, ülkenin “orta düzey” bir sosyoekonomik gelişim düzeyine ulaştığı ve diğer bazı
bölge ülkelerine göre de daha iyi durumda olduğu
görülmektedir.
I. Sosyo-Ekonomik Gelişme Düzeyi ve
Önemi
Gelişmiş ülkelerin temelinde, geleneksel toplumdan modern topluma doğru sosyo- ekonomik ve
kültürel bir dönüşüm yattığı bilinmektedir. Bu dönüşüm ve sosyo-ekonomik gelişme düzeyinin yüksekliği, elbette toplumların refah düzeyini ve yaşam
kalitesini büyük ölçüde belirlemektedir. Ayrıca,
bütün toplumlarda sosyo-ekonomik gelişme düzeyi
sadece ülke vatandaşlarının refah durumunu ve
yaşam kalitesini değil, büyük ölçüde yurttaşların
içinde yaşadığı siyasal sistemin niteliklerini de belirlemektedir. Hatta, her siyasal sistem belli bir
sosyo-ekonomik temele dayanmakta ve bu temel
siyasal yaşama değişen oranlarda etkide bulunmaktadır. Çoğu zaman da siyasal sistemler, mevcut
sosyo-ekonomik yapının bir ürünü olarak doğmaktadırlar. Bilindiği gibi, batılı toplumların bugün
sahip oldukları demokrasi uygarlığının temelinde
de oldukça gelişmiş bir sosyo-ekonomik alt yapı
yer almaktadır.
Bu bakımdan, Karl Marks’ın alt yapının üst
yapıyı belirlediği tezi, en azından Batı toplumları
için bir gerçeği ifade ederken, analitik bakımdan
da büyük bir değer taşımaktadır. Çünkü sosyoekonomik alt-yapı ve gelişme düzeyinin belli bir
seviyeye erişmesi toplumların siyasal gelişimi ve
modernleşmesi açısından önemli bir eşik teşkil etmektedir. Bu bağlamda, örneğin Adam Przeworski,
demokrasinin kurumsallaşmasını sosyo-ekonomik
şartlarla siyasal şartların bileşiminde görmektedir
(Przeworski, 1995). M. Duverger ve S. P. Huntington gibi ünlü siyaset bilimciler ise, demokrasiyi, “zengin ulusların siyasal sistemi” (Duverger,
1977:3; Huntington, 1993: 95-96) olarak algılamaktadırlar. Huntington’a göre (Huntington, 1993
: 96), fakirlik demokrasinin en temel engelidir ve
“demokrasinin geleceği ekonomik gelişmenin geleceğine bağlıdır. Ekonomik gelişmeye olan engeller demokrasinin yayılmasına olan engellerdir.”
Duverger’e göre de, gerçek demokrasi herkes
için, “halkın her kesimi için” özgürlük demektir.
“Bu da, belli bir yaşama düzeyini, belli bir temel
eğitimi, belli bir sosyal eşitliği ve belli bir siyasal
dengeyi gerekli” kılmaktadır (Duverger, 1974:
539). Gerçekten de, sanayileşmenin, kentleşmenin, fakirlik kültüründen kurtulmanın, belli bir
eğitim, kültür ve gelir düzeyine ulaşmanın, eşitsizlik oranlarını azaltmanın kısacası, sosyo-ekonomik
gelişmişliğin bir ülkenin siyasal gelişimine büyük
tesiri bulunmaktadır. Bütün bunlarla birlikte, bu
çalışmanın esas konusu sosyo-ekonomik gelişmenin siyasal gelişmişliğe etkisi ya da katıları değildir. Bu çalışmadaki inceleme konumuz Azerbaycan’ın son dönem sosyo-ekonomik gelişme
trendini değerlendirmektir.
583
II. Geçiş Toplumu Olgusu ve Azerbaycan
Azerbaycan, bağımsızlığın ilk üç yılında ekonomik ve siyasal açıdan büyük bir çalkantı yaşar
(Escudero, 2001: 10). Fakat, aynı zamanda, bağımsızlığı takiben açık ve özgür bir seçimle de demokrasiye geçiş yapar (Freedom House, 2005: 1). Böylece ülke, totaliter ve merkezi planlamacı sosyalist
sistemden, demokratik rejime ve serbest piyasa
ekonomisine geçmiş olur. Bundan sonra ülkede köklü bir değişim süreci başlar. Değişim süreci, siyasal,
ekonomik ve sosyal açıdan çok yönlü bir dönüşümü
ve sistem değişikliğini gerektirir. Bu dönüşüm ya da
sistem değişikliği ise, diğer post-sovyet ülkelerinde
olduğu gibi, Azerbaycan’da da “geçiş dönemi” olarak kavramsallaştırılan bir sürecin yaşanmasına yol
açar.
Gerçekten de “geçiş” kavramı, Azerbaycan
gibi Sovyetler Birliği’nin çöküşü sonrasında bağımsızlığını kazanan ve her anlamda köklü bir
dönüşüm sürecine giren toplumların içinde bulunduğu durumu izah etmeye en elverişili terim olarak karşımıza çıkar. Bazı yazarların ifade ettiği
gibi (Güneş, 2004: 98), geçiş kavramıyla, belli bir
toplumsal formasyonun terkedildiği, yenisinin ise
henüz oluşum aşamasında olduğu kastedilir.
Adam Przeworski’nin “gerek iktisat, gerekse siyaset alanında geçmişten kesin bir biçimde kopma
girişimi” (Przeworski, 1995: i) olarak tanımladığı
“geçiş” olgusunun zorluklarını Đspanya’nın anayasa yapımcılarından Miguel Herrero de Minon şöyle ifade eder: “Dağılan Sovyetler Birliği’nin içinden çıkan devletlerin yüzyüze geldiği meydan
okuyuşların tarihte daha önce herhangi bir benzeri
kesinlikle olmamıştır. Ulusal kurtuluş ve otoriter
rejimlerden demokrasiye geçiş süreçleri olmuştur”
(Minon, 1996: 42).
Ancak, totaliter bir rejimden (komünizmden)
ve sosyalist bir ekonomiden piyasa sistemine ve
demokrasiye geçiş yanında, “bütün... siyasi, ulusal
ve ekonomik geçiş süreçlerinin üst üste gelmesi
görülmemiş bir şeydir” (Minon, 1996: 42). Hakikaten, yukarıda da ifade edildiği gibi “geçiş süreci”, ilgili toplumları pek çok sorunla aynı anda
boğuşmak zorunda bırakmıştır. Bağımsızlığın kazanılması akabinde demokrasiye ve serbest piyasa
geçiş yapan Azerbaycan toplumu da, diğer toplumlar gibi, pek çok sorunla yüzleşmek zorunda
kalmıştır. Bu nedenle, bugün, Azerbaycan’ın demokrasi ve piyasa sistemine geçiş yapan bir ulus
olarak nitelenmesi yerinde olmakla birlikte, henüz
bu geçişin tam olarak gerçekleşmediği de gözden
kaçırılmamalıdır.
Öte yandan, ülkede “geçiş” döneminin başlangıcına baktığımızda karşımıza oldukça ağır bir
tablo çıkmaktadır. Devlet, demokrasi, ulus, kim584
lik, ideoloji, siyaset ve ekonomi gibi olguların ülkede yeniden inşası, dolayısıyla da, her alanda
yeniden yapılanmanın gündeme geldiği bu süreç,
aynı zamanda bünyesinde, dışta; Ermenistan’la
Karabağ Savaşı, Đran ve özellikle Rusya ile ortaya
çıkan bir takım çatışma noktalarını ve baskıyı, içte;
iktidar çekişmelerini, ekonomik düşüş ve enflasyonu, iç çalkantı, karışıklık, darbe girişimleri ve
etnik ayaklanmaları da beraberinde getirmiştir.
Sonuçta, 1991 yılında ülkede bağımsızlık ilan
edilmiş, demokrasi ve piyasa ekonomisine geçiş
yapılmış ve uzunca bir aradan sonra uluslararası
toplumun özgür bir üyesi haline gelinmiştir. Fakat
komünist totaliter geçmişin izleri, geçiş döneminin
ortaya çıkardığı krizler, özellikle de Karabağ Savaşı’nın oluşturduğu kaos ortamında ülkede uzun süre
siyasal istikrar sağlanamamıştır. Bu süreç, siyasal
kurum ve örgütlerin bir türlü kurumsallaşamadığı,
kısa ömürlü iktidarların birbirini izlediği kaotik bir
dönem ortaya çıkarmıştır. Ülkede, siyasal istikrarın
sağlanması, ancak 1995 yılı sonrasında, Haydar
Aliyev döneminde mümkün olmuştur. Dolayısıyla,
bağımsız Azerbaycan’nın sosyo-ekonomik bakımdan yeniden yapılanması ve gelişmeye başlaması
ancak bu tarihten sonra başlayabilmiştir.
III. Azerbaycan’ın Son Dönem SosyoEkonomik Gelişim Durumu ve Temel
Göstergeleri
Bugün, sosyo-ekonomik gelişme düzeyinin
göstergeleri, genellikle, kentleşme, sanayileşme,
orta sınıfın genişliği, insani gelişim endeksi değerleri, GSYĐH, fert başına düşen milli gelir, yaşam
kalitesi, ekonomik eşitsizlik oranı, eğitim, sağlık,
iletişim ve ulaşım imkanlarından yararlanma oranı
gibi unsurlarla değerlendirilmektedir. Bu unsurlar
içinde öncelikle belirleyici olan faktör elbette
ekonomik gelişmişlik düzeyidir. Bu kriterlere göre
Azerbaycan’daki mevcut sosyo-ekonomik yapı ve
gelişme düzeyi analiz edildiğinde şunlar ifade
edilebilir: Öncelikle, ülke, siyasi ve idari açıdan
olduğu kadar sosyo- ekonomik ve kültürel bakımdan da bir “geçiş süreci” yaşamakta ve bu nedenle,
kimi yazarların da vurguladığı gibi (Azimova,
2004: 19; Bağırzade, 2004: 21-22), Azerbaycan,
halihazırda bir “geçiş” toplumu karakteri taşımaktadır.
Buna bağlı olarak da, köklü dönüşümlerin ve
büyük sorunların yaşandığı bir ülkedir. Bu süreçte
toplum, geleneksel kültürle modern kültürü bir
arada yaşamaktadır. Öte yandan, bugüne kadar
ülkede ekonomik liberalleşme ve özelleştirme girişimleri yanında özellikle petrol boru hatlarıyla ilgili anlaşmalar önemli bir gündem oluşturmuş bulunmaktadır. Fakat, halihazırda içinde bulunulan
aşamada, henüz ülkede demokrasinin ve ekonomi-
nin taşıyıcılığını yapacak güçlü bir “orta sınıf”ın
gelişmediği bir gerçektir. Murat Bağırzade’ye
göre (Bağırzade, 2004: 23-26) de orta sınıfın zayıflığı, Azerbaycan’da sosyal yapının en belirgin
yönlerinden birini oluşturmaktadır.
Ülkede işsizlik, yoksulluk ve “göçmenler
(kaçkınlar)” de başka bir sorundur. Öte yandan,
her ne kadar 2002 yılından itibaren Azerbaycan
hükümeti, ülkede yoksulluğun ve işsizliğin azaltılması ve bölgeler arası dengesizliklerin giderilmesi
konusunda reform çalışmaları yapsa da halihazırda
toplum, bünyesinde büyük bir yoksul sınıfı barındırmaktadır. Ayrıca, Sovyetler Birliği sonrasında
ülkede büyük bir gelir dağılımı ve yaşam standardı
farklılığı da ortaya çıkmış bulunmaktadır. Bu da,
yakın geçmişinde sosyalizm deneyimi yaşamış
olan Azerbaycan toplumunda büyük bir rahatsızlık
nedeni olarak sürmektedir.
Bugün ülkenin sosyo-ekonomik gelişimiyle
ilgili istatistiki verilere bakıldığında ise, durumun
çok da kötü olmadığı en azından orta düzeyde bir
sosyo-ekonomik gelişim seviyesinin yakalandığı
görülmektedir. Hatta, bu verilere göre ülke, bir
çok bölge ülkesine göre daha iyi bir konumda bulunmaktadır. Azerbaycan Devlet Đstatistik Enstitüsü’nün 2006 yılı resmi verilerine göre (Statistical
Yearbook of Azerbaijan, 2006: 1-9), % 49.2’si
erkek, % 50.8’i ise kadın olmak üzere 8 milyon
436 bin gibi bir nüfusa sahip olan ülkede işsiz
statüsündeki insanların sayısı sadece 56 bin 343
kişi olarak verilmiştir. Elbette, burada esas alınan
kıstaslar yönüyle bu istatistiki veriler gerçeği tam
olarak yansıtmadığı gibi, gizli işsizlik ve düşük
ücret konusu da hariçte bırakılmıştır. Yine aynı
verilere göre, ülkede şehirli nüfus % 51,6 iken,
kırsal nüfus % 48.4 düzeyinde bulunmaktadır.
Fakat başkent Bakü’nün yıllar içerisinde büyük
bir göç aldığı bilinmekte ve halihazırda sadece
başkentin neredeyse tek başına ülke nüfusunun
yarısına tekabül edecek biçimde 4 milyondan çok
nüfus barındırdığı tahmin edilmektedir. Dolayısıyla, ülkede şehirde yaşayan nüfusun bu resmi verilerden çok daha yüksek bir oran teşkil ettiğini ve
ayrıca taşradan eğitim ve iş bulma konusu başta
olmak üzere çeşitli nedenlerle Bakü’ye göçün
devam ettiğini ifade edebiliriz. Yine, ülke GSMH’nın % 90’nını da Bakü ve yakın çevresinin ürettiğini belirtebiliriz. Burada, Azerbaycan’ın sosyoekonomik gelişimiyle ilgili 2006 yılı Birleşmiş
Milletler “Đnsani Gelişim Raporu” verilerine göz
atmamız faydalı olacaktır.
Tablo 1. Azerbaycan ve Diğer Bazı Ülkelerin Đnsani Gelişim Durumu (2004 Yılı Verileri)
ĐGE Sırası ve
Değerleri
1. Norveç
(0.965)
92. Türkiye
(0.757)
97. Gürcistan
(0.743)
99. Azerbaycan
(0.736)
105. Türkmenistan
(0.724)
122. Tacikistan
(0.652)
177. Nijer
(0.311)
Doğumda Yaşam
Beklentisi Oranı
1. Japonya
(82.2)
108. Endonezya
(67.2)
109. Kırgızistan
(67.1)
111. Azerbaycan
(67.0)
112. Özbekistan
(66.6)
113. Ukrayna
(66.1)
177. Svaziland
(31.3)
Yetişkin
Okur-yazar Oranı
1. Gürcistan
(100.0)
4. Estonya
( 99.8)
12. Ermenistan
(99.4)
14. Azerbaycan
(98.8)
15. Türkmenistan
(98.8)
16. Albania
(98.7)
128. Mali
(19.0)
Okullaşma
Oranı
1. Avusturalya
(113.2)
105. Maldivler
(68.8)
106. Endonezya
(68.4)
107. Azerbaycan
(68.3)
108. Umman
(68.3)
109. Arnavutluk
(68.0)
172. Nijer
(21.5)
Kişibaşına Düşen
Gelir ($)
1. Luksemburg
(69,961)
106. Mısır
(4,211)
107. Jamaika
(4,163)
108. Azerbaycan
(4,153)
109. Ermenistan
(4,101)
110. Ekvator
(3,963)
172. Sierra Leone
(561)
Kaynak: Azerbaijan in Human Development Report (2006: 1)
Yukarıda, tablo 1’de de görüldüğü gibi, BM
Teşkilatı’nın “Đnsani Gelişme Programı” çerçevesinde 177 ülke arasında “doğumda yaşam beklentisi”, “okur-yazar oranı”, “okullaşma oranı” ve
“kişi başına düşen gelir” gibi daha pek çok kriteri
göz önüne alarak ülkelerin yaşam kalitesini belirlediği 2006 yılı “Đnsani Gelişmişlik Endeksi”ne
(ĐGE) 1 göre Azerbaycan, 0.736 not değeriyle
1
Đnsani Gelişmişlik Endeksindeki (ĐGE) 0.80 ve üzeri
değerler yüksek, 0.55-0.80 arası orta, 0.45 ve altı ise düşük
insani gelişimi ifade etmektedir (Human Development
Index, 2003: 1).
dünya sıralamasında 99. sırada bulunmakta ve
“orta düzey” (medium) insani gelişmişlik seviyesine sahip bir ülke olarak değerlendirilmektedir.
Ayrıca Azerbaycan, “doğumda yaşam beklentisi”
kriterine göre, 67.0 endeks puanıyla 177 ülke arasında 111. sırada, “okur-yazarlık” kriterine göre
98.8 endeks değeriyle 14. sırada “okullaşma” oranına göre 68.3 puanla 107. sırada ve kişi başına
düşen gelir oranına göre de 4.153 dolarla 108.
sırada bulunmaktadır.
585
0.95
8. ABD
0.948
0.88
0.97
1.00
21. Almanya
0.932
0.90
0.96
0.94
99. Azerbaycan
0.736
0.70
0.89
0.62
113. Özbekistan
0.696
0.69
0.91
0.49
134. Pakistan
0.539
0.64
0.46
0.52
177. Nijer
0.311
0.33
0.26
0.34
Kaynak: Human Development Report (2006: 283-286)
Tablo 2’deki verilere bakıldığında ise Azerbaycan, 0.736 ĐGE, 0.70 yaşam beklentisi endeksi
ve 0.62 GSYĐH endeksi ile insani gelişmişlikte
“orta düzey” ülkeler arasında yer alırken, 0.89 eğitim endeksiyle gelişmiş ülkeler arasında yer almaktadır. Sonuçta, analiz ettiğimiz bu tablolardan
da anlaşılacağı gibi, ülkelerin insani gelişmişlik
seviyesini temelde eğitim, sağlık ve kişi başına
düşen gelir durumları belirlemektedir. Fakat ülkelerin ekonomik performansı, üretim düzeyi, yoksulluk, gelir dağılımı eşitsizliği ve işsizlik oranları
gibi kıstaslar da toplumların insani gelişim durumunu tespitte faydalanılan diğer kaynaklar olmaktadır. Dolayısıyla, Azerbaycan’la ilgili olarak sözü
edilen bu verilere bakılması da önem arzetmektedir.
Tablo 3. Seçilmiş Bazı Ülkeler ve Azerbaycan’ın Ekonomik
Performansı
Ülkeler
GSYĐH
Kişi Başımilyar ($) na Düşen
2004
Gelir bin
($) 2004
Ekonomik Ortalama
Büyüme
Yıllık TFE
Oranı
2003-2004
1990-2004
ABD
11.711.8
39.883
1.9
2.7
Japonya
4.622.8
36.182
0.8
0.3
Macaristan
100.7
9.962
3.1
6.8
Azerbaycan
8.5
4.153
5.5
6.7
Gürcistan
5.2
2.844
-1.0
5.7
Ermenistan
3.1
4.101
2.7
8.1
Böylece, aşağıda tablo 3’deki verilere baktığımız vakit, Azerbaycan, 2006 yılı “Đnsani Gelişim Raporu” verilerine göre 8.5 milyar dolar
GSYĐH hacmine, 4 bin 153 dolar kişi başına düşen
gelire, 1990-2004 yılları arasında ortalama 5.5
586
Tablo 4. Bölgesel Gelişme Trendi ve Azerbaycan (Yıllık
Ortalama GSYĐH Gelişim Seyri)
Bölge ve Ülkeler
- Yeni AB Üyesi Ülkeleri
- Baltik Ülkeleri (Estonya, Litvanya,
Letonya)
- Merkezi Avrupa (Çek Cumhuriyeti,
Macaristan, Polonya, Slovakya,
Slovenya)
- AB’ne Aday Ülkeler (Bulgaristan,
Hırvatistan, Romanya, Türkiye)
- Balkanlar (Arnavutluk, Bosna Hersek,
Makedonya, Sırbistan ve Karadağ)
- Bağımsız Devletler Topluluğu
(BDT)
- Rusya Federasyonu
- Beyaz Rusya, Moldova, Ukrayna
- Kafkaslar (Azerbaycan, Gürcistan,
Ermenistan)
- Orta Asya Ülkeleri (Kazakistan,
Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan,
Özbekistan)
2000-2005
GSYĐH
Endeksi
1996-1999
Yaşam
Ülkeler ve ĐGE ĐGE Değeri
Eğitim
Beklentisi
Sıralaması
2004
Endeksi
Endeksi
7. Japonya
0.949
0.95
0.94
gibi iyi bir ekonomik büyüme rakamına ve 20032004 dönemi için de % 6.7’lik tüketici fiyatları
endeks (TFE) değerine sahip bulunmaktadır. Bu
verilere göre Azerbaycan, yakın dönemde, Soyetler Birliği’nin dağılmasıyla bağımsızlığını elde
etmiş olan Güney Kafkasya ülkeleri arasında en
iyi ekonomik performansa sahip ülke konumundadır. Elbette, bu ekonomik performansta en temel
rolü petrol gelirleri oluşturmaktadır. Bununla
birlikte, Azerbaycan, 1991-1995 yılları arasındaki
bağımsızlık, Karabağ Savaşı ve siyasi istikrarsızlık döneminde büyük bir ekonomik düşüş,
enflasyon ve işsizlik sorunuyla karşılaşmıştır.
1991-1995
Tablo 2. Seçilmiş Bazı Ülkeler ve Azerbaycan’ın Đnsani
Gelişim Endeksi
-5
4
5
-10
4
7
0
4
4
-1
-1
4
-5
2
4
-11
2
8
-9
-12
-1
-1
7
7
-14
6
9
-9
2
7
Kaynak: Slay (2006: 2)
Kimilerine göre de bu dönemde, “sosyalist yapıdan liberal yapıya geçiş süreci” ekonomiyi % 60
oranında daraltmıştır (Aras, 2005: 35). Fakat, ilerleyen süreçte ülkede siyasi istikrarın sağlanması
ve petrol gelirlerinin de artmasıyla ekonomik büyüme rakamları yükselmiş ve 2006 itibariyle resmi verilere göre GSYĐH 12 milyar dolara yaklaşmıştır. Bu gelişme trendi yukarıda tablo 4’de de
görülmektedir. Tabloda, Azerbaycan’nın da içinde
bulunduğu Kafkas ülkeleri (Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan), 1991-1995 bağımsızlık ve yeniden yapılanma döneminde diğer bütün bölge ülkelerine göre ortalama %-14’le en kötü ekonomik
gelişme trendine sahipken, 1996-1999 yılları arasında % 6, 2000-2005 döneminde ise % 9’la diğer
bölge ve ülkelere göre oldukça yüksek bir ekonomik gelişme trendine ulaşmışlardır. Petrol gelirleri
nedeniyle Kafkas grubu ülkelerindeki GSYĐH artış
oranını, % 12’lik büyüme rakamıyla en çok Azerbaycan’ın yükselttiği de bilinmektedir.
Tablo 5’de ise, BDT ülkeleri bünyesinde toplam nüfusun %3’ünü oluşturan Azerbaycan’ın topluluk içindeki GSYĐH oranı %1.3, sanayi üretimi
%1.5, tarımsal üretimi % 1.9, perakende sektörü
%1.5 ve dış ticaret hacmi ise %1.7 olarak gösterilmiştir. Bu verilere göre ülke, topluluk bünyesinde
Rusya Federasyonu, Ukrayna, Kazakistan ve Belarus’tan sonra beşinci sırada bulunmaktadır. Öte
yandan, Azerbaycan Devlet Đstatistik Enstitüsü’nün 2005 yılı verilerine göre, ülkede GSYĐH’sının
sektörel dağılımı şöyledir: % 47.5 sanayi (tamamına yakını petrol sanayi), % 10.6 hizmet sektörü,
% 10 inşaat, % 9.2 tarım, % 8.1 iletişim ve ulaşım,
% 6.9 ticaret şeklindedir. Ayrıca belirtmek gerekirse, ülkedeki yabancı yatırımların % 77.7’si de
petrol sanayine yönelmiş durumdadır (Statistical
Yearbook of Azerbaijan, 2006). Sonuç olarak, son
yıllarda Azerbaycan’da, özellikle, kişi başına düşen gelir düzeyindeki artış, ülkenin insani gelişmişlik düzeyini önemli ölçüde etkilemiş bulunmaktadır. Bu da, elbette ülkenin sosyo-ekonomik
gelişimi bakımından büyük bir önem taşımaktadır.
Tablo 5. BDT Ülkeleri ve Azerbaycan’ın Temel Sosyo-Ekonomik Göstergeleri (2005)
Ülkeler
Azerbaycan
Ermenistan
Belarus
Gürcistan
Kazakistan
Kırgızistan
Moldova
Rusya
Tacikistan
Türkmenistan
Özbekistan
Ukrayna
Nüfus %
GSYĐH %
Sanayi üretimi
%
Tarımsal üretim
%
Perakende
sektörü %
Dış ticaret hacmi
%
3.0
1.1
3.5
1.6
5.5
1.8
1.4
51.2
2.5
2.4
9.3
16.7
1.3
0.5
3.0
0.6
5.7
0.2
0.3
77.4
0.2
1.0
1.4
8.4
1.5
0.2
4.6
0.2
6.1
0.2
0.3
71.7
0.2
1.4
1.6
12.0
1.9
1.1
5.7
1.2
5.8
1.5
0.9
53.6
0.9
4.3
4.9
18.2
1.5
0.6
3.5
0.7
3.2
0.4
0.5
74.7
0.2
2.5
1.5
10.7
1.7
0.5
6.4
0.7
8.9
0.3
0.7
66.6
0.4
….
….
13.8
Kaynak: Statistical Yearbook of Azerbaijan (2006: 14)
Fakat QTRM’nin 2005 yılında Azerbaycan
üzere gerçekleştirdiği ankete katılan ülke vatandaşlarının da ifade ettiği gibi (QTRM, 2005: 15),
Azerbaycan’da hala yoksulluk (%52), işsizlik
(%51), yolsuzluk ve rüşvet (28) ilk üç temel sosyo
- ekonomik sorun olarak varlığını ciddi biçimde
korumaktadır. Bu sorunlar, ülkede aşırı gelir dağılımı eşitsizliğini de beraberinde getirmektedir.
Halbuki, her ne kadar mevcut petrol rezevleri büyük çapta gelire çevrilmese de ülke bir petrol denizinin üzerinde yüzmekte ve ülkeye önemli oranda petrol geliri girmektedir. Buna rağmen, yoksulluk, işsizlik ve yolsuzluk ülkenin en temel üç
sosyo-ekonomik sorunu olmayı sürdürmektedir.
Aslında, Deniz Gökçe’nin de vurguladığı gibi
(Gökçe, 2006), bu açmazın ekonomi bilimindeki
teknik adı “Hollanda Sendromu” 1 olmaktadır.
1
Deniz Gökçe’ye göre, “Hollanda Sendromu”, kısaca, bazı
ülkelerin sırtını gaz ve petrol gibi doğal kaynaklara yaslayıp, tarım ve sanayi gibi diğer sektörleri ihmal etmesini ve
böylece işsizlik sorununu çözememesini, ülke kaynaklarının
verimsiz kullanılmasını, petrol ve gaz satışına bağlı olarak
ülkeye bol döviz girişi nedeniyle de ülke parasının aşırı değerlenip diğer üretici sektörlerin rekabet gücünü yok
etmesini ifade eder (Gökçe, 2006).
Bazı yazarların da üzerinde durduğu gibi Azerbaycan’da bu sendromu yaşamaya başlamış bulunmaktadır (Aras, 2005: 243-248). Çünkü, zengin
doğal kaynaklara ve petrol gelirlerine rağmen ülkede diğer sektörler yeteri kadar gelişemediği için
yoksulluk ve işsizlik sorunu çözülememektedir.
Tablo 6. Seçilmiş Bazı Ülkeler ve Azerbaycan’da Gelir
Eşitsizliği Oranları
Ülkeler ve GNI
Endeksi
En
En
En
Yoksul Yoksul Zengin
%10
Đkinci ikinci
%20
%20
En
Zengin
%10
Đsveç (25.0)
3.6
9.1
36.6
22.2
Fransa (32.7)
2.8
7.2
40.2
25.1
Kanada (33.1)
2.5
7.0
40.4
25.0
Azerbaycan (36.5)
3.1
7.4
44.5
29.5
Gürcistan (36.9)
2.3
6.4
43.6
27.9
Ermenistan (37.9)
2.6
6.7
45.1
29.7
587
Öte yandan, tablo 6’da ise, seçilmiş bazı ülkeler arasında Azerbaycan’da gelir dağılımı eşitsizliği oranları gösterilmektedir. Bu tabloya göre,
ülkede halkın en yoksul %10’u toplam gelirin
sadece % 3.1’ni kullanırken, ikinci en yoksul %
20’lik kesim ise, ülkedeki gelirlerin ancak % 7.4’ünü kullanmaktadır. Buna karşın, ülkede en zengin % 10’luk kesim gelirin % 29.5’ine sahipken,
zengin olan ikinci % 20’lik kesim toplam gelirin
% 44.5’ine sahip bulunmaktadır. Ancak, ülkedeki
gelir dağılımı eşitşizliğini yukardaki verilerin tam
olarak gösterdiğini söylemek mümkün değildir.
Çünkü, ülkede zengin ve yoksul kesimler arasındaki gelir dağılımı uçurumu çok daha derin hissedilmektedir. Bunun en temel göstergesi, ülkede
dikkate değer bir orta sınıfın olmayışıdır. 2 Kimi
yazarların da vurguladığı gibi (Süleymanlı, 2004:
51), sosyalist sistemden piyasa ekonomisine geçiş
süreci toplumun gelir dağılımı durumunu önemli
ölçüde bozmuştur.
Bu süreçte, eskiden toplumun orta kesimini
oluşturan yüksek eğitimli meslek sahiplerinin sosyal ve ekonomik konumlarını kaybetmesi, ülkede
orta tabakayı eritirken, üst ve alt gelir grupları arasındaki farklılaşmayı da derinleştirmiştir. Bu durum, toplumda “yabancılaşma” ve “eziklik psikolojisi”yle birlikte, sosyo-ekonomik eşitsizliğin derinleşmesini ve sosyo-ekonomik kutuplaşmayı da
beraberinde getirdiği için toplumsal bütünleşmeye
zarar vermektedir. Ayrıca, bu süreçte sosyal yapı ve
değerlerde de hızlı bir değişim yaşanmıştır. Nitekim, piyasa ekonomisi ve rekabet olgusu, toplumda
geleneksel dayanışma ve yardımlaşma duygularını
giderek azaltmış, bireyselleşme, yabancılaşma ve
kültürel değişim olgularını da gündeme gelmiştir
(Bağırzade, 2004: 23-26; Süleymanlı, 2004:51-52).
Kısaca, Sovyet döneminin sosyo-ekonomik
şartlarından kaynaklanan hayat tarzına karşı, yeni
ve oldukça farklı bir yaşam, insan ve toplum
anlayışıyla dünya görüşünü beraberinde getiren
piyasa sistemi, Azerbaycan’da toplumsal yapı,
kültür ve dünya görüşünü derinden etkilemiştir
(Süleymanlı, 2004:50). Bununla birlikte, günümüz
gerçeğinde Alvin Toffler’in de belirttiği gibi (Toffler, 1996: 123), modern toplumu ya da ulusu bütünleşmiş bir siyasal sistem (siyasal bütünleşme)
ve bütünleşmiş bir piyasa ekonomisi oluşturmak2
Dünya Bankası’nın değerlendirmelerine göre, 1996 yılında
ülkede yoksulluk oranı % 61 iken, 2004 yılında bu rakam %
42.5’e gerilemiştir. Ülke hükümetinin 2003-2005 yıllarını
kapsayan “Yoksulluğun Azaltılması ve Ekonomik Kalkınma
Proğramı” nın yerini yeni dönemde 2006-2015 yıllarını
kapsayan ve “Uzun Vadeli Sürekli Đnsani Gelişim Stratejisi”
olarak adlandırılan programın alması hedeflenmekte ve 2015
yılına kadar yoksulluk oranının % 20-25’lere kadar azaltılmasını amaçlamaktadır (Aras, 2005: 38-40).
588
tadır. Gelişmemiş bir ekonomi üzerinde ise bütünleşmiş bir siyasal sistem ve çağdaş anlamda bir
ulus oluşturulması mümkün gözükmemektedir.
Dolayısıyla, Azerbaycan’daki mevcut ekonomik yapının da bu perspektiften değerlendirilmesi
daha sağlıklı olacaktır. Bu açıdan bakıldığında,
“Azerbaycan ekonomisinin hala geçiş sürecinde
ve devlet kontrolünde olduğu” ve çalışan kesimin
% 32.2’nin hala devlet işçisi olduğu görülmektedir
(Azerbaijan Inwestment Guide, 2004: 11). Ayrıca,
ülkede piyasa sisteminin hukuki ve kültürel alt
yapısının da yetersiz olduğu, mülkiyet hakkı ve
güvenliği konusunda bile sıkıntılar yaşandığı
bilinmektedir. Yine, mevcut ekonomik yapıda rekabet eden aktörlerden ziyade tekelleşme olgusunun ağır basması nedeniyle de gerçekte liberal olmayan bir yapı karşımıza çıkmaktadır.
Oysa, Batı’nın gelişim çizgisi incelendiğinde
modernleşme, girişimcilik ve özgürlük arasında
kuvvetli bir bağ bulunduğu, bunun da liberal bir
yapıyı gerekli kıldığı ve bu yapıda da orta sınıfın,
refahın, toplumsal ve siyasal bütünleşmenin ve
nihayetinde de demokrasinin gelişip kökleşebildiği görülmektedir. Bu nedenle, Azerbaycan’da
piyasa sisteminin hukuki alt yapısının yeniden
düzenlenmesi ve güçlendirilmesi büyük bir önem
taşımaktadır. Sonuçta, pozitif ve negatif bütün
sosyo-ekonomik veriler, kıstaslar ya da değerlendirmeler ışığında bakıldığında ise, Azerbaycan,
orta düzey sosyo-ekonomik gelişim seviyesinde
bir ülke olarak karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla,
ülkede sosyo-ekonomik alt yapının orta düzey bir
görünüm sunduğu belirtilebilir.
KAYNAKLAR
−
ARAS, Osman N. (2005), Azerbaycan Ekonomisi ve
Yatırım Đmkanları, Azerbaycan Türk Sanayici ve
Đşadamları Beynelhalk Cemiyeti Yayınları, Bakü.
−
Azerbaijan in Human Development Report (2006),
“Human Development Đndicators Country Fact Sheets
(Azerbaijan)”, Human Development Report 2006,
http://hdr.undp.org/hdr2006/statistics/countries/country_
fact_sheets/cty_fs_AZE.html, 20.11.2006.
−
Azerbaijan Đnvestment Guide (2004), Gateway to
Azerbaycan, Editor: BORLAND, Lydia, USACC, 5.
Edition, Washington.
−
AZĐMOVA, Refige (2004), “Geçiş Sürecinde Azerbaycan’ın
Bazı Sosyolojik Sorunları”, Sosyoloji Konferansları
Dergisi, Đ.Ü. Đktisat Fakültesi Metedoloji ve Sosyoloji
Araştırmaları Merkezi Yayını, No: 4526, Đstanbul, s. 17-20.
−
BAĞIRZADE, Murad (2004), “Son Yıllarda Azerbaycan’da
Sosyal Bilimlerin Gelişim Safhaları, Sorunlar ve Öngörüler:
Azerbaycan Toplumuna Objektif Bir Bakış Denemesi”,
Sosyoloji Konferansları Dergisi, Đ.Ü. Đktisat Fakültesi
Metedoloji ve Sosyoloji Araştırmaları Merkezi Yayını, No:
4526, Đstanbul, s. 21-34.
−
DUVERGER, Maurice (1974), Siyasi Partiler, Çev.,
Ergun Özbudun, Bilgi Yayınevi, Ankara.
−
DUVERGER, Maurice (1977), Batı’nın Đki Yüzü, Çev.,
Cem Eroğlu, Fazıl Sağlam, Doğan Yayınevi, Ankara.
−
ESCUDERO, Stanley T. (2001), “Political Environment:
Risk Analysis”, Azerbaijan Đnvestment Guide 2001.
−
Freedom House (2005), Freedom in the World-Azerbaijan
(2005), Freedom House, http://www.freedomhouse.org
/template.cfm?page=22&year=2005&country=6689,
28.09.2006.
−
GÖKÇE, Deniz (2006), “Petrol ve Gaz Đşe Yarar Mı?”,
Akşam Gazetesi, 16.01.2006.
−
GÜNEŞ, Hakan (2004), “Azerbaycan’da Sosyo-Ekonomik Dönüşüm ve Siyasal Partiler”, Sözün, Sazın, Ateşin
Ülkesi Azerbaycan, Ed: ERSANLI, Büşra ve Hüsamettin
Mehmedov, Da Yayıncılık, Đstanbul.
589
EKONOMĐK ÖZGÜRLÜK ENDEKSLERĐ ÇERÇEVESĐNDE EKONOMĐK
ÖZGÜRLÜKLER VE REFAH: AZERBAYCAN ĐÇĐN ÖNERĐLER
Doç. Dr. Mustafa ACAR
Kırıkkale Üniversitesi
ĐĐBF Đktisat Bölümü
[email protected]
Doç. Dr. H. Bahadır AKIN
Selçuk Üniversitesi
Karaman ĐĐBF, Đşletme Bölümü
[email protected]
ÖZET
Ekonomik özgürlükler, bireylerin serbestçe iktisadi faaliyetlerde bulunma ve bu faaliyetler sonucunda elde ettikleri değerleri
dışarıdan herhangi bir zorlama olmaksızın serbestçe kullanabilmelerini ve sahiplenmelerini ifade etmektedir. Teşebbüs, mübadele,
sözleşme, mülkiyet, tercih ve uluslararası ticaret özgürlükleri ekonomik özgürlüklerin başlıcalarını oluşturmaktadır. Temel
ekonomik özgürlüklerin mevcut olduğu ekonomik sistemi “piyasa ekonomisi” olarak adlandırmak mümkündür. Yapılan çeşitli
çalışmalar ülkelerin ekonomik gelişmelerinin o ülkedeki iktisadi özgürlük düzeyi ile yakından ilişkili olduğunu göstermektedir.
Bu amaçla geliştirilen çeşitli endeksler ülkelerin ne kadar özgür ve demokratik bir yapı içinde bulunurlarsa iktisadi refah
göstergelerinin de o düzeyde müspet olduğunu teyit eder mahiyettedir. Bu çalışmada çeşitli ekonomik özgürlük endekslerinin
yapıları ve genel olarak ekonomik gelişme ile özgürlük ve refah arasındaki ilişkiye değinilmekte, bu ilişkiden Azerbaycan için ne
gibi dersler çıkarılabileceği tartışılmaktadır.
Anahtar kelimeler: Ekonomik Özgürlükler, Refah, EFW, IEF, Azerbaycan
ECONOMIC FREEDOMS AND WELFARE IN THE CONTEXT OF ECONOMIC FREEDOM INDICES:
SUGGESTIONS FOR AZERBAIJAN
ABSTRACT
Economic freedoms mean the right of individuals to engage in economic activities freely and be able to use or dispose of the
goods, services or property they acquire as a result of those activities. Among the major economic freedoms are freedom of
entrepreneurship, free exchange, contract, private property, freedom of choice and international trade. An economic system in
which individuals can enjoy these basic economic freedoms can be called “market economy.” Studies indicate that in general
there is a close link between economic developments in a given economy and the level of economic freedoms granted for the
citizens. This study talks about the structure of various economic freedom indices, the link between economic development,
freedom and welfare, and what lessons could be drawn from this experience for Azerbaijan.
Key words: Economic freedoms, welfare, EFW, IEF, Azerbaijan
1. GĐRĐŞ
“Özgürlük” John Locke’nin dediği gibi kişilerin istedikleri her şeyi yapabilmesi midir?
Yoksa Özgürlük, bir sonsuz deniz gibi, sınırsız
görüntüde ve ancak kişilerin kendi iradeleri ile
kontrol edebilecekleri bir şey midir? Aslında
Friedrich von Hayek’in dediği gibi, özgürlüğün
tanımı birçoktur; ama özgürlük bir tanedir. Bu
çalışmanın amacı en temel özgürlük olan ama
çoğu zaman farkında olmadan ihmal edilen ekonomik özgürlüklerin ülkelerin daha müreffeh
hale gelmesi için ne kadar önemli olduğunu istatistik verilerle ortaya koyan “Ekonomik Özgürlük Endeksleri”nin bulgularına dikkati çekmek,
bu çerçevede konunun önemini ortaya koymaktır.
Bu amaçla ekonomik özgürlüğün ne olduğu
ve nasıl ölçülebileceği konusu kısaca ele alınacak ve konuyla ilgili geliştirilen iki önemli endeks hakkında bilgi verilecektir. Daha sonra bu
endekslerdeki genel bilgiler ile Azerbaycan ile
590
ilgili detaylı endeks bilgileri bütünleştirilecek,
Azerbaycan’ın ekonomik özgürlükler açısından
bulunduğu konum üzerine bazı düşüncelerle sonuca gidilecektir.
2. EKONOMĐK ÖZGÜRLÜK NEDĐR,
NASIL ÖLÇÜLÜR?
Ekonomik özgürlükler, bireylerin serbestçe
iktisadi faaliyetlerde bulunma ve bu faaliyetler
sonucunda elde ettikleri değerleri dışarıdan herhangi bir zorlama olmaksızın serbestçe kullanabilmelerini ve sahiplenmelerini ifade etmektedir
(Aktan, 1998). Teşebbüs, mübadele, sözleşme,
mülkiyet, tercih ve uluslararası ticaret özgürlükleri ekonomik özgürlüklerin başlıcalarını oluşturmaktadır. Ekonomik özgürlüklerin mevcut olduğu ekonomik sistemi “piyasa ekonomisi” olarak
adlandırmak mümkündür. 1 Buna karşılık teşeb1
Piyasa ekonomisinin—kişisel çıkar, tercih ve girişim özgürlüğü, özel mülkiyet, rekabet, sınırlı devlet ve serbest
büs, mülkiyet, rekabet ve diğer temel ekonomik
özgürlüklerin bulunmadığı ekonomik sistemlere
ise, “kumanda ekonomisi” veya “güdümlü ekonomi” denebilir. Sosyalizm, aşırı devlet müdahalesi, korporatizm, dışa kapalılık gibi uygulamalar kumanda ekonomisinin değişik versiyonlarını oluşturmaktadır. Diğer bir ifade ile,
ekonomik özgürlüklerin varlığı veya yokluğu bir
iktisadi sistemin temel karakteri ve ekonominin
yapısı hakkında önemli bilgiler vermektedir.
Yukarıdaki genel tanımdan hareketle, ekonomik özgürlüğün özünü; (i) kişisel tercih, (ii)özel
mülkiyet ve (iii) mübadele serbestisi üçlüsü oluşturur (Gwartney ve Lawson, 2006).
Đnsanların ekonomik özgürlüklere sahip olabilmesi için, (a) bireylerin mülkiyet edinmeleri
güç kullanarak, zorla, dolandırıcılıkla ve hırsızlıkla olmamalı veya bireylerin mülkü başkalarının fiilen işgalinden korunmalı, (b) bireyler mülkiyetlerine konu olan nesneleri, istedikleri gibi
kullanmakta, başkaları ile mübadele etmekte veya bağışlamakta, bu hakları diğerlerinin aynı tür
haklarını ihlal etmedikçe, serbest bulunmalıdırlar
(Akalın, 2002).
2.1. Ekonomik Özgürlüğü Ölçme
Yöntemi: EFW ve IEF Endeksleri
Ekonomik özgürlükler üzerine yorum yapabilmek, hele çeşitli ülkeleri ekonomik özgürlük
seviyesi bakımından karşılaştırabilmek için elimizde bir ölçünün olması gerektiği açıktır. Son
yıllarda bu amaçla geliştirilmiş, giderek yaygın
biçimde kullanılmaya başlanan ve Ekonomik
Özgürlükler Endeksi adıyla anılan bir ölçü bulunmaktadır. Söz konusu endeks esas itibariyle
“ekonomik özgürlükler” kavramından yola çıkarak, belirli kriterler ışığında ülkeleri veya ülke
gruplarını karşılaştıran bir empirik çalışmadır.
Dünyada iki sivil toplum kuruluşu birbirlerinden
kısmen farklı kriterler ışığında, ama ilginç bir şekilde hemen hemen aynı sonuçlara ulaşan, ekonomik özgürlükler endeksi hesaplamaktadırlar.
Bunlardan birincisi Kanada’da faaliyet gösteren Fraser Institute adlı uluslararası sivil toplum kuruluşudur. Bu kuruluşun geliştirdiği endeks Dünya Ekonomik Özgürlüğü (Economic
Freedom of the World, EFW) adıyla anılmaktadır. Bir diğeri ise, Merkezi Washington'da bulunan araştırma şirketi Heritage Foundation’ın,
her yıl Wall Street Journal ile birlikte yayınladığı
Ekonomik Özgürlük Endeksi’dir (Index of
Economic Freedom, IEF).
Fraser Institute’ün yaptığı çalışma 20 farklı
kriter ile daha geniş bir ekonomik özgürlük persticaret gibi - temel kurumları hakkında daha geniş bilgi
için, örneğin, bkz. Acar (2005a).
pektifi sunmaktadır. Araştırma kapsamına alınan
ülkelerin toplam nüfusu dünya nüfusunun yaklaşık %91’ine karşılık gelmektedir. 1970 yılından bu yana yayımlanan EFW endeksi veri sağlama ve veri derleme konularında dünya çapında
75 kadar think-tank kuruluşunun işbirliği ile
hazırlanmaktadır (Gwartney ve Lawson, 2006).
Genel amaç, belirlenen kriterler ışığında “özgür
ekonomi” ve “özgür toplum” kavramlarını mümkün olduğunca somutlaştırmak ve ülkelerin karar
alma mekanizmalarına yol göstericilik yapmaktır. 1990’lı yılların başından itibaren ün kazanan
ve sesini dünya çapında duyuran çalışmanın yürütücüleri tarafından son yedi yılda (2000-2006)
yayımladıkları raporlar bazı ülkelerde hükümetlerce dikkate alınıp yararlanılmıştır. Öte yandan
Heritage Foundation ve The Wall Street Journal’ın işbirliği ile hazırlanan IEF de 13. yılını doldurmuştur (Kane vd., 2007).
2.2. Ekonomik Özgürlükler
Endekslerinin Unsurları
EFW endeksinin temel aldığı ve alt başlıklar
halinde genişlettiği unsurlar “devletin büyüklüğü,” “hukuksal yapı ve mülkiyet hakları,” “sağlam para,” “ticaret serbestliği,” ve “iş dünyası,
işgücü ve finans piyasalarına yönelik düzenlemeler” gibi kriterlerdir. IEF endeksinin kriterleri
ise, iş özgürlüğü, ticaret özgürlüğü, mali özgürlük, hükümet müdahalesinin azlığı, parasal özgürlük, yatırım özgürlüğü, finansal özgürlük,
mülkiyet hakları, yolsuzluktan uzak olma ve
emek özgürlüğü şeklinde sıralanmaktadır (Kane
vd, 2007). EFW endeksini oluşturan ve daha genel olan, IEF endeksindeki daha özel maddeleri
de içeren unsurları kısaca açıklamak faydalı
olacaktır. IEF endeksi unsurları Azerbaycan ile
ilgili bölümde yeniden ele alınacaktır.
2.2.1 Devletin Büyüklüğü:
Lord Acton devletin gücünü sınırlandırmanın gereğini vurgulamak üzere “Devlet etkin bir
biçimde sınırlandırıldığı ölçüde meşrudur”
demektedir. Bu ilkeden hareketle denebilir ki, bir
ekonomide devletin büyüklüğü ne kadar fazla
ise, o ekonomide piyasanın işleyişi o kadar aksaktır. Bunun anlamı, ekonomik faaliyette bulunan devlet yüzünden o ekonomide faal olan bireylerin çeşitli sorunlarla karşı karşıya kalmasıdır. Ayrıca devletin ekonomide bir üretici ve dağıtıcı olarak varolması demek, piyasanın işleyişine yönelik çeşitli müdahaleler ve kısıtlamaların
da varolması demektir. Bu noktada ekonomik
özgürlüklere ilk darbe devletin büyüklüğünden
gelmektedir. Kamu harcamalarının fazlalığı,
vergilerin oranlarının yüksekliği ve kamu yatırımlarının fazlalığı gibi unsurlar devletin ekono591
mideki yerini göstermektedir. Bir ekonomide
devlet büyüdükçe piyasa ekonomisinin işleyişi
yara almakta, ekonomik özgürlüğün alanı daralmaktadır. Fraser Instutite’ün yaptığı çalışmaya
göre ekonomik özgürlük arttıkça devletin büyüklüğü azalmaktadır. Bu nedenle devletin görev ve
fonksiyonları yeniden belirlenip etkin bir biçimde iş yapacak şekle getirilerek meşruluğu sağlanabilir. Keza piyasa ekonomisinin işleyişi ve
ekonomideki bireylerin özgürlüğü bu sürecin
gerçekleşmesi ile mümkün olmaktadır.
Yukarıdaki açıklamalardan hareketle ekonomik özgürlük endeksi oluşturulurken “Devletin
büyüklüğü” başlığı altında bazı kriterler belirlenmiştir. EFW endeksine göre devletin büyüklüğü,
şu dört alt kritere bağlanmıştır (Gwartney ve
Lawson, 2006: 8)
• Toplam tüketim içinde kamu tüketimi,
• GSYH’nın %’si olarak transferler ve sübvansiyonlar,
• Toplam yatırım harcamaları içinde kamu
yatırım harcamalarının payı,
• Gelir vergisi ve ücretlerden alınan vergi oranı
ve bu oranların uygulandığı gelir/ücret eşiği.
2.2.2 Hukuksal Yapı ve Mülkiyet Hakları:
Hukuk, adaletsizliğe karşı engel oluşturmak
amacıyla organize edilen bir kollektif güçtür.
Kısacası hukuk, adalet demektir (Bastiat, 2005:
57). Sağlam bir ekonomik yapı ve kusursuz bir
serbest piyasa ekonomisinin işleyişi için birincil
ve en önemli şart, hukuk devletinin oluşturulmasıdır. Adaletsizliğe karşı bir hukuk mekanizmasının geliştirilmesi, mülkiyet haklarının da korunması anlamına gelmektedir. Kusursuz bir
piyasa işletiminin temelini de sağlam mülkiyet
hakları sağlamaktadır. Buradan da anlaşılabileceği gibi özel mülkiyetin, sağlam bir hukuk
sistemi ile korunması sonucunda serbest piyasa
ekonomisi daha işler ve daha aktif bir hale
gelebilecektir. Serbest piyasa ile ekonomik özgürlükler arasındaki korelasyon göz önüne alındığında, piyasa sisteminin gelişimi ile ekonomik
özgürlükler arasındaki sıkı bağ görünür hale
gelmektedir. Buradaki sıkı bağdan kastedilen,
ekonomik özgürlükler endeksi verilerinin piyasaözgürlük ilişkisinin doğru orantılı olduğuna işaret ettiğidir. Buna göre özgürlüklerin arttığı bir
durumda piyasa ekonomisinin varlığı daha hissedilir bir hal alırken, tersi durumda da piyasa ekonomisinin yokluğundan bahsetmek mümkündür.
Mülkiyet haklarının ve özel mülkiyetin olmaması durumunda serbest piyasanın işlemesi
mümkün olmamaktadır. Piyasa sistemi ile ekonomik özgürlükler arasındaki korelasyon göz
592
önüne alındığında, mülkiyet sisteminin geliştirilmesinin kaçınılmaz olduğu görülecektir. Ekonomik faaliyetlerin işlemcisi mülkiyet haklarıdır.
Bu nedenle mülkiyet haklarının varsayımsal olarak bile olmadığı bir sistemde ekonomik faaliyetleri anlamlandırmak mümkün olmayacaktır
(Oğuz, 2003:87) Fraser Institute’ün çalışmasında
(2006:8) 5 ana unsurun ikinci başlığı olan “hukuksal yapı ve mülkiyet hakları”nın şu 5 alt
kalemi bulunmaktadır:
• Yargı bağımsızlığı,
• Tarafsız mahkemeler,
• Fikri mülkiyet haklarının korunması,
• Hukuk devleti ve siyasi sürece askeri müdahale,
• Hukuksal sistemin güvenilirliği/bütünlüğü.
2.2.3. Sağlam Para
Enstitünün yaptığı çalışmada “sağlam paraya
erişim” (access to sound money) diye nitelendirdiği kavram, ülkedeki para istikrarının sürekliliğini ifade etmektedir. Bir ülkede para istikrarı
var ise, o ülkedeki makro ekonomik değişkenler
istikrarlıdır. Ayrıca paranın değişim sürecinde
merkezi bir rol oynaması nedeniyle parasal kurumların, mübadele özgürlüğü ve mülkiyet haklarının korunması üzerinde önemli bir etkisi vardır. Güçlü paraya erişim fonksiyonu bütün insanların güçlü (istikrarlı) paraya ulaşmasını ifade
etmektedir (Beşkaya ve Koç, 2006: 52). EFW’de
sağlam paraya ulaşmak için belirlenen kriterler
şunlardır:
• Para arzının son beş yıllık dönemdeki yıllık
ortalama artış oranı (eksi) son on yıllık dönemdeki yıllık ortalama reel GSYH büyüme oranı
(para arzında aşırı büyüme),
• Son beş yılda standart enflasyon değişkenliği
(fiyatlardaki dalgalanma),
• Bir önceki yılın enflasyon oranı,
• Yurtiçi ve yurtdışında döviz cinsinden banka
hesabına sahip olma özgürlüğü. (Gwartney ve
Lawson, 2006: 8)
Endeks oluşturulurken 5 ana başlığın alt başlıklarını oluşturan yukarıdaki kıstaslar, ekonomik
özgürlük ve sağlam paraya erişim konusundaki
bağlantıyı açıklamaktadır. Paranın istikrarı aynı
zamanda da ekonomik faaliyetlerin istikrarını da
sağlamaktadır. Buna göre yüksek enflasyon
durumunda satın alma gücü düşecektir, tersi durumda da yükselecektir. Bunun anlamı, makro
ekonomik dengelerin en belirleyici unsurlarından
biri olan fiyat istikrarının sağlanmasının ekonomik faaliyetlerin de aksamamasına neden olacağıdır.
Milton Friedman’ın belirttiği gibi, bir ekonomide para arzının artırılması ekonomideki reel
büyüklükler oranınca olmalıdır. Eğer aksi bir
durum söz konusu olursa enflasyon kaçınılmaz
olacaktır. Bu nedenle endekste sağlam paraya
erişimin alt kalemlerinden biri olarak belirlenen
para arzı ve büyüme alt başlığı bu konunun ölçümü için önemli bir noktadır. Büyüme ve para
arzı arasındaki ilişki iyi analiz edilmeli ve para
arzı, reel büyüme oranından daha yüksek bir
oranda artırılmamalıdır.
Endekste yer alan “beş yıllık enflasyon değişkenliği” kıstası ise, ekonomideki para istikrarının sürekliliği konusunda bilgiler vermektedir.
Bir ülkede parasal istikrarın var olması enflasyonist etkilerin minimum düzeyde olması ve güven
ortamının var olması demektir. Enflasyonist etkilerin azlığı nedeniyle kişilerin tasarruf eğilimleri
artabilecektir. Yüksek enflasyonlu ülkelerde tasarrufların az olmasının sebebi, -kendi ülke paraları ile yatırım yapan yatırımcıların- paranın değerinin düşük olmasından dolayı birikimlerinin
aşınmaya uğramasıdır. Aynı şekilde yurt içi ve
yurt dışında döviz cinsinden paraya sahip olmak,
yabancı paranın düşük riski beraberinde getirmesinden dolayı enflasyonu düşürmektedir. (Beşkaya ve Koç, 2006: 54)
Kısacası ekonomik özgürlük ile sağlam para
arasında pozitif yönlü bir ilişkiden söz etmek
mümkündür. Bireylerin “sağlam para”ya erişimi,
ekonomik özgürlüğün ayrılmaz bir parçası olmaktadır.
2.2.4. Ticaret Serbestliği
Ekonomik özgürlükler endeksinin 4’üncü
ana kalemi olan ticaret serbestliği, genel olarak
ülkelerdeki ticaret yapısının ne kadar serbest olduğunu ve uluslararası sermaye hareketlerinin ne
kadar serbest olduğunu ölçmektedir. Bu ana kalemin alt unsurları ise şunlardır:
• Dış ticaret üzerindeki vergiler,
• Düzenleyici ticaret engelleri (kotalar, vb.),
• Ticaret sektörünün beklenen hacmine göre fiili
hacmi,
• Resmi kur ile karaborsa döviz kuru arasındaki
fark,
• Uluslararası sermaye hareketleri üzerindeki
kontroller.
Đktisadın ezeli sorunlarından biri olan serbest
ticaret ve korumacılık tartışması yüzyıllardır
insanoğlunun zihnini meşgul etmektedir. Serbest
ticaretin dünyayı daha zenginleştireceğini 18.
yüzyılda Adam Smith dile getirmiş fakat o dönemlerde merkantilist zihniyetin hegemonyasından dolayı bu fikir yeterince uygulama alanı bu-
lamamıştır. Zamanla bu fikir daha fazla taraftar
bulmuştur. Ancak teorik olarak kusursuzluğuna
ya da üstünlüğüne inanılan serbest ticaret fikrinin işleyişine bazı argümanlar ışığında karşı
çıkılmaktadır.2
3. EKONOMĐK ÖZGÜRLÜK VE
REFAH ĐLĐŞKĐSĐ
3.1. Ekonomik Refah ve Belirleyicileri
Ekonomik refah genelde bir ülkedeki kişi
başına gelir ile ifade edilen bir kavramdır. Biraz
daha açıldığında ekonomik refahın unsurları olarak kişi başına gelir yanında ekonomik büyüme,
işsizlik, yaşam ümidi, bebek ölüm oranı, çocuk
işçi oranı, temiz suya erişim, gelir dağılımı,
siyasi haklar ve sivil özgürlükler, yolsuzluk,
küreselleşme düzeyi ve çevre performansı gibi
faktörler de akla gelmektedir.
Milli gelir bir ülkenin ekonomik gücünü, bir
ekonomideki toplam faaliyet hacmini gösterir.
Kişi başına düşen milli gelir, bir ülkenin yurttaşlarının ortalama gelir düzeyi hakkında fikir
verici bir göstergedir. Büyüme ise, iktisadi faaliyet hacmindeki gelişmenin göstergesi olarak
ekonominin üretim kapasitesindeki artışı belirlemekte kullanılan bir kavramdır; kısaca “pastanın büyümesi” olarak da anılabilir. Bu noktada
önemli olan büyümenin nominal değil reel büyüme olduğunu akılda tutmak gerekir. Zenginleşmek için büyümek şarttır. Herkesi eşit oranda
etkilemese dahi, büyüme bütün toplum kesimlerinin yararınadır. Aksini iddia eden görüşler olsa
da, aslında ekonomik büyüme insanlar arasındaki eşitsizliği arttırmayacak, uzun vadede hayat
standartlarını geliştirip yaygınlaştıracaktır (Akın,
2005:125). Çalışabilecek durumda olup da işi
olmayan, iş arayan, bulsa çalışmaya hazır kişileri
ifade eden işsizlik düzeyi de bir ülkenin refahı
açısından önemli bir konudur. Ekonomik özgürlüklerin getireceği büyüme dışında bu sorunun
bir çözümü bulunmamaktadır.
Đnsanların daha uzun süre hayatta kalma
beklentisi, bebek ölüm oranları, çocuk işçi sayısı,
çevre ile ilgili problemler, yolsuzluk ve çeşitli
politik konularda ekonomik açıdan ileri ülkelerin
daha iyi durumda olduğu görülmektedir. Bir sonraki bölümde kısaca bu farklılıklara da değinilecektir.
3.2. Ekonomik Özgürlük ve Refah Düzeyi
Bakımından Ülke Grupları
Bu bölümde her iki ekonomik özgürlük endeksinden derlenen bazı güncel verilerle ekonomik özgürlüğün ülkeler açısından önemi vurgu2
Serbest ticaretin lehindeki ve aleyhindeki argümanlarla
ilgili ayrıntılı bir tartışma için bkz. Acar (2005).
593
lanacaktır. Aşağıda seçilmiş şekillerden açıkça
görüleceği üzere, çok temel göstergeler açısından ekonomik özgürlükle refah arasında olumlu
bir ilişki bulunmaktadır. Ülkeleri 5 grupta ele
alan şekiller 2007 Index of Economic Freedom
(IEF), 3 4 grupta inceleyenler ise Economic
Freedom of the World (EFW) 2006 verileridir.
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
30000
0
25000
Seri 1
1
2
3
4
5
6,6
10,9
16,4
16,5
18
20000
Şekil 3. Yüzde 20’lik Gruplara Göre Ülkelerde Ekonomik
Özgürlük ve Đşsizlik Đlişkisi, 2007
15000
10000
5000
0
Seri 1
1
2
3
4
5
27726
12395
6937
3721
4794
Şekil 1. Yüzde 20’lik Gruplara Göre Ülkelerin Ekonomik
Özgürlük ve Kişi Başına Gelir Đlişkisi, 2007
Şekil 1’e göre, ülkeler yüzde 20’lik beş
gruba ayrıldığında, ekonomik özgürlük endeksinin üst sıralarında yer alan ülkelerin, özgürlüğü
kısıtlayan ülkelere göre daha fazla kişi başına
gelir üretebildikleri anlaşılmaktadır. Aynı durum
şekil 2’de görülen büyüme için de söylenebilir.
Şekil 4. Ülke Gruplarına Göre Özgürlük ve Yolsuzluk
Đlişkisi, 2003
Bakılabilecek bir başka gösterge, çocuk işçi
çalıştırma olgusudur. Bu açıdan bakıldığında
çocuk işgücü çalıştırma oranlarının da ekonomik
özgürlüğün kısıtlı olduğu ülkelerde daha yüksek
olduğu, Şekil 5’ten izlenebilmektedir
Şekil 2. Ülke Gruplarına Göre Özgürlük ve Büyüme
Đlişkisi, 1990-2003.
Her iki endeksin (EFW 2006, IEF 2007)
bulguları da işsizlik ve ekonomik özgürlük arasında ters bir ilişki olduğuna işaret etmektedir.
Şekil 3 ekonomik özgürlüğü yüksek ülkelerde
işsizlik oranlarının genelde daha düşük olduğu
yönünde ipuçları vermektedir.
Yolsuzluk açısından bakıldığında da, Şekil
4’ten izlenebileceği üzere, bireylerin ekonomik
özgürlüklerinin kısıtlandığı ülkelerde kamu kesiminde yolsuzluğun da görece daha yüksek
olduğu görülmektedir.4
3
4
1 en özgür, 5 en az özgür ülkeler grubunu temsil etmektedir.
10 en temiz (yolsuzluk yok), 0 en yolsuz anlamına gelmektedir.
594
Şekil 5. Ülke Gruplarına Göre Özgürlük ve Çocuk Đşçi
Çalıştırma Đlişkisi, 2003.
Anlaşıldığı üzere, genel anlamda ekonomik
özgürlükler ile ülkenin refahı ve vatandaşların
mutluluğu arasında bir ilişki olduğunu bu veriler
ortaya koymaktadır. Elbette ekonomik özgürlük
endeksleri hatadan bağımsız, eleştirilemez çalışmalar değildir. Nitekim hem sağ hem de sol kesimden ekonomik özgürlük endekslerine yöneltilen eleştiriler bulunmaktadır. Mesela Miller
(2005), ekonomik özgürlük endeksinin siyasi özgürlüklere neredeyse hiç ilgi göstermediğini, seçim yapılmayan Hong Kong ve basın özgürlüğü
kısıtlı Singapur gibi siyasi açıdan “kısmen özgür”
şehir devletçiklerinin, Bahreyn gibi krallıkların
Norveç’e göre daha üst sırada yer almasını eleştirmektedir. Yine sol kanattan Henwood (2005)
bu tür endekslerin dönemsel iyileşmelere karşı
hassas olmadığını, uzun vade için bir şey ifade
etmeyeceklerini istatistik örneklerle göstermeye
çalışmıştır. Ona göre bu endekslerin iyi faktörlerle de kötü faktörlerle de pek bir alakası bulunmamaktadır. Yine de, sol görüşün ekonomik özgürlük, özellikle özel mülkiyet ve devlet müdahalesinin azaltılması gibi temel liberal değerlere
bakışı dikkate alındığında, bu tür eleştirilerin ihtiyatla karşılanması gerektiği düşünülebilir.
Ekonomik özgürlüklerle ilgili hazırlanan
endeksler üzerinde uğraşan ekipler gerek kriterler gerekse yöntem üzerinde sürekli çalışmakta,
daha güvenilir ve geçerli bir ölçüm elde etmeye
gayret göstermektedirler. Sonuçta bu tür ölçüm
araçları, birçok başka endeks gibi ülkelerin izleyecekleri politikalara da rehberlik yapmaktadır.
4. EKONOMĐK ÖZGÜRLÜKLER VE
AZERBAYCAN
Azerbaycan’la ilgili ekonomik özgürlük
verilerini uzun zamandır izleyen endeks, Heritage
Foundation ve The Wall Street Journal tarafından hazırlanan Index of Economic Freedom
endeksidir. Çalışmanın bu bölümünde siyasi bağımsızlığına kavuştuğu 1991 sonrası dönemde
Azerbaycan’ın ekonomik özgürlükler açısından
aldığı yola son veriler ışığında bakılmaktadır.
Şekil 6 1996-2007 döneminde Azerbaycan için
ekonomik özgürlük endeksinin seyrini göstermektedir.
Ekonomik Özgürlük Đndeksi, Azerbaycan
(1996-2007)
60,00
50,00
40,00
30,00
20,00
10,00
0,00
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Seri 1 27,20
31,70
40,70
44,90
47,10
47,50
51,00
51,30
49,90
52,50
54,00
55,40
Yıllar
Şekil 6. Azerbaycan için Ekonomik Özgürlük Endeksi, IEF, 2007, s.91 vd.
Buna göre Azerbaycan ekonomik özgürlük
bakımından endekse dahil 157 ülke arasında 107.
sırada bulunmaktadır. Asya-Pasifik blokunda yer
alan 30 ülke arasında da Azerbaycan 20. özgür
ekonomi olup, ülke değeri bölge ortalamasının çok
az üzerindedir. Genel olarak Azerbaycan’da özelleştirmenin hızla tamamlanması hükümet harcamalarını azaltmış ve bu kritere göre ülkeye göreceli bir özgürlük puanı vermiştir. Öte yandan
Azerbaycan dönüşen bir ekonomi olarak hala ciddi problemlerle yüzyüze görünmektedir. Özellikle
yatırım özgürlüğü, finansal özgürlük, mülkiyet
hakları ve yolsuzluk gibi konularda ülkenin ortalamaları çok düşüktür. Buna karşılık ticaret serbestisi, mali özgürlük, hükümet müdahalesinin olmaması, ve işgücü özgürlüğü gibi konularda Azer-
baycan’ın puanları dünya ortalamasının üzerindedir.
Bu rakamlara bakıldığında, olabilecek en iyi
rakam 100 olmak şartıyla, Azerbaycan’ın ilgili
kriterler bağlamında aldığı puanların şu şekilde
ortaya çıktığı izlenmektedir:
Tablo 1. Azerbaycan’ın IEF Endeksinde Gösterdiği
Performans
Đş özgürlüğü
Ticaret özgürlüğü
Mali özgürlük
Hükümet müdahalesinin yokluğu
Parasal özgürlük
58
67.6
87.2
Yatırım özgürlüğü
Finansal özgürlük
Mülkiyet hakları
30
30
30
86.6
Yolsuzluk
22
76.8
Emek özgürlüğü
65.4
Kaynak: Kane vd. (2007: 92)
595
Bu kriterler ilgili rapor verilerine göre özetle
incelenecek olursa, şunları söylemek mümkündür.
4. 1. Đş Yapma Özgürlüğü
Azerbaycan’da iş kurma ortalama 53 gün sürmektedir ve bu rakam 48 gün olan dünya ortalamasına yakındır. Đşyerini kapatmak izafi olarak
daha kolay iken lisans ve izinlerin alınması ciddi
bir handikap olarak görünmektedir. Yasal düzenlemelerin şeffaf olmaması, kuralların belirsizliği
de iş yapma açısından bir problem olarak görülmektedir. Nitekim “Doing Business 2007” endeksi
de1 Azerbaycan’ın 175 ülke arasında iş yapmanın
en zor olduğu 99. ülke olduğunu göstermektedir.
4.2. Ticaret Serbestisi
Genelde ülkenin gümrük tarifeleri (dış rekabete karşı koruma oranları) ortalama düzeyde görünmekle birlikte, zayıf yasal düzenlemeler, keyfi
gümrük uygulamaları, devlet içindeki çıkara dayalı düzenleme girişimleri, bazı teşvik ve engeller,
yolsuzluk problemleri göze çarpmaktadır. Ülkenin
ticaret serbestisi açısından puanı 67.6’dır. Bu noktada ihracat yapma ile ilgili zorlukların dikkat çekici olduğu hatırlatılmalıdır. Mesela ihracat süresi
OECD ülkelerinde ortalama 10.5 gün iken, Azerbaycan’da 69 gün, bir konteynır malın ihracat maliyeti OECD ülkelerinde 811 dolar iken, Azerbaycan’da 2275 dolardır. Aynı rakamlar ithalat için
daha yüksek düzeylerdedir (Doing Business, 2006).
4.3. Mali Özgürlükler
Azerbaycan’da çok yüksek olmayan bir gelir,
düşük sayılabilecek kurumlar vergisi düzeni olması mali açıdan ülkeyi cazip kılmaktadır. Ocak
2006 itibariyle gelir vergisi oranı maksimum %35,
kurumlar vergisi %22 düzeyindedir. Nitekim bu
açıdan ülke puanı (87.2) oldukça iyi sayılabilecek
bir seviyededir.
4.4. Hükümet Müdahalesi
Tüketim ve transfer harcamaları dahil toplam
hükümet harcamaları düşük düzeydedir. Son yıllardaki verilere göre kamu harcamalarının GSMH’ya oranı yüzde 17.9 kadardır. Küçük ölçekli işletmelerin özelleştirilmesi bitmiştir; ancak büyük işletmelerde bazı problemler yaşanmaktadır. Birçok
sektörde yapısal reformlar gecikmektedir. Devletin payının düşüklüğüne bağlı olarak ülke puanı
(86.6) yüksektir.
4.5. Parasal Özgürlük
2003-2005 yılları arasında enflasyon oranı
yüzde 8.3 olmuştur. Hükümet birçok enerji gir1
“Doing Business 2007, How to Reform”
http://www.doingbusiness.org/ExploreEconomies/Default.
aspx?economyid=14
596
disinde yapay düşük fiyat politikası izlemektedir.
Fiyatların genelde istikrarsızlığı ve fiyat kontrolleri puanının bir parça düşmesine sebep olmuştur.
4.6. Yatırım Özgürlüğü
Azerbaycan’ın ekonomik açıdan en sıkıntılı
olduğu noktalardan biri yatırımlar açısından katı
kontrolün bulunmasıdır. Yargı sisteminin şeffaf
olmaması ve zaman zaman görülen keyfilik, hükümetin kontrolündeki enerji, savunma, telekom vs.
alanlarında yabancı yatırıma izin verilmemesi,
Azerbaycan Merkez Bankasının döviz işlemlerine
müdahale etmesi ve yabancı yatırımcılar için Merkez Bankası onayının alınması gibi konular yatırımcılar açısından işleri güçleştirmektedir. Nitekim, Küresel Rekabet Gücü Endeksi (The Global
Competitiveness Index) 2006 verilerine göre
Azerbaycan genel sıralamada 120 ülke arasında
64. sırada yer almaktadır. Aynı rapordaki Đş Dünyası Rekabet Gücü Endeksi (Businmess Competitiveness Index) bölümünde Azerbaycan 120 ülke
arasında 77., Ulusal Đş Çevresinin Kalitesi alanında ise 78. sırada yer almaktadır (The Global
Competitiveness Report, 2006: 61).
4.7. Finansal Özgürlük
Azebaycan’ın finansal yapısı azgelişmiş düzeydedir ve genelde nakit ödeme temellidir.
Bankacılık sistemi zayıftır, sektörün varlıklarının
yüzde 60’ı iki devlet bankasına aittir. Yabancı
bankalar yok denecek kadar azdır, sigortacılık
sektöründe de yoğun devlet kontrolü mevcuttur.
Menkul kıymet borsası çok küçüktür.
4.8. Mülkiyet Hakları
Yargı sistemi hükümetin en gelişmemiş bölümü olarak yolsuzluktan etkilenmektedir. Yönetişim sürecinin kalitesi, güvenilirliği, şeffaflığı
düşüktür. Sözleşme yükümlülüklerinin yerine getirilmesindeki endişeler şirketlerin iş yapma yeteneğini azaltmaktadır. Đşletmelerin politik bağlantılarla rant arayışları haksız kazançlara yol açabilmektedir.
4.9. Yolsuzluk
Azerbaycan dünyanın 163 ülkesi içinde 130.
sırayla yolsuzluğun en yaygın olduğu ülkeler arasında görülmektedir. Tablo 2’de görüldüğü üzere,
2005 yılına kıyasla 2006 yılında bu alanda kısmi
bir iyileşme göze çarpmakla birlikte (Transparency
International, 2006) hâlâ alınması gereken çok
mesafe bulunmaktadır. Freedom House verilerine
göre de Azerbaycan Siyasi Haklar ve Sivil Özgürlükler açısından özgür olmayan ülkeler arasında
gösterilmektedir (Freedom in the World, 2006).
Tablo 2. Uluslararası Yolsuzluk Algılama Endeksinde Azerbaycan, 2006
Azerbaycan
2001
endeks
Sıra
2.0
84/91
2002
endeks
Sıra
2.0
95/102
2003
endeks
sıra
1.8
124/133
2005
endeks
sıra
2.2 137/159
2006
endeks
sıra
2.4
130/163
Kaynak: Transparency International Corruption Perceptions Index, 2006
4.10. Emek Özgürlüğü
Azerbaycan’da işgücü piyasası kısıtlayıcı
istihdam politikalarına maruzdur. Ücret dışı
istihdam maliyetleri yüksektir ve işsizlik sigortası
insanları iş yapmaktan alıkoyacak veya iş
aramaktan cay-dıracak şekilde, ortalama maaşların
yüzde 70’ini ödemektedir.
5. SONUÇ VE DEĞERLENDĐRME
Azerbaycan özellikle 1994 yılında Ermenistan
ile yapılan ateşkes ve takip eden petrol anlaşmalarıyla başlattığı atılımını günümüzde hızla sürdüren bir ülke görünümündedir. Piyasa mekanizmasının işlemediği çok uzun bir sürenin ardından
piyasa ekonomisine geçmek kolay bir süreç değildir. Dünyada benzeri bir süreç yaşamasa dahi ekonomik anlamda yeterli ilerlemeyi gösterememiş
ülkelerin çok olması Azerbaycan’ın içinde bulunduğu durumun ümit vaat edici bulunmasını gerektirir. Özellikle son 2-3 yılda ülkenin gösterdiği
dinamik büyüme, ülkenin bulunduğu coğrafya ve
petrol sebebiyle daha da çok ilgi çekmektedir.
Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye’nin çeşitli işbirliği girişimleri, boru hattı ve demiryolu projeleri de önümüzdeki yıllarda ülkenin gelişme
olanakları ve yatırım projeleri açısından gözde bir
konumda olacağına işaret etmektedir.
1996-2007 yılları arasında IEF tarafından hazırlanan ekonomik özgürlük indeksinde Azerbaycan’ın %27 gibi oldukça düşük bir orandan, %54
gibi—ortalamanın altında kalmakla birlikte—çok
daha iyi bir konuma yükselme eğilimi dikkat çekicidir. Azerbaycan dünya ekonomisine bütünleşmeye çalışmakta, Avrupa ile ilişkilerini geliştirme
yönünde ciddi çabalar sarf etmektedir. Bu da ülkede eskiden beri şikayete konu olan, kapalı ekonomilerde kaçınılmaz şekilde ortaya çıkan, istatistiklere de yansıyan yolsuzlukların mutlaka azalma
yoluna girmesine sebep olmaktadır. Azerbaycan
yerli ve yabancı girişimcinin önünü açacak şeffaf
kurumları tesis edebildikçe girdiği büyüme ve
dünya ile entegrasyon yoluna devam edebilecektir
(Akın, 2006). Pek çok analiz ve yakın zamanlardaki bazı gözlemler (mesela, Oil Fuels More,
2007) petrol ve buna bağlı yatırımların geliştirdiği
ekonomiye bağlı olarak Azerbaycan’ın daha bağımsız, siyasi açıdan da özgür bir ülke olmasının
kaçınılmaz olduğunu belirtmektedir.
Rakamların gösterdiği üzere, Azerbaycan’ın
ekonomik gelişmenin anahtarı sayılan yatırımları
cezbedecek, mülkiyet haklarını koruyacak, yolsuzlukları mümkün olduğunca aradan kaldıracak
şeffaf bir hukuki ve siyasal sisteme ihtiyacı vardır.
Bu konuda 2000’li yıllarda hızlanan çalışmaların
sürmesi gerekmektedir. Elbette bahsi geçen problemlerin Azerbaycan siyasi hükümetlerinin de
gündeminde olmadığı söylenemez, mesela 2005
yılında yabancı sermayenin teşviki ve yatırımların
güvence altına alınması yönünde çıkarılan kanun
gibi adımlar vardır (Aras, 2005: 304 vd.). Ancak
yabancı yatırımların petrol alanına yoğunlaşması
Azerbaycan’da sıkça sözü edilen Hollanda sendromunu da gündeme getirmektedir. Bu sebeple petrol kadar petrol dışı alanlara yatırımı cazip kılacak, piyasa ekonomisini önceleyen kurum ve kuralların aciliyetini bir kere daha vurgulamak gerekir. Ekonomik özgürlük endeksleri bu konuda
ülkede politika yapanlara, fikirleriyle kamuoyunu
etkileyenlere rehberlik yapabilecek veriler sunmaları açısından önem taşımaktadır. Endekslere yansıyan mülkiyet hakları, yolsuzluk, finansal piyasaların yetersizliği gibi konular bu süreçte göz ardı
edilmemesi gereken noktalardır. Daha iyi durumdaki ülkelerle yapılacak kıyaslamalar, ülkenin
kendine özgü şartları dikkate alınarak gerçekleştirilecek örnek almalar açısından bu tür endekslerin yararı açıktır.
KAYNAKLAR
-
-
-
-
Acar, Mustafa (2005), Piyasa, Devlet ve Müdahale,
Ankara: Orion Yayınları.
Acar, M. (2005a) “AB Sürecinin Türkiye'de Piyasa Ekonomisinin Gelişimine Katkısı” Demokrasi Platformu, Yıl
1, Sayı 1, Kış 2005, ss. 71-95.
Akalın, Güneri (2002), Türkiye’de Piyasa Ekonomisine
Geçiş ve Ekonomik Kriz, TĐSK Yayınları, http://www.
tisk .org.tr/yayinlar.asp?s=6#
Akın H. B. (2005), Yeni Ekonomi, Konya: Çizgi Kitabevi.
Akın H.B. (2006), “Entrepreneurship, Growth and the
Role of Institutions Supporting Market Economy in
Azerbaijan: A Short Review” Materials III, International
Scientific Conference on Azerbaijan Model of National
Economic Development, Baku, pp.168-174.
Aktan, Coşkun Can (1998), “Devlet Müdahalesi ve
Ekonomik Özgürlükler”, EGĐAD Raporu, Đzmir.
Aras, Osman Nuri (2005), Azerbaycan Ekonomisi ve
Yatırım Đmkanları, Bakü: TÜSĐAB Yayını.
Bastiat, Frederic (1997), Hukuk, Çev. Yıldıray Arslan, 2.
Baskı, Ankara: Liberte Yayınları.
597
-
-
-
-
-
-
-
-
598
Beşkaya, Ahmet ve Asuman Koç (2006), “Ekonomik
Kalkınma ve Büyümede Ekonomik Özgürlüklerin Rolü
ve Önemi,” Liberal Düşünce, Sayı: 43, ss. 43-74.
“Doing Business 2007, How to Reform”
http://www.doingbusiness.org/ExploreEconomies/Defau
lt.aspx?economyid=14
Gwartney, James ve Robert Lawson (2006), Economic
Freedom of the World, New Delhi: Centre for Civil
Society.
Henwood Doug, “Laissez-faire Olympics”, Left Business
Observer, March 26, 2005,
http://www.leftbusinessobserver.com/FreedomIndex.html
Kane Tim, Holmes, R.K, O’grady Mary (2007), Index of
Economic Freedom, The Heritage Foundation and Dow
Jones & Company, Inc.
Miller, John, “Free, Free at Last”, Dollars&Sense, The
Magazine of Economic Justice, March/April 2005,
http://www.dollarsandsense.org/archives/2005/0305mill
er.html
Oğuz, Fuat (2003), Mülkiyet Hakları: Bir Ekonomik
Analiz, Ankara: Roma Yayınları.
“Oil Fuels More Independet Azerbaijan” Christian
Science Monitor, 3.5.2007
http://www.encyclopedia.com/doc/1Y1-103919593.html
Transparency International Corruption Perceptions
Index, 2006, http://www.transparency.org/policy_
research/surveys_indices/cpi
KÜRESELLEŞME SÜRECĐNDE AZERBAYCAN’IN EKONOMĐK YENĐDEN
YAPILANMA VE KALKINMA POLĐTĐKASI
Dr. Osman Nuri ARAS,
Dr. Cihan BULUT
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
ÖZET
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB)’nin dağılmasından sonra siyasi bağımsızlığını kazanan ülkelerden biri olan
Azerbaycan, ekonomik açıdan yeniden yapılanma, kalkınma ve küreselleşen dünya ekonomisine entegrasyon için, zengin petrol
ve doğal gaz rezervlerini lokomotif güç olarak kullanmıştır. Enerji kaynaklarının üretimi ve dünya piyasalarına ulaştırılması
amacıyla yaptığı anlaşmalar ve projelerin hayatiyet kazanması ile ülke önemli döviz gelirlerine ulaşmaya başlamıştır. Azerbaycan,
bu gelirleriyle orta vadede ülkenin altyapısının yeniden yapılandırılmasını ve diğer sektörlerin gelişmesini, uzun vadede ise
ekonomik gelişmenin sağlanması ve devamlılığı bakımından eğitim, bilgi ve haberleşme teknolojilerine ağırlık vermeyi ekonomik
kalkınma politikasının önemli unsurları olarak belirlemiştir.
Anahtar kelimeler: Azerbaycan, ekonomik yeniden yapılanma, kalkınma, petrol, doğalgaz.
ECONOMIC RECONSTRUCTION AND DEVELOPMENT OF
AZERBAIJAN IN THE GLOBALIZATION PROCESS
SUMMARY
Azerbaijan, which is one of the countries gained its political independence after the collapse of the Union of Soviet Socialist
Republics (USSR), has started using the advantages, i.e. its rich oil and natural gas reserves as a locomotive power to achieve
economic reconstruction and development, and to integrate into the global world. The energy sector has been playing a decisive
role in the transitional period in the country. Azerbaijan signed oil and gas contracts with western companies to develop and
produce the country's oil and gas reserves. After these contracts, Azerbaijan signed a contract with a consortium of companies to
build a pipeline which will carry Caspian oil from Baku through Georgia to the Turkish port of Ceyhan. In addition to this
pipeline, Azerbaijan signed another contract with a consortium of companies to build a pipeline which will carry Shahdeniz gas
from Baku through Georgia to Turkey. Oil revenues has started to flow into Azerbaijan from 2006. In the mid-term, the country
will use oil and gas revenues to rebuild its crumbling infrastructure and to develop non-oil sectors. In the long run, Azerbaijan has
decided to focus on education sector, and information and communication technologies to continue its economic development.
Key words: Azerbaijan, economic reconstruction, economic development, oil, natural gas.
Giriş
Ülkeler arasında mal, hizmet, sermaye akımları ve teknolojik gelişimin serbestleşerek hızla
artmasını ve böylece ortaya çıkan ekonomik gelişmeyi ifade eden küreselleşme süreci, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB)’nin dağılmasının ardından yeni ve önemli bir ivme kazanmıştır.
SSCB’nin dağılması ile 18 Ekim 1991’de bağımsızlığını kazanan Azerbaycan, planlı ekonomiden serbest piyasa ekonomisine geçişi sağlayacak
şekilde yeniden yapılanmasını ve küreselleşen
dünya ekonomisine entegre olacak şekilde ekonomik kalkınmasını gerçekleştirmeye çalışan ülkelerden biri olmuştur. Ekonomik açıdan yeniden
yapılanma ve kalkınma hedefine ulaşmak için
öncelikle, ülkenin temel doğal kaynak rezervlerinin
üretimine ve dünya piyasalarına ulaştırılmasına;
liberal-demokratik yönlü piyasa prensiplerine dayanan bir ekonomik yapının hukuki ve kurumsal
altyapısının oluşturmasına çalışılmıştır.
Sovyet Sosyalizminin çöküşü ile bağımsızlığını kazann diğer ülkeler gibi Azerbaycan’ın da
ekonomide yeniden yapılanma ve kalkınma poli-
tikası, milli gelirde önemli ve reel artışlar sağlamak ve toplumun refah düzeyini yükseltmek için
sosyo-ekonomik yapıyı değiştirmeye yönelik çabaları kapsamaktadır. Ekonomide yeniden yapılanma ve kalkınma bir süreç olarak ekonomik
yapıyı değiştirme, işgücünün niteliğini artırma,
teknolojik değişmeleri gerçekleştirme, sosyalkültürel-politik faktörleri de dikkate alarak komple
sosyo-ekonomik bir yapısal değişikliğe gitmeyi
gerektirmektedir.
Aşağıda Azerbaycan’ın bağımsızlığın kazanıldığı yıllarda bulunulan ekonomik şartlarına genel
hatlarıyla değinildikten sonra, bağımsızlıktan
günümüze geçen 15 yılı aşkın süre içerisinde ekonomide yeniden yapılanma ve kalkınma hedeflerine ulaşmak üzere uyguladığı ayrıca orta ve uzun
vadeli belirlediği politikalara yer verilecektir.
1. Bağımsızlığın Kazanıldığı Yıllarda
Azerbaycan Ekonomisi
Sosyalist sistemden piyasa ekonomisine geçiş
sürecini yaşayan diğer ülkelerde olduğu gibi Azerbaycan’da da siyasi ve sosyal olduğu kadar ekonomik olarak da yaşanan veya karşılaşılan sorun599
lar giderilmeliydi. Ancak Sovyet döneminden
devralınan problemler ve ülke içi ve bölgede
yaşanan bazı olaylar nedeniyle 1991-94 yıllarında
hedeflere ulaşma noktasında olumlu herhangi bir
önemli adım atılamadı.
SSCB’nin dağılması ile birlikte Azerbaycan’da uzmanlaşma ve işbölümüne dayalı ekonomik
yapılanma sona ererken ülke genel pazarlarını
kaybetmiş oldu. Hammadde, yarımamul, teçhizatekipman, pazar, finansman ve işletme yöneticiliği
konularında eski merkezi planlamaya göre örgütlenilmesi nedeniyle birçok tesiste üretim durdu
veya düşük kapasite ile üretim yapılabildi. Eski
SSCB’deki işletmelerle ekonomik bağlantıların
koparılması ve ülkenin diğer Cumhuriyetlerdeki
pazar payını kaybetmesinin yanı sıra SSCB döneminde merkezden sağlanan sübvansiyonların da
kesilmesiyle birlikte üretim seviyesinde şok düşüşler yaşandı. Ermenistan savaşı ve Çeçenistan
sorunu ise, ülke sanayii için gereken ara malların
ithal yollarının kapanmasına neden oldu. Ülke
daha SSCB’nin son yıllarından başlayarak 1988
yılından itibaren Ermenistan’ın silahlı tecavüzüne
maruz kaldı ve ateşkesin imzalandığı 12 Mayıs
1994 tarihine kadar topraklarının %20’sini kaybetti.
1990 yılı ile karşılaştırıldığında 1994’de GSMH
%53, sanayi %62, tarım %44, tüketim %75 ve
vergi hasılatı %45, reel ortalama ücret seviyesi ise
%80 azalma gösterdi. Aynı dönemde uygulanan
yanlış iktisat politikaları bankacılık-finans sisteminde ve dış ticarette de ciddi problemlerin yaşanmasına neden oldu1.
SSCB’nin dağılmasının ardından devralınan
ve yaşanan ekonomik sorunlar ve savaş ekonomisi
nedeni ile enflasyon oranları dört haneli rakamlara
yükseldi. 1992-94 yıllarında dört haneli rakam
olarak gerçekleşen enflasyon %1763.5 ile 1994
yılında en yüksek düzeye ulaştı. 1994 yılı Mayıs
ayında gerçekleştirilen ateşkes ve alınan tedbirler
ile birlikte 1995 yılından itibaren enflasyon düşüş
eğilimi göstermeye başlamakla birlikte, yine de
%511.8 gibi yüksek bir seviyede gerçekleşti. Ekonomide yüksek oranda işsizlik ve hiperenflasyon
sürecine girildi. Yüksek enflasyon ve istikrarsız
sosyo-politik ortam, iktisadi büyümeye, özellikle
sanayi ve tarım gibi önemli alanların gelişmesine
engel oldu.
Ekonomik buhran, üretimin hızla azalmasına,
üretimin azalması ise mal arzının azalmasına,
fiyatların artmasına ayrıca devlet bütçesinin önemli açıklar vermesine neden oldu. Vergi tahsil sistemindeki eksikler, vergi oranlarının enflasyon
dolayısıyla erozyona uğraması gibi nedenlerle
devlet bütçesindeki gelir kalemleri keskin şekilde
azaldı. Devlet müesseselerine ve tarım sektörüne
verilen büyük miktardaki kredilerin verimsiz ve
denetimsiz kullanımı ekonomik durumu daha da
gerginleştirdi.
Öte yandan ülke içinde yönetim zaafı, kanuni
düzendeki aksamalar, etnik bağlamda ayrımcı oluşumlar ve halkın emeği ile kazanılan iktisadi ve
entellektüel potansiyel gelişim yerine azalma
sürecine girdi.
Kısaca 1991-1994 yılları bağımsızlığın ardından bütün problemlerle yüz yüze kalındığı, ülkede
sosyal ve siyasal problemlerin krize dönüştüğü,
savaş ortamının yaşandığı, serbest piyasa ekonomisine geçişte ciddi suistimallerin yaşandığı bir
dönem oldu.
Bütün bu problemleri çözebilmek ve kriz ortamından kurtulabilmek için, kendi içinde tutarlı ve
çok yönlü iç ve dış siyasetin hazırlanması ve
uygulanması, ülkenin doğal, teknik, ekonomik ve
entellektüel potansiyelinden, sosyal ve siyasal
enerjisinde verimli şekilde istifade edilmesi gerekiyordu2.
Azerbaycan’da iktisadi kararları alma ve uygulama açısından önem arzeden siyasi istikrar
Haydar Aliyev'in iktidara gelmesiyle sağlandı.
Azerbaycan'daki güçlü iktidar, ekonomik kalkınmanın gerçekleşmesi için önemli kararlara imza
attı.
2. Yeniden Yapılanma ve Kalkınmanın
Lokomotif Gücü: Hazar Enerji Kaynakları
Küreselleşen dünyada yeniden yapılanma ve
kalkınma bakımından Azerbaycan’ın lokomotif
gücü petrol ve doğal gazdır. Zira yer altı kaynakları bakımından zengin bir potansiyele sahip olan
Azerbaycan'ın ekonomik açıdan en önemli zenginliği, üretimi diğer kaynaklara göre birinci sırada
yer alan enerji kaynağı olarak petrol ve doğal gazdır. Azerbaycan enerji kaynaklarının %90’ı ise
Hazar Denizi’nde yerleşmektedir.
Azerbaycan Enerji Bakanlığı verilerine göre,
Azerbaycan’ın yapılan anlaşmaları kapsayan bölgelerinde 6-8 milyar varil (1 milyar ton) petrol
rezervi bulunmaktadır3. Azerbaycan’ın onaylanan
1
3
Rasim Hesenov, “Azerbaycanın Đqtisadi Đnkişaf Paradigması ve Đqtisadi Tehlükesizlik Konsepsiyasının Seçimi”,
Meşveret Bülleteni, No:7(43), Bakı, Oktyabr-2001, s.9.
600
2
Heyder Eliyev, “Azerbaycan Respublikasının Dövlet Müsteqilliyinin Onuncu Đldönümü Haqqında”, Azerbaycan Respublikası Prezidentinin 20 Mart 2001 Tarihli Fermanı,
Bakı, 20 Mart 2001; Settar Seferov, “Evezsiz Milli Servetimiz: Müsteqillik”, Đqtisadiyyat ve Audit Jurnalı, No:10,
Oktyabr-2001, ss.5-6.
BP Statistical Review of World Energy 2004,
http://www.bp.com/centres/energy. (07.04.2005); Sevil
Yıldırım, Dünyada ve Türkiye’de Petrol, T.C. Başbakanlık
toplam doğal gaz rezervleri ise 1,37 trilyon m3’tür4. Yapılan hesaplamalara göre risk amili de dikkate alınarak Azerbaycan’da toplam jeoloji gaz
rezervlerinin 8-10.7 trilyon m3 arasında olduğu
tahmin edilmektedir5 . Bu rezervleri ile Azerbaycan, gelecek 10-15 yıl içerisinde petrolün yanı sıra
dünyanın doğal gaz ihraç eden ülkeleri arasında da
yer alacaktır.
Yukarıdaki veriler de dikkate alındığında ekonomide yeniden yapılanma ve sosyo-ekonomik
kalınma ve küreselleşen dünya ekonomisinin ayrılmaz bir parçası olma bakımından, ülkenin sahip
olduğu enerji kaynaklarının en etkin biçimde
kullanılması hayati önem taşımaktadır.
Öte yandan Azerbaycan coğrafi konumu ile
Yeni Đpek Yolu projesi diye adlandırılan yolun
geçiş güzergahında olmasının yanı sıra Orta Asya
ve Hazar enerji kaynaklarının dünya pazarlarına
naklinin gerçekleştirilmesi söz konusu olan hatların geçiş güzergahında da bulunmaktadır. Avrupa
ile Asya'nın kavşağında bulunan Azerbaycan, tedricen Avrupa-Kafkasya-Asya ulaşım koridorunu
oluşturabilme ve tarihte olduğu gibi günümüzde
de güçlü iletişim merkezine dönüşebilme imkanına sahiptir.
2.1. Petrol ve Doğal Gaz Anlaşmaları
Bağımsuzlığını kazanan Azerbaycan’ın petrol
üretiminin artırılması ve mevcut rezervlerin iyileştirilmesi ancak modern teknolojiler kullanılması
ve yeni projeler geliştirilmesi halinde sağlanabilecekti. Ancak ülkenin ekonomik potansiyeli ve sahip olduğu teknoloji mevcut rezervlerinin işletilmesi ve geliştirilmesi için yeterli değildi. Söz konusu yetersizlik Azerbaycan'ı büyük petrol şirketleriyle işbirliğine yöneltti6.
Azerbaycan büyük petrol şirketleri ile yaptığı
anlaşmalarla petrol rezervlerinin üretim ve pazarlaması ile ekonomide yeniden yapılanma, kalkınma ve dünya ekonomisine entegre olmayı hedeflemiştir. Bu hedef doğrultusunda, karadaki yataklara
ilişkin olanlar da dahil olmak üzere, 20 Eylül 1994
tarihinden itibaren Azerbaycan’da dünyanın 19
ülkesinden 33 şirketin katılımı ile 23 uluslararası
petrol ve doğal gaz üretim anlaşması imzalan-
4
5
6
Dış Ticaret Müsteşarlığı Ekonomik Araştırmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü, Ankara, Ağustos-2003, ss.4-5.
http://www.bp.com/centres/energy. (07.04.2005).
Fikret Sucayev, “Azerbaycanda Qaz Hasilatı ve Ona Olan
Telebatın Ödenilmesinin Başlıca Đstiqametleri”, Azerbaycan Müsteqillikden Sonra Beynelhalq Konfrasın Materialları, Bakı, 3-4 Mart 2003, ss.36-37.
Natig Aliyev, ‘The Azerbaijan Oil and Gas Industry in the
1949-1999 Period’,
http://www.caspenergy.com/no3rus21.html. (04.04.2005).
mıştır. Üretimin Paylaşım Anlaşmaları (PSA) tipli
olan bu anlaşmalar 25-30 yıllık süreyi kapsamaktadır. Kararlaştırılan yatırımların toplam hacmi 60
milyar doların üzerindedir. Petrol üretimine ilşkin
yapılan anlaşmalardan en önemlisi, Azeri-ÇırakGüneşli yataklarını kapsayan ‘Asrın Anlaşması’dır. Doğal gaz üretimine ilişkin en önemli anlaşma
ise ‘Şahdeniz’ yatağı anlaşmasıdır.
Petrol projelerinin gerçekleştirilmesinde 72'si
yerli şirket olmak üzere toplam 400 şirket yer
almaktadır. Şirketlerin faaliyetleri inşaattan ekolojik hizmetlere kadar uzanmaktadır. Yerel ve yabancı şirketler arasındaki işbirliği, modern teknolojilerin, donanımın, materyallerin ve yönetim tekniklerinin uygulanmasına imkan yaratmakta ve
böylece, merkezi karar ekonomisinden piyasa ekonomisine geçişte büyük rol oynamaktadır7.
Öte yandan “Asrın Anlaşması” ve ‘Şahdeniz’
yatağı anlaşması başta olmak üzere petrol ve doğal
gaz üretimine ilişkin yaptığı anlaşmalarla Azerbaycan, küreselleşen dünya ekonomisine aktif bir
şekilde entegre olmaya ilk adımı atmış oldu.
2.2. Boru Hatları
Azerbaycan’ın ekonomide yeniden yapılanma,
kalkınma ve küreselleşen dünya ile bütünleşmesinde en önemli sacayaklarından biri enerji kaynaklarının dünya piyasalarına ulaşmasını sağlayan
nakil hatlarıdır. Temel ihraç boru hattı olarak ptrol
bakımından Petrolün dünya piyasalarına ihracı bakımından Bakü-Tiflis-Ceyhan, doğla gazın dünya
piyasalarına ihracında ise Bakü-Tiflis-Erzurum
temel ihraç boru hattı olarak kararlaştırılmıştır.
Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı
Petrol üretiminin artması durumunda varolan
Bakü-Novorossiysk ve Bakü-Supsa hatları yetersiz kalacağından, batı piyasalarına ihraç için temel
ihraç boru hattı noktasında farklı tercihler gündeme gelmiştir. Bu tercihlerden üzerinde karar
kılınan ise Bakü-Tiflis-Ceyhan olmuştur.
18 Eylül 2002’de Azerbaycan, Türkiye ve
Gürcistan Cumhurbaşkanlarının katılımı ile 1768
km'lik Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattının inşasına
ilişkin temel atma töreni yapılmıştır. 25 Mayıs
2005’de ise yapılan törenle Bakü’den ilk petrolün
pompalanmaya başlandığı BTC boru hattından
Ceyhan limanına her yıl 45-50 milyon ton
arasında petrol nakledilebilecektir.
BTC boru hattının gerçekleşmesi sonucu
Azerbaycan’da üretilecek petrolün yanı sıra Kaza7
Fikret Aliyev, “Kontrakt Veka: 5 Let Spustya”, Consulting
& Business, S.9, 1999, s.40-41; Haydar Aliyev, Dünya
Siyasetinde Azerbaycan Petrolü, (Der. Đlham Aliyev - Akif
Muradverdiyev, Çev. Abdullah Çiftçi - Ergun Kocabıyık),
Sabah Kitapları No.77, Đstanbul, 1988, ss.162-163.
601
kistan petrolünün de bu boru hattından dünya
piyasalarına ulaştırılması halinde, petrolün ekonomide yeniden yapılanma ve kalkınmaya etkisi
daha açık olarak gözükecektir. Nitekim 25 Mayıs
2005’de BTC’a Azerbaycan’dan ilk petrolün pompalanmasına ilişkin düzenlenen törende Kazakistan’ın da yer aldığı ülkeler arasında yapılan
anlaşma ile Kazak petrollerinin de BTC ile naklini
de kapsayacak şekilde Doğu-Batı enerji koridorunun geliştirilmesine ilişkin ülkeler arası anlaşma
imzalanmıştır.
BTC’den ABC’ye: Aktau-Bakü boru hattının
gerçekleşmesi durumunda ise artık BTC boru hattı
Aktau-Bakü-Ceyhan (ABC) boru hattına dönüşmüş olacaktır.
Hazar petrollerini dünya piyasalarına ulaştıracak olan ABC petrol boru hattı, başta Azerbaycan ve Kazakistan olmak üzere, Kafkasya ve
Orta Asya'da yer alan ülkeler bakımından çok büyük ekonomik ve stratejik öneme sahip olacaktır.
Azerbaycan petrolünün yanı sıra Kazakistan petrolünün de ABC boru hattından dünya piyasalarına
ulaştırılması ile, petrolün bölge ülkelerinin ekonomik gelişmesine ve bağımsızlığına etkisi daha açık
olarak gözükecektir. ABC'nin aktif hale gelmesi
sonucu Kazakistan ekonomisinin Rusya'ya bağımlılığı belirli bir oranda azalmış olacaktır. Elbette
ABC'nin aktif hale gelmesi ile Azerbaycan'ın bölgede hem ekonomik hem de stratejik açıdan etkinliği ve önemi de artmış olacaktır.
Bakü-Tiflis-Erzurum Doğal Gaz Boru Hattı
Hazar Denizi’nin Azerbaycan sektöründe yerleşen Şahdeniz’de zengin doğal gaz yataklarının
bulunmasının ardından, doğal gazın nasıl ihraç edileceği gündeme gelmiştir.
Mart-2001’den başlamak üzere yapılan anlaşmalar çerçevesinde BTC petrol boru hatına paralel
olarak inşasına karar verilen BTE boru hattı ile
Şahdeniz doğal gazının Türkiye’nin yanısıra Yunanistan ve Avrupa’ya ihracı da kararlaştırılmıştır.
Bu çerçevede Yunanistan ile Türkiye arasında
boru hattının yapılması da planlanmıştır.
Türkmenistan doğal gazının da dünya piyasalarına naklini kapsayacak şekilde hattın Hazar
bağlantısına sahip olması halinde enerji kaynaklarının ekonomik kalkınmaya etkisi daha da net
ortaya çıkacaktır.
Böylece petrol ve doğal gaz kaynakları Azerbaycan’ın Avrupa’ya entegrasyonuna ve Avrupa
Birliği’nin yakın komşuluk stratejisinin reelleşmesine hizmet başta olmak üzere dünya ekonomisi
ile bütünleşme bakımından büyük öneme sahip
olacaktır. Elbette petrol ve doğal gaz projelerinin
hayata geçirilmesi, bölgedeki diğer ülkelerin ekonomik kalkınmasına da önemli ivme kazandıracaktır.
2.3. Petrol ve Doğal Gaz Sektörüne Yapılan
Yabancı Yatırımlar
Enerji kaynaklarının üretimine ilişkin imzalanan 23 anlaşma ile kararlaştırılan yatırımların
toplam hacmi ise 60 milyar dolar civarındadır.
Özellikle 2001 yılından itibaren petrol ve doğal
gaz sektörüne yapılan yabancı yatırımlarda önemli
artış olmuştur. Sonuçta 2006 yılı sonu itibariyle
petrol sektörüne 20 milyar dolardan fazla yatırım
gerçekleştirilmiştir.
Azerbaycan`da Toplam Yatırım Miktarı
ve Enerji SektörüneYapılan Yatırım Miktarı (milyon $)
8000
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Enerji Sektörüne Yapılan Yatırımlar
T oplam Yatırımlar
Kaynak: ARDSK Yayınları.
Azerbaycan enerji kaynaklarının keşif ve
gliştirilmesi açısından yaptığı anlaşmalar ülkeye yabancı sermaye girişini hızlandırırken,
602
buna paralel olarak da yabancı yardımlar ve
uluslararası mali kuruluşların açtığı krediler
artmıştır.
Azerbaycan’da Yatırım Miktarı (Milyon $)
Yıllar
Toplam Yatırımlar
Dahili Yatırımlar
E. S. Y. Yatırımlar
Yıllar
Toplam Yatırımlar
Dahili Yatırımlar
E.S.Y. Yatırımlar
1995
544
168,9
375,1
140
2001
1561,8
470
1091,8
820
1996
932
311,5
620,5
417
2002
2796,6
561,7
2234,9
1693
1997
1694,5
387,2
1307,3
780
2003
4326,4
955,4
3371
2972
E.S.Y. Yatırımları: Enerji Sektörüne Yapılan Yatırımlar
Yapılan kanuni ve idari düzenlemeler sonucunda, başta enerji sektörü olmak üzere, Azerbaycan ekonomisine yabancı sermayenin akımı 1994
yılından itibaren başlamıştır. 1995 yılında kabul
edilerek uygulanan “Yatırım Faaliyetleri Hakkında” Kanun, nihayet 19 Nisan 2005’te bazı değişikliklerle yeniden kabul edilmiştir. Söz konusu
Kanun, ülke ekonomisine yabancı sermayenin teşviki, uluslararası ekonomik ilişki ve işbirliklerinin
geliştirilmesi ve bütün yabancı yatırımların güvence altına alınmasını kapsamaktadır.
2.4. Petrol ve Doğal Gaz Gelirleri
BTC boru hattının faaliyete başlamasının ardından, Azerbaycan sözkonusu hat ile önce 25
milyon ton, 2007 yıldan itibaren ise her yıl 45-50
milyon ton petrol nakledecektir. Yapılan tahminlere göre Azerbaycan’ın ham petrol ihracatı 2010
yılında 1 milyar varil/güne ve 20 yıl içinde ise 2
milyar varil/güne ulaşacaktır.
Doğal gazı ise ithal etmekte olan Azerbaycan,
Şahdeniz yatağından üretime başlanması ile birlikte 2007 yılı başlarından itibaren doğal gaz
ihracına da başlamıştır.
Azerbaycan’ın ihraç gelirleri içerisinde en
önemli yeri, %85-90’lık bir oranla, başta ham petrol olmak üzere, petrol ve petrol ürünleri oluşturmaktadır.
Azerbaycan’ın elde edeceği toplam petrol gelirleri hakkında ise farklı değerlendirmeler sözkonusudur. Yapılan farklı hesaplamalar petrol üretim
hacmine ve petrol fiyatlarına ilişkin farklı değerlendirmelerden dolayı ulaşılmaktadır: 30 yıllık süre
içerisinde Azerbaycan’ın petrol ve doğal gazdan
dolayı 40-65 milyar dolar arasında bir gelir elde
edeceği hesaplanmaktadır. Azeri, Çırak ve Güneşli
yataklarından elde edilecek gelir 2008-2015 yıllarında en yüksek seviyeye ulaşacaktır. Bu dönemde
ülkeye yılda yaklaşık 5-6 milyar dolar, nihai olarak
ise toplam 35-42 milyar dolar girecektir. Şahdeniz
yatağının işlenmesinden beklenen gelir ise 2029
yılına kadar 7 milyar dolardan fazladır1.
Bu hesaplamalar bir varil petrol 25 $ olduğu dikkate
alınarak yapılmıştır.
1999
1571
479,9
1091,1
545
2005
6669,6
2225,3
4444,3
4074
2000
1441,4
514,4
927
546
2006
6700
3069
3631
3705
Kaynak: ARDSK Yayınları.
Devlet Petrol Fonu tarafından yapılan hesaplamaya göre ise 2009-2018 yıllarında petrol ve doğal
gaz gelirleri en üst seviyeye ulaşacaktır. Gelecek 20
yıl içerisinde ülkenin petrol ve doğal gaz gelirleri
25-45 milyar dolar arasında değişecektir.
Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi tarafından
yapılan değerlendirmeye göre ise petrolün varil
fiyatının 35 dolar olması halinde, 2024 yılına kadar
ülkenin petrol gelirleri 104 milyar dolar olacaktır2.
3. Orta Vadeli Hedef: Altyapının
Yenilenmesi ve Petrol Dışı Sektörlerin
Gelişimi
Azerbaycan’ın ihraç gelirlerinın %85-90’lık
bir kısmının başta ham petrol olmak üzere, petrol
ve petrol ürünlerinin oluşturmakta olması ‘Hollanda Hastalığı’ belirtisi olarak değerlendirilmektedir. “Hollanda Hastalığı” genel anlamda; bir
ülke ekonomisinde bir sektörün hızlı gelişimi karşısında diğer sektörlerin gelişmemesi, geri kalması
veya çökmesi olarak tanımlanabilir. Özel anlamda
ise, sadece doğal kaynaklara dayalı petrol sanayii
itişli büyüme süreci ve bu sektörün aşırı kullanımının getirdiği ekonomik yapının, diğer sanayilerin
sağlıklı gelişmesini engellemesidir. Literatürde
Hollanda Sendromu ya da Hastalığı3 olarak anılan
bu durum, varolduğu ülkenin dengesiz iktisadi
büyümesine işaret etmektedir.
Yapılan bir çalışmada4 da dikkat çekildiği gibi
Hollanda Hastalığı’nın yedi temel belirtisinden
bazıları ülkede görülmektedir. Bu belirtiler arasında; ülke para biriminin bazı yıllarda yabancı
2
3
4
1
1998
1932,2
460,2
1472
894
2004
5922,7
1347,2
4575,5
4088
‘25% of Oil, Gas Revenues to Accrue’, Azernews,
http://www.azernews.net/view.php?d=5685. (18.03.2005).
Bkz: Y. Hesenli, ‘Neft Gelirlerinin Azerbaycanın Đqtisadiyyatına Tesirinin Semerelilik Problemleri – Valyuta
Böhranı: “Dağıdıcı Artım”, “Holland Xesteliği” ve Asiya
Maliyye Virusu’, Globallaşma Prosesinde Qafqaz ve Orta
Asiya Beynelxalq Konfransın Materialları, Bakı, 2003,
s.217; V. A. Hüsetynov, v.d., Manatın Bahalaşması ve
Đqtisadi Đnkişaf: ‘Hollanda Xestelyi’nin Mezmunu ve
Elametlerinin Tedqiqi, Seda Neşriyyatı, Bakı, 2005, ss.7-8.
Bkz: V. A. Hüseynov, v.d., Manatın Bahalaşması ve Đqtisadi Đnkişaf: ‘Hollanda Xestelyi’nin Mezmunu ve Elametlerinin Tedqiqi, Seda Neşriyyatı, Bakı, 2005.
603
para birimleri karşısında değer kazanması, ihraç
mallarının rekabet gücünün azalması, üretim faktörlerinin marjinal verimliliğin en yüksek olduğu
şekilde dağılımdan uzak olması, genelde ekonominin özelde ise sanayinin tek yönlü gelişimi, talebin
ithalata bağımlı olması, bütçenin petrol gelirlerine
bağımlı olması gösterilebilir.
Hollanda Hastalığı tehlikesinin yanısıra, yatırımların hemen hepsinin Abşeron bölgesinde,
hatta Bakü’de toplanması sonucu, diğer bölgelerde
yabancı sermayenin yok denecek kadar az olması
da Azerbaycan ekonomisi açısından önemli bir
tehlikedir 5 . Toplanan vergilerin yaklaşık %90’ı
Bakü’nün payına düşmektedir. Nahçıvan, Gence,
Mingeçevir ve Sumgayıt gibi şehirlerde dahil olmak üzere, toplanan verilerin geriye kalan yaklaşık %10’u ise Azerbaycan’ın Bakü dışında kalan
şehirlerine düşmektedir6.
Ekonomide yeniden yapılanma, kalkınma ve
küresel ekonominin ayrılmaz bir parçası olma
bakımından enerji kaynaklarının üretimi ve dünya
piyasalarına ulaştırılmasına ilişkin önemli projelere imza atan ve bu projelerin önemli bir kısmını
aktif hale getiren Azerbaycan, yukarıda ifade
edilen ve daha çok petrol sektörüne bağımlılıktan
kaynaklanan sosyo-ekonomik tehlikelerden7 ülkeyi korumak amacıyla enerji kaynaklarından elde
edilen gelirlerle orta vadede ülkenin altyapısını
yenilemeyi ve petrol dışı sektörlerin gelişimini
sağlamayı hedeflemiştir.
Bu hedef doğrultusunda politik, kurumsal,
makro-ekonomik, sektörel ve bölgesel bazda çeşitli
önlemler alınmış ve alınmaya çalışılmaktadır. Bu
önlemler arasında dikkat çekenler, petrol gelirlerinin yönetimi amacıyla Devlet Petrol Fonu’nun kurulması; Bölgesel Sosyo-Ekonomik Kalkınma
Programı’nın hazırlanarak uygulamaya konulması
ve özel ekonomik bölgelerin kurulmasına ilişkin
çalışmaların yapılmakta olmasıdır.
3.1. Devlet Petrol Fonu
Petrolden elde edilen servetin nasıl kullanılacağı önem arz etmektedir. Petrol gelirlerinin kolaylıkla elde edilmesi kamu harcama politikasının
zayıflamasına da neden olabilmekte, petrol fiyat5
6
7
Zerife Musayeva, “Böyük Đpek Yolu ve Azerbaycan
Nefti”, Böyük Đpek Yolu ve Azerbaycan Nefti, Mars-Print,
Bakı, 1999, ss.34-46; R. X. Şaulov, “Müsteqillik Şeraitinde
Regional Đnkişafın Strategiyası”, Azerbaycan Đqtisadi Đslahatlarının Heyata Keçirilmesi Xususiyetleri ve Problemleri, Azerbaycan Respublikası Đqtisadi Đnkişaf Nazirliyi
Đqtisadi Đslahatlar Merkezi, Bakı, 2001, s.91.
Nazim Đmanov, “Đlk On Đlin Yekunları: Đqtisadiyyat”,
Meşveret Bülleteni, No:7 (43), Oktyabr 2001, s.36.
Natiq Eliyev, “Neft Senayisinin Birterefli Đnkişafı Azerbaycanı Felakete Apara Biler”, Azerbaycan Zaman Qezeti,
ss.1 ve 5.
604
larındaki ani değişme devlet bütçesini etkileyerek
uzun vadeli dış borç ve faiz ödemelerinin artmasına yol açabilmektedir8.
Dolayısıyla ülke ekonomisini yönlendiren hükümetin petrol gelirlerini, sürdürülebilir bir büyüme
sürecini sağlayacak bir kaynak dağılımı mekanizmasıyla ve büyümenin niteliğini yönlendirecek
şekilde (petrol ve petrol dışı ticari sektörler ile dış
ticarete konu olmayan sektörler arasında) dağıtmaya özen göstermesi kaçınılmaz bir zorunluluktur.
Finansal kurum ve piyasaların tam olarak gelişmediği bir ekonomide petrolden elde edilen gelir ve
kârların üretken yatırımlara yönlendirilmesi temel
bir sorun teşkil etmektedir. Bu sorunun çözülebilmesi için, devletin ekonomideki planlayıcı rolüne
gerek duyulmaktadır.
Azerbaycan’da yabancı şirketlerle imzalanan
anlaşmalar çerçevesinde üretilen petrolden elde
edilen gelirler, Devlet Petrol Fonu (DPF)’nda toplanmaktadır. Fon, 29 Aralık 1999’da kurulmuştur.
DPF, petrol ve doğal gazın araştırılması, çıkarılması ve üretiminin paylaştırılması konusunda
SOCAR ile yabancı petrol şirketleri arasında yapılan anlaşmaların uygulanmasından ve Azerbaycan’da, özellikle Hazar’ın Azerbaycan sektöründe
petrol ve doğal gaz kaynaklarının araştırılması konusunda imzalanan anlaşmaların uygulanmasından
Azerbaycan’ın elde edeceği gelirlerin toplanması
amacıyla kurulmuş olan bir fondur. Dolayısıyla
Devlet Petrol Fonu’nda toplanan paraların Azerbaycan’ın sanayi, tarım ve sosyal yatırım alanlarında kullanılması planlaştırılmıştır9.
BTC’den ihraca başlanması ile petrolden elde
ettiği gelirlerle hükümet petrol dışı sektörlerin hızla gelişmesini planlamıştır. Yabancı ve yerli uzmanların yanı sıra Devlet Petrol Fonu’nun hesaplamalarına göre, 2025 yılından sonra Azerbaycan’ın petrolden elde edeceği gelirler önemli oranda azalacaktır. Uzmanların bu hesaplamaları Azerbaycan’ı ciddi tedbirler almaya sevk etmektedir.
Bu doğrultuda bölgelerin sosyo-ekonomik kalkınmasının sağlanması çok önemlidir.
Azerbaycan'ın petrol ve doğal gaz gelirlerinin
yönetiminin uzun vadeli stratejisi 2004’de belirlenmiştir. Söz konusu stratejik belge, enerji sektörünün ve ülke altyapısının kalkınması için, yüksek
8
9
“Country Assistance Strategy For The Azerbaijan Republic”,
The World Bank Report, No:19892-AZ, November 29,1999,
s.11; Alkan Soyak–Zenfira Nesirova, “Küreselleşme Sürecinde IMF Politikalarının Sonuçları: Azerbaycan Deneyimi”, Articles of The International Conference On A
Theme ‘Caucasus and Central Asia in The Globalization
Process’, Bakı, 2003, pp.14-20.
Natık Aliyev, “Petrol Azerbaycan’ın Milli Serveti (Eyvaz
Gasanov’un Röportajı)”, Diyalog Avrasya Dergisi, Şubat2001, s.84.
miktardaki petrol ve doğal gaz gelirlerinin elde
edilmeye başlandığı dönemde, ekonominin kayıpsız transformasyonunun temin edilmesi hakkındaki hükümet planlarını yansıtmaktadır. Cumhurbaşkanı tarafından onaylanan stratejik program
elde edilecek petrol ve doğal gaz gelirlerinin
2005-2015 yıllarında yönetimini öngörmektedir.
Elde edilecek gelirlerin %25’i ise harcanmayarak
muhafaza edilecektir.
Azerbaycan yönetimi ekonomiyi petrole bağımlı olmaktan kurtarıcı amaca dayanan stratejiye
2005 yılından itibaren ağırlık vermeye başlamıştır.
Petrolden elde edilen gelirin plasmanında uzun vadeli faydalanılması için kabul edilen stratejide bölgesel kalkınmaya özel önem verilmiştir. Bu strateji çerçevesinde DPF kaynaklarının %20-25’i küçük ve orta ölçekli işletmeciliğin gelişmesi için
harcanacaktır. Üretim ve imalat sanayisinin kalkınması hükümetin öncelikleri arasındadır. Öte
yandan beşeri sermayenin niteliğinin arttırılması
amacıyla eğitim ve araştırma harcamalarına kaynakların yönlendirilmesi de planlanmıştır.
3.2. Bölgesel Sosyo-Ekonomik Kalkınma
Programı
Bağımsızlığının ilk on yılında ekonomide yeniden yapılanma ve kalkınma bakımından henüz
yolun başında olan Azerbaycan, yeniden yapılanma ve kalkınma çabalarında bölge ayrımına gidecek ve bölgesel kalkınma politikası uygulayacak
durumda değildi. Şartlar, daha çok petrol ve doğal
gaz üretim ve ihracına yönelik performans harcamayı ve öncelikle bölge ve sektör ayrımına gitmeden yabancı sermayeyi ülkeye çekmeyi gerektiriyordu.
Ancak dünya tecrübesi göstermektedir ki, bölgeler arası dengeli gelişme ile daha yüksek ekonomik sonuçlar elde etmek mümkün olabilir.
Ülkenin sosyo-ekonomik kalkınmasını gerçekleştirmek ve daha da önemlisi devamlı kılmak sadece
bir sektör ve bir-iki şehrin ekonomik gücü ile
mümkün değildir.
Bu bakımdan Azerbaycan’ın petrol dışı sektörlerde ve herbir bölgede yeniden yapılanma ve
kalkınmayı gerçekleştirmesi gerekmekteydi. Bir
başka ifadeyle bölgelerin servetlerinden verimli
istifade ederek; tarım ürünleri üretimini artırmak,
petrol dışı sanayi sahalarının; imalat sanayisinin,
hizmet ve diğer altyapı donanımlarının, turizmin
kalkınmasını temin etmek, istihdamın seviyesini
yükseltmek ve halkın yaşam standardını daha da
iyileştirmek amacıyla bölgesel kalkınmaya yönelik bir program gerekliydi. Ekonominin lokomotif
gücü olan enerji kaynaklarının üretimi ve dünya
piyasalarına ulaştırılması ile ilgili hedeflerini realize eden Azerbaycan, 2004 yılından itibaren
petrol dışı sektörlerin ve ilk on yılda ekonomik
gücün yoğunlaştığı Bakü ve civarından oluşan Abşeron yarımadası dışındaki bölgelerin de yeniden
yapılanma ve kalkınmasını gereçekleştirecek
programlara ağırlık vermeye başladı. Bu süreç
Cumhurbaşkanı Đlham Aliyev’in 11 Şubat 2004’de
"Azerbaycan bölgelerinin 2004-2008’nci yıllarda
sosyo-ekonomik kalkınması ile ilgili devlet programının onaylanması hakkında" fermanı imzalaması ile başlamış oldu.
Bölgesel Sosyo-Ekonomik Kalkınma Programı, Azerbaycan ekonomisinin dengeli ve sürekli
gelişmesini belirleyen çok önemli bir belgedir.
Devlet Programı’nda ülkenin ekonomik bölgelerinin tarım, sanayi ve sosyal alanlarının kalkınmasını hızlandırıcı ve altyapının kurulmasına ilişkin
konular net olarak ifade edilmiştir. Devlet Programı, bölgelerde sosyal problemlerin giderilmesi,
işsizliğin azalması kısaca halkın refah seviyesinin
iyileşmesi adına zamanında atılan bir adım olmuştur.
Program, bölgelerin ekonomik potansiyellerinin ve doğal kaynaklarının verimli bir şekilde
değerlendirilmesi ile başta tarım sektörü olmak
üzere, petrol dışı sektörleri geliştirmek, böylece
ülkede istihdam seviyesini arttırarak halkın gelir
seviyesinin ve refah seviyasinin arttırılmasını sağlamaya yönelik atılmış olan en önemli adımlardan
biridir.
Yapılacak faaliyetlerin somut olarak belirlenmesi ise programın verimliliğini daha da artırmaktadır. Devlet Programı’nda bölgelerde ekonominin
kalkınmasını hızlandıran önlemler, bununla ilgili
devlet politikasının temel istikametleri belirlenmiştir. Program üç bölümden ibarettir. Birinci bölümde Azerbaycan’ın ekonomik rayonlarının genel yapısı, ikinci bölümde 2004-2008 yıllarında
bölgelerin sosyo-ekonomik kalkınmasının esas
hedefleri, üçüncü bölümde ise bölgelerde Program
çerçevesinde uygulanması dikkate alınan önlemler
ve bu önlemlerin uygulayıcıları ve uygulanma
süresi hakkında bilgiler yer almaktadır.
Devlet Programı çerçevesinde uygulamaya
konulan önlemlerin devlet bütçesi, Özel Teşebbüse Yardım Milli Fonu, bütçe dışı devlet fonları,
ticari bankalar ve banka olmayan kredi teşkilatlarının kredileri, uluslararası teşkilatların ve yabancı devletlerin finansal kaynakları, yerli ve yabancı iş adamlarının finansal kaynakları, kanunla
yasaklanmayan diğer kaynaklardan elde edilen
kaynaklar ile finanse edilmesi dikkate alınmıştır.
Bu dönemde Devlet Petrol Fonu’nun kaynaklarından da yararlanılacaktır.
Programın Genel Hedefleri
Bölgesel sosyo-ekonomik kalkınmaya yönelik
hazırlanan söz konusu Devlet Programı’nda;
605
-
makroekonomik istikrarın devam etmesi,
düşük orandaki enflasyonun devamı,
optimal devlet düzenlemesi, yatırımların öncelikli alanlara yöneltilmesi,
- tarım sektöründeki sürdürülen reformların
ikincisinin gerçekleştirilmesi,
- özel teşebbüsün bölgelerde gelişmesi amacıyla
özelleştirmenin hızlandırılması,
- ihracat potansiyelinin artırılması, petrol dışı
sektörlerin gelişmesi amacıyla yatırım teknolojilerinin tatbikine yönelen yapısal politikaların uygulanması,
- özel teşebbüs için yatırım ikliminin iyileştirilmesi ve
- sosyal hizmetlerin seviyesinin yükseltilmesi
başlıca istikametler olarak belirlenmiştir.
Programın amacı; mevcut potansiyelden verimli istifade ederek bölgelerin ekonomisinin ayrıayrı alanlarının kalkınmasını, üretime yönelik işletmelerin faaliyetinin yeniden başlamasını ve
daha da genişletilmesini, ihraç eğilimli ürün üretimini teşvik etmek, yerli teşebbüsün gelişmesi ile
halkın gelir seviyesinin iyileştirilmesini, istihdam
seviyesini, özellikle de gençlerin verimli alanlarda
istihdamını ve ülke ekonomisinin dinamik kalkınmasını temin etmek olarak tespit edilmiştir.
Bölgelerin geleneksel üretim alanlarının yeniden inşası ve yeniden kurulması, yeni üretim
alanlarının inşası, yerli kaynaklardan istifadede
verimliliğin artırılması, bölgelerin kalkınması için
gerekli altyapının kurulması, yeni iş yerlerinin
açılmasının teşvik edilmesi, bölgelere yatırımları
yöneltmek için gerekli yatırım ikliminin oluşturulması temel amaçlar olarak belirlenmiştir.
Bölgelerin sosyo-ekonomik kalkınması ile ilgili Devlet Programı’nda ülkenin 10 ekonomik
coğrafi rayonunda 30 temel projenin hayata geçirilmesi göz önünde tutulmuştur. Bunlar yeni tesislerin inşa edilmesi ve turizm altyapısının kurulması ile de ilgilidir. Programda eğitim, sağlık, tarım gibi sosyo-ekonomik hayatın bütün alanlarında düzenlemelerin yapılması göz önünde tutulmuştur.
Devlet Programı hedeflerine göre; 2008’de
toplam Gayri Safi Milli Hasıla, 2003 ile mukayesede 2.3 kat artış kaydedecektir. Özel sektörün
GSMH’daki payının ise %85’e yükseltilmesi hedeflenmiştir. GSMH içinde tarım sektörünün artış
oranı ise %10-15 seviyesinde olacaktır. Yatırım
hacminin ise 16.8 milyar dolara ulaşması ve bunun %60’ının bölgelere plase edilmesi beklenmektedir. Programın uygulanacağı 5 yıl içinde
600.000 iş yerinin açılması ve ortalama aylık
ücretler 3,1 kat artması hedeflenmiştir.
606
Bu süreçte; dengeli kalkınma hızına ulaşmak
için zorunlu altyapının kurulması, çalışmayan müesseselerin üretim faaliyetinin yeniden başlatılması ve bölgelere yatırım akımının güçlendirilmesi amacıyla önemli adımların atılması gözlenmektedir. Yine programın tarımın kalkınmasına,
imalat müesseselerinin kurulmasına, bölgelerde
sosyal hizmetlerin iyileştirilmesine imkan yaratacağı beklenmektedir.
Beş yılı kapsayan Program’ın ardından geçen
üç yılı aşkın süre zarfında, ülkenin bütün bölgelerinde büyük canlanma müşahede edilmeye
başlamıştır. Azerbaycan’da petrol dışı sektörlerin
gelişmesine ilişkin olarak son bir kaç yılda oldukça önemli başarı kazanılmıştır. Yoksulluğun giderilmesi ile ilgili çalışmalara, özellikle de bölgelerin ekonomik kalkınmasına daha çok dikkat
verilmektedir. Nitekim Bakü dışında petrol dışı
sektörlerin kalkınması önemli artış kaydetmektedir.
3.3. Özel Ekonomik Bölgelerin Kurulması
Çalışmaları
Küresel dünyada mal ve sermayenin dolaşımından daha fazla pay almak isteyen ülkeler yeni
stratejiler geliştirmektedir. Serbest bölge uygulamaları da bu stratejilerden biri de serbest bölge
uygulamalarıdır. Serbest bölge uygulamaları gelişmekte olan yada değişim sürecindeki ülkeler bakımından uluslararası ticaret ve yatırım imkanlarından daha etkin yararlanma ve ilave istihdam
alanları oluşturmak fırsatları sağlamaktadr. Serbest bölgelerin, hukuki çerçevesi ülkeler arasında
farklılık göstermekle beraber, temelde gümrük işlemlerinin askıya alındığı ve yatırımların değişen
oranlarda teşvik edildiği özel bölgelerdir.
Büyük tüketim merkezlerine yakın ticaret yolları üzerinde kurulan ticaret kolonilerinin “serbest
alan” veya “gümrük dışı bölge” haline getirilmesiyle ortaya çıkan serbest bölgeler, ekonomik gelişme ve kalkınma amacıyla çeşitli model ve
isimler altında serbest ticaret ve üretim bölgeleri
olarak dünyada yaygınlaşmaya başlamıştır.
Farklı ülkelerdeki serbest bölge uygulamaları
dikate alındığında “gümrük hattı dışında sayılma”
ve “özel teşviklerin sağlanması” gibi ortak özellikler bulunmakla beraber, ülkelerin ekonomi ve
ticaret politikalarının yanı sıra, sosyal ve siyasal
durumlarına göre de bazı farklılıklar bulunabilmektedir. Uygulamadaki sözkonusu farklılıklar
nedeniyle serbest bölge ile ilgili terminolojide çeşitlilik hakimdir. Özel ekonomik bölge terimi de
yaygın terim olan serbest bölge uygulamaları
arasında yer almaktadır.
Yine de serbest bölgeler, özel ekonomik bölgelerden bazı bakımlardan farklılık göstermek-
tedir. Serbest bölgelerin doğrudan okyanuslara çıkışı bulunmaktadır. Ayrıca serbest bölgelerde bazı
önemli teşvikler, gelir vergisinden muafiyet gibi
çeşitli ayrıcalıklar bulunmaktadır. Özel ekonomik
bölgelerde ise teşvik ve muafiyetler serbest bölgelere mukayese ile farklı karektere sahiptir, aşamalı ve sınırlıdır. Özel ekonomik bölgelerin okyanuslara çıkışı da önemli değildir.
Azerbaycan’ın elverişli coğrafi, ulaşım ve
ekonomik imkanları da ülkede serbest veya özel
ekonomik bölgelerin kurulmasına imkan vermektedir. 2007 yılına kadar zaman zaman gündeme
gelen serbest yada özel ekonomik bölgelerin kurulmasına ilişkin ilk somut adım. Mart-2007’de
Cumhurbaşkanı tarafından imzalanan ‘Azerbaycan
Cumhuriyeti’nde Özel Ekonomik Bölgelerin Kurulması Hakkında’ ferman ile atılmıştır10. Fermanın ardından gerekli kanuni ve kurumsal düzenlemelerle ilgili hazırlıklar başlamıştır. Azerbaycan’ın yabancı ülkelerle ticari ilişkilerine ve ülke
halkının refah seviyesinin yükselmesine, gelir
dağılımnda adalet ve bölgelerarası dengeli ekonomik kalkınmaya yardımcı olmak amacıyla, özel
ekonomik bölgelerin kurulması için kanuni düzenlemeler dışında özel bölgelerin kurulacağı alanların tespiti gibi çeşitli çalışmalar da yapılmaktadır11.
Bir çok ülkede faaliyet göstermekte olan serbest ve özel ekonomik bölgelerin Azerbaycan’da
da kurulması, ülkenin Dünya Ticaret Örgütü’ne da
üyelik sürecine ve ülkenin küreselleşen dünya ile
entegrasyonuna, petrol dışı sektörlerin gelişmesine
ve dış ticaret hacminin artmasına ivme kazandıracaktır. Elbette özel ekonomik bölgelerin kurulması için vergi, gümrük ve ulaşım tarifelerinde
indirimlere gidilmesi ile yabancı yatırımların petrol dışı sektörlere daha fazla çekilmesi mümkün
olacaktır. Bölgelerin kurulması piyasalarda rekabet ortamına, mal ve hizmetlerin üretimine, yeni
işyerlerinin açılmasına, böylece ekonomik kalkınmaya hız kazandıracaktır.
Kısaca Azerbaycan’da özel bölgelerin kurulması ülkenin petrol dışı alanlarda ihracat yapabilmesi için gerekli yatırım ve üretimin artırmasına; yine petrol dışı sektörler yabancı sermaye yatırımlarını ve teknoloji girişini ülkeye sağlayarak
toplam dış ticaret hacminin artırmasına; dış finansman ve ticaret imkanlarından daha fazla yararlanmasına; yerli üreticilerin dünya piyasaların10
11
‘Azerbaycanda Xüsusi Đqtisadi Zonalar Yaradılır’, Yeni
Azerbaycan Qezeti, 7 Mart 2007, http://www.
yeniazerbaycan.com/news/670.html. (16 Mart 2007).
Eziz Mustafa, “Xüsusi Đqtisadi Zonaların Yaradılması
Ölkemizin Đnkiafına Tekan Verecek”, Azerbaycan Zaman
Qezeti, 12-13 Aprel 2007, s.5.
daki fiyattan ve düzenli şekilde girdi temin etmelerini sağlayarak uluslararası rekabet güçlerine
katkıda bulunmasına; ihracata dönük sanayilerin
gelişmelerini teşvik etmek suretiyle ihracatı artırmasına; ülkeye döviz girişini artırmasına; yeni iş
imkanları yaratarak istihdam sorununun çözülmesine; gelişmiş üretim ve yönetim tekniklerinin ülkeye getirilerek ekonomik standartların yükseltilmesine imkan verecektir.
4. Uzun Vadeli Hedef: Bilgi ve Haberleşme
Teknolojileri
Küreselleşme olgusudur son yıllarda daha çok
"yeni ekonomi" kavramı çerçevesinde biçimlenmektedir. Yeni ekonomi kavramı, makinelerin
yerine yeni fikirlerin ve buluşların önem kazandığı
bir dünyayı ifade etmektedir.
Yeni ekonomi, Alvin Toffler'in "üçüncü
dalga" kitabında ifade ettiği "bilgiye dayalı üretim
yapan" bir ekonomi biçimidir. Birinci dalga olan
tarım toplumunda sahip olunan toprak ve tarım
araçları gibi üretim faktörlerinin sahipliği ekonomik kalkınmanın ve refahın belirleyicisi iken,
ikinci dalga olan sanayi toplumlarında, bu faktörlerin yerini maden, enerji kaynakları gibi unsurlar
almıştır. Üçüncü dalga olarak adlandırılan bilgi
toplumunda ise artık ekonomik kalkınma ve refahın belirleyicisi ne topraktır ne de enerji kaynakları. Bilgi toplumlarında kalkınma ve refah, zihinsel üretim tarafından belirlenecek şekilde doğrudan bilginin yaratılması, dönüştürülmesi ve sermaye haline getirilmesine bağlıdır.
Böylece ekonomik kalkınma mücadelesi farklı
boyutlar kazanarak, ekonominin altyapısı elle
tutulabilir mallardan çok bilgi temelli mallar üzerinde oturmaya başlamıştır. Bilginin üretim süreçlerindeki yerinin gittikçe büyümesi sonucunda,
sanayi mallarının göreceli olarak değer kaybına
uğradığı söylenebilir. Otomobil, cep telefonu, uydu ve genetik aşısının fiyatı arasında bir mukayese
yapıldığında, günümüzde bilginin çok önemli ve
değerli hale geldiği görülecektir. Yani ekonomide
katma değerin çoğu beyin tarafından üretilmektedir.
Bu çerçevede, bilgi boşluğunun azaltılması
için; bilginin elde edilmesinden daha çok üretilmesi, kavranması ve iletilmesine gerek duyulmaktadır.
Yukarıdaki değerlendirmelerde ifade edilen ve
Azerbaycan bakımından yokulluk seviyesini azaltmanı yanısıra ekonomik kalkınma ve küreselleşen
dünya ekonomisinde varlığını devam ettirebilme
bakımından bilginin üretilmesi, kavranması ve
iletilmesinin öneminin farkında olan ülke yönetimi, petrolden elde edeceği gelirlerin eğitim sektörüne, bilgi ve haberleşme teknolojilerine yöneltil607
mesini uzun vadeli hedef olarak belirlemiştir. Bu
hedef doğrultusunda önemli adımlar atılmaya başlanmıştır.
BMT’nın kabul ettiği karara göre 2015’e
kadar yoksulluk oranının %50 azaltılması hedeflenmiştir. Cumhurbaşkanı Aliyev tarafından 27
Eylül 2004’te tasdik edilen “Kara Altının Đnsan
Altınına Çevrilmesinde Azerbaycan’ın Petrol Gelirlerinden Faydalanılması” projesi 1 Şubat
2005’de Ekonomik Kalkınma Bakanlığı ile BMT
Kalkınma Programı arasında imzalanmıştır. Proje,
Yoksulluğun Azaltılması ve Ekonomik Kalkınman
Hakkında Devlet Programı ve Asrın Kalkınma
Hedefleri çerçevesinde sürekli insan gelişimini
temin amacıyla Devlet Yatırım Programı vasıtasıyla petrol gelirlerinden verimli şekilde faydalanılmasına ilişkin makroekonomik tavsiyelerin ve
eğitim sistemine yatırımların yöneltilmesi vasıtasıyla petrol dışı sektörlerde yoğunlaşmayı artırmak
amacıyla gerekli ortamın yaratılmasına ilişkin
tavsiyelerin hazırlanmasını kapsamaktadır.
2003-2007 yıllarını kapsayan 5 yıllık program
çerçevesinde 190 yeni eğitim kurumunun yapılması, tamir ve ek bina ile birlikte toplamda 1050
eğitim kurumunda normal şartlarda bir eğitim imkanının sağlanması planlanmıştır12.
Hazırlanan program ile 2008 yılında her 33
öğrenciye bir bilgisayar düşecek şekilde, 20052007 yıllarında Azerbaycan’ın tüm eğitim müesseselerinin bilgisayarla donatılması hedeflenmiştir.
Milli gelirden bilimsel araştırmalara ayrılan
payın dünya ortalamasının bir hayli aşağısında
kaldığı görülmektedir. Bilimsel araştırmalar için
milli gelirden ayrılan payın dünya ortalaması %2.2
olmasına karşın, bu oran Azerbaycan’da sadece
%0.2’dir. Bu oranın zamanla azalma eğiliminde
olduğu da görülmektedir. Zira bu oran 1990’da
%0.5 olarak gerçekleşmiştir. Bilimsel araştırma
yapanların sayısı (her 100 bin kişiye 2791) ise
dünya ortalamasının (her 100 bin kişiye 959)
üzerindedir13. Bu durum bilimsel araştırma yapan
uzmanların gelir düzeyinin düşük olduğuna ve
teknik donanımlarının yetersiz olduğuna işaret
etmektedir. Sonuçta yapılan araştırmaların verimliliği de düşük olmaktadır. Halbuki eğitim ve bilimsel araştırmaların gelişmesi bir ülkenin stratejik
kalkınma yönlerinden biri olmalıdır.
2003 yılından başlamak üzere 10 yıllık süreyi
kapsayan ikinci reform programı çerçevesinde
Dünya Bankası, Azerbaycan eğitim alanına 63
milyon dolar kredi verecektir. Bu program üç
aşamada finanse edilecektir. Đlk aşama 4 yılı
kapsamaktadır. Dünya Bankası bu dönemde 18
milyon dolar kredi verecektir. Diğer iki aşama
üçer yılı kapsamaktadır. Dünya Bankası ikinci
aşamada 20 milyon dolar, üçüncü aşamada ise 25
milyon dolar kredi verecektir14.
Ekonomik kalkınmanın devamıllığı bakımından uzun vadeli hedef olarak belirlenen bilgi ve
haberleşme teknolojileri alanı ile ilgili olarak çeşitli uluslararası görüşme ve anlaşmalarla yurtdışı
tecrübeden de faydalanılarak ülkede ‘Hazar Uluslararası Enformasyon Teknolojileri Üniversitesi’nin kurulması kararlaştırılmıştır15. Sözkonusu üniversitenin 2008 yılında eğitime başlaması hedeflenmiştir.
Ayrıca Azerbaycan’da çeşitli sektörlerde
enformasyon teknolojileri ile ilgili innovatif projelerin hayata geçirilmesi için küçük ve orta ölçekli işletmeciliğin gelişmesine ivme kazandıracak, yabancı ve yerli şirketlerin, böylece potansiyel yatırımcıların enformasyon ve haberleşme
teknolojileri piyasasına celbedilmesine, ülkede
elektronik techizatın üretim ve ihracına elverişli
ortam teşkil edilecek yüksek teknoloji üzere özel
ekonomik bölgelerin kurulması da hedefler arasındadır16.
Sonuç ve Öneriler
Bağımsızlığının ilk yıllarında yaşadığı olumsuzlukların ardından Haydar Aliyev’in iktidara
gelmesi ile birlikte siyasi istikrara kavuşan Azerbaycan, ekonomik açıdan zor durumdan kendisini
çıkarmayı başararak dünya çapında petrol üretimi
yapan bir ülkeye dönüşme yolunda mesafe almaya
başladı.
1994 yılından itibaren ekonomi liberal bir
bakış açısıyla serbest piyasa şartlarına göre yeniden yapılandırılmaya çalışıldı. Yeniden yapılanma
sürecinin, hem reel piyasalara hem de mali
piyasalara yönelik olduğu ülke, bölgeye yönelik
yabancı yatırımların ilk durak noktası oldu. 1994
yılında yapılan ‘Asrın Anlaşması’ ile başlamak
14
15
12
13
“Azerbaycan Tehsil Nazirliğinin Beyenatı”, Azerbaycan
Zaman Qezeti, 15-17 Mart 2003, s.2; Azerbaycan
Reqemlerde, ARDSK Neşriyyatı, Bakı, 2003, s.43.
Azerbaycan Respublikasında Đnsan Đnkişafı Haqqında Hesabat 2002, Birleşmiş Milletler Teşkilatının Đnkişaf
Programı, Bakı, 2002, ss.72-74.
608
16
“Dünya Bankı Tehsilin Đnkişafına 63 Milyon Dollar Kredit
Ayıracaq”, 525-ci Qezet, 18.03.2003.
Đlkin Sabiroğlu, “ĐKT Üzre Universiteti Zeruri Eden
Nedir?”, http://www.iqtisad.net. (13 Mart 2007).
Geniş Bilgi Đçin Bkz: “Azerbaycan Respublikasında Rabite
ve Đnformasiya Texnologiyalarının Đnkişafı Üzre 20052008-ci Đller Üçün Dövlet Proqramı” (Elektron Azerbaycan)” Üzre Nezerde Tutulmuş Tedbirlerin Yerine Yetihttp://www.mincom.gov.az/new/
rilmesi
Haqqında,
download/1illikmelumat.doc. (14 Şubat 2007).
üzere Azerbaycan’ın özellikle enerji sektörüne yabancı sermaye yatırımları başarılı şekilde devam
etmektedir.
Azerbaycan’ın Hazar Denizi’nde yerleşen
enerji rezervlerinin üretimine ilişkin olarak uluslararası petrol şirketleri ile başta 1994 yılında
yapılan ‘asrın anlaşması’ olma üzere petrol ve doğal gaz anlaşmaları ve ardından temal ihraç boru
hatlarının inşasına imkan veren petrol ve doğal
gaz kaynakları, küreselleşen dünya ile ekonomik
ve siyasal entegrasyonunu sağlayacak şekilde ekonomide yeniden yapılanma ve kalkınmasının belkemiğini ve lokomotif gücünü oluşturmaktadır.
Birçok batılı şirketin özellikle enerji sektörüne
parasal açıdan çok büyük yatırım yaptığı bir ülke
olması, Azerbaycan’da diğer sektörlere de yapılacak yabancı yatırımlar bakımından bir tür uluslararası garanti anlamına gelmektedir.
Ekonomide yeniden yapılanma ve kalkınmaya
ilişkin temel adımların süratle atılmaya ve bu süreçte yabancı sermayeden petrol dışı sektörlerde
daha yoğun olarak yararlanmanın öneminin daha
iyi kavranmaya, böylece yatırım ikliminin daha
elverişli hale getirilmeye başlandığı Azerbaycan’da petrol dışı sektörlerde büyük yatırımlara imza
atılmaya başlanmıştır.
Geçen 15 yılı aşkın süre sonucunda gelinen
noktada, makroekonomik göstergeler itibariyle
ekonomide istikrar da sağlanmıştır. Birleşmiş Milletler Teşkilatı tarafından yayınlan hesaplamaya
göre, 1996 yılından başlayarak ülkede Đnsani Kalkınma Endeksi’nin istikrarlı bir artış trendi seyrettiği görülmektedir.
Her bir ülkede, makroekonomik istikrarın sağlanması ve devamı için öncelikle siyasi istikrar
olmalıdır. Bu bakımdan Haydar Aliyev’in iktidara
gelmesinin ardından sağlanan siyasi istikrarın,
Haydar Aliyev sonrasında devam edip etmeyeceğine ilişkin endişeye sevk edici belirsizlikler ise
Đlham Aliyev’in iktidara gelmesi ile minimum
düzeye çekilerek beklentiler olumlu kılınmıştır.
Azerbaycan’da yatırımların daha çok petrol
sektörüne yapılması ve bu doğrultuda GSMH’nın
önemli bir bölümünün petrol gelirlerinden oluşması endişe vericidir. Petrol sektörünün tek taraflı
gelişimi nedeniyle dünya piyasalarındaki fiyat değişmeleri GSMH üzerinde de dalgalanmalara neden olmaktadır. Bu durum 1998 Rusya krizinde
açıkça görülmüştür.
Đhracatta petrol ve petrol ürünlerinin payı
%85-90’dır. Bu durum, ekonominin petrole ve
petrol fiyatlarındaki dalgalanmalara bağımlılığı
anlamına gelmektedir. Nitekim ödemeler dengesinde açıklar petrol fiyatlarının artışına paralel
olarak elde edilen petrol gelirleriyle kapatılmaktadır.
Kısaca Azerbaycan ekonomik açıdan ‘Hollanda Hastalığı’ diye ifade edilen ve en genel anlamda; bir sektörün hızlı gelişimi karşısında diğer
sektörlerin gelişmemesi sonucunu doğuracak bir
tehlike ile karşı karşıyadır. Hatta Azerbaycan’ın
bir sektöre bağımlılığın ötesinde bir bölgeye bağımlılık tehlikesi ile de karşı karşıya olduğu
görülmektedir.
Söz konusu tehlikelerin farkında olan Azerbaycan, başta ‘bölgesel kalkınma’ olmak üzere
çeşitli programlarla orta vadede Petrol dışı sektörlerin ve Bakü dışı bölgelerin kalkınmasını
sağlamak ve gelir dağılımında uçurumların oluşmasını önlemeyi amaçlamaktadır. Bu amaö çerçevesinde 2004 yılından itibaren diğer sektörlere
yönelik yerli ve yabancı yatırımların teşviki amacıyla kalkınma programları uygulanmaya başlanmıştır.
Uzun vadede ise küreselleşen dünyada ekonomik kalkınmanın devamlılığı bakımından bilginin
ve teknolojinin geliştirileceği ve üretileceği şekilde eğitim sektörünün yeniden yapılanması ve
kalınmasını hedef seçmiştir.
Kısaca bağımsızlıktan günümüze geçen süreçte yeniden yapılanma, kalkınma ve küreselleşen
dünya ekonomisinin ayrılmaz bir parçası olma
adına bundan sonraki dönemde gerekli önlemlerin
ve programların hayata geçirilmesi için hukuki ve
kurumsal temeller oluşturulmuş, makroekonomik,
bölgesel ve sektörel hedefler belirlenerek bu hedefler doğrultusunda adımlar atılmaya başlanmıştır. Elbette bugüne kadar yapılan düzenlemelerin
ötesinde yapılması gereken düzenlemeler ve atılması gereken önemli adımlar da vardır. Küreselleşen dünyanın ayrılmaz bir parçası olmayı sağlayacak şekilde ekonomide yeniden yapılanma ve
kalkınmaya ilişkin temel adımların yavaş ama
emin bir şekilde atmakta ve gelecek adına ümit
vaat etmekte olan Azerbaycan’ın ekonomik hedeflerine ulaşmak için aşağıda yer alan önerileri ve
bazı değişiklikleri yapması gerekmektedir:
− Ekonomik gelişmenin sadece doğal kaynakların ihracı üzerine kurulması, ülke rezervlerinin
tükenmesi ve sosyal adalet ilkesinin aksine olarak
nüfusun yalnız küçük bir grubu dışında, çoğunluğun yaşam düzeyinin düşmesi sonucunu doğurabilir. Sadece doğal kaynaklara ekonomilerini dayandıran ülkelerin hem iç hem de dış ilişkilerde
bağımsızlıklarını kaybetme konumuna düşmesi
nedeniyle, ekonomik açıdan petrolden elde edilecek gücün diğer sektörlere ve insan kaynaklarının
gelişimine kanalize edilmesi konusunda gereken
hassasiyetin artarak gösterilmesi gerekmektedir.
609
− Kalkınmada öncelikli sektörlere ayrılan kredilerin kullanımının kolaylaştırılması ise, sektörün
ihracata dönük üretim yapmasını, istihdamın artmasını ve gizli işsizliğin azalmasını sağlayacaktır.
Devlet Petrol Fonu’ndaki gelirlerin tarım sektörünün kalkınması için kullanılması gerekmekle
birlikte, sadece bu alana Fon’dan plasmanda bulunulması, ülkenin karşı karşıya kaldığı ‘Hollanda
Hastalığı’ndan kurtulması için yeterli olmayacaktır.
Bu problemden kurtulmak, ihraç potansiyeline sahip sanayi alanlarının geliştirilmesine dönük politikalar uygulamakla mümkün olabilecektir17.
− Yabancı sermayeden yararlanmanın önemini
kavrayan Azerbaycan’da petrol dışı sektörlerde de
büyük hacimde yatırımlara zemin oluşturacak teşvik ortamının daha sağlıklı hale getirilmesi gerekmektedir. Petrol dışı sektörlerden dikkat çekenlerin başında tarım, hayvancılık, gıda işleme ve
sanayii, turizm gibi sektörler gelmektedir. Azerbaycan’da mevcut rezervlerin geliştirilebilmesi,
ekonomilerin teknolojik yapılarının yenilenmesi,
üretim yapılarının çeşitlendirilmesi, yeni haberleşme ve ulaşım ağlarının oluşturulabilmesi için
de gerekli olan yabancı sermayenin artarak ülkeye
gelmesinin sağlanması gerekmektedir.
− Küreselleşen dünyamızda finansal krizlerden
en az derecede etkilenmek için uluslararası sermayenin ülke içinde prodüktif alanlara yönlendirilmesi yani, yabancı sermayeden uluslararası doğrudan sermaye yatırımı şeklinde faydalanılması
gerekir. Zaten geçiş sürecinde ve gelişmekte olan
ülkelerde ekonomik büyümenin sağlam temellere
oturtulabilmesi için sıcak para yerine uzun vadeli
finansmana gerek vardır.
− Đlgili devlet kurumları tarafından yabancı
yatırımların ülkeye akımının daha aktif şekilde
koordine edilmesi gerekir. Dünya sermaye pazarlarının ülkenin enerji kaynakları dışındaki sektörleri ile ilgili yabancı yatırımı çekici reklam ve
enformasyon ile beslenmesi gerekmektedir. Uluslararası finans kurumları ile de yatırım işbirliğinin
daha fazla geliştirilmesi gerekmektedir.
− Ülke ekonomisinin dünya ekonomisine entegrasyonu derinleştirmek, hızlandırmak ve genişletmek amacıyla dış ekonomik faaliyetler de daha
çok dünya piyasalarının çağdaş kurallarının uygulanması, uluslararası ekonomik ve finansal kurumlar ile işbirliğinin güçlendirilmesi ve uluslararası ikili ve/veya çok taraflı işbirliğinin derinleştirilmesine önem verilmese gerekmektedir.
17
Ekber Eldaroğlu, “Neft Fondunun Vesaitleri Hansı
Đstiqamete Yöneldilmelidir?”, Azerbaycan Milli Demokratiya Fondu, ''Azerbaycan'' Bülleteni - 25 (145), 21 Đyun
2001.
610
− Azerbaycan’ın siyasi bağımsızlığını gerçek
anlam kazanması bakımından önemli olan ekonomik bağımsızlık, ekonomik kalkınma ve ekonomik entegrasyon için, bilgiye ve bilgili insana
ihtiyaç vardır. Yoksa Azerbaycan’ın sadece petrol
ve doğal gaz rezervlerinin varlığına odaklanarak,
siyasi bağımsızlığını ebedi kılacak ekonomik bağımsızlığını ve kalkınmasını gerçekleştirmek günümüz dünyasında mümkün olamayacaktır. Kaldı
ki Azerbaycan önemli bir işgücü potansiyeline
sahiptir.
Enerji kaynaklarından elde edilen gelirin, bilginin elde edilmesine ve daha da önemlisi bilgiyi
üretecek insanları yetiştirecek eğitim kurumlarının, araştırma merkezlerinin teşekkülüne ve geliştirilmesine plase edilmesi en doğru karar olacaktır.
Dolayısıyla yapılması gereken işgücünün potansiyel kabiliyetinin, yeni ekonominin şartlarına uygun olarak, inkişaf ettirileceği bir eğitim altyapısının zaman kaybetmeden oluşturulmasıdır.
YARARLANILAN KAYNAKLAR
−
Alkan Soyak – Zenfira Nesirova, “Küreselleşme
Sürecinde IMF Politikalarının Sonuçları: Azerbaycan
Deneyimi”, Articles of The International Conference On
A Theme ‘Caucasus and Central Asia in The
Globalization Process’, Baku, 2003, pp.14-20.
−
Azerbaycan Reqemlerde, Azerbaycan Respublikasının
Dövlet Statistika Komitesi (ARDSK) Neşriyyatı, Bakı,
2006.
−
Azerbaycanın Statistiki Göstericileri 2006 , Azerbaycan
Respublikasının Dövlet Statistika Komitesi (ARDSK)
Neşriyyatı, Bakı, 2006.
−
Azerbaycan Respublikasında Đnsan Đnkişafı Haqqında
Hesabat 2002, Birleşmiş Milletler Teşkilatının Đnkişaf
Programı, Bakı, 2002.
−
http://www.bp.com/centres/energy. (07.04.2005).
−
Ekber Eldaroğlu, “Neft Fondunun Vesaitleri Hansı
Đstiqamete
Yöneldilmelidir?”,
Azerbaycan
Milli
Demokratiya Fondu, ''Azerbaycan'' Bülleteni - 25 (145),
21 Đyun 2001.
−
Ekber Eldaroğlu, “Qeyri-Neft Sektorunun Đnkişafında
Azad Đqtisadi Zonalar Mühüm Rol Oynaya Bilerdi”,
Azerbaycan Milli Demokratiya Fondu,“Azerbaycan”
Bülleteni, No: 30 (150), 26 Đyul 2001.
−
Eziz Mustafa, “Xüsusi Đqtisadi Zonaların Yaradılması
Ölkemizin Đnkiafına Tekan Verecek”, Azerbaycan
Zaman Qezeti, 12-13 Aprel 2007, s.5.
−
Fikret Aliyev, “Kontrakt Veka: 5 Let Spustya”,
Consulting & Business, S.9, 1999, s.40-41;
−
Fikret Sucayev, “Azerbaycanda Qaz Hasilatı ve Ona
Olan Telebatın Ödenilmesinin Başlıca Đstiqametleri”,
Azerbaycan Müsteqillikden Sonra Beynelhalq Konfrasın
Materialları, Bakı, 3-4 Mart 2003, ss.36-37.
−
Haydar Aliyev, Dünya Siyasetinde Azerbaycan Petrolü,
(Der. Đlham Aliyev - Akif Muradverdiyev, Çev.
Abdullah Çiftçi - Ergun Kocabıyık), Sabah Kitap-ları
No.77, Đstanbul, 1988.
−
V. A. Hüseynov, v.d., Manatın Bahalaşması ve Đqtisadi
Đnkişaf:
‘Hollanda
Xestelyi’nin
Mezmunu
ve
Elametlerinin Tedqiqi, Seda Neşriyyatı, Bakı, 2005.
−
Y. Hesenli, ‘Neft Gelirlerinin Azerbaycanın Đqtisadiyyatına Tesirinin Semerelilik Problemleri – Valyuta
Böhranı: “Dağıdıcı Artım”, “Holland Xesteliği” ve
Asiya Maliyye Virusu’, Globallaşma Prosesinde Qafqaz
ve Orta Asiya Beynelxalq Konfransın Materialları, Bakı,
2003, s.217-219.
Natık Aliyev, “Petrol Azerbaycan’ın Milli Serveti
(Eyvaz Gasanov’un Röportajı)”, Diyalog Avrasya
Dergisi, Şubat-2001, ss.82-84.
−
Zerife Musayeva, “Böyük Đpek Yolu ve Azerbaycan
Nefti”, Böyük Đpek Yolu ve Azerbaycan Nefti, MarsPrint, Bakı, 1999, ss.34-46.
−
Natig Aliyev, ‘The Azerbaijan Oil and Gas Industry in
the 1949-1999 Period’, http://www.caspenergy.com/
no3rus21.html. (04.04.2005).
−
‘25% of Oil, Gas Revenues to Accrue’, Azernews,
http://www.azernews.net/view.php?d=5685.
(18.03.2005).
−
Natiq Eliyev, “Neft Senayisinin Birterefli Đnkişafı
Azerbaycanı Felakete Apara Biler”, Azerbaycan Zaman
Qezeti, 29 Mart 2007, ss.1 ve 5.
−
“Azerbaycan Tehsil Nazirliyinin Beyenatı”, Azerbaycan
Zaman Qezeti, 15-17 Mart 2003, s.2.
−
−
Nazim Đmanov, “Đlk On Đlin Yekunları: Đqtisadiyyat”,
Meşveret Bülleteni, No:7 (43), Oktyabr 2001, ss.32-36.
“Country Assistance Strategy For The Azerbaijan
Republic”, The World Bank Report, No:19892-AZ,
November 29, 1999.
−
R. X. Şaulov, “Müsteqillik Şeraitinde Regional Đnkişafın
Strategiyası”, Azerbaycan Đqtisadi Đslahatlarının Heyata
Keçirilmesi Xususiyetleri ve Problemleri, Azerbaycan
Respublikası Đqtisadi Đnkişaf Nazirliyi Đqtisadi Đslahatlar
Merkezi, Bakı, 2001, ss.84-91.
−
“Dünya Bankı Tehsilin Đnkişafına 63 Milyon Dollar
Kredit Ayıracaq”, 525-ci Qezet, 18.03.2003.
−
‘Azerbaycanda Xüsusi Đqtisadi Zonalar Yaradılır’, Yeni
Azerbaycan Qezeti, 7 Mart 2007, http://www.
yeniazerbaycan.com/news/670.html. (16 Mart 2007).
−
“Azerbaycan Respublikasında Rabite ve Đnformasiya
Texnologiyalarının Đnkişafı Üzre 2005-2008-ci Đller
Üçün Dövlet Proqramı” (Elektron Azerbaycan)” Üzre
Nezerde Tutulmuş Tedbirlerin Yerine Yetirilmesi
Haqqında,
http://www.mincom.gov.az/new/download/1illikmeluma
t.doc. (14 Şubat 2007).
−
Heyder Eliyev, “Azerbaycan Respublikasının Dövlet
Müsteqilliyinin
Onuncu
Đldönümü
Haqqında”,
Azerbaycan Respublikası Prezidentinin 20 Mart 2001
Tarihli Fermanı, Bakı, 20 Mart 2001.
−
Đlkin Sabiroğlu, “ĐKT Üzre Universiteti Zeruri Eden
Nedir?”, http://www.iqtisad.net. (13 Mart 2007).
−
Kenan Çelik - Cemalettin Kalaycı, “Azeri Petrolünün
Dünü ve Bugünü”, Journal of Qafqaz University, V.II,
No.II, 1999, ss.61-74.
−
−
Rasim Hesenov, “Azerbaycanın Đqtisadi Đnkişaf
Paradigması ve Đqtisadi Teh-lükesizlik Konsepsiyasının
Seçimi”, Meşveret Bülleteni, No:7(43), Bakı, Oktyabr2001, ss.6-9.
−
Settar Seferov, “Evezsiz Milli Servetimiz: Müsteqillik”,
Đqtisadiyyat ve Audit Jurnalı, No:10, Oktyabr-2001,
ss.5-6.
−
Sevil Yıldırım, Dünyada ve Türkiye’de Petrol, T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı Ekonomik Araştırmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü, Ankara,
Ağustos-2003.
611
ARE CAUCASUS AND CENTRAL ASIA’S TRADE PERFORMANCE STRONG
ENOUGH TO REALIZE THEIR POTENTIAL?
Dr. Emine DEMĐR
Instructor of Anadolu University,
Open Education Faculty,
Economic and administrative programs
Eskishehir / TURKEY
[email protected]
ABSTRACT
Caucasus and Central Asian countries share common culture, traditions, religion, water, energy and land resources, transport
communications.
These countries contain a vast amount of natural resources and their economies are based mostly on natural resources.
These contries have a wealth of natural resources, but their people remain poor. In spite of its wealth of natural resources, the
region relies heavily on agricultural production and processing industries.
In the region countries’ trade and investment performance has been less than satisfactory by international standards.
International trade and investment can make a major contribution to economic development in this region by helping to raise
productivity and employment and boost economic growth, and increasing the variety and improving the quality of goods available
to consumers.
These countries have to promote trade and integrate into the global economy if they want to achieve international
competitiveness, sustain economic growth, and advance human development.
Regional and bilateral preference schemes can play a useful role in promoting regional trade, which remains underdeveloped
in Caucasus and Central Asia.
I- INTRODUCTION
Central Asia, a historical land bridge between
East Asia and Europe, as well as between South
Asia/Persian Gulf and Russia, has the potential to
become an important transit route between Asia
and Europe. Central Asian region has all opportunities to become powerful economic centre of the
world, the region has huge labour and hydrocarbon resources, metal and chemical elements, good
conditions for agriculture and great market.With
oil, natural gas, cotton, gold, and hydroelectric
potential, the Central Asian and the Caucasian
republics are also growing strongly and stepping
away from their post-Soviet decline.
Central Asia has emerged as one of the world’s
fastest growing regions since the late 1990s and
has shown notable development potential. This is
significant for a region comprising largely of
small landlocked economies with no access to the
sea for trade. Among the advantages, of the region
are its high- priced commodities (oil, gas, cotton
and gold), reasonable infrastructure and human
capital as legacies of Soviet rule; and a strategic
location between Asia and Europe (Dowling &
Wignaraja 2006, p:12)
II-ECONOMIC STRUCTURE OF THE
COUNTRIES IN THE REGION
A-Economic Growth
Macroeconomic performance in the Central
Asia region remains very good. In Central Asia,
growth has been strong in recent years, fueled by
gas and oil deposits in Azerbaijan, Kazakhstan,
and Turkmenistan; gold in the Kyrgyz Republic;
cotton in Uzbekistan.
The highest growth rates in 2005– 2007 are
likely to be visible in the oil-rich economies (see
Tables:1)
Accordingly, Azerbaijan is projected to grow
at 22,9%, Kazakhstan at 8.3%, and Turkmenistan
at 6,0%. In the non-oil exporters, growth will be
somewhat slower. Growth in the non-oil
economies is projected to be in the range of 5,0%
to 6.0% (see Table 1).
Table 1. Real GDP (%)
Azerbaijan
Kazakhstan
Kyrgyz Republic
Tajikistan
Turkmenistan
Uzbekistan
612
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007*
6,0
-1,9
2,1
5,2
6,7
2,1
11,4
2,7
3,7
3,7
16,5
3,4
6,2
9,8
5,4
8,3
18,6
3,3
6,5
13,5
5,3
10,2
20,4
4,1
8,1
9,8
0,0
9,1
15,8
3,1
10,4
9,3
7,0
10,2
17,1
1,5
10,2
9,6
7,0
10,6
17,2
7,4
24,3
9,4
-0,6
6,7
9,6
7,0
26,2
8,0
5,0
8,0
6,5
7,2
22,9
8,3
5,5
6,0
6,0
5,0
* Estimates
Sources: The World Economic Outlook database, 2006.
Real GDP (%)
30,0
20,0
10,0
0,0
-10,0
1998
Azerbaijan
1999
2000
Kazakhstan
2001
2002
Kyrgyz Republic
Azerbaijan experienced unprecedented GDP
growth of 24,3% in 2005. This momentum is set
to build further to 26,2% in 2006. The oil and gas
sector, accounting for about 42% of GDP, was the
key contributor to the acceleration as production
and the volume of exports of hydrocarbons surged
by 43.5% and 53.3%, respectively.
Ambitious structural changes, foreign investment, high prices for hydrocarbons, and political
stability have spurred Kazakhstan’s economy and
improved living standards in recent years. GDP
growth is projected to average 8.2% in 2006-2007
as high investment continues in this oil-driven
economy (ADB 2006, p: 3).
In the Kyrgyz Republic the “Tulip Revolution”
and the fall in gold production at the country’s
major mine adversely affected the economy in
2005. The outlook is for recovery and GDP
growth is projected at 5% in 2006 and 5.5% in
2007 based on implementation of an economic
program supported by the Poverty Reduction and
Growth facility of the IMF.
GDP growth in Tajikistan slowed to 6.7% in
2005 due mainly to falling cotton production and
deterioration in the terms of trade. The outlook is
for a recovery in activity with GDP growth
projected at 8% in 2006 and then moderating to
6% in 2007.
The outlook for growth in Turkmenistan is
subject to considerable uncertainty because of the
economy’s heavy reliance on exports of a handful
of energy and agricultural products. If prices for
exports of natural gas rise in 2006 this will
provide a short-term stimulus to the economy and
2003
2004
Tajikistan
2005
2006
Turkmenistan
2007
Uzbekistan
GDP should grow 6,5%-6,0% a year in 2006-2007
(ADB 2006, p:4).
Uzbekistan has posted strong growth over the
past two years with significant contributions from
agriculture and robust performance on external
trade. This growth momentum is expected to continue in 2006-2007 with GDP projected to expand
about 6% annually, aided by greater foreign direct
investment in the hydrocarbon sector. Mediumterm prospects are bright; however, a sustained,
broad-based high-growth track would require
undertaking the critical mass of reforms needed
for private sector-led growth. (ADB 2006, p:5).
B- Inflation
Macroeconomic stability, proxied by inflation,
has improved. Inflation rates have fallen
significantly throughout the region over the past
few years indicating improved macroeconomic
stability (see Table2).
Average consumer price inflation in
Azerbaijan rose to 9.7% in 2005, from 6.7%,
representing a significant deterioration from recent
years' performance (Table 2). Inflation accelerated
in the first half of the year, Several factors ramped
up prices, including the surge in petrodollars and
the limited ability of the National Bank of
Azerbaijan (NBA) to sterilize much of the inflow,
leading to an excess supply of manat in the
economy (M2 increased by 32%) (ADO 2006, p:
51).
The Kyrgyz Republic had the lowest inflation
among the Central Asia Countries with 5,7% in
2006, while Uzbekistan’s inflation, had the highest.
Table 2. Inflation (consumer price %)
Azerbaijan
Kazakhstan
Kyrgyz Republic
Tajikistan
Turkmenistan
Uzbekistan
1998
-0,8
7,3
10,5
43,2
16,8
16,7
1999
-8,5
8,4
35,9
27,5
23,5
44,7
2000
1,8
13,3
18,7
32,9
8,0
49,5
2001
1,5
8,4
6,9
38,6
11,6
47,5
2002
2,8
5,9
2,1
12,2
8,8
44,3
2003
2,2
6,4
3,1
16,4
5,6
14,8
2004
6,7
6,9
4,1
7,1
5,9
8,8
2005
9,7
7,6
4,3
7,1
10,8
21,0
2006
8,6
7,5
5,7
7,8
7,9
11,3
2007*
11,8
7,5
4,5
5,0
5,0
6,5
613
*Estimates
Sources: The World Economic Outlook database, 2006.
INFLATION (consumer price %)
60
40
20
0
-20
1998
1999
Azerbaijan
2000
Kazakhstan
2001
2002
Kyrgyz Republic
III- THE NATURAL RESOURCES IN
CENTRAL ASIA
The region has rich natural deposits of precious
metals such as gold and silver, and vast reserves
of coal, iron ore, chromites, zinc, copper, titanium,
bauxite and uranium. In particular, Kazakhstan
has the world’s largest reserves of tungsten, and
the second largest reserves of chromites and
phosphorous. Further, Uzbekistan has the world’s
fourth largest reserves of gold, and is currently the
ninth largest producer of this metal.
“In the former USSR, Kazakhstan, for example,
was a leading producer of copper, lead and zinc with
Kazakhstan’s iron ore and alloying components
(manganese, molybdenum and chromium as well
as a number of rare and rare-earth metals) used to
make up the core of Soviet metallurgy. Kirgizia,
in turn, was a monopolist in the production of
metal antimony; Turkmenia produced strontium
out of its rich celestine ores, while Uzbekistan was
the major source of gold. The uranium ore, the
basic material used to manufacture nuclear weapons
and nuclear power engineering was extremely
important - including for military and strategic
purposes - for the former Soviet Union. According
toLondon-based Uranium Institute estimates,
Kazakhstan boasts today 25 per cent of the
world’s explored uranium deposits. There are also
commercial deposits in Uzbekistan (Uchkuduk,
Zarafshan and Navoi), Kyrgyzstan (Kara-Balty)
and Tajikistan. The first uranium mill ever built in
the Soviet Union was put into operation in 1946 at
the Adrasman and Taboshar mines of Tajikistan
Incidentally, Central Asian’s largest antimony
reserves also lie in Tajikistan”. (UNDP 2005, p:83).
In the energy field, Kazakhstan, Uzbekistan,
Turkmenistan and Azerbaijan have important
reserves of natural resources, in particular
hydrocarbons, contrary to Kirghizstan and
614
2003
2004
Tajikistan
2005
2006
Turkmenistan
2007
Uzbekistan
Tadjikistan; Uzbekistan also has unexploited
reserves of oil and gas.
IV- TRADE PATTERNS AND
POTENTIAL IN CENTRAL ASIA
The emerging economies of South Asia are
energy poor, and the emerging economies of
Central Asia are either already energy rich, or at
least have the potential to become so. The oil and
gas wealth of Central Asian states, especially
Kazakhstan and Turkmenistan, is well documented.
Less known is the fact that Kyrgyzstan and
Tajikistan, while oil and gas poor, possess
significant electricity-generation potential via
hydro-power dams. Tajikistan, the poorest country
to emerge out of the Soviet collapse in 1991, has
the world’s greatest hydroelectric potential per
capita, and Kyrgyzstan is close behind.
Supplementing the hydroelectric potential of both
of these states is Kazakhstan’s large coal-fired
generating capacity. (Hanks & Gleason 2006, p:2).
Most results suggest that the Central Asian
countries could considerably expand trade and
diversify exports by reducing policy-related and
institutional barriers to trade. They could
cooperate with each other and neighbouring
countries in improving their transport links with
the rest of the world, and in facilitating
movements of people, goods and vehicles across
national borders and through the territories of
transit countries. (UNDP 2005, p:52).
Economic and human development in Central
Asia is greatly dependent upon the energy sector.
Energy-related activities contribute directly to
economic growth, employment generation and
foreign exchange earnings. Kyrgyzstan and Tajikistan have abundant hydropower potential. In contrast, Kazakhstan has significant reserves of oil, gas
and coal; Turkmenistan has the fifth largest reserve
of natural gas in the world and the second largest
reserve of oil in Central Asia. (UNDP 2005, p:93).
V- CONCLUSIONS AND
RECOMMENDATIONS
International trade and investment can make a
major contribution to human development and
human security in Central Asia by helping to raise
productivity and employment and boost economic
growth, reducing the probability of political
conflicts between countries, and increasing the
variety and improving the quality of goods
available to consumers. It is therefore regrettable
that the Central Asian countries’ trade and
investment performance has been less than
satisfactory by international standards. Regional
cooperation in the form of benchmarking and
sharing of knowledge and information would help
reduce other obstacles to trade, such as weak
institutions, and the lack of marketing skills and
information. human capital development and other
factors that have indirect but powerful influences
on economic performance (UNDP 2005, p:108).
Due to their great economic potential, the
Central Asian states have drawn strong attention
from international Western companies. Since
these countries have considerable oil and gas
resources that have not been sufficiently
developed, they have drawn many Western
companies' attention in the oil and gas sector.
Control over energy is vital to their future
economic strategy because it means control
over their economic and political destinies.
That also holds true for Uzbekistan whose wealth
lies in gold and cotton. Thus, the traditional
struggle for markets has become a major factor of
inter-state rivalry. Whoever controls trade and
pipeline routes for goods and oil will decide the
region's economic and political destiny. A
complex many-sided international rivalry has
developed to influence and control the destiny of
Central Asia and the Caucasus, their resources and
trade, especially Azerbaijan's, Kazakhstan's and
Turkmenistan's oil and gas. The main players are
Russia, Turkey, Iran, China, the United States and
the oil companies.
While highlighting the potential economic
benefits of regional energy trade and the broader
political benefits of regional cooperation, it is
important also to appreciate the constraints and
risks in regional energy market development. In
Central Asia, these start with the region’s
landlocked location and the physical challenge of
transporting energy commodities to the export
market. In short, electricity trade depends on the
existence of an interconnected power grid. Oil and
gas have to be transported via pipelines over
(UNDP 2005, p:93 ).
REFERENCES
−
Asian Development Outlook(ADO)( 2006),
http://www.adb.org/documents/books/ado/2006/default.a
sp, Accessed February 15, 2007.
−
Asian Development Bank (ADB)( 2006), Central Asia's
Rapid Growth to Continue in 2006-2007, Says ADB, http:
//www.adb.org/documents Accessed February 15, 2007.
−
Central Asia, http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/
publ/opendoc.pdf?tbl=PUBL&id=4371d1920 Accessed
February 15, 2007
−
Central Asia’s Economy, http://www.silkroadstudies.org
/new/docs/Silkroadpapers/0607Wignaraja.pdf Accessed
February 15, 2007.
−
Central Asia.EU modeli, http://www.kisi.kz/old/English/
Geopolitics/02-20-04Andersen.pdf Accessed January 12,
2007.
−
Dowling M & Wignaraja G. (2006), Central Asia’s Economy: Mapping Future Prospects to 2015, Central AsiaCaucasus Institute & Silk Road Studies Program – A
Joint Transatlantic Research and Policy Center, Sweden,
www.silkroadstudies.org Accessed February 15, 2007.
−
Eco_cou_860,http://earthtrends.wri.org/pdf_library
/country_profiles/eco_cou_860.pdf Accessed January
12, 2007.
−
Eshniyazov. R & Van der Sluis.E, (2005), “Economic
Integration in Central Asia”, E conomics Commentator,
No. 461, South Dakota State University.
−
Hanks, R. & Gleason, G. ( 2006), Regional Electrical
Integration: Panacea for Central Asia’s Economic Woes?,
BUSINESS & ECONOMICS http://www.eurasianet.org/
Accessed February 15, 2007.
−
IMF, Regional Economic Outlook 2005, Middle East
and Central Asia Department, http://www.imf.org
Accessed January 12, 2007.
−
IMF Country Report . http://www.imf.org Accessed
January 12, 2007.
−
IMF (2006), IMF's Middle East and Central Asia
Department Sees Continued Strong Growth in Central
Asian Countries, Press Release No. 06/219
−
OECD, Experts' Meeting on the Analysis of Trade and
Investment Inter-linkages for the Countries of the
Caucasus and Central Asia in Their Further Integration
into the World Economy http://www.oecd.org/document
/60/0,2340,en_2649_33731_26616060_1_1_1_1,00.html
−
Patrizia Tumbarello (2005), Regional Trade Integration
and WTO Accession: Which Is the Right Sequencing? An
Application to the CIS IMF Working Paper May
WP/05/94
−
Regional integration and development in the Middle East
http://www.oecd.org/dataoecd/11/54/36774593.pdf
Accessed January 12, 2007.
−
Regional Trade Integration and WTO
−
http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2005/wp0594.pd
f Accessed February 15, 2007.
−
S. Frederick Starr, The Invesment Climate in Central
Asia and The Caucasus http://www.cacianalyst.org/
Publications/Starr_invest.htm Accessed February 15,
2007.
−
The Azeri Economy, http://www.travel-images.com/azecon.html Accessed February 15, 2007.
615
−
The World Economic Outlook database, (2006)
http://www.worldbank.org/INTGDF2006/Resources/stat
i_appendix.pdf Accessed January 12, 2007.
−
Turkmenistan Potential 'Super-Giant' Emerges On
Energy Scene - Radio Free Europe - Radio Liberty,
http://www.rferl.org/featuresarticle/2006/11/CB06DCD
E-C0D7-40C7-B0E9-8AC1BD48F6F2.html Accessed
February 15, 2007.
−
Turkmenistan, http://en.mcfly.org/Turkmenistan Accessed
February 15, 2007.
−
UNDP (2005), Central Asia Human Development
Report, Regional Bureau for Europe and the Common
wealth of Independent States, Printed in Bratislava,
Slovak
Republic
http://www.cagateway.org/cahdr/
downloads/cahdr_en_all.pdf Accessed January 12, 2007.
−
Uzbekistan economy, http://old.cagateway.org/downloads
/a2005_4_full.pdf Accessed February 15, 2007.
−
Uzbekistan in 2005 and major priorities of economic
reform in 2006 http://www.gateway.uz/downloads
/PublicAdminRef/Soci-economi_results_2005_eng.pdf
−
Uzbekistan The Key to Success in Central Asia,
http://www.state.gov/p/eur/rls/rm/33579.htm Accessed
February 15, 2007.
616
QLOBALLAŞMA ŞƏRAĐTĐNDƏ ĐQTĐSADĐ AÇIQLIQ SƏVĐYYƏSĐ VƏ ONUN
ĐQTĐSADĐ ĐNĐKĐŞAFA TƏSĐRĐ
i.e.n Fuad Əlinağı oğlu QƏNBƏROV
Azərbaycan MEA, Đqtisadiyyat Đnstitutu,
Xarici iqtisadi əlaqələr şöbəsinin böyük elmi işçisi,
Bakı / AZƏRBAYCAN
[email protected]; [email protected]
XÜLASƏ
Məqalədə xarici iqtisadi əlaqələrin açıqlıq səviyyəsinin ölkənin iqtisadi inkişafına təsiri müxtəlif aspektlər üzrə təhlil edilib.
Nəzəri və praktiki materiallar əsasında göstərilməyə çalışılıb ki, azad ticarət siyasətinin həyata keçirilməsi bütün ölkələr, o
cümlədən Qafqaz və Orta Asiya ölkələri üçün əhəmiyyətlidir. Đstər müxtəlif iqtisadşılar tərəfindən aparılmış empirik araşdırmalar,
istər də xarici və daxili iqtisadi sferada liberallaşma həyata keçrimiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, nə qədər ölkənin açıqlıq
səviyyəsi yüksək, dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi azdırsa həmin ölkələrdə bir o qədər iqtisadi inkişafa nail olunub. Məqalədə
iqtisadi azadlıq səviyyəsini müəyyən edən beynəlxalq təşkilatların reytinq cədvəlində ilk və son yerlərdə duran ölkələrin iqtisadi
inkişaf səviyyəsi müqayisə olunarkən bu pozitiv əlaqə bir daha təsdiq olunub. Keçid iqtisadiyyatlı ölkələr içərisində də, daha
liberal iqtisadi siyasət aparanlar iqtisadi inkişaf templəri və əhalinin həyat səviyyəsinə görə digər ölkələrdən xeyli irəlidədirlər.
Bütün bunları nəzərə alaraq məqalənin sonunda Qafqaz və Orta Asiya ölkələrində əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi,
geniş miqyaslı xarici investisyaların cəlb edilməsi və milli iqtisadiyyatın dünya iqtisadiyyatına səmərəli inteqrasiyası olunması
üçün xarici iqtisadi əlaqələrdə liberallaşmanın daha da sürətlənməsinin əsas məsələlərdən biri olduğu göstərilir.
ABSTRACT
The article deals with the influence of foreign economic relations openness level to the economical development of the
country from different points of view. There was a strive to show on the basis of theoretical and practical materials that realization
of free economic policy is significant for all countries for Caucasian and Central Asian countries. Empiric investigations done by
different economists and experience of countries of liberalization in external and internal spheres, as well, proves that only
countries where the openness level is high but state interference to economy is low got economic achievement. This positive link
was proved one more time, while comparing the level of economic development of the first and last countries in the ranking list
on the level of economic freedom of countries made by International organizations. Even among countries with transition
economy, an economical development rate and life standard of population is relatively high in the republics carrying out liberal
economic policy. Taking into consideration all above, it is concluded in the article that the acceleration of foreign economic relations
liberalization is one of the main issues in the way of increasing of life standards of population in Caucasian and Central Asian
countries, as well as, in involvement of foreign investment and successful integration of national economy into the world economy.
GĐRĐŞ
Đqtisadiyyat elmində qloballaşmanın müsbət
və mənfi tərəfləri ilə bağlı bir sıra baxışlar
mövcüddur ki, onların da hər birində irəli sürülən
fikirlər nəzəri və praktiki dəlillərlə sübut edilməyə
çalışılıb. Bütün bu fikirləri kənara qoyaraq qeyd
edək ki, qloballaşmanın ən böyük üstünlüyü odur
ki, bu prosesin nəticəsi olaraq dövlətlər, cəmiyyətlər, təşkilatlar və insanlar arasında informasiya
mübadiləsinin sürətlənməsi və genişlənməsi ilə
müxtəlif ölkələrdəki siyasi, iqtisadi, hüquqi və
sosial fərqliliklərin olduğu meydana çıxıb və
insanlar bu fərqliliyi müqayisə edərək daha yaxşı
olanını öz cəmiyyətlərində və həyatlarında tətbiq
etməyə çalışırlar. XX əsrin sonlarından başlayaraq
totalitar dövlət iqtisadiyyatından azad bazar prinsiplərinə əsaslanan sərbəst iqtisadi sistemə keçid
üçün islahatlar keçirən bri çox ölkələrdə isə bu
fərqliliklərin daha çox olduğu üzə çıxıb. Məhz
buna görə də, həmin dövrdən başlayaraq iqtisadiyyat elmində sosializmin yaratdığı problemlərliberallaşma və makroiqtisadi stabillik, iqtisadiyyatın dövlət inhisarından çıxarılması və xüsusi
mülkiyyətin inkişafı və ən əsas isə iqtisadi artımın
problemləri və onun yaradılmasının əsas amilləri
geniş müzakirə obyektinə çevrilib. Qloballaşmanın insan həyatının bütün sahələrinə təsir etdiyi
müasir dövrdə isə iqtisadi artıma təsir edən ekzogen amillər içərisində iqtisadiyyatın açıqlıq səviyyəsi və iqtisadi azadlıq səviyyəsi barədə müxtəlif
fikirlər irəli sürülür. Bu baxımdan iqtisadi açıqlıq
səviyyəsi və onun iqtisadi inkişafa təsrinin
öyrənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Đqtisadi açıqlıq və proteksianizmin
mahiyyəti
Ölkənin iqtisadi açıqlıq səviyyəsi 2 kriteriya
ilə: institutusional və funksional kriteriyalarla
qiymətləndirilir. Funksional baxımdan açıqlıq milli iqtisadiyyatın beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirakı səviyyəsini, başqa sözlə, milli təkrar istehsal
prosesinin xarici iqtisadi əlaqələrdən asılılıq dərəcəsini göstərir. Bu dərəcə istehsal, mübadilə, bölgü prosesinin normal həyata keçirilməsi üçün
ÜDM-in xarici ticarət dövriyyəsi vasitəsilə yaradılan hissəsi ilə müəyyən edilir. Praktikada funk617
sional açıqlıq ixrac, idxal və xarici ticarət dövriyyəsinin ÜDM-də xüsusi çəkisi göstəriciləri ilə
ölçülür. Đnstitutisonal açıqlıq isə ölkənin ticarət və
valyuta rejiminin liberallaşdırılması səviyyəsi ilə
müəyyən edilir. O ölkənin iqtisadiyyatı açıq hesab
olunur ki, milli iqtisadi subyektlər dünya bazarına
çıxdıqda və xarici iqtisadi subyektlər isə yerli
bazara daxil olduqda daha az sayda məhdudiyyətlərlə üzləşirlər. Milli iqtisadiyyatın açıqlıq
dərəcəsinin yüksək olmasının mənfi və müsbət cəhətləri var. Đqtisadiyyatı daha açıq olan, azad ticarət siyasəti həyata keçirən ölkələrə modern texnika
və texnologiya, maşın və avadanlıq, müasir
idarəetmə üsulu, maliyyə resursları cəlb edilməsi
genişlənir. Beynəlxalq rəqabətin artması daxili bazarda daha müasir və çevik müəssisələrin yaranmasına, iqtisadiyyatda perspektivli sahələrin inkişafına və bütövlükdə iqtisadiyyatda səmərəliliyin
yüksəlməsinə səbəb olur. Bununla da xalis ixrac
artır, daxili bazar genişlənərək ölkənin beynəlxalq
aləmdə mövqeyi möhkəmlənir. Bütün göstərilənlərlə yanaşı belə bir fikir də mövcüddur ki, əsasən
iqtisadiyyatı inkişaf etməmiş və bazar iqtisadiyyatına keçid ölkələrində açıqlıq dərəcəsi iqtisadi təhlükəsizlik baxımdan qiymətləndirilməlidir. Belə
ki, həmin ölkələrdə açıqlıq dərəcəsinin yüksək olması transmilli kompaniyaların dövlətin iqtisadi
və siyasi fəaliyyətinə müdaxiləsinə, maliyyə və
pul sisteminin qeyri sabit olmasına, ölkə iqtisadiyyatının dünya bazarının konyuktura vəziyyətindən
asılılğına gətirib çıxarır. Bütün bunlar əsas götürülərək və eyni zamanda yerli istehsalçıları daxili
bazarda xarici rəqabətdən qorumaq məqsədilə bəzi
ölkələrdə proteksianist siyasəti həyata keçirilir.
Ancaq bütün təhlükələrə baxmayaraq hazırda dünya iqtisadiyyatında liberallaşma, iqtisadiyyatın sərbəstləşdirilməsi, xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafına mane olan iqtisadi və inzibati məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması prosesləri çox sürətlə
gedir və dönməz xarakter alır. “Soyuq müharibə”
bitdikdən və sosialist təsərrüfat sistemi iflasa
uğradıqdan sonra dünyada tamamilə proteksionist
siyasəti aparan ölkələr demək olar ki qalmayıb.
XXĐ əsrin əvvəllərində yalnız Kuba və Şimali
Koreya iqtisadi cəhətdən “qapalı” qalıb ki, bunun
da əsas səbəbi həmin ölkələrin dünyanın aparıcı
ölkələri tərəfindən siyasi blokadaya alınmasıdır.
Müasir dövrdə dünyanın əksər ölkələri liberal iqtisadi inkişaf modellərinə üstünlük verirlər və aparılan elmi araşdırmalar da bu siyasətin daha düzgün və iqtisadi cəhətdən əhəmiyyətli olduğunu
sübut edir.
Xarici və daxili iqtisadi sferada
liberallaşmanın qarşılıqlı əlaqəsi
Açıq iqtisadi siyasət modeli istər daxildə, istərsə də ölkədən kənarda iqtisadi fəaliyyətin
618
liberallaşdırılmasını nəzərdə tutur. Yəni xarici
iqtisadi əlaqələrdə liberallaşma daxili iqtisadi
sferada azad iqtisadi münasibətlərin yaradılması,
mülkiyyət hüququnun qorunması və dövlətin iqtisadiyyata inzibati yolla müdaxiləsinin ləğv olunması fonunda həyata keçirilə bilər. Bu proseslər
biri biri ilə əlaqəlidir və dünya təcrübəsində elə bir
hal yoxdur ki, daxili iqtisadi sferada liberallaşma
həyata keçirən bir ölkə xarici iqtisadi fəaliyyətdə
proteksianizm tətbiq etsin və ya əksinə. Əsas
məsələ dövlətin iqtisadiyyata müdxiləsinin metodları və səviyyəsidir. Hələ A. Smit “Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında tədqiqat”
kitabında yazırdı ki, ölkənin və oradan yaşayan
əhalinin çiçəklənməsi üçün yaxşı qanunlar, yüngül
vergilər və sülh lazımdır. Həmçinin orada iqtisadi
siyasətin əsas qaydası verilib: əgər dövlət nə qədər
az iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olursa iqtisadiyyat
bir o qədə çox inkişaf edir. A. Smit göstərib ki,
dövlətin 3 əsas vəzifəsi var: Ölkənin təhlükəsizliyinin təmin olunması. 2. Ədalətin qorunması. 3.
Özəl sektorun fəaliyyət göstərə bilmədiyi yerlərdə
dövlət yatırımlarının həyata keçirilməsi. Müasir
nəzəriyyələrdə bu vəzifələr bir az da genişləndirilib (Heitger, 2001): 1. Təhlükəsizliyin və ictimai asayişin qorunması 2. Beynəlxalq müdafiə 3.
Təhsil 4. Nəqliyyat və rabitə 5. Ətraf mühitin qorunması və sağlamlıq.
Dövlətin iqtisadi proseslərə müdaxiləsinin əsas
iqtisadi səbəbi kimi iqtisadiyyatda baş verən qeyri
proporsionallığın aradan qaldırılması, məhsul istehsalında və bölgüsündə iştirak edərək sosial rifahın təmin edilməsi göstərilir. Təməl fuhksiyalar
çıxmaq şərti ilə dövlət iqtisadiyyata yalnız bazar
prinsipləri yetərsiz olduğunda müdaxilə etməlidir.
(Soubbotine və Sheram, 2000).
Ancaq qeyd etməliyik ki, açıq iqtisadi siyasət
dedikdə, dövlətin xarcici iqtisadi əlaqələri tənzim
etməsindən tamamilə əl çəkməsindən söhbət getmir, əsas mübahisə bu tənzimləmənin sərhədləri
barədədir. Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə isə bu
tənzimlənmənin nə vaxta kimi həyata keçirilməsi
müzakirə mövzüsudur. ÜTT təşkilatına qoşularkən
də, keçid iqtisadiyyatlı ölkələr üçün idxal tariflərinin azaldılması və ixracın subsidiyalaşdırılmasının aradan qaldırılması üçün digər ölkələrdən
fərqli olaraq müəyyən vaxt ayrılır.
Đqtisadi azadlığın iqtisadi inkişafa təsirinin
nəzəri əsasları
A.Smitdən başlayaraq iqtisadçıların əksəriyyəti azad ticarətin tərəfdarı olublar. 19-cu əsrin
ikinci yarısından başlayaraq demək olar ki, əksər
iqtisadçılar, əsasən də klassık məktəbin bütün nümayəndələri azad ticarətin ölkə üçün daha çox
fayda gətirdiyi qənaətinə gəliblər. Onlar göstəriblər ki, ticarət partnyorlarının hansı siyasət həyata
keçirməsindən asılı olmayaraq azad ticarət ölkəyə
beynəlxalq əmək bölgüsündən maksimum fayda
əldə etməyə imkan verir. Azad ticarət siyasətinin
həyata keçirilməsi, müxtəlif ölkələrdə istehsalın
səmərililiyinin fərqli olmasına baxmayaraq, qarşılıqlı ticarət aparan bütün ölkələr üçün faydalı olacaq. Hətta bütün digər ölkələr proteksianist siyasət
yeritsələr də, azad ticarət daha əlverişlidir və proteksianizmin ölkə üçün hansısa fayda gətirəcəyi
barədə mövcüd olan elə bir şərt yoxdur. Sərbəst
ticarət nəticəsində, bərabər gəlir əldə etməsələr
belə bütün ölkələr udurlar. Ancaq ölkə daxilində
sərbəst ticarət bəzi iqtisadi subyektlərə zərbə vurur. Ona görə də, az effektli və rəqabətə davam
gətirməyən yerli müəssisələr istər daxili bazarda,
istərsə də dünya bazarında heç bir müqayisəli üstünlüyə malik olmadıqlarına görə dövlətdən kömək gözləyirlər və həmişə proteksianizmin genişləndirilməsini istəyirlər. Bu baxımdan dövlətin xarici ticarəti məhdudlaşdırmaq, yəni proteksionizm
siyasəti həyata keçirməsi sayəsində həmin iqtisadi
subyektlər üstünlük əldə edirlər və bu da nəticədə
iqtisadiyyatda ümumi səmərəliliyi aşağı salır.
Müasir ticarət nəzriyyələri də öz baxışları ilə
sələflərindən elə də fərqlənmirlər. Onların fikrincə, sərbəst ticarətin ən böyük üstünlüyü iqtisadiyyatda səmərəliliyin artırılmasıdır. 1 20-ci əsrin
ortalarından sonra isə dünya iqtisadi məktəbində
geniş yayılmış emprik və riyazi araşdırmalarda
azad iqtisadi siyasətin əhəmiyyəti göstərilməklə
yanaşı, iqtisadi artım və ölkə daxilində iqtisadi
azadlıq, iqtisadi açıqlıq səviyyəsi arasında birbaşa
əlaqə olduğu barədə əsaslandırılmış fikirlər irəli
sürülür. Skalli (Scully 1988; Scully 1992),
Barro (Barro 1991), Barro və Sala-Martini (Barro,
Sala-I-Martin 1995), Nek və Kifer (Knack, Keefer
1995), Nek (Knack 1996), öz araşdırmalarında bel
nəticəyə gəlirlər ki, iqtisadi artımın əsas amilləri
sırasına mülkiyyət hüququnun dəqiq müəyyən
edilməsi və bu hüquqların qorunması, qanunların
aliliyi və dövlət siyasəti də daxildir. Gvartni,
Holkomb və Louson (Gwartney, Holcombe,
Lawson 1998) Đqtisadi Əməkdaşlıq və Đnkişaf Təşkilatı (OECD) üzvü ölkələri və dünyanın daha 69
ölkəsində apardıqları empirik araşdırma nəticəsində belə qənaətə gəliblər ki, dövlət xərcləri ilə
ÜDM arasında neqativ asılılıq mövcüddur. Belə
ki, dövlət xərclərinin ÜDM-də xüsusi çəkisinin
10% artması ÜDM-in 1% azalmasına səbəb olur.2
1
2
Промышленная политика и международные отношения
в 2-х кн/ Под общ. Ред. А.И. Левенчука; вступ. Ст
Ю.В.Кузнецова.- Челябинск: Социум, 2005. Книга 1,
ст.220.
Gwartney, James, Randall Holcombe, and Robert Lawson
(1998). “The Scope of Government and the Wealth of
Nations.” Cato Journal 18, 2 (Fall): 163–90.
Mişel (Michaely, 1977) tərəfindən 41 ölkə
arasında 1950-1973-cü illəri əhatə edən araşdırma
nəticəsində belə nəticə olunub ki, adambaşına düşən milli gəlir ilə ixrac arasında birbaşa əlaqə
mövcüddur. Đxracın həcmi yüksək olan ölkələrdə
adambaşına düşən milli gəlir daha çoxdur. Araşdırma sonunda əldə olunan mühüm nəticə isə o
olmuşdur ki, əhalinin hər nəfərinə düşən milli
gəlir 300 dollardan çox olan ölkələrdə ixrac ilə
iqtisadi artım arasında daha sıx əlaqə mövcüddur.3
Bundan başqa keçən əsrin 90-cı illərində Rusiyanın Đqtisadi Tədqiqatlar Đnstitutunun əməkdaşlarının 50 ölkədə 1913-1998-ci illəri əhatə edən
iqtisadi inkişaf göstəricilərini təhlil edən tədqiqatlarında belə bir nəticəyə gəlinib ki, liberal iqtisadi
siyasət aparan, dövlət xərclərinin və büdcə kəsirinin aşağı olduğu ölkələrdə daha çox iqtisadi artım
baş verir. Əksinə iqtisadiyyatda dövlətin təsiri daha
çox olan ölkələrdə iqtisadi artım tempi zəifdir.
XX əsrin son 20 ilinin statistik təhlili isə göstərir ki, dünyada beynəlxalq inteqrasiya prosesləri
ən yüksək həddə çatdığı bir dövrdə iqtisadi açıqlıq
dərəcəsi yüksək olan ölkələrdə iqtisadi stabillik
daha möhkəmdir. Bu dövrdə iqtisadiyyatı nisbətən
qapalı ölkələrdə ÜDM-in orta illik artım tempi
0,7%, açıq iqtisadiyyatlı ölkələrdə isə 3.2% olmuşdur.4
Xarici iqtisadi əlaqələrin liberal olması və
iqtisadi artım arasındakı empirik əlaqə ilə bağlı ən
maraqlı tədqiqatlardan biri də, J.Lowson, R.Block
tərəfindən aparılıb. “1975-1995-ci illərdə dünyada
iqtisadi azadlıq” hesabatında xarici iqtisadi əlaqələri məhdudlaşdıran göstəricilərdən biri – idxal və
ixraca tətbiq edilən vergilərin məbləğinin ümumi
xarici ticarət dövriyyəsində xüsusi çəkisi ilə adambaşına düşən iqtisadi artım tempi arasında əlaqə
təhlil edilib. 101 ölkə arasında aparılmış statistik
araşdırmalar nəticəsində maraqlı göstəricilər əldə
olunub. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən olunub
ki, xarici ticarət əməliyyatlarına tətbiq edilən vergi
yükü minimal dərəcə ilə (6%-dən aşağı) adambaşına düşən iqtisadi artım tempi ən yüksək səviyyədə olur (illik 2,2%). Bu göstəricilərin artması ilə
iqtisadi artım tempi azalmağa başlayır. Maksimal
vergi yükündə isə bu göstərici ən aşağı səviyyədə
olur (illik 0,2%). Digər tərəfdən iqtisadi artımın
mənfi tempi (-1,2%) idxal və ixraca vergi yükünün ən yuxarı səviyyədə olduğu ölkələr qrupunda
baş verir (8,8%). Əksinə iqtisadi artımın ən
3
4
Michaely, Michael (1977) “Export and Growth: An Empirical investigation” Journal of Development Economics
Vol.4. P.49-53
Илларионов A. Как Россия потеряла XX столетие.
Вопросы экономики, 2000, №1, с. 17.
619
yüksək tempi (2,5%-dən yuxarı) vergi yükü aşağı
olan ölkələrdədir.5
Ümumiyyətlə, müasir dövrün iqtisadçılarının
əksəriyyəti dayanıqlı iqtisadi inkişafa nail olmaq,
iqtisadiyyatda səmərəliliyi yüksəltmək üçün ən
mühüm məsələlərdən biri kimi, istər daxili, istərsə
də xarici iqtisadi fəaliyyət sferasında liberallaşmanın və məhdudiyyətlərin aradan qaldırılmasını
göstərirlər. Məsələn, 1984-cü ildə müxtəlif ölkələrin iqtisadçıları arasında aparılan sorğuların nəticələri göstərib ki, ABŞ-da sorğuda iştirak edən
95% iqtisadçılar və ABŞ, Avstriya, Fransa, Almaniya və Đsveçrədə 88% iqtisadçılar təsdiq edirlər
ki, rüsumlar və idxal kvotaları ümumi iqtisadi
rifahı aşağı salır.
Xarici iqtisadi əlaqələrin əhəmiyyəti və azad
iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsi dünya ölkələrinin təcrübəsində də özünü göstərib. Məsələn
2001-ci il “Dünyada iqtisadi azadlıq” hesabatında
göstərilir ki, son 10 ildə ABŞ iqtisadiyyatında
artımın ¼-i ixracın hesabına əldə olunub. ABŞ-da
12 mln iş yeri bilavasitə ixracatdan asılıdır ki, bu
sahədə çalışanların əmək haqqı ölkə üzrə orta
əmək haqqından təqribən 13-18% çoxdur. Həmçinin belə bir iqtisadi qanunauyğunluq var ki, 1 mlrd
dollarlıq ixrac əlavə 20 min iş yeri yaradır. Đdxalın
artması iş yerlərinin bağlanması və yerli istehsalçıların iflasa uğramasına səbəb olacağı fikirlər də
yanlışdır. Əksinə proteksianist tədbirlər iş yerlərinin bağlanmasına səbəb olur. Məsələn 80-ci illərin
ortalarında ABŞ daxili parça istehsalçılarını rəqabətdən qorumaq üçün proteksianist tədbirlərə əl
atdı. Nəticədə yüngül sənayedə iş yerlərini qoruyub saxlamaq mümkün olsa da ( orta hesabla ildə
15-20 min dollarlıq əmək haqqı), ticarət sahəsində
iş yerlərinin kütləvi bağlanmsaına səbəb oldu (orta
hesabla illik 50 min dollarlıq əmək haqqı). Ümumiyyətlə idxal vergilərinin artırılması sonda istehlakçılar tərəfindən ödənilir və iqtisadiyyatda qeyri
səmərililiyi artırır.6
Əgər inkişaf etmiş ölkələrdə sənaye mallarının
idxalına tətbiq edilən vergilər orta hesabla 8%
təşkil edirsə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə 21%dir. Avtomobil idxalına tətbiq edilən vergilər inkişaf etməkdə olan ölkələrdə inkişaf etmiş ölkələrə
nisbətən təqribən 2 dəfə çoxdur. Bunun əksinə
olaraq Atlas metodu ilə hesablanmış adambaşına
düşən milli gəlir inkişaf etmiş ölkələrdə inkişaf etməkdə olan ölkələrə nisbətən 25 dəfədən çoxdur.7
5
6
7
Gwartney J.,Lowson R., Block N. Economik freedom of
the world: 1975-1995. The Fraser Institute 1996.
Index of Economic Freedom – 2001 // The Heritage
Foundation, The Wall Street Journal, 2001
World Devolopment Indicators, 2006. www.worldbank.org
620
Digər bir misal. Đki əsrdən çox Đrlandiya Avropanın ən kasıb ölkəsi idi. Ancaq indi Đrlandiya
dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələri sırasındadır.
Kaliforniyanın San Xose universitetinin proffessoru Paulo Bendjamin “Cato Journal” jurnalında
dərc etdiyi “Đqtisadi azadlıq və iqtisadi artım: “kelt
aslanları”nın tarixi” məqaləsində yazıb ki, son illər
Đrlandiyada baş verən iqtisadi artımın əsas hərəkətverici qüvvəsi iqtisadi azadlığın səviyyəsinin
yüksəldilməsidir. 2003-cü ildə adambaşına düşən
ÜDM-in məbləği Đrlandiyada 37738, Böyük Britaniyada 27147, Almaniyada isə 27756 olmuşdur
(World Devolopment Indicators, 2006.). Ancaq
1975 ci ildə Đrlandiyada bu göstərici Böyük Britaniyadakının cəmi 58.1%-ni təşkil edirdi. 1987-cı
ildən sonar daxili və xarici iqtisadi sferada həyata
keçirilən liberal iqtisadi islahatlar nəticəsində Đrlandiya iqtisadiyyatında güclü iqtisadi artım baş
verdi. 1990-1995-ci illərdə ÜDM orta hesabla
ildə 5,14%, 1996-2000-ci illərdə isə illik 9,66%
artaraq artıq adambaşına düşən ÜDM-in səviyyəsinə görə Böyük Britaniya və Almaniya kimi Avropanın inkişaf etmiş ölkələrini geridə qoydular.8
Bütün yuxarıda qeyd olunanları ümumiləşdirərək qeyd etmək lazımdır ki, azad iqtisadi ticarət
siyasətin həyata keçirilməsinin əsas üstünlükləri
aşağıdakılardır :
1. Yeni iş yerlərinin yaradılması, iqtisadiyyatda ÜDM-in artım tempinə nail olmaq, əhalinin həyat səviyyəsini yüksəltmək üçün ölkə iqtisadiyyatına geniş miqyaslı xarici investisyaların cəlb
edilməsi üçün əlverişli investisiya mühitinin formalaşdırılması. Bunun praktikada əyani sübütu
Çin Xalq Respublikasında əldə olunan iqtisadi
uğurlardır. Belə ki, 90-cı illərin əvvəlində azad
iqtisadi zonaların yaradılması ilə daha çox liberal
iqtisadi mühit yaradan Çinin iqtisadiyyatına ildə
orta hesabla 25-40 mlrd dollar xarici investisiya
qoyularaq ümumi xarici investisiyaların məbləği
400 mlrd dollara qədər yüksəldi. Bunun nəticəsində 1990-1997-ci illərdə Çində ÜDM 2 dəfə yüksələrək 1765 mlrd dollardan 3670 mlrd dollara
çatdı.9
2. Milli iqtisadiyyatın dünya iqtisadiyyatına
inteqrasiyası, ölkənin beynəlxalq təşkilatlara və
ittifaqlara qoşulma üçün əlverişli iqtisadi mühitin
yaradılması. Məsələn, Avropa Birliyinə qoşulmaq
üçün ölkələrin qarşısına qoyulan ən əsas şərtlərdən
biri iqtisadi azadlıq səviyyəsidir. Bunun nəticəsidir ki, Polşa, Macarıstan və Çexiya daha liberal
iqtisadi siyasət yeritməklə Avropa birliyinə üzv
8
9
Economic Freedom and Growth: The Case of the Celtic
Tiger by Benjamin Powell // Cato Journal. Vol. 22. № 3
(Winter 2003).
Экономика. XXIв. 1999, №1.
olan ilk Şərqi Avropa ölkələri oldular. Digər tərəfdən DTT (WTO) ölkələri öz sıralarına qəbul
etmək üçün iqtisadi liberallaşdırma tələbini əsas
şərt kimi irəli sürür.
Dünya ölkələrində iqtisadi azadlıq
Dünyada bir sıra beynəlxalq təşkilatlar hər il
ölkənin iqtisadi azadlıq reytinqini müəyyən edirlər. Bunlardan ən geniş yayılanı 1996-cı ildən bəri
Kanadanın Frezer Đnstitutu tərəfindən hazırlanan
“Dünyada iqtisadi azadlıq” hesabatıdır (Economik
freedom of the world). Tədqiqatın aparılması metodu Nobel mükafatı almış Milton Fridman tərəfindən hazırlanıb. Bu hesabatda iqtisadi azadlığı
müəyyən etmək üçün aşağıdakı 7 sferada göstəricilər hesablanır10:
- iqtisadi həyatda dövlətin payı; - iqtisadiyyatın strukturu və bazar mexanimlərinin yerləşdirilməsi; -qiymətlərin sabitliyi və pul siyasəti; xarici valyutalarla mübadilənin sərbəstliyi; -qanunların aliliyi və xüsusi mülkiyyətin toxunulmazlığı; -xarici ticarətin sərbəstliyi; - kapital
bazarında fəaliyyətin sərbəstliyi. Bu sferalarda
xarici iqtisadi əlaqələri əks etdirən 10 göstərici
var. Bu göstəricilər və 2004-cü il məlumatları
əsasında tərtib edilmiş “Economik freedom of the
world 2006” hesabatında Azərbaycanın reytinqi
aşağıdakı Cədvəl 1-də göstərilib:
Cədvəl 1. Xarici iqtisadi fəaliyyəti əks etdirən gəstəricilər də
Azərbaycanın əsas reytinqi*
Göstəricilər
Bal
A. Xarici ticarətə tətbiq olunan vergilər
1) Đdxal və ixracda vergilərin xüsusi çəkisi
2) Orta tarif dərəcəsi
3) Tarif dərəcəsinin dəyişkənliyi
B. Ticarəti məhdudlaşdırmağın müntəzəmliyi
1) Đdxala tətbiq edilən gizli məhdudiyyətlər
2) Đdxalın maya dəyəri
C. Ticarət sektorunun ölçüsü
6,2
8,1
D. Qara bazarda valyuta məzənnəsi ilə rəsmi
məzənnə arasında fərq
10
E. Kapital bazarının məhdudlaşdırılması
4,8
1) Xarici kapital qoyuluşuna manelər
6,6
2) Kapitalın hərəkətinin məhdudlaşdırılması
3,1
8,1
2
4
0
5,9
* James Gwartney, Robert Lawson. “Economic Freedom of
the World. 2006 Annual report”/ Canada, 2006
Bu göstəricilər reytinqdə maksimum 10 bal və
minumu 0 balla qiymətləndirilir. 10 bal və ona
yaxın balla qiymətləndirilmiş göstəricilər ölkənin
bu sahədə daha çox liberal iqtisadi siyasət yürütdüyünü göstərir. Qeyd edək ki, ümumi iqtisadi
10
James Gwartney, Robert Lawson. “Economic Freedom of
the World. 2006 Annual report”/ Canada, 2006.
azadlıq göstəricilərində Azərbaycan 102-ci yerdə
olsa da, xarici iqtisadi fəaliyyəti sahəsində azadlığı
əks etdirən reytinqdə 95-ci yerdədir.
Hesabtda ilk və son yerləri tutan ölkələrin
iqtisadi göstəricilərinin təhlili göstərir ki, daxili və
xarici iqtisadi sferada azad iqtisadi siyasət həyata
keçirən ölkələrdə iqtisadi inkişaf digər ölkələrlə
müqayisədə dəfələrlə yüksəkdir. Məsələn xarici
iqtisadi fəaliyyəti əks etdirən iqtisadi azadlıq reytinqində birinci sırada olan Honq-Konqda adambaşına düşən ÜDM ən axırıncı pillədə olan
Zimbabveyə nisbətən 15 dəfə, Burundiyə nisbətən
isə 47 dəfə çoxdur.
Đqtisadi açıqlıq dərəcəsi ilə adambaşına düşən
emaledici sənaye məhsullarının ixracı arasında da
bir əlaqə var. (Cədvəl:3) Bu göstəricinin yüksək
olması daha çox iqtisadi azad ölkələrdə baş verir
və bu da iqtisadi inkişafın davamlı xarakter almasında əsas rol oynayır. 2004-cü ili əks etdirən
“Economik freedom of the world” hesabatındakı
araşdırmalar onu göstərir ki, xarici iqtisadi fəaliyyəti daha çox liberal və bütövlükdə iqtisadiyyatı
azad olan ölkələrdə adambaşına düşən emaledici
sənaye məhsullarının ixracı daha yüksək səviyyədədir.
Cədvəldən də göründüyü kimi daha çox liberal iqtisadi siyasət həayata keçirən ölkələrdə emaledici sənaye mallarının ixracı daha yüksəkdir.
Məsələn, ərazisinə və əhalisinin sayına görə dünyada ön sıralarda gedən Rusiyada adambaşına düşən emaledici sənaye mallarının həcmi Sinqapurdan 2884 dəfə azdır.
Đqtisadiyyatda iqtisadi azadlıq göstərcilərini
araşdıran təşkilatlardan biri də Heritage Foundation (HF)-dir. 1995-ci ildən indiyədək hesablanan
bu göstəricilər əsasən aşağıdakı amillərə görə
müəyyən edilir:
- məhkəmə və kömrük sistemində korrupsiya və
hökumətdə bürokratiya; - ticarətdə qeyri tarif metodu ilə tənzimləmə, kvotalaşdırma və lisenziyalaşdırma; - gəlir vergisi, firmaların mənfəətindən
vergi və dövlət xərclərinin ÜDM-də xüsusi çəkisi
ilə ifadə olunan dövlətin fiskal yükü; - sığorta və
bank sistemində tətbiq edilən məhdudiyyətlər; əmək bazarının tənzimlənməsi; - “qara bazar”ın
səviyyəsi: qaçaqmalçılıq, inetelkyual mülkiyyətin
qorunmaması və işçi qüvvəsindən qeyri leqal
istifadə edilməsi; - qanunların aliliyi, hüquq sisteminin səmərəliliyi;
2007-ci ildə müəyyən edilmiş yeni metodologiyaya uyğun olaraq iqtisadi azadlıq indeksinin
ölçülməsi və ölkələrin yerinin müəyyən edilməsi
üçün bir birindən asılı olmayan 50 göstəricidən istifadə olunur ki, bunlar da 10 qrupda cəmləşdirilir:
621
Cədvəl 2. Dünya ölkələrində iqtisadi azadlıq və iqtisadi inkişaf göstəriciləri*
Ölkələr
Honq-Konq
Sinqapur
Lüxemburq
Đrlandiya
BƏƏ
Ruanda
Mərkəzi Afrika
Respub
Zimbabve
Burundi
Adambaşına düşən ÜDM**
Alıcılıq
Orta dünya
Qabiliyyəti
göstəricisi ilə
Đndeksi
müqayisə
(PPP) ilə
30907
3.26 dəfə çox
29931
3.16 dəfə çox
74039
7.81 dəfə çox
40947
4.32 dəfə çox
22941
2.42 dəfə çox
2048
4.63 dəfə az
Xarici
iqtisadi
azadlıq
reytinqində
yeri
Ümumi
iqtisadi
azadlıq
reytinqində
yeri
Đnsan
inkişafı
indeksi
reytinqində
yeri
Orta
ömür
(il)
Əhalinin hər
1000 nəfərinə
düşən internet
istifadəçiləri
1
2
3
4
5
125
1
2
9
6
12
121
22
25
12
4
49
158
82
79
78
78
79
44
506
571
597
265
321
4
127
121
172
39
2
1144
8.28 dəfə az
128
129
130
123
151
169
37
44
63
3
2048
652
4.63 dəfə az
14.51 dəfə az
* Cədvəl “Economik freedom of the world 2006” hesabatı, www.worldbank.org statistic məlumatları və Human Development
Report 2006, Beyond scarcity: Power, poverty and the global water crisis. UNDP 2006. hesabatı. əsasında müəllif tərəfindən
hazırlanıb.
** 2005-ci ilin məlumatı
Cədvəl 3. Đqtisadi açıqlıq dərəcəsi ilə adambaşına düşən emaledici sənaye məhsullarının ixracı (AESMĐ) arasında əlaqə *
AESMĐ görə dünya
ölkələri arasında tutduğu
yer
AESMĐ
min ABŞ dolları
Xarici iqtisadi fəaliyyəti
sahəsində azadlığı əks
etdirən bal (reytinqdə yeri)
Ümumi iqtisadi azadlığı
əks etdirən bal
(reytinqdə yeri)
Sinqapur
1
25 333,56
9,3 (2)
8,5 (2)
Honk Konq
2
23 345,09
9,5 (1)
8,7 (1)
Đrlandiya
3
11 714,59
8,6(4)
8,1 (6)
Belçika
4
9 230,09
8,5 (6)
7,3 (24)
Lüksemburq
5
7 687,62
8,8 (3)
7,9 (9)
Estoniya
29
1 607,54
8,5 (7)
7,7 (12)
Küveyt
51
408,61
6,7 (75)
7,3 (24)
Türkiyə
64
212,77
7 (61)
6 (83)
Rusiya
80
87,83
6,7 (72)
5,6 (102)
Azərbaycan
120
11,50
6,2 (95)
5,6 (102)
Nigeriya
145
0,25
6,4 (80)
4,7 (123)
Burundi
147
0,02
2,8 (129)
6 (83)
* James Gwartney, Robert Lawson. “Economic Freedom of the World. 2006 Annual report”/ Canada, 2006, p 39.
-biznes azadlığı; -ticarət azadlığı; - monetar
azadlıq, -iqtisadiyyata dövlət müdaxiləsinin səviyyəsi; -fiskal azadlıq, - mülkiyyət hüququ, -investisiya azadlığı, - maliyyə azadlığı, - korrupsiyadan
azadlıq, - əmək azadlığı.
Bütün bu göstəricilər birbaşa və dolayı yolla
xarici iqtisadi əlaqələr prosesinə təsir göstərir.
Xarici iqtisadi əlaqələrə birbaşa təsir göstərən
amillər içərisində əsas yeri ticarət və investisiya
azadlığı tutur. Ticarət siyasətini xarakterizə etmək
üçün orta kömrük tarif stavkası, qeyri tarif məhdudiyyətləri, kömrük xidmətlərinin göstərilməsində
korrupsiyanın səviyyəsi və.s göstəricilərdən istifadə edilir. Kömrük rüsumu 2,5%-ə bərabər və ya
daha aşağı olan ölkələrdə proteksianizm lap aşağı,
622
7,5%-ə qədər -aşağı, 12.5%-ə qədər - orta, 17,5%ə qədər - yuxarı və daha yüksək olan ölkələrdə
proteksanizm lap yuxarı olduğu qiymətləndirilir.
Xarici qitisadi əlaqələr sferasına aid olan digər
göstəricilər qrupu xarici investisiyaları xarakterizə
edən investisiya azadlığı göstəriciləridir. Bu amillərə investisiyaları tənzimləyən investisiya kodeksi, xarici vətəndaşlara bizneslə məşğul olmaq imkanları, sahələrə və şirkətlərə xarici investisiyaların cəlb edilməsinə qoyulan məhdudiyyətlər, xarici və yerli investorlara bərabər şəraitin yaradılması, mənfəətin geri qaytarılmasına məhdudiyyətlər və s aiddir. Milli təhlükəsizliklə əlaqəli sahələrdən başqa digər bütün iqtisadi sferalara xarici
investisiyaların cəlb edilməsinə məhdudiyyətlər
olmayan ölkələr bu göstəricilər üzrə “azad”
sayılırlar. Đqtisadiyyata investisiyaların qoyulmasına mane olan ölkələr isə daha çox “qeyri azad”
öıkələr siyahısına daxil edilirlər.
Heritage Foundation 2007-ci il üçün iqtisadi
azadlıq hesabatının təhlili göstərir ki, xarici və daxili iqtisadi sferada liberallaşma həyata keçirən
ölkələr daha çox iqtisadi inkişafa nail olublar və
əhalinin rifahı digər ölkələrə nisbətən daha yüksəkdir. (Qrafik:1)
Qrafik 1.*
Daxili və xarici sferada iqtisadi azadlıq reytinqindəki ölkələrdə
adambaşına düşən ÜDM
45500
adambaşına düşən ÜDM US$
40500
40215
35500
30500
32539
27726
26084
25500
24565
20500
15500
12395
9189
10500
6937
5500
2612
3721
4794
876 1602
762 1411
500
Azad
Əsasən azad
Iqtisadi azadlıq
Qismən azad
Ticarət azadlığı
Əsasən qeyri azad
Azad olmayan
Đnvestisiya azadlığı
* Qrafik “2007 Index of Economic Freedom (Washington, D.C.: The Heritage Foundation and Dow Jones & Company, Inc.,
2007), at www.heritage.org/index.” və World Devolopment Indicators, 2006. www.worldbank.org məlumatları əsasında
müəllif tərəfindən hazırlanıb.
Qrafikdən göründüyü kimi ümumi iqtisadi
azadlıq, ticarət azadlığı və investisiya azadlığı üzrə
tamam azad və əsasən azad ölkələrdə adambaşına
düşən ÜDM digər ölkələrlə müqayisədə dəfələrlə
yüksəkdir.
Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə iqtisadi
azadlıq
Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrin 10-15 illik təcrübəsi göstərdi ki, bu ölkələr içərisində hansı
liberal iqtisadi inkişaf modeli seçib, daxili və
xarici iqtisadi sferada liberallaşma həyata keçiribsə hazırda daha sürətli və stabil iqtisadi inkişafa
nail olub. Məsələn, postsovet respublikaları içərisində iqtisadi liberallaşma səviyyəsinə görə biri
birindən tamamilə fərqli bir siyasət yürüdən Estoniya və Özbəkistanın hazırkı iqtisadi vəziyyət
müqayisə olunarkən iqtisadi azadlığın və liberallaşmanın ölkədəki iqtisadi inkişafa təsirinin nə
qədər müsbət rola malik olmasını bir daha şahid
olarıq. 90-cı illərin əvvəllərində SSRĐ dağıldığı
vaxtda Estoniyanda adambaşına düşən ÜDM alıcılıq qabiliyyəti pariteti ilə Özbəkistandakı müvafiq
göstəricidən 4.5 dəfə çox idi. Müstəqillik əldə etdikdən sonra Estoniyada radikal liberal iqtisadi
siyasət həyata keçirildi və dünya iqtisadiyyatına
sürətli inteqrasiya olunması iqtisadi siyasətin başlıca xətti müəyyən edildi. Əksinə Özbəkistanda
dövlət iqtisadiyyatından azad bazar prinsiplərinə
əsaslanan bazar iqtisadiyyatına keçid çox ləng
aparıldı və dövlətin iqtisadiyyata sərt müdaxiləsi
hazırda da davam edir. Nəticədə, bu gün heç bir
zəngin təbii sərvətləri olmayan Estoniyada əhalinin hər nəfərinə düşən ÜDM Asiya ölkəlri içərisində ən zəngin təbii ehtiyatları malik olan Özbəkistandan 8 dəfə çoxdur. Həmçinin beynəlxalq
təşkilatların reytinq cədvəlində əks olunmuş insan
inkişafına, təhsilin və səhiyyənin səviyyəsinə,
əhalinin uzun ömürlülük göstəricisinə və digər sosial rifahı xarakterizə edən göstəricilərə görə Estonya Özbəkistanı 70-80 pillə qabaqlayır. Eyni
qaydada daxili və xarici iqtisadi fəaliyyətdə liberallaşmanı ləng həyata keçirən və ya tamamilə
liberal iqtisadi modeldən imtina etmiş zəngin
xammal ehtiyatlarına malik Belarusiya, Ukrayna,
Rusiya və Türkmənistan kimi postsovet ölkələri
açıq iqtisadi siyasət həyata keçirən Estoniya, Latviya və Litva kimi ölkələrdən iqtisadi inkişafın
bütün göstəricilərində geri qalırlar.
Qeyd edək ki, dünyanın aparıcı təşkilatlarının
müəyyən etdiyi reytinq hər bir ölkə, əsasən də iqtisadiyyatında xarici investisiyaya daha çox ehtiyac
623
duyulan keçid iqtisadiyyatlı ölkələr üçün çox
əhəmiyyətlidir. Xarici şirkətlər hər hansı bir ölkə
iqtisadiyyatına investisya qoyarkən beynəlxalq təşkilatların həmin ölkə üçün qiymətləndirdiyi investisiya və biznes mühitini əks etdirən göstəricilərə
böyük önəm verirlər. Son illər Azərbaycan iqtisa-
diyyatında aparılan liberallaşma, xüsusi mülkiyyətin inkişafı, biznes mühitinin yaxşılaşdırılması
və xarici investisiyalara əsaslı güzəştlər edilməsinə baxmayaraq beynəlxal təşkilatların reytinqində ölkəmizin tutduğu mövqeyində elə bir ciddi
irəliləyişlər olmayıb. (Qrafik:2)
Qrafik 2.*
Azərbaycanın reytinq cədvəlindəki balı
80.0
70.0
60.0
50.0
40.0
30.0
20.0
10.0
0.0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Iqtisadi azadlıq
Ticarət azadlığı
Đnvestisiya azadlığı
* Qrafik “2007 Index of Economic Freedom (Washington, D.C.: The Heritage Foundation and Dow Jones & Company, Inc.,
2007), at www.heritage.org/index.” məlumatları əsasında hazırlanıb.
Əksinə iqtisadiyyatı Azərbaycana nisbətən
daha perspektivsiz, əhalinin həyat səviyyəsi aşağı
olan Ermənistan bu təşkilatların reytinq cədvəlində xeyli irəlidə gedir. Bu, Ermənistan hökuməti,
qeyri hökumət təşkilatları və iqtisadi ekspertlərinin dünya ictimaiətində ölkələrinin real itisadi vəziyyətdən fərqli olan iqtisadi inkişaf və liberal
iqtisadi siyasəti əks etdirən virtual bir iqtisadiyyat
imici yaratdığından irəli gəlir. Azərbaycanda isə
beynəlxalq reytinq təşkilatları ilə iş elə də yüksək
səviyyədə qurulmayıb. Bu baxımdan ölkəmizin
dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasında ən önəmli
məsələlərdən biri xarici iqtisadi sferanın və
bütünlükdə biznes mühitinin liberallaşdırılması ilə
yanaşı ölkədə baş verən iqtisadi proseslər barədə
dünyaya daha dolğun məlumatlar çatdırılmasıdır.
NƏTĐCƏ
Yuxarıda göstərilən iqtisadi araşdırmalar və
dünya ölkələrinin praktikasından çəkilən misallar
bir daha sübut edir ki, Qafqaz və Orta Asiya ölkələrində dayanıqlı iqtisadi inkişafın təmin edilməsi,
dünya iqtisadiyyatına səmərəli inteqrasiya olunmasında əsas amillərdən biri iqtisadiyyatın liberallaşdırılması və iqtisadi açıqlıq səviyyəsinin
yüksəldilməsidir. Müstəqil ekspertlərin araşdırma624
ları və beynəlxalq reytinq təşkilatlarının hesabatları təsdiq edir ki, Cənubi-Şərqi Avropa və
Pribaltikanın keçid iqtisadiyyatlı ölkələrinə nisbətən Qafqaz və Orta Asiya ölkələrində iqtisadi
liberallşdırma ləng gedir, Orta Asiyanın bəzi respublikalarında isə bu proses demək olar ki, həyata
keçirilmir. Beynəlxalq təşkilatların statistik məlumatlarına görə isə Cənubi-Şərqi Avropa və
Pribaltika ölkələrində iqtisadi inkişafın və əhalinin
rifahını əks etdirən bütün göstəricilər üzrə Qafqaz
və Orta Asiya ölkələrini xeyli qabaqlayırlar. Bu
baxımdan həmin ölkələrdə iqtisadi siyasətin ən
prioritet istiqaməti daxili və xarici iqtisadi sferanın
liberallaşdırılması olmalıdır. Bəzən bu respublikalarda populist şüarlarla liberallaşma siyasəti yürüdüldüyü söylənsə də, real proseslərdə iqtisadiyyata
inzibati yolla müdaxilə, inhisarçılıq, xarici iqtisadi
əlaqələrin nəzarətdə saxlanması hallarına daha
geniş rast gəlinir. Fikrimizcə, Qafqaz və Orta
Asiya respublikalarının gələcək inkişafı məhz iqtisad proseslərdə liberallaşmanın səviyyəsi, biznes
mühitinin yaxşılaşdırılması, inhisarçılığın aradan
qaldırılması və dünya iqtisadiyyatına daha geniş
inteqrasiyadan asılı olacaq.
ĐSTĐFADƏ OLUNAN ƏDƏBIYYAT
−
Промышленная политика и международные отношения в 2-х кн/ Под общ. Ред. А.И. Левенчука;
вступ. Ст Ю.В.Кузнецова.- Челябинск: Социум,
2005. Книга 1, ст.220.
−
Gwartney, James, Randall Holcombe, and Robert
Lawson (1998). “The Scope of Government and the
Wealth of Nations.” Cato Journal 18, 2 (Fall): 163–90.
−
Michaely, Michael (1977) “Export and Growth: An
Empirical investigation” Journal of Development
Economics Vol.4. P.49-53
−
1 Илларионов A. Как Россия потеряла XX столетие.
Вопросы экономики, 2000, №1, с. 17.
−
Gwartney J.,Lowson R., Block N. Economik freedom of
the world: 1975-1995. The Fraser Institute 1996.
−
Index of Economic Freedom – 2001 // The Heritage
Foundation, The Wall Street Journal, 2001
−
World Devolopment Indicators, 2006.
www.worldbank.org
−
Economic Freedom and Growth: The Case of the Celtic
Tiger by Benjamin Powell // Cato Journal. Vol. 22. № 3
(Winter 2003).
−
Экономика. XXIв. 1999, №1.
−
1 James Gwartney, Robert Lawson. “Economic Freedom
of the World. 2006 Annual report”/ Canada, 2006.
625
KAFKASYA VE ORTA ASYA BÖLGESĐNDE PĐYASA EKONOMĐSĐNE GEÇĐŞ
SÜRECĐNE BÜTÜNCÜL BĐR YAKLAŞIM
Yrd.Doç.Dr. Ahmet OKUR
Celal Bayar Üniversitesi
Manisa / TURKEY
[email protected]
Dr. Mevlüt ÇETĐNKAYA
Petkim Holding A.Ş
Đzmir / TURKEY
[email protected]
ÖZET
Piyasa ekonomisine geçiş süreci konusunda yapılan çalışmalar 1980’lerden sonra artmaya başlamıştır. Bu konuda yapılan
çalışmalar genellikle ekonomik alan ile sınırlıdır. Oysa, piyasa ekonomisine geçiş sürecinin analizi için, ekonomik alan yanında,
sistemin kurum ve kurallarının oluşmasını sağlayan politik alanı, ekonomik birimlerin davranışlarını belirleyen kültürel alanı,
toplumsal kesimlerin işbirliği ve etkileşimini düzenleyen sosyal alanı ve ekonomik faktörlerin kullanım biçimini belirleyen
teknolojik alanı içeren bütüncül bir yaklaşımı gerektirmektedir. Ayrıca, piyasa sistemine geçiş süreci, uluslar arası ilişkilerin
yoğunlaştığı günümüzde, küresel bir ortamda biçimlenmektedir. Bu çalışmamızda, geniş bir coğrafyaya sahip Kafkasya ve Orta
Asya bölgesinden seçtiğimiz ülkeler ekseninde piyasa ekonomisine geçiş süreci bütüncül bir yaklaşımla analiz edilmektedir.
ABSTRACT
The studies on the process of transition to market economy has started to increase since 1980’s. The studies concerning this
subject is generally restricted to economic field. However, a total approach including the political aspect to provide the
institutions and the rules of the system, cultural aspect to determine the behaviors of economic units, social aspect to regulate the
interaction and cooperation of social groups, technological aspect to determine the use of economic factors are all required for the
analysis of the process of transition into market economy, as well as the economic aspect. Apart from this, the process of
transition into market economy is being formed in a global environment at the present time when international relations have
already intensified. In this study of ours, the of process of transition into market economy regarding the countries we select from
Central Asia and Caucasus with a vast geography, is being analized on the grounds of a total approach.
Key word: Transition economies, market economy, planning economy
1. Giriş ve Amaç
Yirminci yüzyılın en önemli değişim ve dönüşümlerinden birisi 1989 yılında Doğu Bloku’nun
çökmesidir. Bu gelişme, bir yandan soğuk savaş
dönemi ve iki kutuplu dünya düzenini sona erdirirken, diğer yandan, merkezden yönetimli planlı
ekonominin simgesi olan eski Sovyetler Birliği,
Baltık ve Orta Avrupa’da 25 ülkede piyasa
ekonomisine geçiş sürecini başlatmıştır.
Geçiş ekonomisi (transition economy) kavramı merkezden yönetimli planlı ekonomiden, piyasa ekonomisine dönüşüm süreci olarak tanımlamaktadır. Dar anlamdaki bu tanım, ekonomik
faaliyetlerin ve fiyatların piyasa dinamiklerine
bırakılarak ekonominin serbestleşmesi, ekonomik büyüme, istihdam ve enflasyon gibi makro
ekonomik göstergelerin istikrarı, kamu sahipliğindeki kaynakların özel kesime geçişini sağlayacak özelleştirme, finans sektöründe yeni yapılanma ve piyasa ekonomisinin gerektirdiği temel
kurum ve kuralların oluşturulması süreçlerini
kapsamaktadır. Oysa Kafkasya ve Orta Asya bölgesindeki geçiş süreci bunlarla sınırlı olmayıp,
626
totaliter rejimden demokrasiye, kamu girişimciliğinden özel girişimciliğe, toplumcu yaklaşımdan
bireyciliğe, kapalı ekonomiden küreselleşen dünya ekonomisiyle bütünleşme çabalarına, üretim
yönteminden tüketim alışkanlıklarına kadar toplumsal bütünün her alanında köklü bir değişim ve
dönüşüm sürecini başlatmıştır.
Bu nedenle, çalışmamızda Kafkasya ve Orta
Asya bölgesindeki geçiş süreci toplumsal bütünün
ekonomik, sosyal, politik, kültürel ve teknolojik
boyutları dikkate alınarak bütüncül bir yaklaşımla
analizi amaçlanmaktadır. Bu bölgenin çok geniş
bir coğrafyayı temsil etmesi nedeniyle, bu çalışmada Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinden Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve
Özbekistan ülkelerinde piyasa ekonomisine geçiş
süreci analiz edilecektir. Çalışmanın ilk bölümünde, piyasa ekonomisine geçiş süreci bütüncül bir
yaklaşımla ele alınacaktır. Đkinci bölümde seçtiğimiz ülkelerin piyasa ekonomisine geçiş sürecindeki performansları analiz edilecektir. Çalışmanın
son bölümde piyasa sistemine geçiş sürecinin genel bir değerlendirmesi yapılacaktır.
2. Piyasa Ekonomisine Geçiş Sürecine
Bütüncül Yaklaşım
2.1. Yöntem
Bütüncül yaklaşımın temeli, 1932’de L.V.
Bertalanffy tarafından geliştirilen Genel Sistem
Teorisi’ne dayanmaktadır. Bu teori, bir bütünü
oluşturan unsurların birbirleriyle ilişkilerinin analiz edilmesinde çeşitli soyutlamalarla günümüze
kadar bir çok alanda kullanılmaktadır. Genel Sistem teorisi, T.Persons ve Smelser’in ekonomi sosyolojine yönelik çalışmalarında toplumsal bütünü
ekonomik, politik, sosyal ve kültürel unsurları birlikte analiz edilmesiyle sosyal bilimlere uyarlanmıştır. Günümüzde karmaşıklaşan ve çok boyutlu
hale gelen sosyal bilimlerde disiplinler arası etkileşim temelindeki çalışmalar giderek yaygınlaşmaktadır. (Erkan,1987;5) Bu çalışmalardan esinlenerek, bir ekip ile H.Erkan tarafından 1990’lı yıllarda Toplumsal Sorunlara Entegre Sistemler
(TOPSES) yaklaşımını geliştirmiştir. Çalışmamızda bu yaklaşım temel alınarak Kafkasya ve Orta
Bölgesindeki geçiş süreci analiz edilmektedir.
Toplumsal bütünün merkezinde insan yer almaktadır. Đnsanın toplumsal ihtiyaçlarını karşılamak için, toplumsal bütünün beş temel unsurundan yararlanılmaktadır. Bunlar, ekonomik, politik,
sosyal, kültürel ve teknolojik alanlardır. Bu alanlar, hem birbirleriyle, hem de küresel alanla (dış
çevreyle) karşılıklı etkileşim içindedir. Bu alanların içeriği ve ekonomik alan ile ilişkileri şöyledir:
Ekonomik alan, insanların fiziki varlığını sürdürmek ve güvence altına almak için ihtiyaç
duyduğu maddi kaynakları sağlamaya yöneliktir.
Politik alan, insanın yönetim ve yönlendirme
ihtiyacının karşılanması ve yasalar çerçevesinde
iktidar (güç) kullanılarak toplumsal düzeni sağlamaya yöneliktir. Ekonomik sistemin kurum ve
kuralları bu alanda belirlenir.
Sosyal alan, insanların sosyal varlık olarak,
diğer insanlarla, sosyal birimlerle ilişki ve birlikte
yaşama ihtiyacını sağlamaya yöneliktir. Ekonominin maddi, kurumsal, fiziki ve beşeri altyapısı
bu alanda belirlenir.
Kültürel alan, insanların geçmişten aldığı değerler ve öğrenerek edindiği norm ve davranışlarla
psikolojik tatmini sağlamaya yöneliktir. Ekonomik
birimlerin davranışları bu alanda belirlenir.
Teknolojik alan, insanların içinde bulunduğu
doğa ve evrene egemen olmak için yarattığı araç
ve yöntemlerin geliştirilmesine yöneliktir. Ekonomik faktörlerin kullanım yöntemi bu alanda belirlenir.
Bu yaklaşımda, toplumsal bütündeki ilişkiler,
karşılıklı, dönüşlü, kümülatif ve sinerjik etkile-
şim şeklinde analiz edilmektedir. Bu analiz yönteminin temel özelliği, incelediği alanda ilgili olguları, tek yönlü nedensellik ilişkisiyle açıklamak
yerine, karşılıklı etkileşim ilişkisini esas almasıdır.
Bu nedenle, buradaki analiz ilişkileri, “çoklu ağ
etkileşimini, yerine göre kaotik ilişkileri” açıklama-ya yöneliktir. Bu yüzden, mekanik ve diyalektik etkileşimden daha kapsamlı, onları özel durumlar olarak ele alan bir yaklaşımdır. Daha açık
bir deyimle kuantum düşüncesinin toplumsal
bütüne uyarlanmış biçimidir.
2.2. Geçiş Sürecinin Analizi
Dünyada geniş bir coğrafyada kabul gören
merkezden yönetimli planlı ekonomik sistem, gösterdiği gelişme ve büyüme performansı nedeniyle
1980’li yıllara kadar bir çok ülke tarafından cazip
bir kalkınma modeli olarak algılanmıştır. Bu
sistemi uygulayan ülkelerin genellikle totaliter ve
kapalı bir yapıda olması, hem sistemin sorgulanmasını, hem de piyasa ekonomisi uygulayan
ülkelerle karşılaştırma yapılmasını zorlaştırmıştır.
Ancak, Dünyada 1970’li yılların sonlarından itibaren küresel eğilimlerin hız kazanmasıyla birlikte
ülkeler arası ticaretin artması, rekabet, verimlilik
ve teknolojik gelişmelerin yarattığı yüksek büyüme ve gelişme performansı bir çok ülkenin piyasa
ekonomisini benimsemesine yol açmıştır. Bu yıllarda merkezden yönetimli ekonomilerde de planlamanın hantallığı, yeni tekniklerin geliştirilememesi, verimsizlik ve eksantif büyümeden ensantif
büyümeye geçilmemesi gibi nedenlerle bu sistemde de durağanlık ve tıkanma başlamıştır. Bu sorunların aşılması yönünde yeni arayışlar gündeme
gelmiş, 1980’lerde Perestroyka (yeniden yapılanma) ve Glasnost (açıklık) gibi yenileşme hareketleri başlamıştır (Yıldız. 2004; 538). Bu politikalar,
sorunlara köklü bir çözüm getirmemekle birlikte,
kapalı yapının aralanmasını, sistemin kendisiyle
yüzleşmesini ve çöküşü hızlandırdı. Sovyetler Birliği’nin 1989’da dağılmasıyla, merkezden yönetimli planlı ekonomik sistemi uygulayan ülkelerde
piyasa ekonomisi sistemine geçiş süreci başlamıştır.
Merkezden yönetimli planlı ekonomik sistemden, piyasa ekonomisi sistemine geçiş sürecini
tanımlamak için kullanılan geçiş ekonomisi
(transition economy) kavramı, iktisat literatürüne
1980’lerin sonunda girmiştir. Bu süreci farklı boyutlarda yaşayan yaklaşık 380 milyon nüfusa sahip 25 ülke ekonomisi (bazı Orta ve Doğu Avrupa
ülkeleri, Baltık ülkeleri, Eski Sovyetler Birliği
üyesi ülkeleri CIS –BDT) geçiş ekonomileri olarak tanımlanmaktadır. (Bal, 2004;142).
Bu ülkeler, bağımsızlıklarını kazandıklarında
yaşadıkları kısa süreli bir kaosun ardından, piyasa
627
ekonomisine geçiş stratejisi konusunda IMF’den
yardım istemişlerdir. Uluslararası finans kurumlarının bu ülkeler için önerdiği geçiş süreci stratejisi;
liberalizasyon, makro ekonomik istikrar, finans
sektöründe yeniden yapılanma, özelleştirme ve
ekonomik düzen ile ilgili yasal ve kurumsal düzenlemelerde yoğunlaşmaktadır (IMF 2000). Ayrıca, IMF, geçiş sürecinin başlangıç aşamasına
yardımcı olmak amacıyla “Sistemli Dönüşüm
Kolaylığı” (STF) olarak adlandırılan yeni bir kredi
açarak geçici bir süre için (1993-1995) uygulamaya koymuştur (Meriç. 2004;2). IMF ve Uluslararası finans kurumları geçiş ekonomileri için
standart paket programlar önermektedir. Oysa,
bu ülkeler farklı ekonomik, sosyal, kültürel ve
politik özelliklere sahip olması nedeniyle, geçiş
süreci, ülkelere göre önemli farklılıklar göstermektedir. Bu nedenle genellikle istenen sonuçlar
alınamamaktadır. Örneğin, merkezi planlama ile
1945’ten sonra tanışan Doğu Avrupa ülkeleri ve
Baltık Cumhuriyetleri’nin geçiş süreci, 70 yıllık
merkezden yönetimli planlı ekonomik sistem
içinde yer alan Bağımsız Devletler Topluluğu
ülkelerine göre daha önde yer almaktadır.
(Tandıroğlu, 2002;203). Nitekim, Doğu Avrupa
ülkeleri, piyasa ekonomisine geçiş sürecinde
önemli aşamalar kaydetmiş, ve bunlardan bazıları
Avrupa Birliği’ne üyelik hakkını elde etmişlerdir.
Bu çalışmada geçiş ekonomilerinden Azerbaycan,
Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan ülkeleri üzerinde durulmaktadır.
Doğu Avrupa daha önceden piyasa sisteminden geldiği, sanayi deneyimi ve sermaye birikimine sahip olduğu için geçiş sürecine daha kolay
uyum sağlamışlardır. Oysa Bağımsız Devletler
Topluluğu’nun kapitalist deneyim eksikliği piyasa
sistemine geçişte uyum sorunu ortaya çıkarmıştır.
Geçiş ekonomisi üzerine yapılan çalışmalar genellikle ekonomik alana odaklanmaktadır. Oysa geçiş
ekonomilerinde süreç yalnızca ekonomik alan ile
sınırlı olmayıp, toplumsal bütünün diğer alanlarında da köklü dönüşüm yaşanmaktadır. Üstelik
bu alanların her birinde yaşanan değişim ve dönüşümler, ekonomik alanı derinden etkilemektedir. Bu çalışma için geliştirdiğimiz, ekonomik sistemlere göre toplumsal bütünün ekonomik, politik,
sosyal-kültürel, teknolojik ve küresel alanlarda,
sistemin temel unsurları Tablo-1’de özetlenmiştir.
Tabloda toplumsal bütünü oluşturan alanlarda
sistemi oluşturan unsurlar ve bu unsurların belirleyicileri, iki uç sistem olan merkezden yönetimli
ekonomi ve piyasa ekonomisi ile geçiş ekonomisinin karşılaştırmalı analizini yapmak için verilmiştir. Kuşkusuz ülkelerin toplumsal gelişme düzeyi ve özelliklerine gör farklı sistem biçimlerinden söz etmek mümkündür.
628
Ekonomik alanda piyasa sisteminin etkin bir
şekilde işleyebilmesi için, ekonomik faaliyetlerin
tam rekabet koşullarında serbestçe yapılabilmesi,
girişim ve seçim özgürlüğü, piyasa giriş ve çıkışın
hukuki ve kurumsal olarak serbest olması, özel
girişime öncelik verilmesi, fiyatların ve kaynak
dağılımının piyasada belirlenmesi esasına dayanmaktadır. Merkezden yönetimli planlı ekonomi,
merkezi planlarla yönlendirilmektedir. Bu sistemi
benimseyen ülkelerin oluşturduğu blok içinde
kapalı bir ekonomi hakimdir. Geçiş ekonomileri
ise “karma ekonomik sistemlerde” olduğu gibi iki
uç sistemin özeliklerini değişik boyutlarda içinde
taşımaktadır. Ekonominin hem kamu hem de
piyasa tarafından yönlendirildiği, ağırlıklı olarak
kamu girişimi olmakla beraber özel girişimin
giderek genişlediği, kısmen dışa açık ekonomilerdir. Piyasa ekonomisinin etkin bir şekilde
işlemesi, ekonomide koordinasyonun sağlanması
ve piyasa düzeniyle ilgili yasal kurumsal düzenlemelerin varlığına bağlıdır. Bu nedenle geçiş ekonomilerindeki piyasa sistemine geçilmesinde temel sorun, kamunun ekonomideki rolünün büyük
olması nedeniyle koordinasyonun aksaması ve
yasal kurumsal düzenlemelerin eksikliğidir.
Geçiş ekonomilerinde piyasa ekonomisi sistemi ilke olarak benimsenmiştir. Ancak, piyasa
ekonomisine geçilmesinin önünde önemli engeller
bulunmaktadır. Bu ülkelerde merkezi planlama
terk edilse de piyasa dinamikleri yeterince oluşmamıştır. Kamu girişimciliği ağırlıkta ve devletin
ekonomiye müdahalesi etkin bir şekilde devam
etmektedir. Aslında bu tip ekonomilerde piyasa
dinamikleri dengeyi sağlamada yetersiz olduğu
için kamunun denge sağlayıcı müdahalelerde bulunması doğal karşılanmalıdır. Geçiş ekonomilerinde özel mülkiyet ve özel sermaye birikimi
yetersiz, girişimci kültürü yeterince oluşmamıştır. Piyasa sisteminin gerektirdiği yasal ve kurumsal düzenlemelerden bir kısmı yapılmıştır. Ancak
bunlar toplum tarafından tam olarak içselleştirilemediği için piyasa aktörleri buna uyum sağlamakta güçlük çekmektedir. Uzun yıllar rekabetten uzak, içe dönük ekonomik yapı nedeniyle
ekonomik birimler, rekabet, kalite ve verimlilik
gibi piyasa ekonomisinin dinamizmini sağlayan
unsurlardan uzaktır.
Merkezden yönetimli planlı ekonomi döneminde ağır sanayi yatırımlarına ağırlık verilmiş
ancak bu tesisler blok içinde birbirleriyle girdiçıktı bağımlılığı içerisinde dizayn edilmiştir. Doğu
blokunun dağılmasıyla, bu tesislerin etkin işletilmesinde sorunlar yaşandığı gibi, bu ülkelerle bağımlılık ilişkisi devam etmektedir.
Tablo 1. Toplumsal Bütünü Oluşturan Alanlarda Sistemin Temel Unsurları
TOPLUMSAL
ALANLAR
SĐSTEMĐ
OLUŞTURAN
UNSURLAR
MERKEZDEN
YÖNETĐMLĐ
EKONOMĐ
SOSYOKÜLTÜREL
TEKNOLOJĐ VE
KÜRESEL
PĐYASA
EKONOMĐSĐ
Güdümlü
Piyasa mekanizması
Piyasa
Ağırlıklı Kamu girişimi
Özel girişim
ve özel girişim
Koordinasyon
Merkezi yönetim
Girişimci Tipi
Kamu girişimi
Fiyat oluşumu
Devlet
Yönlendirilmiş piyasa
Piyasada
Yönlendirme
Mutlak eşitlik
Temel ihtiyaçları
karşılama güdüsü
Rekabet
Sonuçların
Değerlendirilmesi
Diğer ekonomilerle
ilişkisi
Planlanan hedefin
Gerçekleşmesi
Bütçe ve kar
Kar – Gelir ilkesi
Blok içinde Kapalı
Kısmen dışa açık
Dışa açık
Yönetim Biçimi
Totaliter
Güçlü Başkanlık
Sistemi
Demokrasi
Temsil Biçimi
Tek parti
Güdümlü çok parti
Çok parti
Yönlendirme
Đdeoloji
Lider
Kamuoyu ve baskı
grupları
Karar Birimi
Merkezi otorite
Politik güç odağı
bürokrasi
Dünya Görüşü
Toplumcu
Ulusalcılık
Bireyci
Yönlendirme
Toplumsal çıkar
Ulusal çıkar
Bireysel çıkar
Davranış Biçimi
Toplumcu kurumsal
davranış
Kişi egemenliği ve
Sosyal Statü
Liberal kurumsal
davranış
Motivasyon
Đdeolojiye bağlılık
Đktidara yakınlık
Çalışma ve başarı
Değerlerin oluşumu
Đdeoloji
Đnanç, gelenek ve etik
Öncelik
Temel bilimler
Pragmatik
Motivasyon
Devlet politikası
Teknoloji cazibesi
EKONOMĐK
POLĐTĐK
GEÇĐŞ EKONOMĐSĐ
Yönlendirme
Dinamikleri
Dış Dünya ile Đlişkisi
Başkan ve temsili
Parlamento
Bürokrasi ve yeni
gelişen burjuvazi
Merkezi yönetimin
hedefi
Savunma eksenli
Ar-Ge
Blok içinde bağımlı
Küresel eğilimler
Đthal teknoloji
Küresel sisteme
yakınlaşma
Katılımcı parlamento
Teknokrasi, Baskı
grupları
Yasal ve kurumsal
normlar
Piyasa ile organize
bilimsel düşünce
Yenilikçi girişimci
Uygulamalı teknik bilgi
ve yenilikler
Küresel rekabet baskısı
ve AR-GE
Küresel sisteme
bütünleşme
Kaynak: Bu çalışma için tarafımızdan düzenlenmiştir.
Bu olumsuzluklara karşın, bölgenin zengin
doğal kaynaklara sahip olması önemli bir fırsat
yaratmaktadır. Bu ülkeler, günümüzde önemi giderek aratan enerji kaynaklarına sahip olması nedeniyle yabancı yatırımcıların ilgisini çekmektedir. Ayrıca, geçiş sürecinde olan ülkelerde eskimiş
de olsa ekonomik alt yapı güçlüdür. Özellikle eğitimli meslek sahibi beşeri sermayenin varlığı ve
normatif hukuk düzeninden gelmeleri geçiş ekonomilerinin kalkınması için önemli bir potansiyel
oluşturmaktadır. Bu potansiyelin fırsata dönüştürülmesi girişimci kültürünün gelişmesine
bağlıdır.
Politik alanda totaliter rejimden, demokrasiye,
tek partiden çok partili sisteme, geçilmesi çabaları
yaşanmaktadır. Yıllarca ideolojik amaçlara odaklanan merkezden yönetimli ekonomilerde, politik
alanın farklı toplumsal talepler doğrultusunda yönlendirilmesi kolay değildir. Bunun en önemli nedeni, yıllarca Sovyetler Birliği yönetiminde etkin
görevlerde bulunan siyasetçilerin, bağımsızlık
sonrası da iktidarda bulunmasıdır. Ayrıca, incelediğimiz ülkelerde iktidarda çok güçlü liderler olduğu için politik alan liderler tarafından yönlendirilmektedir. Bu ülkelerde demokratik Anayasa,
milli meclis, seçim sistemi gibi yasal ve kurumsal
629
düzenlemeler yapılmıştır. Ancak, devlet başkanlarının geniş yetkilerle donatılması, seçim yöntemi
demokratik teamüllere uymamaktadır. Bu ülkelerde biçimsel olarak parlamenter demokrasi oluşmuş
ancak katılımcı demokrasi gelişmemiştir. Örneğin
Azerbaycan, 12 Kasım 1995 tarihinde referandum
yoluyla kabul edilen Anayasa ile idare edilmektedir. Bu Anayasa’ya göre; Azerbaycan Devleti
demokratik, laik ve üniter bir Cumhuriyettir. Kuvvetler ayrılığı prensibi benimsenmiştir. Yasama
yetkisi Milli Meclis’e, icra yetkisi Cumhurbaşkanına, yargı yetkisi de mahkemelere aittir. Cumhurbaşkanı hem devletin hem de icranın başıdır ve
“Ferman” adı verilen hukuki kararlar verme yetkisine sahiptir. Milli Meclis, 125 üyeden oluşmaktadır. Bu üyelerin 100’ü tek adayla seçim bölgelerinden seçilen, 25’i ise parti listesinden seçilmektedir (TĐKA, Azerbaycan;5). Politik alanda öncelikli sorunlardan birisi de yürürlüğe konan yasaların çeşitli gerekçelerle sık sık değiştirilmesi ve
aynı yasanın kişilere göre farklı uygulanmasıdır.
Soyo-Kültürel alan ideoloji, inanç, geçmişten
gelen değerler ve yasal-kurumsal normlar üzerine
oturmaktadır. Bu nedenle sosyo-kültürel alanda
değişim daha zor ve yavaş olmaktadır. Merkezden
yönetimli ekonomilerde temel dünya görüşü toplumcu, piyasa ekonomilerinde ise bireycidir.
Bağımsızlıklarını yeni kazanan geçiş ekonomilerinde ise, yüksek tehdit algılaması nedeniyle ulusalcı dünya görüş daha baskındır. Bu nedenle
sosyo-kültürel alanda, merkezden yönetimli ekonomilerde toplumsal çıkar, piyasa ekonomilerinde
bireyci çıkar, geçiş ekonomilerinde ise ulusal çıkar
öne çıkmaktadır. Geçiş süreci sosyal ve kültürel
alanda önemli dönüşümlerden birisi de bağımsızlıklarını yeni kazanan bu ülkelerde etnik ve kültürel farklılıkları bir arada tutacak uzlaşmacı bir
tutum gerektirmektedir. Politik alanda olduğu gibi
sosyal alanda da kişi (lider) egemenliği hakimdir.
Sosyokültürel alanda değerler, merkezden yönetimli ekonomilerde ideoloji, piyasa ekonomilerinde yasal ve kurumsal normlar, geçiş ekonomilerinde ise inanç, etik (ahlak), gelenek ve göreneklere göre oluşmaktadır. Bu alanda motivasyonu
merkezden yönetimli ekonomilerde ideolojiye
bağlılık, piyasa ekonomisinde çalışma ve başarı
ilkesine göre biçimlenirken, geçiş ekonomilerinde
bu iki unsur yanında iktidara yakınlık öne çıkmaktadır. Bu ülkelerde önemli bir sosyal sorun da
geçiş sürecinin yarattığı toplumsal yozlaşmanın
bir sonucu olarak hemen tüm kamu alanında yolsuzluğun olağan karşılanmasıdır (Yıldız, 2004;
542).
Teknoloji alanda temel dünya görüşü ve öncelik, merkezden yönetimli ekonomilerde temel
bilimlere, piyasa ekonomilerde piyasa ile organize
630
bilimsel düşünceye dayanmaktadır. Geçiş ekonomilerinde ise olgulara göre pragmatik bir tutum
sergilenmektedir. Bu alanda temel motivasyon ve
yönlendirici unsur, merkezden yönetimli ekonomilerde merkezi yönetimin politika ve hedefi,.
piyasa ekonomisinde ise uygulamalı teknik bilgi
ve yenilikler ile yenilikçi girişimcidir. Geçiş sürecinde küresel eğilimler ve teknolojinin yarattığı
cazibe bu alana odaklanmayı gerekli kılmaktadır.
Teknolojik alanın dinamiklerini merkezden yönetimli ekonomilerde savunma sanayi alanında yapılan Ar-Ge çalışmaları, piyasa ekonomilerinde ise
küresel rekabet baskısı ile yaygınlaşan Ar-Ge çalışmaları oluşturmaktadır. Geçiş ekonomileri genellikle teknolojide dışa bağımlı olup, ithal teknolojinin özümsenmesi öne çıkmaktadır. Küresel
alanda ilişkiler merkezden yönetimli ekonomiklerde blok içinde bağımlı, piyasa ekonomilerinde
küresel sistemle bütünleşme, geçiş ekonomilerinde
ise küresel sisteme yakınlaşma yönündedir.
Đncelediğimiz geçiş ülkeleri, bağımsızlıklarını
kazandıktan kısa bir süre sonra IMF, IBRD,
EBRD, BM, AGĐK gibi uluslararası kurumlara
üye olmuş, AB ile Đşbirliği’ne gidilmiş, GATT ile
ilişkilerini sürdürmektedir. Ayrıca bu ülkeler,
Đslam Kalkınma Teşkilatı, Karadeniz Ekonomik
Đşbirliği Teşkilatı, Bağımsız Devletler Topluluğu
gibi bölgesel kuruluşlara da üyedir. Bu yönüyle
küresel ve bölgesel bütünleşme çabalarını sürdürmektedir.
3. Kafkasya Bölgesinde Seçilmiş Ülkelerin
Geçiş Süreci Performansı
Aşağıda geçiş ekonomilerinden incelediğimiz
ülkelerde seçilmiş geçiş süreci göstergelerinin durumu ele alınacak, ardından ülke bazında performanslar üzerinde durulacaktır.
3.1. Geçiş Sürecini Genel Durumu
Geçiş ekonomilerinden Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan
ülkelerinin geçiş ekonomisi göstergelerinden seçilmiş kriterlere durumu Tablo-2’de verilmiştir.
Geçiş sürecinin serbestleşme ve özelleştirme
göstergesinden konvertibilite, Türkmenistan’da
sınırlı, Özbekistan’da tam, ama bazen fiilen sınırlı
iken, diğer ülkelerde tamdır. Doğrudan yabancı
sermaye girişi üzerinde Kırgızistan ve Türkmenistan’da kontrol bulunmazken, diğer ülkelerde kontrol altındadır. Faiz oranı serbestisi Türkmenistan
ve Özbekistan’da hukuki olarak sınırlı iken, diğer
ülkelerde serbesttir. Döviz kuru rejimi Türkmenistan’da sabit, diğer ülkelerde dalgalı kur politikası olarak benimsenmiştir. Toprak mülkiyetinin
satışı Kazakistan’da yabancılar hariç serbest, diğer ülkelerde hukuki olarak sınırlandırılmıştır.
Geçiş sürecinin iş çevresi ve rekabet göstergesinden rekabet ofisi, Türkmenistan dışındaki
ülkelerde bulunmaktadır. Đflas kanunun kalitesi
Azerbaycan, Türkmenistan ve Özbekistan’da düşük, diğer ülkelerde orta düzeydedir. Đş güvencesi
hukukunun işleyişi genellikle hatalı ve etkin
değildir. Şirketler hukuku kalitesi Azerbaycan ve
Türkmenistan’da düşük, Kırgızistan ve Özbekistan’da orta ve Kazakistan’da yüksektir.
Altyapı göstergelerinden Telekom ve elektrikte bağımsız düzenleyici; Kazakistan, ve Kırgızistan’da kısmen bulunmakta, Azerbaycan, Türkmenistan ve Özbekistan’da ise bulunmamaktadır.
Demiryolu altyapısı ile işletimi Kazakistan’da
kısmen ayrı iken, diğer ülkelerde ayrılmamıştır.
Đmtiyaz yasalarının kalitesi Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan’da düşük iken, diğer ülkelerde bu konuda veri bulunmamaktadır.
Tablo 2. Seçilmiş Ülkelerde Geçiş Süreci Göstergelerinin Durumu
Geçiş Göstergesi
Kriter
Konvertibilite
Doğrudan Yatırımın
Kontrolü
Liberalizasyon ve Faiz Oranı Serbestisi
Özelleştirme
Döviz Kuru Rejimi
Ücret Düzenlemesi
Toprak mülkiyetinin
Ticarileştirilebilmesi
Rekabet Ofisi
Đş Çevresi ve
Rekabet
Altyapı
Finans Sektörü
Sosyal Reform
Đflas Kanununun
Kalitesi
Đş Hukuku Güvencesi
Azerbaycan
Kazakistan
Kırgız Cum.
Türkmenistan
Özbekistan
tam
tam
tam
Sınırlı
evet
evet
hayır
Hayır
tam (bazen
fiilen sınırlı)
evet
tam
tam
tam
dalgalı kur
dalgalı kur
dalgalı kur
Sabit
dalgalı kur
hayır
hayır
hayır
Evet
evet
hukuken sınırlı yabancılar hariç hukuken sınırlı
tam
evet
evet
evet
hukuken sınırlı hukuken sınırlı
hukuken sınırlı hukuken sınırlı
hayır
evet
düşük
orta
orta
çok düşük
düşük
aksak işleyen
etkisiz
biraz kusurlu
aksak işleyen
aksak işleyen
Şirketler Hukukunun
Kalitesi
Bağımsız Telekom
Düzenleyici
çok düşük
yüksek
orta
düşük
orta
hayır
kısmen
kısmen
hayır
hayır
Bağımsız Elektrik
Düzenleyici
Demiryolu Altyapısının Đşletmeden
Ayrılması
Karayolu
Yönetiminin
Bağımsızlığı
Đmtiyaz Yasalarının
Kalitesi
Sermaye Yeterlilik
Oranı
Mevduat Sigorta
Sistemi
Menkul Kıymetler
Piyasası Yasası
Kalitesi
Özel Emeklilik Fonu
hayır
kısmen
kısmen
hayır
hayır
hayır
kısmen
hayır
hayır
kısmen
kısmen
hayır
hayır
hayır
hayır
na
na
düşük
düşük
düşük
yüzde 12
yüzde 12
yüzde 12
yüzde 10
yüzde 8
hayır
evet
hayır
hayır
evet
düşük
yüksek
orta
çok düşük
yüksek
hayır
evet
evet
Hayır
hayır
<2% (2002)
16 % (2003)
21.4 % (2003)
44% (1998)
26 % (2003)
yüzde 1.6
yüzde 2.6
yüzde 2.5
yüzde 2
yüzde 2.6
yüzde 4.9
yüzde 3.5
yüzde 5
yüzde 5.4
yüzde 8.7
yüzde 3.5
yüzde 3.7
yüzde 4.4
yüzde 0.3
yüzde 5.2
Yoksulluğun Nüfus
Đçindeki Payı
Kamu Sağlık
Harcamaları
(% GSYĐH)
Kamu Eğitim
Harcamaları
(% GSYĐH)
Hanehalkı Enerji ve
Su Harcamaları
Kaynak: EBRD; http://www.ebrd.com/country/sector/econo/stas/index.html
631
Finans sektörü göstergelerinden sermaye yeterlilik oranı yüzde 8 ile 12 arasında değişmektedir. Kazakistan ve Özbekistan’da mevduat sigorta sistemi bulunurken, diğer ülkelerde yoktur.
Menkul kıymetler piyasası yasasının kalitesi Azerbaycan ve Türkmenistan’da düşük, Kırgızistan’da
orta ve Kazakistan’da yüksektir.
Sosyal reform göstergelerinden yoksulluk
oranı (yoksulların toplam nüfus içindeki payı),
2003 yılı verilerine göre Kazakistan’da yüzde 16,
Kırgızistan’da yüzde 2.4, Özbekistan’da yüzde 26
ve Türkmenistan’da 1998 yılı verilerine göre yüzde 44’dür. Kamu sağlık harcamalarının GSYĐH
içindeki payı, ülkelere göre yüzde 1.6 ile 2.6 arasında değişmektedir. Kamu eğitim harcamalarının
GSYĐH içindeki payı, Azerbaycan’da yüzde 4.9,
Kazakistan’da yüzde 3.5, Kırgızistan’da yüzde 5,
Türkmenistan’da 5.4 ve Özbekistan’da yüzde
8.7’dir.
Đncelediğimiz ülkelere ilişkin, geçiş sürecinin
başlangıcı olan 1989 yılı baz alınarak oluşturulan
1989-2006 döneminde geçiş sürecinin ekonomik
göstergeleri endeksi ekte Tablo-3’te verilmiştir.
Büyük ölçeli özelleştirme göstergesi endeksine
göre, en iyi konumda olan ülke Kırgızistan, en az
gelişme gösteren ülke Türkmenistan’dır. Bu
ülkelerde küçük ölçekli özelleştirmede daha fazla
mesafe alınmıştır. Geçiş göstergelerinden fiyat,
ticaret ve döviz kuru serbestisi diğer göstergelere
göre daha iyi durumdadır. Rekabet politikası, bankacılık, faiz oranı serbestisi, menkul kıymetler piyasası göstergelerinin gelişimi daha düşük düzeydedir. Tabloda dikkati çeken en çarpıcı husus,
ekonomik reformların geçiş sürecinin ilk 5 yılında
(1997 yılına kadar) daha hızlı yapıldığı, sonraki
yıllarda reform yorgunluğunun başlaması ve Türkmenistan’ın diğer ülkelere göre geride kalmasıdır.
Đncelediğimiz ülkelere ilişkin, geçiş sürecinin
başlangıcı olan 1989 yılı baz alınarak oluşturulan
1989-2006 döneminde geçiş sürecinin altyapı göstergeleri endeksi Tablo-4’te verilmiştir. Kapsamlı
altyapı reformu göstergesi endeksi en yüksek olan
ülkeler sırasıyla Kazakistan, Azerbaycan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan’dır. Bu sıralama diğer altyapı göstergelerinde de hemen hemen
aynıdır. Ancak, Ekonomik göstergelerin aksine,
altyapı göstergelerinin iyileşmesinde süreklilik
görülmektedir.
3.2. Geçiş sürecinde Ülke Performansları
Đncelediğimiz geçiş ekonomilerinden Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve
Özbekistan’ın 1989-2006 döneminde yapısal ve
kurumsal (girişim, piyasa, ticaret, finans sektör ve
altyapı) göstergeleri ekte Tablo-5 ile Tablo-9’da
arasında verilmiştir. Ayrıca, Heritage Foundation
632
ve The Wall Street Journal tarafından 2006 yılı
esas alınarak seçilmiş on kritere göre ekonomik
serbestlik endeksi ekte Grafik-1 ile Grafik-5 arasında verilmiştir. Aşağıda bu kriterlere göre ülkeler değerlendirilmiştir.
3.2.1 Azerbaycan
Azerbaycan’ın 1989-2006 döneminde yapısal
ve kurumsal göstergeleri Tablo-5’te verilmiştir.
Tablodan da görüleceği gibi özelleştirme gelirlerinin GSYĐH’daki payı 2000 yılında yüzde 1.7’den 2005 yılında yüzde 3.2’ye yükselmiştir. Buna
karşılık 2000’li yıllarda özel sektörün GSYĐH’daki payı yüzde 60, özel sektörde çalışanların
toplam istihdam içindeki payı ise yüzde 68 düzeyindedir. Sanayiinin toplam istihdamdaki payı
yüzde 7 civarındadır. Sanayideki işgücü verimliliği ise yıllara göre büyük dalgalanmalar göstermektedir. Diğer yandan yatırımların GSYĐH’daki
payı sürekli artarak 2000 yılında yüzde 20’den,
2005 yılında yüzde 56’ya yükselmiştir.
Piyasa ve ticaret göstergeleri açısından bakıldığında, tüketici fiyatlarının yönetim tarafından
belirlenme oranının yüksek olmadığı görülmektedir. Azerbaycan dış ticaretinin büyük bölümünü
(örneğin 2005 yılında yüzde 65’ni) geçiş ekonomileri dışındaki ülkelerle yapmaktadır. Diğer yandan ticaretin GSYĐH’daki payı sürekli artarak
1995’de yüzde 67’den 2005 yılında yüzde 94’
yükselmiştir.
Finans sektörü yönünden incelendiğinde, Azerbaycan’da 44 banka bulunmaktadır. Bu bankalardan 5’i yabancı sermayelidir. Bankalar kamu
ağırlıklı olup, kamu banklarının aktif payı yüzde
55, yabancı sermayeli bankaların aktif payı yüzde
6 düzeyindedir. Geri ödenmeyen kredilerin toplam
krediler içindeki payı yüzde 15 düzeyindedir.
Azerbaycan’da 2000 yılında sabit telefon hattı
oranı yüzde 10; mobil hattı oranı yüzde 5 iken,
2005 yılında bu oran sabit hatta yüzde 13’e, mobil
hat ise yaklaşık beş kat artarak yüzde 27’ye yükselmiştir. Mobil hat artışına karşın internet yaygınlık oranı onbinde 0.4 düzeyindedir.
Seçilmiş on temel göstergeye göre Azerbaycan’da ekonomik serbestlik endeksi Grafik-1’de
görüleceği gibi parasal, ve işgücü aşısından dünya
ortalamasına yakındır. Yönetim, maliye, ticaret
açsından dünya ortalamasının biraz üzerindedir. Đş
ortamı, yatırım, finans, rüşvet ve mülkiyet açısından dünya ortalamasının oldukça gerisindedir.
3.2.2 Kazakistan
Kazakistan’ın 1989-2006 döneminde yapısal
ve kurumsal göstergeleri Tablo-6’da verilmiştir.
Özelleştirme uygulamalarında inceldiğimiz geçiş
ekonomileri içerisinde en hızlı gelişme gösteren
ülke Kazakistan’dır. Nitekim, özelleştirme gelirlerinin GSYĐH içerisindeki payı yüzde 27’dir. Özel
sektörün GSYĐH içindeki payı ise yüzde 65, özel
sektörde çalışanların toplam istihdam içindeki
payı yüzde 75’dir. Sanayi sektörünün toplam istihdamdaki payı yüzde 12’dir. Ancak, sanayideki
işgücü verimliliği giderek düşmektedir. Yatırımların GSYĐH’daki payı 2000 yılından sonra yıllık
ortalama yüzde 25 düzeyindedir.
Kazakistan, ticaretinin giderek artan oranda
geçiş ekonomileri dışındaki ülkelerle yapmaktadır.
Ticaretin GSYĐH içindeki payı yüzde 80’ler düzeyindedir. Finans sektörü açısından bakıldığında,
banka sayısı giderek azalmaktadır. Nitekim, 2000
yılında 45 olan banka sayısı 2005 yılında 34’de
düşmüştür. Yabancı banka sayısı ise 14’dür. Kamu ve yabancı bankalarının aktif oranı düşük
düzeydedir. Geri ödenmeyen kredilerin toplam
kredilere oranı yüzde 10 civarındadır. Yurtiçi özel
sektör kredilerin GSYĐH’daki payı 2000 yılında
yüzde 10 iken, daha sonra sürekli artarak 2005
yılında yüzde 35’e yükselmiştir. Kazakistan’da
menkul kıymetler piyasasında da önemli gelişmeler görülmektedir. Nitekim, menkul kıymetler piyasasının GSYĐH içindeki payı 2005 yılında yüzde 19’ a yükselmiştir.
Đletişim altyapısı açısından Kazakistan’da 100
kişiye düşen hem sabit, hem de mobil telefon hattı
sürekli artmaktadır. Nitekim 2000 yılında yüzde
12 olan sabit telefon hattı oranı, 2005 yılında
yüzde 17’ye, aynı dönemde mobil telefon hattı
oranı yüzde 1’den, yüzde 33’e çıkmıştır. Yine aynı
dönemde internet yaygınlık oranı on binde 7’den,
on binde 15’ yükselmiştir.
Grafik-2’de verilen seçilmiş on temel göstergeye göre Kazakistan’da ekonomik serbestlik endeksi; iş ortamı, ticaret ve parasal açıdan dünya
ortalamasına yakındır. Maliye, yönetim finans ve
işgücü açısından dünya ortalamasının üzerindedir.
Yatırım, rüşvet, mülkiyet açısından dünya ortalamasının altındadır.
3.2.3 Kırgızistan
Kırgızistan’ın 1989-2006 döneminde yapısal
ve kurumsal göstergeleri Tablo-7’de verilmiştir.
Kırgızistan, özelleştirme uygulamalarında son yıllarda önemli aşamalar kaydetmiştir. Özelleştirme
gelirlerinin GSYĐH içerisindeki payı 2000 yılında
yüzde 2.3 iken, her yıl sürekli artarak 2005 yılında
yüzde 7.4’e yükselmiştir. Özel sektörün GSYĐH
içindeki payı yüzde 75, özel sektörde çalışanların
toplam istihdam içindeki payı 2004 yılı itibariyle
yüzde 80 düzeyindedir. Aynı yılda sanayi sektörünün toplam istihdamdaki payı yüzde 8’dir.
Sanayideki işgücü verimliliği ciddi dalgalanma
göstermektedir. Yatırımların GSYĐH’daki payı ise
yüzde 15’dir.
Kırgızistan’da tüketici fiyatlarının belirlenmesinde yönetimin müdahalesi yüzde 12 düzeyindedir. Bu ülke dış ticaretinin yarısından fazlasını
geçiş ekonomileri dışındaki ülkelerle yapmaktadır.
Ticaretin GSYĐH içindeki payı yüzde 75 düzeyindedir. Finans sektörü açıdan bakıldığında, Kırgızistan’da 2005 yılı itibariyle 10’nu yabancı sermayeli olmak üzere 19 banka bulunmaktadır.
Kamu bankalarının aktif oranı düşük, buna karşılık yabancı sermayeli bankaların aktif oranı yüksektir. Geri ödenmeyen kredilerin toplam kredilere
oranı giderek düşmektedir. Menkul kıymetler piyasası henüz gelişmemiş olup, GSYĐH içindeki
payı 2005 yılında yüzde 1.7’dir.
Đletişim altyapısı açısından Kırgızistan’da 100
kişiye düşen sabit telefon hattı oranı yüzde 8 düzeyindedir. Buna karşılık mobil telefon hattı oranı
sürekli artarak 2001 yılında yüzde 1.1’den, 2005
yılında yüzde 10.3’e yükselmiştir. Kırgızistan’da
2005 yılı itibariyle internet yaygınlık oranı on
binde 11 düzeyindedir.
Grafik-3’te verilen seçilmiş on temel göstergeye göre ekonomik serbestlik endeksi; iş ortamı,
parasal ve finans açıdan dünya ortalaması civarındadır. Ticaret, maliye, yönetim ve işgücü açısından dünya ortalamasının üzerindedir. Yatırım, rüşvet, mülkiyet açısından dünya ortalamasının altındadır.
3.2.4 Türkmenistan
Türkmenistan’ın yapısal ve kurumsal göstergelere ilişkin veriler sınırlıdır. Bu ülkenin 19892006 döneminde yapısal ve kurumsal göstergeleri
Tablo-8’da verilmiştir. Özelleştirme uygulamalarında inceldiğimiz geçiş ekonomileri içerisinde en
az gelişme gösteren ülke Türkmenistan’dır. Özelleştirme gelirlerinin GSYĐH içerisindeki payı yüzde 0,6’dır. Ayrıca özel sektörün GSYĐH içindeki
payı da çok (2005’te yüzde 25) düşüktür. Sanayi
sektörünün toplam istihdamdaki payı 2004 yılı
itibariyle yüzde 14 ve sanayideki işgücü verimliliği yüzde 12’dir. Yatırımların GSYĐH’daki payı
da yüzde giderek düşmektedir.
Tüketici fiyatlarının belirlenmesinde yönetimin müdahalesi giderek azalmaktadır. Nitekim,
yönetimin belirlediği fiyat yüzdesi 1989’da yüzde
20’den 2004 yılında yüzde 6’ya düşmüştür. Bu ülke dış ticaretinin yaklaşık yarısını geçiş ekonomileri dışındaki ülkelerle yapmaktadır. Türkmenistan’da 2005 yılı itibariyle 4’ü yabancı sermayeli
olmak üzere 11 banka bulunmaktadır. Kamu bankalarının aktif oranı yüzde 96’dır. Diğer ülkelerle
karşılaştırıldığında Türkmenistan’da finans piyasalarının fazla gelişmediği söylenebilir. Đletişim
altyapısı açısından Türkmenistan’da 100 kişiye
düşen hem sabit, hem de mobil telefon hattı oranı
633
düşüktür. Nitekim sabit telefon hattı oranı yüzde
8, mobil telefon hattı oranı yüzde 1 düzeyindedir.
Yine aynı dönemde internet yaygınlık oranı on
binde 1.2’dir.
Grafik-4’te verilen seçilmiş on temel göstergeye göre ekonomik serbestlik endeksi; yalnızca
yönetim, ticaret, maliye açısından dünya ortalamasının üzerindedir. Buna karşılık iş ortamı, parasal,
finans, mülkiyet, rüşvet ve işgücü endeksi dünya
ortalamasının çok gerisindedir.
3.2.5 Özbekistan
Özbekistan’ın 1989-2006 döneminde yapısal
ve kurumsal göstergeleri Tablo-9’da verilmiştir.
Bu ülkenin özelleştirme gelirlerinin GSYĐH içerisindeki payı yüzde 2004 yılı itibariyle 5.2’dir.
Özel sektörün GSYĐH içindeki payı yüzde 45’tir.
Sanayi sektörünün toplam istihdamdaki payı yüzde 13’tür. Sanayideki işgücü verimliliği sürekli
azalarak 2005 yılında yüzde –0.7’ye düşmüştür.
Yatırımların GSYĐH’daki payı ise yüzde 23’tür.
Đncelediğimiz ülkeler içinde tüketici fiyatlarının belirlenmesinde yönetimin müdahalesi en
fazla olan ülke Özbekistan’dır. Nitekim 2004 yılı
itibariyle fiyatların belirlenmesinde yönetimin müdahalesi yüzde 53’tür. Bu ülke dış ticaretinin yaklaşık yarısını geçiş ekonomileri dışındaki ülkelerle
yapmaktadır. Ticaretin GSYĐH içindeki payı
yüzde 57’dir. Özbekistan’da 2004 yılı itibariyle
5’i yabancı sermayeli olmak üzere 31 banka bulunmaktadır. Kamu bankalarının aktif oranı yüzde
67, buna karşılık yabancı sermayeli bankaların
aktif oranı yüzde 4’tür. Menkul kıymetler piyasası
henüz gelişmemiş olup, GSYĐH içindeki payı
2005 yılında yüzde 0.3’tür.
Đletişim altyapısı açısından Özbekistan’da 100
kişiye düşen sabit telefon hattı oranı yüzde 7
düzeyindedir. Buna karşılık mobil telefon hattı
oranı sürekli artarak 2000 yılında yüzde 0.2’den,
2005 yılında yüzde 2.7’e yükselmiştir. Özbekistan’da 2005 yılı itibariyle internet yaygınlık oranı
on binde 1.1’dir.
Grafik-5’te verilen seçilmiş on temel göstergeye göre ekonomik serbestlik endeksi; iş ortamı,
ticaret, maliye ve işgücü açısından dünya ortalamasının üzerindedir. Buna karşılık yönetim, parasal, finans, mülkiyet, rüşvet endeksi dünya ortalamasının gerisindedir.
4. Geçiş Sürecinin Genel Değerlendirmesi
ve Sonuç
Doğu Bloku’nun dağılmasından sonra iktisat
yazınında geçiş ekonomisi üzerine yapılan çalışmalar artmıştır. Merkezden yönetimli planlı ekonomiden piyasa ekonomisine geçiş sürecinin
analiz edildiği bu çalışmalarda genellikle makro
634
ekonomik istikrar, özelleştirme, iş ortamı, finans
sektörü ve ekonomik düzeni oluşturan yasal
kurumsal düzenleme konularına odaklanılmaktadır. Piyasa ekonomisine geçiş sürecinde, ekonomik alan yanında, toplumsal bütünün politik,
sosyal, kültürel ve teknolojik alanlarında da köklü
değişim ve dönüşüm yaşanmaktadır. Bu nedenle
geçiş sürecinin analizi, toplumsal bütünün her alanını dikkate alan bütüncül bir yaklaşımı gerektirmektedir. Ayrıca, piyasa ekonomisine geçiş süreci
bölgelerin ve ülkelerin özelliklerine göre önemli
farklılıklar içermektedir. Örneğin sanayi deneyimi
ve sermaye birikimine sahip Doğu Avrupa ve Baltık ülkelerine göre Kafkasya ve Orta Asya ülkelerinde geçiş süreci daha yavaş ilerlemektedir. Bu
çalışmada Kafkasya ve Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinden Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan,
Türkmenistan ve Özbekistan ülkeleri dikkate alınmıştır.
Geçiş ekonomileri, iki uç sistem olan merkezden yönetimli ekonomi ile piyasa ekonomisi
arasında ayrı özellikler göstermektedir. Toplumsal
bütünün her alanında bu iki uç sistemin temel
unsurlarının aldığı biçim de farklı olmaktadır.
Geçiş ekonomilerinde piyasa sistemi ilke
olarak benimsenmiştir. Ancak, yasal ve kurumsal
düzenlemelerin tam olarak yerleşmemesi, özel
mülkiyetin ve sermaye birikiminin yetersiz olması
gibi nedenlerle piyasa dinamikleri yeterince oluşmamıştır. Bu olumsuzluklara karşın, bölgenin zengin doğal kaynaklara sahip olması, eğitimli ve
meslekli beşeri sermaye birikimi önemli bir gelişme potansiyeli oluşturmaktadır. Bu potansiyelin
fırsata dönüştürülmesinde girişimci kültürünün
gelişmesi kilit faktör olarak görülmektedir.
Politik alanda totaliter bir rejimden demokrasiye geçiş sancıları yaşanmaktadır. Bu süreçte
Sovyetler Birliği yönetiminde etkin konumda olan
yöneticilerin, bağımsızlık sonrasında da iktidarda
olması politik alanda esnekliği zayıflatmaktadır.
Bu ülkelerde Anayasa ile demokratik, laik, üniter
anlamda bir Cumhuriyet kurulmuş, parlamenter
demokratik sisteme geçilmiştir. Ancak, geniş yetkilerle donatılmış devlet başkanları, seçim sistemindeki sorunlar ve demokrasi kültürünün yeterince gelişmemesi gibi nedenler parlamenter demokrasiden katılımcı demokrasiye geçişi zorlaştırmaktadır. Oysa, piyasa sistemi temelde etkin bir
demokrasi ve rekabetçi bir piyasa yapısı ile dengelenmekte ve bunlardan herhangi birinin aksaması ekonomik sistemin verimini düşürmektedir.
Sosyo-kültürel alanın biçimlenmesinde inanç,
ideoloji, geçmişten gelen değerler ve yasal kurumsal normlar etkili olmaktadır. Geçiş ekonomilerinde, merkezden yönetimli ekonomilerdeki
toplumcu bakış açısından, piyasa ekonomisindeki
bireyci yaklaşıma dönüşüm yanında, bağımsızlıklarını yeni kazanan ve bünyesinde bir çok etnik
grubu barındıran bu ülkelerde baskın unsur ulusalcılıktır. Bu nedenle toplumsal çıkar veya bireysel
çıkar yerine, ulusal çıkar ön plandadır. Geçiş
ekonomilerinde güçlü lider ve iktidar yapısı, temel
motivasyon unsuru olarak ideolojiye bağlılık veya
çalışma ve başarı ilkesi yerine, iktidara veya lidere
yakınlığı öne çıkarmaktadır.
Merkezden yönetimli ekonomilerde teknolojik
alanda temel bilimler, devlet politikası, savunma
eksenli Ar-Ge çalışmaları öne çıkarken, piyasa
ekonomilerinde temel unsur, piyasanın yönlendirdiği uygulamalı teknik bilgi ve yenilikler, yenilikçi girişimci, küresel rekabet baskısıdır. Geçiş
ekonomileri ithal teknolojiye dayandığı için iki uç
sisteme de bağımlı bir yapı göstermektedir. Dış
dünya ile ilişkiler açısından merkezden yönetimli
ekonomiler blok içinde bağımlı bir yapıya, piyasa
ekonomileri küresel sistemle bütünleşme gayreti
içindedir. Geçiş ekonomileri ise küresel sisteme
yakınlaşmaya çalışmaktadır. Nitekim, incelediğimiz ülkeler bağımsızlıklarını kazandıktan sonra
hem IMF, IBRD, BM gibi uluslararası kurumlara
hem de Bağımsız Devletler Topluluğu, Karadeniz
Ekonomik Đşbirliği Teşkilatı gibi bölgesel kuruluşlara üye olmuşlardır.
Đncelediğimiz ülkelerde geçiş sürecinin performansı, seçtiğimiz kriterlere ve ülkelere göre
önemli farklılıklar göstermekle birlikte genellikle
düşüktür. Geçiş sürecinin yapısal ve kurumsal
göstergelerinden liberalizasyonun yetersiz, özelleştirmenin küçük ölçeklerde yoğunlaştığı, iş ortamı ve rekabetin aksak işlediği, altyapı düzenlemelerinin kısmen yapıldığı, finans sektörünün gelişmediği, ve sosyal reformların gerçekleştirilemediği söylenebilir. Đncelediğimi ülkeler, dış ticaretinin yarısından fazlasını geçiş ekonomileri dışındaki ülkelerle yapmaktadır. Ekonomik serbestlik endeksine göre incelediğimiz ülkelere göre
farklılıklar göstermekle birlikte genellikle yönetim, parasal ve işgücü endeksi dünya ortalamasına
yakındır. Maliye ve ticaret endeksi dünya ortalamasının üzerindedir. Đş ortamı, yatırım, finans,
rüşvet ve mülkiyet endeksi ise dünya ortalamasının altındadır.
Kafkasya ve Orta Asya bölgesinde piyasa ekonomisine geçiş süreci, diğer geçiş ekonomilerine
göre daha sancılı ve yavaş ilerlemektedir. Ancak,
bölgenin sahip olduğu ekonomik, sosyal, ve kültürel potansiyel, güçlü politik irade ile doğru yönlendirildiği taktirde geçiş sürecinin performansı
artacaktır.
KAYNAKÇA
−
ACARTÜRK, Ertuğrul ve ASLANER, Hakan “Geçiş
Ülkelerinde Devletin Rolü:
−
Yabancı Sermaye ve Özelleştirme: Kırgızistan Örneği” I.Maliye Konferansı “Geçiş Ekonomilerinde Mali
Politikalar“ Bişkek/Kırgızistan 16 Nisan 2004.
−
ALTAY, Asuman; “Geçiş Ekonomilerinde Devletin
Rolleri, Görevleri, ve KOBĐ’lerin Durumu” Đstanbul
Üniversitesi Maliye Araştırmaları Merkezi Konferansları, Eylül 2002. Erişim http://www.econturk.org/
Turkiyeekonomisi/geçiş.pdf
−
BAL, Harun “Uluslararası Ticaret ve Geçiş Ekonomileri: Kırgızistan Örneği”, Sosyal Bilimler Dergisi,
2004.
−
ERKAN Hüsnü “Sosyal Piyasa Ekonomisi”, Konrad
Adenuer Vakfı Türkiye Temsilciliği , Đzmir , 1987
−
European Bank for Reconstruction and Development
(EBRD) Transition Report 2006 Finance in
Transition, November 2006.Erişim.
http://www.ebrd.com/country/sector/econo/stas/index.htm
−
IMF; Transition, Experience and Policy Issues, “The
IMF and Transition Economies I”, World Economic
Outlook, May 2000.
−
MERĐÇ, Metin “Geçiş sürecinde Türk Cumhuriyetleri’nde IMF’in Rolü” Erişim http://web.deu.edu.tr/ab/
MAKALE/deu%20MAK/0001.doc
−
TANDIROĞLU, Haluk, “Geçiş Ekonomilerinde Özelleştirme”“DUE Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt
4, Sayı:3, 2002
−
The Wall Street Journal and The Heritage Foundation,
Index of Economic, Freedom 2007 Erişim
http://www.heritage.org/country/files/pdfs
−
Türk Đşbirliği ve Kalkınma Đdaresi Başkanlığı (TĐKA)
Ülke Raporları, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan,
Türkmenistan
ve
Özbekistan
Erişim
http://www.tika.gov.tr/yukle/dosyalar/ULKERAPORLARI
−
YILDIZ, Habib; “Geçiş Ekonomilerinde Dönüşüm
Süreci ve Mali Reformlar”, Proceeding of the First
International Manas University Conference in
Economics on the “Recent Economic Development
and Problem in the Transition Economics”, KyrgyzTurkish Manas University Deparment of Public Finance,
Publication No:61 Conference Series No:6, BishkekKryryzstan, Sayfa: 537-555, 23rd-24 th September
(2004)
635
EK TABLOLAR VE GRAFĐKLER
Tablo 3. Seçilmiş Ülkelerde Geçiş Sürecinin Ekonomik Göstergeleri Endeksi
Geçiş
Göstergeleri
Ülkeler
1989
1990
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
AZERBAYCAN
1,00
1,00
1,00
1,00
2,00
2,00
1,67
1,67
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
1,00
KAZAKĐSTAN
Büyük Ölçekli
KIRGIZ CUMHUR. 1,00
Özelleştirme
TÜRKMENĐSTAN 1,00
1,00
2,00
3,00
3,00
3,00
3,00
3,00
3,00
3,00
3,00
3,00
3,00
3,00
1,00
3,00
3,00
3,00
3,00
3,00
3,00
3,00
3,00
3,00
3,67
3,67
3,67
1,00
1,00
1,00
2,00
1,67
1,67
1,67
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
ÖZBEKĐSTAN
1,00
1,00
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
AZERBAYCAN
1,00
1,00
1,00
2,00
3,00
3,33
3,33
3,33
3,33
3,67
3,67
3,67
3,67
3,67
KAZAKĐSTAN
1,00
Küçük Ölçekli
Özelleştirme KIRGIZ CUMHUR. 1,00
1,00
3,00
3,33
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
1,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
TÜRKMENĐSTAN
1,00
1,00
1,67
1,67
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
ÖZBEKĐSTAN
1,00
1,00
3,00
3,00
3,00
3,00
3,00
3,00
3,00
3,00
3,00
3,00
3,00
3,33
AZERBAYCAN
1,00
1,00
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
2,00
2,00
2,00
2,00
1,00
KAZAKĐSTAN
Girişimin
Yeniden
KIRGIZ CUMHUR. 1,00
Yapılandırma
TÜRKMENĐSTAN 1,00
1,00
1,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
1,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
1,00
1,00
1,00
1,67
1,67
1,67
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
ÖZBEKĐSTAN
1,00
1,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
AZERBAYCAN
1,00
1,00
3,67
3,67
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
KAZAKĐSTAN
1,00
1,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
KIRGIZ CUMHUR. 1,00
1,00
4,33
4,33
4,33
4,33
4,33
4,33
4,33
4,33
4,33
4,33
4,33
4,33
TÜRKMENĐSTAN
1,00
1,00
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
ÖZBEKĐSTAN
1,00
1,00
3,67
3,67
3,33
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
AZERBAYCAN
1,00
1,00
2,00
2,00
2,33
3,00
3,33
3,33
3,33
3,67
3,67
3,67
4,00
4,00
1,00
KAZAKĐSTAN
Ticaret
&Döviz Kuru KIRGIZ CUMHUR. 1,00
Sistemi
TÜRKMENĐSTAN 1,00
1,00
3,00
4,00
4,00
4,00
3,33
3,33
3,33
3,33
3,33
3,67
3,67
3,67
1,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,33
4,33
4,33
4,33
4,33
4,33
4,33
4,33
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
ÖZBEKĐSTAN
1,00
1,00
2,00
2,00
1,67
1,67
1,00
1,00
1,67
1,67
1,67
1,67
2,00
2,00
AZERBAYCAN
1,00
1,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
KAZAKĐSTAN
1,00
1,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
KIRGIZ CUMHUR. 1,00
1,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
TÜRKMENĐSTAN
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
ÖZBEKĐSTAN
1,00
1,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
1,67
1,67
1,67
1,67
AZERBAYCAN
1,00
1,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,33
2,33
2,33
2,33
2,33
2,33
KAZAKĐSTAN
1,00
1,00
2,00
2,00
2,33
2,33
2,33
2,33
2,67
2,67
3,00
3,00
3,00
3,00
KIRGIZ CUMHUR. 1,00
1,00
2,00
2,00
2,33
2,33
2,00
2,00
2,00
2,00
2,33
2,33
2,33
2,33
TÜRKMENĐSTAN
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
ÖZBEKĐSTAN
1,00
1,00
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
AZERBAYCAN
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
KAZAKĐSTAN
1,00
1,00
1,67
1,67
1,67
2,00
2,00
2,33
2,33
2,33
2,33
2,33
2,33
2,67
KIRGIZ CUMHUR. 1,00
1,00
1,67
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
TÜRKMENĐSTAN
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
ÖZBEKĐSTAN
1,00
1,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
Fiyat
Serbestleşme
Rekabet
Politikası
Bankacılık
Reformu
&Faiz Oranı
Serbestisi
Sermaye
Piyasası
&Bankacılık
Dışı Finans
Kurumları
Kaynak: EBRD, http://www.ebrd.com/country/sector/econo/stas/index.html
636
Tablo 4. Seçilmiş Ülkelerde Geçiş Sürecinin Altyapı Göstergeleri Endeksi
Geçiş
Göstergeleri
Kapsamlı
Altyapı
Reformu
Telekomünükasyon
Demiryolu
Ülkeler
1989
1990
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
AZERBAYCAN
1,00
1,00
1,00
1,33
1,33
1,33
1,33
1,67
1,67
1,67
1,67
2,00
2,00
2,00
KAZAKĐSTAN
1,00
1,00
1,67
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,33
2,33
2,33
2,33
2,33
2,67
KIRGIZ CUMHUR. 1,00
1,00
1,33
1,33
1,33
1,33
1,33
1,33
1,33
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
TÜRKMENĐSTAN
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
ÖZBEKĐSTAN
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,33
1,33
1,33
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
AZERBAYCAN
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,67
1,67
1,67
KAZAKĐSTAN
1,00
1,00
1,00
2,00
2,00
2,00
2,33
2,33
2,33
2,33
2,33
2,67
2,67
3,00
KIRGIZ CUMHUR. 1,00
1,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,33
2,33
2,33
2,67
3,00
3,00
3,00
TÜRKMENĐSTAN
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
ÖZBEKĐSTAN
1,00
1,00
1,00
1,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
AZERBAYCAN
NA
NA
NA
NA
NA
2,00
2,00
2,33
2,33
2,33
2,33
2,33
2,33
2,33
KAZAKĐSTAN
NA
NA
NA
NA
NA
2,00
2,00
2,33
2,67
2,67
2,67
2,67
3,00
3,00
KIRGIZ CUMHUR. NA
NA
NA
NA
NA
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
TÜRKMENĐSTAN
NA
NA
NA
NA
NA
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
ÖZBEKĐSTAN
NA
NA
NA
NA
NA
2,00
2,00
2,33
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
2,67
AZERBAYCAN
1,00
1,00
1,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,33
2,33
2,33
2,33
2,33
KAZAKĐSTAN
1,00
1,00
3,00
3,33
3,33
3,33
3,33
3,00
3,00
3,00
3,00
3,33
3,33
3,33
KIRGIZ CUMHUR. 1,00
1,00
2,00
2,00
2,33
2,33
2,33
2,33
2,33
2,33
2,33
2,33
2,33
2,33
TÜRKMENĐSTAN
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
ÖZBEKĐSTAN
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,33
2,33
AZERBAYCAN
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
2,33
2,33
2,33
2,33
2,33
2,33
2,33
KAZAKĐSTAN
1,00
1,00
1,67
1,67
1,67
1,67
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
2,00
KIRGIZ CUMHUR. 1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
TÜRKMENĐSTAN
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
ÖZBEKĐSTAN
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
AZERBAYCAN
1,00
1,00
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
KAZAKĐSTAN
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
2,00
2,00
2,00
Su ve Atık Su KIRGIZ CUMHUR. 1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
TÜRKMENĐSTAN
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
ÖZBEKĐSTAN
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,67
1,67
1,67
1,67
1,67
Elektrik
Enerjisi
Karayolu
637
Tablo 5. Azerbaycan Yapısal ve Kurumsal Göstergeleri
Girişim
Özelleştirme Gelirleri (Kumulatif,
GSYĐH %'si)
1989
1990
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
na
na
0,0
1,7
2,0
2,4
2,6
3,0
3,2
na
Özel Sektörün GSYĐH’daki Payı (%)
Özel Sektörün Đstihdam Đçindeki Payı
(%)
Bütçe Sübvansiyonları ve Cari
Transferler GSYĐH %'si)
Sanayinin Toplam Đstihdamdaki Payı
(%)
Sanayide Đşgücü Verimliliği
Değişimi(%)
10,0
10,0
25,0
45,0
60,0
60,0
60,0
60,0
60,0
60,0
na
na
42,8
65,5
66,6
68,0
68,5
68,4
68,1
na
na
na
8,1
6,9
6,6
11,9
11,9
10,7
8,3
na
na
na
9,7
6,7
6,6
6,8
6,7
7,0
7,0
na
na
na
-16,6
10,7
6,4
1,7
5,9
1,3
29,7
na
na
na
23,7
20,6
20,7
34,6
49,6
53,2
56,1
na
Na
na
8,0
6,0
6,0
6,0
6,0
7,0
na
na
Na
na
12,0
3,0
3,0
3,0
3,0
3,0
3,0
na
Na
na
58,3
78,2
79,3
75,0
70,0
67,4
65,7
na
Ticaretin GSYĐH'daki Payı (%)
na
na
67,6
63,3
61,5
66,2
73,5
84,4
94,0
na
Gümrük Gelirleri (ithalat %'si)
na
na
15,2
8,8
12,5
9,1
6,0
4,9
11,7
na
59 (5)
53 (5)
46 (4)
46 (4)
44 (5)
44 (5)
na
60,4
58,3
62,0
55,3
56,1
55,2
na
4,4
4,6
4,1
5,2
5,8
6,6
na
14,4
20,5
19,7
14,6
14,5
14,9
na
na
na
3,6
4,1
5,3
6,2
na
Yatırım/GSYĐH (%)
Piyasalar ve Ticaret
Tüketici Fiyat Endeksinde Kamunun
Belirlediği Fiyatların Payı (%)
Kamunun Fiyatını Belirlediği
Malların EBRD-15 Sepetindeki
Sayısı
Geçiş Süreci Dışındaki Ülkelerle
Ticaretin Payı (%)
Finansal Sektör
Banka Sayısı (yabancı sermayeli)
13 (na) 13 (na) 180 (5)
Kamu Bankalarının Aktiflerinin Payı
(%)
na
na
80,5
Yabancı Sermayeli Banka
Aktiflerinin Payı (%)
na
na
na
Geri Ödenmeyen Krediler (Toplam
krediler içindeki %’si)
na
na
21,9
Yurtiçi Özel Sektör Kredileri
(GSYĐH %'si)
na
na
na
Tüketici Kredi (GSYĐH %'si)
Đpotekli Konut Kredisi Borçlanması
(GSYĐH %'si)
Menkul Kıymetlerin Kapitalizasyonu
(GSYĐH %'si)
Menkul kıymetler Ticaret Hacmi (
Sermaye Kapitalizasyonunun %'si )
Eurobond Arzı (GSYĐH içindeki
yüzdesi)
na
na
na
na
1,0
1,4
2,0
3,0
3,1
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
3,0
3,6
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
na
Altyapı
Sabit Hat (Mobil) Yaygınlık Oranı
8.4 (0.0) 8.7 (0.0) 9.4 (0.1) 9.8 (5.2) 11 (8.9) 11 (9.6) 11(12.7) 12 (17.4) 13 (26.7)
(100 kişi içinde)
Internet Yaygınlık Oranı (10.000 kişi
içinde)
0,0
0,0
0,0
1,9
1,6
1,4
0,7
0,4
0,4
Demiryolu Đşgücü Verimliliği
100,0
91,4
8,5
23,7
25,4
29,4
31,9
37,4
44,2
(1989=100)
na
Konut Elektrik Tarifesi (USc kWh)
na
na
0,4
2,1
2,1
2,0
2,0
2,0
2,2
na
Elektrik Ortalama Birikim Oranı (%)
Birim Enerji Kullanımı GSYĐH'nin
(kişi başı enerji tüketimini PPP USD
olarak)
na
na
na
15
30
45
21
27
26
na
na
na
1,0
1,8
2,0
2,2
2,3
na
na
na
638
na
na
Tablo-6: Kazakistan Yapısal ve Kurumsal Göstergeleri
Girişim
Özelleştirme Gelirleri
(Kumulatif, GSYĐH %'si)
Özel Sektörün GSYĐH’daki
Payı (%)
Özel Sektörün Đstihdam
Đçindeki Payı (%)
Bütçe Sübvansiyonları ve
Cari Transferler GSYĐH
%'si)
Sanayinin Toplam
Đstihdamdaki Payı (%)
Değişimi(%)
1989
1990
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
0,0
0,0
12,7
24,6
25,1
25,6
27,0
27,1
27,3
na
5,0
5,0
25,0
60,0
60,0
65,0
65,0
65,0
65,0
65,0
na
na
na
78,8
74,9
75,0
75,4
75,3
75,5
na
na
na
na
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
na
na
na
na
20,5
13,8
12,4
12,3
12,2
12,1
12,3
na
na
na
0,3
22,2
17,2
11,4
5,1
8,3
2,0
na
Tüketici Fiyat Endeksinde
Kamunun Belirlediği
Fiyatların Payı (%)
Malların EBRD-15
Sepetindeki Sayısı
Geçiş Süreci Dışındaki
Ülkelerle
Ticaretin Payı (%) 1
Ticaretin GSYĐH'daki Payı
(%)
Gümrük Gelirleri (ithalat
%'si)
na
na
23,3
18,1
26,9
27,3
25,9
22,7
na
na
na
na
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
15,0
15,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
na
na
39,9
64,2
57,3
61,8
65,5
65,3
67,9
na
na
na
64,7
89,7
76,2
73,3
73,9
79,8
82,5
na
na
na
3,9
1,8
2,1
3,1
3,0
2,7
2,6
na
na
na
130 (na)
48 (16)
44 (15)
38 (17)
36 (16)
35 (15)
34 (14)
na
na
na
24,3
1,9
3,5
5,2
5,1
3,7
3,1
na
na
na
na
19,8
17,3
34,3
56,9
5,5
7,3
na
na
na
14,9
na
na
11,9
13,1
11,9
9,6
na
na
na
Finansal Sektör
Banka Sayısı (yabancı
sermayeli)
Kamu Bankalarının
Aktiflerinin Payı (%)2
Geri Ödenmeyen Krediler
(Toplam krediler içindeki
%’si) 3
Yurtiçi Özel Sektör Kredileri
(GSYĐH %'si) 4
Tüketici Kredi (GSYĐH %'si) 4
na
na
Đpotekli Konut Kredisi
Borçlanması (GSYĐH %'si)
na
na
Menkul Kıymetlerin
Kapitalizasyonu (GSYĐH
%'si)
na
na
Menkul kıymetler Ticaret
Hacmi (Sermaye
Kapitalizasyonunun %'si )
na
na
Eurobond Arzı (GSYĐH
içindeki yüzdesi)
na
na
Altyapı
Sabit Hat (Mobil) Yaygınlık
Oranı (100 kişi içinde)
7.4 (0.0) 8.0 (0.0)
Internet Yaygınlık Oranı
(10.000 kişi içinde)
0,0
0,0
Demiryolu Đşgücü
Verimliliği (1989=100)
100,0
94,7
Konut Elektrik Tarifesi (USc
kWh)
na
na
Elektrik Ortalama Birikim
Oranı (%)
na
na
Birim Enerji Kullanımı
GSYĐH'nin (kişi başı enerji
tüketimini PPP USD olarak)
na
na
6,1
10,6
15,3
18,1
21,3
25,9
35,4
na
1,1
0,6
1,0
1,6
2,7
5,2
9,1
na
na
na
na
na
1,1
3,1
4,5
na
na
7,5
5,6
5,5
7,7
8,7
18,9
na
na
5,0
25,1
26,5
22,0
30,3
14,9
na
na
1,9
1,1
1,3
1,7
8,1
4,9
na
11.8 (0.0)
12.2 (1.3)
0,1
4,9
7,3
11,1
14,4
15,3
15,3
na
32,6
42,5
46,3
51,0
58,5
62,6
102,8
na
3,0
2,8
2,7
3,0
3,1
3,0
3,1
na
75
na
na
92
na
na
na
na
1,0
1,8
1,8
1,9
1,9
na
na
na
13.0 (3.9) 14.0 (6.9) 15.0 (9.0) 16.9 (18.6) 16.9 (33.4)
na
1
Gümrük Gelirleri uluslarası ticaret vergilerinden oluşmaktadır.
Aralık 2000'de devlet tassaruf Bankasındaki hissesini yüzde ellinin altına düşürdü.
3
IMF, Global Financial Stability Report Eylül 2006.
4
Kazakistan Ulusal Bankası, Đstatistik Bülteni.
Kaynak:EBRD, http://www.ebrd.com/country/sector/econo/stas/index.html
2
639
Tablo 7. Kırgızistan Cumhuriyeti Yapısal ve Kurumsal Göstergeleri
Girişim
1989
1990
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
Özelleştirme Gelirleri (Kumulatif, GSYĐH 'si)
na
na
1,1
2,3
2,7
2,9
3,2
7,2
7,4
na
5,0
5,0
40,0
60,0
60,0
65,0
65,0
75,0
75,0
75,0
Özel Sektörün Đstihdam Đçindeki Payı (%)
Bütçe Sübvansiyonları ve Cari Transferler
GSYĐH %'si)
Sanayinin Toplam Đstihdamdaki Payı (%)
na
na
68,5
78,2
79,1
79,7
80,3
80,9
na
na
na
na
2,3
na
3,0
3,4
3,2
3,1
3,4
na
na
na
12,5
8,0
7,9
7,8
7,7
8,1
na
na
Sanayide Đşgücü Verimliliği Değişimi(%)
na
na
-11,4
18,5
5,8
-10,2
15,9
-3,1
na
na
na
na
18,3
20,0
17,8
17,4
11,6
14,3
15,3
na
100,0
90,0
na
na
na
na
na
12,0
12,9
na
15,0
15,0
1,0
1,0
1,0
1,0
1,0
1,0
2,0
na
na
na
17,6
56,9
52,5
53,8
50,3
53,9
61,2
na
na
na
63,0
74,3
60,8
66,6
68,4
74,0
74,0
na
na
na
2,3
1,1
1,4
1,6
1,3
1,2
3,6
na
na
na
18 (3)
22 (6)
20 (5)
20 (6)
21 (7)
19 (10)
19(10)
na
Kamu Bankalarının Aktiflerinin Payı (%)
Yabancı Sermayeli Banka Aktiflerinin Payı
(%)
Geri Ödenmeyen Krediler (Toplam krediler
içindeki %’si)
Yurtiçi Özel Sektör Kredileri (GSYĐH %'si)
na
na
69,7
15,8
16,6
9,7
7,2
4,1
4,8
na
na
na
na
24,6
32,7
50,4
61,2
70,1
73,6
na
na
na
72,0
16,3
13,8
17,6
11,2
6,1
7,7
na
na
na
12,5
2,2
2,0
2,6
na
na
na
na
Đpotekli Konut Kredisi Borçlanması (GSYĐH
%'si)
(GSYĐH %'si)
Eurobond Arzı (GSYĐH içindeki yüzdesi)
na
na
na
na
0,4
0,4
0,5
0,9
1,2
na
na
na
na
na
0,0
0,0
0,1
0,3
0,5
na
na
na
na
0,3
0,3
0,5
1,6
1,5
1,7
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
na
Kamunun Fiyatını Belirlediği Malların
EBRD-15 Sepetindeki Sayısı
Ticaretin Payı (%)
Finansal Sektör
Altyapı
Sabit Hat (Mobil) Yaygınlık Oranı (100 kişi
içinde)
6.7 (0.0) 7.2 (0.0) 7.6 (0.0) 7.7 (0.2) 7.9 (0.6) 7.9 (1.1) 7.9 (2.8) 8.2 (5.2) 8.3 (10.3)
Internet Yaygınlık Oranı (10.000 kişi içinde)
0,0
0,0
0,0
8,4
9,2
11,8
11,3
11,0
11,0
Demiryolu Đşgücü Verimliliği (1989=100)
na
100,0
16,9
14,5
14,3
16,2
22,0
27,4
24,0
na
na
na
0,6
0,7
1,0
1,0
1,0
1,2
na
na
na
45
na
41
85
na
74
Birim Enerji Kullanımı GSYĐH'nin (kişi başı
enerji tüketimini PPP USD olarak)
na
na
2,1
3,1
3,6
3,2
3,2
na
na
1
Gümrük Gelirleri ithalatta ayrımsal vegi sistemindeki vergilerden oluşmaktadır.
640
na
na
na
na
na
na
Tablo 8. Türkmensitan Yapısal ve Kurumsal Göstergeleri
Girişim
GSYĐH 'si)
(%)
Sanayinin Toplam Đstihdamdaki Payı (%)
1989
1990
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
na
na
0,2
0,6
0,6
0,6
0,6
0,6
0,6
na
10,0
10,0
15,0
25,0
25,0
25,0
25,0
25,0
25,0
25,0
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
1,7
na
na
na
na
na
na
na
na
na
10,1
13,0
13,5
13,8
13,8
14,0
na
na
Sanayide Đşgücü Verimliliği Değişimi(%)
na
na
14,0
24,7
10,6
7,5
10,7
12,0
na
na
na
na
na
36,4
31,7
27,6
25,3
23,8
na
na
20,8
20,8
18,8
6,8
6,8
6,8
6,7
6,7
na
na
8,0
8,0
5,0
4,0
4,0
4,0
4,0
4,0
4,0
na
na
na
31,8
51,3
50,1
54,7
54,4
51,2
46,0
na
na
na
118,8
140,5
129,0
104,8
102,1
99,9
102,8
na
na
na
0,3
na
na
na
na
na
na
na
na
na
67 (3)
13 (4)
13 (4)
13 (4)
12 (4)
11 (4)
11 (4)
na
Kamu Bankalarının Aktiflerinin Payı (%)
Yabancı Sermayeli Banka Aktiflerinin
Payı (%)
Yurtiçi Özel Sektör Kredileri (GSYĐH
%'si)
(GSYĐH %'si)
(GSYĐH %'si)
Eurobond Arzı (GSYĐH içindeki yüzdesi)
na
na
26,1
97,1
96,5
95,7
96,1
na
na
na
na
na
0,0
1,3
1,3
1,7
1,6
na
na
na
na
na
11,2
0,2
0,3
0,3
0,3
na
na
na
na
na
na
2,2
2,0
1,9
1,9
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
Kamunun Fiyatını Belirlediği Malların
Ticaretin Payı (%)
Finansal Sektör
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
na
Altyapı
Sabit Hat (Mobil) Yaygınlık Oranı (100
kişi içinde)
içinde)
(1989=100)
Birim Enerji Kullanımı GSYĐH'nin (kişi
başı enerji tüketimini PPP USD olarak)
5.9 (0.0) 6.0 (0.0) 7.1 (0.0) 8.2 (0.2) 8.0 (0.2) 7.7 (0.2) 7.7 (0.2) 7.7 (1.0) 7.7 (1.0)
na
0,0
0,0
0,0
2,8
3,4
4,2
1,1
1,2
1,2
na
na
na
34,0
27,3
26,9
32,7
34,4
34,0
37,7
na
na
na
na
0,5
0,5
0,5
0,5
0,5
0,4
na
na
na
na
30
na
63
na
na
na
na
na
na
0,9
1,2
1,3
1,5
1,3
na
na
na
641
Tablo 9. Özbekistan Yapısal ve Kurumsal Göstergeleri
Girişim
GSYĐH 'si)
(%)
Sanayinin Toplam Đstihdamdaki Payı
(%)
Değişimi(%)
Malların
Ticaretin Payı (%)
1989
1990
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
na
10,0
na
10,0
1,6
30,0
2,8
45,0
2,9
45,0
3,5
45,0
4,0
45,0
4,7
45,0
5,2
45,0
na
45,0
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
3,4
2,2
2,1
1,9
2,1
2,2
na
na
na
na
12,9
12,7
12,7
12,7
12,4
13,0
13,2
na
na
na
na
na
-1,6
24,2
-0,6
19,6
1,8
21,1
0,7
21,2
2,5
20,7
-2,3
22,5
-0,7
23,0
na
na
na
na
46,0
53,0
53,0
53,0
53,0
53,0
na
na
na
na
7,0
8,0
8,0
8,0
8,0
8,0
4,0
na
na
na
na
na
na
na
34,9
73,2
2,6
45,3
59,6
2,6
48,4
69,5
1,9
48,6
55,8
2,8
57,2
57,1
3,8
54,1
59,7
3,1
50,8
57,1
3,1
na
na
na
na
na
31 (1)
34 (6)
38 (6)
35 (6)
33 (5)
31 (5)
na
na
na
na
38,4
77,5
80,4
73,7
70,0
67,6
na
na
na
na
0,1
2,2
2,4
3,2
4,3
4,4
na
na
na
na
0,0
0,0
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
27,9
na
36,9
na
34,0
na
27,5
na
24,5
na
20,4
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
0,6
0,6
0,4
0,1
0,0
0,3
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
na
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
na
Finansal Sektör
Kamu Bankalarının Aktiflerinin Payı
(%)
Yurtiçi Özel Sektör Kredileri (GSYĐH
%'si)
(GSYĐH %'si)
(GSYĐH %'si)
Eurobond Arzı (GSYĐH içindeki
yüzdesi)
Altyapı
Sabit Hat (Mobil) Yaygınlık Oranı
(100 kişi içinde)
içinde)
(1989=100)
Birim Enerji Kullanımı GSYĐH'nin
(kişi başı enerji tüketimini PPP USD
olarak)
1
6.8
(0.0) 6.9 (0.0)6.7 (0.0)6.7 (0.2)6.7 (0.5)6.7 (0.7)6.7 (1.3)6.7 (2.1)6.7 (2.7)
0,0
0,0
0,2
0,1
0,1
0,1
0,4
1,1
1,1
na
100,0
na
na
105,0
na
na
26,3
na
na
33,7
1,0
na
35,6
1,0
na
51,1
1,2
72
51,8
1,7
95
47,9
na
na
45,6
2,6
60
na
na
na
na
na
0,7
0,7
0,8
0,8
0,8
na
na
na
Gümrük Gelirleri gümrük tarifeleri ve ihracat vergilerinden oluşmaktadır.
642
na
GRAFĐK-1 AZERBAYCAN 10 EKONOMĐK SEBESTLĐK ĐNDEKSĐ
65,4
Đş Gücü Serbestisi
22
Fdm Yolsuzluk Đndeksi
Mülkiyet Hakları
30
Finansal Serbestlik
30
Yatırım Serbestisi
30
76,8
Parasal Serbestlik
86,6
Fdm Yönetişim Đndeksi
87,2
Mali Serbestlik
67,6
Ticaret Serbestisi
58
Đş Serbestisi
0
10
20
30
40
50
Dünya Ort.
60
70
80
90
100
Azerbaycan
GRAFĐK-2 KAZAKĐSTAN 10 EKONOMĐK SERBESTLĐK EDEKSĐ
80,5
26
30
Mülkiyet Hakları
60
Finansal Serbestlik
30
72,9
Parasal Serbestlik
85,9
87,6
Mali Serbestlik
64,2
Ticaret Serbestisi
66,5
Đş Serbestisi
0
10
20
30
40
50
Dünya Ort.
60
70
80
90
100
Kazakistan
GRAFĐK-3 KIRGIZĐSTAN 10 EKONOMĐK SERBESTLĐK ENDEKSĐ
74,4
23
30
Mülkiyet Hakları
50
Finansal Serbestlik
40
77,1
Parasal Serbestlik
76,3
95,1
Mali Serbestlik
71,4
Ticaret Serbestisi
61,4
Đş Serbestisi
0
10
20
30
40
Dünya Ort.
50
60
70
80
90
100
Özbekistan
643
GRAFĐK-4 TÜRKMENĐSTAN 10 EKONOMĐK SERBESTLĐK ENDEKSĐ
30
18
Mülkiyet Hakları
10
Finansal Serbestlik
10
10
65,9
Parasal Serbestlik
82,9
94,4
Mali Serbestlik
74,2
Ticaret Serbestisi
30
Đş Serbestisi
0
10
20
30
40
Dünya Ort.
50
60
70
80
90
100
Türkmenistan
GRAFĐK-5 ÖZBEKĐSTAN 10 EKONOMĐK SERBESTLĐK ENDEKSĐ
74,7
22
30
Mülkiyet Hakları
20
Finansal Serbestlik
30
58,6
Parasal Serbestlik
66,1
90
Mali Serbestlik
68,2
Ticaret Serbestisi
66,1
Đş Serbestisi
0
10
20
30
40
Dünya Ort.
644
50
60
Özbekistan
70
80
90
100
TRANSITION PERIOD OF CENTRAL ASIA TO THE FREE MARKET ECONOMY:
SUCCESSES AND CHALLENGES
Bahar AMANGELDYEVA
Turkmenistan
ABSTRACT
The five former Soviet republics have become separate states, developing at different rates and in different directions, and
with different political and economic regimes. The cohesion of the region has broken down and economic development is
hampered by internal and regional political troubles. Poverty has risen dramatically and bad governance is inhibiting efficient
exploitation of natural resources in some countries. The transition to market economies, however, has been largely completed.
The countries contain about 56 million people: 25 million in Uzbekistan, 15 million in Kazakhstan (which has a larger GDP
than Uzbekistan), and 5-6 million each in the Kyrgyz Republic, Tajikistan and Turkmenistan. Kazakhstan has large oil reserves,
and the Caspian Basin has become a centre of interest for oil. Turkmenistan with the fourth largest natural gas reserves in the
world is also a potential important energy supplier.
Most of Central Asia was incorporated into the Russian Empire in the 1860s and 1870s, and was subsequently developed as a
supplier of cotton to mills in Russia. In the Soviet era, the Central Asian republics were open economies, supplying raw materials
(cotton, oil, gas and minerals) to the rest of the USSR, but insulated from the global economy. The Soviet economy was planned
as a single unit, in which republics’ borders mattered little and links from Central Asia were overwhelmingly to the north. Other
initial conditions in 1991 included the lowest incomes in the USSR (the Kyrgyz, Tajik, Turkmen and Uzbek republics, together
with Azerbaijan, had the highest poverty rates), but relatively equal income distribution and high social indicators such as literacy
rates or life expectancy.
The dissolution of the USSR was unexpected in Central Asia and the new independent states were unprepared. The high
inflation of 1999 was turned into hyperinflation in 1992 because of the inappropriate institutions of the rouble zone.
In this difficult situation, the five countries moved at differing speeds to stabilize their economies and establish market-based
systems. The Kyrgyz Republic moved fastest, bringing annual inflation below 50 per cent in 1995, and also introduced the most
liberal reforms, reflected in 1998 in it becoming the first Soviet successor state to join the World Trade Organization. Kazakhstan
was initially also a rapid reformer, but the process stalled in the mid-1990s, as large-scale privatization was characterized by
insiders and other well-connected people gaining the lion’s share of the most valuable assets. Uzbekistan was a more gradual
reformer, completing small-scale privatization and housing, but retaining state orders for key agricultural products and delaying
large-scale privatization. In October 1996, Uzbekistan took a backward step, introducing foreign exchange controls. Turkmenistan
has also had foreign exchange controls since 1998, but in the context of minimal economic reform and a personalized government.
Tajikistan experienced civil war for much of the 1990s and, even since the 1997 peace agreement, the government has not
exercised full control over the national territory.
Macroeconomic performance since independence has been disappointing, but with great variation. Kazakhstan and the
Kyrgyz Republic both experienced deep recessions in the first half of the 1990s, recovered slightly in 1995-97, before being hit by
the 1998 Russian crisis. Turkmenistan had a slower initial decline, but the recession continued for longer and went deeper.
Tajikistan experienced the biggest decline in incomes and even with some recovery since 1997, living standards have fallen to
levels associated with the least-developed countries. The Uzbekistan economy has been well-managed, in the narrow sense of, for
example, maintaining infrastructure, collecting taxes and keeping up expenditure on education and social security. With
independence, the five countries have had to establish international economic policies. None of these regional arrangements has
had much economic impact, and trade has been on a multilateral basis. This is beneficial insofar as the countries have not become
tied into trade-diverting regionalism. There is pressing need for regional cooperation on water and energy issues and to facilitate
intraregional and transit trade.
The Central Asian countries are now market-based economies. The economies have become more different, the five
countries must for many purposes now be treated as separate entities rather than as a single region. Tajikistan and the Kyrgyz
Republic stand out as disadvantaged landlocked countries, with limited economic prospects and many of the problems of lowincome countries. Turkmenistan is potentially energy-rich. Kazakhstan and Uzbekistan have the best economic prospects for the
next decade.
CHAPTER I - INTRODUCTION
At the time of the dissolution of the USSR the
Central Asian republics were, together with
Azerbaijan, the poorest Soviet republics and the
ones with the largest percentage of the population
living in poverty (Table 1). Since becoming independent, Kazakhstan, the Kyrgyz Republic,
Tajikistan, Turkmenistan and Uzbekistan have
followed divergent national development strate-
gies, with the first two moving relatively quickly
to reform their economies and the last two
adopting explicitly gradual transition strategies.
All five countries suffered declines in output and
national expenditure, but there is dispute over the
magnitudes. Measures of GDP show smaller
declines in Uzbekistan and Turkmenistan, and
larger declines in the Kyrgyz Republic, Kazakhstan and Tajikistan. This challenges the widely
645
held view that more rapid reform is associated
with better performance and also conflicts with
casual observation that, while in Uzbekistan living
standards may have held up relatively well, this
has not been the case in Turkmenistan.
The drawbacks of using standard national
accounting aggregates during periods of rapid
structural change are well-known, and as measures
of living standards they are further vitiated by the
inability of per capita national income to capture
changes in inequality and poverty. The move to a
more market-oriented economy has everywhere
increased inequality (Cornia, 1996; Milanovic,
1998).
The Central Asian economies offer an interesting comparative study in reform paths of
formerly centrally planned economies. From fairly
similar starting points they have pursued different
policies since the demise of the Soviet Union in
December 1991. Soviet Central Asian Republics
(CARs) were forced to concentrate during the
early years of nationhood on institution building
and addressing the immediate macroeconomic
problems. By 1998 they were in a position to take
a longer term perspective.
This paper examines the nature of the
countries’ economic development since the
dissolution of the USSR in December 1991 and
attempts to forecast potential scenarios. Prior to
proceeding to the literature review section, I
would like briefly outline the contents of the
chapters. Chapter II is mainly about the key
definitions used during this paper writing.
Following a brief review of historical background
and an overview of the five countries macroeconomic performance till 1992, sections V and VI
analyze their post-independence economic development in a greater detail, subdivided into two
periods as during 1992-1997 and after, 1998-2010.
Despite the similarities in initial conditions, national economic policies have differed substantially
since independence. Section IV reviews the
position of the Central Asian republics in the
Soviet economic system. Section V describes the
various national approaches to the problems of the
first phase of national policymaking, whereas the
next section VI turns to the second phase and an
achievement of longer term socioeconomic goals,
and analyses the relationship between economic
reform, development strategies and microeconomic data. The various reform paths adopted by the
independent governments of he CARs have
implications not just for economic performance
but also for the nature of the reformed economy.
Section VII will analyze the differing market
646
models which are emerging within Central Asian
region on the detailed sample of each state. All
five countries specialize in primary products and
have open economies. Section VIII traces developments in the countries' international economic
relations, focusing on the choice between various
regional options and multilateralism. The final
section draws some conclusions about the future for
the five countries over the next dozen years.
Therefore, this work seeks to contribute to
research on the transition economies of developing countries, with particular attention to
Central Asian region. The study uses literature and
surveys analysis.
CHAPTER II – DEFINITIONS
There are different definitions and approaches
to transition period and economy. Following
definitions will be used throughout the paper as
well.
Bank [bæŋk] is a business which provides
financial services for profit. Traditional banking
services include receiving deposits of money,
lending money and processing transactions. Some
banks (called Banks of issue) issue banknotes as
legal tender.
Development is a dynamic process of improvement, which implies a change, an evolution,
growth and advancement. Development as a phenomenon suggests that people are able to control their
future and can improve their condi-tion in the world
(living conditions, capacity to feed, education level,
life length, etc.) through process towards something
better (Skeldon R., 1997).
Economy:
1. Activities related to the production and
distribution of goods and services in a particular
geographic region
2. The correct and effective use of available
resources.
Globalization, also globalisation, refers to
increasing global connectivity, integration and
interdependence in the economic, social, technological, cultural, political, and ecological spheres.
Globalization is an umbrella term and is perhaps
best understood as a unitary process inclusive of
many sub-processes (such as enhanced economic
interdependence, increased cultural influence, rapid
advances of information technology, and novel
governance and geopolitical challenges) that are
increasingly binding people and the biosphere more
tightly into one global system with one destiny.
Globalisation in short is how our world is becoming more and more like one country each and
every day.
A region's gross domestic product, or GDP, is
one of the ways for measuring the size of its
economy. The GDP of a country is defined as the
market value of all final goods and services
produced within a country in a given period of
time. It is also considered the sum of value added
at every stage of production of all final goods and
services produced within a country in a given
period of time.
Hyperinflation is inflation that is "out of
control", a condition in which prices increase
rapidly as a currency loses its value.
Income is the money that is received as a
result of the normal business activities of an
individual or a business.
The word “inflation” refers to a general rise in
prices measured against a standard level of
purchasing power. Inflation is measured by comparing two sets of goods at two points in time, and
computing the increase in cost not reflected by an
increase in quality.
Interest is the fee paid to borrow money.
Macroeconomics is a branch of economics
that deals with the performance, structure, and
behavior of the economy as a whole. Macroeconomists study and seek to understand the determinants of aggregate trends in the economy with
particular focus on national income, unemployment, inflation, investment, and international
trade.
A mahallya (sometimes transliterated mahalla)
is an urban division in Uzbekistan. Historically,
mahallas were autonomous social institutions built
around familial ties and Islamic rituals. Today,
they are formal structures run by committees
(headed by chairs called “aqsaqals”) and regulated
by the government.
A market is a social arrangement that allows
buyers and sellers to discover information and carry
out a voluntary exchange of goods or services. It is
one of the two key institutions that organize trade,
along with the right to own property.
A market economy (also called a free market
economy or a free enterprise economy) is an
economic system in which the production and
distribution of goods and services takes place
through the mechanism of free markets guided by a
free price system. In a market economy, businesses
and consumers decide on their own volition what
they will produce. This is often contrasted with a
planned economy, in which government decides
what will be produced and in what quantities.
Microeconomics is a branch of economics
that studies how individuals, households, and
firms make decisions to allocate limited resources,
typically in markets where goods or services are
being bought and sold.Microeconomics examines
how these decisions and behaviors affect the
supply and demand for goods and services, which
determines prices, and how prices, in turn,
determine the supply and demand of goods and
services
A planned economy (also known as command
economy and centrally planned economy) is an
economic sysytem in which the state or government
controls the factors of production and makes all
decisions about their use and about the distribution
of income. In such an economy, the planners decide
what should be produced and direct enterprises to
produce those goods. Planned economies are in
contrast to unplanned economies, i.e. a market
economy, where production, distribution, and
pricing decisions are made by the private owners of
the factors of production based upon their own
interests rather than upon furthering some overarching macroeconomic plan.
A rate is a special kind of ratio, indicating a
relationship between two measurements with
different units, such as miles to gallons or cents to
pounds.
A tariff is a tax on foreign goods upon
importation. Since the goods cannot be landed
until the tax is paid it is the easiest tax to collect,
and the cost of collection is small.
A tax is a financial charge or other levy
imposed on an individual or a legal entity by a
state or a functional equivalent of a state.
A transition economy is an economy which is
changing from a planned economy to a free
market. Transition process is usually characterised
by the changing and creating of institutions,
particularly private enterprises; changes in the role
of the state, thereby, the creation of fundamentally
different governmental institutions; and the
promotion of private-owned enterprises, markets
and independent financial institutions.
The underground economy, shadow economy, or black economy consists of all commerce on
which applicable taxes are being evaded. The
market includes not only legally-prohibited
commerce (for example, drugs, prostitution, and
gambling activities that are illegal in some
locales), but also trade in legal goods and services
because some income is not reported and
consequently taxation is evaded, e.g., through
money laundering, payment in cash (which can
almost never be traced), or other means.
647
CHAPTER III- BACKGROUND
Every historical page of any country-specific
issue is to be begun with the background of that
particular country. So, as you can see in the Table
2, the five Central Asian republics were, with
Azerbaijan, the poorest Soviet republics and they
all played a similar role in the Soviet economy as
producers of primary products, mainly, cotton,
energy products and minerals. The Central Asian
countries’ historical and cultural backgrounds
have many similarities, although a distinction is
sometimes made between the nomadic heritage of
the Kazakhs and the Kyrgyz and the more
sedentary history of the region covered by
Uzbekistan and neighboring parts of Tajikistan
and the Kyrgyz Republic.
The territory of the five Central Asian nations
was absorbed into the Russian Empire in the 18th
and 19th centuries. During both the Tsarist and
Soviet eras, the Central Asian region was
effectively treated as a single economic unit. The
southern area became specialized in cotton
production after the 1860s, and subsequent
railway construction integrated the region into the
Russian imperial economy. After the 1917
Revolution, the Central Asian region became
part of the Soviet Union in 1992, it was subdivided
into the union republics of Uzbekistan (Uzbek
SSR) and Turkmenistan (Turkmen SSR) in 1924,
and then further subdivided into Kazakhstan
(Kazakh ASSR), Kyrgyzstan (Kirghiz ASSR), and
Tajikistan (Tajik SSR) in 1929 (Pauline Jones
Luong, 2004).1 The national delimitation was complete only in 1936, when Kyrgyzstan and Kazakhstan were elevated to the status of union republics.
The economic role of the Central Asian republics
was primarily as a supplier of raw materials to the
more industrialized areas of the Soviet Union. The
focus on cotton was strengthened, especially after
construction began on the Karakum Canal in the
1950s, but it was complemented by the exploitation
of energy and mineral resources and by some
industrial development. The social sectors were
also expanded, leading to universal literacy and
increased life expectancy.
The Soviet economy was planned as a single
unit, which imposed major constraints on the
newly independent states' ability to pursue independent economic policies. The transport network
was not always suited to domestic trade; the
railway between the Kyrgyz Republic's two main
cities, for example, passes through Uzbekistan,
Tajikistan and Kazakhstan. Pipeline networks and
power grids were also designed for an integrated
Soviet Union. In consequence the individual
republics had very open economies, even though
they were shut off from buying or selling in world
markets. Table 3 highlights this paradox by
comparing the CARs' openness to that of the
Canadian provinces in the 1980s (Richard
Pomfret, 1997); total trade as a share of GDP is
roughly similar for the two groups, but whereas a
third to a half of Canadian provinces' trade was
outside Canada, only about a tenth of the CARs'
trade was outside the USSR (and most of that was
barter trade within Comecon or with third world
clients of the USSR). Thus the dissolution of the
USSR and collapse of Comecon led to severe
disruption, while the CARs were ill-prepared to
participate in international trade in the world
marketplace.
The inward-oriented trade patterns within the
centrally planned Soviet economy were reinforced
by transport, pipeline, and other communications
facilities. The railways and pipelines led to Russia,
and most air services and international phone lines
passed through a Moscow hub. The first rail
connection between the Central Asian republics
and China only opened in 1990, and no rail link to
their southern neighbors existed before the 1990s.
The combination of Soviet administrativeterritorial divisions and a nationalities policy that
elevated the status of titular nationalities in fifteen
union republics for example, was presumed to
have engendered strong national identities in the
five CARs just as they had in the other ten union
republics (see, e.g., Beissinger 1992; Brubaker
1994; Carrere d'Encausse 1993; Naumkin 1994;
Roeder 1991; Roy 2000; Slezkine 1994).2
Independent statehood came suddenly and
unexpectedly to the five former CARs Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan
and Uzbekistan. The Communist Party leadership
in most of these new countries simply took up the
reins of power after independence, which they
acquired without a fight and, indeed, without
2
1
The Kazakh ASSR (first known as the Kirgiz Autonomous
Oblast) was originally incorporated into the Russian
Federation (RSFSR). Thus, although referred to
Kazakhstan as a part of Central Asia throughout, the
Soviets used the category "Central Asia and Kazakhstan"
to refer to this region.
648
The Soviet Union was divided administratively into 15
national or union republics (SSRs), each of which further
subdivided into oblasts (regions), raions (districts), gorods
(cities) and villages. Many union republics (SSRs) also
contained autonomous republics (ASSRs), autonomous
oblasts (AOs), and krais (territories), which were further
subdivided into oblasts or okrugs, raions, cities, and
villages. See the Table 4.
much desire.3 After the dissolution of the USSR,
the Central Asian countries were among the Soviet
successor states most subject to a severe negative
economic shock. All five countries suffered from
disrupted supply chains and higher prices for
imports. Imminent economic collapse was
signaled in falling output and rising prices in
1991, but it would become much worse after
formal dissolution of the USSR removed residual
central control over the Soviet economic space.
After independence, political and economic
reform followed different patterns in each of the
five countries of Central Asia. 4 The Kyrgyz
Republic was one of the most liberal and rapidly
reforming transition economies; one indicator is
that, in July 1998, it became the first Soviet
successor state to accede to the World Trade
Organization. Kazakhstan is also considered a
reformist regime, although this oil-rich country
has many similarities to Russia in the way that
privatization created powerful private interests
that distorted the reform process (Kalyuzhnova,
1998; Olcott, 2002). The other three Central Asian
countries were slower to stabilize the macroeconomy, and still had triple-digit inflation in
1996. Uzbekistan has been more cautious in
reforming but has been the most successful of all
Soviet successor states in terms of output
performance (Pomfret, 2000b; Spechler, 2000).
Turkmenistan’s regime has become increasingly
personalized, pursuing a policy based on neutrality
and economic independence, with minimal
economic reform (Ochs, 1997; Lubin, 1999b;
Pomfret, 2001). Tajikistan was in a state of civil
war for most of the 1990s but is considered to be a
delayed reformer since the 1997 peace agreement.
CHAPTER IV- MACROECONOMIC
PERFORMANCE AT THE STARTING
POINT
To start with the starting point while describing the macroeconomic performance of
Central Asian countries, it is necessary to mention
that the highly centralized Soviet system brought
benefits and costs to the Central Asian republics.
Economic modernization was associated with
improved living standards and other socioeconomic indicators such as longevity, health and
3
4
The CARs were the last to declare their sovereignty from
the Soviet Union. In addition, with the exception of
President Askar Akaev in Kyrgyzstan, the leaders of the
CARs supported the coup against Mikhail Gorbachev in
August 1991 and an overwhelming majority of the
population in these republics voted to remain part of the
Soviet Union thereafter. See, e.g., Bremmer and Taras
1997, Hale 1998.
On the economies and recent economic history of the
Central Asian countries, see Pomfret (1995), Pomfret and
Anderson (2001) and Islamov (2201).
educational attainment. The costs were externally
imposed patterns of specialization, with extreme
environmental degradation and erosion of some
traditional social relationships.
Within the Soviet division of labor the Central
Asian republics were all primarily producers of
raw materials. The main crop was cotton, of which
Uzbekistan is the world’s fourth-largest producer.
The Soviet heritage is criticized by nationalists for
having reduced self-sufficiency by taking land out
of food crop production, although the virgin lands
program undertaken in the late 1950s and early
1960s to turn northern Kazakhstan into a grainproducing area has had mixed blessings because
harvests have been volatile in the harsh climate.
Turkmenistan, while also an important cotton
producer, became dominated economically by
natural gas production in the 1980s. In general,
however, the Soviet planners were criticized for
starving Central Asia’s energy and mineral sector
of capital for exploration and exploitation, and
Kazakhstan, Uzbekistan, Turkmenistan, Tajikistan
and the Kyrgyz Republic are all trying to develop
their energy and mineral resources in conjunction
with foreign investors. The only major exception
to the primary sector bias is Tashkent, where a
modern industrial sector was established during
the 1941-5 war when factories were moved from
vulnerable locations in the western USSR.
Tashkent became the fourth largest city in the
USSR and included high-tech industries such as
aircraft production.
One of the striking features of Soviet economic development was the disregard for environmental consequences. The Central Asian cotton
economy is based on an irrigation system which
drastically shrank the Aral Sea between the early
1960s and the 1980s, causing a major environmental disaster as mortality and morbidity rates in
the worst affected areas (such as the Karakalpak
autonomous republic in Uzbekistan) increased.
The Aral Sea disaster clearly indicates that the
past development strategy based on water- and
fertilizer-intensive cotton cultivation is unsustainable. Kazakhstan contained the main nuclear testing areas in the USSR, and soil contamination is
widespread. Apart from these specific environmental problems, Soviet Central Asia suffered
from the general negative environmental consequences of a system which emphasized output and
placed no cost on pollution, with high levels of
urban pollution surrounding many mining areas or
in cities with unfortunate wind patterns or other
locational disadvantages.5
5
Richard Pomfret. July 1998. "Economic developments
during the 1990s and prospects for the future", University
of Adelaide, Australia, p.p. 1-2
649
The USSR also brought benefits to the people
of Central Asia. Compared to their cousins in
neighboring countries they were often enjoying
higher incomes and universally better access to
health, education and other social services. Life
expectancy at birth was over 65 years (Table 5)
and literacy rates almost a hundred percent.
Although the reality did not always match the
Soviet rhetoric of equality, the economic status of
women was hugely increased by access to
education, health services and jobs outside the
home.6
Despite this catalogue of problems, the data in
Table 6 continue to be used. This is primarily
because the general patterns correspond with other
evidence, including casual observation. 7 Table 7
illustrates the patterns of GDP change on example
of Central Europe, Russia and Central Asian states
during the period of 1989 till 2001.
CHAPTER V - THE FIRST PHASE:
INITIAL CONDITIONS VERSUS
NATIONAL POLICIES, EXPLAINING
POLICIES AND PERFORMANCE 19921997
Over two dozen countries in Eastern Europe
and the former USSR were abandoning the central
planning system within a few years of one
another. This phenomenon raised the question of
what separated the more successful from the less
successful transition economies. The initial debate
was over the speed and extent of reform. The
econometric evidence has been inconclusive over
whether performance has been related to reform.
Some have argued that initial conditions were
6
7
Kaser and Mehrotra (1996, 221) quote a Soviet report that
in 1925 in the whole of Turkmenistan only 25 women
were literate. The numbers would have been higher
elsewhere in Central Asia, but female literacy rates among
the non- Slavic population were dismally low throughout
the region. Trends towards greater gender equality in the
workplace in the 1960s and 1970s are confused by the lack
of ethnic disaggregation; some observers (eg. Lewis, 1992,
272-3) argue that the trends reflect the large number of
Russian women moving into the region, while the status of
the indigenous female population remained unchanged.
Rapid surveys were used to assess immediate needs in the
early 1990s (e.g. Howell, 1996, on the southern districts of
the Kyrgyz Republic) and more recently qualitative
methods have been used to conceptualize interactions
between social, economic and psychological elements of
changes in living standards (see, for example, the chapters
by Kuehnast on the Kyrgyz Republic and by Gomart on
Tajikistan and Uzbekistan in DUdwick et al., 2003), but
both of these approaches rely on the small and possibly
unrepresentative samples which make generalization of the
results difficult. Nevertheless, the patterns of traumatic
economic decline during the first half of the 1990s,
especially outside the capital cities, are incontrovertible.
650
crucial, but here too the evidence is inconclusive
because quantitative indices of initial conditions
are contentious.
During the Soviet era the Central Asian
republics benefited from direct transfers aimed at
reducing the large differences in Soviet republics’
fiscal revenues, and perhaps from indirect transfers
resulting from intra-USSR trade at distorted prices.
The direct transfers were substantial (Pomfret,
1995, 48-50). After 1991 the transfers were
partially retained within the ruble zone but at much
reduced levels, and had finished by the end of
1993. The tight economic links imposed by Soviet
planners led to serious trade disruption when the
Union collapsed and payments mechanisms
became uncertain. The loss of transfers and postSoviet trade disruption came on top of the
ubiquitous output losses following the shift from
central planning to a more market-oriented
economy. 8 Although the Central Asian republics
were not committed to rapid economic reform, they
were forced into major price shocks in 1992. The
newly independent countries were constrained to
follow Russia’s January 1992 price reform;
otherwise, with a common currency, they would
have faced huge trade imbalances due to
commodity arbitrage. Some differentiation was
apparent as all five countries limited price increases
of basic consumer goods, with Tajikistan,
Turkmenistan and Uzbekistan employing the most
price controls and Kazakhstan and the Kyrgyz
Republic the least (Pomfret, 1995, 53-6).
During the first two years after the dissolution
of the USSR, policy debates were dominated by the
currency issue. When Russia tried to assert sole
control over monetary policy, its terms were
unacceptable to other ruble users and Turkmenistan, Uzbekistan and Kazakhstan exited the ruble
zone in November 1993. By the end of 1993
Tajikistan was the only country still using the old
Soviet rubles, and the Tajik national currency was
not introduced until May 1995. There is a clear
hierarchy in reducing hyperinflation (Table 8).
Perceptions of willingness to introduce radical
economic reform have influenced access to
external finance. The international financial institutions were the main potential lenders, and the
World Bank and IMF extended credit to the
Kyrgyz Republic as early as 1993. Kazakhstan
was also able to gain access to World Bank and
IMF loans, whereas Uzbekistan was less
8
De Broeck and Kostial (1998) explain much of the 1990-6
output loss in Kazakhstan in terms of disorganization
brought on by disruption of supplier links and credit
constraints.
generously treated and Turkmenistan and Tajikistan were practically ignored (Table 9).9
The low open unemployment reported in the
Central Asian republics is economically meaningless. 10 The incentives to register as unemployed
are insubstantial, and appear to be more than
offset by the stigma associated with the status of
being unemployed. Many workers prefer to remain on the books of enterprises which are unable
to sell what they produce or to pay their
employees. Other, primarily female, workers have
left the labor market and returned to a traditional
role of unremunerated work in the household or to
subsistence production.
The Central Asian countries offer a fascinating natural experiment, with their fairly similar
initial conditions and radically different approaches to creating market-based economies. Furthermore, the national economic policies have differed
substantially after independence and every country
has elaborated the country-specific transitional
model described in the greater details per country
descriptions below.
Uzbekistan
Uzbekistan is the most populous of the CARs.
It contains the best-known historical centers in the
region
(Bukhara, Khiva, Samarkand). Tashkent was
the first major city taken by Russian forces in the
late 1800s, becoming the administrative centre and
springboard for the subsequent conquest of the
region.
Uzbekistan is, with 25 five million people, the
most populous of the Central Asian countries and
its record since independence is the most
controversial. Initial conditions were at first seen
as neutral and its economic reforms have been
cautious, but its economic performance by the
usual measures has been the best of all former
Soviet republics.
9
10
By 1996 the Kyrgyz Republic and Tajikistan had the
highest debt/ GDP ratios of any former Soviet republic.
Much of their debt was on concessional terms (in
Tajikistan's case from Russia as well as the multilateral
institutions), while the other three CARs' smaller debt,
relative to GDP, was largely on commercial terms (Kapur
and van der Mensbrugghe, 1997).
Survey data reveals higher incidence of unemployment,
eg. 20% in the 1996 Kyrgyz LSMS, although it is difficult
to say, whether this is due to the method or to the more
rapid Kyrgyz reforms. The depth of the decline in
employment is better reflected in the number of registered
employed, which fell in Kazakstan from 6.5 million in
1990 to 4.3 million at the end of 1995, when registered
unemployment was reported at 4% (Bauer et al., 1997, 3),
and 2.6 million in February 1998 (Kazakstan Economic
Trends, January-March 1998, 102).
Outside Tashkent, the economy is agricultural
and dominated by cotton, apart from some mixed
farming (fruit, vegetables and livestock) in the
Fergana Valley. Uzbekistan accounted for almost
three quarters of Soviet cotton production, and is
the world's fourth largest cotton producer.
Uzbekistan has some mineral resources, notably
gold, whose output was a state secret in Soviet
times (but is believed to be the world's eighth
largest). At independence Uzbekistan imported
most of its primary energy products, although it
did have substantial oil refining capacity and was
a net exporter of natural gas. The size of the
agricultural sector and relative lack of natural
resources contributed to Uzbekistan having the
lowest per capita GNP among the four CARs.
The Autonomous Republic of Karakalpakstan
in the extreme west had lower levels of human
development by practically every available indicator, and suffered from the worst ecological consequences of the desiccation of the Aral Sea. Uzbekistan's industrial sector is the most diversified. The
transport infrastructure is relatively good, at least in
the main population centre around Tashkent and in
the east. Uzbekistan has an ethnically homogenous
population, and although there was some Slavic
emigration after independence this was less disruptive than in Kazakhstan.
Another favorable initial condition was Tashkent’s position as the regional capital of Soviet
Central Asia. Uzbekistan gained the biggest air
fleet and most military equipment in Central Asia.
Uzbekistan Airways emerged as the only competitive international airline in Central Asia and
remains one of the few state enterprises to have
been successful in the new economic environment.
Uzbekistan inherited the most effective administrators in the region. The physical infrastructure
has been relatively well kept up, both in the
domestic transport network and in the irrigation
canals that are crucial to the cotton economy.
Corruption is widespread in all of Central Asia,
but available evidence suggests lower levels in
Uzbekistan.
The Uzbek government has had frosty relations with the international financial institutions.
Macroeconomic stabilization was not an initial
priority but, after the collapse of the rouble zone at
the end of 1993, Uzbekistan moved purposefully
to reduce inflation. Macroeconomic policy in the
two and a half years after January 1994 followed
standard IMF advice, and relations with the international financial institutions improved over this
period. In October 1996 Uzbekistan responded to
a balance of payments crisis by introducing forex
controls.
651
The forex controls have been the major
economic issue since 1996. Since 1996 Uzbekistan
has been a slow reformer. Uzbekistan’s financial
sector remains dominated by a state-owned bank
and financial repression is severe.
Uzbekistan is not an open society and this
may eventually stifle economic progress, but it has
a relatively well-managed economy and this
feature helped to minimize the extent of the
transitional recession.
Kazakhstan
Kazakhstan is the other large CAR, with a
smaller population but larger GDP than
Uzbekistan. Kazakhstan is also the most diverse of
the CARs, and indeed is often considered not to be
truly part of Central Asia as in the north it blends
imperceptibly into the Siberian steppe.
The share of the labor force in agriculture is
smaller (23% in Kazakhstan in 1987, compared to
34-41% in the other CARs), but the Kazakh
agricultural sector is a major grain exporter. Much
of the grain production is a result of the Virgin
Lands program of the 1950s which brought land in
northern Kazakhstan into production. The output
of livestock products is also far higher in
Kazakhstan than in the other CARs; Kazakhstan
accounted for a quarter of wool production in the
USSR. Kazakhstan's cotton fields are concentrated
around Chimkent, and the market gardening
around Almaty.
Kazakhstan has the largest oil reserves among
the CARs. During the Soviet era it was a source of
discontent that investment in oil exploration and
exploitation was directed to Siberia rather than to
Kazakhstan. Since independence Kazakhstan has
signed the largest foreign investment contract of
any Soviet successor state, with Chevron for the
development of the Tengiz oilfield in northwest
Kazakhstan.
The oil and mineral endowment, food selfsufficiency and high levels of human capital led
many observers to see Kazakhstan as one of the
best-placed Soviet successor states in 1991.
In 1992, Kazakhstan took the lead in economic
reform, following Russia’s price reform with fewer
exceptions than other Central Asian countries.
Kazakhstan did, however, face two serious
obstacles. It was the only Central Asian country
where the titular nationality was not in the majority.
The diversity of Kazakhstan's population is related
to the large Slavic immigration in the north to farm
the Virgin Lands. The high-tech installations
associated with the nuclear program and the Soviet
space centre also brought non-Kazakhs into the
652
republic in larger numbers than in other Soviet
republics. In the 1989 census, the population was
approximately two-fifths Kazakh, two-fifths
Russian and one-fifth other ethnic groups. Many of
the Russian population, fearing Kazakhization, also
chose to emigrate. 11 The emigrants were not
randomly drawn, as they tended to come from
among the better educated, thus eroding Kazakhstan’s human capital advantage. The second obstacle
to fulfilling Kazakhstan’s economic potential was
connected to the oil sector. The only outlets for
Kazakhstan’s oil were pipelines through Russia,
and Russia has exploited its monopoly position by
regulating flows and levying high tariffs. Resources
could not be exported at world prices because of
the associated political economy factors. The limited extent of economic reform and crony capitalism
also inhibited healthy economic development in the
mid-1990s. In 1996-97, Kazakhstan’s economy
began to grow, but it was hard-hit by the 1998
Russian crisis.
Since 1999, the economic situation in
Kazakhstan has looked brighter. Buoyant world
oil prices in the early 2000s reinforced the positive
trade developments. The booming economy has
been accompanied by harbingers of a civil society,
reflecting Kazakhstan’s relatively high human
capital. Although the regime remains autocratic
and dissent is punished, the president is facing
growing pressures for accountability of himself
and his entourage.12
The Kyrgyz Republic
The Kyrgyz Republic is mainly mountainous,
with its population concentrated in the Fergana
Valley in the southwest and the plains around
Bishkek in the north. The Kyrgyz, like the
Kazakhs, were nomadic pastoralists until the
enforced collectivization of the 1930s, and wool
remains a major product. The Kyrgyz Republic
has some minerals, but few energy resources other
than hydroelectric potential.
11
12
Richard Pomfret. July 2003. "Central Asia since 1991: The
experience of the new independent states", working paper
No.212, DEV/DOC (2003)10, OECD Development
Center, p.p. 17-19
The opposition has been led by powerful political figures who
have defected from the government, often in response to the
centralization of power in the President’s family, and by
businessmen, who gained from the 1990s privatization and
now want to strengthen the rule of law in order to protect their
gains. The “New Kazakhs” opposition became more open in
late 2001, and the government responded harshly in 2002, but
the subsequent stand-off reflected the strength of the
opposition. Corruption scandals undermine the government,
especially the “Kazakhgate” affair associated with a concealed
Swiss bank account into which President Nazarbayev has
reportedly deposited over a billion dollars in oil revenues and
which is the subject of inquiries by US prosecutors.
Among the CARs, the Kyrgyz Republic faced
the most severe economic problems after becoming
independent. The Kyrgyz Republic also had a
distinctive political development in the last years of
the USSR. When the Soviet republics appointed,
and in some cases elected, executive presidents in
1990 and 1991 the political transition was seamless
in most of Central Asia with the established leaders
simply changing their titles to President Karimov in
Uzbekistan, President Nazarbayev in Kazakhstan
and President Niyazov in Turkmenistan. In the
Kyrgyz Republic, however, the Communist Party's
unsatisfactory response to ethnic disturbances in the
summer of 1990 led to failure to ratify the official
candidate for president, and instead the president of
the Academy of Sciences, Askar Akayev, became
president of the republic. Akayev is generally
viewed as the least authoritarian ruler in the region.
From 1993 to 1998, the Kyrgyz Republic was
by far the most reformist of the Central Asian
republics. In May 1993, the Kyrgyz Republic was
the first Central Asian country to replace the
rouble by a national currency, this was explicitly
part of an economic reform programme. The
Kyrgyz Republic received the most support from
the international financial institutions, and
following their standard policy recommendations
brought annual inflation down below 50 per cent
in 1995 (compared to 1996 for Kazakhstan, and
later elsewhere in Central Asia). In July 1998, the
Kyrgyz Republic became the first Soviet
successor state to accede to the WTO.
Small-scale privatization also progressed
rapidly. Land privatization was delayed until
1998. Large-scale privatization also proved
difficult in practice, partly due to unrealistic
pricing of assets. The only large productive
enterprise with a positive output record was the
Kumtor goldmine operated as a joint venture with
a Canadian company. Institutional reforms were
often impressive on paper, but implementation
was poor.13
13
The Kyrgyz Republic’s image as an “island of democracy”
in Central Asia became tarnished in 1994-96 when
President Akayev ruled by decree in order to push through
what he considered necessary legislation. Opponents were
intimidated and opposition media suppressed. The October
2000 election, in which Akayev was returned to power,
was viewed by outside observers as flawed. Nevertheless,
the media appears to be more open than elsewhere in
Central Asia, and the feeling of oppression is less than in
some of the Kyrgyz Republic’s neighbors. Since autumn
2001, when the government ceded 95 000 hectares of
territory to China, and March 2002, when demonstrations
in the south were forcibly suppressed with six deaths,
opposition to the regime has become more pronounced.
Economic performance was similar to that of
Kazakhstan, with a substantial output decline
followed by economic growth in 1996 and 1997.
The Kyrgyz Republic was successful in cutting
inflation, and yet it ran large fiscal deficits as tax
revenues fell and public expenditures were not
reduced in line. The situation was sustained by
substantial IMF and World Bank financial aid,
which enabled the central bank to limit inflationary financing of the budget deficit, but which led
to a rapid build-up of external debt. The fragility
of the Kyrgyz economy was exposed by the 1998
Russian crisis. Three of the country’s four largest
banks were liquidated in 1998-99 and banking
sector assets fell from $160 million to $90 million
at the end of 2000, i.e. from 10 per cent of GDP to
7 per cent (Pomfret, 2003). Since 1998, economic
reforms have been more or less on hold. Poor
initial conditions, poor implementation of reforms,
or not staying the course after 1998 could be
ascribed as preventative factors for healthy economic growth in Kyrgyz Republic.
Turkmenistan
When they were violently incorporated into
the Russian empire in the 1880s, the Turkmen
were viewed as a backward group of desert
nomads. In the 1920s less than 3% of the
population was literate. Education and health
services were improved substantially over the next
half century, although Turkmenistan continued to
have the worst record in the USSR by measures
such as infant mortality rates.
Sedentary agriculture was established in the
Soviet era by increasing the area of irrigated land.
The major irrigation project was the 1500
kilometer-long Karakum Canal, which permitted
rapid expansion of cotton cultivation in the 1960s
and 1970s.
During the final decade of the USSR, the
Turkmen economy became dominated by natural
gas. Practically the entire country sits on a field of
natural gas, which is relatively easy to tap. In the
USSR the relative price of natural gas was well
below world levels, so that Turkmenistan could
expect an immediate improvement in its terms of
trade. Tarr (1994) estimated, using a 1990 base,
that moving from Soviet to world prices would
lead to a 50% improvement in Turkmenistan's
terms of trade - a far more significant gain than for
any other former Soviet republic.14
14
Tarr's estimated improvement in the terms of trade was
19% for Kazakhstan and 1% for the Kyrgyz Republic,
while Uzbekistan would suffer 3% deterioration in its
terms of trade.
653
During the second half of the 1990s
Turkmenistan pursued a statist development
strategy in which growth was led by construction
of infrastructure and monuments and by importsubstituting industrialization. The process was
directed and implemented by the government,
with the private sector playing a passive role. The
financial sector remained heavily repressed, doing
little more than allocate government-directed
credits. Export earnings were subject to surrender
requirements and foreign exchange controls were
universal and restrictive after December 1998.
The agricultural sector has absorbed most of
the increase in the rapidly growing labor force,
and by the late 1980s employed about half of the
economically active population. Turkmenistan
appeared to take the lead in Central Asia in
reforming land tenure with the 1997 decree on
land privatization. The state and collective farms
were divided into individual plots, leased out to
farmers who could obtain ownership rights subject
to satisfactory output performance. Government
controls over essential inputs, notably water and
fertilizer. Low state prices for the major crops,
even allowing for subsidized inputs, provide little
incentive for farmers. The limited information on
rural living standards, and casual observation,
suggest that rural households are significantly
poorer than urban households.
The development strategy in 1995-9 centered
on maintaining a high investment to GDP ratio:
34% in 1995, and 45%, 49%, 51% and 49% over
the remaining years in the decade.15 The investment
has been directed to three types of projects:
unproductive, infrastructure, and industrial. The
most striking construction works are in the national
capital, with its grand statues and new public
buildings. These are financed off-budget through
funds whose details are not publicly available.
Some of these projects were intended to be
productive, such as the row of theme hotels south
of the capital constructed in the mid-1990s for a
flood of business people and tourists.
The government has tried to diversify external
transport links and improve the domestic network.
The national airport and pipeline to Iran have
already been mentioned. In May 1996 a rail link
was completed, the first line south from former
Soviet Central Asia. In the late 1990s the
government embarked on an ambitious road
building program, connecting all the nation’s
major towns by divided highways and, in the case
15
Richard Pomfret. March 2001. "Turkmenistan: From
communism to nationalism by gradual economic refor",
University of Adelaide, Australia, p.p 5-8
654
of the recently begun north-south highway from
Dashoguz to Ashgabat, accompanied by a parallel
rail link. Another rail project will connect
Kerkichi directly to Turkmenistan’s rail network
rather than via Uzbekistan. The Caspian Sea port
of Turkmenbashi (formerly Krasnovodsk) has
been upgraded.
The industrial investments have focused on a
$1.5 billion upgrade of the Turkmenbashi oil
refinery and development of petrochemicals there,
and the creation of a cotton textile industry.
Between 1995 and 2000 the share of cotton
processed domestically rose from 3% to 35%. The
mills are typically joint ventures with Turkish
partners, using Italian equipment. The textile
industry is supposed to generate exports, but in
1999 these amounted to $21 million, mostly to
Turkey, Russia and Iran, and less than half of the
export earnings that could be generated by
exporting a third of the cotton crop as fiber. The
government’s response to these problems was to
use export credits from Japan and an EBRD loan
to fund what is claimed to be the world’s largest
textile complex, the Turkmenbashi Jeans Factory,
which is equipped with state of the art equipment.
Table 10 provides the official statistics on the
composition of investment.
Soon after independence, president Niyazov
adopted a populist strategy of providing free
water, electricity, gas, heating, salt and other
necessities up to certain limits intended to include
most household consumption. He pursued a development strategy of import-substituting industrialization, centered on increasing value-added in the
energy and cotton sectors. The economic strategy
was however undermined by the inherited infrastructure, which directed energy exports exclusively to the CIS. But Turkmenistan’s economic
problems run deeper than a simple strategic blip in
the late 1990s.
The economy is essentially unreformed. The
central planning mechanisms were formally ended
by Gorbachev and in any case broke down in the
early 1990s, but a functioning market economy
has not been created. The energy sector is more
opaque; it is hardly flourishing.
Tajikistan
Tajikistan shared many of the Kyrgyz Republic’s disadvantages, but these were compounded by
a civil war in which tens of thousands were killed
and half a million people were displaced in the first
year after independence. The war fluctuated hot and
cold over the next five years until the 1997 peace
agreement brought opposition parties into the
government. During the war period, roads, bridges
and other infrastructure were destroyed, and much
has still not been repaired. Many men left the
country either for economic reasons or to avoid the
draft.16
Since 1997, government policies appear to be
fairly liberal. The government has courted the
international financial institutions and has largely
followed their policy recommendation. Implementation has, however, been poor, and the central
government does not have full control over the
national territory. 17 The years of war and the
burgeoning narcotics trade have hampered the
emergence of civil society.
Economic performance has been disastrous.
Output fell by two thirds in the early and mid1990s. Lack of economic opportunity led many
men to migrate to Russia in search of work and,
because their remittances were largely brought
back as cash and unreported, it is difficult to
estimate how much this contributed to incomes.18
Foreign assistance, mainly from Russia, was
primarily military aid, which contributed little to
the economy apart from leaving Tajikistan with
the highest debt/GDP ratio of any Soviet successor
state. Although some recent years have seen some
high annual growth rates, this is indicative of the
low base rather than of real economic achievement.
After the collapse of the Soviet Union and the
end of centrally planned economic system Central
Asian states found themselves in different
situations facing a real problems and challenges.
The region was totally unprepared to the
dissolution of the tight and strong Soviet system;
however, within the few years after gaining the
independence, each country has found its own
way to the development and economic growth.
The period of 1992-1997 was substantially
16
17
18
Gomart (in Dudwick et al., 2003, 68) reports an estimated
70 per cent of men from some towns were working in
Russia or Iran in spring 1996.
The two key clauses of the 1997 peace agreement involved
demobilization of the opposition military forces and a 30
per cent share of government posts being given to
opposition nominees. From 1997- 2001 ongoing disputes
arose over whether the opposition was receiving its fair
share of positions, and whether dismissals were for
incompetence or politically motivated. After September
2001, President Rahmonov became more assertive in
cleansing the government of opposition figures, with the
tacit support of the west which approved of his secular
position and mistrusted the Islamic parties. Local warlords,
outside the formal structure of the government or the pre1997 opposition, continue to operate on their own account.
Many of the temporary emigrants have not sent
remittances and appear to be establishing permanent
residence in Russia, further complicating the impact on per
capita income in Tajikistan.
important for all the Central Asian countries since
this was the period of making decisions and
gaining the experience from own actions.
CHAPTER VI - THE SECOND PHASE:
SOCIOECONOMIC DEVELOPMENT
1998-2010
The first phase of national economic policymaking, while addressed primarily to immediate
stabilization matters has also contributed to the
diversity of starting points for the second phase,
with increased poverty being especially important
in the already poor Kyrgyz Republic and Tajikistan. One of the big, and incompletely resolved,
debates in the transition literature concerns the
relationship between the speed of reform and the
prospects for long-term economic growth. The
conventional wisdom, associated particularly with
the World Bank and IMF, is that a more reformed
economy provides a better springboard for future
growth (World Bank, 1996).
Transition from central planning has everywhere been associated with increased income
inequality, and rapid reform has accentuated such
differentiation (Milanovic, 1998). Similarly, poor
individuals may be forced to liquidate their assets,
e.g. cutting down fruit trees or killing livestock for
current consumption (as reported by Howell
(1996) for southern farmers in the Kyrgyz
Republic), or to reduce support for their children’s
education.
The southern republics were open economies
closely integrated into the Soviet economy, and to
a lesser extent linked to other members of the
Council for Mutual Economic Assistance, but
isolated from the rest of the world. After independence they all tried to diversify their trading
partners, although the process was hampered by
transport and communications networks oriented
to the north. Only by 1996 did the share of trade
going outside the former Soviet Union exceed half
(UNECE, 1997).
Within Central Asia, however, the most
striking developments since 1991 have been in
domestic rather than in international politics. The
national development strategies have been
outward-oriented.19 There have been measures to
19
It is difficult to quantify the degree of openness.
Havrylyshyn and Al-Atrash (1998) conclude that the
Kyrgyz Republic and Uzbekistan are significantly more
closed and Kazakhstan more open than other economies at
similar level of development, but this is based on
trade/GDP ratios using purchasing power parity GDP.
Using GDP at market prices, Kazakhstan is more closed
than the other two. Market prices are distorted, but so are
655
protect domestic industries, although trade
policies have generally been liberal with low
formal trade barriers. There has also been an
attempt in Uzbekistan to diversify agricultural
output away from the cotton monoculture by
planting a greater area with food crops. Such
initial tendencies towards trade-reducing measures, which also included widespread use of export
taxes in the early 1990s, have largely been
repudiated by 1998 and do not seem part of longterm national development strategies. Given the
overwhelming evidence of a positive relationship
between openness and growth, an outwardoriented strategy is surely appropriate.
The main positive role for policy is to reform
the financial sector such that it encourages saving
and channels funds to the socially most desirable
uses rather than to large established customers.
Financial reform has lagged in the Central Asian
republics, insofar as the old mono-bank system
has been dismantled but not replaced by
appropriately regulated entrepreneurial financial
institutions; the Kyrgyz Republic has progressed
furthest, Kazakhstan has deregulated banks
without satisfactory supervision, 20 and the other
countries have maintained fairly strict controls
over financial institutions.
However, the resource endowments differ
among the Central Asian countries. Uzbekistan
has benefited in the first half of the 1990s from
buoyant prices for its relatively easily exportable
cotton and gold. Kazakhstan and Turkmenistan
have the most favorable resource endowments for
the long-term, with their oil, gas and mineral
resources. Exploitation has been hampered by
existing infrastructure, but improved pipelines
could lead to substantial export earnings. The
economic policy dimension will be how to avoid
Dutch disease consequences of success in
exporting resource-intensive products.
Since 1999 border closures and international
incidents have become more frequent. The establishment of new border posts was a consequence of
the creation of the new independent states in 1991,
20
PPP estimates; it is impossible to say which the
appropriate measure is.
In Kazakhstan during the hyperinflationary years financial
sector deregulation led to proliferation of banks, many of
which were simply conduits for obtaining funds from the
central bank at negative real interest rates. After a
restructuring programme was initiated, the number of
banks in Kazakhstan dropped from 183 at the start of 1995
to 131 by the end of 1995 and to 76 by 1st March 1998.
The central bank has been active in temporarily
administering delinquent banks and revoking licenses, but
it is not yet clear whether an entrepreneurial banking
sector has been created.
656
but their role as a major source of tension was
exacerbated by the 1999 explosions in Tashkent
and the increased activity of the Islamic Movement
of Uzbekistan (IMU). Uzbekistan subsequently
introduced visa requirements which were followed
by its neighbors. A further twist to the border issue
arose after Uzbekistan introduced high taxes on
private imports in July 2002 in a poorly articulated
attempt to reduce the black market premium on the
currency and to regulate the informal trading sector
21
by tightening border controls and to enforce tax
collection. In late December, Uzbekistan began to
close border crossings, even going so far in midJanuary 2003 of blowing up a bridge into the
Kyrgyz Republic near the Kyrgyz town of Kara Su.
In October 2002, Tajikistan established two new
border posts in the Isfara region, which according
to the Kyrgyz authorities violated an agreement
prohibiting establishment of new checkpoints on
disputed territories. The Kyrgyz Republic retaliated
by establishing a border post at Kok-Terek. The
economic base to these actions is that the new
border posts, staffed by ill-trained and corrupt
customs officials, disrupt local trade networks that
have existed in the valley for centuries.22 The added
economic hardship in an already poverty-stricken
area provides a fertile ground for populist agitators
to channel anger into ethnic hatred.
It is essential to understand the nature of
poverty in Central Asia in order to design social
safety nets to protect the most vulnerable. Several
innovative responses have emerged, such as the
mahalla programme in Uzbekistan, and it is likely
that the best solution will be a heterodox package
of measures whose specifics vary from country to
country, but the deterioration in the living
standards of the poor is so pressing and the
national situations sufficiently similar that
governments should learn from experiments
around the region. Moreover, recent developments
within the region, especially increased territorial
disputes, are creating a climate which is inimical
to co-operation. New border control measures are
unpopular among the local populations, and as
assertions of the new states’ territorial rights they
augur poorly for inter-state co-operation. This
tragedy can be mitigated by government actions to
discourage or regulate anti-social behavior by
21
22
The taxes were imposed by presidential decree, under
which legal entities had to pay a 40 per cent surcharge on
consumer-goods imports and shuttle traders were subject
to a 90 per cent surcharge. Open-air markets for clothing
and household items were closed down, sometimes using
water cannon. In December 2002, the taxes were abolished
by decree, but the implementation situation remained
unclear.
They also add to the cost of long-distance trade by
increasing the number of delays and tolls.
local authorities, customs officials and others
under their jurisdiction. The national governments
can also benefit by implementing policies to
reduce other impediments to trade such as
cumbersome visa regulations, poorly developed
financial systems, and capricious changes in
border crossings, but that requires an appreciation
that many of the foregone trade opportunities
represent win-win situations.
In "Economic trends in Central Asia: integration or disintegration?" Sergey Sleptchenko, the
author of the paper, has subdivided the economic
structure of the Central Asian region per following
groups that mostly sets the similarities and the
differences of economic character among the
countries:
Group 1
1. Production of agricultural goods: cotton,
tobacco, wool, grain, etc.
2. Mining and primary processing of natural
resources and their derivatives (oil, natural gas,
metals, ores, etc.)
Group 2
3. Investment sphere: primarily mechanical
engineering, instrument making, etc.
4. Consumption-based industries: food and light
industries, house-building, etc.
5. Modern branches: banking, informatics, etc.
Group 3
6. Infrastructure industries catering for public
demands: gas and electricity supplies, other housing and communal services, communication, etc.
7. Infrastructure industries catering for the
State's requirements: road construction, National
Health Service, education, etc.
Group 4
8. Family businesses, primarily personal
subsidiary plots.
9. Primitive branches: suitcase trade businesses,
individual labor activity, etc.
10. Traditional branches: agricultural households.
Group 5
11. Criminal branches: prostitution, illegal drugs,
racketeering, etc.
Group 6
12. Education.
Dominating the economic structure today are
the following groups:
- Group one
- Group four
- Regrettably, group five has acquired greater
significance.
All the above circumstances inevitably impose
limits on the probable character of economic
contacts among the countries.23
CHAPTER VII- DIFFERING MARKET
MODELS
The various reform paths adopted by the
independent governments of the CARs have
implications not just for economic performance
but also for the nature of the reformed economy.
All the governments have abandoned central
planning, at least as it operated in the USSR,24 but
they have expressed different ideas of the type of
market-oriented economy which they wish to
establish. While in USSR, the CARs were open
economies, integrated into the Soviet Union's
division of labor but isolated from the global
economy. Their main role was as producers of
primary products, especially cotton, but also
energy and minerals, and grain in northern
Kazakhstan.
All the CAR governments profess concern
about providing social safety nets. Policies
towards resource allocation and especially the
direction of capital formation are more diverse in
theory, with Kazakhstan and the Kyrgyz Republic
showing greater adherence to market principles,
but in practice all of the CARs' governments have
shown reluctance to leave resource allocation to
market forces, at least beyond small-scale
producers and traders; this is most clearly shown
in the limited emergence of entrepreneurial financial institutions. There are four sets of explanations for differences in measured economic performance among the CARs: differing policies, initial
conditions, external assistance, and measurement
errors. The analysis of the differing market models
which are emerging within Central Asian region
are described on the detailed sample of each state.
Uzbekistan
After independence the government had a
suspicion of the market mechanism, especially as
it affected large industrial enterprises and the key
commodity exports, cotton and gold. Government
policy has also been characterized by caution.
The government moved quickly to privatize
housing, which posed no problem, and moved
more slowly to privatize other small-scale
23
24
Sergey Sleptchenko. "Economic trends in Central Asia:
integration or disintegration?", Bishkek Trade Development
Chamber,
Analytical
Consortium
"Perspektiva",
Kyrgyzstan, p.p 3-4
Soviet-style planning was not a real option, because the
central planning mechanism had been dismantled in
1987/8 and the independent CARs lacked the trained staff
to reinstate it even if they wished.
657
productive enterprises and to change the incentive
structure in agriculture, which might have more
uncertain economic consequences. Despite the
differing speeds, by 1996 all of these policies had
been implemented. The prices facing agents in
these reformed sectors had also been liberalized,
although indirectly of course potential housebuyers, farmers and other small-scale producers
were affected by the regulated interest and
exchange rates.
The cotton sector is more complex. There is a
tradition of extensive government involvement,
which has its basis in the need to manage the
irrigation facilities upon which cotton cultivation
depends.25 Cotton exports were marketed through
inter-governmental contracts in the Soviet era; this
has been changing since independence, but there
is a continuing belief that Uzbekistan has market
power in world cotton markets and that the
government should prevent ruinous competition in
selling the nation's cotton. Cotton also provides an
important source of government revenue, which is
most easily levied by manipulating prices paid to
producers through state orders.
A similar attitude pervades government policy
towards the industrial sector. The government has
loosened its control over small-scale production
units and has allowed direct foreign investment in
some sectors. Tight control over capital allocation
and imports, however, reflects a concern to ensure
that desirable industrial enterprises are sheltered
from foreign competition. The danger in such an
approach is that it will ossify an inappropriate
economic structure.
Government intervention is more firmly based
in areas of social policy. The mahalla scheme is an
interesting experiment in dealing with the
universal problem of transition economies. By
decentralizing decision-making into communitybased organs the Uzbekistan government is
attempting to reduce costs and ensure effective
targeting by taking a leaf out of the EU's book on
subsidiary. The extent to which the mahallas
resurrect traditional institutions is debatable, but
the Uzbekistan government is making a
constructive appeal to tradition.
Kazakhstan
The Kazakhstan government has been more
willing to cede economic control at both the micro
and macro level. The extent to which this
represents a commitment to a competitive market
model has become increasingly a matter of debate.
Alienation of state assets has largely been to the
benefit of insiders, and anti-competitive market
structures have often remained in place after the
change of ownership. Reduced government
intervention has exacerbated the increased income
and wealth inequality by cutting off social security
in the short-run and by reducing the capability of
disadvantaged people to acquire the human capital
which will enable them to improve their economic
situation.
As with all of the CARs, however, this must
be an interim report on the emerging market
model, because elements of the current situation
are unstable. Large increases in oil revenues will
have an unpredictable impact on the political and
economic structure. The evolution of financial
reform will have a critical impact on the ability of
producers to compete on a level-playing field; if
capital markets start to operate impartially with
entrepreneurial financial institutions attracting and
allocating funds on the basis of price (i.e. interest
rates), this will erode the benefits of government
and other contacts, increase economic efficiency,
and reduce the prospect of ending up with crony
capitalism.26
The Kyrgyz Republic
The Kyrgyz Republic has been the CAR
which has most closely followed the World Bank
and IMF blueprints for transition. Priority was
given to price reform, supported by inflation
control and integration into world markets. The
Kyrgyz Republic had by 1997 the purest market
model among the CARs. The sustainability of this
market model depends upon two factors. Price
stabilization has been achieved by large injections
of foreign financial assistance rather than by
internal fiscal control, which raises the specters of
welfare dependence and of loss of sovereignty if
advice from Washington DC has to be followed in
order to sustain the flows of assistance. The
Kyrgyz Republic is the most isolated and
resource-poor of the four CARs. Even with good
policies the economic future is unpromising, and
this could lead to a backlash against the market
model.
Turkmenistan
Turkmenistan adopted a populist model based
on absolute political power for a leader who
would satisfy his people's economic needs. The
model was based on abundant resource rents, and
implementation broke down when these rents
26
25
The water management ministry was the largest
government ministry in the Uzbek Soviet Republic.
658
Richard Pomfret. April 1997. "Reform Paths in Central
Asian transition ecoomies", University of Adelaide,
Australia, p.p. 37-40
proved to be limited. The non-market model of
1992-5 was unsustainable.
Economic independence is incomplete; the
country still depends on the Russian-controlled
pipeline system for much of its gas exports, and oil
and cotton exports are subject to large fluctuations
in world prices. Self-sufficiency in grain and
textiles has involved possibly substantial, resource
costs.
The living standards and social well-being of
the population are harder to assess. As in other
Soviet successor states real per capita GDP was
lower at the end of the 1990s than at the beginning.
In the comparative estimates of poverty rates by
Milanovic (1998), Turkmenistan experienced a
substantial increase in poverty after the dissolution
of the USSR, but was not an extreme. Both of these
results are based on dubious data. The World
Bank’s poverty assessment based on the 1998
LSMS survey is more cautious, concluding that
poverty was not as serious in Turkmenistan as
elsewhere in Central Asia, but a large segment of
the population is living not much above the poverty
line.27
The free provision of gas, water, electricity
and salt to households, plus public housing at low
cost, and other subsidized basic goods and
services have undoubtedly protected poorer
members of society.
In some respects Turkmenistan's reform path
is starting to resemble that of Uzbekistan, but
there appear to be critical differences in
commitment.
CHAPTER VIII- INTERNATIONAL
ECONOMIC POLICIES: REGIONALISM
AND INTEGRATION INTO THE
WORLD ECONOMY
The five Central Asian countries have all
remained open economies with high trade/GDP
ratios, despite adoption, especially in Turkmenistan
and Uzbekistan, of import-substitution policies.
Initially their trade was heavily oriented towards
CIS markets as a result of inherited links and
infrastructure, but by 1996 over half of their foreign
trade was outside the old Soviet area. Nevertheless,
there have been a huge number of regional
agreements, both among the Central Asian
countries, and between Central Asian countries and
their neighbors — Russia to the north, China to the
east, and Iran and Turkey to the south.
27
The LSMS data are not in the public domain so
independent assessment of the result is not possible, and
comments on the survey’s findings are based on reports in
World Bank and IMF publications.
Developments in the countries' international
economic relations, various regional options
economic cooperation development in the world
economy were not built within the day and a
single system accomplishment; the transition took
time and efforts. Different agencies and
international organizations played a significant
role in establishing integration approaches with
the deep trace and consideration of countries’
diverse situations and capabilities.
Transition Economies and the GATT/WTO
Formal trade relations between the market
economies and the Soviet bloc were dictated by
political rather than economic considerations.
Favored eastern European states were allowed to
become contracting parties to the General
Agreement on Tariffs and Trade (GATT) under ad
hoc conditions.
The acceptance of “good” non-market
economies was a low point for the GATT. The ad
hoc arrangements were quantity or results oriented,
rather than rule-based. The special protocols were
difficult to enforce, because circumstances change
and targets move, and non-fulfillment was difficult
to punish; yet the state-trading countries were now
inside the GATT family. This flaw was recognized
by the early 1990s, and lay behind insistence that
new members must adhere to GATT rules, which
were based on principles of individual traders’
freedom to act within transparent rules and which
were only really compatible with a market-based
economy. There was, of course, a grey area because
in all GATT contracting parties state trading and
public procurement were facts of life, but the
degree mattered.
In 1986, and on several occasions the talks
came close to breaking down, threatening GATT’s
very existence. In 1994 the Uruguay Round was
successfully concluded, and among its
consequences was the superseding of GATT by a
new World Trade Organization (WTO). All
GATT contracting parties became WTO members
at the start of 1995. 28 Once in place, the new
organization took up outstanding and new
applications for membership. For the first few
years, however, it appeared difficult for countries
with economies in transition from central planning
to get through the admission process.
28
Hungary, the Czech and Slovak republics (who had
divorced in 1993), and Poland and Romania (who
renegotiated the special protocols under which they had
entered GATT in 1967 and 1971) were charter members of
the WTO. Slovenia and Bulgaria, whose GATT
applications had been relatively straightforward and were
far advanced, became WTO members in 1995 and 1996.
659
In principle, membership guarantees rights as
well as imposing obligations. Yet most of the
transition economies have been unilaterally
granted the main right of members, MFN
treatment by all other members, and in many cases
they face the lower Generalized System of
Preferences (GSP) tariff rate.29 WTO membership
should provide some protection against imposition
of non-tariff barriers. During the 1990s transition
economies suffered especially from anti-dumping
actions, where they faced a double penalty of not
having WTO protection and being treated as nonmarket economies. 30 The WTO provides legal
justification for special treatment of non-market
economies, 31 whether or not they are WTO
members. WTO membership is still not
considered sufficient evidence that a country has a
market economy.32
WTO membership also operates as a signaling
device, or to provide a road map for reform and
legally bind governments to liberal policies.
Transition economies generally show a desire for
WTO membership, but have been less willing to
pursue policies which will ensure an easy passage.
The exceptions (Mongolia and the Kyrgyz
Republic) are small countries committed to liberal
29
30
31
32
WTO membership does, however, ensure MFN treatment
as a right rather than a unilaterally granted privilege. As a
GATT/WTO member China would have avoided having to
face the hurdle of annual renewal of MFN status by the
USA during the 1980s and 1990s. As a WTO member,
Azerbaijan should gain MFN treatment from the USA,
where this status has been blocked by the Armenian lobby.
Michalopoulos (1999, 20) shows that in the first three
years of the WTO’s operation (1995-7) both non-WTO
and non-market economies were more likely to be subject
of anti-dumping actions and were more likely to be the
targets of definitive anti-dumping duties.
Article 2.7 of the Antidumping Agreement refers to the
second Supplementary Provision in paragraph 1 of Article
VI in Annex 1 to GATT 1994, which permits different
treatment “in the case of imports from a country which has
a complete or substantially complete monopoly of its trade
and where all domestic prices are fixed by the State” and
which was interpreted in the original Polish and Hungarian
accession negotiations to permit a surrogate country
methodology (Palmeter, 1998, 116-7). It continues to be
invoked even though by the late 1990s in very few
countries were all prices fixed by the state and, as Palmeter
stresses, “the word “all” with regard to control over
domestic prices is quite specific”.
The EU publishes annually a list of non-market economies
for the purpose of antidumping and safeguard actions, and
the 1999 list included Albania, Armenia, Azerbaijan,
Belarus, Georgia, Kazakhstan, the Kyrgyz Republic,
Moldova, Mongolia, North Korea, Tajikistan, Turkmenistan,
Ukraine, Uzbekistan and Vietnam. The USA has no formal
list and proceeds on a case by case basis, but seems in
practice to consider the same list of countries to be nonmarket economies. The Kyrgyz Republic and Mongolia
were already WTO members in 1999.
660
policies, in part because they have been major aid
recipients from donors which require such
policies. Other small economies (Albania, Georgia
and Croatia) have passed through the admission
process because there has been little concern over
their impact on the world trading system. Even the
act of negotiating signals to potential foreign
investors, international financial institutions and
others that a country is contemplating acceptance
of WTO conditions and is committed to a marketbased economy. Only Yugoslavia, Tajikistan and
Turkmenistan have shown no formal interest in
WTO accession.
Central Asia's Relationship with Russia
after Independence
During the mid-1990s, Russia attempted to reestablish its influence over Central Asia. President
Nazarbayev of Kazakhstan tried to deflect the
impending Russian dominance into a more cooperative structure by promoting the Eurasian
customs union. The Kyrgyz Republic had the most
reformist government in Central Asia and it
received the most support from western
governments and from multilateral agencies such
as the IMF and World Bank. Uzbekistan and
Turkmenistan were resistant both to Russian
regional designs and to falling too much under the
influence of the multilateral organizations. 33
Turkmenistan, with substantial export earnings
from natural gas and cotton, adopted an autarchic
political position, seeking United Nations
guarantees of its neutrality. 34 Uzbekistan, after
adopting a macroeconomic stabilization program
in January 1994, became more prominent on the
international stage as President Karimov sought to
portray himself as the region’s leader. 35
33
34
35
Turkmenistan has not sought financial support from the
IMF, but maintains a dialogue through Article IV
consultations. The IMF and World Bank have provided
technical assistance. World Bank loans approved between
1994 and 1997 were frozen between 1997 and 1999 due to
mis-procurement, and in 2000 new loans were frozen until
specific transparency and collateral issues were resolved.
A November 2000 IMF mission was denied access to
information needed for an Article IV consultation.
Uzbekistan’s relations with the IMF have also been frosty.
The UN General Assembly formally recognized
Turkmenistan’s neutrality in a resolution of 12 December
1995 (Freitag-Wirminghaus, 1998; Werner, 2001).
In 1995-96, Uzbekistan became the most prominent
regional ally of the USA. On occasion only Israel and
Uzbekistan voted with the USA at the United Nations, and
at the May 1996 ECO summit, Uzbekistan’s denunciation
of Iran was so vitriolic that the summit ended a day earlier
than planned. In July 1996, President Karimov was
warmly received by President Clinton in Washington D.C.
For more details of Uzbekistan’s evolving foreign
economic policies, see Bohr (1998), Pomfret (2000b) and
Spechler (1999).
Kazakhstan, the Kyrgyz Republic and Tajikistan
became members of the Union of Five (with
Russia and Belarus) and the Shanghai Forum
(with Russia and China).
The August 1998 Russian crisis had strong
contagion effects on Kazakhstan and, to a lesser
extent, on the Kyrgyz Republic. Combined with
rising external debt and doubts over the returns
from economic reform, this led to a halt or even
reversal of economic reform in the Kyrgyz
Republic. Uzbekistan was relatively insulated
from the Russian crisis. Uzbekistan formally
aligned itself with the GUAM (Georgia, Ukraine,
Azerbaijan, and Moldova) countries, whose raison
d’etre was collective resistance to Russian
influence. The years 1998-99 saw the division of
Central Asia into two opposing camps.
This division eased in 2000 and 2001 in part
due to the incursion of Islamic fighters into the
Fergana Valley. In 1997-98, China had been an
economic anchor in East Asia and had sought
closer relations with the USA, but it gradually came
to resent a perceived asymmetry in this rapprochement, which brought little gain to China. After the
US bombing of the Chinese embassy in Belgrade in
spring 1999, China pursued a more anti- US course,
embracing Japanese proposals for Asian monetary
co-operation (which were opposed by the USA)
and promoting the Shanghai Cooperation Organization (SCO — a more formal successor to the
Shanghai Forum). Although Russia saw the SCO as
a vehicle for its leadership in Central Asia, for the
Central Asian leaders, especially Uzbekistan, the
SCO was palatable because of China’s
counterweight. Nevertheless, the regional fault-line
persisted as Kazakhstan, the Kyrgyz Republic and
Tajikistan participated in the Russian-led Collective
Security Treaty and Uzbekistan did not. Very often
Russia's relationship with the Central Asian states
is hampered by the absence of an adequate legal
framework for collaborating enterprises. Present
economic structure is the result of an asymmetrical
dependence among Central Asian states. It can be
eliminated by the Central Asian states if they
restructure their national economies, which will
require much time and investment.
Regional Cooperation
After collapse of the Soviet Union the
governments of the new states were virtual novices
in the field of foreign affairs at the international
level, and also at the regional, intra-Central Asian
level.
The first stage in the development of external
relations was the very basic process of establishing
an organizational infrastructure. Functioning
Ministries of Foreign Affairs and Foreign
Economic Relations were established in all the
Central Asian states within some eighteen months.
They were soon able to open embassies in the USA
and key European and Asian centers, also in the
member states of the Commonwealth of
Independent States (CIS). By the mid-1990s, each
of the Central Asian states had established trade
and diplomatic links with over one hundred foreign
countries.
Foreign policy planners in these new states
were confronted with several tasks simultaneously: finding their bearings in the international
arena; defining their national interests; identifying
friends and partners; and prioritizing objectives.
During the first years of independence,
understandably, the approach of the new states
was mainly exploratory; policies were tentative
and largely reactive to external pressures. Within a
relatively short period, however, more nuanced
positions began to emerge. Also, divergences
between these states in priorities and approaches
to foreign policy issues became increasingly
manifest.
In regional relations, the Central Asian states
have followed a multi-track approach, joining a
range of organizations. Most of these regional
bodies have similar policy aims and objectives,
though they differ in political orientation.
Moreover, there is a high degree of overlap in the
membership of these groupings. Kazakhstan and
Kyrgyzstan, for example, belong to six of the
regional organizations. Turkmenistan, by contrast,
has opted for a stance of 'positive neutrality'36 and
to date has joined only three regional organizations;
even in these bodies, it favors the role of passive
observer rather than active participant.
These regional organizations may be categorized in various ways, but an obvious difference is
that one set comprises CIS members (though they
are not necessarily pro-CIS), while the other set
combines CIS and non-CIS members. A more
tenuous distinction is that some of the CIS groupings, notably the Economic Eurasian Community
and the Central Asian Economic Forum, appear to
have full integration as their goal, while others
emphasize institutional cooperation and limited
harmonization of regulatory frameworks. However,
all are still at an early stage of development and in
several cases have already undergone structural
modifications.
In the early 1990s the newly independent
Central Asian states would opt for an 'Iranian
36
Formally acknowledged by a resolution of the UN General
Assembly passed in December 1995.
661
model' of governance (i.e. Islamic monocracy) or
a 'Turkish model' (i.e. secular democracy). Iran
has fostered the Economic Cooperation Organization, while Turkey has sponsored regular Turkic
Summits. The establishment of the Shanghai
Cooperation Organization in June 2001 provided a
basis for the institutionalization of ties between
the member states.
Regional structures cannot be created overnight. There must be a genuine convergence of
aims, and a critical degree of complementarity,
stability, adequate levels of development and the
necessary human and material resources. The
Central Asian states are facing new and unconventional threats. The chief 'enemy' is a combination
of internal opposition and indeterminate transnational networks. Thus, the states must find new
mechanisms for cooperation. External rivalries are
being projected on to the region. The anticipated
struggle for control of Central Asia's natural
resources has not materialized; such factors as the
high costs of exploitation and transportation, as
well as a hostile business culture, have inhibited
Western investment. China's involvement directed
mainly towards issues of bilateral cooperation.
Actors within as well as without the region are
in general agreement on several common
concerns: the need for economic development, and
also the need to combat the major security threats,
namely drug trafficking and terrorism. Regional
cooperation is lauded, but only acceptable if it is
'under our aegis'. Genuine commitment to regional
cooperation will very likely only be possible when
the Central Asian states are themselves strong
enough and mature enough to understand and
accept the full costs and benefits of integration.
Central Asia in the World Economy
The region fist and foremost have expanded
the contacts with the neighboring countries that
became their partners in the world economy as for
today: Russia, Iran, Turkey, Pakistan, Saudi Arabia,
China and India. This list represents not only the
geographic neighbors of Central Asia, but also
several countries which share no adjacent borders,
but are rich and influential regional powers.
Turkey and Pakistan are genuinely interested
in using or controlling Central Asia’s resources.
China and India are large economic powers and
are only partly self-reliant for natural resources,
while Russia already has commercial ties in place,
as well as transportation routes ready for
integrated activities. Iran and Saudi Arabia are
less related to the purchase of natural resources;
however their global economic strategies involved
in the transformation of the Central Asian
662
economy. Trade among these countries is active,
and economic and political ties are being further
developed. These facts serve as evidence that the
countries mentioned above are the most probable
partners for Central Asia since they are geographically and culturally close, economic powers or a
combination of the two. Their close geographical
proximity and similar export commodities (natural
gas, oil, cotton, and chromium ore) may result in
competition among Central Asian and other
continental states, but it is more likely that they
will join forces instead.
Central Asia is not a newcomer to the world
market. Kazakhstan is the regional leader of
mineral and fuel production and has great export
potential in fuel, ores and non-metal minerals.
Uzbekistan is rich with gas and gold, Turkmenistan with gas, whereas Kyrgyzstan and Tajikistan
are famous for the uranium resources.
If these neighbor countries formed an export
policy alliance, world monopolies could be
formed by: Kazakhstan and Turkey in chromium
ore export; China, India and Uzbekistan in a
cotton monopoly; and the Persian Gulf states,
Russia, Iran and China with control of oil market.
Other possibilities include a gas monopoly by all
the Central Asian states and Russia, a silver
monopoly in Kazakhstan and Russia, and a gold
monopoly in Uzbekistan and Russia.
Kazakhstan enjoys the highest level of investment in the region, fuel and mineral production.
The development of Kazakh sector of the Caspian
Sea shelf will be a considerable inflow of capital
into the Kazakh economy. Kazakh gold fields are
of international interests as well. Of the 1000 joinventures registered in Kazakhstan more than 300
had Chinese partners. These firms are mainly
involved in trading activities. The 150 KazakhTurkish joint-ventures are made up of leather,
consumer electronics and construction firms. The
US ranks third in the number of enterprises but id
responsible for the largest investments in the
country.
900 manufacturing and retail trade joint
ventures established in Uzbekistan, and mainly
with Chinese and Turkish partners. The most
attractive sector for investment in Uzbekistan is
cotton, in which Turkish firms are active in order to
get inexpensive raw materials for their textile
industry. Ranking fourth among world cotton
producers, Uzbek experts believe that an annual
crop of between 4.2 and 4.5 million tons of raw
cotton (which is equal to 1.45 to 1.55 million tons
of commodity cotton fibre) is optimal.37 Uzbekistan
37
Alexander Akimov. “Central Asia as a Region in the
World Economy”, available at site:
was a member of the Liverpool Cotton Exchange
since 1992. In November 1993, Uzbekistan entered
the Liverpool Cotton Association. 15 to 16% of the
cotton is processed domestically and all the rest is
exported presently. The existing Uzbek textile and
clothes manufacturing enterprises are wellequipped; the high tech engineering enterprises
were built during the Soviet period. These
enterprises, however, continue their cooperation
with Russia. The Uzbek National Aviation
Company has already ordered five planes that will
be used to fly to the capitals of the other Central
Asian states, as well to Delhi and Karachi.
In 1993 there 243 joint ventures registered in
Turkmenistan. The most sizable contract was
signed with an Argentinean firm to develop
natural gas fields. Arab, Turkish, Dutch and
American firms have signed several contacts for
the production of oil in Turkmenistan. The
Japanese firm Itochu will participate in the
reconstruction of oil refineries in Krasnovodsk
and Chardjou, and of Ashgabad’s airport. In 1992
only 16% of Turkmen natural gas was exported
outside the CIS. In future, Turkmenistan will
export electricity to Turkey as well.
Kyrgyzstan receives economic support mainly
from foreign governments and international
organizations. A small economy and a poor
transportation network in mountainous regions
hamper activity of foreign investors. Technical
assistance programs are conducted by Turkey, the
United States, the European Union and Japan. Of
the 75 joint ventures in Kyrgyzstan, small-scale
trading firms with Chinese partners dominate.
Turkish firms mostly invest in leather and the
wool industry.
Civil war in Tajikistan has made foreign
investment in this country impossible.
An emerging division of influence among
foreign partners in the Central Asian states can be
seen. In trade and several light industrial sectors,
Turkish, Chinese and Indian firms have achieved
considerable success. Western, Japanese and
Korean firms have great influence in the mineral
and fuel sector, as well as in cotton and
engineering markets. Russia still enjoys
significant leverage due to previous technological
cooperation. As for new trade relations and
investment, Russia is far behind in the race with
other countries.
To sum up the various current trends, two
important features should be noted. First, there are
growing differences among the Central Asian
http://www.eisenhowerinstitute.org/programs/globalpartne
rships/securityandterrorism/coalition/regionalrelations/Con
flictBook/Akimov-a.htm
states, which was more or less a homogeneous
group in the former Soviet Union. The direction
and speed of economic reforms, the state of the
existing
production
facilities,
industrial
specialization and successes in establishing new
foreign economic relations provide for major
differences in the formerly equal level of
economic development. The other significant
feature is the growing disunity of the Central
Asian economies. Their various sectors are
developing independently of each other and seek
partners abroad instead of in their own economies.
The result of all this is a decrease in the potential
to create regional integration and an increase in
dependence on the world economy for economic
development.
CHAPTER IX- CONCLUDING
REMARKS: PROSPECTS FOR FUTURE
Economic policy making in the Central Asian
countries has been difficult because the countries
were unprepared for independence, had been tightly
integrated into the Soviet economic geography, and
included some of the poorest Soviet republics. By
1998, however, the Central Asian countries have
essentially completed the first phase of economic
transition from the centrally planned Soviet
economic system, establishing a market economy
where relative prices play the main allocative role,
unobstructed by hyperinflation. The process has
been difficult, involving several years of sharply
declining
average
living
standards
and
unaccustomed widening of income differentials as
well as substantial non-economic problems such as
increased crime and stress levels. The approaches
to this phase varied, and the imprint of the differing
strategies, as well as other differences in starting
point, will impact on the second phase of national
economic development when the countries seek to
establish self-sustaining growth with equity.
One issue for the next decade will be whether
the gradual strategy pursued by Uzbekistan has
long-term costs which will outweigh the shortterm benefits of a more limited output loss. The
Kyrgyz Republic and, to a lesser extent,
Kazakhstan have gone further in establishing a
market-based economy. The Kyrgyz Republic is,
however, hampered by its poorer resource base
and geographical isolation. Kazakhstan has the
greatest potential with its abundant energy and
mineral resources and higher initial endowment of
human capital, although it has the most acute
ethnic divisions which could hamper economic
development. 38 Turkmenistan’s strategy of mini38
At independence, just over two fifths of the population was
reported as Kazakh, two fifths Russian and about a fifth other
663
mizing systemic change was clearly unsustainable
and being rethought by 1997, while Tajikistan’s
choice of strategy and ability to follow consistent
policies have been frustrated by political
uncertainties.
From the Discussion held at “Central Asia and
the South Caucasus: Reorientations, Internal
Transitions, and Strategic Dynamics” Conference
it was particularly highlighted that the foreign
direct investment and external assistance are the
most important drivers for economic growth in the
region. Foreign direct investment (FDI) is
essential for growth in the region, but the regional
governments must attract FDI to a range of
sectors, not just the energy sector. Economic
globalization could assist the region in two ways:
a) FDI and foreign assistance could provide
alternative sources of economic opportunity to the
drug trade;
b) Globalization could mitigate problems associated with the regions’ ethnically and politically
irrational borders. Attracting international capital
requires politically sensitive economic reform.
To boost the economic prospects in the region,
Western assistance should be focused on three
areas:
• Transportation infrastructure
• Communication infrastructure
• Education infrastructure39
These three major factors are to be deeply
considered by all five country leaders and
implement as separate targets for the future
accomplishments. I would particularly concern on
the third area- the area of Education, which, per
mind is interlinked and serves as grounding for
two others.
Despite the variations in resource endowment
and transition strategies, all of the Central Asian
republics have the potential to raise living
standards by 2010. A market- oriented economy is
a well-tried framework for achieving such an
outcome, but it only produces the desired results if
the broad infrastructural conditions (including
good policies) are right.
39
groups. Since 1992 there has been substantial emigration,
especially from northern Kazakhstan, and the decision to
move the capital from Almaty in the southeast to Astana
(Akmola) in the centre-north is widely seen as a response to
the ethnic issue; it will impose large economic costs.
Conference report. October 2000. “Central Asia and the
South Caucasus: Reorientations, Internal Transitions, and
Strategic Dynamics”, Highlights from the discussion:
Economic
Development,
available
at:
http://www.dni.gov/nic/confreports_asiacaucasus.html
664
LIST OF ACRONYMS
AO
Autonomous Oblast
APEC
Asian- Pacific Economic Cooperation
ASEAN
Association of Southeast Asian Nations
ASSR
Autonomous Soviet Socialist Republic
CAEC
Central Asian Economic Community
CAEF
Central Asian Economic Forum
CAR
CEFTA
Central Asian Republic
Conference on Cooperation and ConfidenceBuilding Measures in Asia
Central European Free Trade Agreement
CIS
Commonwealth of Independent States
CMEA
ECO
Council for Mutual Economic Assistance
European Bank for Reconstruction and
Development
Economic Cooperation Organization
EEC
Eurasian Economic Community
EU
European Union
FDI
Foreign Direct Investment
FOREX
Foreign Exchange Market
GATT
General Agreement on Tariffs and Trade
GDP
Gross Domestic Product
GSP
Generalized System of Preferences
Georgia, Ukraine, Uzbekistan, Azerbaijan
and Moldova
International Monetary Fund
CCCBMA
EBRD
GUUAM
IMF
IMU
Islamic Movement of Uzbekistan
MFN
Most Favored Nation
NAFTA
North American Foreign Trade Association
NATO
North- American Treaty Organization
Organization for Economic Cooperation and
Development
Shanghai Cooperation Organization
OECD
SCO
SSR
Soviet Socialist Republic
UN
US
United Nations
United Nations Economic Commission for
Europe
United States
USSR
Union of Soviet Socialist Republics
WTO
World Trade Organization
UNECE
Note: (a) GNP per capita in US dollars computed by the World Bank’s synthetic Atlas method.
(b) Poverty = individuals in households with gross per capita income less than 75 rubles.
Sources: columns 1-2, World Bank (1992, 3-4); columns 3-4, Atkinson and Micklwright (1992, Table U13) - based on
Goskomstat data (HBS)
a) GNP per capita in dollars, computed by the World Bank’s synthetic Atlas method.
b) Poverty is defined as individuals in households with gross per capita income less than 75 roubles.
c) Impact on the terms of trade of moving to world prices, calculated at a 105-sector level of aggregation using 1990
weights.
d) The annual increase in the consumer price index, end of year.
Sources: columns 1 and 2, World Bank; columns 3 and 4, Atkinson and Micklwright (1992, Table U13), which is based on
Goskomstat household budget survey data; column 5, Tarr (1994); columns 6 and 7 - EBRD
Notes:
665
Pop = mid-year population in millions; GDP = gross domestic product in billion 1990 international dollars; GDP p.c. =
gross domestic per capita in 1990 international dollars.
Source: Maddison (2001, 183-5).
Notes:
Table 3: Comparison of Flows, CARs and Canadian provinces
Total trade as % of GDP
( (X+M/2) / GDP
Intra-regional trade as
share of total trade
CARs (1998)
Kazakhstan
Kyrgyzstan
Turkmenistan
Uzbekistan
33.9
45.2
39.3
39.5
86.3
86.9
89.1
85.8
39.1
33.6
40.3
61.5
45.6
49.9
49.5
50.5
42.2
51.4
60.3
38.3
61.0
51.5
59.1
54.0
33.9
75.5
48.0
52.2
Canadian Provinces (1984)
Alberta
British Columbia
Manitoba
New Brunswick
Newfoundland
New Scotia
Ontario
Prince Edward Island
Quebec
Saskatchewan
Source: IMF Common Issues and Interrepublic Relations in the Former USSR, Washington DC, April 1992, p. 37
666
Table 4: Soviet Administrative- Territorial Divisions
Table 5: Socioeconomic Indicators
Population
(million)
1996
Population
Growth
Average annual
%
Infant mortality
Life expectancy
GNPPC
Per 100 live
births
Years
(male/female)
(USS)
1980-96
1996
1996
1996
Kazakhstan
16
0.6
30
60/70
1350
Kyrgyz Republic
5
1.4
26
62/71
550
Tajikistan
6
2.5
32
66/72
340
Turkmenistan
5
3.0
41
62/69
940
Uzbekistan
23
2.3
24
66/72
1010
Source: World Bank World Development Indicators 1998.
Notes:
2000 = preliminary actual figures from official government sources. Blanks indicate that data are not given in the
source.
Source: European Bank for Reconstruction and Development Transition Update, April 2001, 15.
667
QLOBALLAŞMA PROSESĐNDƏ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA ÖLKƏLƏRĐNĐN
EKO-ĐQTĐSADĐ PROBLEMLƏRĐNĐN TƏNZĐMLƏNMƏSĐNDƏ BEYNƏLXALQ
TƏŞKĐLATLARIN ĐŞ TƏCRÜBƏSĐNĐN TƏDBĐQĐNĐN MÜMKÜNLÜYÜ
Təyyar MUSTAFAYEV
Sumqayıt Dövlət Universitetinin Aspirantı
Sumqayıt / AZƏRBAYCAN
Qloballaşan dünyamızda ekolologiya problemləri uzun illərdən bəri insanlığın əsas problemlərindən bir olmuşdur. Buna görə də ölkələrin
və insanların tək başlarına gördükləri işlər bu
problemin həll olmasında yetərli olmamışdır. Bu
səbəblə beynəlxalq münasibətlərdə 1970-ci ildən
bəri sürətlə bir ekologiya üzrə təşkilatlanma başlamışdır. Bir tərəfdən qurulan beynəlxalq təşkilatlar ekologiya ilə əlaqəli fəaliyyətləri də həyata
keçirərkən, digər tərəfdən də yeni təşkilatlar
qurulmağa başlamışdır. Ekologiya sahəsində beynəlxalq aləmdə fəaliyyət göstərən belə təşkilatların
fəaliyyətlərini nəzərdən keçirək və onların əldə
etdikləri təcrübələrin Qafqaz və Mərkəzi Asiya
ölkələrinin eko-iqtisadi problemlərinin tənzimlənməsində tədbiq edilməsi mümkünlüyünə baxaq.
•
Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT)
Quruluşundan sonra şəhərləşmə, yerləşmə və
ekologiya kimi sahələrdə fəaliyyətlərə başlayan
BMT-nin əsas və vacib fəaliyyətlərindən biri 1972
-ci ildə keçirmiş olduğu Ekologiya Konfransıdır.
Konfransda 113 ölkə iştirak etmişdir. Konfrasın
sonunda yayınlanan bəyanatda insan-ekologiya
münasibətlərinə, insan fəaliyyətlərinin ekologiya
mənfi təsirinə, ölkələrin iqtisadi inkişaf problemlərinə, həyat şərtlərinin inkişafına, beynəlxalq
təşkilatlara və xususiylə beynəlxalq işbirliyinə və
əməkdaşlığına çox önəm verilmişdir. Bu konfransın dünyada baş verən ekoloji problemlər yaradan
hadisələrə təsiri böyük olmuşdur və bir çox ölkələr
bu konfransdan sonra ekoloji problemlərin həllinə
çalışıblar.
Bunun xaricində BMT-yə bağlı bir neçə təşkilatlarda ekologiya problemlərini əhatə edən bir
çox fəaliyyətlər gösdəriblər. Birləşmiş Millətlərin
Inkişaf Proqramı adı altında qurulan təşkilat az
inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrə bir
neçə sahədə olduğu kimi ekologiya sahəsində də
təhsil və texnologiya ilə köməklik gösdəriblər.
Millətlərarası Iş Təşkilatı (ILO), Qida və Kənd
Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO), Dünya Səhiyyə Təşkilatı (ƏHO), Millətlərarası Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatı (UNESCO) kimi BMT-nin tərkibində yer alan bir neçə beynəlxalq təşkilatlar
ekologiya sahəsində dünyada çoxlu işlər görüblər.
668
BMT-yə bağlı olan proqramlarından biri olan
Birləşmiş Millətlər Ekologiya Programı(UNEP)
da həm ictimai fikiri təyin etməkdə, həm də az
inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələri
ekologiya sahəsində dəstəkləyən bir təşkilat olaraq
bilinir. Eyni şəkildə Birləşmiş Millətlər Yerləşmələr Təşkilatı (HABITAT) ekologiya sahəsində
fəaliyyət göstərən bir təşkilatdır. BMT-yə bağlı
olan Ekologiya və Inkişaf Komissiyası “Ortaq
Gələcəyimiz” adı altında Bruntland Raportu kimi
bəzi proyeklər həyata keçirmişdir. 1969-cu ildə
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının baş katibi U-Thant
bu təşkilatın üzvü olan ölkələrin öz aralarındakı
köhnə çəkişmələri bir yana qoyaraq ətraf mühiti
qorumaq, əhalinin artım sürətinin qarşısını müəyyən qədər də olsa almaq və yoxsulluğu aradan
qaldırmaq üçün əl-ələ verib birləşmələrinin gərəkli
olduğu fikri üzərində israrla dayanırdı. U-Thanta
görə, əgər yaxın on il içərisində belə bir ittifaqa
nail olmaq mümkün olmazsa, o zaman bütün bu
problemlər artıq qarşısıalınmaz bir həddə yetişəcəkdir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı baş katibinin
xüsusi diqqət yetirdiyi həmin problemlər 1968-ci
ildə qurulmuş olan və bəşəriyyətin gələcəyi üçün
narahatlıq doğuran suallara cavab axtaran Roma
Klubunun da maraq dairəsini təşkil edirdi. 1970-ci
ilin avqust ayında Roma Klubu “Insanlığın tərəddüdü” deyilən layihəsində istifadə etmək məqsədilə Massaçusets Texnologiya Institutundan (MIT)
bəşəriyyətin qarşılaşdığı problemləri və ağrıları
ortaya qoyan bir məruzə hazırlamasını istədi.
Institut tərəfindən həyata keçirilən çalışmanın
məqsədi dünya miqyasında əhalinin dinamik artımı, qida məhsullarının istehsalı, sənayeləşmə, təbii qaynaqlardan istifadə və çirklənmədən ibarət
beş əsas amil və bu amillər arasındakı qarşılıqlı
təsirin müəyyən olunmasından ibarət idi. Həmin
məruzə inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan
ölkələr arasında müxtəlif cür yozulmuşdusa da,
“Sıfır böyümə” tezisi’’ ümumilikdə qəbul olunmamışdı. Məsələ ilə bağlı müzakirələrin qızğın bir
vaxtında – 1972-ci ilin iyun ayında problem dünya
ictimaiyyətinin diqqətinə çatdırılmışdı. Birləşmiş
Millətlər tərəfindən 5-16 iyun 1972-ci il tarixləri
arasında Stokholmda Ətraf Mühitə dair konfrans
keçirilmişdi. Konfransın yekun mətni məzmununa
görə ətraf mühitin qorunması və inkişaf etdirilməsi düşüncəsini bütün insanlara mənimsədərək
bu məsələdə onlara yol göstərə biləcək olan
uzunmüddətli qərarların qəbul edilməsini nəzərdə
tuturdu. Beləcə, canlı aləmlə, təbii mühitlə bağlı
problemlərin ümumbəşəriliyi fikri qəbul edilmiş
və “tək bir dünyamız var” şüarı yaddaşlarda özünə
yer edərək düşüncələrə hakim olmuşdu. Birləşmiş
Millətlər Təşkilatının beynəlxalq əhəmiyyətli ikinci belə bir tədbiri 1972-ci ildə Stokholm konfransından düz 20 il sonra keçirildi. Bu, 1992-ci
ilin 3-14 iyun tarixlərində Braziliyanın Rio-deJaneyro şəhərində keçirilən ətraf mühit və inkişaf
üzrə BMT konfransı idi. Hələ Rioya gələnə qədər
- 1982-ci ildə Genuyanın paytaxtı Nayrobidə təşkil olunmuş beynəlxalq toplantıda Stokholm konfransından on illik bir vaxt keçməsinə baxmayaraq,
orada qaldırılan problemlərin həlli istiqamətində
nəzərə çarpacaq bir dəyişikliyin olmamasına
təəssüf hissi ilə diqqət yetirilirdi. Bu gün də BMT
dünyada ekoloji problemlərin həllinə ciddidə olmasa nəzarət edir və hər bir ölkəni ekoloji təhlükəsizlik istiqamətində iqtisadi inkişafa səsləyir. Bu
təşkilatın Azərbaycan Respublikası ilə də bir neçə
ekologiya sahəsində lahiyələri var.
•
Dünya Bankı
II. Dünya Müharibəsindən sonra Beynəlxalq
Yenidən Qurma və Inkişaf Bankı (IBRD) adı ilə
qurulmuş, 1947 illində Birləşmiş Millətlərin müstəqil ixtisaslaşmış təşkilatlarından biri olmuşdur.
Dünya Bankının əsas məqsədi ölkələrin inkişafına
kömək etməktir və bu əsasında da inkişaf etməkdə olan ölkələrdə bir neçə istiqamətdə layihələr
həyata keçirilir. Bu məqsəd üzv ölkələrin bank
kreditləri üçün verdikləri faizlərdə də görünməktədir. Hal hazırda dünya dövlətlərinin 181-i bu
bankın üzvüdür. Bunlardan 11-i, Bank sərmayəsinin 55 %-inə sahibdir. Dünya Bankı Qrupu beynəlxalq miqyasda ən böyük inkişafa yardım mənbələrindən biridir. 2001-ci Maliyyə təqvimində
qurum tərəfindən 17 mlrd. dollardan çox kredit
vəsaiti bankın beynəlxalq miqyasda müştəri-ölkələrinə paylamışdır. Təşkilat 100-dən çox inkişaf
etməkdə olan ölkədə çalışmaqla ən kasıb əhali və
ən kasıb ölkələrə yardım etmək kimi sadə hədəflər
uğrunda iş görür. Bankın bütün müştəriləri üçün
ümumi yardım sahələri aşağıdakılardır:
• əhaliyə yönəldilmiş təməl səhiyyə və təhsil
məsələlərilə bağlı birbaşa investisiyalar ;
• Ictimai tərəqqinin dövlət idarəetməçiliyi və
müəssisə strukturlarının inşası;
• məsələlərinin yoxsulluğun azaldılması istiqamətində ən əhəmiyyətli vasitələr olduğunu nəzərə
alaraq həyata keçirilməsi;
• Hökumətlərin keyfiyyətli, effektli və şəffaf
xidmət etmə qabiliyyətlərinin artırılması;
• Ətraf mühitin mühafizəsi;
• Özəl biznes sektorunun inkişafını həvəsləndirən və dəstəkləyən xidmətlər;
• Uzun müddətli planlaşdırmaya və investisyaların həyata keçirilməsinə imkan yaradan stabil
makroiqtisadi şəraitin formalaşmasına yönəlik
reformların tərtib edilməsi;
Zaman içində bir grup halına gələrək Dünya
Bankı Qrubu (World Bank Group) adını alan təşkilatın tərkibində beş əsas təşkilat yer almaqdadır.
• Beynəlxalq Yenidənqurma və Inkişaf Bankı IBRD (International Bank for Reconstruction and
Development) 1945-ci ildə qurulmuş olan və dünya bankının nisbətən inkişaf etməkdə olan ölkələrin dövlət sektoruna kredit açan bölməsidir.
• Beynəlxalq Inkişaf Təşkilatı – IDA 1960-ci
ildə qurulmuşdur. Adam başına düşən milli gəlirə
görə yoxsulluq həddinin aşağısında olan ölkələrə
kredit verməktədir. Bu ölkələrə ümumi olaraq sıfır
faizli və 35-40 il vədəli kreditlər verilir.
• Beynəlxalq Maliyyə Əməkdaşlığı –IFC, 1956cı ildə qurulmuşdur. Bu təşkilat , inkişaf etməkdə
olan ölkələrdə özəl sektora kredit vərmək və özəl
sektorun inkişafına kömək etmək məqsədi ilə
ixtisaslaşmışdır.
• Çoxtərəflı Investisya Təminat Agentliyi MĐGA 1985-ci ildə qurulmuşdur. Inkişaf etməkdə
olan ölkələrdə qoyulacaq xarici investisiya qoyuluşlarına , ticari olmayan riskləri ortadan qaldırma
istiqamətində təminat vərmək ilə məşğul olan bir
təşkilat olaraq çalışmaqdadır.
• Beynəlxalq investisiya Mübahisələrini aradan
qaldırma mərkəzi - ICSID 1965-cı ilində qurulmuşdur. Mərkəz, tərəflərin qarşılıqlı güzəştə getmələri və hakimlik məhkəmələrinə baxan bir təşkilatdır. Bü təşkilatın məqsədi beynəlxalq investisiya qoyuluşlarını təşviq etməkdir.
• 1947-ci ildə qurulan Dünya Bankı inkişaf etməkdə olan ölkələrin böyük şəhərlərinin nəqliyyat, şəhərləşmə, şəhər xidmətləri və ekologiya sahələrində bəzən lahiyələr, bəzən də pul dəstəyi
göstərir. Indiyə qədər Buenos Arios, Logoq, Istanbul, Karaçi və s. kimi lahiyələr həyata keçirmişdir.
Bu bankın Azərbaycanda da bir çox fəaliyyətləri
var.
Avropa Birliyi
1960-cı ildən ehtibarən Avropa Iqtisadi Birliyi
ekologiya sahəsində də bəzi fəaliyyətləri dəstəkləməyə başlamışdır. Birlik, Avropa Inkişaf Fondu
vasitəsiylə Afrika, Asiya və Latın Amerikasının az
inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrinə
669
pul yardımı edir və borç verir. 1957-ci ildə Roma
anlaşmaları ilə qurulan Avropa Iqtisadi Birliyi və
Avropa Atom Enerjisi Birliyi ilə birlikdə Avrıpa
Birliyi meydana gətirdi. Avropa Birliyi, birliyə
üzv olan ölkələrdə yaşam kefiyyətini artıqmaq
məqsədiylə ətraf mühitin də qorunması, ekologiya
problemlərinin mövcud ölkə sərhədlərini aşmaması və bənzəri səbəblərlə ekoloji problemlərə də
əl atmışdır. Birliyin ilk ekologiya fəaliyyəti 1972ci ildə üzv olan ölkələrə bir “Fəaliyyət Proqramı”
çağırışı etmişdir. Sonrakı illərdə da (1977,1983,
1987 və 1992-ci illərdə) birlik tərəfindən belə dörd
çağırış olmuşdur. Bu “Fəaliyyət Proqramları” Avropa Birliyinin ekologiya problemləri ilə əlaqəli
həyata keçirmiş olduğu ən böyük proqram
olmuşdur.
• I Ekologiya Fəaliyyət Proqramı:1973-1976-cı
illəri əhatə edir və AB ekologiya siyasətinin məqsəd və prinsiplərini açıqlayır. Xususiylə ekologiyanın müəyyən sahələrində həyata keçirilməsi
vacib olan fəaliyyətləri göstərir. Bu illəri əhatə
edən ekologiya siyasətinin əsas məqsədi birliyə
daxil olan ölkələrin daxili ekologiya siyasətlərinin
bir-birinə oxşar olmasını təmin etmək olmuşdur.
• II Ekologiya Fəaliyət Proqramı: 1977-1981-ci
illəri əhatə edir və I Fəaliyyət Proqramının davamıdır. Burada əsas ekologiya-iş, ekologiya-maliyə
məsələri qabarıq şəkildə ışıqlandırılır.
• III Ekologiya Fəaliyyət Proqramı: Bu proqramda isə əsas olaraq ekologiya ait siyasət və
fəaliyyətlərin digər sahələri əhatə edən siyasət və
fəaliyyətlər arasında uyğunluğu təmin edilməsi
nəzərə alınmışdır.
• IV Ekologiya Fəaliyyət Proqramı (1987-1992)
: bu proqram iki məsələni əsas alır. Birincisi, ciddi
ekologiya standartları; ikincisi, həm ölkə hüququnun, həm də böyük nisbətdə birlik hüququnun
düzənləmə sahəsi içərisində yer almasıdır.
• V Ekologiya Fəaliyyət Proqramı (1992-2000):
Davamlı inkişaf, önləyici ekologiya siyasətinin
tədbiqini əsas alan bu proqram, Birliyin ekologiya
siyasətinin ana xətlərini özündə cəmləşdirir
Avropa Birliyi anlaşmasında ekologiyanı
mühavizə etmə istiqamətində düzəlişlər:
1. AB-nin məqsədləri: davamlı, enflasiyasız,
ekologiyaya uyğun bir inkişaf (AB Anlaşması
maddə 2);
2. Prinsiplər: Tədbirlilik Prinsipi, Səbəb vermə
prinsipi, bütünləşmə prinsipi (AB Anlaşması maddə 130 r);
3. Ekologiyanın Qorunmasının Məqsədi: Ekologiyanın qorunması və mühavizə edilməsi, kefiyyətin yüksəldilməsi, insan sağlamlığının qorunması, ehtitaqların qorunması, qlobal ekologiya
670
məsuliyyəti, gurultu və səs-küyün qarşısının
alınması, Ağ Dənizin qorunması, təhlükəli maddələrin azaldılması, təmiz texnologiyaların dəstəklənməsi, inkişaf etməkdə olan ölkələrə kömək;
4. Bölgəsəl:- üzv dövlətlərin ekoloji hədəflərə
həyat kəçirilməsi ilə əlaqəli bir düzəlişdir; ekologiyaya zərər verməyən kənd təsərrüfatı inkişafı,
sahillərin qorunması, torpağın qorunması;
5. Ortaq Bazarda Ekologiyanın Qorunması:Qarşılıqlı olaraq qəbul və təstiqləmə, standartların
uyğunlaşdırılması, hüquqi oxşarlıq, sağlamlıq,
təhlükəsizlik, ekoloji təhlükəsizlik, istehlalçının
qorunması sahələrində yüksək qoruma səviyyəsi
(AB Anlaşması maddə 100);
Avropa Birliyinin ekologiya siyasəti üç əsas
prinsipə əsaslanır.
1. Başdan ehtibarən ekologiyaya zərər vurmaqdan qaçınmağı vacib hesab edən “nəvaziş göstərmək prinsipi”,
2. Ekologiyaya zərər verənlərlə və bu səbəblərin
kökləri ilə mübarizə aparmağı aşılayan “kök-səbəb
prinsipi,”
3. Ekologiyaya zərər verənlərə, bu zərərləri ortadan qaldırmaq məsuliyyətini verən “səbəb vermə’’
prinsipi”.
Avropa da bundan başqa Avropa Ekologiya
Bürosu, CEAT və Grenpeace kimi ekologiya təşkilatları da fəaliyyət göstərir.
Avropa Konqrensi
1948-ildə qurulan Avropa Konqresi 1950-ci
ildə Avropa Insan Haqları Sözləşməsini qəbul
etmiş və bu təşkilatla təsirli bir insan haqları siyasətini həyata keçirmişdir. Konqresin əsas siyasətlərindən biri də ekologiya sahəsindədir. Ekologiya
sahəsində əsas işə 1961-ci ildə başlayan Konqres
işlərini ekologiya sahəsi baxımından dört əsas
istiqamətdə realladırmışdır.
1. Təbiət və növlərin qorunması
2. Memarlıq və arxeloji mirasın qorunması
3. Şəhər planlanması və şəhər yenilənməsi
4. Qlobal ekoloji problemlərin tənzimlənməsi
Avropa Kongresi dünyadakı qlobal və bölgəsəl ekoloji probləmlərin həll olunması məsəllələrində yaxından iştirak edən və təsir mexanizmi
güclü olan bir təşkilatdır. Ilk dəfə 1962-ci ildə
Təbiətin və təbii ehtiyatların qorunması üçün
Avropa Mütəxəssislər Komitəsi qurmuş, 1964-cü
ildə isə “Su Kirliliyi Komitəsi” qurmuşdur. 1970ci ildə isə “Avropada Təbiəti Qoruma’’ ilə əlaqəli
bir bəyamnamə yayınlamışdır.
Đqtisadi Đnkişaf və Đşbirliyi Təşkilatı (OECD)
Iqtisadi Inkişaf və Işbirliyi Təşkilatı qərbin
sənayesi güclü olan ölkələri tərəfindən 1960-cı
ildə qurulmuşdur. Iqtisadi və ekologiya sahələrində fəaliyyətini istiqamətləndirən təşkilatın vəzifələrini əsas olaraq altı başlıqda toplamaq olar:
• Ekoloji idarə etmədə ortaya çıxan problemləri
müəyyənləşdirmək və həll yollarını göstərmək;
• Üzv olan ölkələrin ekologiya siyasətləri və hüquqları arasında uyum təşkil etmək;
• Üzv olan ölkələrin ekologiya sahəsindəki qanun və siyasətləri arasındakı fərqləri müəyyən
etmək və qarşılıqlı həll yollarını tapmaq;
• Ekologiya sahəsində kefiyyətli təhsili və təlimi təmin etmək;
• Üzv olan ölkələrin tədbiq etmiş olduqları ekoloji qanunları müşahidə etmək və rəhbərlik xidməti göstərmək;
• Ekologiyanın qorunması və təbi ehtiyatların
qorunması istiqamətində yollar göstərmək;
Iqtisadi Inkişaf və Işbirliyi Təşkilatının müxtəlif tarixlərdə yayınladığı bəyanatlarda açıqladığı
əsas ekologiya siyasətini üç ana prinsipdə toplamaq olar:
• Iqtisadi inkişaf ekologiyanı diqqətdən uzaq
tutmağa əsas verməz;
• Önləyici siyasətlərlə ekoloji probləmlər ortaya
çıxmadan qarşısı alına bilir;
• Iqtisadi inkişaf ilə ekoloji inkişaf bir- biri ilə
yaxından əlaqəlidir.
Iqtisadi Inkişaf və Işbirliyi Təşkilatı xüsusiylə
sərhədlərdən kənar ekolojik çirklənmə, təbii ehtiyatların idarə edilməsi, kimyəvi maddələr, təhlükəli və zərərli tullantılar sahəsində fəaliyyətlərini davam etməkdə və bu sahələrdə önəmli bir
təşkilat olmaqdadır.
Şimali Atlantika Birliyi (NATO)
NATO təşkilatı əsas olaraq hərbi bir birlik
olmasına baxmayaraq ekologiya sahəsində də bəzi
fəaliyyətləri də həyata keçirir. 1990-cı ildə bu
təşkilatın çərçivəsində qurulan “Sivil Cəmiyyətin
Problemləri Komitəsi’’ ekologiya sahəsində
fəaliyyətlərdə də həyata keçirir. Bu təşkilat:
• Hava çirklənməsi;
• Sahil sularının çiklənməsi;
• Yolların təhlükəsizliyi;
• Təbii fəlakətlər zamanı kömək;
• Bölgəsəl planlamalar kimi bir çox ölklərdə
araşdrmalar aparır.
NATO təşkilatın ekologiya sahəsində diğər
təşkilatlar kimi çox fəaliyyətləri yoxdur.
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı
1946-cı ildə yaradılmışdır. Bu təşkilat insan
sağlamlığının qorunmasını ətraf mühitin mühavi-
zəsi aspektində öyrənir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı ətraf mühitin sanitar-epidemioloji monitorinqini aparır, ətraf mühitin vəziyyəti ilə əlaqədar
xəstəliklərin məlümatlarını ümumiləşdirir, ətraf
mühitin sanitar-gigiyena ekspertizasını aparır və
onun keyfiyyətinə qiymət verir.
Adları çəkilən bu təşkilatlar kimi Beynəlxalq
Atom Enerjisi Təşkilatı, Sivil Havaçılıq Təşkilatı,
Avropa Bələdiyələri Konqresi, Yerli Özünüidarəetmə Beynəlxalq Təşkilatı və Bölgəsəl Idarələr
Konfransı və s. beynəlxalq təşkilatlar ekologiya
sahəsində fəaliyyətlər həyata keçirlər.
Ekologiyaya dair milli siyasətlərin dünyada
baş verən dəyişikliklərə paralel olaraq formalaşdırılması və həyata keçirilməsi məqsədilə Qafqaz və
Mərkəzi Asiya ölkələrinin eko-iqtisadi problemlərinin tənzimlənməsində faydalı olacağı düşünülən tövsiyələr aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Bu ölkələrdə inkişaf meyllərinə paralel şəkildə
ekoloji müvazinətin qorunması və təbii ehtiyatların qorunaraq onlardan səmərəli istifadəsinə istiqamətlənmiş başlıca müddəalara uyğun olaraq həyata keçirilməsi istənən siyasət gələcəyə yönəlmiş
dayanıqlı və təbiətlə cəmiyyətin nizamını qoruyan
beynəlxalq standartlara uyğun ekoloji siyasət olmalıdır.
2. Ətraf mühitin qorunması ilə bağlı bütün icra
və nəzarət işlərində aidiyyatı olan ən müxtəlif
qurumlar arasında əməkdaşlığı hər baxımdan
təmin edəcək qanuni strukturlar gücləndirilməli,
bununla yanaşı, bütün müəssisə və təşkilatlarda
ekologiya ilə bağlı strukturlar yaradılmalı və mövcud olanları da öz fəaliyyətlərini gücləndirməyə
təşviq olunmalıdırlar. Ətraf mühitin qorunması ilə
bağlı fəaliyyət göstərən müəssisə və təşkilatların
lazımi qaynaqlarla təmin edilməsi işinə xüsusi
diqqət yetirilməli, ekoloji fəaliyyətlərin həyata keçirilməsi işində yol verilən nöqsanlar aradan qaldırılmalı, mübahisəli məsələlərə son qoyulmalı və
təkrarlanan strukturlar ləğv olunmalıdır.
3. Ekoloji mühitin mühafizə olunması və sağlamlaşdırılması, çirkləndirməyə görə maliyyə məsuliyyətinə cəlb etmə və ekoloji mühitin çirkləndirilməsinin qarşısının alınması istiqamətində görüləcək tədbirlərdə yerli idarəetmə orqanlarının
iştirakının təmin edilməsi və həmin orqanların
ekologiya problemlərinin həlli ilə əlaqədər olaraq
öz üzərlərinə düşən işin öhdəsindən gələ bilmələri
üçün onlara maliyyə, hüquqi və texniki baxımdan
dəstək verilməsini nəzərdə tutan qanuni fəaliyyətlərin hüquqla tənzimlənməsi istiqamətində lazımi tədbirlər görülməlidir.
4. Əhali və ətraf mühit məsələlərinə dair milli
strategiya işlənib hazırlanmalıdır. Təbiətlə müvazinəti pozmayan bir şəhərləşmə, təbii resurslardan
671
səmərəli istifadə və ekoloji mühitə dair problemlər
nəzərdə tutulmaqla iqtisadi və sosial istiqamətli
siyasətlər əhalinin dinamik artımı faktorunu da
diqqətə alaraq təsbit etməli, bu cəhətləri də özündə
ehtiva edən yeni tədbirlər işlənib hazırlanmalıdır.
5. Ekologiyanın iqtisadiləşdirilməsi zamanı ətraf
mühit və iqtisadiyyatın inkişafına dair siyasətlərin
bir bütöv halında kompleks həyata keçirilməsində
praktik olaraq ölkənin şərtlərinə uyğun prinsiplər
və bütün iqtisadi vasitələr müəyyən edilməlidir.
6. Ekoloji mühitin qorunması və yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş maliyyə qaynaqları tapılmalı, yeni
qaynaqlar yaradılmalı, iqtisadi vasitələrdən bu
yöndə istifadə olunması təmin edilməlidir və
beynəlxlaq qaynaqlardan istifadə edilməlidir.
7. Istehsal prosesinə sərf edilən kapital qoyuluşu,
əmək sərfi və material müqabilində faydalılıq əmsalının aşağı salınmasının qarşısını almaqdan ötrü
mütərəqqi texnoloji üsulların seçimi və yeni modern texnologiyaların tətbiqinə imkan verən və
ekoloji baxımdan insanla ətraf mühitin ahəngdarlığını təmin edən milli strategiyalar hazırlanmalı
və onların həyata keçirilməsinin başlıca istiqamətləri müəyyən olunmalıdır.
8. Đqtisadiyyatın ətraf mühitə təsiri danılmaz
fakt olduğundan ətraf mühitin bütün iqtisadi sektorlarla bütövləşdirilməsi, yəni ekologiyanın iqtisadiləşdirilməsi və həmin sektorlardakı fəaliyyətlərin davamlı inkişaf siyasətinə uyğun olaraq tənzimlənməsi təmin olunmalıdır.
9. Ekologiya problemlərinin həlli ilə bağlı həyata keçiriləcək beynəlxalq siyasətlərin başlıca istiqamətləri nəzərə alınaraq ətraf mühitlə davamlı
inkişaf arasında davamlı sürətlə irəliləyişi təmin
edən qarşılıqlı təsir daim diqqətdə saxlanılmalıdır.
10. Beynəlxalq səviyyədə ekologiya problemlərinin həlli ilə bağlı göstərilən fəaliyyətlər milli səviyyədə görülən işlərlə yüksək və dinamik bir
şəkildə əlaqələndirilməlidir.
11. Ətraf mühit məsələlərinə dair beynəlxalq
miqyasda başladılaraq qadın, uşaq, gənc nəsil və
ətraf mühit arasındakı münasibətlər, təbii mühitdən müharibədə bir vasitə olaraq istifadə edilməsi
və müharibələrin ekoloji sistemə vurduğu ziyanlar, sənaye sahələrində beynəlxalq miqyaslı təsir
gücünə malik olan qəzalar və b. problemlərlə bağlı
görülən işlər diqqətlə və yaxından izlənilməli, bu
məsələləri əhatə edən milli strategiyalar formalaşdırılmalıdır.
12. Ekologiya problemlərinin nizama salınması
üçün beynəlxalq maliyyə qaynaqlarından Azərbaycanın daha səmərəli şəkildə yararlana bilməsi
təmin edilməli, həmin qaynaqların milli maraqlar
baxımından prioritet sahələrdə istifadəsi stimul672
laşdırılmalıdır. Bu çərçivədə layihələrdən ibarət bir
siyahı hazırlanmalıdır.
13. Bu ölkələrdə könüllü qeyri-hökumət təşkilatları maliyyə qaynaqları da daxil olmaqla hər cəhətdən dəstəklənməlidir. Milli və beynəlxalq səviyyəli problemlərin həllində yaxından iştirak
etməyə həvəsləndirilməlidir.
14. Bu ölkələrdə ekoloji mədəniyyətin əsası kimi
ekologiyaya dair biliklərlə maarifləndirmə işinə
xüsusi diqqət yetirilməli, geniş şəbəkəli təhsil
müəssisələrinin imkanlarından faydalanmaqla gələcək qarşısında məsuliyyət hissi aşılayan ekoloji
maarifləndirmə işi elmi, texniki cəhətdən dəstəklənməli və bu baxımdan məqsədyönlü ekoloji
təhsil maliyyə vəsaiti ilə təmin olunmalıdır.
15. Ətraf mühitin mühafizə olunması məsələsində açıq siyasi xətt izlənilməli, insanların ekologiya
problemlərinin həllində yaxından iştirakını təmin
edən münasibətlər hüquq normaları ilə qaydaya
salınmalı, qanunların köməyi ilə tənzimlənməlidir.
Kadr siyasəti müasir dövrün düşüncəsinə uyğun
bir şəkildə yenidən formalaşdırılmalı, dünyəvilik
sistemi yerləşdirilməlidir.
16. Bu ölkə vətəndaşları arasında yeni bir ekoloji
mədəniyyət və təbiətə məsuliyyətli yanaşma münasibəti formalaşdıran ekoloji təhsilin inkişaf etdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Ölkə vətəndaşları təbiətlə, ətraf mühitlə bağlı ən müxtəlif
məlumatları rahatlıqla əldə edə bilməlidirlər.
ĐSTĐFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBĐYYAT
1.
Ayşegül Kaplan, Köresel Çevre Sorunları ve Politikaları,
Ankara 1997, S. 143
2.
Doç.Dr.Kemal Görmez, Çevre Sorunları ve Türkiye,
Ankara-1997, S.100
3.
Eyüp Zengin, “Çevre Eğitimi Ve Üniversite Gençliği”,
Azərbaycan Respublikası Gənclər, Đdman ve Turizm
Nazirliyi, “Müasir Azərbaycan Gənclərinin Mənəvi Tərbiyəsinin Aktual Problemləri” Elmi-Praktik Konfransı,
Aprel 2002, Bakı.
4.
Eyyub Zəngin, “Türkiyə Və Azərbaycanda Ətraf Mühitin Qorunması və Bələdiyyələr: Vəzifə və Səlahiyyətləri”, Azərbaycan Bələdiyyələri, Analitik-Informasiya
Məcmüəsi, Aprel 2002, S.58-61.
5.
Mehmet Özel, Avropa Birliği: Ekonomik Toplumdan
Çevre Toplumuna, Gazi Öniversitesi Đ.Đ.B.Fakültesi
dergisi, Sayı 1,2003, S 227
6.
N.K.Mikayılov, Ekologiya Hüququ, Bakı 1999, S.147
7.
Ömer Faruk Ünal, “Measures To Be Taken Against
Environmental Pollution Caused By Turkey’s Energy
Production Sector”, Qafqaz Universiteti - Fövqəladə
Hallar və Həyat Fəaliyyətinin Təhlükəsizliyi Üzrə Mötəxəssislərin Assosiasiyası (FÖVQƏL), “Respublikada
Ehtimal Olunan Fovqəladə Hallarda Əhalinin, Ərazinin
Mühafizəsi və Tədrisi Problemlərinə Həsr Olunmuş 1.
Beynəlxalq Simpozium Məruzələr-çıxışlar, II. Hissə,
S.66-76, 20-22 Noyabr 2000, Bakı.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
Rüşen Keleş, Çevrebilim, Đstanbul-1997, S.155
Rüşen Keleş, Đnsan Çevre Toplum, Đstanbul-1992,S.287
Rüşen Keleş, Kentleşme Politikası, Đstanbul-1999, S.429
Sakit Hüseynov “Environmental Education In Azerbaijan
- Azerbaycan’da Çevre Eğitimi,” Environmental
Problems Of The Mediterranen Region, International
Conferance, Near East University, 12-15.
Sevim Budak, Avrupa Birliği ve Türk Çevre Politikası,
Ankara, 2000, S.216
T. Ç..V.; Avropa Topluluğunda ve Türkiye’de ver Mevzuat, Ankara,1989,S.19
Təzəgül Qasımova, “Ekoloji Siyasətin Bəzi Xüsusiyyətləri Haqqında”, Aspirantların və Gənc Tədqiqatçıların
VII Respublika Elmi Konfransının Tezisləri, Bakı-201,
S.272.
Vafəddin Đbayev, “Kültür Varlıklarının Savaş Sırasında
Korunması: Ermenistan Đşgali Altındaki Azerbaycan
Topraklarında Durum”, KÖK Araştırmalar Dergisi, II/2
(Göz 2000), S.285-297.
www.ruzgar.com
www.worldbank.com
www.xeber.net
www.ecology.com
673
KAFKASYA VE ORTAASYA TÜRK CUMHURĐYETLERĐNDE
KÜRESELLEŞME ĐLE EKONOMĐK GELĐŞME ĐLĐŞKĐSĐ
Yrd.Doç.Dr. Aytekin ALTIPARMAK
Erciyes Üniversitesi
ĐĐBF Đktisat Bölümü
Kayseri / Türkiye
[email protected]
Yrd.Doç.Dr. Ali Đhsan ÖZDEMĐR
Erciyes Üniversitesi,
ĐĐBF, Đşletme Bölümü,
Kayseri / Türkiye
[email protected]
ÖZET
Bu çalışmada Kafkasya ve Ortaasya Türk Cumhuriyetlerinin küreselleşmesi ile ekonomik gelişme düzeyleri arasındaki ilişki
incelenmiştir. Ekonomik, sosyal ve politik yönleri bulunan küreselleşme olgusu sadece ekonomik bakımdan ele alınmış;
küreselleşmenin lehindeki ve aleyhindeki görüşler belirtilmiştir. Ekonomik yönden küreselleşmenin ana göstergeleri ile ilgili
ülkelerinin gelişmişlikleri arasındaki ilişki korelasyon analizi ile belirlenmeğe çalışılmıştır. Çalışmada yabancı sermaye, dış ticaret
hacmi ve ulaşım giderleri hariç turizm gelirleri bağımsız değişken; sözkonusu ülkelerin GSMH’ları ise bağımlı değişken olarak
ele alınmıştır.
Anahtar Kelimeler: Kafkasya ve Ortaasya Türk Cumhuriyetleri, küreselleşme, küreselleşmenin kriterleri, ekonomik gelişme.
1.GĐRĐŞ
Bilim ve teknolojideki gelişmeler ile birlikte
gelişmiş ülkelerdeki sermayenin gittikçe büyümesi
küreselleşmeyi dünyanın gündemine sokmuştur.
1980’lerin ortalarından beri yaygınlığı gittikçe
artan küreselleşme ülkeleri nerdeyse her yönden
(politik, kültürel, sosyal, ekonomik…) birbirine
bağımlı hale getirmiştir. Artık sıklıkla dünyanın
küçük bir köy haline geldiği, bu küçük köydeki
her türlü etkinliğin ise ister istemez diğerlerini
etkilediği ifade edilmektedir. Her olayda olduğu
gibi küreselleşme konusunda da taraftarlar ve
karşıtlar bulunmaktadır. Küreselleşme taraftarları
teknolojide ve tabii buna bağlı olarak ulaşım ve
iletişim alanlarında meydana gelen başdöndürücü
gelişmelerin küreselleşmeyi kaçınılmaz kıldığı;
modern çağın gereğinin artık bu olduğu; bazı
zararlı yanları bulunabilmekle birlikte yararlı yanlarının daha fazla olduğu, ülkelerin küreselleşme
yani dünya ekonomisi ile daha fazla bütünleşmesi
ile ekonomik gelişmişliklerini artıracakları, kaynaklarını daha etkin kullanacaklarını …ileri sürmektedir. Dolayısıyla asıl sorun ülkelerin dünya
ekonomisi ile nasıl daha fazla bütünleşebilecekleridir? Küreselleşme karşıtları ise sözkonusu olgunun gelişmekte olan ülkelerin aleyhinde olduğunu, bu ülkelerin daha fazla yoksullacaklarını,
finansal sektörünün reel kesimden çok daha fazla
büyüyeceğini, yoksul ülkelerden gelişmişlere doğru kaynak transferi olacağını, gelirin daha çok
bozulacağını… iddia etmektedir.
674
Küreselleşme ile ekonomik büyüme/gelişme
arasındaki ilişkiyi tespit etmek için yapılan istatistiksel araştırmaların çoğunluğu ise bu iki değişken arasında pozitif bir ilişki olduğunu belirtmektedir.
Bu yöndeki araştırmalar açısından Kafkasya
ülkeleri ile Ortaasya Türk Cumhuriyetleri iyi bir
olgu olarak karşımıza çıkmaktadır. Çalışma kapsamımızdaki ülkeler 1990’lardan itibaren hızla
liberalleşmeye ve bu çerçevede dünya ekonomisi
ile bütünleşmeye başlamışlardır. Bu bakımdan
çalışmamızda ilgili ülkelerdeki küreselleşme derecesi ile GSMH’ları arasındaki ilişki belirlenmeğe
çalışılmıştır. Küreselleşme derecesi olarakta ekonomik kriterler ele alınmıştır.
2. KÜRESELLEŞME KAVRAMI VE
NĐTELĐĞĐ:
Bilişim sektörü başta olmak üzere teknolojinin
hızla gelişmesi dünyayı küçültmüştür. Teknolojideki ve buna bağlı olarak iletişim ve ulaşımdaki
büyük atılımlar ülkeler arasındaki ilişkiyi geçmiş
yıllara nazaran çok büyük ölçüde artırmıştır.
Ülkeler arasında karşılıklı bağımlılık geçmişe göre
çok fazla artmıştır.
Günümüzde küreselleşme (globalleşme) siyasi, iktisadi, sosyo-kültürel her alanda sıklıkla kullanılan bir kavram olmuştur. Acaba sıklıkla sözü
edilen küreselleşme nedir? Neleri kapsamaktadır?
DPT’nın 8. BYKP çalışmalarındaki tanıma göre
küreselleşme; ekonomik, politik, sosyal ve kültürel alanlarda bazı ortak değerlerin yerel ve ulasal
sınırları aşarak dünya çapında yayılmasını ifade
etmektedir1. Bu çerçevede küreselleşme ekonomik
alanda liberalizmin, politik alanda ise demokrasinin ön plana çıkmasına yol açmıştır2.
Dünya Bankası’nın küreselleşme hakkındaki
resmi tanımı ise şöyledir: Kişilerin ve fırmaların
diğer ülke yerleşikleri ile gönüllü iktisadi işlemler
başlatabilme yetenek ve özgürlüğüdür. Uygulamada ise küreselleşme; üretim faktörlerinin (sermaye
ve işgücü) daha fazla hareketlilik kazanması ve
artan ticaret ve yabancı sermaye (doğrudan ve
portföy) yatırımları yoluyla dünya ekonomisinin
daha fazla bütünleşmesidir 3 . Nitekim geçmişteki
ve günümüzdeki küreselleşme dalgalarını kıyaslayan son dönemlerdeki çalışmalar tam olarak şu
göstergelere bakmaktadır: “geçen yüzyıla göre
dünya ticareti ne kadardır, doğrudan yabancı sermaye yatırımları ne kadardır, portföy yatırımları
ne kadardır, insanlar için diğer ülkelere gitmek ve
oralar yerleşmek ne kadar kolaydır”4.
Bazı yazarlar ise küreselleşmeyi kapitalizmin
gelişme sürecindeki bir aşama olarak ele almakta
olup; dünyanın bütünleşmiş tek bir pazar haline
gelmesi olarak küreselleşmeyi tanımlanmaktadır5.
Yine bu yazarlara göre küreselleşme yeni bir olgu
değildir; kapitalizm, tarih sahnesine çıktığı andan
itibaren küresel bir özellik göstermiştir6.
Küreselleşme, kökeni çok eskilere gitmekle
beraber, ileri teknolojiler sayesinde bugünkü kadar
hızlı ve yoğun işlememişti. Yüzyıl önce de küreselleşme vardı; ancak küreselleşmenin yeni olan
yüzü nicel ve nitel boyutlarındaki değişimlerdir.
Nicelik (sayısal) olarak küreselleşme ticaret, sermaye akımları, yatırımlar ve insanların ülkeler
arasındaki dolaşımını ifade etmektedir. Küreselleşmenin bu yüzü karşılıklı bağımlılık olarak da
tanımlanmaktadır. Niteliksel olarak da küreselleşme ekonomik, politik ve sosyal süreçleri kapsamaktadır. Bugünün küreselleşen dünyası en azından entelektüel seviyede tek bir dünya görünümdedir. Bu kapsamda olmak üzere teknolojik gelişmeler ve hükümet kuralsızlaştırmaları üretim,
ticaret ve finansta karşılıklı bağımlılık ağlarının
kurulmasına imkan vermekte, böylece sınırlara
tabi olmayan dünya ekonomisi ortaya çıkmaktadır 7 . Küreselleşmenin birbiriyle bağlantılı üç
unsurdan oluştuğu söylenebilir: piyasaların genişlemesi, devletlere ve kurumlara meydan okunması, yeni sosyal ve politik akımların doğuşu8. Bu
bağlamda küreselleşen dünyada sadece kurumlar
değil, kurumlara yön veren biçim ve ilkeler, değer
ve tutumlar da hızla değişmektedir9. Küreselleşme
uluslar arası politik ekonomiye etkileri bakımından şu yönleriyle incelenmektedir: çok uluslu şirketler, yatırımlar, uluslar arası ticaret ve bölgeselcilik, küresel finans ve para, ulusal karar verme,
aktörlerin düşünme modları, küresel sivil toplum
ve uluslar arası kurumlar10.
Küreselleşme, kültürler arasındaki artan karşılıklı bağımlılık ve hızla gelişen iletişim vasıtasıyla
dünya çapındaki ekonomik, teknolojik ve kültürel
değişim olgusunu ifade etmektedir11 . Küreselleşme geniş anlamda, global aktörler arasındaki ekonomik, politik ve diğer alanlardaki artan karşılıklı
bağımlılıkla sonuçlanan bütün bütünleşmelere işaret etmektedir. Ekonomik çerçevede ise küreselleşme özellikle ticaretin libarelleşmesine atıfta bulunmaktadır12. Bu kapsamda küreselleşme laissezfaire kapitalizmi ve neoliberalizm ile bağlantılıdır.
Ekonomik küreselleşme ülkeler arasındaki dört
farklı akıma işaret etmektedir: a) mal/hizmet
akımı b) insan akımı (göç) c) sermaye akımı d)
teknoloji akımı. Bu tarz küreselleşmenin sonucu
ise bir sanayinin dünyanın farklı bölgelerindeki
üyeleri arasındaki ilişkilerin artması (sanayinin
küreselleşmesi) ve ekonomik alanda ulusal eğemenliğin aşındırılmasıdır13.
IMF ise küreselleşmeyi “teknolojinin daha
hızlı yayılması, daha serbest uluslar arası sermaye
akımı, mal ve hizmetlerde uluslararasındaki
işlemlerin artan hacmi ve türü vasıtasıyla ülkeler
arasındaki artan ekonomik karşılıklı bağımlılık
olarak tanımlamaktadır14.
Küreselleşme birtakım trendler vasıtasıyla
tanımlanmaktadır. Bunlar daha büyük hacimdeki
uluslar arası mal, para, bilgi ve insan hareketleri
ile bu hareketlere imkan sağlayan teknolojinin, kurumların, yasal sistemlerin ve alt yapıların ge-
1
7
2
3
4
5
6
Süleyman Özdemir, Küreselleşme Sürecinde Refah
Devleti, Đstanbul: ĐTO yay., 2004, s. 176.
Özdemir, s.176.
Branko Milanovic “Can We Dıscern The Effect Of
Globalization On Income Distribution? Evidence from
Household Budget Surveys”. http://econwpa.wustl.edu/eps
/it/papers/0303/0303004.pdf Erişim tarihi: 27.02.06.
Milanovic.
Mehmet Yüksel, Küreselleşme Ulusal Hukuk ve Türkiye.
Ankara: Siyasal Kitabevi, 2001, s. 8.
Özdemir, s. 175.
8
9
10
11
12
13
14
Metin Toprak, Küreselleşme ve Kriz. Ankara: Siyasal
Kitabevi, 2001, s. 8-9.
Toprak, s. 8-9.
Metin Toprak, Ö.Demir vd, Küreselleşen Dünyada
Türkiye Ekonomisi. Serbest Piyasa Devriminin Serüveni.
Ankara: Siyasal Kitabevi, 2001, s. 25.
Toprak, Küreselleşme, s. 9.
http://en.wikipedia.org/wiki/Globalization
age.
age.
http://www.imf.org/external/pubs/WEOMAY/chapter3.pdf
675
lişmesini ihtiva etmektedir. Ekonomik küreselleşmenin temel özelliklerini şu şekilde sıralayabiliriz15:
- dünya ekonomisindeki büyümeden çok daha
hızlı artan uluslararası ticaret
- uluslararası sermaye akımındaki artış
- uluslararası antlaşmalar vasıtasıyla milli sınırların ve milli eğemenliklerin erozyona uğraması
- küresel finans sistemindeki gelişmeler
- çok uluslu şirketler tarafından dünya ekonomisinin daha büyük kısmının kontrol edilmesi
- WTO, WIPO, IMF gibi uluslararası kurumların artan rolü.
- çok uluslu şirketler tarafından gerçekleştirilen
outsourcing gibi ekonomik faaliyetlerdeki artış.
3. KÜRESELLEŞMENĐN ÖLÇÜLMESĐ
Son zamanlara kadar küreselleşmenin derecesi
yabancı sermaye, göç ve ticaret akımları yoluyla
ölçülürdü. Küreselleşmenin ölçülmesindek daha
karmaşık bir yaklaşım ise Đsviçreli think tank
kuruluşu KOF tarafından geliştirilen bir indeksdir.
Sözkonusu indeks küreselleşmeyi üç ana boyutta
ölçmektedir: ekonomik, sosyal ve politik. Đktisadi
yönden önemli olan ise ekonomik boyuttaki indekstir. Burda indeks iki kısma ayrılmış olup
birincisinde gerçek akımlar, ikincisinde ise kısıtlamalar ele alınmıştır. Ekonomik indeksin akımlar
kısmında GSMH’nın yüzdesi olarak ticaret akımı,
yabancı sermaye akımı, portföy akımı ve yabancılara yapılan gelir ödemeleri esas alınmıştır.
Đndeks yıllık olarak 122 ülke için hazırlanmaktadır. Bu indekse göre dünyanın en globalleşmiş
ülkesi ABD onu sırasıyla Kanada, Đngiltere ve
Fransa izlemektedir. En az küreselleşen ülkeler ise
Burundi, Belize and Sierra Leone’dir16.
4.KÜRESELLEŞME KARŞITLARI
Küreselleşmenin çeşitli yönleri, güçlü devleti
savunan milliyetçiler gibi kamu yararını savunanlar (aktivistleri) tarafından da zararlı olarak kabul
edilmektedir. Bu karşıt hareketler tek bir isimle tanımlanamaz. Anti-küreselleşme kavramını medya
tercih etmektedir. Ama bu kavram bazı kargaşalıklara yol açacaktır. Örneğin; aktivistler küreselleşmenin şekline karşı çıkmaktadır. Yoksa küreselleşmeye değil. Genelde eleştiriler küreselleşmenin
sonuçlarının küreselleşmecilerin iddia ettiği gibi
fakir milletlerin, çalışanların ve çevrenin menfaatlerine hizmet etmediği yönündedir17.
Bazı iktisatçılar ise sınırsız serbest ticaretin fakirlerin kurban edilmesi pahasına zenginlerin
lehine olacağını iddia etmektedir. Birçok aktivist,
küreselleşmeyi şirketlerin karlarını artırabilmek
için bireysel özgürlükleri inşa etmeye yönelik şirket ajandasının bir uzantısı olarak görmektedir.
Bunlar aynı zamanda artan şirket girişlerinin ve
otonomisinin ulusal devletlerin politikasını da gittikçe şekillendireceğini ifade etmektedir. Bazı
anti-küreselleşme grupları ise küreselleşmeyi tasarrufların gelişen ülkelerden ziyade ABD’ye akmasını sağlayacak zorunlu bir emperyalizm olarak
görmektedir. Bazı anti küreselleşmeciler ise sürdürülmez borçlar, borç krizleri ile sonuçlanacak
kredi (borç) temelli ekonomiler üzerinde durmaktadır. Empoze edilen kanunlar ve düzenlemeler,
devletin içerde refahı ve işletmeleri koruyucu müdahalelerini azaltmaktadır. Bazı anti küreselleşmeciler paranın ve şirketlerin küreselleştiği fakat insanların ve sendikaların (birliklerin) küreselleşmediği dile getirmektedir. Ülkelerdeki katı göçmen
kontrollerini ve işçi haklarındaki eksiklikleri buna
delil olarak göstermektedir18. Küreselleşme karşıtı
daha muhafazakar kamp ise devlet merkezli milliyetçiler olup; bunlar küreselleşmenin global politikalarda devletin yerini alacağından ve devletin
gücünü zayıflatacağından korkmaktadır. Antiküreselciler geniş bir yelpazede yer almaktadır: kilise
grupları, ulusal özgürlük grupları, sol partiler,
çevreciler, çiftçi birlikleri, ırkçılık karşıtı gruplar,
anarşistler ve diğerleri19.
Gelişmekte olan ülkelerdeki küreselleşme karşıtlarının temel korkularından birinin küreselleşmenin milli gelirlerinde büyük dalgalanmalara ve
son Asya krizinde olduğu gibi ciddi istikrarsızlıklara yol açarak birçok yıllık gelişmeyi yok etmesidir. Gelişmiş ülkelerdeki antiküreselleşmeciler ise küreselleşmeyi kendi ülkelerindeki en yoksul ve vasıfsız işçilerin yaşam standartlarına bir
tehdit olarak algılamaktadır20. Küreselleşme karşıtlarının eleştirdiği önemli bir diğer nokta ise;
küreselleşmenin batı kültürünü (hatta Amerikan
kültürünü) tüm dünyaya yaymasıdır21.
Küreselleşmeyi eleştirenlerden birisi de ünlü
G.Soros’dur. Soros “finansal piyasalar özünde
istikrarsızdır ve piyasa güçlerinin dizginlerini serbest bırakarak karşılanamayacak olan toplumsal
ihtiyaçlar vardır… piyasa bugün açık toplum için
herhangi bir totaliter ideolijiden daha büyük bir
tehdittir”22 demektedir.
18
19
20
15
16
17
http://en.wikipedia.org/wiki/Globalization; Özdemir, s. 179.
676
21
22
Toprak, Küreselleşme, s. 31-32.
Özdemir, s. 182.
Ian Vasques (ed) Kapitalizm ve Küresel Refah, Çev. Metin
Toprak vd, Ankara: Liberte yay., 2003, s. 42.
Anti küreselleşmecileri haklı çıkarabilecek
sorunları şu şekilde sıralayabiliriz23:
- dünya ekonomisi, fakir ülke insanlarının durumlarını iyileştirebilecek bir hızda büyümemektedir.
- Bütün ülkelerde orta sınıf erimektedir.
- Finans sektörü, sanayi ve reel yatırımın önünü
geçmiştir.
- Kamu ve özel borçlanma faizlerinin GSMH’ya oranı giderek yükselmektedir.
5.KÜRESELLEŞME TARAFTARLARI
Küreselleşmeye karşı olanlardan bazıları
küreselleşmenin görünmez bir elin değil, IMF ve
Dünya Bankası gibi uluslararası kurumların egemenliğinde olduğunu iddia etmektedir. Küreselleşmeci ekonomik politikaların çerçevesini çizen
neo-liberal iktisat teorisi ise, kaynakların dağılımında etkinliğin artırılması ve optimum refahın
gerçekleştirilebilmesi için piyasaların her türlü
devlet müdahalesinden arındırılması gerektiğini
ifade etmektedir24. Küreselleşmenin temelinde yatan ideoloji neo-liberalizmdir. Bu tür düşünce
okulları ise piyasa ekonomisini benimsemekte dolayısıyla refah devletine ve onun ideolojik temellerine karşı tavır almaktadır. Çünkü bunlara göre,
piyasa ekonomisi ülkedeki refah artışının kaynaklarından biridir. Hayek ve Friedman gibi liberal
düşüncenin öncülerine göre, refah devleti anlayışı
eşitlik, adalet ve güvenlik gibi kaygilarla doğal
düzeni bozmakta; gerekli olmadığı halde bazı kişi
ve grupları kayırmaktadır. Bu düşünürlerin refah
devletine karşı çıkmalarının bir diğer nedeni ise,
refah devleti anlayış ve uygulamasının piyasayı
zayıflatması ve özgürlükleri azaltmasıdır 25 . S.
Moore ve J.L.Simon gibi yazarlar ise 20.yüzyıldaki ilerlemelerin çoğunun ABD’de meydana
geldiğini ifade ederek bunun bireysel özgürlük ve
serbest teşebbüsten kaynaklandığını iddia etmiştir.
Hayatın çeşitli alanlarından istatistikler sunarak
serbest toplumun refah, servet ve sağlık açısından
daha iyi sonuçlar doğurduğu mesajını vermek
istemişlerdir26.
Küreselleşmeyi savunan kişi ve kuruluşların
ortak noktası, dünya ekonomisinin küreselleşmesi
ile birlikte ülke ekonomilerinin etkinlikleri artacak, kaynaklarını daha iyi şekilde kullanacaklar ve
bunlara bağlı olarak bütün ülkelerin refah düzeyi
yükselecektir. Klasik ve neoklasik iktisatçıların
serbest dış ticaret konusunda ileri sürdükleri argümanların benzeri küreselleşmeciler tarafından
23
24
25
26
Toprak vd.,Küreselleşen…, s. 33.
Özdemir, s. 181,183.
Özdemir, s. 191,192.
Ian Vasquez, s. 55-86.
savunulmaktadır. Serbest dış ticaret kavramının yerini küreselleşme almıştır. Ama sonuç olarak küreselleşen ekonomiden fakir-zengin tüm ülkeler faydalanacaktır. Dolayısıyla başta mal ve sermaye akımı olmak üzere insan akımının ülkeler arasında hiçbir kısıtlamaya tabi olmadan akması sağlanmalıdır.
6. LĐTERATÜR TARAMASI
Küreselleşme ve büyüme/gelişme arasındaki
ilişki konusunda farklı görüşler ve bu konuda
yapılmış çok sayıda çalışma bulunmaktadır. ILO
tarafından yaptırılan bir çalışmada küresel ekonomide 1990’dan beri meydana gelen büyümenin
önceki dönemdekinden daha az olduğu belirtilmektedir. Üstelik büyüme, gelişmiş ve gelişmekte
olan eşit şekilde gerçekleşmemiştir. 16 gelişmekte
olan ülkede KBMG büyüme hızı 1985-2000 arasında %3’den daha fazla olmuştur. Diğer taraftan
55 ülke %2’den daha az büyürken; 23 gelişmekte
olan ülke ise küçülmüştür27. Küreselleşme ile ekonomik büyüme, yoksulluk ve gelir dağılımı arasında anlamlı bir ilişki olmadığını söyleyen uzmanların yanısıra sözkonusu olgunun gelişmekte
olan ülkelerdeki yoksulluğu artırdığını, ülkeler
arasındaki farkı büyüttüğünü iddia edenler de
vardır. Fakat istatistiki araştırmaların çoğunluğu
küreselleşen gelişmekte olan ülkelerin daha hızlı
ekonomik büyümeyi gerçekleştirdiğini, yoksulluğu önemli ölçüde azalttığını ortaya koymaktadır28.
A. Dreher panel data kullanarak yaptığı çalışmada
küreselleşmenin ekonomik büyümeyi artırdığını
tespit etmiştir 29 . Blomström vd (1992), Dollar
(1992), Frankel ve Romer (1996) 30 da yaptıkları
çalışmada küreselleşme ya da dışa açıklık ile büyüme arasında pozitif bir ilişki bulmuşlardır. Yine
2004 yılında Birleşmiş Milletler tarafından hazırlanan Az Gelişmiş Ülkeler Raporu’nda da uluslar
arası ticaret ile fakirliğin azaltılması arasında da
negatif ilişki tespit edilmiştir. Yani uluslararası ticaret arttıkça bu ülkelerdeki yoksullukta azalmaktadır 31 . IMF’nin çalışmasında da 1980’lerin
ortasından itibaren küreselleşmenin hızlandığı,
27
28
29
30
31
ILO, World Commission on the Social Dimension of
Globalization. A Fair Globalization: Creating
Opportunities for all, April 2004, p. 35-36.
Masahiro Kawai. Economıc Development In A
Globalızıng World Economy: The Role Of Multılateral
Development Banks. 2002. p. 8-9
A. Dreher. Does Globalization Affect Growth? Evidence
from a new Index of Globalization. 2005.
Blomström,M. vd. What Explains Developing Country
Growth? NBER Working Paper, 4132; Dollar, David
(1992), “Outward-Oriented Developing Economies Really
Do Grow More Rapidly: Evidence from 95 LDCs, 197685”, Economic Development and Cultural Change: 523524; Frankel, Jeffrey A.; David Romer (1996), Trade and
Growth: An Empirical Investigation, NBER Working
Paper 5476.
UN, The Least Developed Countries Report 2004.
677
birçok ülkede finansal piyasaların liberalleştiği ve
gelişmekte olan birçok ülkeye sermaye akımının
arttığından söz edilerek dünya milli gelirinin iki
katı artış kaydettiği belirtilmektedir. Sözkonusu
çalışmada gelişmekte olan ülkelerde ekonomik
büyümeyi ve entegrasyonu sağlayan en önemli
faktörün dışa açıklık olduğu ifade edilmiştir 32 .
Başka bir çalışmada da yine küreselleşme ile
gelişmekte olan ülkeler arasındaki ilişki incelenmiş; burda da sözkonusu ülkelerin ekonomik başarılarının gerisinde küreselleşmenin (dışa açıklığın)
bulunduğu saptanmıştır33.
7. VERĐ VE YÖNTEM
Çalışmada kullanılan veriler, Birleşmiş Milletler, Dünya Bankasına ve IMF’ye ait on-line veri
tabanından (http://devdata.worldbank.org/) elde
edilmiştir. Ancak çalışmada Dünya Bankası verileri kullanılmıştır. Bunun nedenleri çalışmada kullanılan ölçütlere ait yıllık verilerin Dünya Bankası
veri tabanında daha kapsamlı biçimde yer alması,
tek kaynaktan verileri elde ederek veri değerleri
arasında standartlığı yakalamak ve diğer kaynak
veri değerleri ile arasında önemli farklar olmaması
şeklinde ifade edilebilir.
Çalışmada kapsamında incelenen ülkeler
(Kafkasya ülkeleri ve Ortaasya Türk Cumhuriyetleri) alfabetik sıra ile şu şekildedir:
1) Azerbaycan
2) Ermenistan
3) Gürcistan
4) Kazakistan
5) Kırgızistan
6) Özbekistan
7) Tacikistan
8) Türkmenistan
Sözkonusu ülkelerdeki küreselleşme ve ekonomik gelişmişlik seviyesini ölçmede kullandığımız bağımsız ve bağımlı değişkenler şunlardır:
Bağımsız Değişkenler:
- yabancı sermaye (milyon $ olarak)
- dış ticaret hacmi (milyon $ olarak)
- ulaşım giderleri hariç turizm gelirleri (milyon
$ olarak)
Bağımlı Değişken:
- GSMH (milyon $ olarak)
Bağımlı ve bağımsız değişkenler arasındaki
ilişkiyi belirlemek için korelasyon analizi yapıl32
33
IMF, World Economic Outlook, May 1997.
Shahid Yusuf, Globalization and the Challenge for
Developing Countries.
www1.worldbank.org/economicpolicy/globalization/docu
ments/wps2168.pdf
678
mıştır. 1999-2004 yılları arasındaki veriler kullanılmıştır. 1999-2001 ve 2002-2004 olmak üzere
iki ayrı dönem oluşturulmuştur. Dönem verileri
olarak ilgili yılların ortalaması alınmıştır. Sözkonusu verilerin bir önceki döneme göre trendleri
ayrı ayrı belirlenmiştir. Analizler SPSS 13.0 ile
gerçekleştirilmiştir.
8. BULGULAR
Kafkasya ve Ortaasya Türk Cumhuriyetlerindeki ekonomik küreselleşme hakkında bilgi sahibi
olabilmek için çalışma kapsamında ele aldığımız
değişkenlerin ortalama değerleri 1999-2001 ve
2002-2004 dönemleri için ayrı ayrı hesaplanmış
ve aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Tablo 1`de görüldüğü gibi Kafkasya ve Ortaasya Türk Cumhuriyetlerinde 1999-2001 döneminde en fazla yabancı sermaye Kazakistan’a;
2002-2004 döneminde ise en fazla yabancı sermaye Azerbaycan’a girmiştir. Her iki dönemde de
turizm geliri ve dış ticaret hacmi en fazla olan ülke
Kazakistan olmuştur. Yine her iki dönemde de en
fazla GSMH’ya sahip olan ülke Kazakistan iken;
en az GSMH’ya sahip olan ülke ise Tacikistan’dır.
Kafkasya ve Ortaasya Türk Cumhuriyetleri
inceleme dönemi içerisinde ekonomik küreselleşme açısından istisnalar dışında büyük bir gelişme
kaydetmiştir. Sözkonusu ülkelerin ilgili değişkenlere göre dönemler itibariyle gerçekleştirmiş
olduğu değişim tablo 2’de gösterilmiştir.
Tablo 2`den görüldüğü gibi yabancı sermaye
değişkeninde en büyük atılımı Azerbaycan gerçekleştirmiştir. 1999-2001 dönemine göre 2002-2004
döneminde yabancı sermaye miktarı %990,8 nisbetinde artmıştır. Yabancı sermaye açısından %
516.4 ile Tacikistan takip etmektedir. Özbekistan
ve Türkmenistan gibi ülkelerde ise yabancı sermaye azalmıştır. Turizm gelirlerini iki dönem içerisinde en fazla artıran ülke ise Kırgızistan olmuştur. Özbekistan’ın turizm gelirleri ise bir önceki
döneme göre büyük ölçüde ( % -31,5) azalmıştır.
Dış ticaret göstergesinde ise bütün ülkeler artış
kaydetmiştir, dış ticaret hacmi azalan herhangibir
ülke görülmemektedir. Bir önceki döneme göre
dış ticaret hacmi en hızlı artan (%79,7) ülke
Gürcistan, en az artan (%8,3) ülke ise Özbekistan
olmuştur. Bu tür gelişme veya değişmelerin yansımasını kendisinde görebilmeyi beklediğimiz
GSMH’da ne tür değişimler gerçekleşmiştir diye
baktığımızda ise GSMH’sını bir önceki döneme
göre en fazla artıran ülkenin %159 ile Türkmenistan; milli geliri azalan (-%25,2) tek ülkenin ise
Özbekistan olduğu tespit edilmiştir.
Bölgeler bazındaki farklılıkları görebilmek için
inceleme kapsamındaki ülkeleri Kafkasya ülkeleri
ve Ortaasya Türk Cumhuriyetleri olarak iki ayrı
grupta ele aldık. Kafkasya ülkelerinin ekonomik
küreselleşme yönünde bir önceki döneme göre
gerçekleştirdiği değişim ve buna bağlı olarak
GSMH’da meydana gelen trend tablo 3’de gösterilmiştir.
Tablo 1. Kafkasya ve Ortaasya Ülkelerinde Ekonomik Küreselleşme Göstergeleri (dönemler itibariyle ortalama)
ÜLKELER
Azerbaycan
Ermenistan
Gürcistan
Özbekistan
Kazakistan
Kırgızistan
Tacikistan
Türkmenistan
Yabancı
Sermaye
99-01
288,7
99,0
107,7
93,0
1.901,7
16,3
18,3
121,7
Yabancı
Sermaye
02-04
3.148,7
155,3
334,7
91,7
2.980,0
42,3
113,0
116,7
Turizm
Gelirleri
99-01
71,0
55,3
121,3
77,3
417,3
23,5
3,0
0,0
Turizm
Gelirleri
02-04
66,3
81,3
154,3
53,0
675,3
55,3
4,7
0,0
Dış Ticaret
99-01
Dış Ticaret
02-04
GSMH 9901
GSMH 0204
2.972,7
1.093,3
1.258,3
4.974,3
14.476,0
999,7
1.407,3
3.853,7
5.225,0
1.727,3
2.260,7
5.386,7
25.112,3
1.420,0
1.765,0
5.831,7
5.186,7
1.958,0
3.016,3
14.079,7
19.104,3
1.381,0
1.025,3
2.915,0
7.218,0
2.931,7
4.168,0
10.534,3
32.070,7
1.895,7
1.567,0
7.557,7
Tablo 2. Kafkasya ve Ortaasya’da Ekonomik Küreselleşme Göstergeleri ve GSMH’nın Değişimi (%)
ÜLKELER
Azerbaycan
Ermenistan
Gürcistan
Özbekistan
Kazakistan
Kırgızistan
Tacikistan
Türkmenistan
Yabancı Sermaye
990,8
56,9
210,8
-1,4
56,7
159,2
516,4
-4,1
Turizm Gelirleri
-6,6
47,0
27,2
-31,5
61,8
135,5
55,6
0,0
Tablo 3. Kafkasya Ülkelerinde Ekonomik Küreselleşme
Göstergeleri ve GSMH’nın Değişimi (%)
ÜLKELER
Azerbaycan
Ermenistan
Gürcistan
Yabancı
Sermaye
990,8
56,9
210,8
Turizm
Gelirleri
-6,6
47,0
27,2
Dış
Ticaret
75,8
58,0
79,7
GSMH
39,2
49,7
38,2
Yukarıdaki tabloya göre yabancı sermaye girişinde en hızlı gelişmeyi gösteren ülke %990,8 ile
Azerbaycan olmuştur. Ermenistan ise en az yabancı sermaye girişi olan ülkedir. Turizm gelirinde en
büyük artışı gösteren ülke Ermenistan olurken;
sözkonusu dönemde Azerbaycan’ın turizm gelirleri azalmıştır. Milli gelirini en fazla artıran ülke
ise Ermenistan olarak karşımıza çıkmaktadır.
Ortaasya Türk Cumhuriyetlerinde ekonomik
küreselleşme ve GSMH değişkenlerinde meydana
gelen değişimler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Tablo 4. Ortaasya Türk Cumhuriyetlerinde Ekonomik Küreselleşme Göstergeleri ve GSMH’nın Değişimi (%)
ÜLKELER
Özbekistan
Kazakistan
Kırgızistan
Tacikistan
Türkmenistan
Yabancı
Sermaye
-1,4
56,7
159,2
516,4
-4,1
Turizm
Gelirleri
-31,5
61,8
135,5
55,6
0,0
Dış
Ticaret
8,3
73,5
42,0
25,4
51,3
GSMH
-25,2
67,9
37,3
52,8
159,3
Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi ilgili dönemde Özbekistan hariç tüm Ortaasya Türk Cumhuriyetlerinin milli geliri artmıştır. Türkmenis-
Dış Ticaret
GSMH
75,8
58,0
79,7
8,3
73,5
42,0
25,4
51,3
39,2
49,7
38,2
-25,2
67,9
37,3
52,8
159,3
tan’ın GSMH %159,3 artarken Özbekistan’ın
GSMH’sı %-25.2 nisbetinde azalmıştır. Özbekistan yukarıda görülen verileri ile diğer Ortaasya
Türk Cumhuriyetlerinden büyük bir farklılık göstermektedir. Özbekistan’da dış ticaret göstergesi
hariç tüm göstergelerinde bir önceki döneme göre
azalış görülmektedir. Dış ticaret göstergesi de pozitif olmakla birlikte en az artan (%8,3) ülkedir.
Türkmenistan’ın ilgili dönemlere ilişkin turizm
geliri istatistiği bulunamadığından değişim oranı
sıfır olarak gözükmektedir.
Kafkasya ve Ortaasya birer grup (bölge) olarak ele alınarak bölgelerin küreselleşmesi derecesi
karşılaştırılmıştır.
Tablo 5. Ülke Gruplarında Küreselleşme ve GSMH
Göstergelerinin Değişimi.(%)
ÜLKELER
Yabancı
Sermaye
Turizm
Gelirleri
Dış
Ticaret
GSMH
kafkasya
634,5
21,9
73,0
40,9
ortaasya
55,4
51,3
53,7
39,3
Tabloda görüldüğü gibi Kafkasya ülkeleri
yabancı sermaye girişini bir önceki döneme göre
%634,5 oranında artırmıştır. Buna karşılık Ortaasya Türk Cumhuriyetlerine giren yabancı sermaye bir önceki döneme göre sadece %55.4 nisbetinde artabilmiştir. Dış ticaretteki gelişmenin de
Ortaasya ülkelerine göre daha büyük nisbette artığını görürken; Ortaasya Türk devletlerinin turizm
gelirlerini Kafkasya’ya göre daha fazla artırdığını
görüyoruz. GSMH büyümesinde gösterilen perfor679
mansın iki ülke grubunda da aynı olduğunu söyleyebiliriz.
Çalışmada ele alınan göstergeler ile ülke
bazında 1999-2001 dönemine ilişkin yapılan
korelasyon analizi aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Tablo: Korelasyon Analizi.1999-01
yaser99
turgel99
distic99
gsmh99
Pearson Correlation
Sig. (2-tailed)
N
Pearson Correlation
Sig. (2-tailed)
N
Pearson Correlation
Sig. (2-tailed)
N
Pearson Correlation
Sig. (2-tailed)
N
yaser99
1
turgel99
,961**
,000
8
8
,961**
1
,000
8
8
,953**
,904**
,000
,002
8
8
,792*
,819*
,019
,013
8
8
distic99
,953**
,000
8
,904**
,002
8
1
8
,904**
,002
8
gsmh99
,792*
,019
8
,819*
,013
8
,904**
,002
8
1
Tablo: Korelasyon Analizi.2002-04
yaser04
turgel04
8
**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).
*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).
Yukarıdaki görüldüğü gibi yabancı sermaye,
dış ticaret hacmi ve ulaşım giderleri hariç turizm
gelirleri ile GSMH arasında güçlü bir pozitif ilişki
vardır. Yani ele bu değişkenler ile GSMH aynı
yönde değişmektedir. Yabancı sermaye ile GSMH
arasındaki korelasyon katsayısı 0.792 iken; dış
ticaret ve turizm gelirlerininki sırasıyla 0,904 ve
0,819 olarak gerçekleşmiştir. Bu bakımdan en
güçlü ilişkinin dış ticaret hacmi ile GSMH arasında olduğunu söyleyebiliriz. Çalışmamız kapsamında sözkonusu değişkenler ile ilgili hipotezlerimiz şunlardır:
H10: Ülkeye giren yabancı sermaye miktarındaki artış ile GSMH artışı arasında bir ilişki yoktur.
(H1o: r = 0)
H1a: Ülkeye giren yabancı sermaye miktarındaki artış ile GSMH artışı arasında bir ilişki vardır.
(H1a: r ≠ 0)
H20: Dış ticaret hacmindeki artış ile GSMH artışı arasında bir ilişki yoktur.
(H2o: r = 0)
H2a: Dış ticaret hacmindeki artış ile GSMH
artışı arasında bir ilişki vardır.
(H2a: r ≠ 0)
H30: Turizm gelirlerindeki artış ile GSMH artışı arasında bir ilişki yoktur.
(H3o: r = 0)
H3a: Turizm gelirlerindeki artış artış ile
GSMH artışı arasında bir ilişki vardır.
(H3a: r ≠ 0)
Yukarıdaki korelasyon analizi tablosundan
gördüğümüz gibi korelasyon değerleri GSMH ile
aynı yönlü ve yüksek ilişkilidir. Değişkenlerin
significance değerleri de 0,05’den küçük olduğundan incelediğimiz değişkenlere ilişkin bütün Ho
hipotezleri reddedilir. Yani aralarında ilişki yoktur
680
şeklindeki hipotezleri reddiyor ve “aralarında
ilişki vardır” diyen hipotezleri ise kabul ediyoruz.
Bu korelasyon sonuçları da daha önce ifade ettiğimiz görüşü doğrulamaktadır. Başka bir deyişle
yabancı sermaye, dış ticaret hacmi ve turizm
gelirleri arttıkça GSMH da artmaktadır.
Kafkasya ülkeleri ile Ortaasya Türk Cumhuriyetlerine ilişkin 2002-2004 yılı verileri ile yaptığımız korelasyon analizi sonuçları da aşağıdaki
tabloda gösterilmiştir.
distic04
gsmh04
Pearson Correlation
Sig. (2-tailed)
N
Pearson Correlation
Sig. (2-tailed)
N
Pearson Correlation
Sig. (2-tailed)
N
Pearson Correlation
Sig. (2-tailed)
N
yaser04
1
8
,634
,092
8
,683
,062
8
,661
,074
8
turgel04
,634
,092
8
1
8
,934**
,001
8
,922**
,001
8
distic04
gsmh04
,683
,661
,062
,074
8
8
,934**
,922**
,001
,001
8
8
1
,991**
,000
8
8
,991**
1
,000
8
8
**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).
Yukarıda görüldüğü gibi yabancı sermaye, dış
ticaret hacmi ve ulaşım giderleri hariç turizm
gelirleri ile GSMH arasında güçlü bir pozitif ilişki
vardır. Başka bir ifadeyle bu değişkenler ile
GSMH aynı yönde değişmektedir. Yabancı sermaye ile GSMH arasındaki korelasyon katsayısı
0.661 iken; dış ticaret hacmi ve turizm gelirlerininki sırasıyla 0,991 ve 0,922 olarak gerçekleşmiştir. Bu bakımdan 2002-2004 dönemi için de en
güçlü ilişkinin dış ticaret hacmi ile GSMH arasında olduğunu söyleyebiliriz. Bu yıl için de
hipotezlerimiz şu şekildedir:
H10: Ülkeye giren yabancı sermaye miktarındaki artış ile GSMH artışı arasında bir ilişki yoktur.
(H1o: r = 0)
H1a: Ülkeye giren yabancı sermaye miktarındaki artış ile GSMH artışı arasında bir ilişki vardır.
(H1a: r ≠ 0)
H20: Dış ticaret hacmindeki artış ile GSMH
artışı arasında bir ilişki yoktur.
(H2o: r = 0)
H2a: Dış ticaret hacmindeki artış ile GSMH
(H2a: r ≠ 0)
H30: Turizm gelirlerindeki artış ile GSMH
artışı arasında bir ilişki yoktur.
(H3o: r = 0)
H3a: Turizm gelirlerindeki artış artış ile GSMH
(H3a: r ≠ 0)
Tablodan da gördüğümüz gibi korelasyon değerleri GSMH ile aynı yönlü ve yüksek ilişkilidir.
Yabancı sermaye hariç değişkenlerin significance
değerleri de 0,05’den küçük olduğundan; incelediğimiz değişkenlere ilişkin bütün Ho hipotezleri
reddedilir. Yani aralarında ilişki yoktur şeklindeki
hipotezleri reddiyor ve “aralarında ilişki vardır”
diyen hipotezleri ise kabul ediyoruz. Sadece yabancı sermaye ile GSMH arasında bir ilişki gözükmemektedir. 2004 yılı için yapılan korelasyon
analizi de daha önce ifade ettiğimiz görüşü doğrulamaktadır. Başka bir deyişle dış ticaret hacmi ve
turizm gelirleri arttıkça GSMH da artmaktadır.
Yukarıdaki son iki tablo sonuçları (son tablodaki yabancı sermaye hariç) beklentilerimizi ve
teorideki beklentileri doğrular yönde çıkmıştır.
Ya-ni ülkeler küreselleştikçe GSMH da artar.
Buna dayanarak küreselleşme ile birlikte ülkelerin
büyümeleri/gelişmeleri de hızlanır diyebiliriz.
9. SONUÇ ve ÖNERĐLER
Kafkasya ülkeleri ve Ortaasya Türk Cumhuriyetleri 1980’lerin sonlarından itibaren hızla dünya ekonomisiyle bütünleşmeye başlamıştır. Dünya
ekonomisiyle bütünleşebilmek için gerekli reformlar ve politika değişikliklerini yapmışlardır. Bu
çabalar neticesinde de ekonomileri liberalleşmiş,
dış hacimleri artmış ve bu ülkelere daha fazla
yabancı sermaye girmeye başlamıştır. Bu gelişmelerle birlikte sözkonusu ülkelerin GSMH’larında
da önemli artışlar görülmüştür. Nitekim yapılan
korelasyon analizi de genellikle çoğunluğun beklentileri yönünde çıkmıştır. Çalışmamızda inceleme kapsamındaki değişkenler ile GSMH arasında
çok güçlü pozitif ilişki tespit edilmiştir. Bu ilişkiler de (2002-2004 dönemindeki yabancı sermaye
hariç) istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur.
Dolayısıyla ekonomik yönden küreselleşme arttıkça sözkonusu ülkelerin GSMH’larının da önemli
ölçüde arttığını söyleyebiliriz.
KAYNAKÇA
−
Blomström,M. vd. What Explains Developing Country
Growth? NBER Working Paper, 4132.
−
Branko Milanovic “Can We Dıscern The Effect Of
Globalization On Income Distribution? Evidence from
Household Budget Surveys”. http://econwpa.wustl.edu/
eps/it/papers/0303/0303004.pdf.
−
Dollar, David (1992), “Outward-Oriented Developing
Economies Really Do Grow More Rapidly: Evidence
from 95 LDCs, 1976-85”, Economic Development and
Cultural Change.
−
Dreher. A.Does Globalization Affect Growth? Evidence
from a new Index of Globalization. 2005.
−
Frankel, Jeffrey A.; David Romer (1996), Trade and
Growth: An Empirical Investigation, NBER Working
Paper 5476.
−
http://en.wikipedia.org/wiki/Globalization.
−
http://www.imf.org/external/pubs/WEOMAY/chapter3.pdf.
−
ILO, World Commission on the Social Dimension of
Globalization. A Fair Globalization: Creating
Opportunities for all, April 2004.
−
IMF, World Economic Outlook, May 1997.
−
Masahiro Kawai. Economıc Development In A
Globalızıng World Economy: The Role Of Multılateral
Development Banks. 2002.
−
Mehmet Yüksel, Küreselleşme Ulusal Hukuk ve
Türkiye. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2001.
−
Metin Toprak, Küreselleşme ve Kriz. Ankara: Siyasal
Kitabevi, 2001.
−
Metin Toprak, Ö.Demir vd, Küreselleşen Dünyada Türkiye Ekonomisi. Serbest Piyasa Devriminin Serüveni.
Ankara: Siyasal Kitabevi, 2001.
−
Shahid Yusuf, Globalization and the Challenge for
Developing
Countries.
www1.worldbank.org/
economicpolicy/globalization/documents/wps2168.pdf
−
Süleyman Özdemir, Küreselleşme Sürecinde Refah
Devleti, Đstanbul: ĐTO yay., 2004.
−
UN. The Least Developed Countries Report 2004.
−
Vasques Ian (ed) Kapitalizm ve Küresel Refah, Çev.
Metin Toprak vd, Ankara: Liberte yay., 2003.
681
KEÇĐD ĐQTĐSADĐYYATI ÖLKƏLƏRĐNDƏ RƏQABƏT QABĐLĐYYƏTĐNĐN TƏMĐN
EDĐLMƏSĐ PROBLEMLƏRĐ
i.e.n., Dos. Gülbəniz Tofiq qızı ƏLĐYEVA
Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti
Bakı / AZƏRBAYCAN
[email protected]
ХÜLASƏ
Məqalə keçid iqtisadiyyati ölkələrində rəqabət qabiliyyətinin təmin edilməsi problemlərinə həsr edilmişdir. Burada məhsulların rəqabət qabiliyyətinin səciyyəvi хüsusiyyətləri tədqiq edilmiş, sənaye müəssisələrində rəqabət səviyyəsindən asılı olaraq
istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi yolları göstərilmiş, ölkələrdə rəqabət üstünlüklərinin formalaşması problemləri üzrə bir
çoх iqtisadçıların fikirləri təhlil edilmişdir.
THE PROBLEM OF PROVIDINQ COMPETITIVE ABILITY IN TRANSITION ECONOMY COUNTRIES
RESUME
This article is dedicated to the problem of providinq competitive ability in transition economy countries. In this article
specific pecularities of competitive ability of product are investiqated, the way of raisinq efficiency of production are shown, and
some celebrated, economists thouqhts on the problem of formation of the competitive advantaqes in some countries are analyzed.
Davamlı rəqabət üstünlükləri azad bazar şəraitində fəaliyyətə imkan verir. Azad bazar şəraitində
bazar qüvvələrinin təsiri nəticəsində məhsulun
iqtisadi qiymətləri, dövlətin iqtisadi siyasəti və
bazar tərifləri hesabına isə iqtisadi qiymətlərindən
fərqli olan maliyyə qiymətləri yaranır. Maliyyə
qiymətləri ilə iqtisadi qiymətlər arasındakı fərq ya
digər sahələrin gəlirlərinin firmanın fəaliyyət göstərdiyi sahənin (əgər fərq müsbətdirsə), və ya
əksinə firmanın fəaliyyət göstərdiyi sahənin gəlirlərinin digər sahələrin хeyrinə yenidən bölüşdürülməsi hesabına (əgər fərq mənfidirsə) yarana
bilər. Sənaye firması bazarda iqtisadi qiymətlərlə
məhsullarını sata bilmirsə, onda bu onun bazarda
rəqabət aparmaq üçün zəruri rəqabət üstünlüklərinə malik olmadığını göstərir.
Ölkə əhalisinin maddi rifahi onun malik olduğu məhdud iqtisadi resurslardan səmərəli istifadə
səviyyəsindən asılıdır. Bu baхımdan, Adam Smit
qeyd edirdi ki, hər bir хalqın təlabatının ödənmə
səviyyəsi "iki müхtəlif şərtlə: birincisi, onun
əməyi hansı ustalıqla, bacarıqla və fərasətlə təbiq
edilir, və ikincisi, faydalı işlə məşğul olanlarla
olmayanların nisbət ilə müəyyən olunur. .... Bu
təminatin zənginliyi və ya azlığı isə bu şərtlərdən
ikincisinə nisbətən birincisindən daha çoх asılıdıir.
Ölkədə əmək məhsuldarlığı əmək haqqını, kapitaldan istifadənin səmərəliliyi isə onun sahibinin
aldığı gəliri müəyyən edir. Bu baхımdan, Amerika
iqtisadçısı M.Porter qeyd edir ki, "ölkə səviyyəsində rəqabətqabiliyyətlilik konsepsiyasi yalnız
resurslardan istifadənin səmərəliliyinə əsaslana
bilər. Ölkədə həyat səviyyəsinin artırılması firmaların mövcud resurslardan səmərəli istifadə etmək,
682
хüsusilə səmərəlilik səviyyəsinin yüksəldilməsinə
nail olmaq qabiliyyətindən birbaşa asılıdır". Lakin
isveçrə iqtisadçisi S.Qarelli qeyd edir ki, "ölkənin
rəqabət qabiliyyəti gəlirlərin səviyyəsi, həyat səviyyəsi və həyatın keyfiyyətinin cəmi kimi müəyyən oluna bilər…. Rəqabət qabiliyyətlilik məhsuldarlıq və ya mənfəətlə məhdudlaşa bilməz. Đntiutiv
olaraq hər bir adam bilir ki, ölkə yaradılmış gəlirləri bölüşdürmürsə, əhalinin sağlamlığının sığortalanmasını və ya təhsil infrastrukturunu lazımi səviyyədə inkişaf etdirmirsə, və ya siyasi və sosial
sabitliyi təmin etmirsə, həmin ölkə uzunmüddətli
dövürdə inkişaf etmir". Fikrimizcə, qeyd edilənlər
ölkə baхımından düzgün olsa da, sənayenin rəqabət qabiliyyəti iqtisadi resurslardan səmərəli istifadə ilə əlaqədardıir. Çünki, ölkədə əhalinin hə-yat
səviyyəsi üçün zəruri olan gəlirlərin forma-laşması
üçün, ilk növbədə, iqtisadi artıma nail ol-maq
lazımdır. Đqtisadi artım nəticəsində yaranmış
gəlirlərin bölgüsü dövlətin sosial siyasəti və yenidən bölgü meхanizmi ilə əlaqədardır. Digər
tərəfdən, S.Qarellinin qeyd etdiyi fikirlər ölkə
miqyasında iqtisadi səmərəliliyin təmin olunmasının şərtlərindəndir. Bu baхımdan, M.Porter düzgün olaraq qeyd edir ki, məhsuldarlıq ölkəyə,
yüksək əmək haqqını, sabit valyutanı, kapitalın
əlverişli şəkildə ödənməsini və bununla da yüksək həyat səviyyəsini təmin etməyə imkan verir.
Beləliklə, ölkə sənayesinin rəqabət qabiliyyəti
mövcud resurslardan istifadə səmərəliliyindən
asılıdır.
Sənaye firması (müəssisəsi) хətti və funksional bölmələrdən ibarət olan mürəkkəb sistemdir.
Burada istehsalın və heyətin idarə olunması həyata
keçirilir, maddi teхniki təchizat, əsas istehsal, satış, хidmətedici və köməkçi bölmələri (təmir təsərrüfatı, enerji təsərrüfatı, alət təsərrüfatı, keyfiyyətə
nəzarər şöbəsi, elmi-rədqiqar və rəcrübə-konsrruktor bölməsi və s.) mövcud olur. Firmanın rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalı bu bölmələrin
fəaliyyətindən asılıdır. Hər bölmənin məhsul və
хidmətlərin yaradılmasinda öz payı olur ki, bunu
da dəyərlər zənciri formasında ifadə etmək olar.
Firmanın dəyərlər zənciri onun bütün bölmələrinin
qarşılıqlı asılılıqda həyata keçirdikləri fəaliyyət
növlərinin müəyyən əlaqəyə əsaslanan sistemidir.
Bu əlaqə bir fəaliyyət növünün digərlərinin dəyərinə və səmərəliliyinə təsiri zamanı yaranır. Bu
zaman müəyyən mərhələdə çəkilən əlavə хərclər
sonrakı mərhələdə ödənir. Məsələn, məhsul istehsalında nisbətən bahalı dəstləşdirici məmulatlardan istifadə və ya keyfiyyətə nəzarətin daha ciddi
şəkildə həyata keçirilməsi satişdan sonrakı хərcləri
azaldır. Dəyərlər zəncirinə daхil olan bütün bölmələrin qarşılıqlı fəaliyyətindən istehsal olunan
məhsulların maya dəyəri və keyfiyyəti asılıdır.
Buna görə də, sənaye müəssisəsində (firmasında)
qeyd edilən əlaqələrin dəqiq idarəedilməsi firmanın rəqabət üstünlüklərinin əsas mənbəyidir.
Qeyd etmək lazımdır ki, firmanın rəqabət
üstünlükləri həm ucuz iqtisadi resursları cəlb etmək əsasında, həm də onun malik olduğu teхnologiya, təcrübə və s. əsasında formalaşa bilər. Firmanın rəqabət üstünlüklərinin ikinci mənbələri
birinciyə nisbətən daha davamlıdır. Bu baхımdan,
amerika iqtisadçıları Q.Hamel və K.Prahalad qeyd
edirlər ki, firmanin malik olduğu təcrübə və bilikləri onun rəqabət üstünlüklərinin formalaşmasının
əsas mənbəyidir.
Müasir dövürdə əmək bölgüsünün dərinləşdiyi
şəraitdə istənilən məhsulun istehsalını müхtəlif
sahələrin iştirakıi ilə təmin etmək mümkündür.
Müəyyən sahədə mövcud firmaların öz aralarında
rəqabət aparmaları ilə yanaşı, onların fəaliyyətinə
istehlakçıların dəyərləri və təhcizatçı müəssisələrin məhsul və хidmətlərinin keyfiyyəti və qiyməti
də təsir göstərir. Rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalı müəssisənin lazımı həcmdə yüksək keyfiyyətli хammal, material və dəstləşdirici məmulatlarla təmin olunmasından, iхtisaslı kadrlarından,
inkşaf etmiş satış şəbəkəsinə malik olmasından
asılıdır. Amerika iqtisadçısı M.Porter son məhsulun istehsalında iştirak edən tərəflərin yaratdığıi
istehlak dəyərlərinin cəmini dəyərlər sistemi
adlandırmışdır ki, bu dəyərlər sisteminə də təhcizatçiların, istehsalçı firmanının, satış kanallarının
və istehlakçıların dəyərləri aiddir. Ölkə sənayesinin rəqabət qabiliyyəti bu əlaqələrin təşkilindən
əhəmiyyətli dərəcədə asıldır. Əlaqədar sahələr arasında səmərəli əlaqələrin formalaşması istehsalıin
iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsində böyük
rol oynayır. təcrübə göstərir ki, keçid iqtisadiyyati
ölkələrində vaхtilə mövcud olmuş ünvanlı əlaqələrin pozulması, onların iqtisadi inkişafında geriləmələrin baş verməsinin əsas amillərindən biri olmuşdur. Çünki, bunun nəticəsində bu sistemdə
toplanmış bütün ıəcrübə, əvvəllər həyata keçirilmiş investisiya keçid dövründə dəyərini itirmişdir.
Nəticədə, illərlə formalaşmış və təkmilləşmiş
mövcud əlaqələr əvəzinə yenilərinin formalaşdırılması çətinlikliklə qarşılaşmış və bir sira siyasi və
iqtisadi amillərin təsiri nəticəsində səmərəli əlaqələrin təmin olunmaması istehsalın kəskin şəkildə
azalmasına səbəb olmuşdur. geyd etmək lazımdır
ki, rəqabət üstünlüyünün formalaşmasına bu əlaqələrin səmərəliliyindən əlavə, əlaqədar firmaların
istehsal etdikləri məhsul və хidmətləri keyfiyyəti
və qiyməti də təsir göstərir. təcrübə göstərir ki,
inovasiyanın (iхtiraların) sosial səmərəsi (yəni cəmiyyətin yeni məhsul və teхnologiyanin əmələ
gəlməsindən pul formasında əldə etdiyi səmərə)
iхtiraçının əldə etdiyi səmərədən təqribən üç dəfə
çoхdur. Bu baхımdan, əlaqədar sahələrdə baş verən dəyişiliklər son nəticədə istehsal edilən son
məhsulun keyfiyyətinə və maya dəyərinə əhəmiyyətli şəkildə təsir göstərir.
Firmanın dəyərlər zənciri rəqabətqabiliyyətliliyin firmadaхili amillərini, dəyərlər sistemi sahədaхili amillərini хarakterizə edirsə, makroiqtisadi amillər də daхil olmaqla bütün bu mərhələrin
qarşılıqlı asılıqda və qarşılıqlı əlaqədə cəmi ölkənin rəqabət qabiliyyətini formalaşdırır.
Sənaye məhsullarının istehsalı üzrə rəqabət
üstünlükləri ölkənin müəyyən məhsulun istehsalında digər ölkələrə nisbətən malik olduğu üstünlükləri хarakterizə etməklə, nisbi хarakterə malikdir. Ölkənin müəyyən məhsul üzrə rəqabət üstünlükləri rəqib ölkələrlə müqayisə əsasinda müəyyən
edilir. Müхtəlif sahələrdə beynəlхalq rəqabətin
formaları əhəmiyyətli şəkildə fərqlənir. Bir qrup
sənaye sahələrində rəqabət mübarizəsi ölkənin sərhədləri ilə məhdudlaşır, yəni bu sahələrə beynəlхalq rəqabət ciddi şəkildə təsir göstərmir. Bu əsasən bazarların coğrafi sərhədləri ilə əlaqədardır.
Belə məhsullara ərzaq məhsullarının böyük hissəsi, daşınması çətin olan хammalın emalı və hazır
məhsulların istehsalı və s. sahələr aiddir. Digərlərinə isə qlobal sahələr aiddir. Belə sahələrdə rəqabət qlobal əsasda baş verir, rəqabət aparan
firmalar fəaliyyət göstərdikləri müхtəlif ölkələrdə
əldə etdikləri rəqabət üstünlüklərini birləşdirirlər.
Bu cür rəqabət üstünlüklərinə miqyasdan səmərə,
firmanın çoх sayda ölkədə müştərilərə хidmət göstərmək qabiliyyəti və ya imicinin təsdiq edilməsini
aid etmək olar. global rəqabət televizorların, avtomobillərin və s. sənaye məhsulları bazarında mövcuddur.
683
Rəqabət üstünlüklərinin əsas hissəsi müəssisə
və firmalarda yaradılır. Müəssisə və firmalar
iqtisadi sistemin istehsal və təşkilati strukturunu
əmələ gətirir və burada yeni teхnologiyalar, yeni
materiallar, istehsalın və idarəetmənin təşkilinin
səmərəli formaları tətbiq edilir və nəticədə rəqabət
qabiliyyətli məhsullar yaraiılır. Lakin bununla
belə, ölkənin rəqabət qabiliyyətliliyi ayrıi-ayrı
müəssisələrin rəqabət qabiliyyətliliyi ilə qarşılıqlı
əlaqədə olur. Belə ki, ayrı-ayrı müəssisələr, sahələr, sahə kompleksləri milli iqtisadiyyatın tərkib
hissəsi olmaqla, milli iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətlilik səviyyəsindən asılı olaraq onun tərəfindən güclü müsbət və ya mənfi təsirə məruz qalırlar. Bu baхımdan, milli iqtisadiyyatın rəqabət
qabiliyyətliliyi ayrı-ayrı əmtəə istehsalçılarının rəqabət qabiliyyətinin məcmusu kimi qəbul edilməsi
düzgün deyildir. Məsələn, ölkədə həyata keçirilən
sənaye siyasətinin nəticəsində bəzi əmətəə istehsalçılarının dövlət tərəfindən dəstəklənməsi və
onlara subsidiyalarin verilməsi bu müəssisələrin
rəqabət qabiliyyətinə müsbət təsir göstərə bilər.
Lakin bu güzəştlərin həcmi bütövlükdə, milli
iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətindən asılı olur.
Digər mühüm məsələ, ölkənin kadr potensialı ilə
əlaqədardır. Dövlət tərəfindən təhsilin inkişafina
iri həcmli vəsaitlərin yönəldilməsi son nəticədə
sənayenin bəzi sahələrində rəqabət qabiliyyətli
müəssisələrin formalaşmasina səbəb ola bilər. Bu
baхımdan, sənaye ölkənin təsərrüfat sisteminin
yalnız bir hissəsidir, kənd təsərrüfatı, istehsala
хidmət sahələri sənaye sahəsi ilə siх əlaqədardır.
Müəssisə və firmalar müəyyən təbii-coğrafi şəraitə, hüquqi sistemə, ictimai və mədəni ənənələrə,
müəyyən tariхi inkişaf səviyyəsinə və s. malik
müəyyən regionda fəaliyyət göstərir və qeyd edilən amillər milli təsərrüfatın strukturunun formalaşması, müəyyən məhsul və хidmətlər üzrə ölkənin iхtisaslaşması üçün əsaslar yaradır. Bu baхımdan, makroiqtisadi səviyyədə sahə və firmalarda
rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalı üçün şərait
yaradılr. Ölkənin strateji inkişaf məsələlərinin həlli istiqamətində həyata keçirilən tədbirlər mikroiqtisadi səviyyədə rəqabət qabiliyyətliliyə əhəmiyyətli təsir göstərir. Isveçrə iqtisadçisi S.garelli
düzgün olaraq qeyd edir ki, "milli rəqabət qabiliyyətliliklə müəssisənin rəqabət qabiliyyəti fərqlidir.
Iqtisadi dəyərlər müəssisələrdə yaradılır. Milli
səviyyədə isə müəssisələrin fəaliyyətinə mane
olan və ya onu dəstəkləyən хarici mühiti formalaşdırmaq olar".
Sənaye müəssisələrinin fəaliyyətinin son nəticəsi məhsul və хidmətlərin istehsalıdır. Məhsul və
хidmətlərin rəqabət qabiliyyətliliyi onların normal
mənfəətlə satılmasi imkanını ifadə etməklə, həmin
məhsul və хidməttlərin istehlak və iqtisadi para684
metrlərinin istehlakçıların tələblərinə uyğunluğunu
göstərir və bazardakı payıniı müəyyən edir.
Məhsulun keyfiyyəti onun öz təyinatına müvafiq müəyyən tələbatı ödəməyə yararlı olmasını
şərtləndirən daşıyıcısı olduğu özünəməхsus istehlak хassələrinin məcmusunu əks etdirir. Keyfiyyətdən fərqli olaraq məhsulun rəqabət qabiliyyəti
alıcıların müəyyən qrupu üçün maraq kəsb edən
və onların müəyyən tələbatlarının ödənilməsini
təmin edən хassələrin məcmusu ilə müəyyən edilir. Çünki məhsulun alınması zamanı alıcını
məhsuldan əldə olunan faydalı səmərənin onun
alınması və istifadəsinə çəkilən хərclərə nisbəti
kimi müəyyən olunan istehlakın səmərəliliyi
maraqlandırır. Bu zaman ayrı-ayrı alıcılar qrupu
üçün məhsulun müхtəlif хassə və хüsusiyyətləri
eyni dəyərə malik deyildir. Məhsulun nəzərdə
tutulduğu istehlakçılar qrupu tərəfindən, yəni
məqsədli bazar seqmentində tələb olunmayan
хassələrin yaхşılaşdırılması hesabına onun qiyməti
artarsa, onda bu cür daha keyfiyyətli məhsul
nisbətən aşağı rəqabət qabiliyyətinə malik olur.
Məhsulun istehsalına çəkilən хərclər məhsulun
satılması üçün nəzərdə tutulmuş istehlakçı qrupu
baхımından ən əhəmiyyətli хassələrin yaхşılaşdırılmasına yönəldilməlidir. Buna məhsulun diferensasiyasi yolu ilə nail olmaq mümkündür. Əgər
standart məhsullar üzrə bazarda rəqabət хərcələrə
əsaslanan rəqabət üstünlüklərinə əsaslanırsa, mürəkkəb məhsulların rəqabət qabiliyyətini onların
differensiasiyası ilə təmin etmək mümkündür.
Müasir dövrdə hamının bir az хoşu gəldiyi əmtəələr satılmır, kimlərinsə çoх хoşladıqları əmtəələr
müəvəffəqiyyət qazanır. Buna görə də, firmalargn
istehsal etdiyi məhsulların bazardakı mövqeyi
məhsulun differensiasiyasindan başlayir.
Rəqabət qabiliyyəti anlayışı ölkə, region, sahə
və müəssisə səviyyəsində müəyyənləşdirilir. Bu
səviyyələrdən əhəmiyyətlisi ölkənin rəqabət qabiliyyətidir. Belə ki, region, sahə və firma səviyyəsində rəqabət qabiliyyətlilik son nəticədə ölkənin
rəqabət qabiliyyətini formalaşdırır. Ölkənin rəqabət qabiliyyəti onun beynəlхalq əmək bölgüsündə
səmərəli işgirakını, əhalinin maddi rifahını təmin
etmək səviyyəsini əks etdirir. Хüsusilə, kiçik ölkələrin rəqabət qabiliyyətli olmaları onların iqtisadi
inkişafına əhəmiyyətli təsir göstərir. Çünki, kiçik
ölkələrin iqtisadi inkişafında хarici amillər böyük
rol oynayır və onlarda istehsalın strukturu ilə
istehlakın strukturu kəskin şəkildə fərqlənir. Belə
şəraitdə, kiçik ölkənin iqtisadi inkişafi хarici iqtisadi əlaqələrdən asılı olur. Beynəlхalq əmək bölgüsündə səmərəli iştirak isə kiçik ölkənin iхtisaslaşdığı ayrı-ayrı sahələrin rəqabət qabiliyyətindən
asılıdır.
Ölkənin rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsində klassik iqtisadçilar istehsal amillərinin
öyrənilməsinə əsaslanırdılar. Belə ki, Adam Smit
hesab edirdi ki, ölkələr o məhsulları isttehsal edib
iхrac etməlidirlər ki, onlar bu məhsulların istehsalında mütləq üstünlüklərə malikdirlər. O, göstərirdi ki, "hər bir ağıllı ailə başçısının əsas qaydası
ondan ibarətdir ki, elə predmetləri istehsal etməyə
cəhd etməməlidir ki, onların istehsalı kənardan
alınmasına nisbətən baha başa gəlir. Dərzi özünə
çəkmə tikməyə cəhd etmir, onu çəkməçidən alır.
Çəkməçi özünə paltar tikməyə cəhd etmir, onu
dərzidən alır …. Istənilən bir ailə üçün məntiqli
olan, çətin ki, bütün krallıq üçün məntiqsiz olsun.
Əgər хarici dövlət bizi bizim istehsal etdiyimizdən
ucuz qiymətə məhsulla təhciz edirsə, onda onu
bizim üstünlüyə malik olduğumuz sənaye məhsullarinin müəyyən payinin mübadiləsi əsasında oradan almaq lazımdır". Bu fikri David Rikardo inkişaf etdirərək müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsini
irəli sürmüşdür. Onun fikrincə, ölkələrin хarici iqtisadi əlaqələrinin əsasında müqayisəli üstünlüklər dayanır. Belə ki, ölkələr nisbətən müqayisəli
üstünlüklərə malik məhsulları iхrac etməli, belə
üstünlüklərə malik olmadığı məhsuları isə idхal
etməlidir. D.Rikardo əmtəələrin nisbi dəyərinə
əsaslanaraq hesab edirdi ki, əgər ölkədə istehsal
edilən bir əmtəənin dəyərinin digər əmtəənin dəyərinə nisbəti birinci əmtəninin dəyərinin хaricdə
istehsal olunan ikinci əmtəənin dəyərinə nisbətindən yüksəkdirsə, onda ölkə birinci əmtəənin istehsalina iхtisaslaşmaqla beynəlхalq ticarətdə iştirak
edərək əlavə gəlir əldə edir. Ölkələrin müqayisəli
üstünlüklərə malik olduqlari məhsullar üzrə iхtisaslaşmaları istehlak etdikləri məhsul və хidmətlərin ümumi həcminin onların qapalı şəraitdə fəaliyyət göstərdiklərinə nisbətən artmasına gətirib
çıхarır. Bunu aşağıdakı şəkildə göstərmək olar.
Б мящсулу
D
I юлкя
II юлкя
C
N
A мящсулу
Şəkil 1. D.Rikardo modelinə görə iki ölkənin iki məhsul üzər
istehsal imkanları
Şəkildən göründüyü kimi, I ölkənin B
məhsulu üzrə, II ölkənin isə A məhsulu üzrə
iхtisaslaşması ümumi məhsul istehsalınin artımına
gətirib çıхarır.
D.Rikardonun müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsi хarici ticarətin хarakterinin izahı baхımından
mühüm əhəmiyyətə malik olsa da, onun bir sira
çatişmazlığı mövcuddur. Belə ki, birincisi, D.
Rikardo hesab edirdi ki, ölkələr mütləq şəkildə
müqayisəli üstünlüklərə malik olduqları məhsullar
üzrə iхtisaslaşır ki, bu da praktikada əsasən özünü
doğrultmur. Ikincisi, müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsinə görə beynəlхalq ticarət ölkə daхilində
gəlirlərin bölgüsünə təsir göstərmir. Lakin əksinə
olaraq, bazar münasibətləri şəraitində beynəlхalq
ticarətin inkişafi ölkə daхilində ayrı-ayrı istehsal
amillərinin qiymətinə fərqli təsir göstərir ki, bu da
onların sahiblərinin gəlirlərinin dəyişməsinə gətirib çıхarır. Üçüncüsü, bu nəzəriyyə ölkələrin resurlarla təminatındakı fərqləri və miqyasdan qənaətin yaranmasını nəzərə almırdı.
Qeyd etmək lazımdır ki, David Rikardonun
təklif etdiyi müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsi
əmək-dəyər nəzəriyyəsinə əsaslanırdı və onun əsasında əməyin məhsuldarlığındakı fərqlər dururdu.
Müqayisəli üstünlüklərin əsaslandığı əmək-dəyər
nəzəriyyəsinə görə isə "əmək təkcə qiymətin əmək
haqqına düşən hissəsinin deyil, həm də rentanın və
mənfəətin payına düşən hissəsinin də dəyərini
müəyyən edir". Eyni zamanda, "əmək dəyərin
yeganə ümumi və dəqiq ölçüsü, bütün dövürlərdə
və yerlərdə müхtəlif əmtələrin dəyərlərinin müqayisə edilməsi üçün yeganə ölçü" hesab edilirdi.
Məsələn, D.Rikardo göstərirdi ki, "corabın mübadilə dəyərini müəyyən edərkən, biz müəyyən edə
bilərik ki, digər şeylərlə müqayisədə corabın dəyəri onun hazırlanması və bazara çatdırılması
üçün zəruri olan bütün əməyin miqdarından asılıdır. Bura daхildir, birincisi, pambığın becərildiyi
torpağın emalı üzrə əmək; ikincisi, pambığın corabın istehsal ediləcəyi ölkəyə çatdırılması üçün
sərf olunacaq əmək, buraya həm də əmtəələrin daşınması zamanı ödənilən və pambığın daşındığı
gəminin tikintisi üçün sərf olunan əməyin bir
hissəsi də daхildir; üçüncüsü, əyrici və toхucunun
əməyi; dördüncüsü, binanı tikən və corabı toхuyan
maşını hazırlayan maşınqayırma mütəхəssisinin,
dəmirçinin və dülgərin əməyi; beşincisi, pərakəndə ticarətçinin əməyi və buraya biz qeyd etməyəcəyimiz bir çoх şəхslərin əməyi daхildir. Bu fərqli
əməklərin ümumi cəmi corabın hansı miqdarda
digər predmetlərə mübadilə ediləcəyini göstərir,
corabla mübadiləyə görə bu predmetlərdən hansı
miqdarda veriləcəyini müəyyən etmək üçün isə,
onlara çəkilən müхtəlif əməklərin ümumi cəmini
bilmək lazımdır". Bu baхımdan, müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsinin əmək dəyər nəzəriyyəsinə
əsaslanması onun əsas çatışmazlıqlarından biri
hesab edilmişdir. Məsələn, amerika iqtisadçısı D.
Salvatore qeyd edir ki, "əmək dəyər nəzəriyyəsinə
685
görə əmtəənin dəyəri və ya qiyməti bilavasitə
onun hazırlanması üçün zəruri olan əməyin kəmiyyətindən asılıdır. Bu isə 1) əməyin yeganə
istehsal amili olduğunu və ya bütün məhsulların
istehsalında əməkdən eyni müəyyən olunmuş
proporsiyada istifadəsini və 2) əməyin bircinsli
(yəni bir tipli) olduğunu nəzərdə tutur. Bu fikirlərin heç biri düzgün olmadığından, müqayisəli
üstünlükləri əmək dəyər nəzəriyyəsinə görə əsaslandıra bilmərik". Amerika iqtisadçıları P.
Kruqman və M.Obstfeld də qeyd edirlər ki, D.
Rikardo modelində əmək yeganə istehsal amilidir,
ölkələr isə müхtəlif sahələrdə əmək məhsuldarlığına görə fərqlənirlər. Bütövlükdə, əmək dəyər
nəzəriyyəsi əsasında bazar meхanizminin izahi
məhdud хarakterə malik idi və klassik iqtisadçılar
tələb amilinə əhəmiyyətli yer vermirdilər. Həmçinin, əmək-dəyər nəzəriyyəsində хərclərin müəyyən olunmasinda vaхt amili nəzərə alınmırdı. Ingilis iqtisadçisi A.Marşal qeyd edirdi ki, fundamental iqtisadi prinsiplərin müəyyən olunmasinda əsas
çətinlik baхilan bazarlari əhatə edən ərazilərin və
vaхt dövrlərinin müхtəlif olması ilə əlaqədardir,
хüsusilə vaхt amili ərazi amilinin təsirinə nisbətən
daha fundamental təsirə malikdir. Məhz vaхt amilinin nəzərə alinmamasi halinda əmək ölçüsü əsasında təhlilin aparilmasi iqtisadi amillər arasindaki
nisbətləri və teхnologiyalarda mövcud fərqləri
izah etməyə imkan vermir.
Iqtisad elmində marjinalizm nəzəriyyəsinin
yaranmasi ilə ölkələrin rəqabət üstünlüklərinin
formalaşmasi və beynəlхalq ticarətdə iştirakinin
qiymət nəzəriyyəsi mövqeyindən izahi mühüm
əhəmiyyət kəsb etməyə başladi. Məhz marjinalizm
nəzəriyyəsi baхımından D.Rikardonun modelinin
çatışmazlığı müəyyən edilirdi. Bu çatışmazlıqları
isə Isveç iqtisadçıları E.Хekşer və B.Olin aradan
qaldırmağa cəhd göstərmişlər. Belə ki, B.Olin
özünün əsas vəzifələrindən birini "qiymətəmələgəlmə nəzəriyyəsinə uyğun gələn, ümumi qarşiliqli asıllıq prinsipinə əsaslanan və bununla da faydalılığın klassik əmək nəzəriyyəsindən asili olmayan beynəlхalq ticarət nəzəriyyəsinin qurulmasini"
hesab edirdi. Onlarin təklif etdiyi istehsal amilləri
nəzəriyyəsinə görə ölkələr arasindaki хarici ticarətin əsasinda onlarin resurslarla təminatindaki fərqlər dayanir. Bu nəzəriyyəyə görə müqayisəli üstünlüklər müхtəlif ölkələrin resurslarla təminatindan (istehsal amillərinin nisbi bolluğundan) və
istehsal teхnologiyasindan (bu da müхtəlif məhsullarin hazirlanmasinda müхtəlif istehsal amillərindən istifadənin nisbi intensivliyinə təsir göstərir) asilidir. Belə ki, B.Olin qeyd edirdi ki, "regionlardan hər birində o məhsullarin istehsali
mənfəətlidir ki, onlarin hazirlanmasinda regionda
ucuz və bol olan istehsal amillərindən əhəmiyyətli
həcmdə tələb olunur".
686
Yuхarıda qeyd edilənlər bazar qüvvələrinin
beynəlхalq ticarətin inkişafina təsirini öyrənir və
əsasən ölkələrin müəyyən məhsullar üzrə iхtisaslaşmasindan əldə etdikləri faydani izah edir. Lakin
dünya iqtisadiyyatinda ayrı-ayrı ölkələrin müqayisəli üstünlüklərə malik olduqları sahələrdə iхtisaslaşmalari onlari bu sahə üzrə inhisarçiya çevirmir. Dünya iqtisadiyyatında eyni məhsullar üzrə
iхtisaslaşmiş çoхlu sayda ölkələr mövcuddur. Aydındır ki, kiçik ölkələr az sayda, iri ölkələr isə
daha çoх sayda məhsullar üzrə iхtisaslaşmaq imkanina malikdirlər. Belə şəraitdə, dünya bazarinda
eyni məhsul üzrə çoхlu sayda ölkələr bir-biri ilə
rəqabət aparirlar. Amerika iqtisadçilari P.Kruqman
və M.Obstfeld qeyd edirlər ki, zaman keçdikcə
sənayecə inkişaf etmiş ölkələr teхnoloji inkişaf
səviyyəsinə, kapitalin mövcudluğuna və iхtisasli
işçi qüvvəsinə görə bir-birlərinə daha da yaхinlaşmişlar. Bu da onlar arasinda sahədaхili ticarətin
inkişafina səbəb olmuşdur. Məsələn, avtomobil
istehsali sahəsində ABŞ, Yaponiya, Almaniya,
Fransa və s. ölkələr dünya bazarında, həmçinin
daхili bazarlarinda bir-birləri ilə rəqabət aparıirlar.
Bu baхimdan, beynəlхalq rəqabət şəraitində hər
bir sahədə səmərəliliyin nisbi standarti ilə (ölkədaхilində bir sahənin digər sahələrə nisbətən səmərəli olmasi) yanaşi, mütləq standarti da mövcud
olur ki, buna nail olmadan da хarici rəqiblərlə
rəqabət aparmaq qeyri-mümkündür. Ölkədə ən səmərəli sahələrin хarici rəqiblər qarşisinda öz mövqelərini itirməsi iqtisadi səmərəliliyin və əmək
haqqinin azalmasina səbəb olur. Əgər bu proses
kifayət qədər böyük sayda sahələri əhatə edirsə,
bu ölkədə milli valyuta kursunun aşaği düşməsinə
təsir göstərir və nəticədə idхalin bahalaşmasi və
məhsul və хidmətlərin iхracindan mədaхilin azalmasi hesabina həyat səviyyəsi aşaği düşür. Buna
görə də, nisbətən mürəkkəb sənaye sahələrində
ölkənin rəqabət aparmaq qabiliyyəti, onun rəqabət
üstünlüklərinə malik olmasi iqtisadi inkişafin əsas
şərtidir. Beləliklə, ölkə iхtisaslaşdiği məhsullar
üzrə dünya bazarinda rəqabət üstünlüklərinə malik
olmalidir ki, ölkədə iqtisadi inkişafi təmin edilsin.
Bununla əlaqədar amerika iqtisadçisi M.Porter
ölkələr arasinda rəqabətin хarakterinin izahina
yönəlmiş rəqabət üstünlükləri nəzəriyyəsini irəli
sürmüşdür.
Bəzi iqtisadçilar müqayisələi üstünlüklərlə
rəqabət üstünlüklərini bir-birlərindən fərqləndirməyə cəhd edirlər. Məsələn, rus iqtisadçısı Y.V.
Kurenkov qeyd edir ki, müqayisəli və rəqabət
üstünlüklərinin bir ölkədə inteqrasiyasi onun qlobal iqtisadi məkanda rəqabət qabiliyyətini gücləndirir. Bununla əlaqədar qeyd etmək lazimdir ki,
ölkədə iqtisadi inkişafin ekstensiv yolla inkişaf
imkanlari məhduddur, çünki istehsal amillərinin
təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb edilməsi onlarin miqdari ilə məhdudlaşir. Amerika iqtisadçisi P.
Samuelson qeyd edir ki, uzunmüddətli dövrdə elm
və teхnikanin səviyyəsinin dəyişməz qaldiği
şəraitdə əməyin fondla silahlanmasi səviyyəsi müəyyən dövrdən sonra dayanir və iqtisadiyyat öz
inkişfinin durğunluq vəziyyətinə daхil olur. Məhz
elmi-teхniki tərəqqi iqtisadi inkişafa yeni dinamiklik gətirir və kapitalin artimi ilə yanaşi əmək
məhsuldariliğinin yüksəlməsinə, iqtisadiyyatin yeni keyfiyyət səviyyəsinə keçməsinə, ölkənin istehsal imkanlarinin artmasina səbəb olur. Son illərdə
elmi-teхniki tərəqqi nəticəsində ölkələrin iqtisadi
inkişfinda təbii amillərin rolunun azalmasi ölkələr
arasindaki rəqabətin хarakterində də dəyişikliklərə
səbəb olmuşdur.
Müasir dövrdə elmi-teхniki tərəqqinin inkişafi, təbii resurslarla təminat səviyyələrinin dəyişməsi və digər amillər rəqabət üstünlüklərinin dəyişməsinə daha dinamik хarakter vermişdir. Son
illərdə Çində, Cənub-Şərqi Asiyada baş verən dəyişikliklər buna əyani misaldir.
Ölkənin rəqabətqabiliyyətliliyinə yanaşmalarda əhalinin maddi rifah səviyyəsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, bir çoх iqtisadçilar ölkə
səviyyəsində rəqabətqabiliyyətliliyin mahiyyətini
bilavasitə iqtisadi inkişafin əsas məqsədi olan
əhalinin həyat səviyyəsini nəzərə almaqla, digərləri isə əhalinin həyat səviyyəsini müəyyən edən
amillərə əsaslanaraq izah edirlər. Məsələn, Amerika iqtisadçisi C.Saks milli rəqabətqabiliyyətliliyi
milli iqtisadiyyatin iqtisadi artimin stabil yüksək
templərinə nail olmaq qabiliyyəti kimi хarakterizə
edir.
Beləliklə, iqtisadi inkişafin təmin olunmasi
ölkə, sahə və firma səviyyəsində rəqabət qabiliyyətliliyin yüksəldilməsini tələb edir. Bu zaman ölkənin rəqabət qabiliyyətinə təsir edən bütün
amillərin nəzərə alinmasi və bu sahdə bazar qüv-
vələrinin təsirinin müəyyən edilməsi əsasinda
məqsədyönümlü siyasətin həyata keçirilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir.
ƏDƏBIYYAT SĐYAHISI
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Адам Смит. Исследование о природе и причинах
богатства народов. М.: Наука, 1962, стр. 24
Портер М.. Международная конкуренция. Конкурентные преимущества стран. М.: Международные
отношения, 1993. стр. 24, 60, 61
Самуэльсон П., Нордхаус В., Экономика. М.,
БИНОМ, 1997, стр. 215
Stеphane Garelli. Competitiveness of nations: the
fundamentals. In "IMD WORLD COMPETITIVENESS
YEARBOOK 2005, Lozanna, 2006. с. 609.
Porter, M.E.. Building the Microeconomic Foundations
of Prosperity: Findings from the Business Competitiveness Index. Harvard Business School, Boston, 2003,
p.31
Завялов П.С., Азоев Г.Л., Швандер К.В. Международная конкурентоспособность и ее оценка (на уровне национальной экономики, отрасли, предприятия,
товара). М., 1996, стр. 5-6
Котлер Ф., Армстронг Г., Сандерс Дж., Ванг В.
Основы маркетига. М., Дело, 1992, с.435.
Гарри Хаммел, К.К.Прахалад. Конкурируя за
будущее. Создание рынков завтрашнего дня. М.:
ЗАО "Олимп-Бизнес", 2006, стр. 177
Олин Б. Межрегиональная и международная торговля. М., Дело, 2004, стр.12, 27
Портер М.. Международная конкуренция. Конкурентные преимушества стран. М.: Международные
отношения, 1993. стр. 26
Конкурентоспособность России в глобальной
экономике. М., Международные отношения, 2003,
стр. 15, 16
Самуэльсон П., Нордхаус В., Экономика. М.,
БИНОМ, 1997, стр. 577
Stеphane Garelli. Competitiveness of nations: the
fundamentals. In "IMD WORLD COMPETITIVENESS
YEARBOOK 2005, Lozanna, 2006. с. 610.
Малые страны Европы, Отв. ред.Ю.И.Юданов,
“Мысль”, М., 1984,стр. 33
687
RESPUBLĐKADA TƏKRAR SƏNAYE XAMMALLARI VƏ TULLANTILARININ
YARANMASI VƏ ĐSTĐFADƏSĐ MƏSƏLƏLƏRĐ
Loğman Abbas oğlu MƏMĐYEV
Sumqayıt Dövlət Universiteti
Sumqayıt / AZƏRBAYCAN
BEGININQS OF REPEATED INDUSTRIAL RAW MATERIALS AND INDUSTRIAL
WASTES AND THE PROBLEMS OF USAGE IN THE REPUBLIC
ABSTRACT
The resent article deals with actuality of using the secondary pesources, the strengthening the secourse basis of the industry the
improwing the ekological enwironment and the rational measures of the protection of the nature. Also, the significant of the
develoment and improvement of the industry is stressed, the economic indexer, statistic materials, the dynamic analyses of the
rational use of the secondary reourses and the propects of the further improvement of this use in future are presented in the article.
Respublika sənayesinə xas olan əsas əlamətlərdən biri onun xammal və material tutumlu
olmasıdır. Belə şəraitdə enerji, əmək tutumlu sahələrin inkişafı ümumi sənaye istehsalından geri
qalır ki, bu da metallurgiya təmayüllü təkrar xammal materiallarının (TXM-nın) və tullantıların yaranması üçün geniş imkan yaradır. Respublikanın
dağ-mədən, metallurgiya, kimya –metallurgiya,
yanacaq –energetika, tikinti sənayesinin başlıca
olaraq xammal və yarımfabrikat təmayülündə olması TXM-nın yaranma imkanlarını artırır. O da
nəzərə alınmalıdır ki, istehsal prosesi başa çatdırılmayan müəssisələr bir qayda olaraq tullantı və
təkrar xammal, çıxdaş təmayüllü olduqlarından
ekoloji tənəzzül törədən, ətraf mühiti çirkləndirən
mənbələrə çevrilir. Respublikanın balansında olan
mindən artıq sənaye müəssisələrinin çox hissəsi
iqtisadi islahat, özəlləşmə, dövlətsizləşdirmə, yenidənqurma dövründə xammal, material çatışmazlığı, texniki təchizatın zəifliyi və sair səbəblər
üzündən fəaliyyətindən dayanmışdır ki, bunların
da avadanlıqlarının, əsas fondlarının demək olar
ki, çox hissəsi TXM –ra çevrilmişdir. Həmin müəssisələrin təxminən 25-30 faizi (orta və iri istehsal gücünə malik olanlar) ətraf mühit üçün təhlükəli olan birinci və ikinci qrup sinfə daxildir. Onların əksəriyyətində bəsit, natamam texnoloji proseslərin tətbiqi məhsul istehsalının son mərhələsini
başa çatdırmır.
1992-ci ilə qədər Azərbaycan Respublikasında
hər il orta hesabla 450-500 min ton qara və əlvan
metallomları, hissələri tədarük edilib ki, bunun da
yalnız 2,5 –3 faizi əlvan metal lomlarının payına
düşür. Rəsmi məlumata görə 2000-ci ildə cəmi 54
min ton təkrar metal tədarük etmişdir ki,bu da
1990-cı ildəkindən 10 dəfə azdır. Respublikada bu
prosesin tənəzzülü şəraitində son 7-8 ildə xeyli
təkrar metal lomları müxtəlif yollarla xarici ölkələrə daşınmışdır və indi də bu proses davam
etməkdədir. Belə proses davam edərsə, gələcəkdə
688
metallurgiya sənayesinin inkişafını məhdudlaşdıran ciddi maneəyə çevrilə bilər.
Sənayenin mexanikləşdirilməsi, kənd təsərrüfatının, nəqliyyatın, şəhər təsərrüfatının inkişafı ilə
əlaqədar qara və əlvan metal resursları 45-50 ildə
sürətlə artmağa başlamışdır. Bu, göstərilən sahələrdə metal fondların çoxalması, maşınların avadanlıqların amortizasiyasının sürətlə artması ilə
əlaqədardır. Respublikada toplanan təkrar metal
sərvətlərinin, əsasən metal lomlarının 70-75 faizini polad və dəmir təşkil edir.
Maşınqayırma, metal emalı, neft-qaz çıxarma
sənayesi lom,yonqarlar, kəsiklər, parça və lay
halında, polad ərinti metal hissələri, borular, dəmir
yolu relsləri, maşın, avadanlıq, nəqliyyat vasitələri
şəklində hər il milyon tondan artıq təkrar metal
verir. Metal emalı istehsalı müəssisələrində istehsal edilən 1 ton metala görə çıxan tullantının miqdarı istehsalın, emalın texnikası və texnoloji üsulundan, işlədilən metal məmulatlarının çeşidindən,
növündən asılıdır. Rəsmi məlumatlara görə respublikada sənaye istehsalının normal inkişafı vaxtında, yəni 80-ci illərdə Azərbaycanda işlədilən,
istehsal və emal edilən 1 ton metaldan, orta hesabla 180-190 kq lom, metal parçası, yonqar, okolin
halında tullantı çıxıb. Tikintidə isə son 25-30 ildə
metal tullantılarının çıxışı tədricən azalmaqdadır.
Bu onunla əlaqədardır ki, bu sahədə dəmir –beton
quraşdırıcılar, borular əvvəlki illərə nisbətən çox
işlədilir, müəyyən qədər metal məmulatlarını əvəz
edir.
Təkrar metal xammalları tərkibində amortizasiya lomları üstünlük təşkil edir. Amortizasiya
lomu maşınların, avadanlıqların, metal quraşdırıcıların, ehtiyat hissələrinin, alətlərin mənəvi, fiziki
cəhətdən köhnələşməsindən, sıradan çıxarılmasından yaranır. Respublikanın ümumi lom resurslarının tərkibində bunların payı təxminən 46-47 faiz
təşkil edir.
Amortizasiya lomu çıxdaşının respublikada
əsas mənbəyi nəqliyyat, kənd təsərrüfatı, maşınqayırma, metal emalı, metallurgiya müəssisələri,
neft-qaz çıxarma idarələridir. Son 25-30 ildə respublikada amortizasiya lomlarının çoxalması istehsalın bütün sahələrində maşın və avadanlıq parkının yeniləşməsi, köhnələrin isə sıradan çıxarılması ilə əlaqədardır. Lakin bunların çox hissəsi
qanuni və qeyri –qanuni yollarla xaricə daşındığından respublikada onların artımını –təkrar istehsalını xeyli azaldır.
Təkrar material resurslarından səmərəli istifadə edilməsinin təşkili bir tərəfdən ətraf mühitin
sağlamlaşdırılması, digər tərəfdən isə ilkin xammallara qənaət edilməsi hesabına geniş təkrar istehsalın aparılması üçün hərtərəfli şərait yaradır.
Hazırda resrpublikamızda təkrar material resurslarından istifadənin səviyyəsi cəmi 10-15% təşkil
edir. Eyni zamanda tullantıların yenidən emalının
səmərəli istiqamətləri istifadə edilən tullantıların
ümumi həcminin 3-5%-nə bərabərdir ki, bu da inkişaf etmiş dünya ölkələrinin analoji göstəricisinə
nisbətən 8-10 dəfə aşağıdır.
Təkrar material resurslarından istifadə üzrə
maraqların əlaqələndirilməsini təmin etmək üçün
iqtisadi mexanizmin yaradılması zəruriyyəti meydana çıxır. Belə bir mexanizm kimi təkrar material
resursları bazarı çıxış edə bilər. Belə tipli bazarda
əmtəə mübadiləsi münasibətlərinin predmeti kimi
özününəməxsus xüsusiyyətə malik olan əmtəə-tullantı çıxış edir. Bu bazarda potensial təklif tələbi
xeyli qabaqlayır, baxmayaraq ki, toplanmış tullantılar tamamilə istifadə edilmir. Nəticədə növbəti
emal üçün tədarük edilən təkrar xammalın real
həcmi çox vaxt tələb olunan imkanlardan artıq
olur.
Bütövlükdə təkrar xammal bazarı sfrasının
formalaşmasının bəzi özünəməxsus xüsusiyyətləri
vardır. Belə ki, keyfiyyətli tullantı ehtiyatları məhdud olur və onlardan hazırlanan məhsul ilkin
xammaldan hazırlanan məhsulların keyfiyyəti ilə
müqayisə edilə bilməz. Bundan başqa tullantıların
keyfiyyət tərkibi heç də sabit olmur. Alıcıların əksər hissəsi təkrar xammal bazarına yalnız təbii
xammala müəyyən çatışmamazlıq olduğu halarda
müraciət edirlər.
Təkrar material resursları bazarının formalaşmasının təşkilati-iqtisadi mexanizmi bir neçə mərhələdə ardıcıl olaraq həyata keçirilməlidir. Ilkin
mərhələdə tullantıların emalı üzrə lokal tədbirlərin
aparılması zamanı həm müəssisənin öz vəsaitlərindən, həm də hələ kifayət qədər olmayan ekoloji
fond maliyyə yardımından istifadə etmək daha
məqsədəuyğundur. Iqtisadiyyatın davamı olmadığı
və uzunmüddətli kreditlər verməyə heç də həvəs
göstərmirlər.
Ikinci mərhələdə təkrar material resursları bazarının formalaşması mexanizminin həyata keçirilməsi geniş miqyaslı makromarketinq tədqiqatlarının aparılmasını və xüsusi xidmət növü bazarın, onun konyukturasının tədqiqi, tullantılar və
resurslara qənaət texnologiyası haqqında məlumatların ətraflı təhlili əsasında ətraf mühitin çirklənməsinə görə ödəniş haqqının tətbiq edilməsinin
alternativ strategiyasının həyata keçirilməsi və
qiymətləndirilməsi üzrə elmi-metodiki təkliflər işləyib hazırlamaqla bərabər, tullantıların emalının
həvəsləndirilməsinə yönəldilmiş müxtəlif tədbirlər
öyrənilib araşdırılmalıdır.
Üçüncü mərhələdə isə təkrar xammal fondu
vəsaitlərinə sərəncam vericilik – orqanın hüquqlarını genişləndirmək və istifadə edilməyən tullantılara görə ödəniş haqqı tətbiq etmək lazımdır.
Təkrar material resurslarının potensial tələbatçıları resupublikadan kənarda olduğu üçün təkrar
resursları bazarının öyrənilməsi, həmçinin beynəlxalq miqyasda aparılması daha məqsədəuyğundur.
Bu zaman marketinq xidmətinin əsas vəzifələrindən biri tullantıların emalı sferasında xarici firmalarda partnyorluğun müxtiəlif variantlarının təhlilindən ibarət olmalıdır. Burada texnologiyanı
icarəyə götürmək əsasında lizinq xidməti, xarici
texnologiya əsasında müəssisələrin tikilməsi, birgə
müəssisələr yaradılması və s. nəzərdə tutulmalıdır.
Göstərilən sahədə bazar münasibətləri formalaşdıqca dövlət tərəfindən verilən investisiyaların
azaldılmasının müəyyən hissəsi trast-fond prinsipi
üzrə fəaliyyət göstərən instutusyon investorlar
hesabına kompensasiya oluna bilər. Əgər bu sfera
sərmayə qoyuluşu üçün əlverişli olarsa, bu zaman
tras-fond öz vəsaitini təkrar xammalın emalına
cəlb etmiş olar. Bununla da büdcədən kənar təkrar
xammal fondu, səhmdar cəmiyyəti, tras-fond yaratmaqla təkrar xammal və tullantıların emalı üzrə
istehsalın inkişafı məqsədilə müəyyən miqdar maliyyə potensialı təmin edilmiş olar.
Təkrar xammal resurslarının idarə edilməsinin
təkmilləşdirilməsində ölkənin ayrı-ayrı iqtisadi regionlarında və bütövlükdə respublikada əmələ gələn təkrar material resursları haqqında məlumat
bankının (TMP MB) yaradılması da mühüm rol
oynaya bilər. Bunun köməyi ilə resurslara tələbat
sferasında aparılan işlərin vəziyyəti haqqında məlumat qıtlığının aradan qaldırılmasına şərait yaranmış olar. TMR MB quruluşuna aşağıdakı blokların
daxil edilməsi təklif olunur: 1) təklif olunan təkrar
resurslar bloku; 2) təkrar resurslara olan tələbatın
qeydiyyata alınması bloku; 3) tullantılar və təkrar
resursların emalı üzrə mövcud olan texnologiya
bloku; 4) tullantıların emalı, nəqli və ləğv edilməsi
üzrə istehsal gücləri bloku; 5) toksik tullantılar və
689
maddələr bloku; 6) proqram təminatı və köməkçi
məlumatlar bloku. Göstərilən məlumatlar təkrar
material resurslarından istifadə üzrə optimal variantların seçilməsi üçün qərarların qəbul edilməsinə əsas verir.
Konstruktiv əhəmiyyətli yeraltı mineral-xammaldan kompleks istifadə edilməsi problemi, bu
sahədə aparılan tədqiqat işlərinin proqramı bir sıra
müasir texniki məsələlərin həllini tələb edir. Məqsəd ondan ibarətdir ki, bu proses özünün elmi-texniki, iqtisadi səviyyəsinə görə standartların tələblərinə cavab versin, eyni zamanda ətraf mühitin
mühafizəsini təmin etsin. Məsələnin mütləq həlli
xammalların istifadəsində və bundan sonrakı
qapalı emal dövranında aztullantılı, yaxud tullantısız texnoloji üsulların tətbiqindən ibarətdir.
Ilkin və təkrar xammalların kompleks istifadəsinin istehsal-ekoloji bazasının iqtisadi-ekoloji
səmərəliliyi keçmiş ittifaqa 1-ci beşillikdə (19281932-ciillər) ortaya çıxmışdır. Sosialist sənayesinin sürətli inkişafı əsaslı tikinti üçün xammal və
digər materiallara külli miqdarda tələbat yaratmışdı. Bunların bir hissəsi metallurgiya, kimya,
dağ-mədən tullantılarının istifadəsi hesabına ödənilir. Sənaye istehsalı genişləndikcə, ayrı-ayrı
iqtisadi rayonlarda istehsal sahələri mexanikləşdikcə, dəmir yol, avtomobil yolu xidməti, yeniyeni dağ-mədən müəssisələri artıqca təkrar xammal materiallarının həcmi də genişlənirdi.
Azərbaycanda, xüsusilə Abşeronun maşınqayırma, neft-qaz sənaye müəssisələrində, bütünlükdə Bakı şəhərinin özündə sənayenin təkrar xammalları, xüsusilə metal emal ehtiyatları artırdı.
Mineral xammal ehtiyatı istismarı miqyasının
genişlənməsi, maşın və avadanlıqların, əsas fondlarının istifadə müddətinin başa çatması, onların
mənəvi köhnəlməsi, müxtəlif təmayüllü təkrar materialların, xüsusilə metal qırıntılarının, energetika
sənayesi çıxdaşlarının artmasına səbəb olurdu.
Bundan əlavə, yeni-yeni sənaye istehsalının inkişafı ilə əlaqədar təkrar xammal və tullantıların
kəmiyyətini artırır ki, bunlardan istifadə edilməsinin müvafiq informasiya mənbələrindən alınan
məlumatların təhlili əsasında aparılmasını qarşıya
qoyurdu.
Bəzi müəssisələr istismar, təkrar tullantı materiallarının saflaşdırma prosesilərindən çıxan şlakların istifadəsində aztullantılı və tullantısız texnoloji metodların tədqiq edilməsində görkəmli nailiyyətlər əldə etmişdir. Keçmiş sovet dövlətinin
ağır sənaye müəssisələrində – Maqnitoqorskda,
Sverdlovskda, Nijni-Tagildə, Donbasda, SanktPeterburqda və s. fəaliyyət göstərən ağır maşınqayırma zavodlarında, Krivoy Roqda və s. şlamların,
şlakların emalından xüsusi avtomatlaşdırılmış qur690
ğuların tətbiq edilməsi səviyyəsində itkilərin miqdarı minimuma endirməklə xeyli əlavə gəlir əldə
edilmişdir. Bununla yanaşı, faydalı qazıntıların
istismarının və istifadəsinin mexanikləşdirilməsi
ilkin metalların emalını təmin edən istehsal sahələri artırmışdır. Azərbaycanda bu emal respublikamıza nisbətən Ukraynanın, Rusiyanın sənaye mərkəzlərində daha yüksək səviyyəyə çatmışdı. Belə
şəraitdə də nisbi olaraq onların tullantı və çıxdaşların artma şürəti onların emal həllini xeyli qabaqlamışdır və bu proses indi daha sürətlə davam
etməkdədir.
Qeyd etmək lazımdır ki, təkrar xammal materiallarının, tullantıların artımı proqressiv istiqamətdə, onların emalı isə reqresiv sürətlə hərəkət
edir. Bunları yaradan səbəblərdən biri onlara olan
tələbatın ardıcıl olaraq artması şəraitində həmin
sərvətlərin iqtisadi cəhətdən lazımi səviyyədə qiymətləndirilməməsi, intensiv istifadəsi istiqamətdə
elmi-tədqiqat, layihə-konstruksiya işlərinin zəif
aparılması olmuşdu. Bunlardan başqa, həmin istiqamətdə müəssisələrarası, sahələrarası tədbirlərin
də zəif təşkili müvafiq sənaye sahələrinin birbirindən ayrı düşməsi şəraitində, koorperasiya əlaqələrinin yarıtmaz uzlaşdırılması müasir tələbata
cavab verməməsi, eksperimenital sənaye qurğularının lazımi səviyyədə olmaması xammalların
səmərəli və kompleks istifadəsində əngəllər törədirdi. Özündən başqa təcrübə-sınaq işlərinin aparılmasında birgə səy və təkliflərin tətbiqi sahəsində kompleks məsələlərin yerinə yetirilməsinin
zəifliyi və s. problemin səmərəli təşkilində məhdudiyyət yaradırdı.
Ümumilikdə ilkin və təkrar xammalların
kompleks istifadəsində texniki, təcrübə, konstruktor tədbirlərinin zəif tətbiqi iqtisadi, texniki məsələlərin səmərəli istiqamətdə yerinə yetirilməsini
məhdudlaşdırır. Buna şərait yaradan başlıca səbəblərdən biri də müvafiq idarə və təşkilatların
ilkin təkrar xammalların səmərəli istifadəsi üzrə
elmi-tədqiqat işlərinin təkmilləşdirilməsinə, elmitədqiqat işlərinin istehsalatda tətbiq edilməsinə
kifayət qədər diqqət yetirməməsidir.
Yuxarıda göstərilən nöqsanlar ən çox təkrar
xammalların istifadə edilməsində, ilkin xammalların saflaşdırılmasında nəzərə çarpır. Tərkibi qiymətli elementlərlə zəngin olan şlakların istifadəsi
yol örtüyü və tikintidə çınqıl kimi istifadəsi onun
iqtisadi faydalılığını aşağı salır. Respublikada müvafiq elmi tədqiqat institutlarının sənaye-sınaq
laboratoriyalarının məhdudluğu neft emalı, istilikelektrik, kimya-metallurgiya müəssisələrinin tullantılarından səmərəli istifadə imkanlarını məhdudlaşdırır. Bunların aradan qaldırılması bazar
münasibətləri şəraitində məhsuldar qüvvələrin
inkişafı, ilkin və təkrar xammallardan, xüsusilə
metallurgiya, kimya, tikinti sərvətlərindən kompleks istifadəsi edilməsi üzrə texniki-iqtisadi bazanın təkmilləşdirilməsini tələb edir. Gələcəkdə sənaye istehsalının yenidən qurulması geniş miqyasda yeraltı sərvətlərin istehsala cəlb edilməsi ilə
birgə emaledici qurumların, mütərəqqi texnoloji
təmayüllü zavodların, sexlərin tikilməsinə və
mövcud olanların yenidən qurulmasına ehtiyac
yaradır. Deməli, göstərilən xammal ehtiyatlarının
kəmiyyət və keyfiyyət cəhətdən istifadə təmayülünün seçilməsi zəruri şərt kimi qiymətləndirilməlidir. Nəzərə alınmalıdır ki, bu istiqamətdə ətraf
mühitin mühafizəsi üzrə tədbirlər sisteminin həyata keçirilməsinin təmin edilməsi iqtisadi-ekoloji
sistemin tərkib hissəsidir. Beləliklə, texnoloji tədqiqatların vahid məqsədli proqramı çərçivəsində
müxtəlif mineral xammal ehtiyatlarının kompleks
istifadəsi təmayülündə qarşılıqlı iqtisadi-ekoloji
tədbirlərin həyata keçirilməsinə indi ehtiyac daha
da artır. Göstərilən kompleksdə mövcud material
resurslarından istifadə edilməsi elmi-tədqiqat,
texnoloji, kostruktiv elmi-axtarış işlərinin həyata
keçirilməsi, eləcə də istehsalla istehlakçılar arasında qarşılıqlı əlaqələrin yaradılması tədbirlərinin
işlənib hazırlanmasının vacibliyini ortaya çıxarır.
Dövrün tələblərindən irəli gələn bu vəzifələr ilkin
təkrar xammallardan alınan məhsulların istehlakçılara çatdırılmasını tələb edir ki, bu da elmitexniki proqramın zəruri tərkib hissəsindən biri də
nəqliyyat probleminin həll edilməsini ön plana
çəkir.
Istehsalın təşkilinin sonrakı mərhələlərdə həll
edilməsi regional, sahəvi aspektdə aparılır. Hazırda mövcud müəssisə, idarə və təşkilatların istehsal planlarında ilkin, təkrar xammal ehtiyatlarının yeni texnika, texnologiya əsasında kompleks
istifadəsi tədbirləri nəzərdə tutlur. Lakin Bakı şəhəri və regionlar miqyasında onlar arasında proqram əlaqələrinin olmaması, daxili xammalların
keyfiyyət və kəmiyyətini nəzərə alaraq, məsələnin
optimal həllinin təmin edilməsində məhdudiyyət
yaradır.
Tədqiq edilən sənaye sahələrində ən iri miqyaslı məsələlərə qara, əlvan polimetal, yanacaqenergetika ehtiyatlarından istehsal, istehlak proseslərində çıxan təkrar xammallarının ayrı-ayrı
növlərinin seçmə üsulu ilə kompleks emalı və
istifadəsi daxil edilir. Belə mürəkkəb məsələlərin
həllində qarşıda duran ən mühüm vəzifələrdən biri
tərkibi faydalı elementlərlə zəngin olan Filiz-çay,
Ağdərə polimetal, Daşsalahlı bentonit, Xaçbulaq
flüs sərvətlərinin dərin texnoloji, kompleks istismarı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu planda həmin vəzifələrin həyata keçirilməsindən asılı olaraq, xammalların TMS-nin seçmə üsulu ilə qrup-
laşdırılması zəruri şərt kimi qiymətləndirilməlidir.
Bu sistemdə ən mühüm məsələlərdən biri də
təkrar xammal materiallarından, səmt məhsullarından iqtisadi-ekoloji səmərəliliyi şərtilə kompleks
istifadəsinin təşkili zəruridir.
Bu təmayüldə perspektivdə ən mühüm tədbirlərdən biri yeni mütərəqqi texnologiya tətbiqi
şəraitində Daşkəsən dəmir filizi, Zəylik alunit,
Xaçbulaq flüs, Ağdərə, Filiçay, Mehman polimetal, Daşsalahlı betonit, Kəlbəcər perlit, aqat mədənlərinin, yataqlarının və s. ehtiyatlarının konstruktiv təkrar-metal sərvətlərinin iqtisadi-ekoloji
baxımdan səmərəli istifadəsidir. Beləliklə, respublika sənayesinin ilkin və təkrar xammal ehtiyatları
bazasında tikinti, neft, qaz sənayesinin perspektiv
inkişafı nəzərdə tutulur.
Azərbaycanda metallurgiya, kimya-metallurgiya, tikinti materialları istehsalı qarşısında duran
ən zəruri problemlərdən bir köməkçi xammal ehtiyatlarının – bentonit gilinin, flüs əhəngi, mərmər,
qabbo, duz xammalının, seolit, odadavamlı gilin
istifadəsidir.
Bütün ilkin, təkrar xammalların, konstruktiv
əhəmiyyətli tullantıların mənimsənilməsində ümumi vəzifə kompleks, səmərəli istifadə proseslərində seçmə yolu ilə müasir texnoloji üsullarının tətbiqi müqabilində iqtisadi-ekoloji təmayüllü təkrar
emalın təşkili, pozulmuş torpaqların rekultivasiyası və ətraf mühitin bərpasıdır.
Lakin belə mürəkkəb tərkibli xammalların
kompleks istifadəsinin uzlaşdırılması probleminin
həlli təmin edilmir. Burada olan neqativ halların
aradan qaldırılmasında iqtisadi, təbiəti mühafizə
baxımdan məqsədli proqramın həlli üçün bir sıra
tədbirlərin həyata keçirilməsi qarşıda durur. Material, maliyyə vəsaitlərinə olan tələbatın ödənilməsi, buraxılan məhsulların iqtisadi səmərəli realizasiyası, zəruri texniki və texnoloji proseslərin tətbiqi, xammal sərvətlərinə, istehlak məhsullarına
olan ehtiyacın müəyyən edilməsi bu sıraya aiddir.
Təcrübə göstərir ki, yuxarıda qeyd olunan məsələlərə lazımi səviyyədə diqqət verilməsi istehsalın səmərəli təşkilinə, qabaqcıl elmi-texniki nailiyyətlərin mənimsənilməsinə, tətbiqinə məhdudiyyət yaradan başlıca şərtlərdəndir. Bunun aradan
qaldırılması istiqamətində yerinə yetirilməli vacib
məsələlərdən biri də sosializmdən miras qalan sahəvi istehsalın inkişafı şəraitində ilkin və təkrar
xammallardan istifadə prosesində müəssisələrarası
kooperasiya əlaqələrinin uzlaşdırılmasıdır. Elmitexniki imkanların, mənimsənilməsini maliyyə,
material və əmək sərfinin səmərəliliyini təmin
etməyən kapital qoyuluşu isə məhsulların rəqabət
qabiliyyətini aşağı salır.
691
Faydalı qazıntı sərvətlərindən kompleks istifadə edilməsinin elmi-texniki problemi, ümumiyyətlə ilkin, yardımçı xammal ehtiyatlarının istifadəsinin səmərəli təşkili elə bir texnoloji üsulların
tətbiqini tələb edir ki, onlar tullantıların optimal
dərəcədə azaldılmasını, onların təkrar emalını təmin etsin. Mövcud ədəbiyyatlarda bu problemin
müzakirəsi onunla əlaqədardır ki, uzun və ardıcıl
istehsal prosesində ilkin və təkrar xammalların
səmərəli istifadəsi yollarının tapılmasına ehtiyac
artır. Buna görə ilkin, təkrar xammal sərvətlərinin
kompleks emalı texniki-iqtisadi vəsaitlərin tərkib
hissəsi olmaqla, faydalı qazıntı ehtiyatlarının, ilk
və son emalı prosesində az tullantılı, tullantısız
texnologiya metodlarının tətbiqini tələb edir.
Beləliklə, ilkin və təkrar xammal ehtiyatlarından səmərəli istifadənin ümumi problemi texnoloji
planda nəinki mədənlərin istismarında çıxan səmt
materiallarının, istehsal tullantılarının emalını,
eləcə də dağ-mədən istehsalının yeni, mütərəqqi
texnoloji yeniliklərinin istehsalata yönəldilməsindən ibarətdir. Buraya geniş miqyasda geotexnoloji, geomikrobioloji dərin emal metodlarının tətbiqi, tullantıların miqdarını azaldan, emalı çətin
olan xammmalların mənimsənilməsi və istifadəsini təmin edən mütərəqqi istehsalatın yaradılması
daxildir.
Konstruktiv sənaye xammallarından kompleks
istifadə edilməsi, bu prosesdə ekoloji mühitin mühafizəsi, texniki-texnoloji proseslərin təkmilləşdirilməsi bir sıra məsələlərin ardıcıllıqla həll edilməsini tələb edir.
Təbii sərvətlərin, xüsusilə qara, əlvan metalların, yanacaq-energetika, kimya-metallurgiya ehtiyatlarının istehsal-texnoloji bazasının inkişafı
692
onların səmərəli emalını, xammalların tərkibindən
faydalı elementlərin çıxarılması müqabilində tullantıların azaldılmasını təmin edən mütərəqqi texnoloji proseslərin təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədardır. Belə mürəkkəb mərhələ tətbiq edilən texnologiya ilə təbii mühit arasında bir sıra ziddiyyətlərin ortaya çıxması, mövcud tullantıların miqdarının, ətraf mühitin çirklənməsi səviyyəsinin artması
və onlara qarşı mübarizə tədbirlərinin aparılması
ilə səciyyələnir.
Sonrakı mərhələ faydalı qazıntıların istismarı
və emalında qapalı texnoloji dövranın, tullantısız
texnologiyanın yaradılmasının zəruriliyini müəyyən edir. Belə tədbirlər sayəsində yeni texnologiya
ilə təbii mühit arasında uzlaşma, istər mineral
xammal, istərsə də başqa təbii sərvətlərin istifadə
kooperasiyası əlaqələri yaradılır.
Azərbaycan Respublikasının müstəqil dövlət
quruculuğu və bazar münasibətlərinə daxil olması
şəraitində bütün təbii sərvətlərin, xüsusilə
metallurgiya, kimya-metallurgiya, tikinti xammalı
ehtiyatlarının istifadə edilməsində qapalı texnoloji
dövrana keçməyə və bunun həyata keçirilməsində
qabaqcıl ölkələrin təcrübələrindən istifadə etməyə
ehtiyac vardır. Müəssisələrarası, sahələrarası əlaqələrin bu istiqamətdə təşkili mühüm iqtisadiekoloji tədbirlər sisteminin tərkib hissəsidir.
ƏDƏBĐYYAT
1.
2.
3.
4.
T.Mahmudov və başqaları. «Iqtisadi təhlil» - Bakı-2003.
Dövlət Statistika komitəsinin makerialları – 2005.
T.Hüseynov. iqtisadi cəmiyyət və ekoloji mühit – BakıElm-2000.
Q.Məmmədov, M.Xəlilov. Ekologiya və ətraf mühit.
Bakı-Elm 2004
AZƏRBAYCANIN IQTISADIYYATI SISTEMININ SILSILƏLI FƏALIYYƏTI VƏ
GƏLƏCƏK DÖVRÜN PROQNOZLAŞDIRILMASI
i.e.n. M.R. ƏYYUBOV
ATĐ
Bakı / AZƏRBAYCAN
[email protected]
XÜLASƏ
Məqalədə Azərbaycan iqtisadiyyatının malik olduğu fəaliyyət mexanizmi ilə əlaqədar 30-40 illik silsilə fəaliyyətə malik
olması və silsiləli fəaliyyətinin riyazi tənliyi açıqlanmışdır. Azərbaycan iqtisadiyyatının silsiləli fəaliyyətinin alınmış tənliyi
əsasında XX əsrdə ölkə iqtisadiyyatının tam üç silsilə dövrləri göstərilmiş və gələcək 2000-2035-ci illərdə ehtimal olunan silsilə
fəaliyyətinin fazaları açıqlanmışdır.
ABSTRACT
It is said in the article that Azerbaijan economy system dealing with the mechanism of functioning has a 30-40 year cycle
functioning. The equation of cycle functioning is also given in the article. According to the equation of the cycle functioning of
the Azerbaijan economy, three cycle phases of XX century state economy are defined and the phases of the cycle functioning
probable in the future 2000-2035 are also shown here.
XIX əsrin ortalarından başlayaraq, bir çox
iqtisadçı alimlər iqtisadiyyat sistemlərində, o cümlədən ölkə iqtisadiyyatı sistemlərində axan iqtisadi
proseslərin uzun və qısa müddətli dövrlərdə titrəyişli, enib – qalxma xüsusiyyətli olmalarını əsaslandıran çoxsaylı elmi nəzəriyyələr, metodoloji
konseptual yanaşmalar irəli sürmüşlər. Müasir
iqtisadi silsilə nəzəriyyəsinin əsas təməl fikirlərini
izah edən konsepsiyaları aşağıdakı qaydada
qruplaşdırmaq olar.
1. Đnvestisiya qoyuluşlarında enib – qalxmaların
rolu (ideya müəllifləri – Tuqan – Baranovskiy,
Şpitqoff, Kassel, Robertson);
2. Đnvestisiyaları müəyyənləşdirən amillərin enib
– qalxmalarının analizi: faiz formalarına münasib
olan investisiyaların səmərəlik hədləri qrafiki
(Viksel, Keyns);
3. Đnvestisiyaları müəyyənləşdirən dinamik texniki, təbii sərvət, ərazilərin genişlənməsi və əhali
artımları amillərinin ölkə iqtisadiyyatı sistemlərinin silsiləli fəaliyyətini müəyyənləşdirmələri
(Şpitqoff, Xarrod);
4. Đnnovasiya və elmi – texniki tərəqqinin inkişafına xas olan işlərlə əlaqədar investisiya qoyuluşlarının dəstəvari xüsusiyyətli olması (Şumpeter);
5. Əsas istehsalat fondlarının elementlərinin istehsalının uzun müddətli dövrdə istehsalı, əsas
kapitalın uzun ömürlü olmasının iqtisadiyyat sistemlərinə təsiri (Aftolyon, Piqu, Klark);
6. Đqtisadiyyatın guruluşu ilə şərtləşdirilən iqtisadi prosesi yaradan başlanğıc impulsların titrəyişli,
silsiləli xüsusiyyətli olması (Veksel, Piqu);
7. Đnvestisiya multiplikatoru və istehlak funksiyalarının rolu (Kann, Keyns);
8. Ekonometrik modellər vasitəsi ilə alınmış iqtisadi dəyişənlərin əlaqələrinin enib – qalxan xüsusiyyətli olmaları nəticələri (Tinberq, Friş,
Samuelson, Xiks, Kleyn və başqaları);
Yuxarıda qeyd olunmuş təsnifat iqtisadiyyat
sistemlərində, o cümlədən ölkə iqtisadiyyatı sistemlərində axan proseslərin enib – qalxma, silsiləli
olmalarının səbəblərini açıqlayan müxtəlif iqtisadi
nəzəriyyələrin əsasını təşkil edirlər.1
Ölkə iqtisadiyyatı sistemlərində axan iqtisadi
proseslərin enib – qalxma xüsusiyyətli olmaları
son nəticədə ölkə iqtisadiyyatı sisteminin makroiqtisadi səviyyədə fəaliyyətinin silsiləli xüsusiyyət
almasına səbəb olurlar. Müasir iqtisadi nəzəriyyədə ölkə iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyətində,
zaman axarında dövrlərinin müddəti ilə fərqlənən
bir necə makroiqtisadi silsilə növləri mövcuddur.
1. Ehtiyyatlarla bağlı 3 – 5 illik qısa müddətli
silsilələr. Bu silsilə tiplərinə istehsal olunan məhsullar növlərinin yaşayış müddəti ilə bağlı silsiləni; C. Kitçinin dünya qızıl ehtiyyatları blə bağlı
silsiləsini; K.Marksın və E.Xansenin ölkə iqtisadiyyatında dövriyyə kapitalının qeyri – bərabər
təkrar istehsalı ilə bağlı silsilələrini; U.Mitçelin
ölkə iqtisadiyyatında pul tədavülünün dəyişməsi
1
Đqtisadi silsilələr nəzəriyyəsi mövzusuna daha ətraflı bax:
Э.Хансен. Экономические циклы и национальный
доход. Часть третья. Теория экономических циклов.
Т.2. səh.5-298. /Классики кейсианства, в 2-х томах.
Москва. ОАО” Изд. Экономика”, 1997г.
693
ilə bağlı silsiləsini; iqtisadi məlumatları qeyri –
maddi ehtiyyat kimi qəbul etsək, R.Lukasın istehsalçıların və istehlakçıların ölkə bazarında baş verən proseslər haqqında tam məlumatlara malik
olmamaları ilə əlaqədar yaranan silsiləsini göstərmək olar.
2. Əsas istehsalat fondları ilə bağlı 8 – 12 illik
orta müddətli silsilələr. Bu silsilə tiplərinə K.
Marksın əsas istehsalat fondlarının kütləvi surətdə
dəyişməsi ilə bağlı silsiləsini; K.Jüqların bankların
fəaliyyəti ilə əlaqəli pul – kredit amillərinin əsas
kapitalın dəyişməsi dövrünə təsiri ilə bağlı silsiləsini misal göstərmək olar.
3. Yaşayış tikililərinin və bir sıra infrastruktura
qurğularının yeniləşməsi ilə bağlı S.Kuznetsin 1520 illik tikinti silsiləsi. Hazırda bu silsilə növü
“uzun titrəyişlər” termini ilə ifadə olunur.
4. Konyuktura (şərait, vəziyyət) ilə bağlı N.
Kondratyevin 60 – 70 illik böyük dalğalı silsiləsi.
Bu nəzəriyyə tərəfdarlarının fikrincə, ölkə iqtisadiyyatı sisteminin, həmçinin bir çox ölkələri iqtisadi (və ya siyasi) xüsusiyyətlərinə görə özündə
birləşdirən böyük iqtisadi sistemlərin fəaliyyəti
(məsələn, XX əsrdə kapitalizm və sosializm sıstemləri, dünya iqtisadi regionları) adi iqtisadi silsilə xüsusiyyətli olmaları ilə yanaşı, onların fəaliyyəti daha uzun müddətli “dalğalı” xüsusiyyətə malikdirlər. “Uzun dalğalı” proseslərin, hadisələrin
nəzəri mahiyyətinin dərk edilməsi cəhdləri XX
əsrin əvvəllərində holland iqtisadçıları Y.Van
Qelderin (1913 il) və S.De Volf (1920 il) tərəflərindən aparılsa da, alimlər arasında bu mövzu maraq tapmamışdır. 2 Sonradan, 1925 – ci ildə N.
Kondratyev “uzun dalğalar”la bağlı ilk məqaləsini
dərc etdikdən sonra, digər alimlər N.Kondratyevin
“uzun dalğalar” ilə bağlı ideyalarını inkişaf etdirmişlər.3
Ölkə iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyəti
mexanizmi və ölkə iqtisadiyyatı sisteminin
silsilə fəaliyyətinin fazaları.
Ölkə iqtisadiyyatı sistemi, müəyyən özünü
təşkil etmə və özünü tənzimləmə mexanizmi və bu
mexanizmə kənardan, bu və ya digər üslubda müdaxilə olunma əsasında fəaliyyət göstərir. Ölkə
iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyəti mexanizmi ölkə
iqtisadiyyatı sistemini təşkil edən elementlərin,
ölkə iqtisadiyyatı sistemlində axan proseslərin arasında mövcud olan və yeni əmələ gələn qarşılıqlı
əlaqələrdən yaranan qaydalar formalaşdırır.4 Ölkə
iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyətinə insanlar
tərəfindən (hökumət timsalında) müdaxilə ölkə iqtisadiyyatı sisteminin özünü təşil etmə və özünü
tənzimləmə qaydalarını öyrənməklə bu gaydalara
dəyişikliklər edilmə, qaydaları məqsədli üslubda
istiqamətləndirmə formasında baş verir. Bu vasitə
ilə ölkə iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyəti mexanizmi korreksiya olunur, tənzimlənir.
Đqtisadi nəzəriyyədə ölkə iqtisadiyyatı sisteminin özünü təşkil etmə və özünü tənzimləmə qaydalarına – fəaliyyəti mexanizminə hökumət tərəfindən müdaxilə olunmasına iki əks yanaşma
mövcuddur. Bir qrup iqtisadçı alimlər (A.Smit,
A.Marşall, F.Xayek, M.Fridman və başqaları) hesab edirlər ki, ölkə iqtisadiyyatı sistemlərinin özünü təşkiletmə və özünü tənzimləmə qaydalarına
kənardan, hökumət tərəfindən müdaxilə olunmsı
halı ölkə iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyətinə
mənfi təsir göstərir.5
Digər qrup iqtisadçı alimlər (C.Keyns, Đ.
Piroqojin, Đ.Stenqers, S.Fişer və başqaları) isə hesab edirlər ki, cəmiyyətin müəyyən iqtisadi məqsədlərinə çatması üçün, ölkə iqtisadiyyatının fəalıyyəti mexanizminə bu və ya digər üslubda müdaxilə olunması zəruri şərtə çevrılir.
Uzun müddətli dövrdə ölkə iqtisadiyyatı sisteminin dinamik fəaliyyəti, malik olduqları mexanizmə əsasən qeyri – xətti əyri xüsusiyyətli
olurlar. Klassik iqtisad nəzəriyyəsinə əsfsən, ölkə
iqtisadiyyatı sisteminin uzun müddətli dövrdə
fəaliyyəti sxematik olaraq inkişaf Đ mərhələsinə
(fazasına), durğunluq (böhran) B fazasına, tənəzzül T fazasına və stabilləşmə C fazasına ayrılır.
Ölkə iqtisadiyyatında axan proseslər arasında
mövcud olan qarşılıqlı əlaqələr, təsirlər və əks –
təsirlər stabilləşdikdən sonra ölkə iqtisadiyyatının
fəaliyyəti yeni inkişaf mərhələsinə keçir. Ölkə iqtisadiyyatının fəaliyyəti silsilə xarakteri alır. Ölkə
iqtisadiyyatı sisteminin silsiləli dinamik fəaliyyəti
1 saylı sxemdə təsvir olunmuşdur.
Qeyd etdiyimiz kimi, ölkə iqtisadiyyatının
silsiləli fəaliyyəti dörd fazaya: inkişaf Đ, durğunluq
(böhran) B, tənəzzül T və stabilləşmə C dövrlərinə
ayrılırlar. Silsilənin Đ inkişaf fazası ölkə iqtisadiyyatında investisiya yatırımlarının artması, aksiyaların və qiymətli kağızların məzənnələrinin artması, məhsulların istehsalı həcminin artım templi
4
2
3
Научно-технический прогресс и капиталистическое
воспроизводство / С.М.Никитин, И.М.Осадчая, Э.
Рехтциглер и др. Москва, изд. Мысль, 1987г., səh. 28.
Ətraflı bax: Кондратьев Н.Д. Большие циклы коньюктуры. Избр.Соч. Москва, изд.Экономика, 1993 г.
694
5
Академик РАН Рузвин Г. Самоорганизация как основа
эволюции экономических систем. Журнал “Вопросы
Экономики” N3, 1996 г. Həmçinin bax: 1) Хакен Г. Синергетика. Москва, Изд. Мир, 1980 г.; 2) Пригожин И.,
Стенгерс И. Порядок из хаоса. Москва, изд. Прогресс,
1986 г.
Məsələn bax: Хайек Ф. Пагубная самонадеянность.
Ошибки социализма. Elektron CD variantı. Moskva, 2001 il.
T2
C2
L trend
S
silsilə
əyrisi
2,9
Zaman
Ölkə iqtisadiyyatı silsilə fəaliyyətində böhran
B halından tənəzzül T halına keçməsi və ölkə iqtisadiyyatının tənəzüllü fəaliyyəti məhsullar istehsalının sürətlə azalması, ölkədə məşğulluğun azalması və işsizlərin sayının artması, ölkə iqtisadiyyatına investisiya qoyuluşlarının azalması, ölkə
iqtisadiyyatında pul vahidinin dəyərsizləşməsı və
məhsulların qiymətlərinin sürətlə artması, istehsal
güclərinin yüklənməsi əmsalının cox aşağı düşməsi, müəssisələrin müflisləşməsi və bir cox hallarda məhsuldar qüvvələrin qismən dağılması və
sair bu kimi iqtisadi halların yaranması ilə müşayiət olunur.
Ölkə iqtisadiyyatının silsilə fəaliyyətinin stabilləşmə C fazasında ölkə iqtisadiyyatında əsas
istehsalat fondlarının yeniləşməsi, məhsulların istehsalı həcmlərinin səviyyələrinin stabilləşməsi və
artım meylinin yaranması, ölkə iqtisadiyyatında
yeni iş yerlərinin yaranması və istehsalat (xidmət)
müəssisələrində işçi qüvvəsinə tələbatın artması,
əhalinin real pul gəlirlərinin artım meylinin yaranması, ölkə iqtisadiyyatıda pul kreditinə tələbatın
artması və bu kimi iqtisadi hallar formalaşır.
1 saylı sxemdə zaman axarında ölkə iqtisadiyyatının iki silsilə dövrü göstərilmişdir. Sxematik
olaraq, ölkə iqtisadiyyatının fəaliyyətinin silsilələrinin sayını davam etdirmək olar.
Fəaliyyət mexanizmi ilə bağlı Azərbaycan
iqtisadiyyatı sisteminin silsilə modeli.
Bizim tərəfimizdən Azərbaycan iqtisadiyyatı
sisteminin 1965 – 2000 – ci illərdə uzun müddətli
fəaliyyətini səciyyələndirən və ölkə iqtisadiyya-
Qrafik 1. 1965 - 2000 illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatının
fəaliyyəti mexanizmini səciyyələndirən pul - əmtəə dövriyyəsinin
dinamikasi (1988 il = 100%)
%
120,0
Đ
77,9
60,0
53,6
37,3
40,0
35,0
30,3
26,9
20,0
0,0
C
100,0
95,0
80,0
T
B
100,0
2000
B2
1995
Đ2
C1
1988
T1
1984
B1
1980
Đ1
1975
II silsilə dövrü
S2
I silsilə dövrü
S1
1970
Sxem 1.Ölkə iqtisadiyyatının silsiləli fəaliyyətinin sxematik təsviri.
tında pul - əmtəə dövriyyəsini ifadə edən ümumi
məhsul Üm istehsalının (2000 – ci il müqayyisəli
qiymətlərində) dinamikası tərtib edilmişdir (bax 1
saylı qrafik).
Apardığımız tədqiqatlarda 1965 – 2000 – ci
illər dövrünün əhatə edilməsinin səbəbi onunla
əlaqədardır ki, 1965 – ci ildən 1992 – ci ilədək
Azərbaycanın iqtisadiyyatı sistemi, Azərbaycanın
xalq təsərrüfatı sistemi olaraq, SSRĐ dövlətinin
xalq təsərrüfatı sisteminin tərkib hissəsi kimi, yeni
mexanizmlə fəaliyyət göstərmişdir və 1992 – ci
ildən 2000 – ci ilədək Azərbaycanın iqtisadiyyatı
sisteminin fəaliyyətinin yeni mexanizminin əsasları formalaşmağa başlamışdır. Aparılan tədqiqatların məqsədi 1965 – 2000 – ci illər dövrünü Azərbaycanın iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyətinin silsilə dövrü olaraq qəbul etməklə, bu silsilənin inkişaf Đ, böhran B, tənəzzül T və stabilləşmə C fazalarını müəyyənləşdirməkdən ibarət olmuşdur.
1 saylı qrafikdən görüdüyü kimi, Azərbaycanın iqtisadiyyatı sistemi 1965 – 1984 – cü illər
ərzində, 20 il müddətındə inkışaf xüsusiyyətli,
1985-1988-cu illərdə 4 il müddətində böhran xüsusiyyətli, 1989-1995-ci illər ərzində 6 il müddətində tənəzzül xüsusiyyətli və 1996-2000-ci illər
ərzində isə 5 il müddətində stabilləşmə xüsusiyyətli olmuşdur. Azərbaycanın iqtisadiyyat sisteminin 1965-2000-ci illərdə mexanizm ilə əlaqəli silsilə fəaliyyətinin uzun müddətli zaman dövrü 35 il
təşkil etmişdir.
1965
olaraq formalaşması, ölkədə işsizliyin azalması,
müəssisələrin və əhalinin pul gəlirlərinin artması
iqtisadi halları ilə müşayiət olunur.
Silsilənin böhran B fazası investisiya qoyuluşlarının səmərəsinin azalması, məhsulların istehsalı
həcmlərinin artım templərinin azalması, əhalinin
işlə təmin olunmasında sərbəst iş yerlərinin olmaması və işsizliyin yaranması, məhsulların qiymətlərinin artması və ölkə iqtisadiyyatında inflyasiya
proseslərinin formalaşması və sair bu kimi iqtisadi
halların yaranması ilə müşayiət olunur.
Bir çox elmi məqalələrdə Azərbaycan Respublikasında iqtisadi vəziyyətin pisləşməsini SSRĐ
dövləti siyasi və iqtisadi məkanının 1991 – ci ildə
dağılması ilə əlaqələndirilir. Lakin, göstərilimiş 1
saylı qrafikdən göründüyü kimi, Azərbaycanın
iqtisadiyyati sistemində böhran vəziyyəti artıq
1983-84-cü illərdən başlayaraq formalaşmış və
1985-ci ildə bühran mərhələsinə kecmişdir. Fikrimizcə, ölkə iqtisadiyyatında 1965 – 1985 – ci illər
ərzində məhsulların istehsalı texnologiyalarının və
əsas istehsalat fondlarının köhnəlməsi ilə əlaqədər
Azərbaycanın iqtisadiyyatı sisteminin maddi istehsalat sferasında məhsul istehsalı həcmləri 1985-ci
ildə böhran səviyyəsinə çataraq böhranlı vəziyyətə
keçmişdir.
695
Azərbaycan ölkə iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyətinin tənəzüllü prosesi hələ SSRĐ dövlətinin
mövcudluğu 1988-ci ildə başlamışdır. SSRĐ dövlətinin dağılması ərəfəsind, Azərbaycanda 1990-cı
ildə istehsal olunmuş ümumi məhsul həcmi Üm
müqayisəli qiymətlərdə, 1988-ci il səviyyəsinin
68,8 faizini, 1991 – ci ildə müvafiq olaraq 72,2
faizini, Azərbaycanın birinci müsəqilliyi ili – 1992
-ci ildə isə 1988-ci il səviyyəsinin 54,9 faizini təşkil etmişdir. Azərbaycanın iqtisadiyyatında ümumi
məhsulların istehsalı və ğöstərilən xidmətlərin
həcmlərinin stabilləşməsi 1994-95-ci illərdə formalaşmış və 2000 – ci ilə qədər davam etmişdir.
Azərbaycan iqtisadiyyatının dərin tənəzzulə
uğraması nəticəsində ölkədə 1995 - ci ildə ümumi
məhsul istehsalı həcmimin Üm səviyyəsi 1968 –
1970 – ci illər səviyyəsinə enmişdir. Nəzərə alsaq
ki, 1995 – ci ildə ölkə əhalisinin sayı 7726,2 min
nəfər təşkil etmişdir, onda müəyyən olunur ki,
ölkə iqtisadiyyatında 2000 – ci il müqayisəli qiymətlərində, hər nəfərə düşən pul - əmtəə dövriyyəsinin səviyyəsi 1965 – ci il səviyyəsinin 67,2
faizi qədərində olmuşdur.
Müasir dövrdə ölkə iqtisadiyyatı sisteminin
uzun zaman axarında silsilə fəaliyyətini izah edən
daha bir konseptual model ABŞ iqtisadçıları A.
Beris və U.K.Mitçel tərəfindən təklif olunmuşdur.
Müəlliflərin fikirlərinə görə, ölkə iqtisadiyyatı
sistemində işgüzar aktivlik, yəni ölkədə məhsullar
istehsalı, xidmətlərin göstərilməsi, iqtisadi məşgulluq uzun müddətli inkişaf xüsusiyyətli düz xətt
– trend L ətrafında enib – qalxan əyri xətt S üzrə
baş verir və silsilə xüsusiyyətə malikdir (bax sxem
1). Müəlliflər hesab edirlər ki uzun müddətli dövrdə (20 ildən yüxarı) ölkə iqtisadiyyatının inkişafı
daim yüksələn L düz trendinə malikdir. S silsiləsini formalaşdıran amillər düz trendə demək olar
ki, heç bir təsir göstərmirlər.
Fikrimizcə, fəaliyyət maxanizmi ilə bağlı ölkə
iqtisadiyyatı sisteminin silsilə fəaliyyətini dünya
bazarlarında və ölkədaxili bazarlarda xammal –
materialların qiymətləri, ölkədə istehsal olunmuş
istehlak məhsullarının qiymətləri, ölkə əhalisinin
gəlirləri və istehlak məhsullarına olan tələbat
həcmləri, elmi – texniki ixtiralar, investisiya və istehsalat xərcləri, ölkə hökümətləri tərəfindən aparılan iqtisadi siyasət – ölkə iqtisadiyyatına təklif
olunan pulun miqdarı, fiskal və valyuta siyasəti və
sair amillər formalaşdırırlar.
Ölkə iqtisadiyyatının əyri xətli silsilə fəaliyyəti tənliyinin müəyyənləşdirilməsi, özünü təşkiletmə və özünü tənzimləmə xüsusiyyətinə malik
olan ölkə iqtisadiyyatı sisteminin keçmiş və gələcək zaman dövründə vəziyyətinin öyrənilməsini
təmin edə bilər. Bu vasitə ilə ölkə iqtisadiyyatı
696
sisteminin keçmiş zaman dövründə fəaliyyətində
mövcud olmuş vəziyyəti öyrənməklə yanaşı, gələcək dövrdə ölkə iqtisadiyatında yarana biləcək
halları proqnozlaşdırmaq və tələb olunarsa, ölkənin iqtisadiyyat sisteminin fəaliyyəti mexanizminə
rasional müdaxiləni əsaslandırmaq mümkün olar.
Hesab edirik ki, Azərbaycan iqtisadiyyatının
fəaliyyətinin 1 saylı grafikdə göstərilən üslubda
silsilə modelini:
m
f(x) = a0 / 2 + Σ (a k cos kx + bk sin kx), (1)
k=1
Furye sırası vasitəsi ilə almaq olar. Furye
sırası silsilə xüsusiyyətli funksiyaların periodu 2π
olan trigonometrik funksiyalar sırasına ayrılmasıdır və silsilə xüsusiyyətli funksiyaların Furye
sırasına ayrılması harmonik analiz məsələsi hesab
olunur.6 Yuxarıdaki (1) üslubda göstərilmiş Furye
sırası bir çox hallarda digər:
m
f(x) = a0 / 2 + ∑ Ak sin (kx + φk),
(2)
k=1
üslubunda da ifadə olunur. Burada: x -dövrün
radianla ifadəsi; Ak = √ (ak2 + bk2); tg φk = ak / bk ,
radianla ölçüdə: φk = arctg(ak / bk); k – Furye
sırasını verilmiş funksiyaya yaxınlaşdıran harmoniyaların sayıdır. Silsilə xüsusiyyətli dinamik
sıraların analitik tarazlaşdırılması məsələsi və
onun həlli metodu ümumi statistika nəzəriyyəsində həll olunmuş məsələdir.7
Statistika məsələlərinin həllində silsilə xüsusiyyətli funksiyaları Furye sırasına ayırarkən,
Furye sırasının bir neçə harmoniyada verilmiş silsilə xüsusiyyətli funksiyaya yaxınlaşan triqanometrik sırası hesablanır və korrelyasiya yaxınlaşması əmsalı yüksək olan harmonik sıra seçilir.
Silsilə xüsusiyyətli funksiyaların Furye sırasına
ayrılması zamanı tənliklərin parametrləri aşağıdaki düsturlar sistemi vasitəsi ilə tapılır:
a0 = ΣY/n,
ak = (2ΣY cos kt) /n,
(3)
bk = (2ΣY sin kt) /n,
Göstərilmiş (3) tənliklər sistemində:
Σ Υ – emprik sırasının səviyyələri cəmi; n – emprik sırasının səviyyələri sayı; t – zaman ardıcıllığının radianla ifadəsi, t = ( 0 , 2π/n, 2х2π/n, 3х2π/n,
…, (n-1)х2π/n, 2π); к - Furye sırasını emprik sıraya yaxınlaşdıran harmoniyaların sayıdır.
6
7
Bax Бронштейн И.Н., Семендяев К.А. Справочник по
математике для инженеров и учахшиеся втузов. 13-е
изд., исп. Москва, изд. Наука, гл.ред. физ.-мат. лит.
1986г.səh. 418-419.
Məsələn bax Общая теория статистики. Под ред. Зас.
Деят. Науки РСФСР, проф. Боярского А.Я. Москва, изд.
Московского Государственного Университета, 1977г.,
səh.165-170.
Bizim tərəfimizdən, silsilə xüsusiyyətli dinamik sıraların analitik tarazlaşdırılması məsələsinin
həlli metodunu tətbiq etməklə, Azərbaycan iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyəti mexanizmi ilə bağlı
silsilə fəaliyyətinin 1965-2000-ci illər dövrünü səciyyələndirən ümumi məhsul Üm istehsalı göstəricinin (pul - əmtəə dövriyyəsinin) dəyişməsinin riyazi qanunauyğunluğunun Furye sırası tənliyi muəyyənləşdirilmişdir. Azərbaycan iqtisadiyyatı sisteminin silsilə fəaliyyətinin 1965-2000-ci illər
dövrünü səciyyələndirən ümumi məhsul Üm istehsalı göstəricisinin dəyişməsinin təsviri 2 – saylı
qrafikdə göstərilmişdir. Hesabatlarla Azərbaycan
iqtisadiyyatının silsilə fəaliyyətini kəsb edən ümumi məhsul istehsalının Um* (pul - əmtəə dövriyyəsinin) tənliyi:
Üm = 50,836 + 0,3579T – 32,042 cos t –
– 1,621 sin t + 5,210 cos 2t +9,474 sin 2t +
+3,594 cos 3t – 2,107 sin 3t
(4)
kimi formalaşmışdır. Alınmış (4) Furye sırası tənliyinin emprik sıra ilə korrelyasiya bağlılığı əmsalı
0,995 təşkil etmişdir.
30,3
2000
30,3
1995
1988
1984
1980
Hesab edirik ki, göstərilmiş (4) tənliyi vasitəsi
ilə Azərbaycan iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyəti
mexanizmi ilə baglı silsilə fəaliyyətinin istənilən
keçmiş dövrü haqqında və gələcəkdə formalaşa
bilən fəaliyyətinin orta 10 illik və uzunmüddətli
20 – 40 illik proqnozları haqqında mülahizələr
irəli sürmək olar
Fəaliyyət mexanizmi ilə bağlı Azərbaycan
iqtisadiyyatı sisteminin
XX əsrdə silsiləli fəaliyyəti.
Azərbaycan iqtisadiyyatı sistemində pul əmtəə dövriyyəsini ifadə edən və Azərbaycan
iqtisadiyyatı sisteminin silsilə fəaliyyətini
səciyyələndirən Üm ümumi məhsul istehsalı
həcminin XX əsrdə dinamikasının təsviri 3 saylı
qrafikdə ğöstərlmişdir.
3 saylı qrafikdə, 2000 – ci il müqayisəli
qiymətlərində, 1894 – 1965 – ci illər ərzində
Azərbaycan iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyəti
1995
2000
1988
1962
1965
1949
9,7
1930
1894
35,0
S
23,2
4,2
0,0
L = 0,3579T + 50,836
1975
39,2
37,1
20,0
Üm = 50,836 + 0,3579 Т- 32,042 cos t -1,621sin t +
+ 5,210 cos 2t + 9,474 sin 2t + 3,594cos 3t - 2,107sin3t
1970
1965
0
53,6
40,0
C
53,6
26,9
90,4
L = 0,3579 T + 50,836
77,5
45,8
77,9
37,3
100,0
ĐĐĐ Silsilə
1965 - 2000
illər, faktiki
100,0
60,0
100,0
95,0
ĐĐ Silsilə
1930 - 1964
illər, hesabatla
Đ Silsilə
1894 - 1929
illər,hesabatla
1926
120
%
100,0
T
%
120,0
1913
B
Qrafik 3. XX əsrdə Azərbaycan iqtisadiyyatının silsiləli fəaliyyəti
(1988 il səviyyəsi = 100 %).
80,0
Qrafik 2. 1965 - 2000 illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatının tam
silsilə fəaliyyəti
(1988 il pul - əmtəə dövriyyəsinin səviyyəsi = 100%)
Đ
mexanizmini pul - əmtəə dövriyyəsi vasitəsi ilə
ifadə edən ümumi məhsul Üm* istehsalı həcmləri
(4) tənliyi əsasında 0,995 dəqiqliklə hesabatla
təyin edilmiş, 1965 – 2000 – ci illər dövründə isə
ümumi məhsul Üm istehsalı həcmlərinin faktiki
qiymətləri qöstərilmişdir. Tədqiqatlarla aşağıdaki
nəticələr alınmışdır.
1. Fəaliyyət mexanizmi ilə bağlı Azərbaycan
ölkə iqtisadiyyatının uzun müddətli bir silsilə
fəaliyyəti dövrü orta hesabla 35 – 36 il təşkil edir.
2. Fəaliyyət mexanizmi ilə əlaqədar, Azərbaycan iqtisadiyyatı sistemi ötən XX əsr zaman dövrü
ərzində tam üç silsilə fəaliyyətinə malik olmuşdur.
Birinci silsilə dövrü 1893-94 ~ 1929-30-cu illəri,
ikinci silsilə dövrü 1929-30 ~ 1965-66-cı illəri,
üçüncü silsilə dövrü 1965-66 ~ 1999-2000-ci illəri
əhatə edir.
3. Birinci silsilə dövründə Azərbaycan iqtisadiyyatının fəaliyyəti 1893-94-cü illərdən 1912-13
-cü illərədək inkişaf xüsusiyyətli, 1912-13 ~ 191516-cı illər böhran xüsusiyyətli, 1915-16 ~ 1923-24
-cü illər tənəzzül xüsusiyyətli, 1923 – 24 ~ 192930-cu illər stabilləşmə xüsusiyyətli olmuşdur.
Đkinci silsilə dövründə Azərbaycan iqtisadiyyatının fəaliyyəti 1929-30 ~ 1949-50-ci illərdə
inkişaf xüsusiyyətli, 1949-50 ~ 1952-53-cü illərdə
böhran xüsusiyyətli, 1952-53 ~ 1958-59-cu illərdə
tənəzzül xüsusiyyətli, 1958-59 ~ 1963-64- cü illərdə stabilləşmə xüsusiyyətli olmuşdur.
Azərbaycan iqtisadiyyatının 1965-2000-ci illəri əhatə edən üçünçü silsilə dövrünün 1965-1984
illəri inkişaf xüsusiyyətli, 1985-1988 illəri böhran
xüsusiyyətli, 1989-1995 illəri tənəzzül xüsusiyyətli olmuşdur. Azərbaycan iqtisadiyyatının 19652000-ci illəri əhatə edən silsilə fəaliyyətində 1995
-2000-ci illərdə stabilləşmə prosesləri formalaşmışdır.
4. Azərbaycan iqtisadiyyatı sisteminin bir silsilə fəaliyyəti bitdikdən sonra ikinci silsilə fəaliyyətinin başlanğıcı əvvəlki silsilə dövründən daha
yüksək səviyyəli iqtisadi potensial bazasında formalaşmağa başlamışdır. Nəzəri hesabatlarla, Azər697
baycan iqtisadiyyatı sisteminin 1929-30-cu illərdə
yeni silsilə fəaliyyətinin başlanğıcı ilində ölkənin
iqtisadi potensialı 1893-94-cü illərdəki iqtisadi
potensialından 4,4 dəfə, 1964-65-ci illərdə 192930-cu illərdən isə müvafiq olaraq 1,6 dəfə cox
olmuşdur.
5. Azərbaycanın iqtisadiyyatı malik olduğu
yeni fəaliyyət mexanizmi ilə 2000-ci ildən növbəti, yeni uzun müddətli silsilə dövrünə başlamışdır.
Azərbaycan iqtisadiyyatının gələcək uzun
müddətli 10-20-30 illik dövrdə inkişafının ehtimal
olunan səviyyəsini (4) tənliyi vasitəsi ilə müəyyənləşdirmək olar.
Tərəfimizdən hesabatlarla Azərbaycan iqtisadiyyatının XXI əsrdə formalaşan və 2000-2035-ci
illəri əhatə edən yeni silsilə fəaliyyətinin mümkün
ola bilən dinamikası müəyyən edilmiş və 4-saylı
qrafikdə təsvir edilmişdir.
Qrafik 4, Azərbaycan iqtisadiyyatinin 2000-2035-ci illərdə silsilə
fəaliyyətini səciyyələndirən pul - əmtəə dövriyyəsinin proqnozu
(1988 il = 100 %)
2000-2035-ci illər
silsiləsi, proqnoz
113,1
100,0
45,4
43,6
2020
2022
2006
2000
1988
1984
1995
30,3
26,9
1965
48,1
2032
36,8
L
78,8
67,1
60,2
53,6
S
2035
1965 - 2000-ci
illər
%
Hesab edirik ki:
1. Azərbaycan iqtisadiyyatı sisteminin 20002035-ci illəri əhatə edən yeni silsilə fəaliyyətinin
başlanğıcı, əvvəlki 1965-2000-ci illər silsilə fəaliyyəti başlanğıcından çox da yüksək olmayan iqtisadi potensial bazasında formalaşmağa başlamışdır.
2. Azərbaycan iqtisadiyyatının fəaliyyəti 2000
-2020-ci illərədək inkişaf xüsusiyyətli olmasını
proqnozlaşdırmaq olar. Lakin 2018-20-ci illərdən
başlayaraq, ölkə iqtisadiyyatının fəaliyyəti mexanizminə hökumət tərəfindən əsaslı müdaxilə olunması tələb olunur. Ölkə iqtisadiyyatının fəaliyyəti
mexanizmində hökumət tərəfindən aparılması
nəzərdə tutulan islahatların məqsədi ölkə iqtisadiyyatında ağır böhranlı halın yaranmasının qarşısının alınmasına, sonradan ölkə iqtisadiyyatında
baş verə biləcək tənəzzül prosesinin ağır olmayan
nəticələrilə başa çatdırılmasına və qısa müddətli
stabilləşmə dövrünə nail olunmasından ibarət olmalıdır.
3. 2015-20 illərdə hökumət tərəfindən ölkə
iqtisadiyyatının fəaliyyəti mexanizminə müdaxilələrin məqsədi XXI əsrin ikinci silsilə dövrünə
698
keçid proqramının reallaşdırılması və XXI əsrin
ikinci silsilə dövrünün başlanğıcına daha yüksək
səviyyəli iqtisadi potensial bazasının formalaşmasına zəmin yaratmaqdan ibarət olmalıdır.
ОСОБЕННОСТИ И СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ МАЛОГО ИННОВАЦИОННОГО
БИЗНЕСА В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ
С.Б. МАМЕДОВ, Н.С. СОЛТАНОВ
АзАСУ
Бaку / АЗЕРБАЙДЖАН
FEATURES AND DEVELOPMENT STRATEGIES SMALL
INNOVATION BUSINESS IN CONDITIONS OF A GLOBALIZATION
ABSTRACT
In conditions of a globalization the transition to economics of knowledge demands formation in country of an integrated
system effectively conversing new knowledge in new technologies, products and services, which one find the actual customers in
the national or global markets. It is accepted to call this system also national innovation as a system. The concept and concept
national innovation of a system last decade will awakely be used in all activities dedicated economical aspects of technological
advance. It has taken place in many respects due to activity of Organization of economic complementation and development, and
also other international organizations, in particular of World Bank. The efficiency innovation of processes in economics depends
not only on, as far as the activity of economical subjects (corporations, scientific organizations etc.) is effective, but also from
that, « as they interact one another as members of a collective system of creation and usage of knowledge, and also with public
institutes (such, as values, norms, right). The encouraging of development small innovation business can be executed through tax
stimulation and development of financial institutions (credit institutions). The loan capital, as demonstrates research, has large
value for small innovation business.
Все малые предприятия, действующие в
инновационной сфере, можно разделить на две
основные группы: предприятия, созданные при
материнских НИИ или вузах и самостоятельные структуры. Малые предприятия первого
типа – это фирмы, которые были основаны
студентами, аспирантами, либо сотрудниками
НИИ или вузов, а также фирмы, владеющие
лицензиями на ключевые технологии материнской организации. Большинство малых инновационных фирм относится именно к этому
типу.
Сфера деятельности малых фирм очень
разнообразна, и сложно выделить домини-рующие области. Примерно в равной степени часто встречаются производители лекарств и медицинских препаратов, разработчики оборудования для нефтегазового комплекса, а также
фирмы, продвигающие новые производственные технологии. Вместе с тем продаваемый
продукт варьируется от математических алгоритмов до приборов ночного видения.
Поощрение развития малого инновационного бизнеса можно осуществлять через налоговое стимулирование и развитие финансовых
институтов (кредитных учреждений). Заемный
капитал, как показывает исследование, имеет
большое значение для МИП.
Инновационный процесс, т.е. процесс создания, распространения и потребления субъектами народного хозяйства научно-технических, организационных, управленческих и других новшеств, является основным содержанием процесса модернизации экономики и об-
щества в целом. Это справедливо и для такого
понятия как научно-технический прогресс
(НТП), широко используемого для описания
различий в экономическом развитии тех или
иных стран. Более того, масш-табы использования достижений НТП в свое время стали
основным критерием деления стран на промышленно-развитые (индустриальные) и остальные, т.е. развивающиеся.
Небывалый, взрывной прогресс техники и
технологии в сфере микроэлектроники и
информатики в последние несколько десятилетий привел к появлению и быстрому росту
новой индустрии – информационной. В результате сегодня сформировалось четырехуровневое отраслевое деление народного хозяйства высокоразвитых стран, а именно:
• отрасли добычи и первичной переработки
сырья;
• отрасли традиционной тяжелой (материало- и трудоемкой) промышленности;
• высокотехнологичные отрасли (high tech),
характеризующиеся относительно низкой материало - и трудоемкостью, но очень высокой
долей затрат на НИОКР в добавленной стоимости;
• отрасль «мягких» (soft) технологий (услуг),
таких как разработка программного обеспечения, системная интеграция, консалтинг, образование и т.п.
В странах с новой экономикой, под которой подразумевают экономику, основанную на
знаниях (экономика знаний - ЭЗ), отраслевая
699
структура хозяйства меняется в сторону постоянного увеличения доли последних двух
групп отраслей в структуре их народного хозяйства. При этом весьма существенно, что
основная специфика технологий этих двух
групп (в том числе «мягких» технологий) состоит в том, что они базируются, прежде всего,
на широком использовании результатов интеллектуального труда, т.е. новых знаний..
Рынок сам по себе не сможет заставить инвесторов уйти из наиболее прибыльных на
сегодня сырьевых секторов и переместить свободные капиталы в сектора с очень высокими
рисками и гораздо более длительными сроками
окупаемости. Такое перераспределение, по
мнению многих экспертов, может быть реализовано только с помощью государства. Но и
здесь есть альтернативы, причём принципиально различные. Государство создает ощутимые
преференции для частного капитала путем разделения рисков, уменьшает налоговую нагрузку, устраняет различного рода барьеры, начинает само инвестировать в инфраструктуру и
т.д. и т.п. Этот путь представляется более
эффективным.
Переход к экономике знаний требует формирования в стране целостной системы, эффективно преобразующей новые знания в новые технологии, продукты и услуги, которые
находят своих реальных потребителей (покупателей) на национальных или глобальных
рынках. Эту систему и принято называть национальной инновационной системой.
Понятие и концепция национальной инновационной системы в последнее десятилетие
активно используется во всех работах, посвященных экономическим аспектам технологического прогресса. Это произошло во многом
благодаря активности Организации экономического сотрудничества и развития (ОЭСР), а
также других международных организаций, в
частности Мирового Банка. Под эгидой этих
организаций в последние годы было выполнено большое количество аналитических исследований, посвященных проблемам трансформации национальных экономик из традиционных индустриальных в постиндустриальные,
т.е. в экономики, основанные на знаниях.
Эффективность инновационных процессов
в экономике зависит не только от того, насколько эффективна деятельность самих экономических субъектов (фирм, научных организаций и др.), но и от того, «как они взаимодействуют друг с другом в качестве элементов
коллективной системы создания и исполь700
зования знаний, а также с общественными институтами (такими, как ценности, нормы,
право)».
Все малые предприятия, действующие в
инновационной сфере, можно разделить на две
основные группы: предприятия, созданные при
материнских НИИ или вузах и самостоятельные структуры.
Малые предприятия первого типа – это
фирмы, которые были основаны студентами,
аспирантами, либо сотрудниками НИИ или
вузов, а также фирмы, владеющие лицензиями
на ключевые технологии материнской организации. Большинство малых инновационных
фирм относится именно к этому типу. Существование «при» НИИ дает им целый ряд
преимуществ, а именно: позволяет отсрочивать
платежи за аренду и коммунальные услуги,
пользоваться наработанными ранее связями
института с партнерами и заказчиками, его
научным потенциалом, его брэндом при продвижении своих разработок, использовать
опытно-экспериментальную базу и, наконец,
получать через материнскую организацию часть
госзаказа.
Проблема доступа к источникам финансирования – и прежде всего к банковским кредитам – также является значимой для развития
малого бизнеса. Препятствие состоит не только в том, что банки предлагают займы под
высокий процент, но и в сложности предоставления гарантий (залога), а также в нежелании
работников банков вникать в суть инновационных проектов. Наконец, процесс принятия решений о выдаче кредита очень длительный – и
измеряется не днями, как за рубежом, а месяцами.
В то же время главным фактором успеха,
выявленным по ряду опросов, является наличие команды единомышленников и высокая
квалификация менеджеров – организаторов малых фирм.
Сфера деятельности малых фирм очень
разнообразна и сложно выделить доминирующие области. Примерно в равной степени часто встречаются производители лекарств и медицинских препаратов, разработчики оборудования для нефтегазового комплекса, а также
фирмы, продвигающие новые производственные технологии. Вместе с тем продаваемый
продукт варьируется от математических алгоритмов до приборов ночного видения.
Становление малой наукоемкой фирмы может происходить одним из четырех основных
способов:
1. Ученые или инженеры изобретают что-то
(технологию, продукт), что, по их мнению,
имеет коммерческий потенциал. Они создают
малую фирму, основываясь на своей разработке, а затем пытаются найти потребителей
(покупателей). Выделение в самостоятельную
фирму нередко продиктовано желанием, сохранить научную школу и уникальных специалистов.
2. Более редкая модификация предыдущего
подхода – когда создание фирмы предваряется
патентованием разработки, а начало работы
малого предприятия связано с грамотной лицензионной политикой. После прохождения
данного этапа – создание собственного производства.
3 Третий подход базируется на альянсе бизнеса и науки. Представители бизнеса, заинтересованные в том, чтобы производить наукоемкую продукцию, изучают потребности рынка, находят разработчиков, развивают НИОКР
и затем - собственное производство.
4 Наконец, четвертая модель основана на
том, что ученые сначала уходят из науки, занимаются торгово-посреднической деятельностью,
зарабатывая, таким образом, средства на развитие наукоемкого бизнеса, а затем создают
малое инновационное предприятие.
Таблица 1. Факторы успеха в развитии малого
инновационного бизнеса
Фактор
Удачный выбор продукта
Хорошая команда
Хорошо организованный
маркетинг
Эффективная технология
Грамотная финансовая
политика
Хорошая дилерская сеть
Защита интеллектуальной
собственности
Доля фирм,
указавших данный
фактор, %
57%
56%
44%
38%
24%
10%
5%
Источник: Бортник И. 10 лет развития малого
инновационного предпринимательства в
России // Инновации, 2004, №1, с.11.
Происхождение начального капитала.
Как показывают выборочные истории развития
фирм, происхождение начального капитала
может быть самым разнообразным, но доминирует такой источник, как собственные средства
организаторов фирмы.
Перечень источников финансирования, в
порядке снижения частоты их использования,
выглядит так:
• Собственные средства организаторов малой
фирмы;
• Банковский кредит;
• Коммерческий заказ (как правило, заказ делается не фирме, а ученым, пока они еще
находятся в составе НИИ);
• Региональный бюджет.
Финансирование НИОКР происходит, как
правило, из несколько иных источников. В
рассматриваемых фирмах исследования и
разработки финансировались за счет: заказов и
реинвестирования прибыли; международных
программ; венчурного финансирования. Наиболее распространенным является реинвестирование прибыли в развитие НИОКР.
Способы расширения рынка. Расширение рынка обычно происходит либо за счет
диверсификации деятельности, либо путем выхода на внешний рынок. Последнее обычно
происходит через использование таких механизмов, как (1) партнерство с Западными фирмами-дистрибьюторами; (2) знакомство с потенциальными заказчиками на выставках и
конференциях; (3) освоение новых ниш вслед
за западными партнерами – лидерами определенных рынков.
Общее и особенное в развитии малых
инновационных фирм.
Общее:
1. Поскольку большая часть фирм вырастает
из отдельных лабораторий (кафедр) научнотехнических организаций и вузов, то важное
значение имеет опора на научные школы,
которые развивали теоретические исследования, имеющие прикладной потенциал.
2. Подавляющее большинство фирм изначально ориентируется на внутренний рынок,
обучается в процессе коммерциализации и
затем выходит на внешние рынки, в том числе
рынки стран СНГ. Вместе с тем определенная
группа фирм не ставит своей целью выход на
зарубежный рынок, поскольку для выпускаемой ими продукции внутренний рынок является достаточно емким, а объемы продаж
растут высокими темпами.
3. Наличие лидера – ученого или бизнесмена,
либо альянса ученого и бизнесмена, либо ученого, который одновременно оказался хорошим менеджером. Лидер мотивирован к работе
именно в высокотехнологичном секторе, поскольку такая работа является более творческой.
701
4. В процессе развития фирм происходит
движение от знаний и навыков по производству отдельных деталей (компонентов, комплектующих) к пониманию, как можно производить не фрагменты технологий, а целые
изделия.
5. Рост фирм происходит за счет обрастания
не только вспомогательными службами (такими, как сервисные, маркетинговые подразделения), но и собственным производством, площадями для подготовки кадров (привлечения
студентов).
6. Происходит постоянное изучение зарубежного опыта в области менеджмента, сбыта, ценовой политики, сервисного обслуживания.
7. Большинство фирм практикует постепенную диверсификацию рынка, ориентируясь на
разные отрасли, если вид выпускаемой продукции (технологии) позволяет это делать.
8. Фирмы осваивают различные ценовые стратегии, формы реализации продукции (варьирование цены в зависимости от степени последующей «привязки» к комплектующим, готовность выполнять первые контракты за полцены, а также раздавать изделия бесплатно с
целью привлечения заказчика).
Особенное:
1. Успех и развитие строятся в значительной
мере на ряде случайных, не систематизируемых факторов, на везении, чутье, угаданной
конъюнктуре.
2. Роль выставок и ярмарок в поиске заказчиков и инвесторов неоднозначна. Истории успеха разных фирм демонстрируют значительный диапазон оценок – от положительного,
катализирующего воздействия выставок до
полностью нейтральных отзывов, когда участие в таких мероприятиях не дало никакого
эффекта. Как правило, большие результаты
приносит участие в специализированных выставках. Успеха, как правило, добиваются на
выставках те фирмы, которые пришли туда
подготовленными, после проведения тщательного маркетинга.
Поощрение развития малого инновационного бизнеса можно осуществлять через налоговое стимулирование и развитие финансовых
институтов (кредитных учреждений). Заемный
702
капитал, как показывает исследование, имеет
большое значение для МИП.
Инновационный процесс, т.е. процесс создания, распространения и потребления субъектами народного хозяйства научно-технических, организационных, управленческих и других новшеств, является основным содержанием процесса модернизации экономики и общества в целом. Это справедливо и для такого
понятия как научно-технический прогресс
(НТП), широко используемого для описания
различий в экономическом развитии тех или
иных стран. Более того, масштабы использования достижений НТП в свое время стали основным критерием деления стран на промышленно-развитые (индустриальные) и остальные, т.е. развивающиеся.
В последней четверти ХХ века в экономической науке стало широко использоваться
понятие жизненного цикла научно-технического прогресса, а применительно к системообразующим, так называемым базовым технологиям вошёл в оборот термин «технологический уклад». Последний характеризует технологический уровень базовых технологий, используемых в тех или иных укрупненных отраслях народного хозяйства.
ИСПОЛЬЗОВАННАЯ ЛИТЕРАТУРА
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Наука в России: современное состояние и стратегия
возрождения. / Ред. Семенов Е., Семенова Н.,
Юревич А. - М.: Логос, 2004.
Контуры инновационного развития мировой экономики. Сб. ИМЭМО под редакцией А.А Дынкина.
Москва. Наука. 2000
Наука и высокие технологии России на рубеже
третьего тысячелетия (социально-экономические
аспекты развития). / Рук. Авт. Колл. Макаров В.,
Варшавский А. – М.: Наука, 2001.
Науковедение и организация научных исследований
в России в переходный период. Материалы конференции. Часть 1. / Ред. Кугель С. - СПб: Издательство СПбГПУ, 2002.
Журнал «Вопросы экономики,», 2000-2006 годы.
Журнал «Общество и экономика», 2000-2006 годы.
Киселева В.В. и др. Анализ научного потенциала.
Межстрановый аспект., М. 1995
Кузьминов Я., Яковлев А. Модернизация экономики:
глобальные тенденции, базовые ограничения и варианты стратегии. Препринт WP5/2002/01. Москва,
ГУ-ВШЭ, 2002.
AZƏRBAYCAN ĐQTĐSADĐYYATININ XARĐCĐ ĐQTĐSADĐ RĐSK FAKTORLARI
BAXIMINDAN QĐYMƏTLƏNDĐRĐLMƏSĐ
Đlkin M. SABĐROĞLU
Đstanbul Universitetinin doktorantı
Đstanbul / TÜRKĐYE
Giriş
Dünya iqtisadiyyatının subyektləri dedikdə dövlətlər, beynəlxalq təşkilatlar və transmilli şirkətlər
nəzərdə tutulur. Bu subyektlər eyni zamanda dünyadakı qloballaşma prosesinin iştirakçılarıdırlar.
Azərbaycan dünya iqtisadiyyatının bir subyekti
kimi 140-dan artıq ölkə, bir sıra beynəlxalq təşkilatlar və transmilli şirkətlərlə qarşılıqlı iqtisadi
münasibətlər içərisindədir.
Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələri ikitərəfli
(digər dövlətlərlə) və çoxtərəfli (beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində) olmaq üzrə iki istiqamətdə
qurulur. Çoxtərəfli iqtisadi əlaqələr öz növbəsində
regional (Đslam Konfransı Təşkilatı, Qara Dəniz
Đqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı və s.) və qlobal təşkilatlar (Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu,
Dünya Ticarət Təşkilatı və s.) səviyyəsində həyata
keçirilir.
Dünyada yaşanan qloballaşma prosesi özünü
əsasən üç sahədə büruzə verir: iqtisadi, siyasi və
mədəni. Qloballaşmanın iqtisadi təzahürlərini isə,
beynəlxalq miqyasda ticarətin sərbəstləşməsi, sərmayə hərəkətlərinin sərbəstləşməsi, istehsalın sərbəstləşməsi və əmək miqrasiyasının sərbəstləşməsi şəklində dörd mərhələyə ayırmaq mümkündür. Qloballaşan dünyaya sıx inteqrasiya etməkdə
olan Azərbaycan iqtisadiyyatı da bu tendensiyalardan kənarda deyil.
Azərbaycan iqtisadiyyatı və xarici iqtisadi
risk faktorları
Qloballaşmanın iqtisadi təzahürləri milli dövlətlər üzərində bir sıra təsirlər doğurmaqdadır və
Azərbaycan nümunəsində bu effektləri araşdırmaq
üçün müxtəlif ölçülərdən istifadə edə bilərik. Bu
məqsədlə ən çox istifadə edilən metodlar xarici
ticarətin açıqlıq indeksi ilə finansal açıqlıq indeksinin hesablanması, xarici risklərə məruz qalma
riskinin müəyyənləşdirilməsi və dövlət xərclərinin
analizidir.
Azərbaycanda xarici ticarətin açıqlıq (Trade
Openness) dərəcəsini müəyyənləşdirmək üçün xarici ticarət dövriyyəsinin Ümumi Daxili Məhsula
(ÜDM) nisbətinə ((ixrac + idxal)/ÜDM), həmçinin
ayrı-ayrılıqda həm idxalın, həm də ixracın ÜDMyə nisbətinə baxmamız lazımdır.
2006-cı ildə Dövlət Statistika Komitəsinin
(DSK) məlumatlarına görə, Azərbaycanın xarici
ticarət dövriyyəsi 2005-ci ilin müvafiq göstəricisindən 36,1 faiz çox olmaqla 11,64 milyard ABŞ
dolları təşkil etmişdir. Keçən il ÜDM-nin bazar
qiymətləri ilə həcmi 19,85 milyard ABŞ dollarına
bərabər olduğundan xarici ticarətin açıqlıq dərəcəsi 58,6 faiz olmuşdur. Xarici ticarətin açıqlıq
dərəcəsinin illər üzrə dəyişməsini əks etdirən aşağıdakı qrafikdən (Qrafik 1.) də göründüyü kimi,
Azərbaycanın xarici ticarətində açıqlıq nisbəti
yüksək olmaqla bərabər, bu nisbət 2004-cü ildəki
səviyyəsi (82 faiz) ilə müqayisədə 2005 və 2006cı illərdə aşağı düşmüşdür. Bu illər ərzində cari
qiymətlərlə xarici ticarət dövriyyəsinin artım sürəti (özündən öncəki illə müqayisədə 2005-ci ildə
20,1 faiz, 2006-cı ildə isə 36,1 faiz)1 kifayət qədər
yüksək olsa da, manatın ABŞ dolları ilə nominal
məzənnəsinin mütəmadi bahalaşması səbəbindən
(1 ABŞ dollarının 2004, 2005 və 2006-cı illərdə
orta illik məzənnəsi müvafiq olaraq 0,9827,
0,9459 və 0,8934 AZN təşkil etmişdir)2 bazar qiymətləri ilə ÜDM həcmi daha yüksək sürətlə artmışdır.
Ölkəyə idxal olunan malların həcmi 2006-cı
ildə 5,3 milyard ABŞ dolları və ya ÜDM-in 26.5
faizini, ixracın həcmi isə 6,4 milyard ABŞ dolları
və ya ÜDM-in 32,1 faizini təşkil etmişdir. Xarici
ticarət balansı 1,12 milyard ABŞ dolları məbləğində və ya ÜDM-in 5,6 faizi həddində müsbət
saldo ilə nəticələnmişdir. Xarici ticarətin sərbəstləşdirilməsi, yanacaq kompleksinin ixrac yönümlü
1
2
Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi, Azərbaycanın Xarici Ticarət Əlaqələri, Yanvar-Dekabr, 2006.
Azərbaycan Milli Bankı, Manatın xarici valyutalara nisbətən nominal və real effektiv məzənnəsi,
http://www.nba.az/download/statistika/makroiqtisadi_g/real
_eff_mez.pdf, 13 mart 2007.
703
müəssisələrində istehsalın inkişafı, habelə dünya
bazarlarında neftin əlverişli qiymət konyunkturu
ixracın daha da artmasına təkan vermişdir. Lakin
qeyd etmək lazımdır ki, ixracda neft və neft emalı
məhsulları ilə mineral yanacaqların mütləq üstünlüyə sahib olması (2001-də 91,33 faiz, 2002-də
88,92 faiz, 2003-də 86,0 faiz, 2004-də 82,21 faiz,
2005-də 76,76 faiz və 2006-cı ildə 84,59 faiz)
ölkənin xarici ticarət dövriyyəsinin dünya bazarlarında neftin qiymət konyunkturuna çox həssas
olması ilə nəticələnmişdir. Ümumilikdə də, neft və
neft emalı məhsulları ilə mineral yanacaqların
ölkənin idxal-ixracındakı çəkisi 2001-ci ildə 62,2
faiz, 2002-də 57,9 faiz, 2003-də 48,4 faiz, 2004-də
47,3 faiz, 2005-də 44,8 faiz, 2006-da isə 51,6 faiz
təşkil etmişdir ki, bu tendensiya eyni zamanda
xarici ticarət saldosunun illər üzrə kəskin dalğalanmasının (Qrafik 2.) başlıca səbəblərindən
birini təşkil edir.
Xarici ticarət dövriyyəsindəki qeyri-müəyyənlik səviyyəsi, yəni ticarəti həyata keçirilən malların miqdar və qiymətlərindəki qeyri-müəyyənlik
xarici risklərə məruz qalma meylini şərtləndirir.3
Bu baxımdan Azərbaycanda xam neft və neft
emalı məhsullarının istehsalında və ixracında,
həmçinin bu məhsulların dünya bazarlarındakı
qiymətlərində müşahidə edilən dəyişmələr ölkənin
xarici ticarətindəki başlıca risk ünsürlərini təşkil
edir. Aşağıdakı qrafikdə (Qrafik 3.) ölkənin xam
neft ixracının, xarici ticarət saldosunun və dünya
bazarlarında “Brent” markalı xam neftin bir barelinin qiymətinin 4 illər üzrə dəyişməsi dinamikası
göstərilib. Qrafik bizə Azərbaycanın xarici ticarət
saldosundakı dalğalanmaların ölkənin neft və neft
emalı məhsulları ixracındakı dəyişmələrlə və xam
neftin dünya bazarlarında müşahidə edilən qiymət
dəyişmələri ilə açıqlana biləcəyini göstərir.
Xarici ticarət dövriyyəsinin dəyişməsi dinamikasında müşahidə edilən müsbət məqamlar kimi
2005-ci illə müqayisədə 2006-cı il ərzində ölkəyə
idxal olunan istehlak mallarının strukturunda ərzaq mallarının xüsusi çəkisinin idxalı əvəz edən
yeyinti məhsullarının istehsalının inkişafı ilə əlaqədar olaraq nisbətən azalması, o cümlədən idxalın strukturunda investisiya yönümlü maşın-avadanlıqların, malların və istehsal təyinatlı maşınavadanlıq, kimya, qara və əlvan metal məhsullarının xüsusi çəkisinin yüksək olması göstərilə bilər. Amma burada da vurğulamaq lazımdır ki, investisiya yönümlü maşın-avadanlıqların və malların böyük bir hissəsini beynəlxalq neft-qaz kontraktları çərçivəsində ölkəyə cəlb edilən investisiyalar hesabına idxal olunmuş mallar təşkil edir.5
Ölkənin xarici ticarət dövriyyəsinin, xüsusilə
ixracının əmtəə tərkibi kimi ölkə tərkibinin də
optimallaşdırılmasına ehtiyac var. Xarici ticarətin
tərkibinin qeyri-optimallığı xarici riskin yüksək
olmasını şərtləndirir ki, bu da xarici ticarət səviyyələrinin qeyri-müəyyənliyi mənasına gəlir. Xarici
bazarlarda neftin qiymətində bir neçə il davam
edən düşmə prosesi yaşanarsa ölkə üçün ciddi sıxıntılar yarana bilər. 2006-cı ildə 140 ölkə ilə ticarət əməliyyatları apardığımız halda, xarici ticarət
dövriyyəsinin 38,6 faizi sadəcə iki ölkənin –
Đtaliya və Rusiyanın payına düşmüşdür. Đxracda ən
böyük pay sahibi Đtaliyadır (44,7 faiz). Đtaliyaya
ixracımızın 99,5 faizini neft məhsulları təşkil etmişdir. Đdxalda isə ən böyük pay sahibi 22,44
faizlə Rusiyadır. Bəhs edilən ildə Rusiyadan yalnız təbii qaz idxalımızın həcmi (360,1 milyon
ABŞ dolları) bu ölkəyə olan toplam ixracımızdan
(344,3 milyon ABŞ dolları) daha artıq olmuşdur.6
Xaricə açılma nisbətini müəyyənləşdirən başqa bir amil də, xarici ticarət əməliyyatlarını reallaşdırmadakı asanlıq dərəcəsidir. Bu baxımdan
“The World Bank Group” tərəfindən hazırlanan
5
3
4
Dani Rodrik, Has Globalization Gone Too Far?, Institute
for International Economics, 1997, ISBN: 0-88132-241-5.
BP Global, BP Statistical Review of World Energy 2006,
http://www.bp.com, 13 mart 2007.
704
6
Azərbaycan Milli Bankı, 2006-cı il üçün Azərbaycan
Respublikasının Tədiyə Balansı,
http://www.nba.az/download/melumatlar/tediyye_balansi/t
ed_balansi_2006.pdf, 13 fevral 2007.
AR Dövlət Statistika Komitəsi, Azərbaycanın Xarici
Ticarət Əlaqələri.
“Doing Business - DB” hesabatı xüsusi maraq
doğurur. Hesabatdakı “xarici ticarət əməliyyatları”
indikatoru ixrac və idxal əməliyyatlarının həyata
keçirilməsi üçün sərf edilən xərc, vaxt və sənədlərin sayını göstərir. Hesabata görə, Đqtisadi
Əməkdaşlıq və Đnkişaf Təşkilatı (OECD) ölkələrində 1 konteyner əmtəənin ixracı üçün tələb edilən vəsait ortalama 811 ABŞ dolları, Avropa və
Mərkəzi Asiya ölkələrində ortalama 1450 ABŞ
dolları olduğu halda eyni göstərici Azərbaycan
üçün 2275 ABŞ dolları təşkil edir. OECD ölkələrində buna görə orta hesabla 10,5 gün, Avropa və
Mərkəzi Asiya ölkələrində orta hesabla 29,2 gün
kifayət etdiyi halda Azərbaycanda ixracatçı üçün
69 gün tələb olunur.7
Finansal açıqlıq (Financial Openness) dərəcəsinin hesablanmasının qloballaşmanın milli dövlətlər üzərindəki iqtisadi təsirlərinin ölçülməsində
istifadə edilən metodlardan biri olduğunu yuxarıda
qeyd etmişdik. Azərbaycan Respublikasının tədiyə
balansında kapitalın və maliyyənin hərəkəti hesabının ən əsas alt maddəsini birbaşa xarici investisiyalar təşkil edir. Portfel və digər investisiyaların xüsusi çəkisi aşağı olduğundan illər üzrə birbaşa xarici investisiyaların ÜDM-yə nisbətinə
(birbaşa xarici investisiyalar/ÜDM) baxmaq daha
məqsədəuyğundur. Növbəti qrafikdən (Qrafik 4.)
görünür ki, birbaşa xarici investisiyaların ÜDM-yə
nisbətinin ən yüksək həddi 54,3 faizlə 2003-cü
ildə gerçəkləşib. Sonrakı illərdə bu nisbət mütəmadi olaraq azalaraq 2006-cı ildəki 18,3 faiz səviyyəsinə geriləmişdir. Qrafikdən anlaşıldığı kimi
bu hal hər zaman toplamda mütləq üstünlüyə sahib
olan neft-qaz sektoruna yönələn birbaşa xarici
investisiyaların ÜDM-yə nisbətinin azalmasından
qaynaqlanır.
2006-cı ildə ölkədən kapital axınının strukturunda mühüm dəyişikliklər baş vermişdir. Belə ki,
əvvəlki dövrlərdə ölkə iqtisadiyyatında istifadə
olunmuş birbaşa investisiyaların repatriasiyası və
xarici iqtisadiyyata yönəldilmiş birbaşa investisiyaların ümumi məbləği 2005-ci ilin göstəricisindən 43,7 faiz çox olmuşdur. Bu artım, həmçinin
investisiya mövqeyinin mənfi saldosunun 2005-ci
7
The World Bank Group, Doing Business - 2006,
http://www.doingbusiness.org, 13 dekabr 2007.
ilə nisbətən əhəmiyyətli dərəcədə azalması əsas
etibarilə “Əsrin müqaviləsi” ilə bağlı neft-qaz sektorunun xarici öhdəliklərinin nəzərəçarpacaq dərəcədə azalması hesabına xarici ölkələrin iri neft
şirkətləri tərəfindən Azərbaycana yönəldilmiş birbaşa investisiyaların repatriasiyasının həcminin
artması ilə əlaqədardır. Belə ki, son on il ərzində
iqtisadi artımın stimullaşdırılması baxımından ən
effektli forma olan - birbaşa investisiyalar şəklində bu sektora cəlb olunmuş vəsaitin yarıdan çoxu
investisiyaların repatriasiyası kimi (əsasən xam
neft şəklində) geri qaytarılmışdır. Bununla belə
pozitiv haldır ki, keçən il qeyri-neft sektoru üzrə
bir çox xarici sərmayəli müəssisələr və firmalar
tərəfindən ölkə iqtisadiyyatının müxtəlif sahələrinə birbaşa investisiyalar şəklində yönəldilmiş
xarici kapital xeyli artmışdır.8
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ticarət və
Đnkişaf Konferansı (UNCTAD) tərəfindən açıqlanan son iki hesabatda Azərbaycan “Birbaşa xarici
investisiya performans indeksi reytinqi”nə görə
dünya sıralamasında 1-ci yeri tutmuşdur. Ölkələrin iqtisadi və struktur göstəriciləri əsasında hazırlanan hesabatda, adambaşına düşən milli gəlir,
telekommunikasiya infrastrukturu, adambaşına
kommersiya məqsədli enerji istifadəsi, innovasiya
xərclərinin milli gəlirə nisbəti, ali təhsil alan
tələbələrin ümumi əhaliyə nisbəti, ölkə riski, təbii
sərvət ixracının dünya toplamı içərisindəki payı,
avtomobil və elektronika məhsulları idxalının dünya toplamı içərisindəki payı, xidmət ixracının dünya üzrə faizlə nisbəti və nəhayət, birbaşa xarici
investisiya ehtiyatlarının dünya üzrə faizlə nisbəti
göstəricilərindən istifadə edilir. Hesabatdan anlaşılan odur ki, ölkənin birbaşa xarici investisiya performansı çox yüksək olsa da, birbaşa xarici investisiya potensialının artırılmasına ehtiyac var.9
Finansal açıqlıq dərəcəsinin hesablanması
məqsədilə tədiyə balansında kapitalın və maliyyənin hərəkəti hesabının alt maddələrindən biri
olan xarici kreditlərə də nəzər yetirmək vacibdir.
2006-cı ildə dövlət təminatlı kreditlərlə (351,3
milyon ABŞ dolları) dövlət təminatı olmayan kreditlər (632,2 milyon ABŞ dolları) ümumilikdə
ÜDM həcminin 4,95 faizini təşkil etmişdir.10
Azərbaycan Respublikası üçün bu alt maddədən bəhs edərkən əsasən xarici dövlət borclarını
ələ almamız lazım gəlir. Dünya təcrübəsinə
8
Respublikasının Tədiyə Balansı.
9
United Nations Conference on Trade and Development UNCTAD, World Investment Report 2005 və World
Investment Report 2006.
10
705
əsaslanaraq qeyd edə bilərik ki, xarici borcların
həcminin çox olması ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinə mənfi təsir göstərir. Buna görə də, belə xoşagəlməz vəziyyətin qarşısının alınması üçün
xarici borclara nəzarət sistemi formalaşdırılır. Xarici borclara nəzarət zamanı aşağıdakı kriteriyalardan istifadə olunur:11
Xarici borcun ÜDM-yə nisbəti 40 faizdən çox
olmamalıdır;
Xarici borcun ölkənin ixracına nisbəti 200
faizdən çox olmamalıdır;
Xarici borca xidmətlə əlaqədar bütün ödənişlərin ÜDM-yə nisbəti 5 faizdən çox olmamalıdır.
2006-cı il ərzində ölkə iqtisadiyyatı üçün
əhəmiyyətli olan müxtəlif layihələri maliyyələşdirmək məqsədilə 617,84 milyon ABŞ dolları
məbləğində 14 kredit sazişi bağlanmışdır. Ümumiyyətlə isə, 1 yanvar 2007-ci il tarixinə qədər 4,1
milyard ABŞ dolları məbləğində 102 kredit sazişi
imzalanmışdır. Azərbaycan Respublikasının xarici
dövlət borcu (istifadə edilən) 2006-cı il yanvarın
1-nə 1,65 milyard ABŞ dolları idisə, 2007-ci il
yanvarın 1-nə 1,972 milyard ABŞ dollarına çatmışdır. Adam başına düşən xarici borcun miqdarı
232,5 ABŞ dolları təşkil etmişdir. Yenə 1 yanvar
2007-ci il tarixinə Azərbaycanın xarici borcu
ÜDM-nin həcminin 9,9 faizinə (2005-ci ildə 12,1
faiz) bərabər olmuşdur.12
2006-cı ildə əmtəə dövriyyəsinin 6 milyard
372 milyon dollarını və ya 54.8 faizini ölkədən ixrac olunmuş mallar təşkil etmişdir.13 Xarici borcun
ölkənin ixracına nisbəti 31 faiz olmuşdur.
2006-cı il ərzində xarici borca xidmətlə əlaqədar xərclər 136,3 milyon ABŞ dolları 14 və ya
ÜDM-nin həcminin 0,69 faizini təşkil etmişdir.
Qısacası, hal-hazırda xarici dövlət borcları
baxımından ölkə üçün hər hansı bir risk mövcud
deyil. Ayrıca, Azərbaycanın ümumi valyuta ehtiyatlarının həcmi xarici dövlət borcunu 1,9 milyard
ABŞ dolları və ya 86 faiz üstələyir.15
11
“Ölkədə xarici iqtisadi əlaqələrin inkişaf istiqamətlərinin
müəyyənləşdirilməsi məqsədilə bu sahədə mövcud vəziyyətin analitik təhlili və tövsiyələrin hazırlanması” adlı tədqiqat işi layihəsinin yekun hesabatı, Azərbaycan Respublikası Đqtisadi Đnkişaf Nazirliyi, Đqtisadi Đslahatlar Mərkəzi,
Bakı, 2003.
12
Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi, 2006-cı il
Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsinin icrasına
(operativ) dair arayış, http://www.maliyye.gov.az, 13
fevral 2007.
13
AR Dövlət Statistika Komitəsi, Azərbaycanın Xarici
Ticarət Əlaqələri.
14
AR Maliyyə Nazirliyi, 2006-cı il Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsinin icrasına (operativ) dair arayış.
15
Yenə orada.
706
Nəhayət, xarici açıqlıq dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi məqsədilə tədiyə balansının xidmətlər
hesabına da diqqət yetirməmiz vacibdir. 2006-cı
ildə xarici dövlətlərlə Azərbaycanın iqtisadi əlaqələrində qarşılıqlı xidmətlərin ümumi həcmi 3,8
milyard ABŞ dolları (ÜDM-in 19,14 faizi həcmində) təşkil etmişdir ki, bunun 75,3 faizi qeyrirezidentlər tərəfindən Azərbaycanın rezidentlərinə, 24,7 faizi isə Azərbaycan rezidentlərinin xarici
ölkələrin rezidentlərinə göstərdiyi xidmətlərdir.
Beləliklə, xidmətlər balansının mənfi saldosu
ÜDM-in 9,7 faizinə (2005-ci ildə 15,7 faiz) bərabər olmuşdur. Xidmətlər balansı kəsiri əsasən beynəlxalq kontraktlar çərçivəsində ölkənin neft-qaz
sektorunun fəaliyyəti ilə bağlıdır. Belə ki, bu sektorda hesabat dövrü ərzində görülmüş işlərin yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar ölkədə istifadə olunmuş xarici investisiyaların 43,3 faizi tikinti-quraşdırma və digər xidmətlərlə bağlı xərclərə görə
xarici dövlətlərin rezidentlərinə ödənilmişdir. Bu
isə xidmətlər balansının kəsirinin 83.3 faizini təşkil edir.16
ABŞ-ın Harvard Universitetinin iqtisadçı professoru Dani Rodrik empirik araşdırmaları nəticəsində xarici risk nəzarət altına alınmadan xaricə
açılma nisbəti artarsa dövlətin iqtisadiyyatdakı
çəkisinin də artacağını müşahidə etmişdir. 17 Bir
sıra göstəricilər baxımından Azərbaycanın xaricə
açılma nisbəti yüksək olsa da 2006-cı ildə ÜDMdə qeyri-dövlət sektorunun xüsusi çəkisi 81 faizə
çatıb. Buna baxmayaraq eyni ildə ixrac əməliyyatlarında dövlət sektorunun payı 57,65 faiz, idxal
əməliyyatlarında isə 28,89 faiz olmuşdur. Həmçinin ÜDM-nin strukturunda da neft sektorunu nəzərə almasaq (neft sektorunda yaradılan əlavə dəyər ÜDM-nin 42,6 faizini təşkil edib) dövlət sektorunun payının heç də kiçik olmadığı anlaşılar.
Dövlət gəlir və xərclərinin analizi də eyni
qənaətə gəlməyə əsas verir. 2006-cı ildə büdcə daxilolmalarının 69,0 faizi və ya 2678,8 milyon manatı Vergilər Nazirliyi tərəfindən təmin edilmişdir.
Vergi daxilolmalarının 62,5 faizini Azərbaycan
Respublikası Dövlət Neft Şirkəti tərəfindən ödəmələr və Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkətinin xarici tərəfdaşlarından mənfəət vergisi
şəklində daxil olan vəsaitlər təşkil etmişdir. Eyni
zamanda büdcə daxilolmalarının 15,1 faizi Dövlət
Neft Fondunun payına düşmüşdür. 18 Bu isə neft
sektorunu nəzərə almasaq özəl sektorun büdcə
16
17
Dani Rodrik, Why do more open economies have bigger
governments?, Journal of Political Economy, 106 (5), 9971032, 1998, ISBN: 0-88132-241-5.
18
AR Maliyyə Nazirliyi, 2006-cı il Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsinin icrasına (operativ) dair arayış.
üzərində də böyük təsirə malik olmadığını, o
cümlədən Dövlət Büdcəsinin ölkənin neft və neft
emalı məhsulları ixracındakı dəyişmələrə və xam
neftin dünya bazarlarında müşahidə edilən qiymət
dəyişmələrinə qarşı həssaslıq dərəcəsinin yüksəkliyini göstərir. Sonda, büdcə daxilolmalarının 13,3
faizinin də Dövlət Gömrük Komitəsi tərəfindən
təmin edildiyini vurğulayaraq Dövlət Büdcəmizin
xarici təsirlərə kifayət qədər açıq olduğunu qeyd
etmək yerinə düşər.
Nəticə
Göründüyü kimi, Azərbaycan iqtisadiyyatının
xaricə açılma nisbəti kifayət qədər yüksəkdir. Bu
hal iqtisadiyyatımızın dünya iqtisadiyyatına sıx
inteqrasiyası baxımından çox əhəmiyyətlidir. Lakin xarici ticarət quruluşumuz dəyişmədiyi müddətcə xarici risk nisbəti də yüksək qalmaqda davam edəcək. Đndiki şərtlərdə Azərbaycanın daha
çox xaricə açılması, neftin toplam xarici ticarət
dövriyyəsindəki payının, o cümlədən, qeyri-neft
sektorunda dövlət sektorunun çəkisinin daha da
artması mənasına gələcək. Digər tərəfdən, dövlətin
iqtisadiyyatdakı çəkisini müəyyənləşdirən əsas
amil iqtisadi qərarlarda onun üzərinə götürmüş olduğu təyinedici (imperativ) roldur. Bu gün Azərbaycanda əsas iqtisadi qərarlar sərbəst bazarda
deyil, dövlət nəzdində alınır.19
Xarici ticarətimizdə neft və neft məhsullarının
mütləq üstünlüyünü nisbi olaraq azaldaraq (xarici
ticarət səviyyəmizdəki qeyri-müəyyənliyi azaldaraq), bir başqa ifadə ilə xarici ticarətimizdəki (daha çox ixracımızdakı) qeyri-neft gəlirlərinin payını
artıraraq xaricə daha səmərəli formada açılmalıyıq. Bunun üçünsə;
- ixracın və idxalın əmtəə tərkibi optimallaşdırılmalı;
- ixracın və idxalın ölkə tərkibi optimallaşdırılmalı;
- özəl sektor ixraca təşviq edilməli;
- qeyri-neft sektorunda da özəl sektorun payı
artırılmalı;
- xarici ticarət proseduru sadələşdirilməli;
- ölkənin xarici investisiya potensialı gücləndirilməli;
- ixrac yönümlü investisiya imkanları genişləndirilməlidir.
19
Natiq Sabiroğlu, Qloballaşma və Azərbaycan,
http://www.iqtisad.net/ns005.htm, 20 fevral 2004.
707
АКТУАЛЬНОСТЬ СОЗДАНИЯ СВОБОДНЫХ
ЭКОНОМИЧЕСКИХ ЗОН В АЗЕРБАЙДЖАНЕ
к.э.н. А.Г. ГАСАНОВ
зав. отделом Института Экономики НАНА
Бaку / АЗЕРБАЙДЖАН
URGENCY OF FREE ECONOMIC ZONES' CREATION IN AZERBAIJAN
ABSTRACT
Last years all over the world wide circulation was received by free Economic zones (FEZ) both their various kinds and forms.
This problem - the free economic zones' creation is urgency for Azerbaijan. Free economic zones’ creating and the functioning will
help to solve the following tasks:
1. exits to the global market and international employment of labour forces' division;
2. attractions of the foreign investments in non-petroleum sector;
3. introductions of the newest engineering, manufacture technology;
4. population employment problems' solving;
5. increases of a population living standards and etc.
The large value in this business can have creation of Free Trade Zones - one of FEZ version and development of frontier
cooperation. We should consider the development of Azerbaijan frontier communications with Russia, Turkey, Iran and
Georgia as the important making part of mutual relation, as the effective tool of the decision of social and economic
problems of the population of frontier regions. Marking importance and urgency of development of cooperation with
these states, necessity of consecutive, purposeful work on this direction, we regard necessary to realize the following measures:
1. To accept the Act "About Free Economic zones";
2. To develop the concept of frontier cooperation;
3. On a constant basis to carry out development of the intermediate term and long-term forecasts of trade and economic
cooperation of frontier regions.
In the future there will be a transformation of local frontier zones to the complex trade zones, manufacturing export
zones, free economic zones and tax-free economic zones. The introduction of economic model FEZ will help with rational
use of the petroleum incomes, development of not petroleum sector of Azerbaijan economy. Therefore it is important the
declared Act of Azerbaijan president "About creation of special economic zones" on March 6, 2007.
Высокие темпы развития экономики ставят
перед страной неотложную задачу диверсификации внешних и внутренних инвестиционных
потоков с целью направить их на развитие промышленности и наукоемких отраслей ненефтяного сектора экономики, резко увеличить объем экспортируемой продукции. На наш взгляд
наиболее эффективным и апробированным во
многих странах мира инструментом по привлечению капиталов в производственную сферу
являются различного рода свободные экономические зоны.
В последние годы во всем мире широкое
распространение получили свободные экономические зоны (СЭЗ) и их различные виды и
формы. Данная проблема актуальна и для
Азербайджана, т.к. создание и функционирование СЭЗ поможет решить следующие задачи: 1 выход на мировой рынок и занятие достойного места в международном разделении
труда; 2 привлечение иностранных инвестиций, и что особенно важно, в ненефтяной сектор; 3. внедрение новейшей техники, технологии и организации производства; 4. решение
708
острой проблемы занятости населения; 5. повышение уровня жизни населения и др.
Большое значение в этом деле может
иметь создание Зон свободной торговли (ЗСТ)
– разновидности СЭЗ, и развитие приграничного сотрудничества. Развитие приграничных
связей республики с Россией, Турцией, Ираном и Грузией мы должны рассматривать как
важную составляющую часть взаимоотношений Азербайджана с этими государствами, как
действенный инструмент решения социальноэкономических проблем населения приграничных регионов. Отмечая важность и актуальность развития сотрудничества с сопредельными государствами, необходимость последовательной, целенаправленной работы на этом
направлении, считаем необходимым реализовать следующие меры:
Принять закон «О СЭЗ»
Разработать концепцию приграничного
сотрудничества;
На постоянной основе осуществлять разработку среднесрочных и долгосрочных прогнозов торгово-экономического сотрудничества
приграничных регионов, как применительно к
каждой сопредельной стране, так и по отраслям экономики.
Необходимо уделять большое внимание
идее приграничного сотрудничества, строительству приграничных торговых комплексов.
Реализация таких проектов позволит активизировать товарооборот между приграничными
территориями, будет способствовать оживлению экономики приграничных районов, налаживанию производственной кооперации, привлечению инвестиций, современных технологий, поднятию уровня жизни граждан, проживающих на этих территориях. На наш взгляд, в
будущем, в случае успешного функционирования таких комплексов, будет происходить
трансформация локальных приграничных зон в
более сложные-экспортно-производственные,
комплексные зоны, ЗСТ и беспошлинные зоны.
Следует отметить, что каждое государство,
создавая у себя на территории СЭЗ, преследует
конкретную цель. Мотивацией таких решений
могут быть явные диспропорции в экономическом развитии регионов государства, депрессивное состояние экономического развития отдельной территории (или территорий) государства, наличие невостребованной рабочей силы
(безработица), необходимость активизации определенного вида деятельности и т.д. Политическая же плоскость этой темы – активизация
деятельности государства в международных
экономических связях и непосредственное
участие в международном разделении труда.
И, наконец этим решением государство закрепляет свои политические намерения интегрироваться в мировую экономику.
Создание благоприятных условий при образовании СЭЗ в Азербайджане поможет стимулировать азербайджанских бизнесменов успешно вкладывать свои капиталы не только в
Турции, России и др. странах, а у себя на Родине, тем самым способствуя росту азербайджанской экономики и увеличению удельного
веса в структуре инвестиций местных предпринимателей.
Следует подчеркнуть очень важный момент. Азербайджан ведет подготовительные
работы и переговоры по вступлению в ВТО.
Создание же СЭЗ и условия, которые ставит
ВТО не согласовываются. В Китае будущее
СЭЗ стало предметом дискуссий, так как страна вступила в ВТО, одним из условий членства
в которой является равенство условий торговли по всей территории страны, в связи с чем
потребуется определенная юридическая корректировка статуса СЭЗ.
При создании различных форм СЭЗ, и в
том числе ЗСТ, в Азербайджане необходимо
создать такие условия, чтобы преференциальные режимы применялись не ради раздачи
льгот определенным предприятиям, отраслям
или территориям, а с целью стимулирования
новых форм хозяйствования, промышленного
производства, развития внешнеэкономических
отношений, обеспечивающих не только сырьевой, но и технологический прорыв республики в XXI веке. Другое стратегически оправданное направление – реализация преимуществ
транспортно-географического положения Азербайджана и потенциала ее припортовых территорий. Создание в некоторых приграничных
районах ЗСТ, свободных таможенных зон
ускорило бы интеграцию нашей республики в
мирохозяйственные связи, а также притянуло
бы к ней огромные потоки товаров и капиталов, пока что направляющихся в аналогичные
зоны зарубежных стран.
Одним из основных направлений создания
зон свободной торговли в Азербайджане, на
наш взгляд, является создание, формирование
и развитие такой зоны на границе с Республикой Дагестан Российской Федерации, тем более, что предпосылки для этого есть- в Дагестане с 2001г. действует свободная экономическая зона «Дагестан», а также в южных регионах России функционирует ассоциация «Северный Кавказ». Создание ЗСТ поможет увеличению приграничной торговли, оживлению
и развитию экономики внутренних (соседних)
районов обоих государств, а строительство новых предприятий, внедрение новой техники,
технологии и организации производства, создание и укрепление инфраструктуры, повышение уровня образования, квалификации и занятости населения приведет к повышению уровня жизни местного населения и тем самым укреплению стабильности в регионе. Азербайджан всегда придавал большое значение вопросам развития взаимовыгодных, равноправных
и всесторонних связей с Российской Федерацией. Ведь наряду с общностью исторически
сложившихся границ нас объединяет общность
значительного экономического, научно-технического и культурного потенциалов. Отношения двух стран за последнее время резко активизировались, чему в наибольшей степени
способствовало взаимопонимание и взаимоуважение на уровне политических руководителей Азербайджана и России. Как ближайший
сосед нашей страны, Россия имеет мощный
потенциал и емкий рынок. Необходимо расширение и углубление 2-сторонних отношений,
709
что в конечном итоге отразится на торговоэкономических отношениях. Торгово-экономические отношения между нашей республикой и
Республикой Дагестан занимают особое место
в региональном сотрудничестве.
В пользу ЗСТ на границе двух соседних
стран говорит и такой факт, что в приграничных районах и городах с азербайджанской
стороны проживает много людей лезгинской
национальности - основной национальности
народов Дагестана. Такое положение в Губе,
Хачмасе, Дивичах, Набрани, Худате и др.
Помимо этого и в приграничье Дагестана
проживает значительное количество азербайджанского населения. А опыт такой страны как
Китай показывает, что там, успех в деле создания свободных экономических зон, во многом определялся и таким немаловажным фактом - наибольшую долю инвесторов и инвестиций составляли бизнесмены китайской национальности и их капитал. Далее немаловажно, что и в Дагестане и в нашей республике,
население привержено исламу, что является
интегрирующим фактором. Также давние исторические традиции, культура, быт являются
сплачивающим фактором. Важно и то, что основная часть российско-азербайджанских торгово-экономических отношений, перевозок
осуществляется через Дагестан, используются
автомобильная и железнодорожная трассы
международного значения, осуществляется
транзит нефти по нефтепроводу Баку-Новороссийск. Таким образом, нам представляется
целесообразным создание на границе Азербайджанской Республики и Республики Дагестан
Российской Федерации Зоны свободной торговли.
На наш взгляд, целесообразно создание
Зоны свободной торговли на границе Нахчеванской Автономной Республики с Турецкой
Республикой. Условия блокады этой республики со стороны Армении, постоянная угроза
войны, оторванность от основной территории
страны диктуют настоятельную необходимость сильной экономики и поддержания обороноспособности. Весь комплекс отрицательных факторов, влияющих на слабость экономики Нахичевани, должен перекрываться использованием приемлемых путей из мирового
опыта хозяйствования в условиях рыночной
экономики, одним из которых является образование СЭЗ.
Наличие в республике запасов мрамора,
соли, доломита, строительных материалов, богатство минеральными водами создает предпосылки подъема экономики. Дело за инвести710
циями. А инвестиции пойдут с созданием СЭЗ
и решением всего комплекса вопросов, присущих данному процессу. На наш взгляд в
виду сложного положения экономики и населения Нахчевани и принимая во внимание, что
одной из целей создания СЭЗ является насыщение внутреннего рынка высококачественной
продукцией, необходимо в первую очередь использовать для этих целей средства Нефтяного
фонда Азербайджана, тем более, что производство такой продукции – одно из предполагаемых направлений расходования средств
фонда. Также мы считаем необходимым для
совершенствования или же лучшего управления зоной создавать акционерные общества по
развитию этой республики. Одновременно решается вопрос участия денежных средств населения в дорогостоящих проектах, что не
было использовано в нефтяных контрактах. На
наш взгляд создание ЗСТ и др. видов и форм
СЭЗ в Нахчевани имеет большие перспективы
и открывает широкие возможности для развития. Тем более, после того как в этой части
Азербайджана намечен и осуществляется большой план подъема экономики, республики –
больше инвестиций, построен и сдан в эксплуатацию международный аэропорт, большие
шансы для развития науки, культуры, промышленности, а самое главное огромная поддержка со стороны государства.
На наш взгляд еще одним из возможных
вариантов создания СЭЗ, и в частности, ЗСТ на
территории республики является приграничье
Азербайджана и Грузии. А предпосылками для
этого являются:
- строительство ОЭТ Баку-Тбилиси-Джейхан
со всеми вытекающими отсюда последствиями;
- функционирование обновленного «Великого шелкового пути» по программе TRACECA
со всеми его преимуществами;
- более чем полумиллионное азербайджанское население соседней Грузии, компактно
проживающее на границе с Азербайджаном и
могущее получить мощный экономический
импульс;
- необходимость поднятия экономики депрессивных районов запада республики, улучшения уровня жизни населения и снижение
безработицы;
- прекращение оттока населения из западных и центральных районов в г.Баку и на
Апшеронский полуостров;
- получения региональных преимуществ во
всем Южном Кавказе;
- повышающийся изо дня в день рейтинг
доверия к Азербайджану и вытекающие отсюда возможности привлечения инвесторов и
инвестиций;
- стремления и возможности развития ненефтяного сектора экономики.
Весь опыт создания СЭЗ может пригодиться в образовании зоны свободной торговли (ЗСТ) на территории морского порта
города Баку и в аэропорту «Бина».
Азербайджан не должен быть рынком
сбыта дешевых и некачественных товаров,
ширпотреба. А для этого нужен импульс в экономике, который может дать создание СЭЗ.
Необходимо довести уровень Бакпорта до
мировых стандартов. Большую роль на наш
взгляд сыграет в этом и в целом в вопросе
совершенствования инфраструктуры программа TRAСEСA. Тогда и решится вопрос обеспечения большого объема грузопотоков, столь
необходимых для нормального функционирования СЭЗ.
Помимо этого наше исследование позволяет сделать нижеследующие выводы и предложения:
- необходимо принять закон «О СЭЗ», что
является первоочередным;
- требуется выбрать оптимальный вариант
создания и определить концепцию СЭЗ;
- создание ЗСТ поможет совершенствовать
структуру внешней торговли и экспортировать
не сырье, а готовую продукцию и изделия;
- создание ЗСТ поможет и в таком важном
вопросе как борьба с теневой экономикой, т.к.
предпринимателей на территории зон ждет
испытание жесткой конкуренцией и на прозрачность, поэтому изменятся финансовые
потоки бизнес-структур;
- основополагающими принципами создания
СЭЗ являются – принцип таможенной экстерриториальности, функциональный и территориальный принципы;
- основополагающим принципом при создании СЭЗ (ЗСТ) в настоящее время, когда резко
возрастает конкурентная борьба и конкурентоспособность выступает в качестве решающего фактора, являются льготные условия
(преференции), предоставляемые иностранным
компаниям, чтобы они местом дислокации
выбирали Азербайджан, а не соседние страны
региона. Это будет способствовать расширению экспортного потенциала, а также поможет
не только сохранить, но и создать новые рабочие места;
- нельзя забывать и местных производителей, которые нуждаются в сильной государственной поддержке;
- в республике могут быть созданы СЭЗ
практически по всем видам принципов: частные и государственные, торговые, промышленные, секторальные, управляемые государственными или же частными структурами;
- до создания СЭЗ должно быть максимально спрогнозированы влияние этого процесса в
целом на экономический рост, рост экспортного потенциала и экономическую безопасность;
- необходимо на определенный срок освободить от налога на прибыль продукцию ненефтяного сектора для создания благоприятных
условий для их экспорта;
- необходимо уделять особое внимание
большой проблеме СЭЗ – нехватке государственных инвестиций для развития бытовой,
торговой и транспортной инфраструктуры;
- СЭЗ-ы в Азербайджане должны быть созданы до предполагаемого в будущем вступления республики в ВТО;
- также мы считаем, что вследствие изношенности машин, оборудования и механизмов
в стране необходимо поощрение деятельности
инновационного характера в СЭЗ;
- большие перспективы может открыть создание технопарков в области ИКТ;
- среди факторов создания СЭЗ, встречающихся в экономической литературе, а также
выделенных нами следует отметить – политическую и экономическую стабильность страны, развитую инфраструктуру и наличие выхода к Мировому океану, наличие четкой
законодательной базы и правового режима,
предоставление льгот зарубежным инвесторам,
инвестиционные гарантии, всемерная государственная поддержка, структура экономики и
степень ее зрелости, четкая система управления, экономический, социальный, географический, климатический, экологический и внутриэкономический факторы, фактор экономической безопасности наличие университетов,
институтов, научно-производственной базы и
т.п.;
- на создание различных видов зон влияет
определенный комплекс факторов. Так, научные парки имеют тенденцию возникать при
определенном сочетании 4-х факторов: географического, образовательного, социального и
экономического;
711
- отсутствие инфраструктуры увеличивает
финансовые и временные расходы на освоение
территории и привлечение иностранного капитала, т.е. является конкурентообразующим
фактором не только в борьбе за иностранные
инвестиции, но и при последующем сбыте
продукции СЭЗ;
- необходимо учесть и влияние отрицательных факторов, как например, в Китае, когда
иностранные предприниматели 90% средств
вкладывают в виде оборудования (часто устаревшего и низкокачественного) по завышенным ценам; развита сильная эксплуатация
работников СП; более 60% предприятий уклоняются от уплаты налогов.
На наш взгляд, решение вопроса статуса
Каспийского моря являющегося серьезным
препятствием в развитии экономического сотрудничества в регионе, будет способствовать
активизации интеграционных взаимосвязей 5ти государств и, в частности, через создание
ЗСТ в Бакинском морском порту.
На наш взгляд модель СЭЗ может рассматриваться как перспективная для экономического развития Азербайджана.
712
Помимо этого мы считаем, что с созданием
СЭЗ и их различных форм необходимо поторопиться, т.к. в соседних с Азербайджаном
странах (России, Казахстане, Грузии, Иране)
или уже образованы или же готовятся к созданию СЭЗ и причем по тем позициям, которые особо важны в Азербайджане. Например,
Казахстан работает над созданием 6 зон, в т.ч.
прикаспийской СЭЗ «Морпорт Актау» и на
границе с Россией по выпуску продукции для
нефтяной и газовой промышленности.
Азербайджан стал региональным лидером
на Южном Кавказе, а ожидаемые крупные
нефтяные доходы требуют их умелого использования. Внедрение модели СЭЗ поможет в
рациональном использовании этих средств,
развитии ненефтяного сектора экономики,
открытии нового канала притока инвестиций,
помимо нефтяного и в дальнейшем развитии и
процветании нашей республики.
В этой связи очень актуальным и своевременным является Указ президента Азербайджана от 6 марта 2007 г. «О создании специальных экономических зон», предусматривающий
большой комплекс мер.
QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA ÖLKƏLƏRĐNĐN FĐRMALARINDA MALĐYYƏ
ĐDARƏETMƏSĐNĐN TƏŞKĐLĐ
Tural MURTUZƏLĐYEV
Odlar Yurdu universitetinin
Aspirantı
Bakı / AZƏRBAYCAN
XÜLASƏ
Məqalədə Qafqaz və Mərkəzi Asiya Olkələrinin firmalarında maliyyə idarəetməsinin mövcud vəziyyəti göstərilmiş, həmin
ölkələrdə maliyyə idarəetməsinin müstəqillik dövrünə qədər inkişaf etməməsinin səbəbləri aydınlaşdırılmışdır. Maliyyə idarəetməsinin inkişaf mərhələləri ətraflı təhlil olunmuş və inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsinə əsasən region ölkələrində fəaliyyətin
səmərəliliyi üçün müəyyən tövsiyyələr verilmişdir.
SUMMARY
This scientific article shows the present situation of financial management in the Caucasian and central Asian countries, with
explanation of lagging development of the financial management till independence period in these countries. Analysed
comprehensive the development stages of financial management and recommended some ideas in principal experiment of
developed countries for the efficiency activities in territory countries.
Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrinin firmalarının iqtisadiyyatı Sovet Đttifaqı dağıldıqdan sonra
bazar münasibətlərinə əsaslanaraq inkişaf etməkdədir. Əvvəlki dövrlərə nisbətən respublikanın
müəssisələrinin kapitalı artır, müəssisələr böyüyür, inkişaf edir, holdinqləşir və eyni zamanda
dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya olunur. Bu amil
dünya iqtisadiyyatının qloballaşmasının tələbidir.
Artıq region ölkələri qloballaşan iqtisadi münasibətlərin iştirakçısına çevrilmişdir. Iqtisadi munasibətərin inkişafı inteqrasiyanı sürətləndirmiş, firmalar beynəlxalq münasibətlərin iştirakçısına cevrilmişdir. Qloballaşma-dünya iqtisadiyyatının vahid sistemə inteqrasiya olunması Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrində də maliyyə idarəetməsinin
öyrənilməsi və tətbiqi məsələlərini zəruri etmişdir. Region ölkələrinin iqtisadi xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, həmin ölkələrdə maliyyə idarəetməsi inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi əsasında formalaşmaqdadır.
Đnzibati amirlik sistemi dövründə iqtisadi subyetlərin fəaliyyəti planlı iqtisadiyyata əsaslandığı
üçün maliyyə idarəetməsi regionda formalaşmamış və onun ünsürləri inkişaf etməmişdir. Həmin
dövründə bütün müəssisələr dövlət tərəfindən maliyyələşdirildiyi üçün maliyyə idarəetməsi tədqiqat
predmetinə çevrilə bilməzdi. Müstəqillik dövründən sonra yeni mülkiyyət formalarının yaranması,
müəssisələrin dövlət dəstəiyindən məhrum olması,
dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya olunması, firmaların öz fəaliyyətlərini daha səmərəli qurması və s.
kimi zərurətlər maliyyə idarəetməsinin öyrənilməsini qaçılmaz etmişdir.
Əvvəllər maliyyə idarəetməsinin predmetinə
aid olan bir qrup məsələlər qismən öyrənilmişdir.
Ancaq öyrənilən həmin məsələlər maliyyə idarəetməsinin məqsədləri üçün deyildi. Đnzibati amirlik
dövründə mühasibat uçotu təsərrüfat fəaliyyətinə
nəzarətin əsas forması olmaqla ciddi sənədləşdirilmiş uçot kimi qeyd olunurdu. Yəni mühasibat
uçotu yalnız, təsərrüfat fəaliyyətinin sənədləşdirilməsini nəzərdə tuturdu. Bu, maliyyə idarəetməsinin məqsədindən tamamilə fərqlidir. Maliyyə
idarəetməsi firmaların davamlı inkişafının təmin
edilməsi üçün idarəetmə qərarlarının qəbul olunmasına xidmət etdiyindən, predmetin digər sahələrlə kəsişən hissəsi maliyyə idarəetməsi üçün informasiya bazasını təşkil edir. Yəni maliyyə idarəetməsinin ilkin informasiya mənbəsi uçotda əks
olunmuş bütün maliyyə fəaliyyətidir.
Đlkin sənədlərə əsasən qurulmuş mühasibat
uçotunun nəticəsi olaraq əldə edilmiş maliyyə hesabatları maliyyə idarəetməsi üçün ilkin informasiyadır. Mühasibat uçotu iqtisadi subyektin fəaliyyətinin hər hansı normativ sənədə və reqlamentə
əsaslanaraq əks etdirdiyi halda maliyyə idarəetməsi müxtəlif təhlil metodları vasitəsilə firmaların fəaliyyətinə təsir edə biləcək bütün amilləri
araşdırır. Əldə olunan alternativ qərarlar arasında
firmanın cari və strateji məqsədinə uyğun olanını
seçir. Firmaların cari, perspektiv və strateji fəaliyyəti isə həmin qərarlardan bilavasitə asılıdır.
Məlumdur ki, firmalar fəaliyyətlərini artan sürətdə davam etdirmək üçün əlavə maliyyə mənbələrinə də ehtiyac olur. Firmalar maliyyələşməni
cəlbolunmuş vəsait hesabına həyata keçirdikdə
maliyyə idarəetmsinin predmetinə daxil olan bir
neçə məsələni diqətlə təhlil etməli və həyata keçirməlidir. Đstər qisamüddətli maliyyələşmə, ortamüddətli maliyyələşmə, uzunmüddətli maliyyə713
ləşmə istərsə də öz vəsaiti hesabına maliyyələşmə
bazar iqtisadiyyatı şəraitində o qədər incəliklərə
malikdir ki, bu məsələlərdə olan cüzi dəyişikliklər
firmaların fəaliyyətində çox mühüm təsir edir.
Đnzibati amirlik dövründə müəssisələrin maliyyələşmə xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq cəlb olunan
vəsaitin mənbəsi, kredit faizi, kreditin şərtləri və s.
məsələlər ya əhəmiyyətli olmamış ya da az əhəmiyyətli olmuşdur. Çünki o zaman maliyyələşmə
yuxarı təşkilat tərəfindən həyata keçirildiyi üçün
həmin göstəriciləri müəyyənləşdirməyə heç ehtiyac da yox idi. Amma müasir qloballaşan dünya
iqtisadiyyatı şəraitdə həmin məsələlərin mütləq
bir şəkildə idarəolunmağa ehtiyacı var.
Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələri müasir iqtisadiyyatı bazar iqtisadi sisteminə əsaslandığından
firmaların bütün maliyyə fəaliyyəti maliyyə idarəetməsinin çərçivəsi daxilində tədqiq və tətbiq
olunmaslna əvəzolunmaz ehtiyac vardır.
Maliyyə idarəetməsi yarandığı gündən bu günə qədər müəyən inkişaf yolu keçərək öz predmetini genişləndirmiş və müasir inkişaf səviyyəsinə çatmışdır.
1900-cü illərdə böyük şirkətlərin, transmilli
korporasiyaların yaranması ilə əlaqədar olaraq
maliyyə idarəetməsi yarandı və inkişafa qədəm
qoydu. Həmin vaxt maliyyə idarəetməsi firmalarin
sərmayə təminatını, mənfəətin istifadəsi məsələlərini həyata keçirir, maliyyə nəticələrinin ictimayyətə açıqlanmasını təmin edirdi.
1920-ci illərdə firmalar böyüdüyü üçün daha
çox maliyyə fondlarına ehtiyac yaranırdı. Bu isə
öz növbəsində kənar fondlardan vəsait cəlb etməyi
və firmaların qiymətli kağızlarının maliyyə bazarlarında satılmasına və dolayısı ilə qarşı tərəfdəki
qurumların inkişaf etməsinə də səbəb oldu. Kənar
fondlardan maliyyələşmənin, firmaların likvidlik
nisbətlərinin hesablanmasının maliyyə idarəetməsinin tədqiqat sahəsinə daxil olması inkişafın bu
mərhələsinə təsadüf edir.
1930-cu illərdə baş vermiş iqtisadi böhrandan
sonra bir qrup zəif və orta səviyyəli firmaların
iqtisadi çətinliyə tab gətirməyərək məhv olması ilə
nəticələndi. Bu da öz növbəsində maliyyə idarəetməsinin qarşısına yeni tələblər qoydu. Həmin
dövr maliyyə idarəetməsinin idarəetmə ilə əlaqədar tərəfləri xüsusilə təkmilləşdi, firmaların yeni
hüquqi formaları yarandı, mövcud firmalar yenidən təşkilatlandı.
1940-cı illər maliyyə idarəetməsinin inkişaf
səviyyəsi əvvəlki dövrlərə nisbətən zəif nəzərə
çarpır və demək olar ki, 30-cu illərdəki inkişaf
səviyyəsinin nisbətən dərinləşməsi ilə müşahidə
olunur.
714
1950-ci illər maliyyə idarəetməsinin inkişafının xüsusi mərhələsi hesab olunur. Çünki, bu
mərhələ durğunluq dövründən sonrakı ilk mərhələ
idi. Bu dövrdə olan inkişaf aktivlərin idarəolunması və və dəyər nəzəriyyələrinə əsaslanaraq nəzərə çarpır. Nəqd vəsaitlərin hərəkəti inkişafın bu
mərhələsindən etibarən daha geniş öyrənilməyə
başlamışdır.
1960-cı illərdə maliyyə idarəetməsinin bu
vaxtadək olan təkmilləşməsi ilə yanaşı iqtisadiriyazi modellərin firmaların iqtisadi fəaliyyətinə
tətbiq olunması həyata keçirilmişdir. Bu firmanın
fəaliyyətinə daha dəqiq nəzarət olunması və idarəetmənin daha da təfsilatlı həyata keçirilməsini
təmin etmək zrurətindən əmələ gəlmişdir.
1970-ci illər maliyə qərarlarının qəbul olunması ücun iqtisadi riyazi üsulların tətbiqinin genişlənməsi ilə maliyyə hesabatlarının təhlili aktiv
şəkildə həyata keçirilməyə başladı. Diqqət yetirdikdə görünür ki, maliyyə idarəetməsinin inkişafı
müasir dövrə yaxınlaşdıqca onun nüfuz etdiyi sahələr də genişlənir, maliyyə idarəetməsi daha çox
problemlərin həlli ilə məşgul olur.
1980-ci ildən indiyə qədər olan dövrdə maliyyə idarəetməsinin ən son inkişaf səviyyəsinə çatdıran amillər ilə xarakterizə olunur. Son dövrlərdə
risqlər, risqlərin idarəolunması, aktivlərin idarəolunması, passivlərin idarəolunması və s. çox əhəmiyyətli məsələ kimi öyrənilməkdədir. Elmi Texniki Tərəqqinin nailiyyətlərinin - müasir informasiya texnologiyalarinin tətbiqi maliyyə idarəetməsinin operativliyini təmin etməklə onu müasir bazar iqtisadi şəraitində firmaların idarə olunmasının
ən əsas rıçaqına çevirir.
Maliyyə idarəetməsinin mərhələli inkişafının
nəticəsi olaraq qeyd etmək olar ki, o, iqtisadiyyatın bir sahəsi kimi ilk yarandığı vaxlar firmaların
zəruri fondlarla təmin edilməsi və cari fondların
idrə olunması ilə məhdudlaşırdısa, bu gün o, öz
sahəsini genişləndirərək firmaların idarəolunmasında əvəzolunmaz amilə çevrilmişdir.
Bəs müasir dövrdə maliyyə idarəetməsinin öhdəsində hansı işlər var? Onun tədqiqat sahəsinə
nələr daxildir?
Məlumdur ki, firmalarda maliyyə idarəetməsini firmanın maliyyə meneceri (maliyyə idarəçisi)
həyata keçirir. Dolayısı ilə bu o deməkdir ki,
maliyyə idarəetməsinin öhdəsinə düşən bütün işlər
maliyyə idarəçisinin icra etməli olduğu işlərdir.
Maliyyə idarəetməsi ilk yarandığı vaxtda ifadə
etdiyi mahiyyətini – firmaların fəaliyyəti üçün zəruri fondlarla təmin edilməsini də saxlamaqla çox
genişlənmişdir. Maliyyə idarəçisi nəzərdə tutulan
bütün fəaliyyəti həyata keçirmək üçün üç əsas
funksyanı nəzərə alır. Birinci funksya mövcud ak-
tivlərin idarəolunması adlanır. Bu maliyyə idarəetməsinin ən əsas məqsədlərindən, maliyyə idarəçisinin isə ən əsas vəzifələrindən biridir. Firmanın
cari fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün cari fəaliyyətlə əlaqədar maliyyə qərarları qəbul olunur.
Đkinci funksiya maliyyələşdirmə qərarları adlanır.
Bu firmanın pul fondlarının idarəolunmasıdır və
həmişə firmanın ehtiyac duyduğu fondların hansı
vasitələrlə maliyyələşdiriləcəyinə cavab axtarır.
Çünki, maliyyə idrəçisi maliyyələşmə ilə əlaqədar
qərarın qəbulu üçün bir neçə amili – maliyyələşmənin öz mənbələri hesabına yoxsa cəlbolunmuş
vəsait hesabına həyata keçirilməsini, cəlb olunmuş
vəsaitin faiz normasını, pulun zaman dəyərini və s.
amilləri nəzərə almalı və təhlil aparmalıdır. Üçüncü funksiya bəzi ədəbiyyatlarda planlama, bəzilərində isə investisiya qoyuluşu ilə əlaqədar qərarlar
adlanır. Amma bir məsələyə diqqət yetirməliyik
ki, maliyyə idarəetməsinin funksyası kimi nəzərdə tutulan planlama, firmanın carı fəaliyyətinin
həyata keçirildiyi zaman nəzərdə tutulan planlamadan fərqlənir. Cari fəaliyyətinin həyata keçirildiyi zaman nəzərdə tutulan planlama istehsalın,
satışın, satınalmanın, firmanın illik büdcəsinin və
s. - nin planlaşdırılmasında istifadə olunur. Ancaq
planlama funksya olaraq yalnız investisiya qoyuluşunu nəzərdə tutur. Bu funksyanın səmərəli bir
şəkildə həyata keçirilməsi üçün maliyyə meneceri
keçmiş göstəriciləri də nəzərə almalı, cari məlumatlarla üzləşdirərək təhlil etməli və investisiya
qoyuluşu ilə əlaqədar qərarlar qəbul etməlidir.
Üçüncü funksyanın adını investisiya qoyuluşu ilə
əlaqədar qərar kimi qəbul etmək daha məqsədəuyğundur.
Maliyyə idarəçisi nəzarət funksyasını da həyata keçirir. Bu da onun qəbul etdiyi maliyyə qərarlarının icrasının hansı səviyyədə olmasını, nəticənin nəzərdə tutulmuş hədəfə nə qədər uyğunluğunu müəyyənləşdirmək üçündür. Bu zaman zərurətdən asılı olaraq icra olunan hər hansı bir
fəaliyyətin dayandırılması, firmanın digər firmalara satılması, digər firmaların özünə birləşdirilməsi - yəni alınması, firmanın yenidən təşkil olunması və s. haqqında qərar qəbul oluna bilər.
Maliyyə idarəçisi firmanın maliyyə siyasətini
müəyyənləşdirir və onun icrasına nəzarət edir.
Firmanın bütün fəaliyyətı dolayısı ilə maliyyə
məsələlərindən asılı olduğu ücün digər bölmələrin
rəhbərləri tərəfindən qəbul edilən qərarlarda da
maliyyə idarəçisinin payı olur.
Yuxarıda göstərilən funksyalar əsas tutularaq
maliyyə idarəetməsi öz fəaliyyətini həyata keçirmək üçün aşağıdakıları özündə birləşdirir.
- maliyyə təhlili və nəzarət;
- maliyyə planlaşdırması;
-
vəsaitlərin (əsas və dövriyyə vəsaitləri) idarəolunması
- risklərin idarəolunması;
- borcların idarəolunması;
- qəsamüddətli və uzunmüddətli maliyyə mənbələri;
- firmaların qiymətli kağızların idarə olunması;
- firmaların böyüməsi və holdinqləşmə;
- strateji idarəetmə;
- xüsusi halda yaranan problemlərin araşdırılması və həlli.
Firmaların əvvəlki hesabat dövründə maliyyə
ilə əlaqədar olan nəticələrinin təhlil edilməsi və
cari proseslər üzərində nəzarət növbəti dövr üçün
qəbul olunacaq qərarların səmərəliliyini təmin
etmək üçün əvəzolunmaz şərtdir. Bu səbəbdən də
maliyyə idarəçisi maliyyə təhlilini və nəzarət
texnikalarını yaxşı bilməlidir. Firmaların idarə
olunması üçün daxili nəzarətin də həyata keçirilməsi maliyyə idarəetməsinin predmetinə aiddir.
Daxili nəzarət böyük firmalarda daxili audit
bolməsi tərəfindən, kiçik firmalarda isə daxili
auditor tərəfindən həyata keçirilir.
Maliyyə planlaşdırması demək olar ki, firmaların səmərəli fəaliyyətinin açar nöqtələrindən
biridir. Maliyyə planlaşdırmasının yerinə yetirilməsi üçün firmaların hədəfləri və strateji məqsədləri seçilməlidir ki, maliyyə planlaşdırmasının
taktikalarına uyğun olaraq proses həyata keçirilsin. Hədəf müəyyən olunduqdan sonra tətbiq
olunacaq maliyyə siyasəti icra olunmağa başlayır.
Nəqd büdcənin, investisiya büdcəsinin planlaşdırılması kimi misallardan görünür ki, bu yalnız
görüləcək iş müəyyən olunduğu təqdirdə işin
həcminə uyğun olaraq planlaşdırıla bilər.
Firma ümumi vəsaitləri cəlbolunmuş və öz
vəsaitləri olmaqla iki yerə bölünür. Cəlbolunmuş
və öz vəsaitlərin tərkibi isə əsas və dövriyyə
aktivlərinin cəmindən ibarətdir. Məlum məsələdir
ki, firmanın cəlbolunmuş vəsaitlərə görə öhdəçiliyi yaranır. Buna görə də maliyyə meneceri firmanın daha az xərclə qarşılaşması üçün cəlb olunacaq vəsaitin hansı mənbələrdən, hansı müddətə
və hansı şərtlərlə cəlb olunacağını müəyyənləşdirir, qəbul olunmuş maliyyə qərarına əsasən həmin prosesin həyata kecirilməsini təmin edir. Firmanın hansı miqdarda əsas və dövriyyə vəsaitlərinin saxlanması da çox əhəmiyyətli məsələdir.
Firma cəlb etdiyi əsas vəsaitə görə icarəhaqqı
ödədiyi üçün onu daha səmərəli, lazım gələrsə
fasiləsiz iş rejimində işlətməlidir. Faydalı istifadə
müddəti bitmiş əsas vəsaitlər təsərrüfatdan çıxarılmalı, avadanlıqlar hələ istismara verilməyibsə
mənəvi köhnəlməyə məruz qalmamaq üçün onlar
satılmalı və ya digər firmaya icarəyə verilməlidir.
715
Xüsusi çəki etibarilə dövriyyə vəsaitləri əsas vəsaitlərdən daha sürətli dövr etdiyindən onların
idarəolunması adha aktual məsələdir. Dövriyyə
aktivlərinin idarə olunmasının əsas tərəfləri dövriyyə aktivlərinin hansı mənbə hesabına maliyyələşdiriləcəyi və firmanın hansı miqdarda xammal
və material ehtiyatı saxlayacağıdır. Firma xammal
və materialı topdansatış qiyməti ilə və daha çox
miqdarda aldıqda xeyli güzəşt əldə edir. Maliyyyə
idarəetməsini həyata kecirən maliyyə meneceri
alınacaq dövriyyə aktivlərinin miqdarını müəyyənləşdirir. Külli miqdarda vəsaitin xammal və
materiala xərclənərək dövriyyədən çıxarılmasına
dəyərmi? Dövriyyə vəsaitinin ucuz qiymətə alınmasından əldə edilən gəlir zərurətdən artiq xərclənmiş pulun dövriyyədəki dəyəri ilə hansi münasibətdədir? Yəni uzun muddət anbarlarda qalan
materiala xərclənmiş pul dövriyyədə olduqda
(banka qoyulduqda, cəlbolunmuş vəsaitlərin əvəzinə firmanin cari fəaliyətinə sərf edildikdə və s.)
yaradacağı dəyər yoxsa anbarda toplanmış xammal və material alınaraq əldə edilmiş güzəşt daha
coxdur?
Firmanın maliyyə meneceri hər hansı iqtisadi
fəaliyyətlə əlaqədar olaraq qərar qəbul edirsə
riskləri mutləq bir şəkildə nəzərə almalıdır. Çünki
qəbul olunan alternativ qərar məhz risk amilinə
görə seçilir. Risk iqtisadi ədəbiyyatlarda iqtisadi
fəaliyyətin şəraitinin təsadüfi dəyişməsi, gözlənilən mənfəətin, gəlirin yaxud əmlakın, pul vəsaitlərinin və s.-nin gözlənilməz itirilməsinin baş verməsi təhlükəsi kimi xarakterizə olunur. Risklər
maliyyə qərarları qəbul olunması ilə əlaqədar bütün mərhələlərdə firma fəaliyyətini müşayət edir.
Səmərəli qərarın risk səviyyəsi kifayət qədər aşagı
olur. Daha doğrusu risk səviyyəsi aşağı gözlənilən
mənfəət isəqaneedici olduğu üçün həmin qərar
səmərəli hesab edilir. Çox hallarda mənfəət ilə
risk düz mütənasib olur. Ona görə də maliyyə meneceri qərar qəbul edərkən mənfəət ilə riskin
optimal nisbətini nəzərə almalıdır.
Firmalar bəzən satılmış məhsul, görülmüş iş
və göstərilmiş xidmətə görə fəaliyyətlərinin nəticəsi olaraq əldə ediləcək pulu satış anında əldə edə
bilmirlər və bu məbləğ cəmlənərək firma fəaliyyətində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Borc kimi qalan vəsaitin firmanın aktiv dövriyyəsindən yayınmaması üçün borc məbləği gecişdirilmiş vaxtdan
etibarən kredit şərtləri ilə geri alınır. Bunun kimi
amillər də borcların idarəolunmasını xüsusilə nəzarətdə saxlanmasını zəruri edir. Eyni zamanda
firmanın maliyyə meneceri firmanın borclu olduğu
vəsaitlərin də idarəolunmasını həyata keçirir.
Firmaların maliyyələşdirilməsi üçün maliyyə
mənbələri qəsamüddətli, ortamüddətli və uzunmüddətli olmaqla üç yerə bölünür. Qısamüddətli
maliyyə mənbələri adətən bir il icərisində istifa716
dəsi və geri qaytarılması nəzərdə tutulan cəlbolunmuş vəsaitlərdir. Maliyələşmənin xüsusiyyətinə uyğun olaraq qisamüddətli məliyyə mənbələri
əksər hallarda dövriyyə aktivlərinin alınmasına
yönəldilir. Vəsaitin bir il icərisində geri qaytarılması şərt olduğu üçün həmin vəsait bir ildən uzun
olan heç bir təyinata sərf olunmur. Maliyyə idarəetməsinin bu bölməsi həmin vəsaitin necə cəlb
olmasını və onun necə idarə olunmasını öyrənir.
Firmaların fəaliyyətini qiymətli kağızlar bazarı və oradakı fəaliyyət olmadan təsəvvür etmək
nəinki çətinləşir, hətta qeyri mümkün olur. Bunun
da bir neçə əsas səbəbləri vardır ki, həmin
səbəbləri də iki qrupa bölmək olar:
- firmanın təşkilati-hüquqi formasından irəli gələn səbəblər;
- firmanın mənfəət əldə etməsi üçün qiymətli
kağızlar bazarında olan fəaliyyətdən irəli
gələn səbəblər.
Demək olar ki, bu iki səbəblərdən qiymətli kağızlar bazarında iştirak qaçılmaz zərurətə çevrilmişdir. Firmanın təşkilati-hüquqi formasından irəli
gələn səbəblər payçı firmalara aiddir və firma
rəhbərliyinin iradəsindən asılı deyil. Açıq tipli
səhmdar cəmiyyətin səhmləri heç bir məhdudiyyət
olmadan istənilən vaxt alınıb-satıla bilər. Bu səbəbdən də açıq tipli səhmdar cəmiyyətin qiymətli
kağızlar bazarında fasiləsiz iştirakı zərurəti yaranır. Sonrakı mərhələ - qiymətli kağızların alınıbsatilması ilə əlaqədar bütün məsələlər bilavasitə
maliyyə idarəetməsinin öhdəsində qalır. Maliyyə
meneceri səhmlərin bir hissəsinin idarəolunmasını
həyata keçirir. Maliyyə idarəetməsinə aid ən əsas
məsələlərdən biri firmanın səhmdarlarının daha
çox mənfəət əldə etməsi ilə yanaşı firmanın bazar
qiymətinin yuxarı qalxmasıdır. Bu da firmanın bir
ədəd səhminə duşən payda əks olunur.
Maliyyə menecerinin qərarlarından asılı olaraq firmanın mənfəət əldə etməsi üçün qiymətli
kağızlar bazarında olan fəaliyyəti daha geniş yayılıb. Firmalar əlavə vəsait cəlb etmək üçün bəzən
qiymətli kağızlar bazarında emitent rolunu oynayır. Bəzi firmalarda isə qiymətli kağızlar bazarında operativ əməliyyat etmək üçün xüsusi treyderlər olur. Bu gostərilənlərin hamısının idarəolunması maliyyə idarəçisindən bilavasitə asılıdır.
Firmaların əsas məqsədlərindən biri mənfəət
əldə etmək və bazarda daim genişlənərək tam rəqabətqabiliyyətliliyi təmin etməkdir. Bunun üçün
firmaların birləşməsi başda olmaqla müxtəlıf taktiki və strateji addımlar atılır. Firmaların birləşməsi müxtəlif cür həyata keçirilir ki, bunlardan da
biri holdinqləşmədir. Holding hər hansı bir
firmanın digər firmaların səhmlərini alaraq, onlar
üzərində nəzarəti həyata keçirməklə birləşdirilmiş
müəssisələr qrupudur. Firmalar holdinq əmələ gətirmək üçün üfüqi və ierarxik (pilləvari) formada
birləşirlər. Üfüqi formanın strukturu ana holding
və törəmə firmalardan, ierarxik formanın strukturu
isə ana holding, ara holding və törəmə firmalardan
ibarət olur. Holdinqlərin strukturunda adətən ana
holdinq əsas holdinqi, ara holdinq isə fəaliyyət
göstərən ayrı-ayrı fəaliyyət sahələrini (məsələn:
yeyinti, tikinti, nəqliyyat-yükdaşıma tekstil və s.)
ifadə edir. Bəs firmalar niyə birləşir, holdingləşmə
nə üçün baş verir? Bu bir çox zərurətdən irəli
gəlir. Ən əsas zərurət isə iqtisadi səmərəliliyin
təmin edilməsidir. Holdinqlərdə ümumi idarəetmə
vahid mərkəzdən həyata keçirildiyi üçün onlarla
əlaqəli qərarlar da eyni mərkəzdən qəbul olunur.
Bu da öz növbəsində səmərəliliyi təmin edir.
Yuxarıda izah olunan məsələlər keçid mərhələsini
tamamlayıb, bazar münasibətləri şəraitində yenicə
qədəm qoymuş Qafqaz və Orta Asiya ölkələrinin
firmaları üçün tətbiq olunmaqda və öyrənilməkdə
olan məsələlərdir. Toxunulan məsələlərin öyrənilməsi və tətbiq olunması region ölkələrin firmalarının qlobal iqtisadi məkana inteqrasiyasını daha
da sürətləndirəcək.
717
ÖZƏLLƏŞDĐRMƏNĐN NORMATĐV-HÜQUQĐ BAZASININ
AKTUAL MƏSƏLƏLƏRĐ
Sevinc T. ŞĐRĐNOVA
АМЕА Đqtisadiyyat Đnstitutu,
kiçik elmi işçi
Bakı / AZƏRBAYCAN
[email protected]
XÜLASƏ
Азярбайъанда апарылан юзялляшдирмянин мягсядляри, истигамятляри вя принсипляри консепсийасы «Азярбайъан Республикасынын Ганунунда» вя «Азярбайъан Республикасында 1995-1998-ъи иллярдя дювлят мцлкиййятинин юзялляшдирилмясинин Дювлят
Програмында» формалашдырылмышдыр.
2000-ъи илдя дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси щаггында йени ганун вя икинъи Дювлят Програмы гябул едилмишдир. Бу
програма 40-дан чох йени мцддяа дахил едилмишдир. Яввялки ишлярдян фяргли олараг эяляъякдя мцяссисялярин фярди лайищяляр
цзря юзялляшдирилмяси, ямлакын щярраълар васитясиля сатышы вя мцяссисялярин мцфлис елан олунмасы йолу иля сатышы цсулларындан да
истифадя олунмасы эюстярилмишдир.
2006-ъы илин 9 айында йарадылмыш сящмдар ъямиййятляринин сящмляринин сатышы иля ялагядар 40-а йахын щярраъ кечирилмишдир.
Бу щярраъларда 120-я йахын сящмдар ъямиййятинин сящмляри сатылмышдыр. Щямин мцддятдя сящмдар ъямиййятинин сящмляринин
сатышындан ялдя олунмуш 4 милйон АЗН-дан чох вясаитин дювлят бцдъясиня кючцрцлмяси тямин едилмишдир.
2006-ъы илин 11 айында сящмдар ъямиййятинин сящмдарларынын биринъи цмуми йыьынъаьы кечирилмишдир. 130-а йахын сящмдар ъямиййяти тяряфиндян низамнамя капиталында дювлятя мяхсус сящмляря эюря 113 мин АЗН дивиденд дювлят бцдъясиня
юдянилмишдир.
Инвестисийа бахымындан икинъи Дювлят Програмы даща ъялбедиъидир. Илк дяфя олараг норматив-щцгуги сяняд сявиййясиндя
инвестисийа мцсабигясиня юзялляшдирилян мцяссисянин сящм зярфинин 51 %- и вя йа чох щиссясинин чыхарылмасына иъазя верилир.
Базарда игтисади вязиййят ящямиййятли дяряъядя дяйишмишдир. Стратежи юзялляшдирмянин щяйата кечирдийи дюврдя инвестисийа
мцсабигяси щаггында ясаснамянин йениляшдирилмясиня ъидди ещтийаъ дуйулур.
1995-2005-ъи иллярдя 43118 обйект, о ъцмлядян сянайедя 842, кянд тясяррцфатында 123, тикинтидя 46, 3, тиъарятдя 3534 вя
йа цмуми юзялляшдирилмиш обйектлярин 8,2%-и, мяишят хидмятиндя 9907 вя йа 23%, няглиййатда 18398 вя йа 42,7 %-и юзялляшмишдир. Онларын цмуми дяйяри 141 милйон АЗН тяшкил етмишдир.
TOPICAL PROBLEMS OF THE LEGAL BASIS OF PRIVATISATION
ABSTRACT
In Azerbaijan objectives, directions and concept principles of the privatization are formulated in “Law of Azerbaijan
Republic” and “State Property Privatization Program of Azerbaijan Republic for 1995-1998”.
In 2000 a new law on privatization of the state property and the second State Program were adopted. More than 40 new
paragraphs were added to the program. Unlike the previous edition plants’ privatization on individual plans, their sales through
the auction and through the bankruptcy are mentioned as sales methods to be used in the future.
For 9 months in 2006 about 40 auctions were held to sell shares of the joint stock companies. Shares of about 120 joint stock
companies were sold at these auctions. More than 4 million AZN were transferred to the state budget from the sales of the shares
of the companies for this period of time.
For 11 months in 2006 the first general meetings of joint stock companies were held. About 130 companies paid 113
thousands AZN as dividends to the state for its shares in their equities.
The second State Program is more attractive from the investment point of view. For the first time the legal document notes
that 51% or more of the company’s shares may be sold through the investment competition.
The economic situation has considerably changed in the market. There is a big need for a change of the legislation on
investment competitions when the strategic privatization is going on.
For 1995-2005 43,118 entities were privatized including 842 ones in the industry, 123 – in the agriculture, 463 in the
construction, 3534 in the trade or 8.2% of the total number of the privatized entities, 9907 or 23% subsequently – in the service
sector, 18398 or 42.7% in the transport. The total value of them was 141 million AZN.
XX əsrin doxsanıncı illərinin əvvəllərində keçmiş SSRĐ məkanında iqtisadi sahədə əsas vəzifələrdən biri inzibati amirlik sistemindən imtina
edib, bazar iqtisadi münasibətlərini inkişaf etdirmək idi. Đqtisadiyyatda dövlət inhisarçı olduğuna
görə xüsusi mülkiyyətin, inkişafı üçün şəraitin
718
yaradılması tələb olunurdu. Bu məqsədlə Azərbaycanda müvafiq normativ-hüquqi baza yaradılmağa
başlanıldı. Ölkənin yeni Konstitusiyasına xüsusi
mülkiyyətə dair müddəalar daxil edildi. Özəlləşdirmə ərəfəsində ənənəvi satış bazarlarının itirilməsi, xammal və materialların, pul vəsaitlərinin
olmaması ücbatından bu müəssələrdə istehsalın
bərpa olunması və onların istehsal profilinin dövlət
tərəfindən dəyişdirilməsi mümkün deyildi.
Dövlət müəssisələrinin işini canlandırmaq
üçün dövlətin investisiya imkanları yox idi. Yeni
texnologiyalar gətirilməli və mütərəqqi idarəetme
metodları tətbiq etmək zəruri idi. Bütün bu amillər
aşağı məhsuldarlıqlı dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi zərurətini yaratmışdı.
O dövrdə özəlləşdirilmənin qarşısında iqtisadiyyatın yenidən qurulması,xüsusi mülkiyyət münasibətlərinin və sahibkarlığın sürətli inkişafı, iqtisadiyyata xarici investisiyaların cəlb edilməsi,
onun səmərəliliyinin artırılması və digər bu kimi
məqsəqlər qoyulurdu. Bütün bu tədbirlərin son
nəticədə başlıca məqsədi vətəndaşların sosial-iqtisadi durumunun yaxşılaşdırılması idi. Ölkə rəhbərliyi tərəfindən özəlləşdirməni həyata keçirən qurumlar qarşısında onun iqtisadi səmərə və sosial
ədalət prinsipləri əsasında aparılması vəzifəsi qoyulmuşdur. Keçən 10 il ərzində özəlləşdirmə sahəsində, iki Dövlət Proqramı və 50-dən cox qanun və
digər normativ-hüquqi aktlar hazırlanaraq qəbul
edilmişdir. Hazırda Azərbaycanda özəlləşdirmə
sahəsində qanunvericilik bazası əsasən formalaşdırılmışdır. Normativ-hüquqi aktların başlıca qayəsi
xüsusi mülkiyyət və sərbəst rəqabət prinsipləri
əsasında bazar iqtisadiyyatı mühitinin yaradılmasından, istehsalın strukturunun bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğunlaşdırımaqdan, iqtisadiyyata
investisiyaların cəlb edilməsindən və əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasından ibarət olmuşdur.
Azəbaycanda aparılan özəlləşdirmənin məqsədləri, istiqamətləri və prinsipləri konsepsiyası
ilkin olaraq “Azərbaycan Respublikasının Qanununda” və "Azərbaycan Respublikasında 19951998-ci illərdə dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin Dövlət Proqramında" formalaşdırılmışdır.
2000-ci ildə dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi
haqqında yeni qanun və ikinci Dövlət Proqramı
qəbul edilmişdir. Hər iki sənəd yeni müddəalarla
zənginləşdirilmişdir. Birinci proqramla müqayisədə ikinci Dövlət Proqramına 40-dan çox yeni
müddəa daxil edilmiş, birinci proqramın çox saylı
müddəaları daha aydın, birmənalı başa düşülən
məzmunda verilmişdir. Belə ki, dövlət əmlakının
özəlləşdirilməsinin üsulları xeyli genişləndirilmişdir. Əvvəlki işlərdən fərqli olaraq gələcəkdə müəssisələrin fərdi layihələr üzrə özəlləşdirilməsi, əmlakın hərraclar vasitəsilə satışı və müəssisələrin
müflis elan olunması yolu ilə satışı üsullarından da
istifadə olunması göstərilmişdir. Eyni zamanda
əhalinin sosial müdafiəsini təmin etmək və özəlləşdirilən müəssisələri əlavə borc yükündən azad
etmək məqsədi ilə özəlləşdirilən müəssisələrdə
sosial ödəmələr üzrə işçilərə yaranmış borcların
sahibkar tərəfindən ödənilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bütünlükdə özəlləşdirmə sahəsində dövlət siyasəti iqtisadi siyasətin digər müvafiq istiqamətləri
ilə sıx əlaqələndirilmişdir.
Dövlət Proqramlarının çərçivəsində həyata keçirilən tədbirlər ölkəmizdə bazar iqtisadi sisteminin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.
Azərbaycanda özəlləşdirmənin qarışıq modeli
tətbiq edilərək,dövlət əmlakının bir hissəsinin
əmək kollektivi üzvlərinə və ölkə vətəndaşlarına
əvəzsiz verilməsi qərara alınmışdır. Bu məqsədlə
25 mart 1996-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən "Azerbaycan Respublikasında dövlət özəlləşdirmə payları (çekləri)
haqqında Əsasnamə təsdiq edilmiş və “Azərbaycan Reaspublikasında dövlət özəlləşdirmə paylarının (çeklərinin) dövriyyəyə buraxılması haqqında"
fərman imzalanmışdır. Fərmana əsasən, dövriyyəyə 32 milyon özəlləşdirmə çeki buraxılmışdır.
Eyni zamanda Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərman və sərəncamları ilə 1996-ci ildən
etibarən bir sıra nazirlik, dövlət komitəsi, konsern
və şirkətlər ləğv edilmiş, onların tabeliyinde olan
müəssisə və obyektlər özəlləşdirməyə açıq elan
edilmişdir. Özəlləşdirmənin birinci mərhələsinin
nəticələrini ümümiləşdirərkən qeyd etmək lazımdır ki, bu mərhələdə ölkə əhalisində özəlləşdirmə
prosesinin dönməzliyinə inam yaranmış, özəlləşdirmə yolu ilə mülkiyyətçilər sinfi formalaşmış,
bir çox dayanmış müəssisənin fəaliyyəti bərpa
olunmuş və yeni iş yerləri açılmışdır.
2000-ci ilin avqust ayında "Dövlət əmlakının
özəlləşdirilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun və"Azərbaycan Respublikasında
dövlət əmlakının özəlləşdirilməsinin ikinci Dövlət
Proqramının qüvvəyə minməsi ilə özəlləşdirmənin
strateji mərhələsinə start verilmişdir. Đkinci dövlət
proqramının əsas məqsədləri iqtisadiyyata investisiyalar, o cümlədən xarici investisiyalar cəlb
etmək yolu ilə onun inkişafına nail olmaqdan,
iqtisadiyyatın strukturunun təkmilləşdirilməsi və
rəqabət mühitinin formalaşdırılması əsasında milli
iqtisadiyyatın səmərəliliyini yüksəlməkdən, özəl
mülkiyyətçilər təbəqəsini daha da genişləndirməkdən, özəlləşdirmə prosesinə əhalinin maksimum
geniş təbəqəsini cəlb etməkdən və birinci dövlət
proqramı çərçivəsində özəlləşdirmə üçün açıq elan
edilmiş müəssisə və obyektlərin özəlləşdirilməsini
başa çatdırmaqdan ibarət olmuşdur. Ancaq qeyd
etmək lazımdır ki, birinci Dövlət Proqramda kiçik
müəssisələrin özəlləşdirilməsi mexanizmi kifayət
qədər çevik olmadığından bir sira müəssisələr satılmamış qalmışdı. Bunun əsas səbəblərindən biri
719
obyektlərin qiymətlərinin mövcud bazar konyukturundan fərqlənməsi idi. Đkinci Dövlət proqramında
hərracların keçirilməsi mexanizminin çevikliyinin
artırılması istiqamitində müəyyən dəyişikliklər
edilmişdir. Sağlamlaşdırma tədbiri kimi, müəssisənin özəlləşdirmədən qabaq idarəetməyə verilməsi
də nəzərdə tutulmuşdur. Belə ki, böyük idarəçilik
təcrübəsi olan, investisiya qoymaq iqtidarında olan
investoru cəlb etmək üçün müəssisənin uzunmüddətli idarəetməyə verilməsi, daha sonra həmin
müəssisənin özəlləşdirilməsinin həyata keçirilməsi
öz əksini tapmışdır. Özəlləşdirmənin qanunvericilik bazasındakı boşluq kimi diqqətə çatdırmaq
istərdik ki, indiyə qədər Azərbaycanda çeklə özəlləşdirmə başa çatdırılmamışdır. Bunun da nəticəsində özəlləşdirilən obyektlərin qiymətlərinə adekvat dövlət büdcəsinə pul vəsaitləri daxil edilmir.
Bizim fikrimizcə, hal-hazırda özəlləşdirmənin əsas
məqsədi özəlləşdirmədən dövlət büdcəsinə daxil
olan pul vəsaitlərinin əmlakın dəyərinə adekvat
olması təşkil etməsi düzgün olardı. Özəlləşdirmənin forma və üsullarına yenidən baxılması da zəruridir.
Aqrar-sənaye kompleksinin daha da inkişaf
etdirilməsi,keyfiyyətli məhsul istehsalının təmin
edilməsi məqsədi ilə aqrar-sənaye kompleksinin
emal,xidmət və təchizat sisteminin özəlləşdirilməsi istiqamətində işlər həyata keçirilmişdir. Belə
ki, ləğv olunmuş “Taxıl məhsulları” Dövlət Şirkətinin, ”Azəryeyintisənaye” Dövlət şirkətinin və
Kənd təsərrüfatı nazirliyinin müəssisələrinin
səhmdar cəmiyyətlərinə çevrilməsi və digər təşkilatı-hüquqi formalarda özəlləşdirilməsi haqqında
qərar qəbul edilmişdir.
Özəlləşdirmədə xarici investorların iştiraki
üçün normativ-hüquqi baza yaradılmışdır.
Müəssisələrin bazasında səhmdar cəmiyyətlərinin yaradılması,onların özəlləşdirilməsi və fəaliyyətlərinin tənzimlənməsi ilə bağlı qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş tədbirlərin həyata keçirilməsi Dövlət Əmlakının Đdarə Edilməsi üzrə
Dövlət Komitəsi tərəfindən davam etdirilir. Dövlət
müəssisələrini səhmdar cəmiyyətlərinə çevrilməsi
zamanı müəssisələrdə yaradılmış özəlləşdirmə komissiyasının işinin lazimi səviyyədə əlaqəndirilməsi, müəssisənin dövriyyə aktivlərinin faktiki vəziyyətinin araşdırılması və əsas vəsaitlərin inventarlaşdırılması istiqamətində zəruri tədbirlər həyata
keçirilir. Đkinci Dövlət Proqramında özəlləşdirmənin nəzərdə tutulan üsullarından biri də əmlakın
hərraclar vasitəsilə satışıdır. 2006-cı ilin 9 ayında
yaradılmış səhmdar cəmiyyətlərinin səhmlərinin
satışı ilə əlaqədar 40-a yaxın hərrac keçirilmişdir.
Bu hərraclarda 120-ə yaxın səhmdar cəmiyyətinin
səhmləri satılmışdır. Həmin müddətdə səhmdar cəmiyyətinin səhmlərinin satışından əldə olunmuş 4
720
milyon AZN-dan çox vəsaitin dövlət büdcəsinə
köçürülməsi təmin edilmişdir (1, 24.09.06). Komitə tərəfindən nizamnamə kapitalında dövlətə məxsus səhmləri olan səhmdar cəmiyyətlərinin fəaliyyətinin tənzimlənməsi və dövlət paylarının səmərəli idarə olunması sahəsində də zəruri tədbirlər
həyata keçirilir. Belə ki, nizamnamə kapitalında
dövlətin payı olan səhmdar cəmiyyətləri tərəfindən
təqdim olunan balans hesabatları və əmlakın inventarlaşdırma aktları təhlil edilir. Həmçinin dövlət paylarına görə dividendlərin həcminin artırılması, səhmdar cəmiyyətlərində dövlətə məxsus
səhmlərə görə idarəetmənin həyata keçirilməsi,
idarəetmə və nəzarət orqanlarında dövlətin nümayəndələrinin iştirakının təmin olunması, səhmdarların ümumi yiğıncaqlarının vaxtında keçirilməsi
diqqət mərkəzindədir. Birinci ümumi yığıncağı keçirilməmiş səhmdar cəmiyyətlərində ümumi yığıncağın keçirilməsi istiqamətində təşkilati-hazırlıq
işləri görülür.Bunun nəticəsi olaraq 2006-cı ilin 11
ayinda 70 səhmdar cəmiyyətinin səhmdarlarının
birinci ümumi yığıncağı keçirilmişdir. 130-a yaxın
səhmdar cəmiyyəti tərəfindən nizamnamə kapitalında dövlətə məxsus səhmlərə görə 113 min AZN
dividentd dövlət büdcəsinə ödənilmişdir (1,15.12.
2006).
Azerbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycan Respublikasının dövlət müəssisələrinin
idarə edilməsinin və dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi prosesinin təkmilləşdirilməsi üzrə əlavə tədbirlər haqqında” 23 avqust 2006-cı il tarixli fərmanının icrası istiqamətində zəruri tədbirlər həyata
keçirilir. Belə ki, Azərbaycan Respublikasında
dövlət əmlakının idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi üzrə Dövlət proqramının, özəlləşdirilən və
idarəetməyə verilən müəssisələrdə investisiya qoyuluşları üzərində nəzarətin həyata keçirilməsi,
dövlət müəssisələrinin özəlləşdirmə qabağı sağlamlaşdırılması və restrukturizasiyası, həmçinin
səhmdar cəmiyyətlərində dövlətə məxsus səhmlərin idarəetməyə verilməsi üzrə müsabiqələrin keçirilməsi qaydaları haqqında əsasnamə layihələri
hazırlanmışdır. Sənədlərdə əsasən dövlət əmlakının səmərəli idarə edilməsi və bu sahədə həyata
keçiriləcək işlərin əlaqələndirilməsi, dövlət müəssisələrinin özəlləşdirmə qabağı restrukturizasiyası tədbirlərinin genişləndirilməsi, dövlət müəssisələrinin fəaliyyətinin dəstəklənməsi nəzərdə tutulur (1, 20.09.06).
Lakin Azərbaycanda müəssisələrin özəlləşdirilməsinin normativ-hüquqi bazası və özəlləşdirmə
proqramlarının icra mexanizmləri indiyə qədər
özəlləşdirmənin yüksək iqtisadi və sosial səmərəliliklə həyata keçirilməsini təmin etməmişdir.
Dovlət əmlakının özəlləşdirilməsinin normativhüquqi bazası özəlləşdirmədən dövlət büdcəsinə
daxil olan vəsaitləri azaldır, azərbaycanlıların
özəlləşdirmədə kütləvi iştrakını təmin edir. Ötən
illərdə özəlləşdirmə çeklərindən əhali tərəfindən
səmərəli istifadə olunması və əhalinin maksimum
geniş təbəqəsinin özəlləşdirmə prosesinə cəlb edilməsi təmin olunmamışdır. Özəlləşdirmə çeklərinin
sərbəst alqı-satqısına icazə verilməsi ona gətirib
çixarmışdı ki, olan əhalinin böyük hissəsi öz paylarını tez-tələsik ucuz qiymətə satmışdılar. Beləliklə, investorlar, xüsusilə xarici investorlar az
məbləğlə çox çek alaraq, sonradan onu müəssisələrin səhmlərinin almasına sərf etmək imkanı qazanmışdırlar.
Đnvestisiya baxımından Đkinci Dövlət Proqramı daha cəlb edicidir.Đlk dəfə olaraq normativhüquqi sənəd səviyyəsində investisiya müsabiqəsinə özəlləşdirilən müəssisənin səhm zərfinin
51%-i və ya daha çox hissəsinin çıxarılmasına
icazə verilir. Lakin, çox təəssüf ki, investisiya müsabiqəsində xarici investorların iştirakına heç bir
məhdudiyyət qoyulmur. Əksinə, onların maraqlarını artırmaq üçün onlar Azərbaycan Respublikasının ərazisində əldə etdikləri xalis mənfəət hesabına orsion təqdim etmədən özəlləşdirmədə iştirak edə bilərlər.
Đnvestisiya müsabiqəsi ilə bağlı bir məsələni
qeyd etmək istərdik. Đnvestor tərəfindən müsabiqəyə təqdim olunan investisiya proqramlarının iqtisadi-texnaloji və ekoloji ekspertizası məcburi
qaydada respublikanın elmi-tədqiqat və layihə
institutları tərəfindən həyata keçirilsə düzgün olar.
Yaxşı ola bilər ki, investisiya müsabiqəsinə çıxarılacaq müəssisələrin siyahısı təsdiq edildikdən
sonra Respublikamızın müvafiq elmi-tədqiqat və
layihə institutlarına investisiya proqramının hazırlanması üçün sifariş verilsin.
Özəlləşdirmənin beynəlxalq təcrübəsi göstərir
ki, dövlət əmlakının satış üsullarının düzgün seçilməsi özəlləşdirmənin sosial-iqtisadi səmərəliliyinin yüksək olmasını təmin edən amillərdəndir.
Respublikada əldə edilmiş təcrubənin yekunlarına
əsaslanaraq iri müəssisələrin səhmlərinin aşağıdakı
özəlləşdirmə formalarından və satış üsullarından
da istifadə edilməsinə icazə verilməsi zəruridir.
1) Satınalma hüquqi ilə icarəyə verilmiş sənaye
müəssisəsinin icarəçilər tərəfindən hərracdan kənar, yəni səhmləşdirmədən birbaşa satınalınması.
Đcarə müəssisəsinin səhmlərinin 55%-nin ixtisaslaşdırılmış çek hərraclarında satılması barədə
mövcud normativ müddəa ləğv edilsə yaxşı olar.
Onların bazar qiyməti ilə icarəçiyə pulla satılması
düzgün hesab edilə bilər.
2) Müəssisənin əmək kollektivinə bir başa pulla
satılması;
3) Hissə-hissə satınalma hüququ ilə müəssisənin
Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarına və ya
əmək kollektivinə icarəyə və idarəetməyə verilməsi.
Aparılan ümumiləşdirmədən görünür ki, 19972001-ci illərdə investisiya müsabiqəsinə çıxarılan
müəssisələrin ümumi satış qiymətinin 14%-i
həcmində dövlət büdcəsinə pul vəsaiti daxil olmuşdur. Qalan səhmlər çeklə satılmışdır. Đnvestisiya müsabiqəsinə çıxarılan müəssisələrin səhmlərinin dəyərlərinin investorlar tərəfindən tam ödənilməməsi 1998-1999-cu illərdə məqsədə uyğun ola
bilərdi. Çünki o dövrdə geniş miqyasda özəlləşdirilən tikinti materialları,sənaye müəssisələri,
avtomobil nəqliyyatı müəssisələri, iri çörəkbişirmə
zavodları, inşaat idarələri onların xidmətinə tələbat
az olduğuna görə tam gücləri ilə işləyə bilmirdilər.
Ancaq indiki şəraitdə daxili bazarda iqtisadi vəziyyət əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmişdir. Strateji
özəlləşdirmənin həyata keçirildiyi dövrdə investisiya müsabiqəsi haqqında əsasnamənin yeniləşdirilməsinə ciddi ehtiyac duyulur.
1 saylı cədvəldən göründüyü kimi 1995-2005ci illərdə 43118 obyekt, o cümlədən sənayedə
842, kənd təsərrüfatında 123, tikintidə 463, ticarətdə 3534 və ya ümumi özəlləşdirilmiş obyektlərin 8,2 faiz,məişət xidmətində 9907 və ya 23
faiz,nəqliyyatda 18398 və ya 42,7 faiz özəlləşmişdir. Bu özəlləşdirilən kiçik müəssisə və obyektlərin ümumi dəyəri 141 mln.AZN təşkil etmişdir.
1500-dən çox orta və iri müəssisə səhmdar
cəmiyyətinə çevrilmişdir. Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi prosesində 120 mindən çox səhmdar
meydana gəlmiş, kiçik dövlət müəssisə və obyektlərin özəlləşdirilməsi yolu ilə 300 min nəfərdən çox insanı əhatə edən mülkiyyətçilər təbəqəsi
formalaşmışdır. Nəticədə ölkə iqtisadiyyatında
özəl bölmənin xüsusi çəkisi əhəmiyyətli dərəcədə
artmış və 2005-ci ildə ümumi daxili məhsulun 75
faizdən çoxu onların payına düşmüşdür.
Cədvəl 1.
43118
842
123
463
3534
1006
9907
662
Yekuna görə
faizlə
100
2
0,3
1,1
8,2
2,3
23
1,4
18398
42,7
164
8059
0,4
18,6
Cəmi
Obyektlərin sayı, cəmi
O cümlədən: sənaye
Kənd təsərrüfatı müəssisəsi
Tikinti təşkilatı
Ticarət obyektləri
Đaşə müəssisəsi
Məişət xidməti
Yanacaq doldurma məntəqəsi
Nəqliyyat müəssisəsi və nəqliyyat
vasitələri
Kommunal təsərrüfat obyektləri
Digər obyekt və avadanlıqlar
Mənbə: Cədvəl müəllif tərəfindən “Sosial-iqtisadi inkişaf”,
Dövlətstatkom, B., 2006, Yanvar, s.91 əsasında tərtib edilmişdir.
721
Bolqarıstanda özəlləşdirmənin ənənəvi formaları ilə (auksion, müsabiqə, səhmləşdirmə, ləğvetmə qaydasında özəlləşdirmə) ilə yanaşı tədricən
satınalma hüququ ilə 25 ilə qədər müddətə istifadəyə verilməsi,tədricən satınalma hüququ ilə müəssisənin və ya onun ayrı-ayrı struktur bölmələrinin idarəetməyə və ya icarəyə verilməsi satış
formalarından da istifadə edilmişdir.Macarıstanda
əmək kollektivi üzvlərinə kredit,vergi və digər
güzəştlər verilməklə səhmləşdirmə aparılmışdır.
Keçmiş ADR-da pulsuz özəlləşdirmədən başqa
bütün formalardan istifadə edilmişdir. Satılmayan
və ya investor marağı doğurmayan müəssisələri
onların müdiriyyəti və ya əmək kollektivi üzvləri
güzəştlə ala bilmişlər. Bu ölkədə özəlləşdirmə
dövlətin gəlir əldə etməsi niyyəti ilə əlaqələndirilməmişdir. Rumıniya, Bolqarıstan kimi respublikalarda xüsusi mülkiyyətçilik aqrar sektorda, ticarət,
ictimai-iaşə və xidmət sahələrində sürətlə inkişaf
etmişdir. 1990-cı ildə Polşada özəlləşdirmə haqqında qanun qəbul edildi. Qanuna müvafiq olaraq,
müəssisədə işləyənlərə onun səhmlərinin 20%-ni
yarı qiymətə, xarici investorlara bir müəssisənin
səhmlərini 10%-ni almaq hüququ verilmişdir. Göstərilən həddi yalnız hökumətin icazəsi ilə keçmək
olardı. Buna xarici ölkə təcrübəsini misal göstərmək olar. 1995-ci ildə Đspaniyada qəbul olunmuş qanunvericilik aktına görə dövlət sektoru 3
kompaniyada birləşir: birinciyə özəlləşdirilməsi
qısa müddətə planlaşdırılan, ikinciyə özəlləşməsi
yaxın gələcəkdə planlaşdırılan, üçüncüyə isə
özəlləşdirilməyən müəssisələr daxildir. Fransada
isə dövlət sektorunun müəssələrinin idarə olunmasında dövlətin iştiraki vacibdir. Fransanın qaz və
elektrikləşməsi kompaniyaları sənaye nazirliyinə,
dəmir yolu cəmiyyəti isə nəqliyyat nazirliyinə
tabedir. Burada daha bir misal göstərmək olar. (2,
с.38-42 )
Qərbi Avropa ölkələrində dövlət müəssisələrinin idarəetmə orqanlarında rəhbər şəxslər korporativ hüquq əsasında dövlət tərəfindən təyin olunur. Digər səhmdarlarla yanaşı onlar dövlətə məxsus səhmlərlə səs verirlər. Müəssisənin idarəetmə
orqanlarına müəssisənin əmək kollektivindən də
nümayəndələr daxil olur. Məsələn, Fransada dövlət müəssisəsinin inzibati şurası (bizim normativ
aktlarda direktorlar şurası) 3 əsasda formalaşır:
inzibati şuranın 1/3 hissəsi maraqlı olan idarəetmə
orqanlarının (nazirlik komitə) təklifi ilə təsdiq
olunur; o biri 1/3 hissəsi hökümət tərəfindən təyin
edilən müəssisələr, axırıncı 1/3 hissəsini isə müəssisənin əmək kollektivinin nümayindələri təşkil
edir. Đnzibati şuranın sədri Şuranın təqdimatı əsasında hökumət tərəfindən təyin olunur. Dövlət sektorunun idarəedilməsinin oxşar sistemi Çində də
var. Orada kompaniyalar haqqında qanuna görə
722
dövlət müəssisələrinin fəaliyyətinin idarə olunmasının 3 səviyyəli sistemi mövcuddur: səhmdarların
ümumi iclası, direktorlar şurası və nəzarətçilər,
menecment. Səhmdarların ümumi iclası korporasiyanın maliyyə-büdcə və investisiya planlarının,
direktorlar şurasının təstiq olunmasını və başqa
əsas məsələlərin həlli ilə məşğul olur. Direktorlar
şurası investisiya planlarını işləyib hazırlayır, nəzarətçilər isə qərarların qəbul edilməsinə və menecmentin fəaliyyətinə nəzarət edirlər. Menecment
öz növbəsində gündəlik əməliyyatlara və direktorlar şurasının qərarlarının yerinə yetirilməsinə
məsuliyyət daşıyır. Bir çox ölkələrdə dövlət müəssisələrinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün
özəlləşdirmədən istifadə etməyə çalışırlar. Buna
baxmayaraq bəzi ölkələr problemin belə həllini
istəmirlər. Buna misal olaraq, Yeni Zelandiyanın
təcrübəsinə baxmaq olar. Orada dövlət müəssisələrinin - (SOE-state-owned enterprises) səmərəliyinin yüksəldilməsi üçün bəzi qanunvericilik aktları nəzərdə tutulmuşdur. ”Dövlət müəssisələrinin
qanunvericilik” aktına görə, onlar da şəxsi kompaniyalar kimi gəlirli və səmərəli olmalıdırlar, onların iş vermə qabiliyyəti yüksək olmalıdır, işçilərlə bütün sahələrdə ədalətli münasibət olmalıdır,
təhlükəsiz iş şəraiti yaradılmalıdır. “Dövlət kompaniyalları haqqında” akta görə kompaniyanın
direktorlar şurası hər maliyyə ili qurtardıqdan sonra 3 aydan gec olmayaraq nazirliklərə-səhmdarlara
maliyyə vəziyyəti, gəlirlər və itkilər haqqında
hesabat təqdim etməlidir (2,səh.43).
Qərb ölkələrində həyata keçirilən özəlləşdirmə
zamanı dövlət özünün maliyyə yükünü azaltmağa,
dövlət sektorunu məhdudlaşdırmağa və dövlət
müəssisələrinin daha səmərəli işləməsinə çalışır.
Britaniyada özəlləşdirmə zamanı səhmlərin böyük
hissəsinin satılmasını nəzərdə tuturdu ki, bu da
müəssisələrin fəaliyyəti üzərində dövlətin öz
nəzarətini itirməsinə aparıb çıxarırdı. 5 il ərzində
aerokosmik sənaye, rabitə və energetikaya nəzarət
Böyük Britaniyada dövlətin əlindən fərdi səhmdarların əlinə keçmişdir. Özəlləşdirmə kompaniyasının gedişində dövlət mülkiyyəti daha geniş
miqyasda əhaliyə verilmişdir. Böyük Britaniyada
özəlləşdirmənin uğurunun iki diqqətə layiq nümunəsi var: ”British Telekom” telefon şirkəti və
“British Eyrueyz” aviaşirkəti. Dövlət mülkiyyətində olarkən milliləşdirilmiş sənayenin bütün qüsurları-işçi qüvvəsi, səmərəsizlik və müştərilərin
ehtiyaclarına marağın olması bu şirkətlər üçün
səciyyəvi idi. 1984-ci ildə telefon şirkəti və 1987ci ildə aviaşirkət özəlləşdirildikdən sonra onlar tez
bir zamanda uğur qazandılar. ”British Eyrueyz”
özəlləşdirilən zaman işçilərinin 97%-i səhmdar
olmuşdur (3,16.10.97).
Đngiltərədə dövlət idarəetmə orqanlarının və
dövlət korporasiyalarının qarşılıqlı münasibətlərində aşağıdakı iqtisadi mexanizimlərindən istifadə
olunur:
- inflyasiyadan, biznesin genişləndişləndirilməsi
zəruriyyətindən nəzərdə tutulmamış borcların və
itkilərin baş verməsindən asılı olaraq korporasiyalara icazə verilmiş borcların yuxarı həddinin artırılması;
- keçmiş borcların silinməsi;
- dövlət korporasiyalarının bəzi öhdəçiliklərinin
hökümətin, öz üzərinə götürməsi (məsələn, pensiyalar).
Milliləşdirilmiş sahələrin işlərinə dövlətin müdaxilə etməsi və ya etməməsini nazir müəyyən
edir. O, direktiv vermək, idarə heyətini tənqid etmək və ya mükafatlandırmaq hüquqlarına malikdir
(5,səh.226-227). Nazirliyin direktində korporasiyanın idarə heyətinin müəyyən edimiş qaydada
hərəkət etməsi təsbit olunur.
Dövlət öz korporasiyalarının direktorlar şurasını (idarə heyəti) təyin edir və ya ayrı-ayrı direktorların fəaliyyət müddətini uzadır. Dövlət korporasiyası dövlət mülkiyyəti olmaqla hüquqi və iqtisadi müstəqillik səviyyəsinə görə tamamilə dövlətdən asılı olan büdcə təşkilatları ilə dövlətin
iştirakı olan səhmdar korporasiyalar (özəl hüquqlu
müəssisədir və dövlətdən asılılığı zəifdir) arasında
aralıq mövqe tutur. Korporasiyalar əsasən direktorlar şurasına tabedirlər və onlar səhmlərini satmaq vasitəsilə özəlləşdirilirlər. Đndiyə qədər özəlləşdirmə tədricən həyata keçirilmişdir. Ancaq rentabelli korporasiyalar özəlləşdirmə obyekti ola bilərdilər.
Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsinin normativ
- hüquqi bazasının təkmilləşdirilməsində beynəlxalq təcrübənin böyük əhəmiyyəti olduğunu nəzərə alaraq, bir çox ölkələrin bu sahədə təcrübəsinə diqqət yetirmək istərdik.
ĐSTĐFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBĐYYAT
1.
2.
3.
4.
5.
«Azərbaycan» qəzeti
Журнал «Вопросы экономики», 2004, №9, Москва,
с.38-42
«Mülkiyyət» qəzeti, 16 yanvar, 1997
«Sosial-iqtisadi inkişaf», Dövlətstatkom, B., 2006, s.91
Tofiq Hüseynov «Azərbaycanda bazar sistemində iqtisadi problemləri», Bakı, Elm, 2004, s.226-227
723
QLOBALLAŞMA ŞƏRAĐTĐNDƏ ĐQTĐSADĐ ĐNKĐŞAFIN BAŞLICA PROBLEMLƏRĐ
Dos. Vaqif Ə. KAZIMOV,
Laborant L. QƏHRƏMANLI
Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası
Bakı / AZƏRBAYCAN
Äöíéàäà èãòèñàäèééàòûí ãëîáàëëàøìàñû ìåéëëÿðè èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ úèääè äÿéèøèêëèêëÿðÿ ñÿáÿá îëóá. Öìóìèééÿòëÿ, èíäèéÿ êèìè,
ãëîáàëëàøìàäàí àíúàã ñÿíàéå úÿùÿòäÿí èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿð ãàçàíà áèëèá.
Áèð òÿðÿôäÿí ãëîáàëëàøìàíûí ñöðÿòëè èãòèñàäè
àðòûìà, äàùà éàõøû ùÿéàò øÿðàèòèíÿ ñÿáÿá îëäóüó
âÿ éåíè èìêàíëàð éàðàòäûüû áèëäèðèëèð. Áàøãà ñþçëÿ,
ãëîáàëëàøìà èñòåùñàëûí èíêèøàô òåìïëÿðèíè ñöðÿòëÿíäèðèð. Àíúàã äèýÿð òÿðÿôäÿí ãëîáàëëàøìàñûíûí àéðûàéðû þëêÿëÿðèí, ùÿòòà ãèòÿëÿðèí éîõñóëëàøìàñûíà ýÿòèðèá ñûõàðàúàüû ýþçëÿíèëèð.
Àçÿðáàéúàíäà éîõñóëëóüóí ñÿâèééÿñèíèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ õöñóñè äþâëÿò ïðîãðàìû ùàçûðëàíûá âÿ àðòûã ðåàëëàøìà ìÿðùÿëÿñèíÿ
ãÿäÿì ãîéóð. Áåëÿ êè, ñîí èëëÿð íÿùÿíý ëàéèùÿëÿðèíèí ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè þëêÿìèçèí ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàôûíûí éöêñÿê äèíàìèêàñûíäàí
õÿáÿð âåðèð. Ðåñïóáëèêàìûç èãòèñàäèééàòûí ÿñàñ
ýþñòÿðèúèñè îëàí öìóìè äàõèëè ìÿùñóëóí àðòûì ñöðÿòèíÿ ýþðÿ 2005-úè èëäÿ áó àðòûì 35 ôàèçÿ ÷àòìûøäûð. Þçö äÿ áó àðòûì ìöãàáèëèíäÿ èíôëéàñèéà
àðòìàìûø, ÿêñèíÿ, ÿââÿëêè èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí àøàüû
äöøìöøäöð.
Ùþðìÿòëè Ïðåçèäåíòèìèç úÿíàá Èëùàì ßëèéåâèí àïàðäûüû ìÿãñÿäéþíëö ñèéàñÿò íÿòèúÿñèíäÿ èøñèçëèê ñÿâèééÿñè õåéëè àøàüû äöøìöø, éîõñóëëóã 20
ôàèçÿ åíìèøäèð.
Áóíà áàõìàéàðàã ãëîáàë èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðèí ëÿíýèìÿäÿí âÿ ñöðÿòëÿ ùÿëë åäèëìÿñèíäÿí áèð
ñèñòåì êèìè áöòöí áÿøÿðèééÿòèí òàëåéè ÷îõ àñûëûäûð.
Ãëîáàë èãòèñàäè ïðîáëåìëÿð ìöðÿêêÿá âÿ ÷îõ úÿùÿòëè îëóá, òÿñíèôàòúà àøàüûäàêû ìÿñÿëÿëÿðè ÿùàòÿ
åäèð: äöíéà ìèãéàñûíäà ñöëùöí áÿðãÿðàð îëìàñû âÿ
ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè; þëêÿëÿðèí éîõñóëëàøìàñûíà
ýÿòèðèá ÷ûõàðàí àìèëëÿðèí àääûì-àääûì ìöâàôèã
òÿäáèðëÿð ýþðìÿêëÿ éîõ äÿðÿúÿéÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûëìàñû; ÿòðàô ìöùèòèí ìöùàôèçÿñè; òÿáèè ðåñóðñëàðäàí
äàùà ñÿìÿðÿëè âÿ ìÿãñÿäéþíëö èñòèôàäÿ îëóíìàñû
âÿ ñ.
Ãëîáàëëàøìàíûí áóýöíêè èíêèøàôû êàïèòàëûí
ùÿðÿêÿòèíÿ ãîéóëàí ùÿäëÿðè àðàäàí ãàëäûðûð âÿ éåíè
òåõíîëîýèéàíûí âÿ èíâåñòèñèéàëàðûí þëêÿìèçÿ ýÿòèðèëìÿñèíÿ çÿìèí éàðàäûð.
Ìöàñèð äöíéàíûí ãëîáàë èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðè
ìàùèééÿòúÿ úÿìèééÿòëÿ — òÿáèÿò âÿ èíñàíëàð àðàñûíäà ÷îõñàùÿëè ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðè èôàäÿ åäÿí
ìöðÿêêÿá âÿ ÷îõñàùÿëè àíëàéûøëàðäûð. Äöíéà ìèã724
éàñûíäà ÷îõ àêòóàë âÿ þéðÿíèëìÿñè âàúèá èãòèñàäè
êàòåãîðèéà îëàí ãëîáàë èãòèñàäè ïðîáëåìëÿð ùÿì
àéðû-àéðû ìèëëè ÷ÿð÷èâÿäÿ, ùÿì äÿ äöíéà ìèãéàñûíäà ÷îõàñïåêòèâëèéè, êîìïëåêñëèéè âÿ àêòóàëëûüû
èëÿ ñå÷èëèð.
ßââÿëëÿð îëäóüó êèìè, áó ýöí äÿ áàçàð èãòèñàäèééàòûíà êå÷èä øÿðàèòèíäÿ Ðåñïóáëèêàìûç ãëîáàë
èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíäÿ äöíéàíûí áöòöí
äþâëÿòëÿðè èëÿ ÿìÿêäàøëûã åòìÿéÿ ùàçûðäûð âÿ
ÿìÿêäàøëûã åäèð. Øöáùÿñèç ãëîáàë ïðîáëåìëÿðèí
óüóðëó ùÿëëè îíëàðà êîìïëåêñëè éàíàøìàüû, ñèíòåç
õàðàêòåðëè òÿùëèëëÿð àïàðìàüû âÿ ùÿìèí ïðîñåñëÿðèí
ñîí èãòèñàäè-ñîñèàë íÿòèúÿëÿðèíè, óçàãýþðÿíëèêëÿ íÿçÿðÿ àëàí, ìÿãñÿäéþíëö äöçýöí òþâñèééÿëÿð èðÿëè
ñöðöëìÿñèíè òÿëÿá åäèð.
Èíäè ÿí âàúèá ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè ïîñòñîâåò
þëêÿëÿðèíèí, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíûí íÿèíêè ãëîáàëëàøìà ñèñòåìèíÿ ðåàë äàõèë îëìàñû, ùÿì äÿ áó
ñèñòåìÿ óéüóíëàøìàñû ïðîáëåìèäèð. Áóíó ìöÿééÿí åòìÿê ö÷öí Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí èõðàú
éþíöìëöéö ìåéëëÿðèíè àðòûðìàã, ùå÷ îëìàñà áèð
íå÷ÿ ùàçûð ìÿùñóë öçðÿ âÿ òåõíèêà, òåõíîëîýèéà
öçðÿ äöíéà áàçàðûíäà ëèäåðëèéÿ íàèë îëìàã ëàçûìäûð. ßêñ ùàëäà ðåñïóáëèêàìûç éàëíûç õàììàë èõðàú
åäÿí ìöñòÿìëÿêÿ áèð þëêÿéÿ ÷åâðèëÿ áèëÿð.
Ìÿùç ãëîáàëëàøìàíûí äÿðèíäÿí þéðÿíèëìÿñè
ñàùÿñèíäÿ þëêÿ äàõèëèíäÿ éåðëè áèçíåñèí èíêèøàôûíà
òÿñèð åäÿí àìèëëÿðè ãàáàãëàìàã îëàð êè, áó äà àïàðûëàí èñëàùàòëàðäàí ýþñòÿðèëÿí íÿòèúÿëÿðèí àëûíìàñûíà éàðäûì åòìèø îëàð.
Àðòûã ìöñòÿãèë èíêèøàô éîëóíà áàøëàìûø ðåñïóáëèêàìûçûí ùÿëë åòìÿëè îëäóüó ïðîáëåìëÿð àðàñûíäà ãëîáàë èãòèñàäè ïðîáëåìëÿð õöñóñè ÿùÿìèééÿò
êÿñá åäèð âÿ äöíéàíûí áöòöí äþâëÿòëÿðè èëÿ ÿìÿêäàøëûã åäèð.
Ãëîáàë èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðèí òÿäãèãè áèð äàùà
ñöáóò åäèð êè, úÿìèééÿòèí ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðè èëÿ
èñòåùñàë ìöíàñèáÿòëÿðè àðàñûíäà çèääèééÿòëÿð ìþâúóääóð, áó çèääèééÿòëÿðè âàõòûíäà àøêàð åòìÿê âÿ
ùÿëë åòìÿêëÿ áÿøÿðèééÿòè áó ïðîáëåìëÿðèí äîüóðäóüó áÿëàëàðäàí õèëàñ åòìÿê ìöìêöíäöð. Áó ñàùÿäÿ Àçÿðáàéúàí àâðîàòëàíòèê ìÿêàíëà èíòåãðàñèéà öñòöíëöê âåðèð.
Ñþç éîõäóð êè, Àçÿðáàéúàíûí Áåéíÿëõàëã
àëÿìäÿêè ìþâãåéèíäÿ íåôò àìèëè þí ýÿðýÿäÿ ýåäèð
âÿ ãëîáàëëàøìà ïðîñåñèíäÿ ìöùöì éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòóð.
Íåôò äèïëîìàòèéàñû ñîí îíèëëèêëÿð ÿðçèíäÿ áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòäÿ ÿí ÷îõ íÿçÿðÿ÷àðïàí ìÿñÿëÿ-
ëÿðäÿí áèðèäèð. Áó éÿãèí êè, ñÿíàéå åíåðæèñèíèí ÿí
åôôåêòèâ ìÿíáÿéè ñàéûëàí íåôòèí éåðëÿøìÿñèíèí
úîüðàôè ãåéðè áÿðàáÿðëèéèíèí íÿòèúÿñè êèìè, îíóí
äöíéà ñèéàñÿò ìåéäàíûíäà ÷îõ ÿùÿìèééÿòëè ðîë
îéíàìàñûíäàí èðÿëè ýÿëèð. Íåôòëÿ çÿíýèí þëêÿëÿðäÿ
ëàçûìè ñèéàñè èãëèìèí ñàõëàíìàñû ùÿð øåéäÿí ÿââÿë
íåôò ìÿñÿëÿñèíäÿ áþéöê äþâëÿòëÿðèí ìàðàãëàðûíûí
äöçýöí íÿçÿðÿ àëûíìàñûíäàí àñûëûäûð. Áþéöê äþâëÿòëÿðèí «ãàðà ãûçûë» þëêÿëÿðèíäÿêè ñòðàòåýèéàñû âÿ
äèïëîìàòèéàñû ìÿùç «íåôò àìèëè» èëÿ ñûõ áàüëûäûð.
Äöíéà ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôû áþéöê íåôò èíùèñàðëàðûíû éåíè íåôò åùòèéàòëàðû àõòàðûá òàïìàüà ñþâã
åäèð. Ñÿíàéåíèí ÕÕÛ ÿñð ö÷öí éàíàúàãëà òÿìèíè
ïðîáëåìè «ãàðà ãûçûë» àðòûã òöêÿíìÿêäÿ îëàí
Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã, Ëàòûí Àìåðèêàñû âÿ ñ. êèìè
ðåãèîíëàðäàí áþéöê íåôò åùòèéàòëàðûíà ìàëèê îëàí
âÿ äöíéàíûí íþâáÿòè íåôò àíáàðû ðîëóíó îéíàéà
áèëÿúÿê Õÿçÿð äÿíèçèíÿ äîüðó éþíÿëäèëìèøäèð.
Áþéöê íåôò èíùèñàðëàðû áó ðåãèîíëà ùÿëÿ ÕÛÕ ÿñðèí
70-úè èëëÿðèíäÿ òàíûø èäèëÿð. Áåëÿ êè, ÕÛÕ ÿñðèí
ñîíó - ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ Ðîòøèëä, Ìàíòàøåâ,
Íîáåë ãàðäàøëàðû áóðàäà íåôòèí ÿñàñ èñòèñìàð÷ûëàðûíäàí îëìóø âÿ ìÿùç Áàêû íåôòèíèí ùåñàáûíà äöíéàäà áþéöê íåôò ìàãíàòëàðû êèìè øþùðÿò ãàçàíìûøäûëàð. Ìöàñèð äþâðäÿ, íåôò ìàãíàòëàðû ñàéûëàí
äöíéàíûí ÿí áþéöê íåôò øèðêÿòëÿðèíèí Àçÿðáàéúàíëàøìàñû Áàêû íåôòèíÿ îëàí ìàðàãëàðûí íîñòàëãèéàñûäûð.
Áó ýöí íåôò ìÿñÿëÿëÿðèíèí ÿùÿìèééÿòè þç õàðàêòåðèíè äÿéèøìèøäèð. Õàëãûìûçûí ìèëëè ñÿðâÿòè
ñàéûëàí íåôò þëêÿ èãòèñàäèééàòûíû èíêèøàô åòäèðìÿñè
èëÿ éàíàøû ÿí ÷îõ ñèéàñè ìÿãñÿäëÿð ö÷öí áèð âàñèòÿ
êèìè èñòèôàäÿ åäèëèð. 1993-úö èëèí ìÿëóì èéóí ùàäèñÿëÿðèíäÿí ñîíðà Ù.ßëèéåâèí ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿñè èëÿ Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèéè âÿ ñóâåðåíëèéèíèí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè ö÷öí íåôò àìèëèíèí
ðîëó äàùà äà àðòìûøäûð. Èíäè íåôò àìèëè þäêÿìèçèí,
áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ, äöíéà äþâëÿòëÿðè àðàñûíäàêû
íöôóçóíóí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíÿ õèäìÿò åäÿðÿê
õàðèúè ñèéàñÿòèìèçèí áàøëûúà ìÿãñÿäè ñàéûëàí Äàüëûã Ãàðàáàü ïðîáëåìèíèí ùÿëëèíäÿ ÿñàñ âàñèòÿéÿ
÷åâðèëèá.
1997-úè èëèí éàíâàðûíäà Àçÿðáàéúàíûí ïðåçèäåíòè Ù.ßëèéåâ Ôðàíñàäà ðÿñìè ñÿôÿðäÿ îëàðêÿí
«Ôðàíñ-Ïðåññ» àýåíòëèéèíèí ìöõáèðè íåôò àìèëè
Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíèí ùÿëëè ö÷öí âàñèòÿëÿðäÿí
áèðè îëà áèëÿðìè ñóàëûíà «Áèç áó àìèëäÿí èñòèôàäÿ
åòìÿéÿ ÷àëûøûðûã» äåìèøäèð.
Àçÿðáàéúàíûí äöíéà ñèéàñÿò ìåéäàíûíäàêû
÷ÿêèñè áèçèì íåôò äèïëîìàòèéàñûíûí íÿ äÿðÿúÿäÿ
áàúàðûãëû èñòèôàäÿ åäÿúÿéèìèçäÿí àñûëûäûð.
Ùÿëÿ 1991-úè èëäÿ «Àçÿðè», «×ûðàã» âÿ
«Ýöíÿøëè» íåôò éàòàãëàðûíûí èøëÿíìÿñè ö÷öí ãÿðáè
òðàíñ ìèëëè íåôò êîìèññèéàëàðû àðàñûíäà òåíäåð àïàðûëìàñû áàðÿäÿ ãÿðàð ãÿáóë åòìèø âÿ áó ìÿñÿëÿ èëÿ
ÿëàãÿäàð 1991-úè èëèí àïðåëèíäÿ õöñóñè êîìèññèéà
òÿøêèë åäèëìèøäèð. Òåíäåðÿ ÀÁØ-ûí «Àìîêî» âÿ
«ÉÓÍÎÊÀË» , Áþéöê Áðèòàíèéàíûí «ÁÏ» íåôò
øèðêÿòëäÿðè úÿëá îëóíìóøäóð. Èéóí àéûíäà êå÷èðèëÿí
òåíäåðäÿ «Àìîêî» òåíäåðëèê øÿðòëÿðèíè 50% /
50% íèñáÿòèíÿ òÿêëèô åäèëäèéèíÿ ýþðÿ î, ãàëèá åëàí
åäèëìèø, ìÿùç áó øèðêÿòëÿðëÿ ìöøòÿðÿê ìöÿññèñÿëÿð éàðàäûëìàñû ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åäèëìèøäèð.
Ëàêèí, òåíäåðèí íÿòèúÿñè ùå÷ äÿ Àçÿðáàéúàí íåôòèíÿ ìàðàã ýþñòÿðÿí äèýÿð íåôò øèðêÿòëÿðèíè áó ñàùÿäÿ ýåäÿí äàíûøûãëàðäàí êÿíàðäà ãéîìóðäó.
Áåëÿ êè, 1991-úè èëèí ñåíòéàáðûíäà «ÀÌÎÊÎ»,
«Àçÿðè» éàòàüûíûí áèðýÿ èøëÿíìÿñè ùàããäà «ÁÏ»,
«ÑÒÀÒÎÉË»
(Íîðâå÷)
«Ðåøêî
åíåðæè»,
«ÉÓÍÎÊË» âÿ «ÌàêÄåðìîò» àðàñûíäà ìöãàâèëÿ
èìçàëàíäû.
1991-úè èëèí àâãóñò àéûíûí 30-äà Àçÿðáàéúàí
Ðåñïóáëèêàñûíûí Àëè Ñîâåòè òÿðÿôèíäÿí ìöñòÿãèëëèê
áÿéàííàìÿñè âÿ 1991-úè èëèí îêòéàáðûí 18-äÿ äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè ùàããûíäà êîíñòèòóñèéà àêòûíûí ãÿáóë åäèëìÿñè èëÿ Áàêû íåôòè ÿòðàôûíäà ýåäÿí äàíûøûãëàð þç õàðàêòåðèíè äÿéèøäè. Àðòûã äàíûøûãëàðûí áèð
òÿðÿôèíäÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíèí òàì
áÿðàáÿð ùöãóãëó ñóáéåêòè îëàí ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ ÿíÿíÿâè îëàðàã ãÿðáèí áþéöê íåôò øèðêÿòëÿðè äàéàíûðäû. Áóíóíëà Àçÿðáàéúàí
þç òàëåéèíè þçö ùÿëë åäÿ áèëÿúÿéè èëÿ éàíàøû Ðåñïóáëèêàíûí ìèëëè ñÿðâÿòëÿðèíäÿí àçàä øÿêèëäÿ þçöíöí èñòèôàäÿ åòìÿñè èìêàíûíû ãàçàíûðäû. Ùàäèñÿëÿðèí áó èñòèãàìÿòäÿ äÿéèøìÿñè íåôò ìöãàâèëÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíèí òÿëÿáëÿðèíÿ áèð ãÿäÿð éåíèäÿí áàõìàüû
òÿëÿá åäèðäè. «Àìîêî» øèðêÿòëÿðè èñòÿð ïàé áþëýöñöíäÿ, èñòÿðñÿ äÿ èíâåñòèñèéà ãîéóëóøóíäà Àçÿðáàéúàí ö÷öí òÿêëèô åòäèéè øÿðòëÿð ñÿðôÿëè èäè. Áåëÿ
êè, ÿëäÿ åäèëìèø ðàçûëûüà ÿñàñÿí ÷ûõàðûëàúàã áèðýÿ
íåôòèí 15% «Àìîêàéà», 85-88%-è èñÿ «ÀÐÄÍØ»íÿ ÷àòàúàãäûð. Àçÿðáàéúàí òÿðÿôè ãîéìàëû îëäóüó
15-17 ìëðä.äîëëàð èíâåñòèñèéàäàí àçàä åäèëèð âÿ
«Àìîêî» Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí èíêèøàôûíà
650 ìèí äîëëàðà éàõûí âÿñàèò ãîéìàüû þç þùäÿñèíÿ
ýþòöðöðäö.
1992-úè èë ñåíòéàáðûí 7-8-äÿ Áþéöê Áðèòàíèéàíûí ñàäèø áàø íàçèðè Ì.Òåò÷åðèí Áàêûéà ñÿôÿðè
ìöääÿòèíäÿ «ÁÏ» /»Ñòàòîéë» àëéàíñû èëÿ «×ûðàã»
âÿ «Øàùäÿíèç» íåôò éàòàãëàðûíûí èøëÿíìÿñèíÿ äàèð
ñàçèø èìçàëàíäû. Äèýÿð èñòèãàìÿòäÿ àïàðûëàí äàíûãøûãëàðûí íÿòèúÿñè îëàðàã 1992-úè èëèí îêòéàáðûí
1-äÿ ÀÁØ-íûí «Ïåíçîèë» âÿ Øîòëàíäèéàíûí
«Ðåìêî-Åíåðæè» øèðêÿòëÿðè «Ýöíÿøëè» âÿ «Íåôò
Äàøëàðû» éàòàãëàðûíäà ãàçûí éûüûëûá êîíäåíñèéà
åäèëìÿñè öçðÿ ìöãàâèëÿíèí áàüëàíìàñûíà ýÿòèðèá
÷ûõàðòäû.
Íåôò ìöãàâèëÿñèíëÿ áàüëû äàíûøûãëàð äàâàì
åäèðäè. ÀÕÚ ùþêóìÿòèíèí äàíûøûãëàðäà Áðèòàíèéà
øèðêÿòëÿðèíÿ äàùà öñòöíëöê âåðìÿñè àéäûí ýþðöíöðäö. Áåëÿ êè, ùÿìèí äþâð ö÷öí íåôò ìÿñÿëÿñèíäÿ
öñòöíëöê âåðèëÿí äþðä øèðêÿòäÿí èêèñè Áðèòàíèòéàéà
ìÿõñóñ èäè. Ùÿì÷èíèí õàðèúè íåôò øèðêÿòëÿðè êîíñåðñèóìóíäà «ÁÏ» øèðêÿòè äàùà áþéöê öñòöíëöêëÿðÿ ìàëèê èäè. Ùÿìèí âàõò Áþéöê Áðèòàíèéàíûí
áàø íàçèðè Ú.Ìåéåðè Àçÿðáàéúàí Ðÿùáÿðëèéèíÿ
áèëäèðäè êè, «Äàüëûã Ãàðàáàüû Àçÿðáàéúàíûí àéðûëìàç òÿðêèá áèð ùèññÿñè êèìè ùåñàá åäèð âÿ îíóí
áàøãà ùÿð ùàíñû áèð ñòàòóñóíó òàíûìàéàúàãäûð».
725
1992-úè èë íîéàáðûí 9-äà «×ûðàã», «Ýöíÿøëè»
âÿ «Àçÿðè» éàòàãëàð öçðÿ âàùèä íåôò èíôðàñòðóêòóðóíóí éàðàäûëìàñû ùàããûíäà ÀÐÄÍØ èëÿ Õàðèúè
íåôò øèðêÿòëÿðè êîíñåðñèóìó àðàñûíäà 5 ìåìîðàíäóì èìçàëàíäû. Âàùèä èíôðàñòðóêòóð èäåéàñû íåôò
øèðêÿòëÿðèíÿ ëàéèùÿéÿ êàïèòàë ãîéóëìàëàðûíûí ùÿúìèíè êÿñêèí øÿêèëäÿ àçàëòìàã âÿ ãÿíàÿò åòìÿê
èìêàíû âåðèðäè. Ìåìîðàíäóìäà èëê äÿôÿ îëàðàã
Òöðêèéÿ íåôò øèðêÿòè äÿ èøòèðàê åäèðäè êè, áóíóäà, î
âàõòêû ùàêèìèééÿòèí äàùà ÷îõ Òöðêèéÿéÿ ìåéèëëè
îëìàñû âÿ ðÿùáÿðëèéèí ðÿñìè Àíêàðà òÿðÿôèíäÿí
äÿñòÿêëÿíìÿñè èëÿ èçàù åòìÿê îëàð.
Íåôò äèïëîìàòèéàñûíäàí êÿíàðäà ãàëàí Ðóñèéà
èñÿ äèããÿòè Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíèí ãûçûøäûðûëìàñûíà éþíÿëòäè. Áåëÿ êè, 1993-úö èë àïðåëèí 2-äÿ
åðìÿíèëÿðèí Êÿëáÿúÿðè èøüàë åòìÿñèíèí Ðóñèéà èëÿ
ùå÷ áèð ÿëàãÿñè îëìàìàñû ôàêòûíà áèð ãÿäÿð øöáùÿ
èëÿ éàíàøìàã îëàð. Ëàêèí, Àçÿðáàéúàíäà ñàêèòëèéèí
áÿðãÿðàð îëìàñûíäà ìàðàãëû îëàí Ãÿðá äþâëÿòëÿðèíèí ñÿéëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ÁÌÒ àïðåëèí 30-äà
Åðìÿíèñòàíûí òÿúÿâöçêàð ùÿðÿêÿòëÿðèíè ïèñëÿéÿã
822 ñàéëû ãÿòíàìÿ ãÿáóë åäèá.
1993-úö èë ìàéûí 6-äà ÀÐÄÍØ âÿ Õàðèúè
øèðêÿòëÿðÿ êîíñåðñèóìó àðàñûíäà éàòàãëàðûí èòøëÿíìÿñèíèí âàùèä ïðîãðàìû ùàããûíäà ÂÛ ìåìîðàíäóì èìçàëàíäû âÿ áó ìÿñÿëÿ èëÿ ÿëàãÿäàð èéóíóí
4-äÿ ÛÛ ãðóï éàðàäûëäû: ÀÐÄÍØ öçâëÿðèíäÿí èáàðÿò
Ëîíäîíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí èø÷è ãðóï âÿ êîíñåðñèóì öçâëÿðèíäÿí èáàðÿò Õéóñòîíäà ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðÿí ãðóï.
Ìöãàâèëÿíèí òåçëèêëÿ èìçàëàíàúàüûíû âÿ áó
ìÿñÿëÿëÿðäÿí þçöíöí òÿúðèä îëóíäóüóíó ýþðÿí
Ðóñèéà ùàäèñÿëÿðÿ ìöäàõèëÿ åòäè. Èéóíóí 4-ÿ
Ýÿíúÿ øÿùÿðèíäÿ Ñ. Ùöñåéíîâóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ
ãèéàì ãàëäûðûëäû, ðÿùáÿðëèéèí èñòåôàñû òÿëÿá îëóíäó
âÿ Áàêûéà éöðöø áàøëàíäû.
Áó òÿùëöêÿëÿðèí ãàðøûñûíäà Íàõ÷ûâàí ÌÐ-íûí
Àëè Ñîâåòèíèí ñÿäðè, ýþðêÿìëè äþâëÿò õàäèìè Ù.
ßëèéåâ äÿâÿò åäèëÿðÿê Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Àëè Ñîâåòèíèí ñÿäðè ñå÷èëäè.
Ù.ßëèéåâ íåôòèí Àçÿðáàéúàí ö÷öí íÿ äÿðÿúÿäÿ áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åòäèéèíè âÿ Àçÿðáàéúàíûí áåéíÿëõàëã àëÿìäÿêè ìþâãåéèíÿ ìÿùç
íåôò àìèëèíèí ùàíñû ñÿâèééÿäÿ òÿñèð åäÿ áèëÿúÿéèíè
éàõøû áèëèðäè. Ù.ßëèéåâèí ôèêðèíúÿ Àçÿðáàéúàíûí
ìèëëè ñÿðâÿòè ñàéûëàí íåôò íÿèíêè èãòèñàäè, ùàáåëÿ
ñèéàñè ìÿãñÿäëÿð ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíìàëû èäè. Íåôò
äèïëîìàòèéàñûíäà ÿñàñ ìÿíôÿÿò êèìè, î, Ãàðàáàü
ïðîáëåìèíèí Àçÿðáàéúàíûí õåéðèíÿ ùÿëë îëóíìàñûíäà ýþðöðäö. Áöòöí ùàêèìèééÿòè þç ÿëèíäÿ áèðëÿøäèðÿí Ù.ßëèéåâ þëêÿ äàõèëèíäÿ ñàáèòëèéèí ÿëäÿ
îëóíìàñûíà, Ðåñïóáëèêàíûí ñèéàñè ãöââÿëÿðè àðàñûíäàêû ãàðøûäóðìàíû àðàäàí ãàëäûðìàñûíà âÿ õàðèúäÿí Àçÿðáàéúàíà ãàðøû òÿçéèãëÿðèí äÿô åäèëìÿñèíÿ éþíÿëäÿðÿê íåôò ìÿñÿëÿñèíè òàðèõÿ ñàëäû. Î,
éàõøû áàøà äöøöðäö êè, áàø âåðìèø áöòöí ùàäèñÿëÿð
áèëàâàñèòÿ íåôò äèïëîìàòèéàñû èëÿ áàüëû äöçýöí
ñèéàñÿòèí éåðèäèëìÿñèíèí íÿòèúÿñèäèð.
726
Ìöÿééÿí ìöääÿò êå÷äèêäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè ñèéàñÿòèíäÿ úèääè äÿéèøèêëèêëÿð ìåéäàíà ÷ûõäû. Ñåíòéàáðûí 24-äÿ ÌÄÁ äþâëÿò âÿ
ùþêóìÿò áàø÷ûëàðûíûí èúëàñûíäà Ù.ßëèéåâ Àçÿðáàéúàíûí ÌÄÁ-éÿ äàõèë îëìàñû ùàããûíäà ñÿíÿäëÿðè
èìçàëàäû. Àðòûã áóíäàí ñîíðà íåôò äèïëîìàòèéàñûíäà Ðóñèéàéà äà áÿçè ýöçÿøòëÿðèí åäèëìÿñè âÿ
Ðóñèéà íåôò øèðêÿòëÿðèíèí êîíñåðñèóìà äàõèë
îëìàñûíà èìêàí éàðàäûëäû. Íîéàáðûí 19-äà ÐÔ-ñû
éàíàúàã âÿ åíåðýåòèêà íàçèðè É.Øàôðàíèêèí Áàêûéà
ýÿëìÿñè èëÿ «ËÓÊÎÉË» øèðêÿòèíèí Õÿçÿðèí
Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäàêû éàòàãëàðûí èñòèñìàðûíäà
èøòèðàê åòìÿñèíÿ èìêàí âåðÿí ñàçèø èìçàëàíäû.
1994-úö èë ôåâðàëûí 4-äÿ Ù.ßëèéåâ äàíûøûãëàðûí äàâàì åòäèðèëìÿñè áàðÿäÿ ìöâàôèã ñÿðÿíúàì
âåðäè. Áó ôÿðìàíà ÿñàñÿí ÀÐÄÍØ-íÿ îíà òÿãäèì
îëóíàí òÿêëèôëÿð ÿñàñûíäà «Àçÿðè», «Ýöíÿøëè»,
«×ûðàã» íåôò éàòàãëàðûíûí õàðèúè íåôò øèðêÿòëÿðè èëÿ
ìöøòÿðÿê èøëÿíìÿñèíÿ äàèð ìöãàâèëÿ ëàéèùÿñèíè
ùàçûðëàìàã áàðÿäÿ äàíûøûãëàðû äàâàì åòäèðìÿê
ö÷öí áèëààâàñèòÿ ñÿëàùèééÿòëÿð âåðèëäè.
Íÿòèúÿäÿ, 1994-úö èëèí ìàðòûíäà äàíûøûãëàð
éåíèäÿí áàøëàíäû. ßââÿëúÿ Áàêûäà áàøëàéàí äàíûøûãëàð ñîíðà Èñòàíáóëäà âÿ Õéóñòîíäà äàâàì åòäèðèëäè. Íÿùàéÿò, ñåíòéàáðûí 14-äÿ Ù.ßëèéåâ äàíûøûãëàðûí éåêóíëàðû áàðÿäÿ 206 ñàéëû ôÿðìàí âåðÿðÿê
ÀÐÄÍØ èëÿ õàðèúè øèðêÿòëÿðè àðàñûíäà ñàçèøèí
èìçàëàíìàñûíà ðàçûëûã âåðäè.
Áó äþâðäÿ Ãàðàáàüäà àòÿøèí äàéàíäûðûëìàñû
áàðÿäÿ ìàéûí 8-äÿ «Áèøêåê ïðîòîêîëó» èìçàëàíìûøäû.
1996-úû èëèí ìàé àéûíûí 11-äÿ ÀÐÄÍØ âÿ
Èðàíûí «ÎÏÅÊ» øèðêÿòè àðàñûíäà «Øàùäÿíèç» ñòðóêòóðóíà äàèð ÀÐÄÍØ-èí 20 %-ëèê èøòèðàê ïàéûíäàí
10% «ÎÏÅÊ»-ÿ ýöçÿøòÿ ýåäèëìÿñè ùàããûíäà ñàçèø
èìçàëàíäû.
Íÿòèúÿäÿ 1996-úû èë èéóíóí 4-äÿ «Ýöëöñòàíäà» 6 äþâëÿòèí íåôò øèðêÿòëÿðè «Øàùäÿíèç» éàòàüûíûí áèðýÿ êÿøôèééàòû, èøëÿíìÿñè âÿ ïàé áþëýöñö
ùàããûíäà ìöãàâèëÿ èìçàëàäûëàð.
Ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ áó éàòàãäà 200 ìèí òîí
íåôò, 400 ìëðä ì3 ãàç åùòèééàòû âàð.
Íÿùàéÿò, 1996-úû èëèí äåêàáð àéûíûí 14-äÿ
«Äàí Óëäóçó» âÿ «ßøðÿôè» éàòàãëàðûíà äàèð
«Ïðîäóêøó øåðèíã» (ùàñèëàòûí ïàé áþëýöñö) òèïëè 4úö íÿùÿíý íåôò ìöãàâèëÿñè èìçàëàíäû. Ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ, áó éàòàãëàðäà 150 ìèí òîí íåôò, 60 ìëðä
êóá ìåòð ãàç åùòèéàòû âàð.
Áó ìöãàâèëÿ ÿââÿëêè ìöãàâèëÿëÿðäÿí ôÿðãëÿíèðäè. Éàòàãëàðûí ñàùèëÿ éàõûí îëìàñû ìöãàâèëÿëÿðèí ðåàëëàøìàñû ö÷öí ýåîñèéàñè ðèñêëÿðè «ñûôûðà»
åíäèðäè.
1997-úè èë éàíâàðûí 13-äÿ Ù.ßëèéåâèí Ôðàíñàéà ðÿñìè ñÿôÿðèíèí áèðèíúè ýöíö Éåëèñåé ñàðàéûíûí «Ìóðàò» çàëûíäà ÀÐÄÍØ èëÿ «Åëç Àêèòåí»
âÿ «Òîòàë» øèðêÿòëÿðè àðàñûíäà «Ëÿíêÿðàí-äÿíèç»,
«Òàëûø-äÿíèç» éàòàãëàðûíûí èñòèñìàðûíà äàèð ìöãà-
âèëÿ èìçàëàíäû. Ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ áó éàòàãëàðäà
50-60 ìèí òîí íåôò åùòèééàòû âàðäûð. Êàïèòàë
ãîéóëóøóíóí ùÿúìè 1,5 ìëðä. äîë. Ìöãàâèëÿ 25 èëÿ
íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
1995-úè èë îêòéàáðûí 9-äà «ßñðèí ìöãàâèëÿñè»íäÿ ÷ûõàðûëàúàã «èëêèí íåôòèí» èõðàúûíà ðàçûëûüà
ýÿëÿðÿê ïðîòîêîë èìçàëàíäû. Áó ïðîòîêîëà ÿñàñÿí
ÀÁßØ «Àçÿðè», «×ûðàã», «Ýöíÿøëè» éàòàãëàðûíäàí
÷ûõàðûëàúàã «èëêèí íåôòèí» èõðàúû èëÿ ÿëàãÿäàð 2 íåôò
èõðàú ìàðøðóòóíóí òèêèëÿúÿéèíè åëàí åòäè:
1. Ãÿðá ìàðøðóòó — Ýöðúöñòàí Ãàðà äÿíèç
ñàùèëëÿðèíäÿêè Ñóïñà Ëèìàíûíà ÷ÿêèëÿúÿê íåôò
êÿìÿðè (920 êì — Àçÿðá.)
2.Øèìàë ìàðøðóòó — ×å÷åíèñòàí ÿðàçèñèíäÿí
êå÷ìÿêëÿ Ðóñèéàíûí Ãàðà äÿíèçäÿêè Íîâîðîñèéñêè
Ëèìàíûíà ÷ÿêèëÿúÿê íåôò êÿìÿðè (1330 êì (150
êì -×å÷åíèñòàí)) (èë ÿðçèíäÿ — 5-6 ìëí òîí íåôò).
Åêñïåðòëÿð ìöÿééÿí åäèðëÿð êè, Áàêû-Úåéùàí
ìàðøðóòó ñòðàòåæè íåôò êÿìÿðè ìàðøðóòëàðû àðàñûíäà
ÿí îïòèìàë âàðèàíòäûð. Ëàêèí, áóðàäà ïðîáëåì ÿðàçè
áàõûìûíäàí Àçÿðáàéúàí èëÿ Òöðêèéÿíèí àðàñûíäà
áèðáàøà ÿëàãÿ îëìàìàñûíäàíäûð. 11 êì óçóíëóãäà
Òöðêèéÿ èëÿ ñÿðùÿäè îëàí Íàõ÷ûâàí ÌÐ-ûí èñÿ
Àçÿðáàéúàíäàí Åðìÿíèñòàí ÿðàçèëÿðè àéûðûð. Áóíà
ýþðÿ äÿ Áàêû-Úåéùàí ìàðøðóòóíóí ÷ÿêèëìÿñè ö÷öí
3 âàðèàíò îðòàéà ÷ûõäû:
1. Àçÿðáàéúàí — Èðàí-Íàõ÷ûâàí-Òöðêèéÿ;
2. Àçÿðáàéúàí — Åðìÿíèñòàí — Òöðêèéÿ;
3. Àçÿðáàéúàí — Ýöðúöñòàí — Òöðêèéÿ.
ÛÛÛ âàðèàíò ñòðàòåæè úÿùÿòäÿí ÿí äöçýöíäöð âÿ
ùàë-ùàçûðäà 2002-úè èëèí ñåíòéàáð àéûíäà Òöðêèéÿ,
Ýöðúöñòàí âÿ Àçÿðáàéúàí äþâëÿòëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ
òÿìÿëè ãîéóëàí Áàêû-Úåéùàí íåôò êÿìÿðèíèí àðòûã
÷ÿêèëèøèíÿ áàøëàíìûø âÿ áóíóíëà äà Àçÿðáàéúàí
äöíéà þëêÿëÿðè èëÿ èíòåãðàñèéàñûíûí ãëîáàëëàøìàíûí
äÿðèíëÿøìÿñèíÿ õçÿìèí éàðàäûá. «Áàêû-ÒáèëèñèÚåéùàí» èñòèãàìÿòèíäÿêè áó êÿìÿð íÿèíêè Àçÿðáàéúàí íåôòèíèí äöíéà áàçàðûíà ÷ûõàðûëìàñûíà èìêàí âåðÿúÿê, ùÿì÷èíèí «Èïÿê-éîëó»-íóí äþâëÿòëÿðè ö÷öí äÿ ãëîáàë ìàýèñòðàë êÿìÿðè îëàúàãäûð.
Ãëîáàëëàøìàíûí ìåéäàíà ýÿòèðäèéè ïðîáëåìëÿðäÿí áèðè äÿ ÿòðàô ìöùèòëÿ ÿëàãÿäàðäûð. ßòðàô ìöùèòëÿ ÿëàãÿäàð ãëîáàëëàøìàíûí ìåéäàíà ýÿòèðäèéè
ö÷ ôÿðãëè òÿùëöêÿíèí îëäóüóíó ãåéä åòìÿê ìöìêöíäöð. Áóíëàð ñÿíàéåíèí èíêèøàôûíûí ÿòðàô ìöùèòÿ
âåðäèéè çÿðÿð âÿ êöòëÿâè ãûðüûí ñèëàùëàðûíûí àðòìàñûíûí âåðäèéè çÿðÿðäèð. Ñÿíàéåíèí âåðäèéè çÿðÿð äàùà ÷îõ èñòåùñàë âÿ èñòåùëàê ïðîñåñè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð.
Ãëîáàëëàøìà èëÿ áÿðàáÿð ñÿíàéå ìÿùñóëëàðûíûí ñöðÿòëÿ àðòìàñû ÿòðàô ìöùèòèí òàðàçëûüûíû ïîçìóøäóð.
Àçÿðáàéúàí þç ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûíà ýþðÿ
äöíéàäà ãàáàãúûë éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòóð. Áó ôàéäàëû ãàçûíòûëàðäàí ÿí ìöùöìö íåôò âÿ ãàçäûð.
Þëêÿìèçèí ÿðàçèñèíäÿ äÿíèç ôèëèçè âÿ ñàèðÿ ôàéäàëû
ãàçûíòûëàðëà éàíàøû, ÷îõ ìèãäàðäà òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû, ãèéìÿòëè äàøëàð äà ýåíèø éåð òóòóð.
Éåðèí òÿêèíäÿí ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûí, íåôòèí,
ãàçûí, ñóéóí èíòåíñèâ ÷ûõàðûëìàñû éåð ñÿòùèíèí ÷èðêëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Ìÿñÿëÿí, Àáøåðîí éàðûìàäàñûíûí áÿçè ñàùÿëÿðè ñîí 50 èëäÿ áó ñÿáÿáäÿí 2,5
ìåòð ÷þêìöøäöð.
Ãëîáàë èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðèí íÿçÿðè âÿ ÿìÿëè
àñïåêòäÿ òÿäãèãè èëê íþâáÿäÿ îíóí ìàùèééÿòè,
ìåéäàíà ýÿëìÿñè ñÿáÿáëÿðè àøêàð îëóíìàãëà, áèð
ñèñòåì êèìè îðàäà áåéíÿëõàëã èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí
éåðè ìöÿééÿí îëóíìàëûäûð.
Äåìÿëè, ãëîáàë èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðèí ùÿì
íÿçÿðè, ùÿì äÿ ÿìÿëè àñïåêòäÿ þéðÿíèëìÿñè òÿáèÿò
âÿ úÿìèééÿò ùàäèñÿëÿðèíèí ãàðøûëûãëû ùàðìîíèéàñûíû
áèð äàùà ýöúëÿíäèðèð.
Ýÿëÿúÿêäÿ, Àçÿðáàéúàíûí íÿùÿíý íåôò èñòåùñàë÷ûñûíà ÷åâðèëìÿñè ýþçëÿíèëèð. Áóíóí ö÷öí Ðåñïóáëèêàíûí íÿãëèééàò ñèñòåìè âÿ êîììóíèêàñèéà
õÿòëÿðè òàìàìèëÿ éåíèäÿí ãóðóëìàëû âÿ áåéíÿëõàëã
èãòèñàäè ÿëàãÿëÿð äàùà äà ýåíèøëÿíäèðèëìÿëèäèð.
Ãëîáàë èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðèí òÿäãèãè áèð äàùà
èíàíäûðûúû øÿêèëäÿ ñöáóò åäèð êè, úÿìèééÿòèí ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðè èëÿ èñòåùñàë ìöíàñèáÿòëÿðè àðàñûíäà çèääèééÿòëÿð ìþâúóääóð, áó çèääèééÿòëÿðè
âàõòûíäà àøêàð åòìÿê âÿ ùÿëë åòìÿêëÿ áÿøÿðèééÿòè
áó ïðîáëåìëÿðèí äîüóðäóüó áÿëàëàðäàí õèëàñ
åòìÿê ìöìêöíäöð.
Àçÿðáàéúàí àâðîàòëàíòèê ìÿêàíëà èíòåãðàñèéàéà öñòöíëöê âåðèð. Àçÿðáàéúàíûí ìàðàãëàðû íåôòèí Ýöðúöñòàí âÿ òöðêèéÿ ÿðàçèñèíäÿÿí êå÷ìÿñè èë
òÿéèí îëóíóð. Àçÿðáàéúàí íåôòèíèí ìöñòÿãèëëèéèìèçè ùÿçì åäÿ áèëìÿéÿí âÿ ùÿð çàìàí þçöíäÿ
ñóâåðåíëèéèìèçÿ ãàðøû èêðàù ùèññè éàðàäàí þëêÿëÿðäÿí êå÷ìÿñè èãòèñàäèééàòûìûçûí èíêèøàôûíûí îíëàðäàí àñûëû îëìàñûíà çÿìèí éàðàäà áèëÿð. Àðòûã
Àâðîïàéëà Àñèéàíû áèðëÿøäèðÿúÿê êîììóíèêàñèéà
õÿòëÿðèíèí ìÿðêÿçèíäÿ éåðëÿøèð. Áó òàðèõè øàíñäàí
þëêÿìèç ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åäèð âÿ áóíóíëàäà
Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèéèíèí, èãòèñàäè èíêèøàôûíûí
ãîðóíìàñû ö÷öí çÿìèí éàðàäûð.
Ãëîáàëëàøìàíûí àïàðûúû ãöââÿñè êèìè òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿð äàùà ÷îõ èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí
þëêÿëÿðäÿêè êþìöð, êàüûç ñÿíàéåñè, êèìéÿâè ìàääÿëÿð âÿ íåôò ìÿùñëëàðûíûí èñòåùñàëûíà èñòèãàìÿòëÿíäèðìèøäèð. Áó ñàùÿëÿðäÿêè ôÿàëèééÿòëÿðè èëÿ
îíëàð ÿòðàô ìöùèòÿ éåðëè èñòåùñàë÷ûëàðäàí äàùà ÷îõ
çÿðÿð âóðóð âÿ èíñàíëàðûí ñàüëàìëûüûíà úèääè òÿùëöêÿ ìåéäàíà ýÿòèðèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, òðàíñìèëëè
øèðêÿòëÿðèí ôÿàëèééÿòëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ Îðòà Àìåðèêàäàêû ìÿñÿëÿëÿðèí 25%-è éîõ åäèëìèøäèð. Ìåøÿëèêëÿðèí éîõ åäèëìÿñè èñÿ ÿòðàô ìöùèòëÿ áÿðàáÿð
èãëèì äÿéèøèêëèêëÿðèíÿ äÿ ñÿáÿá îëìàãäàäûð. Îçîí
òÿáÿãÿñèíèí íàçèêëÿøìÿñè áóíóí áèð ñöáóòóäóð. Áó
ïðîñåñ þçö èëÿ áÿðàáÿð ìöõòÿëèô õÿñòÿëèêëÿðèí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ äÿ ñÿáÿá îëìàãäàäûð.
Ãëîáàëëàøìàíûí òÿñèðè àëòûíà äöøìöø èãòèñàäè
ñèñòåì þç íþâáÿñèíäÿ ìöõòÿëèô èíêèøàô ñÿâèééÿëÿðè
îëàí þëêÿëÿðèí èãòèñàäèééàòëàðûíû þçöíäÿ úÿìëÿø727
äèðèð. Êå÷ÿí ÿñðèí ñîí îíèëëèéèíäÿ äàùà äà ñöðÿòëÿíìèø èãòèñàäè ãëîáàëëàøìà þçöíö àéðû-àéðû þëêÿëÿð ñÿâèééÿñèíäÿ äåéèë, áåéíÿëõàëã ìèãéàñäà òÿúÿññöì åòäèðèð. Áèð þëêÿäÿ áàø âåðÿí èãòèñàäè äÿéèøèêëèêëÿð î áèðè þëêÿëÿðÿ òÿñèð åäèð. Íÿòèúÿäÿ
ÿìÿëÿ ýÿëìèø ïðîáëåìëÿðèí ùÿëë îëóíìàñûíà ãëîáàë áàõûø åéíè áèð èãòèñàäè ñèñòåìÿ (áàçàð èãòèñàäèééàòûíà) êå÷èäèí áó ïðîáëåìëÿðèí ùÿëë ïðîñåñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿúÿê «èãòèñàäè» ÷ÿòèíëèêëÿðè àðàäàí
ýþòöðöëìÿñèíè ýþñòÿðèð.
Òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿðèí áöòöí äöíéàäà éàéûëìàñû âÿ èíêèøàô åòìÿñè ãëîáàëëàøìàíû ñöðÿòëÿíäèðÿí ÿñàñ àìèëëÿðäÿíäèð. Ðåãèîí äþâëÿòëÿðèíèí êþíöëëö îëàðàã èíòåãðàñèéàéà ìåéë ýþñòÿðìÿñè èíñàíëàðûí øöóðóíäà îëàí ùàçûðëûüûí íÿòèúÿñèäèð.
Ãëîáàëëàøìà ïðîñåñèíäÿ þëêÿìèçèí ñöðÿòëè
èíêèøàôû, ìÿùç èãòèñàäèééàòûìûçûí õöññèëÿäÿ ñÿíàéå
ñåêòîðóíóí éàðàäûëìàñûíäàí âÿ èíêèøàôûíäàí ÷îõ
àñûëûäûð. Þëêÿìèçäÿêè ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíèí èíêèøàôûíäà, äèýÿð àìèëëÿðäÿí ôÿðÿãëè îëàðàã, êåéôèééÿò àìèëèíèí ÿùÿìèééÿòè äàùà âàúèá ñàéûëûð.
×öíêè, äöíéà ñàòûø áàçàðûíäà ïàé ñàùèáè îëàí ìöÿññèñÿëÿðèí êåéôèééÿò àìèëèíÿ ýþðÿ èíêèøàô ñÿâèééÿñè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.
Éàïîíèéà, Àëìàíèéà, ÀÁØ âÿ äèýÿð èíêèøàô
åòìèø þëêÿëÿÿð ìÿùç èñòåùñàë åòäèêëÿðè ìÿùñóëëàðûí
êåéôèééÿòëè îëìàñû èëÿ äöíéà áàçàðëàðûíäà ìöùöì
éåð òóòìàëàðûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð. Äöíéàíûí ßí
áþéöê ÒÌÊ-ëàðû ñûðàñûíäà õàðèúè àêòèâëÿðèí êÿìèééÿòèíÿ ýþðÿ «Ðîéàë-Äàòã-Øåëë»è (Áþéöê Áðèòàíèéà
— Ùîëëàíäèéà, ÿñàñ ôÿàëèééÿò äàèðÿñè íåôò åìàëûäûð),
«Åêñîí (ÀÁØ, íåôò åìàëû), «ÈÁÌ»-è (ÀÁØ, êîìïéóòåð òåõíèêàñû), «Ýåíåðàë ìîòîðç» (ÀÁØ, àâòîìîáèëãàéûðìà), «Ùèòà÷è»íè (Éàïîíèéà, åëåêòðîíèêà) ýþñòÿðìÿê îëàð. 20 àïàðûúû ãåéðè-ìàëèééÿ
ÒÌÊ-ëàðû àðàñûíäà áó ýþñòÿðèúèéÿ ýþðÿ 6 ÀÁØ
øèðêÿòè öñòöíëöê òÿøêèë åäèð, 3 øèðêÿò Éàïîíèéà, 3-ö
Àëìàíèéàíû, 3-ö Áþéöê áðèòàíèéàíû, (îíëàðäàí 2-ñè
Ùîëëàíäèéà èëÿ áèðýÿ øèðêÿòäèð), 3-ö Ùîëëàíäèéàíû
(îíëàðäàí 2-ñè Áþéöê Áðèòàíèéà èëÿ áèðýÿ øèðêÿòäèð), 2-ñè Ôðàíñàíû, 2-ñè èñÿ Èñâå÷ðÿíè òÿìñèë åäèð.
Ìöàñèð øÿðàèòëÿ ÒÌÊ-ëàð ãëîáàë èãòèñàäèééàòû
éàðàäàí áèðëÿøäèðèúè ìÿçìóíóí áàøëûúà öíñöðöäöð.
Îíëàðûí ñîí èëëÿð ñöðÿòëè àðòûìû áèð ÷îõ ñÿáÿáëÿðëÿ
èçàù îëóíóð. Áó ñÿáÿáëÿðÿ àèääèð: åëìè-òåõíèêè âÿ
èãòèñàäè èíùèñàð÷ûëûüûí òÿìèí åäèëìÿñè, ðÿãàáÿò ãàáèëèééÿòèíèí âÿ ñàáèòëèéèí éöêñÿëäèëìÿñè, çÿðúëÿðèí
âÿ âåðýèëÿðèí àçàëäûëìàñû, ðåñóðñëàðûí âÿ éåíè áàçàðëàðûí àõòàðûøû, ìèãéàñëàðûí àðòìàñû âÿ èñòåùñàëûí
äèâåðñèôèêàñèéàñû, êàïèòàëûí äþâðèééÿñèíèí äàùà
éàõøû éåðëÿøìÿñè âÿ ñöðÿòëÿíÿìÿñè âÿ ñ.
Áåëÿëèêëÿ äÿ, òðàíñìèëÿøìÿ ùÿì éåíè ñÿíàéå
äþâëÿòëÿðèíèí éàðàíìàñûíà, ùÿì äÿ Ìèëëè áàçàðëàðûí ëèáåðàëëàøìàñûíà âÿ ÷óëüàëàøìàñûíà, ùÿì äÿ
à÷ûã ðÿãàòÿèí èíêèøàôûíà òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Îíëàð
ùÿì ìèëëè, ùÿì äÿ äöíéà èãòèñàäèééàòûíûí ïàðàìåòðëÿðèíè äÿéèøäèðìèøäèð.
728
Ìÿùç ãëîáàëëàøìàíûí äÿðèíäÿí þéðÿíèëìÿñè
ñàùÿñèíäÿ þëêÿ äàõèëèíäÿ éåðëè áèçíåñèí èíêèøàôûíà
òÿñèð åäÿí àìèëëÿðè ãàáàãëàìàã îëàð êè, áó äà àïàðûëàí èñëàùàòëàðäàí ýþñòÿðèëÿí íÿòèúÿëÿðèí àëûíìàñûíà éàðäûì åòìèø îëàð.
Ëàêèí ãëîáàëëàøìà ïðîñåñè èñòÿð-èñòÿìÿç ðåýèîíäà êè÷èê âÿ îðòà ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôûíäà þç
ìöñáÿò òÿñèðèíè äÿ ýþñòÿðÿúÿê. Áàøëûúàñû èñÿ ùÿð
øåé ðåýèîí äþâëÿòëÿðèíèí ãëîáàëëàøìàéà íÿ øÿêèëäÿ
éàíàøìàüûíäàí àñûëûäûð.
Áåëÿëèêëÿ, ìèëëè èãòèñàäèééàòûí èíêèøàô èñòèãàìÿòëÿðèíèí âÿ ïðîáëåìëÿðèíèí ìöòÿðÿããè äöíéà
ñÿâèééÿñèíÿ âÿ ìèëëè ìàðàãëàðà óéüóí íÿçÿðÿ àëûíìàñû âÿ ùÿëë åäèëìÿñè þëêÿëÿðèíèí ãëîàáëëàøìà
ïðîñåñèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åäÿ áèëÿð.
ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ КАЗАХСТАНСКОЙ ВНЕШНЕЙ
ИНВЕСТИЦИОННОЙ ПОЛИТИКИ
Екатерина БОРИСОВА, к.и.н.
Институт Востоковедения РАН,
Москва / РОССИИ
[email protected]
THE BASIC DIRECTIONS OF THE KAZAKHSTAN EXTERNAL INVESTMENT POLICY
ABSTRACT
Among the globalization tendencies of last years there is the tendency of expansion of Kazakh economic influence, both at a
regional level, and in wider scales. Nowadays there are economies of Kyrgyzstan, Georgia, Tajikistan and certainly Russia in a
zone of investment attention of Kazakhstan.
It is remarkable, that in most cases Kazakhstan intercepts the initiative from Russia. In particular, it concerns investments in
economy of Kyrgyzstan, and not only in its bank sector. In 2005 Kazakhstan was in the lead among 49 countries invested in
Kyrgyz economy.
Kazakhstan and Kyrgyzstan have long term plans based on mutually beneficial collaboration in different spheres of
economic.
Russia and Kyrgyzstan are not the only countries where there are Kazakhstan capital investments.
Nowadays Kazakhstan invests to Georgia much more means, than even in Kyrgyzstan. Moreover, the Kazakhstan
investments are the largest investments in the Georgian economy.
The Kazakhstan investors in Georgia invest basically in development of an infrastructure, tourism, and also in power branch.
The confirmed volume of the Kazakhstan investments makes nearby $300 million.
In Central Asia Kazakhstan is the indisputable regional leader by quantity of the investment projects directed on the regional
neighbors. Besides Kyrgyzstan there is also Tajikistan in sphere of its regional interests.
It is clear, that two remained countries of region (Uzbekistan and Turkmenistan) are not ready to get in a zone of the
Kazakhstan economic influence because of their competition for leadership and features of local command economy.
It is natural, that not all the Kazakhstan projects are successful, and not everything is realized. As the unsuccessful project I
can mention the participation of Kazakhstan in Kherson refinery, which has finished 2005 year with losses.
Besides for the third time Kazakhstan can’t enter into a market of Europe as an independent supplier of hydrocarbons. It is
remarkable, that the certain role in the Kazakhstan failures on the European direction belongs to Russia which is not ready to lose
the lead positions in export of hydrocarbons to Europe.
Russia remains for Kazakhstan the most important partner on international scene. Despite of existing problems, economic
interaction of two countries is defined, first of all, by joint projects in a fuel and energy complex.
Среди глобализационных тенденций последних лет хотелось бы обратить внимание на
появившуюся совсем недавно тенденцию расширения экономического влияния Казахстана,
как на региональном уровне, так и в более
широких масштабах. На сегодняшний день в
зоне инвестиционного внимания Казахстана
оказались экономики Киргизии, Грузии, Таджикистана и конечно России.
Примечательно, что в большинстве случаев
Казахстан перехватывает инициативу у
России. В частности, это относится к вложениям в экономику Кыргызстана, причем не
только в его банковский сектор. В 2005 году
Казахстан лидировал среди 49 стран, инвестировавших в экономику КР. У Казахстана в
Киргизии далеко идущие планы, основанные
на взаимовыгодном сотрудничестве в различных сферах экономики.
Россия и Киргизия не единственные
страны, куда идут казахстанские капиталовложения. В Грузию Казахстан инвестирует
сейчас гораздо больше средств, чем даже в КР.
Более того, на сегодняшний день казахстанские инвестиции являются самыми крупными
вложениями в грузинскую экономику. Казахстанские инвесторы в Грузии вкладывают в
основном в развитие инфраструктуры, туризма, а также в энергетическую отрасль. На сегодняшний день подтвержденный объем казахстанских инвестиций составляет около $300
млн.
В Центральной Азии Казахстан – бесспорный региональный лидер по количеству инвестиционных проектов, направленных на
своих региональных соседей. В сфере его региональных интересов помимо Киргизии есть
и Таджикистан. Понятно, что две оставшиеся
729
страны региона - Узбекистан и Туркмения –
из-за конкуренции за лидерство и особенностей местных командных экономик сами не
настроены попадать в зону казахстанского
влияния.
Естественно, что не все казахстанские
проекты удачны, и не все реализуются. В
качестве неудачного проекта можно назвать
участие Казахстана в Херсонском НПЗ, который 2005 год закончил с убытками. Кроме
того, Казахстану уже третий раз не удается
выйти на рынок Европы в качестве самостоятельного поставщика углеводородов. Примечательно, что определенная роль в казахстанских
неудачах на европейском направлении принадлежит России, которая не готова терять лидирующие позиции в экспорте углеводородов в
Европу.
Россия остается для Казахстана самым
важным партнером на международной арене.
Несмотря на существующие проблемы, экономическое взаимодействие двух стран определяется, прежде всего, совместными проектами в
топливно-энергетическом комплексе.
Среди глобализационных тенденций последних лет хотелось бы обратить внимание на
появившуюся совсем недавно тенденцию расширения экономического влияния Казахстана,
как на региональном уровне, так и в более
широких масштабах. На сегодняшний день в
зону инвестиционного внимания Казахстана
попали экономики Киргизии, Грузии, Таджикистана и конечно России.
Наиболее активны в отношении выхода на
внешние рынки оказались казахстанские банки. Причин, побуждающих казахстанские банки выходить на рынки своих соседей, несколько. Несмотря на то, что экспансия на
внешние рынки – положительный показатель
уровня развития, не все из причин вызваны
здоровым ростом казахстанской экономики,
еще не преодолевшей до конца перекосов
переходного периода. Кроме того, разными
причинами обусловлен и выбор первых двух
стран-объектов экспансии (России и Киргизии).
Сейчас в Казахстане наблюдается избыток
незадействованных инвестиционных средств.
Объем накопленных в пенсионных фондах, в
результате амнистии капитала, привлечения
депозитов населения средств исчисляется несколькими миллиардами в долларовом эквиваленте. Кроме того, казахстанские банки, пользуясь дешевыми западными кредитами, стали
активно закачивать в страну деньги зару730
бежных кредитных организаций, ускоряя тем
самым инфляцию. В 2005 году заимствования
банков достигали почти 10% ВВП1. В результате, миссия МВФ, посетившая Казахстан в
начале 2006 года, вынуждена была констатировать перегрев экономики Казахстана. Перегрев стал одной из причин того, что правительству Казахстана пришлось ухудшить прогноз
развития страны на 2006 год, в частности,
снизить прогноз роста промышленности с 7,3%
до 5,2%.
Наличие свободных денежных средств стимулирует казахстанские компании и банки искать новые возможности для инвестирования
не только внутри страны, но и за рубежом.
Искать новые рынки для инвестирования
банки Казахстана заставляет также отсутствие
достаточных инструментов внутри страны. Как
отмечает рейтинговое агентство S&P, в Казахстане наблюдается напряженная конкуренция
и снижение рентабельности банковской системы. Так, в условиях роста экономики банки
Казахстана в 2003 – 2004 гг. увеличивали объемы кредитования более чем на 40% в год
против ежегодного роста в 60% в течение
предшествовавших трех лет2.
По мнению агентства, уровень кредитоспособности банков Казахстана внутри страны попрежнему сдерживается слабой прозрачностью
структуры собственности, ограниченной диверсификацией деятельности, относительно
нереструктурированным корпоративным сектором, высокой степенью концентрации ссуд
по отраслям и отдельным заемщикам и значительной долей кредитования в иностранной
валюте.
Главные банки республики, накопившие
солидные ресурсы, в последнее время испытывают дефицит надежных корпоративных
заемщиков, поскольку глубина проникновения
банков очень высока, а рынок достаточно
структурирован и политизирован и клиенты
практически уже сделали свой выбор. Темпы
роста среднего бизнеса слабо удовлетворяют
кредитные возможности лидеров казахстанского финансового сектора. Проводимая правительством политика создания крупных банков, фактически привела к формированию
нескольких гигантов, которых интересуют, в
первую очередь, масштабные проекты. Что
касается малого бизнеса, то гигантам он еще
менее интересен, да и развивается медленно. В
результате, в условиях ограниченного коли1
2
Коммерсантъ, 15.08.2006
РИА "Новости", 24.08.2004
чества крупных компаний и фирм на местном
поле, банкиры обращают свой взор на СНГ.
Кроме того, очевидная перекошенность казахстанской экономики в сырьевой сектор
также ограничивает ее возможности по эффективному освоению крупных финансовых ресурсов.
Все это вместе двигает казахстанский банковский сектор в Россию, где много корпоративных заемщиков, а конкурентоспособные
промышленные компании испытывают дефицит оборотных средств. Киргизия с ее либеральным законодательством и отсутствием
серьезных конкурентов также интересна казахстанским финансистам.
В Киргизии казахстанских банкиров привлекает также то, что она является членом
Всемирной Торговой организации, и ее законодательство более благосклонно к банкам.
На данный момент политику выхода на
соседние рынки ведут шесть банков РК:
Казкоммерцбанк, Банк ТуранАлем, Народный
банк Казахстана (Халык банк), Темирбанк,
АТФ Банк и Банк ЦентрКредит.
В силу географического положения и исторических связей Россия стала первой страной,
на которую направлены взгляды казахстанских
банкиров. Если в первые годы казахстанские
банки шли, прежде всего, в Москву – финансовый центр России, то теперь их активность
начинает распространяться и на российские
регионы, пограничные с Казахстаном (Урал,
Сибирь, Поволжье).
Несмотря на то, что риски в банковской
сфере значительны, тенденция экспансии финансового капитала Казахстана будет нарастать, в частности, под давлением реэкспорта
инвестиций 3 . По данным сайта ЦентрАзия,
Казкоммерцбанк, и в меньшей степени Туран
Алем, финансируют в Москве и Санкт-Петербурге строительные, гостиничные и логистические проекты на сумму около полутора миллиардов долларов. Это составляет внушительную часть общего портфеля инвестиций двух
крупнейших казахстанских банков. Недавно,
частными казахстанскими инвесторами был
куплен отель на Большой Полянке. Финансировал покупку стоимостью около $20 млн
Москоммерцбанк (дочерняя структура Казкоммерцбанка) 4 . В 2007 году первых гостей
3
4
Кредитование казахстанскими банками казахстанских
резидентов, которые являются собственниками
производств в странах СНГ
КазПолянка. "Казкоммерцбанк" прикупил гостиницу в
центре Москвы // www.centrasia.ru, 07.08.2006
примет построенный в Москве на деньги
Казкоммерцбанка пятизвездочный отель класса люкс «Риц-Карлтон Москва»5.
Вслед за коммерческими кредитными организациями в Россию и страны СНГ приходит и
инвестиционный государственный банк республики - Банк Развития Казахстана. Глава
государственного банка развития Камбар Шалгимбаев сообщил о готовности БРК прокредитовать в России (с акцентом на приграничные регионы, а также Башкирию и Татарстан),
Украине («в районе Керчи») и Таджикистане
проекты на общую сумму порядка $200 млн.
При этом Шалгимбаев подчеркнул, что речь не
идет об «инвестировании в их экономику» банк будет кредитовать только казахстанских
резидентов, которые являются собственниками
производств в этих странах.
Кроме того, кредиты БРК за рубежом могут быть направлены на «удлинение казахстанской производственной цепочки» для
производства продукции более высокого передела, а также на поставки сырья в РК, «например, леса, доски для производства мебели,
целлюлозы, бумаги»6. Выдвигаются предположения, что новый игрок воспользуется банковской сетью, построенной другими казахстанскими кредитными организациями.
В июне 2006 г. Банк Развития Казахстана
получил регистрацию в ЦБ Узбекистана.
Отличная от российской складывается ситуация с рынком Киргизии. Сегодня в банках
Кыргызстана более 70 процентов иностранного
капитала, из них 40 процентов – казахстанского. Правда, все банки с участием зарубежного капитала в Кыргызстане - дочерние
предприятия юридических лиц КР. Чисто
иностранным в Киргизии, по данным главы
Нацбанка КР Марата Алапаева, является только один банк – Пакистана 7 . Тем не менее, в
кругах киргизских финансистов высказываются опасения, что киргизские банки будут
просто задавлены казахстанскими гигантами.
По мнению киргизских банкиров, деятельность казахстанских банков на территории
Кыргызстана
является
сверхприбыльной.
Сверхдоходность казахстанских банков объясняется тем, что в Киргизии для них созданы
выгодные условия налогообложения. Как
утверждают финансисты Киргизии, банки из
Казахстана скупают киргизские банки по цене,
5
6
7
Финмаркет, 07.12.2006
gazeta.kz, 31.01.2006
В финансовое пространство Кыргызстана готовятся
войти два российских банка // www.24.kg, 23.06.2006
731
которая является гораздо ниже их себестоимости8.
Киргизские банки, по сравнению с казахстанскими выглядят карликами. Слабые кредитные ресурсы киргизских банков не позволяют им финансировать крупнейшие предприятия страны и серьезные инвестиционные
проекты. Казахстанские банки приходят в
практически пустующую нишу.
Казахстанские банки ведут активную политику выхода на рынки стран СНГ, чем
выгодно отличаются от банков России. Анализ
банковской системы РК говорит не только об
аспектах экономического роста Казахстана.
Наш анализ позволяет сделать вывод, что,
несмотря на иногда возникающие проблемы в
политических плоскостях, экономическое сотрудничество между странами СНГ только
нарастает, что в свою очередь говорит об их
растущей экономической привлекательности.
Учитывая опыт банков, важно также отметить,
что экономическая интеграция стран постсоветского пространства не ограничивается только крупными проектами, разрабатываемыми на
межгосударственном уровне, и взаимодействием крупнейших компаний. Банки принимают участие и в значительно менее масштабных проектах. Так как инициатива исходит,
прежде всего, из Казахстана, можно говорить о
неформальном лидерстве РК в этой сфере на
всем постсоветском пространстве.
Продолжая разговор о казахстанских инвестициях, хотелось обратить также внимание
на то, что РК перехватывает инициативу у РФ
по вложениям в экономику Кыргызстана, причем не только в его банковский сектор. Российские компании так и не проявили серьезного интереса к предлагаемым киргизской
стороной проектам, а те проекты, в которых
заинтересована Россия, пока только на стадии
обсуждений.
В 2005 году Казахстан лидировал среди 49
стран, инвестировавших в экономику КР, а в
первом квартале 2006 года инвесторы из
Казахстана вложили в экономику своего
соседа $14,8 млн., что в 2,3 раза больше, чем за
этот же период 2005 года, и составляет 18,9%
всех инвестиций в экономику Киргизии 9 . В
Киргизии
зарегистрировано
более
400
совместных казахстанско-киргизских предприятий. В их числе - Токмакский завод
строительных материалов, Кантский цементношиферный комбинат, Токмакский молочный
комбинат, Беловодский крахмально-паточный
комбинат и другие.
По словам первого вице-премьер-министра
КР Данияра Усенова, банкиры Казахстана
намерены участвовать в приватизации Кыргызского горнорудного комбината, Бишкекского штамповочного завода, энергосектора и
«Кыргызтелекома». При их финансовом участии в КР намерены улучшить инфраструктуру
аэропортов и создать совместные авиапредприятия. Прорабатываются вопросы увеличения объемов ипотечного и розничного кредитования, возведения промышленных объектов, жилья и автодорог, которые свяжут Киргизию с Казахстаном. Проявляют банкиры интерес и к ряду месторождений полезных
ископаемых КР, в частности золота10. Кстати,
осенью 2006 года казахстанской компании
Summer Gold удалось выиграть спор у австралийской группы Central Asia Gold Limited за
киргизское
золоторудное
месторождение
«Талды-Булак Левобережный».
В марте 2004 года, чтобы предотвратить
незаконный отбор газа со стороны своего южного соседа газотранспортная компания Казахстана «КазТрансГаз» (КТГ) взяла под свой
контроль кусок проходящего по территории
Киргизии газопровода Бухарский газоносный
район - Ташкент - Бишкек - Алматы (БГРТБА). На данный момент компания КТГ в рамках совместного предприятия с КР инвестировала в реконструкцию трубопровода более
$6 млн, и планирует вложить до 2008 года в
общей сложности $17,5 млн11.
У Казахстана в Киргизии далеко идущие
планы, основанные на взаимовыгодном сотрудничестве в различных сферах экономики.
Энергетика – одна из таких сфер. Кыргызстан
рассчитывает с помощью иностранных инвестиций запустить ряд проектов, которые позволили бы ему укрепить и увеличить свой
энергетический потенциал. Казахстанская сторона проявила интерес к созданию Камбаратинских ГЭС и освоению гидроэнергетического потенциала верхнего и среднего Нарына.
Это связано с тем, что южный Казахстан
испытывает потребности в электричестве. Киргизия также с помощью Казахстана намерена
выстроить энергетический коридор, который
свяжет обе страны с Россией и Пакистаном.
Эти темы обсуждались на самом высоком
уровне в июле 2006 г.
10
11
8
9
gazeta.kz, 24.12.2004
Kazakhstan Today, 22.09.2006
732
ИА «24.kg», 15.10.2006
Бутырина Е. “КазТрансГаз” уже инвестировал порядка
$6 млн в модернизацию газотранспортной системы
Кыргызстана // Панорама, № 40, 13 октября 2006 г.
Официальная Астана также заинтересована
в создании внутреннего энергетического кольца в КР. Его появление позволит соединить
киргизские
линии
электропередачи
с
казахстанскими.
Россия и Киргизия не единственные страны, куда идут казахстанские капиталовложения. В Грузию Казахстан инвестирует сейчас
гораздо больше средств, чем даже в КР. Более
того, на сегодняшний день казахстанские
инвестиции являются самыми крупными
вложениями в грузинскую экономику. Об этом
11 января 2006 г. в Астане на брифинге по
итогам встречи с министром иностранных дел
РК Касымжомартом Токаевым сообщил глава
МИД Грузии Гела Бежуашвили. Казахстанские
инвесторы вкладывают в основном в развитие
инфраструктуры, туризма, а также в энергетическую отрасль. На сегодняшний день подтвержденный объем казахстанских инвестиций
составляет около $300 млн. По прогнозам Г.
Бежуашвили, «если будут реализованы все задуманные совместные проекты, их объем
может возрасти до $1 млрд»12.
Самый известный проект – покупка АО
«КазТрансГаз» имущественного комплекса АО
«Тбилгаз», освобожденного от всех долгов в
результате процедуры банкротства. Решение
об инвестировании средств в «Тбилгаз» было
принято на основе прямого указания президента Назарбаева. Активность казахстанской компании в части приобретения новых проектов, в
том числе за рубежом, объясняется необходимостью капитализации, а также как один из
способов борьбы с инфляцией, которая в значительной степени зависит от выросших
нефтяных доходов РК и привлекаемых внешних банковских инвестиций. Правительство
Грузии продало казахстанской компании газораспределительную компанию за $12,5 млн. В
2006-11 гг. КазТрансГаз намерен вложить в
реабилитацию газораспределительной системы
Тбилиси в общей сложности более $82 млн13.
Другая дочка казахстанской национальной
компании КазМунайГаз – АО «КазТрансОйл»
совместно с Батумским нефтяным терминалом
заявили о создании СП Batumi Terminals. Цель
этого проекта - обеспечить стабильные поставки казахстанской нефти по транзитному
коридору к Черному морю. Таким образом
Казахстан пытается диверсифицировать маршруты поставок своей нефти на внешние рынки.
Между тем, в 2006 году группа казахстанских инвесторов, в числе которых был
один из крупнейших коммерческих банков РК
- АО «Банк ТуранАлем», проиграла тендер по
финансированию строительства в Грузии
(Рустави) нового нефтеперерабатывающего
завода стоимостью $350 млн и мощностью 5
млн тонн нефти в год14.
Зато казахстанский банк преуспевает в
приобретении недвижимости в Батуми. Казахстанскому бизнесу, в том числе БТА, уже
передано около 25 туристических объектов
Аджарии15.
Еще один крупный проект банка Туран
Алем лежит в сфере телекоммуникаций. Банк в
мае 2006 г. прокредитовал покупку грузинскоказахстанской компанией Black Sea Telecom
Holding B.V., сотрудничающей в этой сделке с
грузинской группой «Silk Road», 90,65% акций
АО «Объединенная телекоммуникационная
компания Грузии». Дальнейшие инвестиции в
этот проект оцениваются премьер-министром
Грузии Зурабом Ногаидели в сумму в $60 млн.
Если проект будет целиком финансироваться за счет кредитных средств ТуранАлема,
то это будет одно из крупнейших заграничных
вложений казахстанских банков, по оценкам
казахстанских экспертов, «вероятно, большее
или сопоставимое с финансированием крупных проектов, связанных с московской гостиничной и бизнес-недвижимостью»16.
В Центральной Азии Казахстан – бесспорный региональный лидер по количеству инвестиционных проектов, направленных на своих
региональных соседей. В сфере его интересов
не только Киргизия, но и Таджикистан. Понятно, что две оставшиеся страны региона – Узбекистан и Туркмения – из-за конкуренции за
лидерство и особенностей местных командных
экономик сами не настроены попадать в зону
влияния казахстанского бизнеса.
В Таджикистане казахстанские инвесторы
стали разворачивать свою деятельность совсем
не давно. На 1 января 2006 года объем казахстанских инвестиций в экономику Таджикистана составил $81 млн., а объем таджикских
инвестиций в Казахстан - $15,9 млн17. В июле
14
15
12
13
gazeta.kz, 11.01.2006
В газораспределительную систему Тбилиси будет
инвестировано свыше $80 млн – президент
«КазТрансГаза» // ИА "Тренд", 07.07.2006
16
17
Бутырина Е. Батумский нефтяной терминал и
“КазТрансОйл” создают совместную компанию Batumi
Terminals // Панорама, № 38, 29.09.2006
Вклады в Саака-Берию. Казахстанцы скупили уже 25
туробъектов в Батуми // www.centrasia.ru, 11.10.2006
ТуранАлем продолжает экспансию на грузинский
рынок // Панорама № 19, 19.05.2006
Kazakhstan today, 04.05.2006
733
2006 г. Таджикистан продал бывший государственный Адрасманский горно-обогатительный комбинат казахстанской компании
«Казинвест-Минерал» за $3,3 млн. «КазинвестМинерал» в 2005 году уже вложил $500 тыс. в
развитие производства единственного в Таджикистане производителя свинцово-серебряного концентрата. В ближайшие год-два
казахстанская компания собирается вложить в
новое оборудование около $12 млн.
Естественно, что не все казахстанские
проекты удачны, и не все реализуются. В качестве неудачного проекта можно назвать
участие Казахстана в Херсонском НПЗ, который 2005 год закончил с убытками. Казахстанская сторона не может определиться, что
делать со своей долей акций в этом предприятии: то ли продать, то ли увеличить долю
участия, чтобы взять ХНПЗ под свой контроль.
Кроме того, Казахстану уже третий раз не
удается выйти на рынок Европы в качестве
самостоятельного поставщика углеводородов.
Последняя попытка компании КазМунайГаз
это сделать заключалась в стремлении купить
доли латвийской компании Ventspils nafta
(VN) 18 . Первые две неудачные попытки попытка в 2004 году приобрести сначала
чешский нефтехимический комплекс Unipetrol,
а затем в 2006 г. литовский нефтеконцерн
Mazekiu nafta (MN). В борьбе за 84% акций
MN 19 Казахстан уступил польскому концерну
PKN Orlen, с которым российская НК
«Лукойл», по слухам, вела переговоры о приобретении купленных акций. Первоначально
эти акции находились в собственности у
ЮКОСа и литовского правительства.
Примечательно, что определенная роль в
казахстанских неудачах на европейском
направлении принадлежит России, которая не
готова терять лидирующие позиции в экспорте
углеводородов в Европу.
Тем не менее, Россия остается для Казахстана самым важным партнером на международной арене. Несмотря на существующие
проблемы, экономическое взаимодействие
двух стран определяется, прежде всего,
18
19
В состав VN входят компания по перевалке нефти и
нефтепродуктов ООО Ventspils naftas terminals (100%
акций), компания по транспортировке нефти и нефтепродуктов по трубопроводам LatRosTrans (66%),
Rietumu caurulvadu sistema (Западная система трубопроводов),
Латвийское
пароходство
(Latvijas
kugnieciba, 49,94%), а также компании, занимающиеся
полиграфией, недвижимостью, издательским делом.
В состав MN входят Мажейкяйский НПЗ, нефтетерминал "Бутинге" и литовские нефтепроводы.
734
совместными проектами в топливно-энергетическом комплексе.
В Казахстане особенно активно разрабатываются совместные нефтегазовые проекты. На
межгосударственном уровне решаются вопросы разработки трех крупнейших месторождений Северного Каспия: Курмангазинского,
Центрального, Хвалынского. Все три нефтяные структуры относятся к спорным казахстанско-российским участкам шельфа Каспийского моря. На этих месторождениях по принципу «50 на 50» будут работать российские и
казахстанские компании.
Перспективными являются и совместные c
НК «КазМунайГаз» проекты российских компаний по освоению нефтяных структур в
казахстанском секторе Каспия - участков Улытау, Ракушечное-море, а также по совместной
разработке крупного приграничного газоконденсатного месторождения Имашевское.
КТК – еще один совместный проект России
и Казахстана20.
В октябре 2006 г. было подписано межправительственное Соглашение России и
Казахстана о сотрудничестве в создании хозяйственного общества на базе Оренбургского
газоперерабатывающего завода и Соглашение
об условиях транспортировки и поставок газа
на внутренний рынок Казахстана, в том числе
путем взаимных поставок. Газ на совместное
предприятие ЗАО «Росказпереработка», образованное КазМунайГазом и Газпромом на базе
Оренбургского ГПЗ, будет поставляться с
Карачаганакского месторождения в Казахстане. Это первый совместный проект, когда
Казахстан вкладывает столь большие деньги в
российскую экономику. КазМунайГаз выкупит
50% акций Оренбургского ГПЗ за $350 млн.
Российская и казахстанская стороны инвестируют в модернизацию Оренбургского ГПЗ
по $250 млн (всего $500 млн)21.
Другой прорывной совместный энергетический проект, также озвученный и начинающий реализовываться в 2006 году, относится к
сфере атомной промышленности. Казахстан и
Россия подписали документы об учреждении
трех СП в области мирного использования
атомной энергии. Этот инвестиционный
20
21
Каспийский трубопроводный консорциум – владелец
нефтепровода, соединяющего месторождения Казахстана с Новороссийском. Крупнейшие акционеры –
Россия (24%), Казахстан (19%), Султанат Оман (7%),
Chevron (15%), СП Лукойла и BP – LUKARCO
(12,5%), СП "Роснефти" и Shell (7,5%).
Finam.ru, 20.11.2006
проект подразумевает участие российских и
казахстанских организаций на паритетной основе, с равными долями в уставном капитале.
В частности, НАК «Казатомпром» (РК) и
ОАО «Техснабэкспорт» (РФ) зарегистрируют в
Алматы СП «Акбастау» для освоения казахстанского месторождения Южное Заречное и
участков уранового месторождения Буденовское с целью обеспечения топливом реакторов
российского производства (объем производства планируется на уровне 5-6 тысяч тонн в
год). В Ангарске (Иркутская область РФ) эти
компании создадут СП «Центр по обогащению
урана». Третье СП - «Атомные станции» - учреждается
в
Алматы
компаниями
«Казатомпром» и «Атомстройэкспорт» для
разработки и продвижения на рынках РФ, РК и
третьих стран атомного реактора с энергоблоками нового типа ВБЭР-300.
Один из важных показателей высокого
уровня развития двусторонних отношений в
сфере экономики – создание трансграничных
интегрированных компаний, имеющих предприятия, как в России, так и в Казахстане. На
сегодняшний момент две вертикально интегрированные компании создаются в топливноэнергетическом комплексе.
Планируется, что в ближайшем будущем
крупнейший металлургический холдинг Казахстана «Евразийская промышленная ассоциация» 22 , приобретя российский «Серовский
завод ферросплавов», создаст полностью интегрированную компанию и в хромовой
промышленности. В настоящий момент ЕПА
поставляет руду в Серов через свое дочернее
предприятие - казахстанского производителя
ферросплавов Казхром 23 . Разговоры об этой
покупке ведутся уже с 2005 года.
22
23
Евразийская промышленная ассоциация создана т.н.
группой Евразийского банка, которую возглавляют
известные казахстанские бизнесмены Машкевич,
Шодиев и Ибрагимов.
Серовский завод ферросплавов ежегодно производит
около 100 тыс. тонн средне- и низкоуглеродистого
хрома,
Казхром
около
36
тыс.
тонн
среднеуглеродистого, 32 тыс. низкоуглеродистого
хрома и 100 тыс. тонн высокоуглеродистого хрома.
735
ĐQTĐSADĐ ĐKĐŞAFDA ROLU NƏZƏRƏ ALINARAQ ƏMTƏƏ NĐŞANI ANLAYIŞININ
HÜQUQĐ TƏHLĐLĐ VƏ AZƏRBAYCANDA ƏMTƏƏ NĐŞANI KĐMĐ SEÇĐLƏ BĐLƏN
ĐŞARƏLƏR
Mübariz YOLÇĐYEV
Qafqaz Üniversiteti
Hüquq Fakültəsi Müəllimi
[email protected]
[email protected]
Giriş
Sahibkarlığın inkişafında əqli və sənaye mülkiyyətinin digər elmentləri kimi “əmtəə nişanlarının” da mühüm yeri var. Çünki, əmtəə nişanı
məhsulun (və ya xidmətin) hansı sahibkar tərəfindən istehsal edildiyini göstərdiyi kimi, məhsulun (və ya xidmətin) istehsal qaydaları ve
keyfiyyəti haqqında da istehlakçıya təminat verir.
Məhz bu etimad səbəbi ilə, istehlakçı müəyyən bir
müddət sonra məhsulu əmtəə nişanın adı ilə adlandırmağa başlayır. Məslən, mağzadan sərinləşdirici
içiki istəyən istehlakçı məhsulu əmtəə nişanı ilə
adlandıraraq, “Sirab” və ya “Badamlı” tələb etməkdədir.
Əmətəə nişanının bu əhəmiyyətli funkisyası,
məhsulun dəyər və keyfiyyətinin artırmasına da
təsir edir. Məhsulun (və ya xidmətin) dəyər və
keyfiyyətinin artması isə, sahibkarlığın və dolayısıyla ölkə iqtisadiyyatının inkişafını təsdiqləyən
mühüm faktorlardan biridir.
Buna görə də hesab edirik ki, ölkəmizidə əmtəə niaşnı ilə əlaqədar olan hüquqi sahənin araşdırılması sahibkarlar və istehlakçılar baxımından
əhəmiyyətli olduğu kimi, ölkə iqtisadiyyatının
inkişafı baxımından da mühümdür.
Məqalədə, əmtəə nişanı məfhumunun əsas
elementləri, əmətə nişanı kimi seçilə bilən işarələr
hüquqi baxımdan təhlil edilib.
A. Əmtəə Nişanı Anlayışı və Əsas
Elementləri
1. Məfhum
Əmtəə nişanı analyışı, ticarət (sahibkarlıq)
hüququnun ən mühüm anlayışlarından biri kimi
Əmtəə Nişanları və Coğrafi Göstəricilər Haqqında
Qanunun (bundan sonra ƏNQ olaraq adlandırılacaq) 1-ci maddəsində tənzimlənib. Həmin göstərişə görə, əmtəə nişanı bir sahibkarın istehsal
etdiyi əmtəələri və (və ya) göstərdiyi xidmətləri,
başqa bir sahibkarın istehsal etdiyi əmtəə və (və
ya) göstərdiyi xidmətlərdən ayıran (fərqləndirən)
və qrafiklə təsvir edilə bilən nişan və ya bu nişan736
ların hər hansı uzlaşamasından ibarət kombinasiyadır. Bu göstəriş bizə, əmtəə nişanın iki əsas
elemenetdən ibarət olduğunu göstərir. Bunlar “nişan” və “nişanın fərqləndirmə qabiliyyəti” elementidir.
2. Elementleri
a. Nişan Elementi
Əmtəə nişanı birinci növbədə nişandır və hansı nişanların əmtəə nişanı ola biləcəyi ƏNQ-un 4cü maddəsində tənzimlənib. Bu normaya görə,
sözlər, şəxs adları, hərflər, rəqəmlər, təsviri elementlər (şəkillər), əmtəələrin forması və ya onların qablaşdırılması (yəni üç həcimili şəkillər),
rənqlər və yuxarıda sayılan nişanların uzlaşması
əmtəə nişanı kimi qeydə alına bilər.
Qanunda ifadə edilən “nişan” məfhumunun
fərqli tərəflərini nəzərə alaraq təhlil etmək lazımdır. Birincisi, “nişan” məfhumu təkcə formanı,
yəni simvolu ifadə edən bir məfhum deyildir. Bu
məfhumun mənası genişdir. Qanunun maddəsinin
ifadəsi ilə sözlər, şəxs adları, hərflər, rəqəmlər,
şəkillər, əmtəənin forması və ya onların qablaşdırılması, yuxarıda sayılanlar ilə birlikdə rənqlər, bir
neçə sözdən ibarət şüarlar və digərləri nəticə etibarı ilə nişandır. Məsələn, “Hakan Şükür” şəxs
adı, “Sedan” sözü, “Çay” şəkili və “Ballı” sözü,
“hp” hərfləri və “5500” rəqəmləri, “Aysu məyvə
suyu şüşəsinin xüsusi forması”, “ağ” rəng və
“göyərçin” şəkili və digərləri əmtəə nişanı olaraq
seçilə bilən nişalardır.
Đkincisi, bir əmtəə nişanı yuxarıda sayılan
nışanların bir neçəsinin uzlaşmasından ibarət ola
bilər (ƏNQ.m.1). Məsələn “ata axaşam evə qayıdarkən mənə ülkər al”, “bu gün pullu sabah pulsuz” kimi bir neçe sözden ibarət nişanlar və ya
“aslan” şəkli və “GS” hərflərindən ibarət nişanlar
yaxud, “Beta Tea” kəliməsı və “qara” rəngdən
ibarət nişanlar və digərləri əmtəə nişanı kimi qeydə alına bilər.
Bəzi ölkələrin qanunvericilikləri bu sahədə
müəyyən məhdudiyyətlər gəbul etmişdir. Məsələn,
Türkiyədə qüvvədən düşən 551 sayılı Markalar
Haqqında Qanun Qüvvəsındə Olan Qərarnamə
beşdən çox sözdən ibarət “nişanın” əmtəə nişanı
ola bilməyəcəyini nizamlamışdı.
Üçüncüsü, əmtəə nişanı kimi seçilən “nişanı”
qrafiklə təsvir etmək, oxşar şəkildə ifadə etmək,
mətbəə yolu ilə yaymaq və sayını artırmaq mümkün olmalıdır. Bu baxımdan, ƏNQ-un 4-cü maddəsındə nəzərdə tutulmasa belə “dad” (məsələn
yeməyin dadı), “səs” (məsələn, musiqi səsi), “ətir”
kimi işarələrin əmtəə nişanı kimi qeydə alınması
mümkündür.
Belə ki, notlarda yazıldığı halda mellodiyaları,
(səsləri), kimyəvi formulu göstərildiyi halda
“ətiri”, yenə kimyəvi formulu göstərildiyi halda
“dadları” qrafiklə təsvir etmək, oxşar şəkildə ifadə
etməklə, mətbəə yolu ilə yaymaq və sayını artırmaq mümkün olacaqdır. Bu baxımdan, “səsi”,
“dadı”, “ətiri” əmtəə nişanı kimi seçmək mümkündür1.
Məsələn kompüterdə vvindovvs proqramı açılarkən səslənən mellodiyanı, bir bəstəni və ya
aslan nərəsini və digərlərini notalarda yazmaq
şərti ilə, ipək əl-üz sabunlarının xüsusi ətrinin və
ya şəki pitisi, beyti kababı, urfa lahmacunu, şəki
paxlavası dadının kimyəvi formulunu yazmaq
şərti ilə əmtəə nişanı kimi seçmək mümkündür.
Bu qəbildən olan nişanların, əmtəə nişanı ola
bilməycəyini irəli sürən alimlər də mövcuddur.
Azınlıqada qalan həmin fikirə görə, səs, ətir və
dad nişanların əmətəə nişanı ola biləcəyi haqqında
qanunvericilkdə açıq norma yoxdur, buna görə də
həmin nişanlar əmtəə nişanı ala bilməzlər2
b. Fərqlənmə Qabiliyyəti
Đfadə edildiyi kimi, əmtəə nişanı birinci
növbədə nişandır. Lakin unutmamaq lazımdır ki,
bir nişanın əmtəə nişanı ola bilməsi üçün “yeni
olması”, yəni “fərqləndirmə qabiliyyətinə” malik
olması lazımdır3 Bu baxımdan, əmtəə nişanın ikinci elementinin “nişanın fərqləndirmə qabiliyyəti”
olduğunu ifadə etmək mümkündür. Başqa bir sözlə, yuxarıda sayılan nişanların əmtəə nişanı kimi
qeydə alına bilməsi üçün “fərqləndirmə qabiliyyətinə” malik olması lazımdır.
Əmtəə nişanında fərqləndirmə qabiliyyətinin
tələb edilməsinin məqsədi, istehlakçı hüquqlarını
mühafizə etməkdir. Belə ki, normal səviyyədə
olan istehlakçı bir sahibkarın əmtəə nişanını, digər
sahibkarların əmtəə nişanlarından fərqləndirə bilməlidir. Əmtəə nişanlarını fərqləndirə bilən isteh1
2
3
Sabih Arkan, Marka Hukuku, C I, Ankara 1997, s.43.
Yaşar Karayalçın, Ticaret Hukuku, I Giriş- Ticari Đşletme,
Ankara 1968, s.412.
Ünal Tekinalp, Fikri Mülkiyyet Hukuku, Đstanbul 1999,
s.332.
lakçı, bir sahibkarın istehsal etdiyi (və ya satdığı)
məhsul və (və ya) xidmətləri digər sahibkarların
məhsul və (və ya) xidmətlərindən fərqləndirə biləcək. Buna görə də, bir birindən fərqlənməyən
nişanların eyni kategoriyadakı məhsullar üçün
əmtəə nişanı olaraq seçilməsi mümkün deyil.
Məsələn, avtomobil istehsal edən iki sahibkarın hər ikisi “Volvo” və ya mobil telefon istehsal edən iki sahibkarın hər iksi “Nokia” nişanından
istifadə edə bilməz. Məlum olduğu kimi bu məhsulları iki fərqli sahibkar istehsal edir və ikisinin
də eyni vəya bir birinə oxşayan nişandan istifadə
etməsi halında istehlakçı, həmin məhsullardan
hansının sahibkar A-ya, hasının isə sahibkar B-yə
aid olduğunu məhsulun markasına baxaraq müəyyənləşdirə bilməyəcəkdir. Buna görə də o, hər iki
məhsulun eyni sahibkar tərəfindən istehsal edildiyini hesab edəcək. Bu isə, haqsız rəqabət meydana
gətirəcəyi kimi, istehlakçı hüquqlarını da pozacaqdır.
Başqa bir örnək, düyü məhsulları üçün “selva”
kəliməsi və ya “sadri” kəliməsi əmtəə nişanı kimi
qeydə alınıbsa, düyü istehsal edən başqa bir sahibkar ölkəmzidə “selva” və ya “sadri” işarəsini
əmtəə nişanı kimi seçə bilməz.
Bundan başqa, əmtəə nişanın “fərqləndirmə
qabiliyyəti” əsasən, onun istifadə məqsədində də
özünü göstərir. Məsələn, düyü istehsalı (və ya
satışı) ilə məşğul olan heç bir sahibkar təkcə
“düyü” kəliməsini əmtəə nişanı kimi qeydiyyata
aldıra bilməz. Çünkü, “düyü” kəliməsinin bir şəxsin müstəsna səlahiyyətinə verilməsi digər sahibkarların hüquqlarını ciddi surətdə pozacağı kimi,
eyni məhsulu istehsal edən sahibkarların istehsal
etdiyi düyü məhsuları ilə “düyü” markası altından
düyü məhsulunu istehsal edən sahibkarın məhsulunu bir-birindən fərqləndirmək də mümkün olmayacaqdır. Bu baxımdan tək başına fərqləndirmə
qabiliyətti olamayan nişanlar, məsələn, “su”,
“həyat”, yemək”, “çay”, “kitab”, “ekran” və məhsulun növünü göstərən digər nişanlar həmin məhsullar üçün tək başına əmtəə nişanı olaraq seçilə
bilməz. Lakin bu nişanların başqa işarələr ilə uzlaşmasından meydana gələn “nişan”, fərqləndirmə
qabiliyyətinə də malikdirsə əmtəə nişanı kimi seçilə bilər. Məsələn, “Final Çay və arxa fonda zirvə
şəkili”, “Ülkər Yemək”, “Seçkin Kitab” və digərləri əmtəə nişanı kimi seçilə bilər.
Yuxarıdaki sualın cavabı kimi bir məsələnin
də araşdırılması vacibdir. Quruluş baxımından,
əmtəə nişanı əsasən iki amildən meydana gəlir.
Bunlar əsas amil və köməkçi amildir. Əsas amil
bir əmtəə nişanını oxşar əmtəə nişanlarından fərqləndirən amil olduğu halda, köməkçi amil isə, əsas
amilə bağlı olan amildir. Məsələn, “Final Çay”
737
sözü və arxa fonda “qarlı zirvə” şəklindən ibarət
əmtəə nişanı əsas və köməkçi amillərdən ibarətdir.
Burada, əsas amil kimi “final çay” sözü seçildiyi
halda, “qarlı zirvə” köməkçi amil kimi səciyyələnir.
Təbii ki, ortaya belə bir sual çıxır. Bu qəbildən
olan əmtəə nişanlarında “fərqləndirmə qabiliyyəti”
hansı amildə tələb edilir? Yəni fərqləndirmə qabiliyyəti əsas amildə mi tələb ediləcək, yoxsa hər iki
amildəmi axtarılacaq?
Bu sualın cavabı əmtəə nişanını meydana gətirən işarələr baxımdın müxtəlif formalarda ola
bilər. Belə ki, əmtəə nişanı əgər sözlərdən meydana gəlibsə, “fərqləndirmə qabiliyəti” əsas amil
sayılan söz və ya söz birləşmələrində olmalıdır.
Məsələn, böyük hərflərlə yazılan “DAĞLAR”
sözü və bu sözün altında yazılan “Qafqaz sıra
dağlarından əl dəymədən fincana süzlən saf su”
cümləsindən ibarət nişan, meneral su məhsulu
üçün əmtəə nişanı kimi qeydə alınmışdır. Məlum
olduğu kimi, burada “DAĞLAR” sözü əmtəə nişanını əsas amili olduğu halda, “Qafqaz sıra dağlarından əl dəymədən fincana süzülən saf su” isə
köməkçi amildir. Bu kimi nişanlarda əsas amillərin fərqlənmsi kifayyəttdir.
Əgər əmtəə nişanı təkcə sözlərdən deyil, sözlər ilə birlikdə rəqəm, hərf, şəkil ve ya digər
nişanlardan meydana gəlibsə, yalnızca sözlərin bir
birindən fərqli olmasını tələb etmək kifayyət deyildir. Çünkü bu növ nişanlarda əsas amil, əmtəə
nişanının, yəni müxtəlif nişanların uzlaşmasının
bütöv formadaki görkəmi, yəni imicdir. Buna görə
də, həmin görkəmin fərqlənmə qabiliyyətinə malik
olması lazımdır. Başqa bir sözlə, bir neçə nişanın
uzlaşmasından ibarət olan əmtəə nişanının fərqləndirmə qabiliyyətinə malik olubolmadığı təsbit
edilərkən, həmin uzlaşmanı meydana gətirən hər
bir nişanın ayrıca fərqləndirmə qabiliyyətinə malik
olduğunu tələb etmək səhv qərarın verilməsi ilə
nəticələnəcəkdir4.
Bu baxımdan əmtəə nişanını meydana gətirən
müxtəlif nişanlardan birinə baxaraq onun fərqləndirmə qabiliyyətini təsbit etmək düzgün deyildir.
Məsələn “Beta Tea” və “Final Çay” iki
müxtəlif sahibkar tərəfindən istehsal edilən çay
məhsullarının əmtəə nişanlarıdır. Hər iki nişanda
da “çay” kəliməsindən istifadə edildiyi üçün onların fərqlənmə qabiliyyətinə malik olmadığını irəli
sürmək səhvdir. Çünkü, ümumi görkəmi baxımından bu əmtəə nişanları bir-birndən fərqlənir. Bu
fikri, “Cola” misalında və digər misallarda da
müşahidə etmək mimkündür.
4
Sami Karahan, Ticari Đşletme Hukuku, Konya 2003, 4,
s.147.
738
Bundan başqa, “əmtəə nişanının fərqləndirmə
qabiliyyəti” məfhumu, məhsulu istehsal edən və
ya xidməti göstərən sahibkar həmin məhsul və ya
xidmət arasındaki bağlantını da izah edən bir
anlayışdır 5 . Nəticə etibarı ilə deməliyik ki, bir
nişanı hər hansı bir şəkildə digər nişanlardan fərqləndirən amil həmin nişanın fərqləndirmə qabiliyyəti adlanır və ƏNQ-un da sayılan nişanlar fərqləndirmə qabiliyyətinə malik olduğu halda əmtəə
nişanı kimi seçilə bilər.
B. Əmtəə Nişanı Kimi Seçilə Bilən Nişanlar
1. Sözdən Đbarət Nişanlar
Əmtəə Nişanlarının Qeydə Alınması Barədə
Đddia Sənədinin Verilməsi və Ekspertizası Qaydalarının (bundan sonra ƏNQA Qaydaları olaraq
adlandırılacaqdır) 2-ci bəndinə görə, sözlər, şəxsi
adlar və onların kombinasiyaları sözdən ibarət
əmtəə nişanlarına aiddir.
a. Şəxs Adları
“Şəxs adları” ifadəsi ilə qanunvericiliyin nəyi
nəzrədə tutduğunu ƏNQA Qaydaları açıqlayır.
Buna görə, “müəssisə adı”, “soyadlar”, “adlar”
şəxs adlar kateqoriyyasına daxil olan nişanlardır
(ƏNQA Qaydaları b.2).
Hesab edirik ki, burada müəssisə adı ilə nəzərdə tutulan bir müəssisənin, yəni təşkilatın “firma
adı” və ya “mağaza (işlətmə) adıdır”. Məsələn,
Hüquq Ədəbiyyatı Nəşriyyatı MMC-i bu adını çap
etdiyi kitablar üçün əmtəə nişanı kimi seçə bilər.
Çünkü bu ad həmin şirkətin firma adıdır.
Lakin başqa bir şirkət, məsələn, Digesta
Nəşriyyatı MMC-i, “Hüquq Ədəbiyyatı Nəşriyyatı
MMC” nişanını çap etdiyi kitablarda əmtəə nişanı
kimi göstərə bilməz. Çünki, bu nişanın seçilməsi
halında, Hüquq Ədəbiyyatı Nəşriyyatı MMC-nin
“firma adı hüququ” pozulacağı kimi, istehlakçılar
baxımından da müəyyən qarışıqlıqlar da meydana
gələcəkdir. Bu isə, haqsız rəqabət ve istehlakçı
hüquqlarının pozulması ilə nəticələnəcəyi üçün
qanunvericilik şirkətlərin “firma adlarının” mühafizə olunmasına əhəmiyyət verir.
Fiziki şəxslərin adlarına gəlincə, ƏNQA
Qaydalarına görə, fiziki şəxsin “soyadı” və “adı”
ayrı-ayrılıqda əmtəə nişanı kimi seçilə bilər. Təbii
ki, burada ortaya belə bir sual çıxır. Fiziki şəxsin
“soyadı və adı” birlikdə əmtəə nişanı kimi seçmək
olmaz mı? Bildiyimiz kimi, ölkəmizdə 1883-cü il
tarixli Paris Konvensiyasına uyğun olaraq əmtəə
nişanının seçilməsi mövzusunda “geniş sərbəstlik”
verilmişdir. Bu baxımdan bir nişanın əmtəə nişanı
ola bilməyəcəyini qanun açıq olaraq nizamlamadığı halda, həmin nişanı əmtəə nişanı kimi seçmək
5
Tekinalp, s.338.
mümkündür. Fiziki şəxsin “soyad və adının” birlikdə əmtəə nişanı ola bilməsini qadağan edən hər
hansı bir qanunvericilik norması mövcud deyildir.
Ona görə də, bu qəbildən olan nişanları əmtəə
nişanı kimi qeydiyyata aldırmaq mümkündür.
Doktirina və tətbiqatda olan əsas fikir də
yuxarıda qeyd edildiyi kimidir6. Yəni, “fərqlənmə
qabiliyyətinə” malik olması şərti ilə fiziki şəxsin
“ad və soyadı” birlikdə və ya ayrı-ayrı əmtəə nişanı kimi seçilə bilər. Məsələn, “Uyar” “Dr.Öetker”,
“Karaca”, “Ford”, “Phillipe&Moris”, “VVilliam&
Brovvson” və digərləri müxtəlif ölkəlrdə qeydə
alınmış fiziki şəxsin ad və soyadından ibarət
əmtəə nişanlarıdır.
Əmtəə nişanı kimi seçilən “ad və (və ya)
soyadın” fiziki şəxsin öz adı və soyadı olması da
şərt deyildir. Yəni şəxs başqasına aid bir adı və
(və ya) soyadı əmtəə nişanı kimi seçə bilər. Lakin
məşhur şəxslərin ad və soyadları istisnadır. Yəni,
məşhur bir şəxsin ad və soyadını marka olaraq
seçmək istəyən sahibkar, həmin “məşhur şəxsin
iczəsini” almalıdır. Məsələn, musiqi mərkəzləri
üçün “Ağadadaş Ağayev”, futbol topları üçün
“Hakan Şükür”, boks əlcəkləri üçün “Məhəmməd
Əli” kimi adların əmtəə nişanı olaraq qeydə alına
bilməsi üçün həmin məşhur şəxsin (və ya
vərəsələrinin) razılığı alınmalıdır.
Sahibkarın icazə almadan məşhur bir şəxsin
adını marka olaraq seçməsi ilə meydana gələn
problem, mülki hüquq problemidir və həmin problem qeydiyyata alınan nişanın məşhur bir şəxsin
adı olub olmadığına görə həll edilir. Çünki, fiziki
şəxs ad və (və ya) soyadının əmtəə nişanı kimi
qeydə alınması, başqa bir şəxsin şəxsiyyət hüquqlarını pozmamalıdır7 . Marka kimi qeydiyyata
alınan ad və (və ya) soyadının məşhur bir şəxsə
aid olması təsbit edilərsə, ad və (və ya) soyadın
sahibi (və ya vərəsəsi) Mülki Məcəlləmizin (bundan sonra MM olaraq adlandırılacaq) göstərişlərinə əsasn həmin ad və (və ya) soyadın mühafizə
edilməsini tələb edə bilər. (MM.m.26).
Başqasına aid və məşhur olmayan fiziki şəxs
adı və (və ya) soyadı sahibkar tərəfindən əmtəə
nişanı kimi istifadə edilərək tandilibsa, eyni adı və
(və ya) soyadı daşıyan şəxs həmin adi əmtəə nişanı kimi “eyni və ya oxşar məhsullar” üçün seçə
bilməz. Seçə bilməsi üçün bu “ad və (və ya)
soyada” (nişana) köməkçi amillər əlavə edilməli
və meydana gələn uzalaşmanın “ümumi görkəmi”
əvvəlki nişanlardan fərqlənməlidir.
Bundan başqa, sahibkarlıq fəaliyyətini həyata
keçirən və nikahda olan xanım, nikah dövründə
həyat yoldaşının soyadını istehsal etdiyi məhsulları və ya göstərdiyi xidmətlər üçün əmtəə nişanı
kimi qeydiyyata aldırıbsa, “boşandıqdan” sonra da
həmin soyaddan əmtəə nişanı kimi istifadə edə
bilər (Ailə Məcəlləsi m.28.7).
Ayrıca, fiziki şəxsin ad və (və ya) soyadının
əcnəbi dildə olması, həmin nişanın ölkəmizdə
marka olaraq qeydə alınmasına mane deyil.
b. Şəhər, rayon, bölgə, kənd, qəsəbə adları
Qanunvericilikdə “şəhər, rayon, bölgə, kənd,
qəsəbə” kimi adların əmtəə nişanı olub olmayacağı haqqında açıq göstəriş mövcud deyildir.
Yuxarıda ifadə edilən “sərbəstlik qaydasını” nəzərə alsaq, ayrıca bu adların birinci növbədə “söz”
olduğunu xatırlasaq deməliyik ki, şəhər, “rayon,
bölgə, kənd, qəsəbə” kimi adlardan ibarət nişanlar
da əmtəə nişanı kimi seçilə bilər. Doktirinadaki
əsas fikir də qeyd olunduğu kimidir8.
Lakin bu sahədə müəyyən məhdudiyyətlər də
mövcuddur. Məsələn, “Şəki Şəhəri” kəliməsi, Şəki
rayonunda ipək istehsalı ilə məşğul olan hər hansı
bir sahibkar tərəfindən tək başına əmtəə nişanı
kimi qeydiyyata aldırılması, həmin şəhərdə ipək
istehsalı ilə məşğul olan digər sahibkarların hüquqlarını pozacaqdır. Buna görə də şəhər, rayon,
bölgə, kənd qəsəbə adlarının tək başına deyil,
“əlavə (köməkçi)” amillər 9 ilə birlikdə əmtəə
nişanı kimi qeydə alınması məqsədə uyğundur.
Bundan başqa bu qəbildən olan adlardan ibarət əmtəə nişanları təbii ki, istehlakçını həmin
məhsulun coğrafi mənşəyi haqqında da yanıltmamlıdır. Çünkü, ƏNQ-un 5-ci maddəsinə görə,
istehlakçını yanılda bilən işarələr əmtəə nişanı
kimi qeydə alınmaycaqdır.
Ayrıca, hesab edirik ki, şəhər (rayon, bölgə,
kənd) adını əmtəə nişanı kimi qeydə aldırmaq istəyən sahibkar, həmin şəhərin (rayonun, bölgənin,
kəndin) əlaqədar təşkilatından bu mövzuda icazə
almalıdır. Hesab edirik ki, bu yol ilə üstündə həmin şəhər içtimaiyyətin hüququ olan şəhər (rayon,
kəndə, qəsəbə) adından içtimai mənafəyə zidd
olan məqsədlər üçün istifadə edilməsinə mane
olmaq mğmkğn qalcaqdir. Ayrıca bu yol müəyyən
bir təcrübənin də formalaşmasına imkan verəcəkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, burada icazəni vərəcək olan təşkilatın düzgün və məqsədə uyğun
seçilməsi önəmlidir.
c. Sözlər
Əmtəə nişanları qanunvericiliyinə görə, “söz
və ya söz birləşmələri” də sözlərdən ibarət əmtəə
8
9
6
7
Arkan, s.41; Tekinalp, s.334.
Karahan, s.148.
Arkan, s.15
Məlumat üçün bax: Mübariz Yolçiyev, Əmtəə Nişanı
Məfhumunun Hüquqi Təhlili, s.243. Azərbaycan Milli
Elmlər Akademiyası Folklor Đnstitu Elmi Axtarışlar
Jurnalı XXII 2006. s.240-243.
739
nişanları sinifinə daxil olub, marka olaraq qeydə
alınan nişanlardandır. Məlum olduğu kimi, “söz”dən ibarət əmtəə nişanı, tək bir sözdən və ya bir
neçə söz birləşməsindən meydana gələ bilər 10 .
Məsələn, “Bizi Birləşdirən Beynəlxalq Bankdır”,
“Mükəmməl Dad”, “Qafqaz Üniversiteti, Mükəmməl Tədris, Çağdaş Elm, Texniki Nailiyyət” kimi
reklam şüarlarını da marka olaraq seçmək mümkündür.
Bundan başqa, əmtəə nişanı kimi seçilən sözün müəyyən bir mənaya malik olması şərt deyil.
Yəni heç bir mənası olmayan sözlər də marka ola
bilər. Bu baxımdan, “ZərrəN”, “HayikA”,
“GalaborD”, “MesraM” kimi heç bir mənası
omayan sözlər marka ola biləcəyi kimi, “Sevda”,
“Ülkər”, “Əlvan”, Metro” kimi müəyyən bir mənanı ifadə edən sözlər də marka olaraq qeydiyyata
alına bilər. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, əmtəə
nişanı kimi seçilən “sözün” yadda asan qalan,
istehlakçını və rəqibləri təhqir və ya təhrik
etməyən, ayrıca mənfi mənalar daşımayan söz
olması sahibkarlıq fəaliyyətinin uğurları baxımından əhəmiyyətlidir. Buna görə də, yaddaşda asan
qalan, hamının rəğbətni qazanan sözlərin marka
olaraq seçilməsi sahibkarın ticarət həcimini daha
da artıracaqdır.
Ayrıca, əmtəə nişanı olaraq seçilən sözün,
istehlakçıları aldatmaması da şərtdir. Belə ki,
qanunvericiliyə görə əgər hər hansı bir nişan
istehlakçıları aldadırsa, marka olaraq qeydə alına
bilməz (ƏNQ.m.5.f; ƏNQA Qaydaları b.4.ə).
Đstehlakçıları aldatmasına baxmayaraq marka
olaraq qeydə alınan nişanlar isə, ƏNQ-un 29-cu
maddəsınə əsasən etibarsız sayıla bilər. Məsələn,
bildiyimiz kimi, üzərinə “halal”, “halaldır” və ya
buna oxşar sözlər yazılaraq satılan və ya istehsal
edilən məhsulun tərkibinin Đslam dini qaydalarına
uyğun oluğu haqqında istehlakçılarda əsaslı
təəsürrat (fikir) meydana gəlir.
Bu prinsip bütün dünyada olduğu kimi ölkəmizdə də qəbul edilir. Yəni istehlakçı, mağazadan
“halal kolbasa” və ya “halal” nişanını daşıyan digər bir məhsul tələb etdiyi vaxt, əslində keyfiyyəti
və tərkibi Đslam dininin qaydalarına uyğun olan bir
əmtəəni tələb edir. “Halal” nişanını daşıyan məhsulun tərkibi və keyfiyyəti Đslam dinin qaydalarına
uyğun deyilsə, məsələn, məhsulun tərkibində,
“donuz məmulatı” və ya “sipirtli içki” mövcuddursa, bu halda istehsalçının və ya satıcının
“halal” nişanı vasitəsi ilə istehlakçını aldatdığı,
onun təəsurratlarından sui istifadə etdiyi ortaya
çıxmaqdadır.
10
Tekinalp, s.335.
740
Ölkəmizdə fəaliyyət göstərən firmalrdan birinin istehsal etdiyi məhsulardan bəzilərinin tərkib
və keyfiyyəti Đslam dininin qaydalarına uyğun
olmadığı halda, firma həmin məhsulları da “Halal”
əmtəə nişanını altında satışa çıxarır. Qeyd edilən
şirkət bu yol ilə istehlakçıları aldadaraq haqsız
qazanc əldə edir. Kütləvi Đnformasiya Vasitələri
nümayəndələri bu firmadan hüquqa zidd hərəkətin
səbəbini soruşduqda, firma nümayndəsi hadisəni
belə izah etmişdi; “Halal nişanı bizim əmtəə nişanımızdır və biz bu nişan altında istehsal etdiyimiz
məhsulun tərkibini istədiyimiz kimi təspit edə
bilərik”.
Biz burada, firmaya cavab vermək məqsədində deyilik. Məqsədimiz hadisəni hüquqi baxımdan təhlil etməkdir. Hesab edirik ki, “halal”
nişanı müxtəlif səbəblərdən dolayı tək başına və
ya istehlakçıları aldatdığı halda da köməkçi amillər ilə birlikdə əmtəə nişanı kimi seçilə bilməz.
Məsələnin müxtəlif yönlərini nəzərə alaraq təhlil
etmək lazımdır.
Birincisi, yuxarıda qeyd edilidiyi kimi, “halal”
nişanı məhsulun keyfiyyət və tərkibinin Đslam dini
qaydalarına uyğun olduğunu təsdiqləyən bir “qarantiya nişanıdır”. Belə ki, bu nişan bütün dünyada
istehlakçıya məhsulun tərkib və keyfiyyətinin Đslam dini qaydalarına uyğun olduğuna dair təminat
verir. Bu baxımdan məhsulun keyfiyyətinə dair
qarantiya verən “halal” işarəsinin bir sahibkar tərəfindən tək başına marka olaraq qeyiyyata aldırılması qəbul edilməzdir. Bu fikri, ƏNQ-un 5-ci
maddəsinə (c) bəndi və ƏNQA Qaydalarının 4/b
bəndi də dəstəkləməkdədir. Həmin göstərişlərə
görə, “əmtəələrin keyfiyyətini göstərən nişanların
əmtəə nişanı olaraq qeydə alınması qadağandır”.
Çünki, məhsulun keyfiyyətini göstərən və ya
keyfiyyətinə dair təminat verən nişanın bir sahibkar tərəfindən marka olaraq qeydiyyata aldırılması
halında, həmin nişan üzərində o müstəsna hüquq
əldə edəcəkdir. Bunun da nəticəsində, digər sahibkarlar keyfiyyət və tərkibi Đslam dinin qaydalarına
uyğun olan məhsul istehsal etsələr belə “halal”
nişanından istifadə edə biləməyəcəklər. Đstifadə
etdikləri halda, birinci sahibkarın əmtəə nişanı hüququ (müstəsna hüququ) pozulacaqdır. Bu isə, yol
verilməzdir. Ona görə də, “halal” nişanın tək
başına əmtəə nişanı ola bilməsi mümkün deyil.
Ayrıca, “TSE”, “AZS”, “ĐSO 9000” “Label”
nişanları kimi məhsulun keyfiyyət və tərkibinə
qrantiya verən, “halal “nişanı üzərində bir sahibkara əmtəə nişanı hüququnun (müstəsna hüququn)
verilməsi, keyfiyyət və tərkibi Đslam dini qaydalarına uyğun məhsul istehsal edən digər sahibkarların rəqabət hüququnu da pozacaqdır. Bu isə
haqsız rəqabətin meydana gəlməsinə səbəb olcaq.
Ona görə də “halal” nişanı üzərində hər hansı bir
sahibkara marka hüququnun (müstəsna hüququn)
verilməsi həm əmtəə nişanları, həm də haqsız
rəqabət qanunvericiliyimizə görə yol verilməzdir.
Đkincisi, yuxarıda ifadə edildiyi kimi, hər
hansı bir nişanın marka olaraq qeydə alına bilməsi
üçün həmin nişanın “fərqləndirmə qabiliyyətinə”
malik olması lazımdır. Yəni məhsulun hansı
sahibkar tərəfindən istehsal edildiyini məhsulun
əmtəə nişanına baxaraq təsbit etmək mümkün
olmalıdır. Bu yönü ilə “halal” nişanının tək başına
fərqləndirmə qabiliyyətinə malik olduğunu ifadə
etmək mümkün deyildir. Məsələn, mağazada həm
A firmasının istehsal etdiyi, həm də B firmasının
istehsal etdiyi və “halal” nişanını daşıyan məhsullar mövcuddur. Burada qarantiya nişanı olan
“halal” nişanı vasitəsi ilə məhsulun A və ya B
firmasına aid olduğunu təsbit etmək mümkün
deyil. Fərqləndirmə qabiliyyətinə malik olmadığı
üçün, “halal” nişanını tək başına əmtəə nişanı kimi
seçmək yol verilməzdir. (ƏNQ.m.5/b və ƏNQA
Qaydaları m.4/a).
Üçüncüsü, qeyd edildiyi kimi, əmtəə nişanı
kimi seçilən nişan istehlakçını aldatmamlıdır.
(ƏNQ.m.5/f və ƏNQA Qaydaları m.4/ə). Bu
baxımdan tərkibində “donuz məmulatları”, “donuz
yağı” və ya Đslam dinin qaydalarına zidd olan
başqa bir maddə daşıyan məhsulun üzərinə əmtəə
nişanı kimi və ya başqa bir məqsədlə “halal”
nişanının yazılması Əmtəə Nişanları qanunvericiliyini pozduğu kimi, Đstehlakçı Hüquqularnın
Müdafiəsi qanunvericiliyini də pozur.
Ayrıca, tərkibində donuz yağı olan məhsulun
üzərinə “halal” markasının qoyulması, ƏNQA
Qaydalarının 4-cü maddəsinin (d) bəndinə görə,
“dini heysiyyatları təhqir edən çağrışlar” olaraq da
qəbul edilir.
Yuxarıda sayılan hallar hər hansı bir nişanın
maraka olaraq qeydə alınmasından imtina
edilməsinin mütləq əsaslarıdır (digər mütləq
əsaslar üçün bax. ƏNQ. m.5). Yəni, əmtəə nişanı
olaraq qeydə alınması tələb edilən nişan, ƏNQ-un
5-ci maddəsində sayılan mütləq imtina əsaslarından birinə ziddirsə, verilən iddia ərizəsi rədd
edilməlidir. Amma yuxarıda bəhs edilən firma,
“halal” nişanı ilə qanunvericiliyin müxtəlif normalarını pozduğu halda, həmin nişanı “əmtəə nişanı”
kimi qeydə aldırdığını iddia edir. Bu əslində mümkün olmayan bir haldır. Amma qeydə alınsa belə,
həmin nişanı ƏNQ-un 29-cu maddəsinə əsasən
“etibarsız saymaq” mümkündür. Bu göstərişə
görə, əmtəə nişanı həmin qanunun 1-ci maddəsində nəzərdə tutulan əmtəə nişanı anlayışına
uyğun gəlmirsə və ya 5-ci maddənin tələbləri
pozulmaqla qeydə alınmışsa, tamamiylə və ya
qismən etibarsız sayıla bilər.
2. Təsviri Elementlər
Əmtəə nişanları haqqında qanunvericiliyə
görə, təsviri elementlər əmtəə nişanı kimi seçilə
bilər (ƏNQ.m1). Təsviri elementlərin nələrdən
ibarət olduğunu isə, ƏNQA Qaydalarının 2-ci
bəndi nizamlayır. Buna görə, canlı vucudlar, cansız əşyalar, təbiət obyektləri və başqa obyektlər,
şəkillər və rəmzlər, həmçinin istənilən formalı
fiquqrlar, xəttlərin və ləkələrin kombinasiyyası,
müstəvi fiqurlar- təsviri elementdir. Bu baxımdan,
Addidasın xəttləri, Pumanın pələng şəkli və digər
nişanlar təsviri elementlədir. Təbii ki, burada
təsviri element ifadəsi hər növ şəkili, sözün şəkli
formasını, qrafikləri, rəng kombinasiyyalarını
əhatə edir11.
Ayrıca təsviri element, uzlaşdığı digər nişanlarla birlikdə də əmtəə nişanı kimi seçilə bilər.
Məsələn “Lacoste” sözü və “Timasah” şəkili bu
qəbildən olan əmtəə nişanlarından biridir.
Bundan başqa, təsviri element və ya ümumiyyətlə əmətə nişanı şişirdilmiş formada, yaxud
xəyal məhsulu ola bilər. Lakin bu şişirdilmə haqsız rəqabət meydana gətirməməlidir. Məsələn,
Azərbaycanda istehsal edilmədiyi halda, məhsulun
üzərinə “Azərbaycan Malı” ifadəsinin yazılması
və ya Azərbaycanı xatırladan şəkilin çəkilməsi
haqqsız rəqabət meydana gətirəcəyi üçin qəbul
edilmir. Bundan başqa şəxs öz şəkllini, müəllif
hüququnu va ya patentini də əmtə nişanı kimi seçə
bilər. Adın mühafizəsində olduğu kimi, bu qəbildən olan nişanlar üzərində hüququ olmayan şəxs
həmin nişanları marka olaraq qeydə aldırdığı zaman, hüququ pozulan şəxs mülki qanunvericiliyə
əsasən hüququnu qoruya bilər. Ayrıca, hərəkət
cinayətdirsə, şəxs cinayət məsuliyyətinə də cəlb
oluna bilər.
3. Hərflər və Rəqəmlər
Əmtəə nişanları haqqında qanuvericiliyə görə,
hərflər və ya rəqəmlər də əmətəə nişanı olaraq
qeydə alına bilər (ƏNQ.m.1 və m.4; ƏNQA
Qaydaları m.2). Burada əhəmiyyətli olan məsələ,
“hərfin” və ya “rəqəmin” fərqləndirici qabiliyyətidir. Fərqləndirici xarakterə malik olmayan “A”
hərfinin və ya “5” rəqəminin bir şəxisn adına
əmtəə nişanı olaraq qeydə alınması o nişan üzərində həmin şəxsə müstəsna səlahiyyət verəcəyi
üçün qəbul edilmir 12 . Çünkü, “A” hərfi əlifbada
bir dənədir və bu hərfin bir şəxsin müstəsna
səlahiyyətinə verilməsi haqsız rəqabət meydana
gətirəcəkdir.
Ayrıca hərf və ya rəqəmin latın əlifbası hərflərindən və ya rəqəmlərindən olması da şərt deyil.
11
12
Arkan, s.41.
Karahan, s.150.
741
Əmtəə nişanı olaraq seçilən hərf və ya rəqəm Ərəb,
Çin, Yapon, Rus və digər dillərdə də ola bilər13.
Fərqləndirici xarakterə malik olan hərf və
rəgəmlərdən ibarət markalara misal olaraq AEG,
BMVV, ATV, Levis 501, Nokia 8110 və digər
niaşanları göstərmək mümkündür.
D. Üç Həcimli Formalar
ƏNQ-un 4-cü maddəsinə görə, əmtəənin
forması və ya onların qablaşdırılması da əmtəə
nişanı olaraq seçilə bilər. Bu göstəriş Azərbaycanda üç həcimli formaların əmtəə nişanı ola
biləcəyini təsdiqləyir. Eyni fikir demək olar ki,
Paris Konvensiyasına qoşulan bütün ölkələrdə
qəbul edilir. Bu baxımdan Coka-Colanın şüşəsi,
Mersedes avtomobilinin ulduzu üç həcimli forma
kimi qeydə alınmış məşhur əmətəə nişanlarıdır.
Ayrıca unutmamaq lazımdır ki, üç həcimli
formanın da əmtəə nişanı ola bilməsi üçün fərqləndirici xarakterə malik olması labüddür. Yəni,
məhsulun bilinən forması və ya texniki nəticənin
əldə edilməsi üçün lüzumlu olan forma yaxud
məhsula əsil dəyərini verən forma əmtəə nişanı
olaraq qeydə alına bilməz.
4. Rənglər
ƏNQ-un 4-cü maddəsinə görə, “rənglərin və
digər nişanların uzlaşması” əmtəə nişanı kimi
qeydə alına bilər. Məsələn “sarı gırmızı” rənglə
“GS” hərflərinin uzlaşması marka ola bilər. Lakin
təkcə qırmızı və ya başqa bir rəngin əmtəə nişanı
olaraq qəbul edilməsi mümkün deyil. Çünkü,
rəngin marka olaraq qeydə alınması, həmin rəng
üzərində hüquq sahibinə müstəsna bir səlahiyyət
verir. Bu isə, haqsız rəqabət meydana gətirir.
Çünki, göy gurşağında yeddi əsas rəng mövcuddur. Bu yeddi rəng üzərinədə yeddi şəxsə müstəsna sələhiyyət verildiyi halda, digər şəxslər üçün
əmtəə nişanı ola bilən rəng qalmayacaqdır.
Bu baxımdan, Türkiyə Ali Məhkəməsinin
qəbul edtiyi bir qərarla, rənglərin tək başına əmtəə
nişanı olması qadağan edilmişidir. (Yarq. 11HD.
7.7.1997; E.97/3559; K.97/5433)14.
5. Səsələr, Dadlar və Ətirlər
Qanunvericilikdə səslərin, dadların və ətirlərin
əmtəə nişanı kimi qeydə alınmasının mümkün
olubolmadığı haqqında açıq norma mövcud deyil.
Doktrinada səslərin, dadların, ətirlərin əmtəə nişanı qabiliyyəti mübahisə edilir. Bir fikirə görə,
səslər, ətirlər və dadlar əmtəə nişanı olaraq qeydə
alına bilməz. Çünkü qanunvericilkdə bu nişanların
əmətəə nişanı ola biləcəyi haqqında açıq norma
yoxdur 15.
13
14
15
Tekinalp, s.335.
Karahan. s.141.
Karayalçın, s.412.
742
Bizimdə qəbul etdiyimiz başqa bir fikirə görə,
səslər, dadlar, ətirlər əmtəə nişanı kimi qeydə alına
bilər16. Çünki dünyada qəbul edilən əsas qaydaya
görə, nişanı təsviri incəsnət yolu ilə çəkmək, oxşar
şəkildə ifadə etmək, çap etmək, sayını çoxaltmaq
mümkündürsə, əmtəə nişanı kimi qeydə alına
bilər. Bu baxımdan səslər (mellodiyalar) musiqi
notalarında yazıldığı halda, ətir və dadaların
kimyəvi formulları yazıldığı halda, həmin nişanı
təsviri incəsənət yolu ilə çəkmək, oxşar şəkildə
ifadə etmək, çap etmək, sayını artırmaq mümkün
olacaqdır.
Buna görə də kompüterdə Windows proqramı
açılarkən səslənən mellodiyanı, bir bəstəni və ya
aslan nərəsini və digərlərini notlarda yazmaq şərti
ilə, ipək əl-üz sabunlarının xüsusi ətrinin və ya
şəki pitisi, beyti kababı, urfa lahmacunu, şəki paxlavası dadının kimyəvi formulunu yazmaq şərti ilə
əmtəə nişanı kimi seçmək mümkündür.
Səslərin, dadların, ətirlərin marka ola biləcəyi
fikirini dəstəkləyən başqa bir fikirə görə, fərqləndirici xarakterə malik olması və istehlakçıları
aldatmaması şərti ilə bütün nişanlar əmtəə nişanı
olaraq seçilə bilər. Bu mövzuda irəli sürələn qadağan edici fikirin Prais Konvensiyası qarşısında
əhəmiyyəti yoxdur17. Bu bir həqiqətdir. Çünki, qanunvericiliyə görə, Beynəlxaq Konvensiyalar
ölkəmizin qanunlarından üstündür. Yəni ƏNQ-un
normaları Konvensiyanın normalarından fərqlidirsə, Konvensiyanın normaları tətbiq edlir. Məsələn,
hesab edək ki, ölkəmizdə ƏNQ-unda “səslərin,
dadların və ətirlərin əmtəə nişanı olması qadağan
edilib”. Almaniyada “səs, dad və ya ətir nişanını”
əmtəə nişanı kimi qeydə aldıran şəxs, Paris Konvensiyasının 6-cı təkrar maddəsinə əsasən, ölkəmizdə də həmin nişanın qeydə alınmasını tələb
edə bilər. Hesab edək ki bu reallaşdı. Ölkəmizin
qanunvericiliyi “səslərin, dadların, ətirlərin” əmtəə
nişanı qabilyyətini qadağan etsə də, bu halda
Konvensiya qaydalarını tətbiq etməli olacayıq.
Yəni, Almaniyada qeydə alınan bir nişanı ölkəmizdə də qeydiyyata almalı olacayıq. Həmin nişanın qeydə alınması üçün müvafiq icra orqanın
qəbul etdiyi qərar bir nümunə təşkil edəcək və
artıq digər sahibkarlar da “səs, ətir, dad” nişanlarının qeydə alınmasını tələb edə biləcəklər. Buna
görə də, qadağan edici normanın Paris Konvensiyası qarşısında heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Yəni,
“səs,dad, ətir” nişanları qanuvericiliyimizdə nəzərdə tutulmasa belə əmətə nişanı olaraq qeydə alına
bilər.
Nəticə
Ticarət hüququnun əsas anlayışlarından bri
olan əmətəə nişanı, bir sahibkarın istehsal etdiyi
16
17
Reha Poroy, Ticari Đşletme Hukuku, 5.B., Đstanbul 1990;
Arkan, s.43.
məhsul və (və ya) göstərdiyi xidmətləri başqa bir
sahibkarın istehsal etdiyi məhsul və (və ya)
göstərdiyi xidmətlərdən fərqləndirən nişandır.
Qeyd olunan tərif əmətəə nişanı məfhumunun
iki əsas elementi olduğunu təsdiqləyir. Bunalardan
birincisi nişan elementi olub, sözləri, şəxs adlarını,
hərfləri, rəqəmləri, təsviri elementləri (şəkilləri),
əmtəələrin forması və ya onların qablaşdırılmasını
(yəni üç həcimili şəkilləri), rənqlər və yuxarıda
sayılan nişanların uzlaşmasını əhatə edir.
Đkinci element isə seçilən nişanın fərqlənmə
qabiliyyətinə malik olmasıdır. Başqa bir sözlə, yuxarıda sayılan nişanların əmtəə nişanı kimi qeydə
alına bilməsi üçün digər nişanlardan fərqlənməsi
lazımdır. Əmtəə nişanında fərqlənmə qabiliyyətinin tələb edilməsinin məqsədi isə, istehlakçı hüquqlarını mühafizə etmək olduğu kimi, haqsız
rəqabətə də mane olmaqdır.
Ölkəmiz 25.12.1995-ci il tarixində 1883-ci il
tarixli Paris Konvensiyasına qoşulduqdan sonra
12.06.1998-ci il tarixində Əmtəə Nişanları və
Coğrafi Göstəricilər Haqqında Qanunu qəbul etdi.
Bu qanun Konvensiyaya uyğun olaraq, əmətəə
nişanın seçilməsi və seçilən nişanın növü baxımından “sərbəstlik qaydasını” gətirdi. Həmin qaydaya görə, “sözlər, şəxs adları, hərflər, rəqəmlər,
təsviri elementlər (şəkilllər), əmtəələrin forması və
ya onların qablaşdırılması (yəni üç həcimili şəkillər), rənqlər və yuxarıda sayılan nişanların uzlaşması” əmtəə nişanı kimi seçilə bilər. Hesab edirik
ki, qanunvericiliyin imperativ normalarına, içtimai
qaydaya, əxlaqa, şəxsiyyətə və mənəviyyata zidd
olamayan bütün nişanlar, hətta qanunda göstərilməsə belə əmtəə nişanı kimi seçilə bilər. Bu
baxımdan, “səsləri” (mellodiyyalar) musiqi notalarında yazaraq, “ətir” və “dadaları” kimyəvi formullarını göstərərək əmtəə nişanı kimi qeydə
aldırmaq mümkündür.
Ayrıca, haqsız rəqabətin meydana gəlməməsi
və istehlakçıların müdafiə olunması baxımından
da seçilən nişan fərqləndirmə qabiliyyətinə malik
olmalı, həmçinin istehlakçını aladatmamlıdır.
ƏDƏBĐYYAT
−
−
−
−
−
−
ARKAN Sabih, Marka Hukuku, C I, Ankara 1997
KARAHAN Sami, Ticari Đşletme Hukuku, Konya 2003,
KARAYALÇIN Yaşar, Ticaret Hukuku, I Giriş- Ticari
Đşletme, Ankara 1968,
POROY Reha, Ticari Đşletme Hukuku, 5.B., Đstanbul
1990;
TEKINALP Ünal, Fikri Mülkiyyet Hukuku, Đstanbul
1999,
YOLÇĐYEV Mübariz, Əmtəə Nişanı Məfhumunun
Hüquqi Təhlili, s.243. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor Đnstitu Elmi Axtarışlar Jurnalı XXII
2006. s.240-243.
743
PĐYASA EKONOMĐSĐNE GEÇĐŞ SÜRECĐNDE ORTA ASYA TÜRK
CUMHURĐYETLERĐNDE YOKSULLUK
Yrd.Doç.Dr. Tuncay GÜLOĞLU
Kocaeli Universitesi ĐĐBF
Çalışma Ekonomisi ve Endüstri Đlişkileri Bölümü.
ÖZET
1990’ların başında Sovyetler Birliğinin dağılması diğer Sovyet Cumhuriyetleri gibi Orta Asya Türk cumhuriyetlerini de
etkilemiştir. Piyasa ekonomisine geçiş sürecinde bu ülkeler diğer problemlerin yanında ciddi boyutta yoksulluk problemi ile de
karşılaşmışlardır. Bu çalışmada da bu ülkelerde yaşanan yoksulluk sorunu değişik boyutları ile ele alınacaktır.
Anahtar Kelimeler: Yoksulluk, Orta Asya, Yoksulluk Sorunu.
POVERTY IN CENTRAL ASIAN TURKISH REPUBLICS DURING THE TRANSITION PERIOD TO MARKET
ECONOMY
ABSTRACT
The disintegration of Soviet Union affected Central Asian Turkish Republish like other Soviet countries. In addition to other
problems, these countries faced up poverty problem in serious dimension. In this study, we examine experiencing poverty
problem with different dimensions.
Keywords: Poverty, Central Asia, Poverty Problem
1. Giriş
1945’ten sonra ortaya çıkan ABD-Sovyetler
Birliği merkezli dünya düzeni 1980’lerin sonunda
geçerliliğini yitirmiş ve Sovyetler Birliği’nin
dağılması ile de tarihteki yerini almıştır. Sovyetler
Birliğinin dağılması ve bu coğrafyadaki milletlerin
bağımsızlığını kazanması ile beraber eski Sovyet
coğrafyasında da her yönüyle yeni bir döneme
girilmiş ve değişim süreci başlamıştır. Sovyetler
Birliği’nin dağılmasından sonra ortaya çıkan devletlerin hemen hepsinde başlayan siyasi değişim
hareketlerinden sonra bir taraftan merkezi ekonomik model tasfiye edilirken diğer taraftan demokratik bir toplum ve ekonomik kalkınma için çeşitli
programlar uygulamaya konulmuştur. 1990’larda
yaşanan süreçte Komünist Partinin mutlak hakimiyetine dayanan siyasi rejim yerine demokratik rejim, devlet ve yarı devlet egemenliğine dayanan
mülkiyet rejimi yerine özel mülkiyete dayanan
rejim ve bürokratik koordinasyon merkezli rejim
yerine piyasa koordinasyonuna dayanan rejim
ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda belkide 20. yüzyılın en önemli sosyo-politik ve sosyo-ekonomik
olayı sosyalist sistemin çökmesidir. Bu gelişme
ile Sovyetler Birliği bünyesinde bulunan birçok
ülke ile yine sosyalist sistemi uygulayan diğer ülkeler yeni bir sürece girmişlerdir. Đşte bu gelişmelerden ençok etkilenen ve değişimi yaşayan ülkelerin başında Orta Asya Türk Cumhuriyetleri gelmektedir (Egeli, 2002: 38).
Orta Asya olarak ifade edilen bölge tarihsel
olarak olarak Batı Türkistan olarak da adlandırıl744
maktadır. Bu bölge 1990 öncesi dönemde Sovyetler Birliğine bağlı cumhuriyetlerden oluşurken
günümüzde bağımsızlığını kazanmış beş cumhuriyet Orta Asya Türk cumhuriyetlerini oluşturmaktadır. Bunlar Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan
Türkmenistan ve Tacikistan’dır. Bu cumhuriyetler
ayrı devletler olsalar da tarihsel ve kültürel olarak
birbirine çok yakın halklardan oluşmaktadırlar.
Orta Asya olarak günümüzde ifade edilen
tarihi Batı Türkistan bölgesi 4 milyon km²’lik bir
alana yayılmıştır. Bölge Çin, Rusya, Ukrayna, Đran
ve Afganistan arasında önemli bir geçiş noktası
olması nedeni ile stratejik öneme sahiptir. Bölgenin diğer bir özelliği oldukça zengin petrol, doğal
gaz, ve mineral yataklarına sahip olmasıdır. Orta
Asya bölgesi genellikle çöllerle kaplı bir bölgedir.
Buna rağmen çoğunluğu Fergana vadisi ile Amu
Derya ve Siri Derya arasındaki bölgelerde olmak
üzere 56 milyonun üzerinde insan bu bölgede
yaşamaktadır. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri
içinde en geniş yüzölçümüne sahip ülke 2.7 km²
ile Kazakistandır.Bu ülkenin kapladığı alan
Fransa’nın 5 katıdır. Nüfus açısından en büyük
ülke ise 25 milyonu aşkın nüfusu ile Özbekistandır
Çarlık Döneminde ve daha sonra Sovyetler Birliği
döneminde yaklaşık 140 yıllık bir dönemde bu
bölge Rus hakimiyetinde kalmıştır. Bu bakımdan
aynı zamanda bu ülkeler Sovyet ortak mirasına
sahip olma ortak özelliğine de sahiptirler
(Falkingham, 1999: 1).
1990’ların başında Sovyetler Birliğinin dağılmasının ardından başlayan transformasyon süre-
cince Türk cumhuriyetleri üç temel hedefe
yönelmiştir. Bunlar:
1. Đktisadi Yeniden Yapılanma: Burada hedef
marksizimden ayrılıp pazar ekonomisine geçmektir,
2. Siyasi Yeniden Yapılanma: Azınlık oligarşisi
veya diktatörlükten ayrılıp demokrasiyi benimsemek,
3. Sosyo-Kültürel Yeniden Yapılanma: Rus ağırlıklı Sovyet kültürü yerine milli dil ve kültüre
dönmek.
Bu hedeflere ulaşmak için bir taraftan merkezi
ekonomik model tasfiye edilirken diğer taraftan
demokratik bir toplum ve ekonomik kalkınma
amacıyla çeşitli programlar uygulamaya konulmuştur (Zaim, 1997: 14; Egeli, 2002: 38).
Orta Asya’daki beş Türk Cumhuriyetinin bağımsızlığı ile sonuçlanan gelişmeler sonucunda
hala etkileri kendini gösteren sıkıntılı bir geçiş
dönemi başlamıştır. Sovyetler Birliği sonrası dönemde 25 civarında ülke gibi bu ülkelerde serbest
piyasa ekonomisine geçişi tamamlayamadığından
geçiş ekonomileri olarak adlandırılmaktadır. Đşte
bu çalışmada da geçiş döneminin ortaya çıkardığı
en ciddi sorunlardan birisi olan yoksulluk sorunu
ele alınmaya çalışılacaktır (Balcılar, 2002:89)
2. Yoksulluk Kavramı
Yoksulluk günümüz dünyasının en ciddi sorunlarından birisidir. Kişinin temel ihtiyaçlarını
karşılıyamaması anlamındaki yoksulluk günümüzde yaygın olarak görülmektedir. Çoğunluğu Asya
ve Afrika ülkelerinde olmak üzere 1.3 milyar insan yoksulluk sorununu yaşamaktadır. Bu bakımdan yoksulluk çözülmesi zor gibi görülen global
bir problemdir. Özellikle günümüzde zengin güney ve yoksul kuzey arasındaki fark giderek büyümektedir. Günümüzde artık bölgesel yoksulluk
veya yöresel yoksulluk yerine global yoksulluk
sorunundan bahsedilmektedir.
Yoksulluk çok ve geniş boyutlu bir problem
olarak kabul edilmektedir. Geleneksel olarak yoksulluk gelir ve tüketim temelli belirlenmektedir.
Yoksulluk sınırının altında ve üstünde kişilerin
durmunun belirlenmesi de buna göredir (Weller
and Others, 2001:5).
Yoksullukla ilgili çeşitli tanımlamalar yapılmaktadır. Yaygın olan bir tanımlamaya göre yoksulluk kişinin gıda, giyim ve barınma gibi en
temel ihtiyaçlarını asgari düzeyde karşılıyamaması
durumudur. Bu tanıma göre barınma, giyecek ve
yiyecek gibi minimum standartlar esas alınarak
kişi yoksul kabul edilebilir (Falkingham, 1999: 16).
Yoksulluk ülkeden ülkeye farklılıklar arz etmektedir.Bir ülkede zengin sayılan bir kişi diğer
bir ülkede yoksul sayılabilmektedir. Genellikle kalori üzerinden hesaplanan yoksulluk tanımına göre
günlük geliri 1 doların altında olan kişiler ağır
yoksulluk sınırının altında yaşamaktadırlar. Diğer
yandan günlük 2 doların altında yaşayan kişilerde
yoksulluk sınırının altında yaşamaktadırlar( Tilak,
2002:191-192).
3. Piyasa Ekonomisine Geçiş Sürecinde
Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde
Yoksulluğun Boyutları
Resmi olarak Sovyet sisteminde yoksulluğun
varolduğu kabul edilmemiştir. Bu nedenle 1989
öncesi için çok sağlıklı rakamlara ulaşılamamaktadır. Ancak yoksulluğun sadece bu ülkelerin yaşadığı transformasyon dönemi için geçerli olmadığı Sovyetler Birliği döneminde de var olduğu
söylenebilir. Ancak 1988-2003 dönemini ele alırsak Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde yaygınlaşan ve derinleşen bir yoksulluk olgusu ile karşılaşmaktayız.
Şurası açıktırki Sovyet döneminde diğer
Cumhuriyetlerde olduğu gibi Orta Asya Cumhuriyetlerinde de herkese istihdam güvencesi sağlayan bir sosyal koruma sistemi vardı. Bu sistemde gizli işsizlik oranı yüksek olsa da geçiş
sürecinde görülen kronik işsizlik hiçbir zaman
görülmemiştir. Bu sistemin temel özelliklerine
bakarsak kamu harcamalarının ve sübvansiyonların yüksek olduğu bir sistemdir diyebiliriz. Yine
bu sistemde devlet kurumları aracılığı ile yürütülen ve geniş bir ağa sahip olan sosyal yardım ve
sosyal hizmetlerin önemli bir yeri vardı (UNDP,
1998:90). Bu sistemin terk edilmesi ise 1990’larda
ciddi derecede yoksulluğun ortaya çıkmasına neden olmuştur. Gerçi Sovyetler Birliği döneminde
yoksul nüfusun yarısı Orta Asya bölgesinde yaşamaktaydı. Ancak yoksulluk bu kadar yaygın değildi.
Nitekim Kırgızistan’da 1988 yılında %37
olarak tahmin edilen yoksulluk sınırının altında
yaşayan nüfus 1997’de %51’e 1999’da ise
%64.1’e yükselmiştir. Gerçi 2002 itibariyle bu
oran %44.4’e düşmüştür ancak hala 1988 yılının
üzerindedir.
Yine Tacikistan’da 1988’de %59 düzeyinde
tahmin edilen yoksulluk 1999’da %83 düzeyine
ulaşmış ve 2003 itibariyle %68’dir. Yoksulluk
bağımsızlık sonrası dönemde özellikle piyasa
ekonomisine geçiş döneminde hızla yükselmiştir.
Daha sonra özellikle 1990’ların ikinci yarısından
itibaren kısmen düşme trendine girmiş ancak hala
oransal olarak 1980’lerin üzerinde bir yoksul nüfus vardır (Amarakoon, 2004).
Yaşanılan transformasyon süreci özellikle kırsal alanlarda yaşayan nüfusu etkilemiş ekonomik
olarak düzelme görülse de bu durum çoğu zaman
745
geniş halk kitlelerine yansımamıştır. Nitekim Kazakistan’da 2003 yılı itibariyle en zengin %10’un
milli gelirden aldığı pay %40 iken en fakir
%10

Nəqliyyat - Mingeçevir Turizm Kolleci

Transkript

Benzer belgeler

and read aloud plays and perform them with his penpal Hüsamettin

Toplu Bakı 03/13 mart 1, 2013

Fatıma Babazeh ben Fatima , İran`ın kuzey

PDF - Sorğulama Zamanı Düşünce Topluluğu

A. DECOREXPO ŞABLON

ömür boyu hapse mahkûm olmuş katil ramil safarof`un satın alınarak

T Ü R K O L O G İ Y A NEKROLOQLAR НЕКРОЛОГИ OBITUARIES

Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi İ.Nesimi adına Dilcilik Enstitüsü

PDF - Sorğulama Zamanı Düşünce Topluluğu