James M. Buchanan`ın Politik İktisada Katkıları

JAMES M. BUCHANAN’IN POLİTİK İKTİSADA
KATKILARI
Prof.Dr.Coşkun Can Aktan
I.GİRİŞ
Amerikalı iktisatçı James M. Buchanan Kamu Tercihi ve Anayasal İktisat
alanlarındaki öncü çalışmaları ve katkıları dolayısıyla 1986 yılında İsveç Kraliyet
Akademisi’nce Nobel Ekonomi Ödülü’ne lâyık görülmüştür. Buchanan, kendisine
iktisat, siyaset ve hukuk bilimlerini kapsayan interdisipliner bir araştırma alanını
seçmiş ve kırk yılı aşkın bir süredir bu alanda önemli eserler ortaya çıkarmıştır.
Bu araştırmada Buchanan’ın politik iktisada olan katkılarının kısaca özetlenmesi
amaçlanmıştır. Önemle belirtelim ki; yirmiye yakın kitabın ve üç yüze yakın makalenin
yazarı olan Buchanan’ın bilime yapmış olduğu katkıların bu kısa araştırmaya
sığdırılmasının güçlüğü ortadadır.
II. KISA BİYOGRAFİSİ
James McGill Buchanan, 1919 yılında ABD’nin Tennessee eyaletindeki küçük bir
kasaba olan Rutherford’da doğdu. Üniversite eğitimini aynı eyalette Middle
Tennessee Teachers College’de tamamladı (1940). Daha sonra, Tennessee
Üniversitesi’nden master (1941) ve Chicago Üniversitesi’nden Doktora (1948)
derecelerini aldı. Doktoranın hemen ardından Tennessee Üniversitesi’nde
akademisyen olarak göreve başladı. 1951-1954 yılları arasında Florida Devlet
Üniversitesi’nde, 1954-1955 akademik yılında ise Fulbright bursuyla İtalya’da
araştırmalarda bulundu. ABD’ye döndükten sonra G. Warren Nutter ile birlikte
Virginia Üniversitesi’nde Thomas Jefferson Politik İktisat Araştırmaları Merkezini
kurdu. Buchanan, merkezde 1957-68 yılları arasında Direktör olarak görev yaptı.
1968-1969 eğitim yılında ise Los Angeles’ta California Üniversitesi’nde Misafir
Profesör olarak bulundu. Daha sonra 1969 yılında Virginia Politeknik Üniversitesi’ne
geçti ve aynı üniversitede Gordon Tullock ile birlikte Kamu Tercihi Araştırma
Merkezi’ni (Center for Study of Public Choice) kurdu. Buchanan, bu merkezin Genel
Direktörlüğü görevini yürüttü. 1983 yılında merkezde çalışan diğer profesörler ile
birlikte George Mason Üniversitesi’nin Fairfax’taki kampüsüne taşınma kararını aldı.
Buchanan, halen Kamu Tercihi Araştırma Merkezi’nin Müşavir Genel Direktörlüğü
görevini yürütmektedir.
Profesör Buchanan 1986 yılında Kamu Tercihi alanındaki öncü çalışmaları
dolayısıyla Nobel Ekonomi Ödülü’ne layık görüldü. Buchanan bu ödülün yanısıra pek
çok bilim ve araştırma ödülü, şeref ödülü ve fahri doktora derecelerinin sahibi oldu.
Buchanan, kırk yılı aşkın bir süredir Kamu Maliyesi, Kamu Tercihi, Anayasal İktisat ve
Ekonomik Felsefe gibi konular üzerinde pek çok kitap, makale, monograf yayınladı.
Kendisinin bir çok kitabı ve makalesi çeşitli dillere tercüme edildi. Buchanan’ın
ekonomi ve felsefe üzerindeki düşünceleri ulusal ve uluslar arası düzeyde pek çok
iktisatçı, sosyolog, siyaset bilimcisi vb. bilim adamlarının ilgisini çekmektedir. Her yıl
dünyanın çeşitli ülkelerinden bilim adamları ve araştırmacılar Kamu Tercihi Araştırma
Merkezi’nde Buchanan’ın gelişmesine önemli katkılarda bulunduğu Kamu Tercihi ve
Anayasal İktisat üzerinde çalışmaktadırlar. Virginia Politik İktisat Okulu olarak da
bilinen bu merkez ABD’de ve diğer ülkelerde saygın bir araştırma kurumu hüviyetine
sahiptir.
III. OTOBİYOGRAFİLERİNDEN KESİTLER
James M. Buchanan günümüze değin özyaşamını anlatan çeşitli yazılar kalem aldı.1
Aşağıda Buchanan’ın otobiyografilerinden çeşitli kesitler sunulmaktadır.
Buchanan, otobiyografilerinin birinde kendi çocukluk yıllarını şöyle anlatıyor:
“Ailem Fakirdi. Büyükbabam John P. Buchanan, Tennessee Eyaletinin valisi idi.
Büyükbabamın eyalet valisi olduğu dönemde aile de topluluk içerisinde yer edinmeye
başladı. 10 yıl boyunca devam ettiğim okulun ismi “Buchanan Okulu” idi. Babam,
büyük bir ailenin en küçük çocuğuydu. Ben yüksek bir yamaçta kocaman bir evde ve
çiftlikte büyüdüm. Babam bir çok iş yapardı. Bir çiftçiydi. Çiftlikteki tüm işleri de
kendisi yapardı. Annem ailenin en parlak ve zeki insanıydı. Hem anne ve hem de
baba tarafım saf İskoç-İrlanda asıllı idiler. Annem Lila Scott, evlenmeden önce liseyi
bitirmişti ve yaklaşık on yıl öğretmenlik yapmıştı.” (“Better than Plowing”, 1986, s.
359)
Buchanan, ilk yıllardaki eğitimini ise şöyle anlatmaktadır: “ilk yıllarda benim de büyük
babam gibi bir hukukçu-politikacı olmam isteniyordu. Ailem benim Vanderbilt
Üniversitesi’nde hukuk tahsili görmemi istiyordu. 1929 Büyük Depresyonun’un ortaya
çıkması neticesinde Vanderbilt Üniversitesi’ne gidemedim. Tennessee Eyaletindeki
Murfreesbor kasabasındaki Middle Tennessee State Teacher’s College’de üniversite
eğitimine başladım. 4 yıl boyunca inek sağarak okul masraflarımı karşılamaya
çalıştım... 1940 yılında bu kolejden mezun olduktan sonra karşıma üç fırsat çıkmıştı:
Birincisi, ayda 65 Dolar kazanarak okul öğretmenliği yapmak; ikincisi, ayda 75 Dolara
Nashville’de bir bankada çalışmak ve üçüncüsü de ayda 50 Dolara Tennessee
Üniversitesi Ekonomi Bölümü’nde araştırma asistanlığı yapmaktı. Ben üçüncüsünü
tercih ettim. O sıralar Ekonomi Bölümü’nde sadece birkaç iyi iktisatçı vardı. Bunlar
içinde araştırmacı ve bilim adamı hüviyetine sahip sadece Charles P. White’i örnek
aldım.” (“Better Than Plowing”, 1986, s. 360)
Buchanan 1940-1941 yılında Tennesse Üniversitesi Ekonomi Bölümünde araştırma
asistanlığı yaptıktan sonra 1941 yılının Ağustos ayında zorunlu askerlik hizmetini ifa
etmek üzere A.B.D. Deniz Kuvvetlerine katıldı. 1945 yılının sonunda askerlik
hizmetini tamamladı. O dönemde askerlik hizmetini yapan kimselere askerliğinin
tamamlanmasından sonra bir Eğitim Kuponu (Gl Bill) veriliyordu. Buchanan devletten
sağladığı bu burs ile doktora yapmaya karar verdi. Kısa bir araştırmadan sonra
Chicago Üniversitesi’nde doktora eğitimine başladı. Buchanan o yılları şöyle
anlatıyor.
“Chicago Üniversitesi’nin eğitiminde ideolojinin ağır bastığını bildiğim için başka bir
üniversitede doktora yapmayı düşündüm. O yıllarda biraz da geldiğim kırsal bölgenin
etkisiyle halkçı ve barışsever bir insandım. Chicago Üniversitesi’ne kaydolduğum ilk
1
Bkz. James M. Buchanan, “Better Than Plowing”, Banca Nazionale del Lavaro Quarterly Review, No:
159 (December 1986). James M. Buchanan, “Born Again Economist”, (Mimeo, for presentation at
Trinity University, 28 Oct. 1987), James M. Buchanan, “At the Turn of A Half Century: Middle
Tennessee and Murfreesboro, 1936-1940” (Mimeo)., James M. Buchanan, “Virginia Political
Economy: Some Personal Reflections”, (Mimeographed.). James M. Buchanan, “Nobelity”,
(Mimeographed.)
yıllardaki konumumu “libertarian sosyalist” olarak tanımlıyorum. Chicago
Üniversitesi’nde Frank Knight’ın Fiyat Teorisi dersini altı hafta okuduktan sonra,
piyasa düzenini savunan birisi olup çıkıvermiştim. Frank Knight bir ideolog değildi ve
kimseyi fikrinden vazgeçirmeye gayret etmiyordu. Fakat ben, ondan ekonomi dersini
iyice kavrayacak durumdaydım... Frank Knight, Chicago Üniversitesi’nde benim en
çok etkilendiğim insan oldu. Knight benim için adeta bir örnek insandı. Chicago’da
benim yaşamımı biçimlendiren ikinci olay ise, 1948 yılının yazında gerçekleşti.
Harper Kütüphanesi’nin raflarında Knut Wicksell’in Vergileme üzerine yazdığı ve
İngilizce’ye tercüme edilmemiş Almanca bir tezini buldum. Tezi okuduktan sonra
oldukça ilginç ve önemli bir çalışma olduğunu anladım. Wicksell, eğer kamu
sektöründe etkinlik isteniyorsa; karar alma sürecinde oybirliği ilkesinin gereğine işaret
ediyordu. Yine Wicksell, iktisat politikalarında reform isteniyorsa, kuralları
değiştirmemiz gerektiği mesajını veriyordu. Daha sonra Wicksell’in bu tezinin bir
bölümünü İngilizce’ye çevirdim... Beni ziyarete gelenler odamda asılı iki fotoğraf
görürler: Birisi Frank Knight, diğeri ise Knut Wickslell’in fotoğrafıdır. Knight benim
dünya fikirlerini kavramama yardımcı olmuştur. Wicksell ise benim daha sonraki
Kamu Tercihi ve Anayasal İktisat alanlarındaki çalışmalarıma temel teşkil etmiştir.”
(“Better Than Plowing; 1986 s. 362.)
Buchanan 1948 yılı ortalarında Chicago Üniversitesi’nde eğitimini tamamladıktan
sonra Tennessee Üniversitesi'de akademisyen olarak görev yaptı. 1951 yılında ise
Florida Devlet Üniversitesi'ne geçti. 1954 yılına kadar bu üniversitede çalıştı.
Fulbright bursunu kazanarak 1955-1956 akademik yılında İtalya’da araştırmalarda
bulundu. ABD’ye döndükten sonra G. Warren Nutter ile birlikte Virginia
Üniversitesi’nde Thomas Jefferson Politik İktisat Araştırmalar Merkezi (Thomas
Jefferson Center for Studies in Political Economy)’ni kurdu. 1956-1968 yılları
arasında bu merkezde çalıştı. 1969 yılında Virginia Politeknik Enstitüsü’ne geçti ve
1983 yılına kadar bu üniversitede görev yaptı. Bu üniversitede Gordon Tullock ile
birlikte 1969 yılı içerisinde Kamu Tercihi Araştırma Merkezi’ni kurdu. 1983 yılında
merkez, tüm çalışanlar ile birlikte George Mason Üniversitesi’ne nakledildi.
IV. BUCHANAN HAKKINDA YAZILANLAR
James M. Buchanan’ın düşünceleri pek çok iktisatçıyı, siyaset bilimcisini ve
sosyoloğu etkiledi. Buchanan’ın iktisat bilimine yaptığı katkılar birçok ilim adamı
tarafından incelendi.
İsveç Kraliyet Akademisi, Alfred Nobel Ekonomi Bilimleri ödülüne layık görülen
James M. Buchanan için 1986 yılında dünya basınına ve kamuoyuna şu açıklamayı
yaptı:
“James B. Buchanan, ekonomi ve politik karar alma sürecine ilişkin sözleşmeci ve
anayasal bir temel oluşturmak yolunda yaklaşık 40 yıl kendini bilimsel çalışmalara
adadı. Bu çalışmaları ile Kamu Tercihi Teorisi’nin en başta gelen temsilcisi ve lideri
oldu. “(Press release from the Royal Swedish Academy, No. 1986.)
Profesör Anthony B. Atkinson, Buchanan üzerine kaleme aldığı bir makalesinde
şunları yazdı:
“Buchanan’ın çalışmaları, başından bu yana bilim adamı olarak en yüksek kalitede
eserler olarak kabul edilmiştir.” (Atkinson, 1989: 19).
Bir başka iktisatçı Thomas Romer, Buchanan için şunları yazdı:
“Buchanan’ın çalışmaları meslek yaşamı boyunca inanılmaz ölçüde bir tutarlılık
göstermiştir. Devletin bireyselci bir yaklaşım ile açıklanması, devletin bir politik
mübadele kurumu olarak ele alınması, anayasal kuralların öneminin kavranması hep
Buchanan sayesinde mümkün olmuştur. “ (Romer, 1988: 167.)
Charles Rowley, “James McGill Buchanan’ın Ekonomik Felsefesi” başlığını taşıyan
makalesinde şunları yazmaktadır:
“Buchanan’ın araştırma programı yaklaşık kırk yıl boyunca tutarlı bir şekilde politik
karar alma sürecini analiz etti. Buchanan, neredeyse tek başına, devlete bakış
açısını önemli ölçüde değiştirdi.” (Rowley, 1987: 185.)
Dennis Mueller ise “Buchanan Üzerine” başlığını taşıyan çalışmasında şunları
yazmaktadır:
“ABD’nde ve diğer ülkelerde son yıllarda meydana gelen siyasal değişimler, anayasal
reformun zorunluluğunu gündeme getirmiştir. Bunu anlamak için James M.
Buchanan’ın çalışmalarının okunmasını öneriyorum.” (Mueller, 1984: 567-68.)
Bir başka yazar Gareth Locksley ise Buchanan hakkında şunları yazmaktadır:
“Buchanan, bireylerin ‘özel çıkar’ı maksimize etme davranışını toplumsal tercihlere
uyarlama ve politik düzeninin yapısını oluşturmada önemli bir isim oldu. Buchanan’ın
başlangıç noktası, politik karar alma sürecinin işleyişine olan güvensizliğidir.
Buchanan, devletin güç ve yetkilerine acilen sınırlar getirilmesi şeklinde de bir sonuca
ulaşmaktadır.” (Locksley, 1981: 34.)
V. BUCHANAN’IN BAŞLICA ESERLERİ
Buchanan, akademik yaşamına bir “iktisatçı” olarak başlamıştır. Daha doğru bir
ifadeyle başlangıçta ABD’nde iktisat biliminin bir alt disiplini olarak ele alınan Kamu
Maliyesi alanında çalışmalar yapmıştır. İleriki yıllarda Buchanan’ın ilgi alanı, kamu
maliyesinin temel konuları olan vergileme ve kamu harcamalarından Kamu
Ekonomisi adı verilen bir başka disipline yönelmiştir. Buchanan, Kamu Ekonomisi
alanında siyasal karar ve tercihlerin yapısını analiz etmeye çalışmıştır. Buchanan
piyasa ekonomisindeki özel tercih ve kararların analizine benzer analizleri Kamu
Ekonomisi alanına uyarlamıştır. Buchanan daha sonra bu çalışmalarını Kamu Tercihi
Teorisi adını verdiği bir yeni araştırma programı içerisinde sürdürmüştür. Buchanan
bu araştırma programını Kamu Tercihi Araştırma Merkezi (Center for Study of Public
Choice) adı altında oluşturduğu bir merkezde meslekdaşları ile birlikte geliştirmiştir.
Buchanan ve diğer meslekdaşlarının Kamu Tercihi Teorisi alanında yaptığı
çalışmalar bir başka araştırma programının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu
yeni araştırma programının adı Anayasal Politik İktisat ya da kısaca Anayasal
İktisat’dır. Buchanan yıllarca bitmek tükenmek bilmeyen bilimsel araştırmalarında hep
disiplinlerarası çalışmayı yeğlemiştir. Kamu Tercihi Teorisi iktisat ve siyaset biliminin
birlikte analiz edildiği bir teoridir. Daha açık bir ifadeyle Kamu Tercihi Teorisi
içerisinde siyasal karar alma mekanizmasının ekonomik analizi yapılmaktadır.
Buchanan sosyal bilimlerin hemen her alanına büyük ilgi göstermiş ve hukuk, felsefe
ve ahlâk alanında önemli eserler ortaya koymuştur.
Buchanan şimdiye değin yirmiye yakın sayıda kitap ve üçyüze yakın sayıda makale
yayınlamıştır. Buchanan’ın yayınlamış olduğu kitaplarının listesi aşağıda
sunulmuştur:
1.Fiyatlar, Gelir ve Kamu Politikası (Prices, Income and Public Policy), 1959, (C.L.
Allen ve M.R. Colberg ile birlikte)
2.Devlet Borçlanmasının İlkeleri (Principles of Public Debt), 1958.
3.Kamu Maliyesi (The Public Finance), 1960. (4. Baskısı Marilyn Flowers ile birlikte
yeniden gözden geçirilerek ve genişletilerek yayınlanmıştır, 1975.)
4.Maliye Teorisi ve Politik İktisat (Fiscal Theory and Political Economy), 1960.
5.Oybirliğinin Hesabı: Anayasal Demokrasinin Mantıki Temelleri (The Calculus of
Consent: Logical Foundations of Constitutional Democracy), 1962. (Gordon Tullock
ile birlikte)
6.Demokratik Süreçte Kamu Maliyesi (Public Finance in Democratic Process), 1966.
7.Kamusal Malların Arzı ve Talebi (The Demand and supply of Public Goods), 1968.
8.Maliyet ve Tercih: Ekonomi Teorisi İçerisinde Bir Araştırma (Cost and Choice: An
Inquiry yin Economic Theory), 1969.
9.Anarşi İçerisinde Akademi: Bir Ekonomik Diagnoz, (Academia in Anarchy: An
Economic Diagnosis), 1970. (Nicos Devletoğlu ile birlikte)
10.Kamu Tercihi Teorisi: İktisadın Politik Uygulamaları (The Theory of Public Choice:
Political Applications of Economics), 1972. (Robert D. Tollison ile birlikte editörlüğü
yapıldı.
11.Maliyet Üzerine Çalışmalar (LSE Essays on Cost), 1973. (G.F. Thirlby ile birlikte
editörlüğü yapıldı.)
12.Özgürlüğün Sınırları: Anarşi ve Leviathan Arasında (The Limits of Liberty:
Between Anarchy and Leviathan), 1975.
13.Açık İçerisindeki Demokrasi: Lord Keynes’in politik Mirası (Democracy in Deficit:
The Political Legacy of Lord Keynes) 1978, (Richard Wagner ile birlikte).
14.Anayasal Sözleşme İçerisinde Özgürlük: Bir politik İktisatçının Perspektifi
(Freedom in Constitutional Contract: Perspectives of A Political Economist), 1978.
15.İktisatçılar Ne Yapmalı? (What Should Economist Do?), 1979.
16.Vergileme Gücü: Mali Anayasanın Analitik Temelleri (The Power to Tax: Analytical
Foundations of a Fiscal Constitution), 1978, (Georfrey Brennan ile birlikte)
17.Rant Kollayan Toplum Teorisine Doğru (Toward A Theory of the Rent Seeking
Society), 1980 (Robert D. Tollison ve Gordon Tullock ile birlikte)
18.Kamu Tercihi Teorisi II. (The Theory of Public Choice II) 1984. (Robert D. Tollison
ile birlikte)
19.Özgürlük, Piyasa ve Devlet: 1980’lerde Politik İktisat (Liberty, Market and State:
Political Economy in the 1980’s.) 1985.
20.Kuralların Nedeni (The Reason of Rules) 1985. (Geoffrey Brennan ile birlikte)
21.İktisat: Öngörülebilir Bilim ve Ahlak Felsefesi Arasında (Economics Between
Predictive Science and moral Philoscphy) 1987.
22.Anayasal İktisat
Economics), 1988.
Alanında
Çalışmalar
(Explorations
into
Constitutional
23.Anayasal Düzenin Etiği ve İktisadı (the Economics and the Ethics of Constitutional
Order), 1990.
VI. BUCHANAN’DA METODOLOJİ
Buchanan’ın metodolojisinde başlıca şu özellikler dikkat çekmektedir:
1.Buchanan metodolojik bireyciliği savunan bir liberal düşünürdür. Metodolojik
bireycilik ilkesine göre toplumda bütün ekonomik ve sosyal kararlar birey tercihlerine
göre belirlenir. Bu yaklaşıma göre birey, bir bakıma kollektif kurum ya da varlıklardan
(örneğin, sınıf, halk, toplum, millet, ülke gibi) daha üstün bir değere ve konuma
sahiptir. Buchanan, kamu tercihi teorisinde siyasal karar alma mekanizmasını analiz
ederken kararların esasen birey tercihlerine dayalı olarak gerçekleştiğini
varsaymaktadır. Buchanan’ın metodolojik bireycilik ile ilgili şu sözlerini aktarmakta
yarar vardır:
“Kamu tercihi teorisi, ekonomi teorisi gibi metodolojik olarak bireycidir. Temel
birimleri; partiler, devletler, uluslar gibi organik birimler değil, seçimde bulunan, çeşitli
eylem ve davranış motiflerine sahip olan kişilerdir. Bu açıklama çerçevesinde, kamu
tercihi esasen “Politikanın Bir Bireysel Teorisi” adını almaktadır.” (Buchanan, 1979)
2.Buchanan’ın metodolojisinde bireyler rasyonel ve tutarlı tercihlere sahip kimseler
olarak ele alınırlar. Buchanan’a göre birey, kamu ekonomisi karar alma sürecinde
özel ekonomideki (piyasa ekonomisindeki) davranış motivasyonunun bir benzerini
rasyonel seçimler yaparak gösterir. Bireyler rasyonel olmaları sonucunda faydalarını
maksimize edecek tercihlerde bulunurlar. Başka bir ifadeyle bireyler, piyasa
ekonomisinde olduğu gibi kamu ekonomisindeki karar ve tercihlerinde de “özel
çıkarlarını” maksimize etme eğilimindedirler. Özetle, piyasa ekonomisinde olduğu gibi
kamu ekonomisinde de bir Homo Economicus, yani “özel çıkar maksimizasyonu”
ilkesi geçerlidir.
Buchanan toplumsal tercihlerde geçerliliğine inandığı homo economicus ilkesini şöyle
açıklamaktadır:
“Bilindiği üzere, kamu tercihi teorisinin metodolojik yönü, toplumsal tercih sürecinde
bulunan kimselerin davranışlarını açıklamada fayda maksimizasyonunun açık bir
şekilde genişletilmesidir. Seçmenler, bürokratlar, yargıçlar, yasama meclisi üyeleri,
bu roller içerisinde hareket ettikleri kısıtlamalara tabi olarak kendi faydalarını
maksimize etmeye çalışan diğer tüm kişilere çok benzer şekilde hareket
etmektedirler... Örneğin, herhangi bir millet vekili, yalnızca kendi seçim bölgesindeki
seçmenlerin beğenisini satın almaya çalışır. Seçmenler, bürokratlar ve milletvekilleri
bakımından net refah maksimizasyonunu kapsayan homo economicus’un saf
biçiminin ‘devletin başarısızlığı’ sonucunu doğurması şaşırtıcı değildir.” (Buchanan,
1983; 17.)
3.Buchanan, politik karar alma sürecinde karar ve tercihlerin analizini yaparken
politikanın da esasen bir mübadele olduğu görüşünden hareket eder. Piyasa
ekonomisindeki “piyasa mübadelesi” gibi kamu ekonomisinde de bir “politik
mübadele” sözkonusudur. Buchanan politik mübadele (catallaxy) ilkesini şu şekilde
ifade etmektedir.
“Gerek piyasalarda ve gerekse politikada bireylerin çıkarlarını pozitif değerdeki
“malların” seçimi oluşturur. Fakat piyasalar esasen “mübadele” kurumlarıdır, bireyler,
piyasaya bir malı diğer bir mal ile mübadele etmek amacıyla girerler... Politika da
bireyler arasındaki karmaşık bir mübadele yapısıdır ve bu yapı içerisinde etkin bir
şekilde sağlayamadıkları bazı özel amaçlarını kollektif olarak sağlamaya çalışırlar.
Bireysel çıkarın mevcut olmaması halinde, başkaca bir çıkar da söz konusu değildir.
Piyasada bireyler elmalarla portakalları mübadele ederler; politikada ise bireyler tüm
kollektif ihtiyaçlarını tatmine yarayacak mal ve hizmetler – mahalli yangın koruma
hizmetinden yargı hizmetine kadar- ile bunların maliyetlerine yapacakları katkı payları
arasında bir mübadelede bulunurlar.” (Buchanan, 1987; 307-08.)
4.Buchanan’ın çalışmalarında dikkati çeken bir diğer metodolojik özellik de şudur:
Buchanan matematiksel ve ampirik analizlere eserlerinde fazlaca yer vermemektedir.
Buchanan özellikle genç kuşak iktisatçıları aşırı matematiksel modeller ve amprik
analizlere çok fazla yer verdikleri için eleştirmektedir. Buchanan’ın aşağıdaki
görüşlerini aktarmak yararlı olacaktır.
“Üniversitelerimiz maalesef çalıştıkları disiplinin asıl amacını tam olarak
kavrayamayan oldukça iyi eğitilmiş ve oldukça zeki teknisyenler yetiştirmektedir.
Ancak bu kimseler özgür bir toplumun nasıl oluşturulabileceği ve kaynakların nasıl
etkin kullanılabileceği konusunda sosyal sürecin nasıl işlediğini öğrencilerine
aktarmak yönünde hiçbir ahlaki sorumluluk taşımamaktadırlar.” (Reisman, 1990’dan
naklen, s. 73)
VII. BUCHANAN’IN POLİTİK İKTİSADA KATKILARI
Bu bölümde Buchanan’ın devlet konusundaki düşünceleri özetlendikten sonra, iktisat
bilimine yaptığı katkılar kısaca incelenecektir.
A. “Sorumlu Devlet” ve “Aşırı Devlet”
Buchanan’ın geleneksel devlet anlayışına getirdiği önemli eleştiriler vardır. Buchanan
devleti; “Sorumlu Devlet” (Responsive Government) ve “Aşırı Devlet” (Excessive
Government) olarak ikiye ayırır. Sorumlu Devlet milli ekonomi içerisinde rolü, görev
ve fonksiyonları önemli ölçüde genişlemiş bir devlet anlayışını ifade etmektedir.
Buchanan, Alman iktisatçı Adolph Wagner tarafından ilk kez ortaya konulan “Devletin
Büyümesi” konusunda da farklı düşüncelere sahiptir. Buchanan “Devlet Niçin
Büyüyor?” başlığını taşıyan bir makalesinde şunları yazmaktadır:
“Günümüzde kamu kesiminin her seviyesindeki aşırı büyüme alarm verecek
boyutlara ulaşmıştır. Bana göre istatistiki verilere dayalı araştırma yapmayan insanlar
bile reel olarak topluma çok fayda sağlamayan çok aşırı bir şekilde artan hükümet
politikalarını ve giderek artan ve zorla tahsil edilen vergileri endişe ile
izlemektedirler... Devletin niçin büyüdüğünü anlamak ihtiyacı çok hızlı bir şekilde acil
olarak ele alınması gereken bir konudur.” (Buchanan, 1977.)
Buchanan adıgeçen makalesinde devletin niçin büyüdüğü konusundaki düşüncelerini
başlıca iki faktöre bağlayarak açıklamaktadır:
-Politikacıların “özel çıkar” ve fayda maksimizasyonu motifleri sonucunda denk bütçe
ilkesinin kaldırılması ve bunun yerine açık harcama ilkesinin benimsenmesi,
-Mali aldanma (fiscal illusion) olayı,
Buchanan’a göre politikacıların “politik gelir” şeklindeki kazançlarını maksimize etme
eğilimleri kamu harcamalarını arttırmaktadır. Oylarını maksimize etmeye çalışan
politikacılar artan kamu harcamalarını çoğunlukla emisyon veya yükü gelecek
kuşaklara yansıyacak borçlanma vasıtasıyla finanse etmektedirler. Buchanan’a göre
“Mali Aldanma” adı verilen olay neticesinde de kamu harcamaları zaman içerisinde
farkına varılmaksızın artmaktadır. Mali aldanma kavramı, dolaylı vergiler veya
kaynakta tevkif usulüne göre tahsil edilen dolaysız vergiler neticesinde vergi
yükümlülerinin vergi ödediklerinin farkına varmamaları, dolayısıyla kendilerine
sağlanan kamusal hizmetlerin bedelini doğru olarak saptayamamaları durumunu
ifade etmektedir. Bir başka ifadeyle, vergi ödeme konusundaki şuursuzluk, vergi
yükümlülerinin kamu hizmetlerine olan talebini artırmaktadır. Maliye teorisinde ilk kez
İtalyan iktisatçı Amilcare Puviani tarafından üzerinde durulan bu mali aldanma olayı
da devletin büyümesinin önemli bir kaynağı olarak kabul edilmektedir. Buchanan,
İkinci Dünya Savaşı sonrasında kamu sektörünün önemli ölçüde genişlediğine işaret
etmekte ve bu Aşırı Devleti “Leviathan”2 olarak tanımlamaktadır.
Buchanan bir başka eserinde (Özgürlüğün Sınırları), devleti “Koruyucu Devlet” ve
“Üretken Devlet” olarak ikiye ayırmaktadır. Buchanan’a göre Koruyucu Devlet,
anayasal bir sözleşme ile bireylerin hak ve özgürlüklerini korumak amacıyla
oluşturulmuştur. Buchanan, koruyucu devletin kurulması ile Hobbesian anarşik
düzeninin son bulduğunu ve organizasyon düzenine geçildiğini belirtmektedir.
Buchanan’a göre koruyucu devlet daha sonra Üretken Devlet durumuna gelmiştir.
Üretken devlet, vatandaşlarına sadece emniyet ve asayiş hizmetleri ile adalet
hizmetleri sunmakla yetinmemiş bunun dışında diğer kamusal mal ve hizmetleri
(altyapı hizmetleri, eğitim, sağlık v.s.) de sunmaya başlamıştır. Buchanan’a göre,
günümüzde üretken devletin görev ve fonksiyonlarının genişlemesi Leviathan (aşırı
büyümüş devlet) tehlikesini de beraberinde getirmiştir.
B. Devletin Başarısızlığı
Bilindiği üzere Teorik Refah İktisadı ya da Neo-klasik İktisat, 1930’lu ve 1940’lı
yıllarda piyasa ekonomisinin milli ekonomi içerisinde başarısız olduğu, dolayısıyla
devletin ekonomiye müdahale etmesi gerektiği görüşünü savunmuştur. Klasik iktisadi
düşünceye önemli bir katkı olarak kabul edilen “Kamu Ekonomisinin Başarısızlığı
Teorisi” ise devletin ekonomik rasyonelini başlıca şu faktörlere dayalı olarak
açıklamıştır:
-Tam rekabet modelinin gerçekleştirilememesi,
-Kamusal mallar,
-Dışsal ekonomiler,
-İçsel ekonomiler (ölçek ekonomileri)
Kamu tercihi iktisatçıları, Buchanan’ın öncülüğünde 1960’lı yılların başlarından
itibaren kamu ekonomisinin de piyasa ekonomisi gibi kendi başına optimumu
sağlamaktan uzak olduğunu açıklamışlar ve Piyasa Ekonomisinin Başarısızlığı,
teorisini geliştirmişlerdir. Bu iktisatçılara göre başlıca şu faktörler dolayısıyla kamu
ekonomisi başarısızlığa uğramaktadır:
-Rasyonel seçmenlerin bilgisizliği,
-Rasyonel seçmenlerin ilgisizliği,
2
Leviathan, Tevrat ve İncil’de kötülüğü temsil eden bir su canavarının adı olarak geçmektedir. Bu
kavramı 1651 yılında Thomas Hobbes’un ünlü “Leviathan” adını taşıyan eseri ile egemen bir devleti
ifade etmek üzere kullanılmıştır. Hobbes Ejderha (Leviathan) olarak isimlendirdiği devleti özgürlüklerin
korunması için gerekli görmüştür. Hobbes’e göre vatandaşlar gönüllü olarak ve toplumsal bir sözleşme
ile Leviathan adı verilen dev bir insanı meydana getirmişlerdir. Bu Dev ya yda Ejderha, vatandaşların
üzerindeki ayrı yapay bir kişiliğe sahiptir. James M. Buchanan ise Leviathan kavramını aşırı bir ölçüde
genişlemiş, kamu sektörü faaliyetleri ve bunun tehlikelerine işaret etmek üzere kullanmıştır.
(Buchanan, 1975; 147)
-Baskı ve çıkar gruplarının “rant kollama” faaliyetleri,
-Logrolling (Oy ticareti)
-Politik miyopluk,
-Oybirliği ilkesinin gerçekleştirilememesi,
-Kamusal malların bir bütün halinde arzedilmesi (Full-line supply)
-Ortanca seçmen teorisi, (Bkz: Aktan, 1991: 9 vd.)
Buchanan devletin başarısızlığı konusunda yazdığı bir makalede şu görüşlerini
açıklamaktadır:
“Teorik refah iktisatçılarına göre piyasa ekonomisi kaynakların etkin dağılımında
“yetersiz” kalmıştır. Buna karşın ideal kamu ekonomisi bir alternatif olarak
düşünülmüştür. Bir çok vesileyle, kamu tercihi teorisini; geniş ölçüde 1960’lı ve
1970’li yıllarda gelişen biçimiyle teorik refah ekonomisinden kaynaklanan “piyasa
ekonomisinin başarısızlığı teorisi”ne karşılık olarak “kamu ekonomisinin başarısızlığı
teorisi” olarak nitelendirdim. Piyasa ekonomisinin başarısızlığı teorisi, kaynak
dağılımında etkinlik için gerekli şartları sağlamada piyasa sürecinin başarısızlıklarını
ortaya koyarken, kamu tercihi teorisi devletin uygulayacağı düzenleyici önlemlerin
etkin kaynak dağılımını gerçekleştirmedeki başarısızlıklarını ortaya koymuştur. “
C. Bütçede Tahsis İlkesi
Geleneksel maliye teorisinde uzun yıllar genellik ilkesi ve bu çerçevede adem-i tahsis
ilkesi benimsenmiştir. Genellik ilkesi, devletin bütün gelir ve giderlerinin bütçede yer
alması, bütçe dışında hiçbir devlet gelir ve giderinin bırakılmamasını ifade etmektedir.
Başka bir deyişle, genellik ilkesi bütün devlet gelir ve giderlerinin birbirlerine mahsup
edilmeden “gayrisafi” olarak bütçede gösterilmesini öngörmektedir. Genellik ilkesinin
iki farklı yönü bulunmaktadır:
-Genellik ilkesi “gayrisafi usulü” gerektirir. Bunun anlamı şudur; Devletin gelir ve
giderleri birbirine mahsup edilmeden bütçeye brüt olarak geçirilmelidir. Gayrisafi
usulün karşıtı, safi usul olarak bilinmektedir.
-Genellik ilkesi “adem-i tahsis”i (non-earmarking) de gerektirir. Buna göre devletin
bütün gelirleri arada birleştirilmeli ve devletin tüm giderlerine karşılık tutulmalı, yani
tahsis yapılmamalıdır.
Buchanan adem-i tahsis ilkesine karşı çıkmakta ve bunun yerine tahsis (earmarking)
ilkesinin uygulanmasını önermektedir. “Vergilemede Tahsis İlkesi” başlığını taşıyan
bir makalesinde Buchanan şu görüşlerini açıklamaktadır:
“Tahsis ilkesi, belirli devlet gelirlerini belirli devlet giderlerine tahsis etmek
manasındadır. “Özel Fonlar”, “Ayrılmış Hesaplar”, “Ayrılmış Bütçeler” ve “Tahsis
Edilmiş Gelirler” vb. kavramlar tahsis ilkesini ifade etmektedir... Genelde savunulan
tahsis ilkesi teorisi ile yürütme organına, bütçe hazırlığı sırasında politik baskılardan
uzaklaşması konusuna yardımcı olduğu kabul ettirilmeye çalışılmaktadır. Gelirlerin
belirli giderlere tahsisi ilkesi ile gelirlerin bu şekilde ayrılması vatandaşların daha
akılcı seçim yapmalarını sağlamaktadır... Kuramsal olarak tahsis ilkesi, mali
uygulamaları değişik programlara ayırma imkanı da vermektedir. Her kişinin bir
seçmen olarak direkt ya da kanuni temsilcileri aracılığıyla kamu harcamaları
kararlarına katılımı sözkonusu olmaktadır. Böylece, kişiler belirli devlet
kaynaklarından okullara, sağlık kurumlarına vb. tahsis edilecek fonları oyları ile
belirlemektedirler. Ancak bu şekilde vatandaşlar spesifik kamu hizmetlerinin maliyet
ve faydalarını doğru olarak karşılaştırma imkanına sahip olduklarından seçimlerini
kendi menfaatleri doğrultusunda yapabilirler. Aksine genel bütçe ya da adem-i tahsis
ilkesi uygulamasında, kişiye önceden bütçe otoritesi tarafından planlanan kamu
hizmetlerinin yapılması konusunda oy kullanma hakkı verilmektedir.” (Buchanan,
1972.)
D. Dışsallıklar ve Kamusal Mallar
Bilindiği üzere teorik refah iktisatçıları piyasa ekonomisini başarısızlığa uğratan
faktörler olarak dışsallıklar ve kamusal mallar üzerinde durmuşlardı. Buchanan
yazdığı eserlerinde dışsal ekonomiler ve kamusal mallar teorisine önemli katkılarda
bulunmuştur.
Buchanan 1960 yılında yazdığı “Kamusal Malların Arzı ve Talebi” başlığını taşıyan
eseri ile kamusal malları Pür Kamusal Mallar ve Pür Olmayan Kamusal Mallar olarak
ikiye ayırmış ve detaylı analizler yapmıştır. Buchanan bu eserinde kamusal mallar
konusunda önemine binaen şu soruları yöneltmektedir. “...Hangi mal ve hizmetler
piyasa süreci dışında politik karar alma süreci vasıtasıyla sunulmalıdır?... Hangi
şartlar altında mal ve hizmetin devlet tarafından arzedilmesi özel piyasa tarafından
arzedilmesinden daha etkindir?” Bu soruların günümüzde halen önemini koruduğuna
ve cevaplanması gereken sorular olduğuna şüphe yoktur.
Kamusal mallar konusuna Buchanan’ın başlıca katkılarından birisi de Klüp Malları
(Club Goods) konusunda olmuştur. Buchanan 1965 yılında yazdığı “Klüplerin Bir
Ekonomik Teorisi” başlığını taşıyan makalesinde klüp mallarının temel esaslarını ve
özelliklerini ortaya koymaya çalışmıştır.
Buchanan’ın dışsallıklar konusunda yazdığı iki makale de literatüre önemli katkılar
getirmiştir. Buchanan, W. M. Craig Stubblebine ile birlikte yazdığı “Dışsallık” başlığını
taşıyan makalede, dışsal ekonomileri türleri itibariyle matematiksel notasyonlarla
ifade etmiştir. (Buchanan, 1969) “Dışsal Ekonomiler, Düzenleyici Vergiler ve Piyasa
Yapısı başlığını taşıyan bir diğer makalesinde ise negatif dışsal ekonomilere karşı
düzenleyici vergilerin kullanılması halinde monopol ve tam rekabet piyasalarında
refah kazancı ve kaybını geometrik olarak açıklamıştır. (Buchanan, 1969)
E. Lord Keynes ve Keynezyenlere Eleştiriler
Buchanan ve kamu tercihi iktisatçılarına göre 20. yüzyılın ikinci yarısında ortaya
çıkan iktisadi sorunlardan Keynes ve Keynezyen iktisatçılar sorumludur. Buchanan,
keynezyenlerin “müdahaleci devlet” anlayışını eleştiren görüşlerini şu şekilde
açıklamaktadır:
“Açık finansman eğilimi, post-keynezyen dönemde önem kazanmıştır. Bu dönemde
keynezyen iktisat, politikacıların peşinde koşmaları için akademik-entelektüel bir
temel yaratmıştır. Keynezyen iktisadın okullarda öğretilmesi bütçe açığı
yaratılmasına adeta bir destek ve dayanak oluşturmuştur. Bu politika, kamu
borçlarının artması ve bununla birlikte para basma sonucunda enflasyona neden
olmuştur. Keynezyen iktisat, politikacılara vergilemeden harcamada bulunacakları
ideal bir ortamda oyunlarını sürdürebilmeleri için imkan sağlamış oldu.” (Buchanan,
1987; 396)
Buchanan’a göre Keynes’in önemli bir yanlışının da eserine “Genel Teori” adını
vermesi ve bu şekliyle görüşlerinin her zaman uygulanabilecek bir politika niteliğinde
olduğu izlenimini vermesiydi. Buchanan şöyle yazmaktadır:
“Lord Keynes, görüşlerinin ‘Genel Teori’ olduğunu bu isimle yazılmış eserinde
savundu ve bu “Genel Teori” iddiası keynezyen devrimin ortaya çıkmasında önemli
rol oynadı. II. Dünya Savaşı sonrasında keynezyen makro iktisat ders kitaplarında
ekonominin idaresi için Keynezyen mesaj üzerinde duruldu. Keynezyen iktisadın hem
depresyonu ve hem de enflasyonu önleyeceği ve sınırlayacağı iddia edildi.”
(Buchanan, 1987; 391)
Buchanan, Richard Wagner ile birlikte kaleme aldığı ve “Bay Keynes’in Sonuçları”
başlığını taşıyan monografta ise şunları yazmaktadır:
“Entelektüel hata bütünüyle politikacılar tarafından yapılmış değildir. Hatadan aynı
zamanda iktisatçılar da sorumludur. Önemli sorumluluk taşıyan “akademik
karalama”yı yapan ve düşünceleri Amerika ve İngiltere’de uygulanan Lord Keynes’tir.
Ciddi bir değerlendirme, Keynezyenizm’in politik olarak önemli bir hastalık olduğunu
göstermekte ve bunun uzun dönemde demokrasinin devamı için bir tehlike olduğunu
ortaya koymaktadır.” (Buchanan ve Wagner, 1978)
F. Vergilemede Fayda Yaklaşımı ve Wicksell Önerisi
Buchanan, vergilemede ödeme gücü yaklaşımı yerine fayda yaklaşımının
uygulamasının daha doğru olacağını savunmaktadır. Bilindiği üzere İsveçli İktisatçı
Knut Wicksell ve Erik Lindahl, vergilemede fayda yaklaşımının uygulanmasının hem
kamusal mal ve hizmetlerin daha etkin olarak hem de vergi yükünün daha adil bir
şekilde dağıtılması için uygun olacağını savunmuşlardır. Wicksell’e göre kamu
harcamalarının artırılması istendiğinde, bununla birlikte bu harcamaları finanse
edecek vergi paketinin de parlamentoda birlikte onanması gerekir. Wicksell vergiharcama paketlerinin parlamentoda onanması sırasında mümkünse oybirliği veya
yaklaşık oybirliği ilkelerine dayalı olarak karar alınmasını savunmaktadır. Konuyu
önce Wicksell’in kendi ifadeleri ile açıklayalım:
“Kamusal harcamaların ve bunun finansman araçlarının aynı anda onaylanması
gerekir. Açıktır ki, bu tür bir düzenleme anayasada bir değişiklik yapılmaksızın,
bağımsız olarak gerçekleştirilebilir. Konu oldukça basittir; ne zaman yeni harcamalar
onaylanırsa, o zaman yeni vergiler ile finanse edilecektir.” (Wicksell, 1958; 116.)
Buchanan, Wicksell’in eserini ilk kez Chicago Üniversitesi’nde doktora yaptığı
sıralarda tesadüfen bulup okuduğunu ve çok etkilendiğini ifade etmektedir.
Wicksell’in bu çalışmasından ilhamlanarak Buchanan, ileriki yıllarda Kamu Tercihi ve
daha sonra da Anayasal İktisat adı verilen disiplinlerin doğmasında önemli ve öncü
rol üstlenmiştir.
Buchanan, vergi sisteminin Wicksell’in önerisine dayalı olarak devlet faaliyetlerini
sınırlayacak bir özellik taşıması gerektiğini belirtmektedir. Buchanan, bu tür bir kuralı
vergilemede “bağlayıcılık İlkesi” (binding principle) olarak adlandırmaktadır.
G. Anayasal İktisat ve Anayasal Demokrasi
Buchanan’ın kamu tercihi alanında yapmış olduğu çalışmalarla ulaştığı sonuçlar
Anayasal İktisat adı verilen yeni bir disiplinin doğmasına neden olmuştur. Buchanan’a
göre devletin sahip olduğu güç ve yetkilerin sınırlandırılmaması, bu güç ve yetkilerin
milletin temsilcilerince suiistimal edilmesine ve keyfi olarak kullanılmasına neden olur.
Bu yüzden devletin egemenlik hakkı ve kudretinin bir sonucu olarak sahip olduğu
yetkilerin (başlıca; yasa yapma, vergileme, bütçe yapma, borçlanma ve para basma
hakkı ve yetkileri) anayasal çerçevede belirlenmesi ve sınırlandırılmasını savunur.
Buchanan’a göre seçim sisteminin mevcudiyeti, politikacıların ve bürokratların politik
kural ve kurumları yozlaştırmalarına engel teşkil etmez. Buchanan şu görüşlerini
sunmaktadır:
“Politik düşüncedeki 19. ve 20. yüzyıl safsatası, seçim sisteminin gerçekte Leviathan
devleti kontrol altına almak hususunda yeterli olduğu varsayımına –ki bu periyodik ve
serbest seçimler konusunda anayasal güvenceler olduğu sürece devlet faaliyetlerinin
alanı ve kapsamının kontrol altına alınabileceği varsayımıdır- dayanıyordu. Seçim
sistemlerindeki sınırlamaların devleti ifade edilen “sosyal sözleşme” içerisinde
tutmadığını ancak bu yüzyılın başlarında anlamaya başladık. Kamu tercihi teorisinin
bir parçasını oluşturan Anayasal İktisat Teorisi kısmen 19. ve 20. yüzyıl
perspektiflerine karşılık olarak 18. yüzyıl bakış açısına bir dönüşü temsil etmektedir.
Bu teori devletin nasıl sınırlandırılabileceğini ve nasıl sınırlandırılması gerektiği
konusundaki soruları gündeme getirmektedir.” (Buchanan, 1983)
Özetle Buchanan’a göre politik kural ve kurumları iyileştirmek ve anayasal
demokrasiyi gerçekleştirmek için devletin güç ve yetkileri üzerinde anayasal
sınırlamalar koymak gereklidir.
H. Vergi Anayasası
Buchanan, devletin vergileme yetkisinin anayasal hükümlerle açık ve net bir şekilde
belirlenmesini ve vatandaşların vergi baskısı ve vergi yükü altında ezilmemeleri için
bir Vergi Anayasasına ihtiyaç olduğunu savunmaktadır. Meslekdaşı Geoffrey
Brennan ile birlikte yazdığı ve Vergileme Gücü – Mali Anayasanın Analitik Bulguları
başlığını taşıyan kitapta şu fikirleri savunmaktadır.
“Vergi kuralları, ekonomik birimlerin uygun davranış ayarlamaları yapabilecekleri,
uzun dönemi kapsayan yarı sürekli düzenlemeler olarak düşünülmeli, analiz edilmeli
ve tartışılmalıdır.” (Brennan ve Buchanan, 1980; 91.)
Buchanan’a göre vergilere ilişkin temel kurallar ve kurumların anayasal düzeyde
belirlenmemesi, post-anayasal bir ortamda vergi sisteminin politize olması ve bazı
çıkar grupları lehine sık sık değiştirilmesi sonucunu doğurur. Buchanan şu görüşü
savunmaktadır:
“Mali yapı, yıldan yıla yapılan değişikliklere, manipülasyonlara ve parlamentoda
meydana gelecek değişikliklere bağlı olmamalıdır.” (Buchanan, 1977-246.)
Brennan ve Buchanan, bir ülkenin vergi sisteminin “Sosyal Ana Sermaye” olarak ele
alınmasını savunmaktadırlar. Brennan ve Buchanan’a göre vergi kanunlarının sık sık
değiştirilmesi, vergi sisteminin sağlayacağı yararları ortadan kaldırır. Buchanan’a
göre anayasal perspektife dayalı bir Mali Anayasa oluşturulması başlıca şu yararları
sağlar:
İlk olarak, geleceğin daha iyi tahmin edilmesi ve süratle karar verilmesi mümkün olur.
İkinci olarak, vergilendirmeye ilişkin kurallar anayasal düzeyde belirlenirse, rant
kollama gayretleri önemli ölçüde azalır.
Üçüncü ve en önemlisi, Wicksell’in önerdiği kriter sadece anayasal bir perspekttif
içerisinde uygulama alanı bulabilir. (Buchanan, 1978)
Buchanan, klasik vergileme ilkelerinden farklı olarak iyi bir vergi sisteminin başlıca şu
iki ilkeyi de gözönünde bulundurması gerektiğine işaret etmektedir:
-Vergileme ile ilgili kuralların sürekliliği veya yarı sürekliliği ilkesi,
-Bağlayıcılık (binding) ilkesi,
Buchanan’a göre ekonomik birimlerin kararları üzerinde vergi sistemi dolayısıyla bir
“belirsizlik peçesi” (veil of uncertainity) bulunmaktadır. Ekonomik birimler bu yüzden
uzun dönemi esas alacak şekilde karar verememektedirler. Bu yüzden vergi
sisteminin belirli bir süre değişmeyeceği konusunda vergi yükümlülerini ikna etmek
gereklidir.
Buchanan’a göre devletin vergileme yetkisine bazı anayasal kantitatif sınırlamalar
getirilmelidir. Buchanan bu konuda bazı önerilerde bulunmaktadır:
!"
Vergi oranları üzerine sınırlamalar getirilmesi: Düz oranlı bir vergi tarifesi veya
artan oranlı bir vergi tarifesinde ilk gelir dilimine uygulanacak vergi oranı ile
son gelir dilimine uygulanacak marjinal vergi oranı sınırlandırılabilir.
!"
Rasyo-türü veya oran-türü sınırlamalar: Rasyo-türü sınırlamalar ile vergi
gelirlerinin ve toplam kamu harcamalarının artmasına ancak ekonomik
büyüme ile orantılı olarak izin verilir.
!"
Vergi konuları üzerine konulacak sınırlamalar: Bu konuda Buchanan şu
görüşü savunmaktadır: “Bazı spesifik vergilerin oranları üzerine konulacak
sınırlamalar veya toplam gelir üzerine konulacak rasyo-türü anayasal
sınırlamalardan daha uygun bir yöntem de vergi konularının anayasal olarak
belirlenmesidir... Bu şekilde sınırlı ekonomik faaliyetlerin anayasal olarak
vergiye tabi olması, zorunlu olarak devletin gelir payını da sınırlayacaktır.
(Buchanan, 1984.)
!"
Vergilemede mümkün olduğu ölçüde tahsis ilkesinin uygulanmasına izin
verilmelidir. Örneğin, bir karayolu yapımı ve bakımı ile görevli bir kurum
akaryakıt tüketim vergisi ve motorlu taşıtlardan alınacak diğer vergiler ile
finansman açısından sınırlı ise, bu takdirde kurumun daha etkin çalışması
sözkonusu olacaktır.
!"
Merkezi idarenin vergileme yetkisi mümkün olduğu ölçüde mahalli idarelere
devredilmelidir. Buchanan, Mali Federalizm ilkesinin de devletin büyümesini ve
genişlemesini sınırlayabileceğini savunmaktadır. Buchanan bu konuda şunları
yazmaktadır: “Politik federalizm, devletin düzenleyici faaliyetlerinin boyutu ve
kapsamının yanısıra, toplam bütçe, vergi oranları ve vergi konuları üzerinde
de sınırlamalar için bir araç özelliğini taşır. Açık anayasal sınırlamalar
olmaksızın dahi, merkezi idarenin görevlerinin diğer devlet birimlerine
aktarılmasının başlıca şu yararı bulunmaktadır: Devlet birimleri arasındaki
rekabet, vatandaşların vergisel yönden sömürülmelerine engel teşkil eder.
Vatandaşların bulundukları eyalette veya bölgede vergilerin yüksek olması,
vatandaşların diğer bölgelere göç etmeleri sonucunu doğuracaktır.”
Buchanan, bunu vatandaşların ayaklarıyla oy kullanmaları” “voting with the
feet” olarak adlandırmaktadır. (Buchanan, 1979; 358.)
I. Devlet Borçlanması
Buchanan, 1958 yılında yazmış olduğu Kamu Borçlanmasının İlkeleri (Public
Principles of Public Debt) adlı eseri ile devlet borçlanmasının etkilerini analiz etmiş ve
devlet borçlarına mutlaka sınırlar çizilmesi gerektiğini belirtmiştir. Buchanan’a göre
devletin borçlanmasıyla gelecek kuşakların vergi yükü artar. Bireyler, devlet borç
senetlerini gönüllü olarak alırken bir “borç yükü” hissetmezler. Aksine, bir faiz geliri
elde edeceklerinden borçlanmaya ilgi de gösterirler. Ancak, bireylerin gönüllü olarak
satın aldıkları devlet borç senetlerinin faizlerini gelecek kuşaklar istemeyerek ödemek
zorunda kalır. Buchanan, devletin borçlanma hak ve yetkisinin mutlaka anayasal
normlarla sınırının ve çerçevesinin çizilmesi gerektiğini belirtir.
J. Kurucu Rasyonalizm ve Sözleşmeci Anayasacılık
Buchanan’a göre “bir iktisatçının yaklaşımı, ancak sosyal felsefenin temel konularını
incelediğinde anlamlı ve değerlidir.” (Buchanan, Freedom... s. 210) Buchanan bir
iktisatçı olarak ekonomide “genel denge”, “kaynak dağılımında etkinlik” gibi
sorunlardan çok “oybirliği düzeni” ve “sorun ve anlaşmazlıkları çözme” (conflict
resolution) ile ilgilenmiştir. Buchanan’ın sosyal ve iktisadi felsefesinde “anlaşma”
(agreement), “katılım” (participation), “mutabakat” (consensus), “sözleşme” (contract)
gibi kavramlar çok önemli bir yere sahiptir.
Bu çerçevede Buchanan’ın günümüzde Kurucu Rasyonalizm’i savunan liberal
düşünürlerin başında geldiğini belirtmeliyiz. Buchanan’a göre insanoğlu iyi bir
toplumsal düzenin temel ilke, kural ve kurumlarını pekala diyalog, anlaşma, uzlaşma
ve sözleşme gibi yöntemlerle tespit edebilir. Buchanan’ın bu kurucu rasyonalizm
yaklaşımı literatürde “Sözleşmecilik” (Contractarianism) ya da “Sözleşmeci Politik
İktisat” (Contractarian Political Economy) olarak bilinmektedir.
Buchanan eserlerinde kurucu rasyonalizmi ve sözleşmeci perspektifi savunurken
Evrimci Rasyonalizmi eleştirmektedir. Buchanan çağımızda evrimci perspektifin en
güçlü savunucularından F. A. Hayek’in libertarian evrimcilik ve kültürel evrim
teorilerini eleştirmektedir:
Benim F. A. von Hayek’in modern tarihin yorumuna ilişkin görüşleri ve sosyal
düzenin iyileştirilmesine ilişkin teşhislerine temel eleştirim şudur; Hayek, sosyal
evrimin, kurumların daha iyi ve etkin işlemesi ve devamı için yeterli olacağına açık bir
şekilde inanmaktadır. Hayek, insanoğlunun kurumları reform etme yönündeki
çabalarının doğru olmadığına inanır ve buna karşılık evrimi alternatif olarak kabul
eder. Evrim sürecini ideal olarak kabul etmesi dolayısıyla Hayek’in sosyal ve
kurumsal reform yönündeki kuşkularını anlayışla karşılayabiliriz. Reform, güç olabilir
ancak, alternatifinin “ideal” olduğunu kabul edemeyiz. (Limits of Liberty; s. 194.)
Buchanan’ın sosyal evrim süreci ile ilgili aşağıdaki görüşleri de önem taşımaktadır:
“Sosyal evrimci sürecin istenilen ve beklenen sonuçlar verebileceğine inanıyorum...
Evrim, sosyal cennet (social paradise) yaratabileceği kadar, sosyal çıkmazlar da
yaratabilir.” (Limits of Liberty, s. 167.)
VIII. SONUÇ
Buchanan’ın iktisat bilimine katkısı ne olmuştur? Bu araştırmanın bir sonucu olarak
yukarıdaki soruyu kısa başlıklar halinde cevaplamak mümkündür:
-Buchanan, geleneksel iktisat anlayışından politik iktisat anlayışına geçişte önemi bir
köprü görevi üstlenmiştir. Geleneksel iktisat, piyasa ekonomisinde hangi mal ve
hizmetlerin kimin için, ne kadar ve nasıl üretileceği ile ilgilenir. Buchanan ise kamu
ekonomisinde karar alma sürecini analiz etmektedir. Piyasa ekonomisinden farklı
olarak burada sorun “kamu ekonomisinde hangi kamusal mal ve hizmetlerin kimin
için, ne kadar ve nasıl” üretileceğidir. Buchanan’ın gelişimine önemli katkılarda
bulunduğu Kamu Tercihi Teorisi, özetle kamu sektöründe karar alma mekanizmasını
incelemektedir.
-Buchanan, Kamu Maliyesi alanında da önemli bazı fikirler geliştirmiştir. Vergilemede
fayda yaklaşımı ve tahsis (earmarking) ilkesini kamu sektöründe etkinlik için gerekli
gören Buchanan kamu maliyesinde Wicksell’in önerileri doğrultusunda mutlaka
reformlar yapılması gerektiğini belirtmektedir.
-Buchanan, kamu tercihi alanında yapmış olduğu çalışmalar sonucunda Devletin
Başarısızlığı Teorisi (The Theory of Governmentel Failure) adı verilen bir teorinin
geliştirilmesine önemli katkılarda bulunmuştur. Buchanan, piyasa ekonomisinin
yetersizlikleri ve başarısızlıkları gibi kamu ekonomisinin de yetersizlikleri olduğunu
savunmuştur.
-Anayasal İktisat adı verilen bir araştırma alanının ortaya çıkmasında Buchanan’ın
önemli katkıları olmuştur. Daha doğru bir ifadeyle Buchanan’ı Anayasal İktisat
disiplininin kurucusu olarak kabul etmek mümkündür. Anayasal İktisat devletin
ekonomik alandaki güç ve yetkilerinin anayasal normlarla belirlenmesi ve
sınırlandırılmasını araştıran yeni bir iktisat dalıdır.
-Buchanan, Keynezyenlerin telafi edici bütçe yaklaşımına şiddetle karşı çıkmakta ve
klasik iktisatçılar gibi denk bütçe ilkesini savunmaktadır. Buchanan’a göre
günümüzde çağdaş demokrasilerin içinde yaşadığı kronik bütçe açıkları
Keynezyenlerin bize bıraktığı bir mirastır.
-Buchanan, devletin borçlanma yetkilerinin de anayasal normlarla saptanması ve
hükümetlerin keyfi borçlanmalarına sınırlar getirilmesini ısrarla savunmaktadır.
Buchanan’a göre bir Borçlanma Anayasası ile, devletin borçlanma hak ve yetkisinin
açık bir şekilde belirlenmesi gereklidir.
-Son olarak günümüzde dünyada doğudan batıya, kuzeyden güneye rüzgarları esen
serbest piyasa ekonomisinin 1980’li yıllarda önem kazanmasında Buchanan’ın en
önemli rolünün ve katkılarının olduğunu söylemek mümkündür. Buchanan, akademik
yaşamı boyunca tutarlı bir şekilde devletin başarısızlıklarını ve yetersizliklerini ortaya
koymaya çalışmış ve piyasa ekonomisini savunmuştur. Liberalizmin ve Anayasal
Demokrasinin tekrar gün ışığına çıkmasında ve önem kazanmasında Buchanan’a
çok şey borçluyuz...
REFERANSLAR
Aktan, Coşkun Can, “Virginia Politik İktisat Okulunun Öğretisi: Kamu Tercihi ve
Anayasal İktisat”, Banka ve Ekonomik Yorumlar Dergisi, Kasım-1991, s. 5-27.
Atkinson, Anthony B., “James M. Buchanan’s Contributions to Economics”,
Scandiniavian Journal of Economics, 1987, pp. 5-15.
Brennan, Geoffrey and James M. Buchanan, The Power to Tax Analytical
Foundations of A Fiscal Constiution, London: Cambridge University Press., 1980
The Reason of Rules, Constitutional Political Economy, New York: Cambridge
University Press., 1985.
Buchanan, James M., “Born Again Economist” (Mimeographed, Center for Study of
Public Choice, 1987.)
Buchanan, James M., “Alt the Turn of A Half Century: Middle Tennesse and
Murfreesboro, 1936-1940” (Mimeographed, Center for Study of Public Choice, 1987.)
Buchanan, James M., “Then and Now, 1961-1986: From Delusion to Dystopia”,
(Mimeographed, prepared for presentation at IHS Dinner, 13 Nov. 1986.)
Buchanan, James M., “Virginia Political Economy: Some Personal Reflections”,
(Mimeographed, Center for Study of Public Choice)
Buchanan, James M., “Politics Without Romance: A Sketch of Positive Public Choice
Theory and Its Normative Implications”, IHS Journal, vol 3, 1979.
Buchanan, James M., The Limits of Liberty –Between Anarchy and LeviathanChicago: Chicago University Press, 1975.
Buchanan, James M., Freedom in Constitutional Contract, Perspectives of A Political
Economist, Texas AM Universitiy Press, 1987.
Buchanan, James M., Liberty, Market and State, Harvester Press, 1986.
“Political Biases of Keynesian Economics”, in: J. M. Buchanan, Economics, -Between
Predictive Science and Moral Philosophy-College Station: Texas AM University
Press, 1987.
Buchanan, James M., Public Principles of Public Debt, Homewood: Richard D. Irwin
Inc., 1958.
Buchanan, James M., “Democratic Values in Taxation”, in: J. M. Buchanan, Freedom
in Constitutional Contract, College Station: Texas A M Universitiy Press, 1977, pp.
243-53.
Buchanan, James M., “Tax Reform in Constitutional Perspective”, in: Göran Skogh
(Ed.), Law and Economics-Report From A Symposium in Sweden, Lund: 1978.
Buchanan, James M., “The Achievement and the Limits of Public Choice in
Diagnosing Government Failure and in Offering Bases for Constructive Reform”,
Horst Hanusch (Ed.) Anatomy of Government Deficiencies, Berlin: Springer-Verlag,
1983, pp. 15-25.
Buchanan, James M., The Demand and Supply of Public Goods, Chicago: Rand
Mcnally Co., 1968.
Buchanan, James M., Public Finance in Democratic Process, Chapel Hill: The
University of North Carolina, 1967.
“Why Does Government Grow”, in: T. Borcharding (Ed.), Budgets and Bureaucrats,
Durnham, North Carolina, Duke University Press, 1977, pp. 3-18.
Buchanan, James M., “External Diseconomies, Corrective Taxes and Market
Structure”, The American Economic Review, March-1969.
Economics, Between Predictive Science and Moral Philosophy, College Station:
Texas A-M University Press, 1987.
Buchanan, James M., and Gordon Tullock., Calculus of Consent-Logical Foundations
of Constitutional Democracy- Ann Arbor: The University of Michigan Press, 1967.
Buchanan, James M., and Richard E. Wagner., Democracy in Deficit- The Political
Legacy of Lord Keynes, New York: Academic Press, 1977.
Buchanan, James M., “The Consequences of Mr. Keynes”, London: The Institute of
Economic Affairs, 1978.
Buchanan, James M., and Wm. Craig Stubblebine, “Externality”, in: K. Arrow and T.
Scitovsky (Ed.) Readings in Welfare Economics, London: George Allen and Unwinn
Ltd.
Buchanan, James M., Kamu Tercihi ve Anayasal İktisat, (Yayına Hazırlayanlar: A.
Eker ve C. C. Aktan) İzmir: Aklıselim Matb. 1992)
Congleton, Roger, An Overview of the Contractarian Public Finance of James
Buchanan”, Public Finance Quarterly, vol: 16. No: 2, April 1988, pp. 131-57.
Locksley, Gareth, “Individuals, Contracts and Constitutions: The Political Economy of
James M. Buchanan”, in: J. R. Shackleton ano G. Locksley, Twelve Contemporary
Economists, London: The Macmillan Press Ltd., 1981.
Mueller, Dennis G., “Mueller on Buchanan”, in: William Breit and Kenneth G. Elzinga
(Ed.) Contemporary Economist in Perspective, Greenwich, Connecticut JAI Press,
1984.
Reisman, David., The Political Economy of James Buchanan, College Station: Texas
A-M University Press, 1990.
Romer, Thomas, “On James Buchanan’s Contributions to Public Economics”, Journal
of Economic Perspectives, vol 2. No 4, Fall-1998.
Rowley, Charles K., “The Economic Philosophy of James McGill Buchanan”, Journal
of Public Finance and Public Choice, 1987/3.
Sandmo, Agnar., “Buchanan on Political Economy- A Review Article-“, Journal of
Economiy- A Review Article-“, Journal of Economic Literature, vol XXVIII. March,
1990. pp. 50-65.
Vanberg, Viktor., “J.M.Buchanan and F. A. Hayek: The Thought of Two Nobel
Laureates”, Market Process, vol 5, No: 1, Spring 1987.
Wicksell, Knut, Finanztheoretische Untersuchungen, Jena: Gustav-Fisher, 1986. (Bir
bölümü İngilizce’ye tercüme edilmiştir: J. M. Buchanan, “A New Principle of Just
Taxation”, in: R. A. Musgrave and A. Peacock (Eds.), Classics in the Theory of Public
Finance, London: Macmillan, 1959.