ABD Ulusal Terörizmle Mücadele Merkezi 2011 Raporu

İÇİNDEKİLER
Sayfa
Yönetici Özeti ................................................................................................................................... 2
Giriş ……...……………………………………………………………………....…………….….... 7
1. Bush Döneminde Terörle Savaş – Obama Döneminde Uyumlu İşbirliği ….........................…..... 9
2. 11 Eylül 2001 Sonrası Gerçekleştirilen Yapısal ve Hukuki Değişiklikler …............................……10
a. PATRIOT Yasası ……………………………………………………………………….10
b. İçgüvenlik Bakanlığı …………………………………………………………………....….11
c. İstihbarat ve Bilgi Paylaşımı ……………………………………………………….....……11
3.Teröristle Mücadele ve ABD …………………………………………………………………….1 3
a. Afganistan …………………………………………………………………………….......13
b. Irak ……………………………………………………………………………..……....... 17
4. Obama Dönemindeki Uygulamalar ve ABD’nin Uluslararası İmajı ……................………........ 23
5. ABD’nin Terörle Mücadele Stratejisi ve Geleceğe İlişkin Projeksiyon ….....................……...... 25
6. Sonuç ………………………………………………………………………………………........... 29
Ek: 1 Mart 2003 Tezkeresi ………………………………………………………………....….......... 30
YÖNETİCİ ÖZETİ
ABD’nin 11 Eylül terör saldırılarına verdiği tepkiyi temel olarak 3 dönem içinde incelemek mümkündür. Birinci
dönem; terör saldırılarından hemen sonra “teröre karşı savaş” konseptini yansıtan “ya bizimlesiniz ya da bize
karşısınız” anlayışıyla özetlenen bir terörle mücadele politikasıdır ki bu dönem, ABD’nin “yalnız git - go alone”
uygulamalarını içermektedir. Bu dönem, 2001- 2006 yılları arasındaki dönemdir. İkinci dönem ise Irak işgalinin
ilerleyen yıllarında ABD’nin, uluslararası işbirliğine daha fazla önem verme gereksinimi duymasıyla birlikte, hem
terörle mücadele hem de uluslararası güvenliği ilgilendiren diğer hususlarda daha fazla ortaklık arayışına girdiği
dönemdir. Üçüncü dönem ise ABD’nin, uluslararası işbirliğini “dünyanın sorunlarını tek başına ABD çözemez,
bu sorunları birlikte çalışarak çözmeliyiz” anlayışının uygulamaya yansıtılmaya çalışıldığı dönemdir. Birinci ve
ikinci dönem, ABD Başkanı George W. Bush’un yönetimde olduğu zaman dilimini içerirken üçüncü dönem ise
2
ABD’nin 44. Başkanı Obama ile başlayan dönemdir ki bu dönemde hem terörle mücadele konsepti hem de bu
konseptin yansıması olan söylemlerde önemli değişimler olmuştur.
Obama yönetiminin uluslararası ilişkiler genelinde ve terörle mücadele özelinde işbirliği sorunlarını birlikte
çözme yörüngeli yaklaşımları Türkiye tarafından daha geniş bir düzlemde ele alınmalıdır. Bu Türkiye’nin ABD
endeksli politikalar geliştirmesi değil, Türkiye’nin kendi sorun alanlarında ABD’nin yeni yaklaşımından yararlanma olarak değerlendirilmelidir.
ABD’nin Irak’taki askeri varlığını azaltması, kısa ve orta vadede yerel ve uluslararası mücadelelere gebe olmakla birlikte uzun vadede daha büyük ve kontrolü güç çatışmalara da neden olabilir. Oluşacak olan vakumda,
Türkiye’nin bölge ülkeleri ile olan diplomatik ilişkileri daha kapsamlı ve alana yönelik olmalıdır. Türkiye, Irak’ın
kuzeyindeki Türkmenler ve Kürt yönetimi kadar Şii gruplarla da daha derin ilişkiler geliştirmek zorundadır.
Ülkenin yeniden inşası sürecinde Güney Irak’a yönelik de kalkınma projelerinde Türkiye’nin öncü rol alması
önemlidir.
Ancak konunun terör çerçevesinde değerlendirilmesi durumunda Afganistan, Irak ve İran dışında önemli bir
sorun bölgesi de Pakistan olmuştur. Pakistan’daki Taliban oluşumları, Pakistan’ın istikrarsız bir ülke olmasına
neden olmuş ve terör saldırılarının merkezi haline gelmiştir. Pakistan’daki saldırıların durdurulması ve bu saldırıların kaynağının kurutulmasına yönelik olarak yürütülen silahlı mücadele kısa vadede çözüm gibi görülse de
uzun vadede Pakistan için önemli bir istikrarsızlık kaynağı olma durumundadır.
Bunun yanında ABD’nin, Taliban ve El Kaide unsurlarını hedef alma gerekçesiyle Pakistan-Afganistan sınırı ve
Pakistan’ın içlerinde düzenlediği hava saldırıları ve operasyonlar, Pakistan’ın işini daha da zorlaştırmaktadır.
Zira bu saldırılar, radikal grupların istismar alanlarını genişletirken, mücadele söylem ve eylem alanlarını daraltmaktadır.
Türkiye’nin Afganistan’daki NATO bayrağı altında görev yapan askeri varlığının “askeri olmayan”, “yeniden
inşa” ve “kalp ve zihinlerin kazanılmasına” yönelik çalışmaları devam etmeli, özellikle askeri operasyonlarda
kesinlikle yer alınmamalıdır. Zira askeri operasyonlara katılma Türkiye’nin sadece Afganistan’daki değil, tüm
genişletilmiş Orta Doğu’da konumunu olumsuz olarak etkileyecektir. Ülkemizin bölgede var olan “çatışmasız
çözüme katkı sağlayan ülke” durumunu tamamen değiştirecektir. Sadece El Kaide, Taliban ya da bunlarla bağlantılı aşırı grupların değil, bölge halkının da bakışını son derece olumsuz bir şekilde etkileyecektir.
Son dönemde Nijeryalı varlıklı bir ailenin çocuğu olan 23 yaşındaki Abdülfaruk Ömer Abdülmuttalip’in ABD’ye
uçan Delta Havayolları’na ait bir uçakta terör saldırısı teşebbüsü ABD’deki güvenlik aktörlerinin ve kamuoyunun tüm dikkatlerini bu ülkeye çekmiştir. Her ne kadar Yemen, terör bağlamında ABD için yeni bir ülke olmasa
da ABD kamuoyunda, Yemen’e karşı (Yemen yönetimini hedef almasa da) farklı bir askeri seçenek yoğun
olarak gündemde tartışılmaktadır.
Ancak salt güvenlik odaklı terörle mücadele stratejisinin uzun vadede ABD açısından kesin çözüm olamayacağı,
Afganistan, Irak ve kısmen de olsa Pakistan’da görülmüştür. Bunun Yemen’de aynı sonucu doğurmayacağını
söylemek ya da tahmin etmek ise oldukça zordur.
Obama döneminde başlayan ABD’nin bozulan imajını düzeltme çabası, küresel düzlemde terör örgütlerinin
ABD’yi hedef alma gerekçelerini zayıflatacaktır. Uluslararası ölçekte, Obama yönetiminin söylem düzeyi böyle
bir ortamın oluşturulması noktasında da uygun bir yapıdadır, bununla birlikte olası bir terör eylemi, Obama
yönetiminin yapıcı yaklaşımlarını da önemli ölçüde test edecektir.
3
4
5
6
ABD’NİN AFGANİSTAN VE IRAK’TA TERÖRLE
MÜCADELE POLİTİKASI
GİRİŞ
Amerika Birleşik Devletleri’ni hedef alan ve 11 Eylül 2001 tarihinde düzenlenen terör eylemleri, hem
hazırlanış ve gerçekleştiriliş biçimleri hem de ABD’nin, ulusal ve uluslararası düzlemde yaşadığı psikolojik
çöküntü açısından eşine rastlanmayan sonuçlar doğurmuştur. Günümüzde ABD’nin uygulamaya koyduğu
bir dizi olağan dışı terörle mücadele stratejilerini başlatan 11 Eylül saldırıları, sadece ABD ve El Kaide terör
örgütü ile sınırlı kalmamış, bir anlamda küresel düzeyde birbirini tetikleyen tsunamiler oluşturmuştur. Afganistan işgali ile başlayıp Irak işgali ile devam eden süreç, terörle mücadele dışındaki alanları da etkileyen
bir duruma girmiştir.
ABD’nin 11 Eylül terör saldırılarına verdiği tepkiyi temel olarak üç dönem içinde incelemek mümkündür.
Birinci dönem; terör saldırılarından hemen sonra “teröre karşı savaş” konseptini yansıtan “ya bizimlesiniz
ya da bize karşısınız” anlayışıyla özetlenen bir terörle mücadele politikasıdır ki bu dönem, ABD’nin “yalnız git - go alone” uygulamalarını içermektedir. Bu dönem, 2001- 2006 yılları arasındaki dönemdir. İkinci
dönem ise Irak işgalinin ilerleyen yıllarında ABD’nin, uluslararası işbirliğine daha fazla önem verme gereksinimi duymasıyla birlikte, hem terörle mücadele hem de uluslararası güvenliği ilgilendiren diğer hususlarda
daha fazla ortaklık arayışına girdiği dönemdir. Üçüncü dönem ise ABD’nin, uluslararası işbirliği “dünyanın
sorunlarını tek başına ABD çözemez, bu sorunları birlikte çalışarak çözmeliyiz” anlayışının uygulamaya yansıtılmaya çalışıldığı dönemdir. Birinci ve ikinci dönem ABD Başkanı George W. Bush’un yönetimde olduğu
zaman dilimini içerirken, üçüncü dönem ise ABD’nin 44. Başkanı Barak Obama ile başlayan dönemdir ki
bu dönemde hem terörle mücadele konseptinde hem de bu konseptin yansıması olan söylemlerde önemli
değişimler olmuştur.
Her üç dönemin aralarında önemli farklar olduğu kadar önemli bazı ortak noktalar da bulunmaktadır. Bu
benzerlikler ve farklılıklar incelendiğinde ABD’nin terör sorununu çözmede reaksiyonel yaklaşımlar sergilediğini belirtmek doğru bir tespit olacaktır. Bu çalışmanın amacı, ABD’nin terörle mücadele süreçlerini
Başkan Bush ve Başkan Obama dönemlerindeki değişimleri de karşılaştırarak analiz etmektir.
7
8
BUSH DÖNEMİNDE TERÖRLE SAVAŞ - OBAMA DÖNEMİNDE UYUMLU İŞBİRLİĞİ
ABD’nin terörle mücadele anlayışının gelişimine dikkat edildiğinde bunun daha çok tepkisel bazı unsurları
içerdiği gözlerden kaçmayacaktır. Küresel bir güç olarak ABD’nin global/yerel sorunlar karşısında benimsediği aktif ya da pasif roller ya da ulusal çıkarlar ABD’yi bazı çevrelerin hedefi haline getirebilmektedir.
Filistin-İsrail sorununda daha pasif veya bazılarınca İsrail’in kaygılarına daha duyarlı tutumu da ABD’nin uluslararası alanda eleştirilmesine neden olmuştur. ABD’nin dış politika tercihleri terör örgütlerinin eylemlerini
meşrulaştırma nedenlerinin başında gelmektedir. Bölgelerinde yaşanan sorunlardan ve bu sorunların devamından ABD’yi sorumlu tutan El Kaide gibi terör örgütleri ABD çıkarlarını ve ABD vatandaşlarını hedef
almaktadırlar.
ABD’nin terörle mücadele konseptinde bir paradigma değişimi yaşanmasına neden olan 11 Eylül 2001 tarihindeki saldırılardan sonra dönemin ABD Başkanı George W. Bush tarafından uluslararası terörizme savaş
ilan edilmiştir. Bush yönetimi, terör örgütlerini ve destekçilerini toplu bir güç olarak değerlendirmiş ve ancak
bir başka toplu güçle bu tehdidin bertaraf edileceğini düşünmüştür. Buna karşılık mücadelenin temeli, salt
güvenlik boyutlu olan ‘teröristle savaş yaklaşımı’ ile sınırlı kalmıştır. Bush yönetiminin ikinci döneminin son
bölümünde ise terörle mücadelenin başarılı olması için “insanların kalp ve zihinlerinin kazanılması gerektiği”
düşüncesi hâkim anlayış olmaya başlamıştır. Bir diğer ifadeyle terörle mücadele konusunda savaş konsepti
ve bu anlayışın beraberinde getirdiği silahlı mücadelenin başatlığı seçeneği, yerini daha fazla diplomasi ve
uluslararası işbirliğine bırakmıştır.
Obama’nın başkanlığı döneminde ABD’nin diğer ülkelerdeki popülerliği artmaya başlamıştır. Ayrıca yeni
ABD yönetiminin bölgesel ortak seçim tercihlerinde bazı değişikliklerin yaşandığı da dikkatlerden kaçmamıştır. Örneğin son dönemlerde Türkiye-ABD yakınlaşmaları ve Obama’nın Türkiye’ye önerdiği “Model
Ortaklık” birlikteliği de Türkiye’nin Irak’tan çıkma arifesinde bulunan ABD yönetimince, bölgesinde birincil
güç olarak kabul edildiğini düşündürmektedir.
Kısaca yeni yönetim kademeleriyle ABD, Bush döneminin zorun gücüne dayanan ve “ya bizimlesiniz ya da
onlarla” dikotom kolaycılığından sıyrılmış, yumuşak güç kullanımını önceleyen ve seçtiği saygın uluslararası
aktörlerle yeni bir anlayışla terör bataklığını kurutmaya niyetlenmiştir1. Bu niyetini başarıyla gerçekleştirebilmesi ise öncelikli olarak bu konudaki samimiyetlerine, daha sonra da diplomasiye dayanan yeni müdahale
stratejilerinin başarısına bağlıdır. Olması muhtemel saldırılardan sonra iç kamuoyunu tatmin telaşına düşmeden, uzun soluklu ve yumuşak gücün kullanıldığı bir stratejiyle, soğukkanlı olarak ve Türkiye gibi bölgesel
güçlerin desteğiyle yola çıkılması ABD açısından yaşamsal öneme sahiptir.
1 Cinoğlu, H. & Özeren, S. (2009). ABD‘nin Yeni Terörle Mücadele Konsepti: Savaş Yerine Uyumlu İşbirliği mi? (285-314). Uzakdoğudan Yeni Kıtaya Terörle Mücadele. Editörler; S. Özeren & İ. Bal. USAK Yayınları: Ankara.
9
11 EYLÜL 2001 SONRASI GERÇEKLEŞTİRİLEN YAPISAL VE HUKUKİ DEĞİŞİKLİKLER
11 Eylül saldırılarının ABD’de üç büyük yapısal ve hukuki reformu tetiklediğini görmekteyiz. Bu reformlar;
PATRIOT Kanunu’nun yasalaşması, İçgüvenlik Bakanlığının kurulması (Department of Homeland Security)
ve 2004 İstihbarat Reformu ve Terörizmin Engellenmesi Kanunu’nun kabul edilmesidir. Fakat yeni kurulan
bu yapılara karşı bazıları, hali hazırdaki hantal bir işleyişi olan bürokrasi merdivenine bir basamak daha eklendiği yönünde eleştirilerde bulunmaktadır.
A) PATRIOT Yasası
10
Sayıları 15’den fazla olan yasal düzenlemeyi kökünden değiştiren PATRIOT Yasası (Terörü Engellemek İçin
Gerekli Şartlar Kanunu) 2001 yılında onaylanarak yürürlüğe girmiştir2. Bu kanun tasarısı Başkan tarafından
11 Eylül saldırılarının tam 45 gün sonrasında imzalanarak kanunlaşmıştır. İşte bu yüzden üzerinde yeterince
tartışılmadan çok acele çıkartılmış yasal bir düzenleme olduğu şeklinde eleştirilmiştir3. Bu tasarı ayrıca, insan
hakları ihlali ve özel yaşamın dokunulmazlığı ilkesiyle çelişebilecek uygulamaların önünü açma potansiyelinden dolayı da çokça eleştiri almıştır. Bazılarına göre, e-mail iletişimini de kontrol yetkisi altına alan hükümetin, insanların okuduğu kitapların bile listesine izin almadan ulaşabilecek olması, devletin daha fazla alanda
kendini hissettireceği anlamına gelebilmektedir.
PATRIOT Yasası’nın getirdiği başka bir yenilik de, hükümetin internet ya da başka türden bir ağ üzerinden
makul şüphe olmadan da takip etme yetkisi vermesidir. Herhangi bir soruşturmada makul şüphenin bulunması zorunluluğu ABD Anayasasının değiştirilmiş dördüncü maddesinde belirtilen en temel insan hakları arasındadır. Bunun yerine yeni yasa, eğer soruşturmada kullanılacağına inanılıyorsa kolluk kuvvetlerini; kişilerin
bağlandıkları internet adreslerini, bağlanılan zaman dilimini, süreyi ve e-mail adreslerini alması konusunda
yetkilendirmiştir4. Teröristleri soruşturmakla ilgili olarak, örneğin, kanun suç soruşturması yapan insanlara
depolanmış her türden elektronik mesajları ve e-mailleri bir arama izniyle kontrol etme yetkisi vermektedir. Ancak, eğer bu e-mailler uzak bir yerde depolanmışsa ve 180 günden daha öncesine ait ise herhangi bir
arama izni almadan kolluk güçleri direkt ve sahibini bilgilendirmeden bu mesajların içeriğine bakabilmektedirler5.
Ancak destekleyicilerine göre ise bu kanun güvenlik alanında mevcut boşlukları dolduracak nitelikte bir yasa
olarak görülmektedir. Bu yasanın en temel amacı, topluma zarar verme potansiyelinde olan kişi ve grupları
çok kısa bir sürede teşhis etmek ve bunları mahkemelerin önüne çıkarabilmektir.
Bu kanun aslında terör ve terörle ilgili konularla mücadele maksatlı çıkartılmış olmasına rağmen, kara para
aklama, dinleme yapma, arama izinlerinin yetki alanlarının arttırılması, Uluslararası İstihbarat Takip Kanunu (FISA), çeşitli bilgisayar teknolojilerini kullanarak soruşturmaların yürütülmesi gibi alanlarda da bağlayıcı
hükümler içermektedir. Kanunla gelen en önemli farklılık ise federal ve yerel kolluk güçlerine herhangi bir
terör örgütü üyesi olmasından şüphelenilen kişilerin dinlenmesi ve takip edilmesinde sıra dışı yetkileri tanımasıdır. Fakat yetkileri bu kadar genişletilmiş kurumların insan hakları konusunda gösterebilecekleri zafiyetler de doğal olarak dikkatlerden kaçmamıştır.
2 EPIC. (2002). PATRIOT Act. http://epic.org/privacy/terrorism/hr3162.html,
3 Surveillance Under the USA PATRIOT Act. http://www.aclu.org/national-security/surveillance-under-usa-patriot-act
4 18 U.S.C. § 2702 : US Code - Section 2702: Voluntary disclosure of customer communications or records. http://codes.lp.findlaw.com/uscode/18/I/121/2702
5 18 U.S.C. § 2702 : US Code - Section 2702: Voluntary disclosure of customer communications or records. http://codes.lp.findlaw.com/uscode/18/I/121/2702
B) İç Güvenlik Bakanlığı (Department of Homeland Security)
2002 yılında bir yasayla kurulmasına rağmen İçgüvenlik Bakanlığı uzun süren tartışmaların sonucunda ancak
2003 yılında aktif faaliyetlerine başlayabilmiştir. Yirmi iki kurumun bir çatı altında toplanmasıyla oluşturulmuş olan bu Bakanlık, 180.000’e yakın personeliyle ABD’de bulunan en büyük federal kurumlarından birisi
durumundadır.
Bu kurumun, İç Güvenlik Bakanlığı Stratejik Planına göre üç temel misyonu bulunmaktadır6. Birincisi, ABD
sınırları içerisinde bir daha terör saldırısı olmamasını sağlayarak bu ülkede yaşayan insanlara daha güvenli
bir ortam oluşturmak. İkincisi, ülkeyi terör saldırılarına kapalı hale getirmek. Üçüncüsü ise terör saldırıları
neticesinde verilmesi muhtemel zararları azaltmak ve diğer kurumlara stratejik destekler sunmaktır7.
İçgüvenlik Bakanlığı, her türden felaket ve acil durumlara hazırlık olması bakımından diğer kurumların personeline hazırlık ve müdahale eğitimleri vermekle de görevlendirilmiştir8. Bu kurumun seyahat ve taşımacılık
alanlarında da yetki ve sorumlulukları bulunmaktadır. Bazılarınca temel insan haklarına saygısızlık olarak görülen ABD’ye giren herkesin fotoğraf ve parmak izlerinin alınması buna örnektir. Yeni kanunla, bu kuruma
göçmenlikle ve göçmenlerin ABD’de çalışmalarıyla ilgili bazı yetkiler de verilmiştir. Bu örgütün başka bir
sorumluluğu da gerek yerel gerekse federal kurumlara, terörle veya afetlerle mücadele konularında yeni
bulunan teknolojik gelişmeleri kazandıracak mali çalışmalar yapmaktır.
Yukarıda sayılan görevlerin yerine getirilmesinde İçgüvenlik Örgütüne gerekli gördüğü kişi veya kurumlarla
direkt iletişim kurarak, onların katkılarını alma kolaylığı da tanınmıştır.
C) İstihbarat ve Bilgi Paylaşımı
11 Eylül 2001 saldırılarının ABD’nin istihbarat yapılanması üzerinde de ciddi etkileri olmuştur. Bunun ana
nedeni olarak, gerçekleştirilen terör saldırılarının mevcut istihbarat yapılanmasının etkisizliğinden gerçekleşebildiği, dolayısıyla benzer trajedilerin bir daha yaşanmaması için bu yapılarda ciddi reformlara gidilmesi
zorunluluğu görülmekteydi9. ABD yönetimince işe istihbarat toplama ve işleme yetkisi bulunan tüm kurumlar arası iletişimin seviye ve kalitesini artırmayla başlandı. Bunu sağlamak maksadıyla 2005 yılında Ulusal İstihbarat Direktörlüğü (Director of National Intelligence) kurulmuştur10. Bu kurum, ABD’de istihbarat
birimlerinin en üst birimi olarak Ulusal İstihbarat Programına göre faaliyetlerini yürütmektedir. Ayrıca bu
kurumun başkanı; ABD Başkanının, Ulusal Güvenlik Konseyi’nin ve İç Güvenlik Bakanlığı’nın ulusal güvenlik
bağlamında istihbaratla ilgili her konuda başdanışmanı olarak görevlendirilmiştir11.
Ulusal İstihbarat Direktörlüğünün altında ise Ulusal İstihbarat Konseyi (National Intelligence Council) kurulmuştur. Bu Konsey, toplanan ulusal ve uluslararası istihbarat bilgilerinin analizinden, hükümete geleceğe
yönelik eylemsel strateji ve öneriler hazırlamaya kadar geniş bir yelpazede işlevi olan bir kurumdur. Diğer
bir ifadeyle ABD hükümetine strateji ve öngörü sunan bir düşünce kuruluşudur12.
6 Pillar, SYF. R. (2001). Terrorism and U.S. Foreign Policy. Washington D.C.: Brookings
Institution
7 Pillar, SYF. R. (2001). Terrorism and U.S. Foreign Policy. Washington D.C.: Brookings
Institution
8 Securing Our Homeland: U.S. Department of Homeland Security Strategic Plan, Washington, 2004.
9 The 9/11Comission Report: Final Report of the National Commission on Terrorist Attacks Upon the United States, (2004), official government edition, U.S. Government Printing Office
10 Perl, R. (2003). Terrorism, the Future, and U.S. Foreign Policy. Congressional
Research Service
11 National Intelligence Council (NIC), http://www.dni.gov/nic/NIC_home.html
12 National Intelligence Council (NIC), http://www.dni.gov/nic/NIC_home.html
11
12
TERÖRİSTLE MÜCADELE VE ABD
ABD’nin teröristle mücadelesi Afganistan işgali ile başlamış ve bu işgal süreci Irak ile devam etmiştir. Bu
bölümde Afganistan ve Irak işgali hakkında ayrıntılı bilgi verilecektir.
AFGANİSTAN
ABD tarafından Afganistan’a özgürlük getirme
adı altında (Operation Enduring Freedom) ilk
operasyonlar 11 Eylül 2001 saldırılarından dört
hafta sonra 7 Ekim 2001 tarihinde Amerikan ve
İngiliz hava kuvvetlerinin bombalamaları ile başlamıştır. Avustralya da bu operasyonlara destek
vermiştir.
ISAF içinde yer alan NATO ülkeleri:
ABD Belçika
Çek Cumhuriyeti
Fransa
İspanya
Kanada
Lüksemburg
Polonya
Slovakya Yunanistan
Almanya
Bulgaristan
Danimarka
Hırvatistan
İtalya
Letonya
Macaristan
Portekiz
Slovenya
Arnavutluk
İngiltere
Estonya
Hollanda
İzlanda
Litvanya
Norveç
Romanya
Türkiye
ABD’nin öncülüğünde başlayan bu operasyonlardan beş hafta sonra 14 Ararlık 2001 tarihinde Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi acil bir toplantı
çağrısında bulunmuştur. Akabinde BM Güvenlik
Konseyinin 20 Aralık 2001 tarih ve 1386 sayılı
kararı ile Afganistan’da güvenliğin sağlanması ve ISAF içinde yer alan NATO üyesi olmayan ülkeler:
yeniden yapılandırılması (politik, ekonomik ve
Avustralya
Azerbaycan
fiziki yönden) amacıyla isteyen ülkelerin (co- Avusturya
Bosna Hersek Ermenistan
alition willing) katılımı ile ISAF (In- B.A.E.
Gürcistan
İrlanda
ternational Security Finlandiya
İsveç
Makedonya
Singapur
Assistance ForÜrdün
Yeni Zelanda
ce) adı altında Ukrayna
bir görev gücü
oluşturulmasına karar verilmiştir13. Yine bu karar gereğince, İngiltere’nin
oluşturulacak gücün 6 aylığına liderliğini yapması teklifi kabul edilerek diğer
üye ülkelerin de katkıda bulunması teşvik edilmiştir14. BM Güvenlik Konseyinin 23 Mayıs 2002 tarih ve 1413 sayılı kararı ile ISAF’ın görev süresi
uzatılmış ve komutası İngiltere’den Türkiye’ye geçmiştir15.
Kuruluşundan
itibaren ISAF’ın, Afganistan’daki Taliban ve El Kaide’ye karşı yürütülen operasyonlardan bağımsız hareket etmesi öngörülmüştür. Ancak yetki karmaşasını çözmek amacıyla da bölgedeki
ABD Merkez Komutanlığının ISAF üzerinde operasyonel otoritesi olmasına karar verilmiştir16.
Afganistan’da bulunan ISAF güçlerinin komuta ve kontrolü 11 Ağustos 2003 tarihinden itibaren
NATO’ya verilmiştir. NATO’nun görevi devralmasından itibaren ISAF’a destek veren ülke sayısı
gün geçtikçe artarak 43’e ulaşmıştır. Halen ISAF’a NATO üyesi olan 28 ülke ve NATO üyesi olmayan 15 ülke destek sağlamaktadır17. Kuruluşunda 5000 olan ISAF görev gücüne bağlı askerlerin
sayısı 70.000’i bulmuştur18. NATO’nun Afganistan’daki rolü ve görevi ülke genelinde güvenlik ve asayişin
sağlanmasında Afgan Hükümetine yardım etmek ve ülkenin yeniden inşasında gerekli desteği vermek olarak
belirlenmiştir19. Bu görevi de BM öncülüğünde kurulan ISAF görev gücü aracılığı ile yerine getirmektedir.
13 United Nations Security Council Resolution 1386 (2001), Adopted by the Security Council at its 4443rd meeting, on 20 December 2001.
14 United Nations Security Council Resolution 1386 (2001), Adopted by the Security Council at its 4443rd meeting, on 20 December 2001
15 United Nations Security Council Resolution 1413 (2002), Adopted by the Security Council at its 4541st meeting,on 23 May 2002.
16 Birleşik Krallık Daimi Temsilciliğinin BM Güvenlik Konseyi Başkanlığına Mektubu (Letter from the Permanent Representative of the UK to the President of the
Security Council), B.M. Doküman No: S/2001/1217, 19 Aralık 2001 (U.N. Document S/2001/1217, 19 December 2001), 1386 nolu BM Güvenlik Konseyi Kararında
atıfta bulunulmuştur.
17 http://www.nato.int/ISAF/structure/nations/index.html
18 http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_8189.htm
19 http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_8189.htm
13
Afganistan’da ABD
öncülüğündeki operasyonlara
destek
veren ve ISAF bünyesinde bulunan ülkelerden 2001-2009
yılları arasında toplam 1567 kayıp verilmiştir. Bu kayıplardan 947’si Amerikan,
245’i İngiliz ve 375’i
diğer ülkelerdendir20.
Grafik 1: Afganistan’daki kayıpların yıllara göre dağılımı (www.icasualties.org adresinden alınan verilerden
uyarlanmıştır.)
14
Yukarıdaki grafikte de görüleceği üzere Afganistan’da başta ABD olmak üzere İngiltere ve diğer ülkelerin
verdiği kayıplarda yıllar geçtikçe bir artış trendi görülmektedir. Bu rakamlar kendi kendini açıklayıcı nitelikte
olup yorum ve çıkarımları okuyucunun takdirine bırakılmıştır. En fazla kayıp veren ülkeler sırasıyla ABD,
İngiltere ve Kanada’dır. Bu ülkeleri Fransa, Almanya, Danimarka, İspanya, İtalya ve Hollanda izlemektedir.
Türkiye’den bugüne kadar verilen kayıp sayısı 2’dir.
Grafik 2: Afganistan’daki kayıpların ülkelere göre dağılımı (www.icasualties.org adresinden 21 Ocak 2010
tarihi itibari ile alınan verilerden uyarlanmıştır. 2010 yılı sayıları dahildir.)
20 http://www.icasualties.org adresinden alınmıştır.
Öte yandan operasyonların başladığı günden itibaren Sivil ölümlerin devamı terörizme karşı verilen
Afganistan’da ABD liderliğinde yapılan saldırılar veya di- savaşın meşruluğuna ciddi şekilde zarar verrenişçilerin eylemleri sonucu hayatını kaybeden sivillerin mekte ve Afgan insanının uluslararası topluma
sayısının, kesin olarak bilinmemekle birlikte, 40-50 bin karşı duyduğu güveni zedelemektedir.
civarında olduğu tahmin edilmektedir. BM’nin resmi
haber sitesinde (UN News Center) yer alan 31 Tem- Hamid Karzai
muz 2009 tarihli bir haberde BM Afganistan Yardım
Misyonu’nun (UNAMA) bir raporuna atıfta bulunularak 2009 yılının ilk 6 ayında yaşanan sivil ölümlerinin
bir önceki yılın ilk altı ayına göre %24’lük bir artış göstererek operasyonların başladığı tarihten bu yana en
yüksek seviyeye çıktığı ifade edilmektedir21.
Obama yönetiminin Irak işgaline son verilmesi yaklaşımına karşın Afganistan’daki durum hakkında karar
verme noktasında zorlandığı görülmektedir. Zira artan askeri kayıplar kamuoyunda bu işgalin anlamsız ve
maliyetinin de hem parasal açıdan hem de insan kaybı açısından her geçen gün anlamsızlaştığına dair yorumların22 artmasıyla birlikte askerin sayısının artmaması durumunda Afganistan’da başarının zor olduğunu
söyleyenlerin sayısı da az değildir23.
Son dönemde Afganistan’a ilave askeri güç gönderilmesi tartışmaları devam ederken Taliban güçlerinin artan saldırıları ABD ve diğer koalisyon güçlerinin daha fazla kayıp vermesine neden olmaktadır. Yapılan 2009
seçimlerinin ilk turunda eski Dışişleri Bakanı Abdullah Abdullah ile yarışan Karzai, ilk turda en çok oyu almasına rağmen seçimde yolsuzluk yapıldığı gerekçesiyle seçimlerin tekrarlanmasına karar verilmiştir. Abdullah
Abdullah’ın seçimlerden çekilmesiyle birlikte seçimler tekrar yapılmaksızın Karzai’nin ikinci dönem devlet
başkanlığı da başlamış oldu. Ancak ABD, ülkede görülen yolsuzluk olaylarından dolayı Karzai’yi açıkça uyararak, yolsuzluğun önüne geçilmesini aksi takdirde ABD’nin Afganistan yönetimine olan yaklaşımının artık
eskisi gibi olmayacağını en üst düzeyde dile getirmiştir24.
Afganistan hakkındaki stratejisini 01 Aralık 2009 tarihinde açıklayan Obama, Afganistan’a ilave 30 bin asker
gönderileceğini kamuoyu ile paylaşmıştır25. Yine bu doğrultuda Afganistan’a gönderilecek askeri güç, daha
küçük birlikler ve gruplar halinde “ele geçir ve tut” stratejisi güderek ülke genelinde alan kazanmayı hedeflemektedir26.
Asker sayısını arttırma kararına karşın ABD Başkanı Obama, Afganistan’daki askeri varlığın 2011 yılı ortalarından itibaren azaltılacağı sözünü de strateji planını açıklarken vermektedir27. Obama’nın strateji planı
kısaca;
• Taliban’ın toprak açısından kazanımlarını geri almak,
• Afgan halkını daha iyi korumak ve halkın güvenliğini sağlamak,
• Afganistan hükümeti üzerinde daha fazla baskı uygulayarak kendi ordusunu oluşturmasını ve ülkeyi daha
iyi yönetmesini sağlamak ve
• Pakistan’da faaliyet gösteren El Kaide terör örgütüne yönelik operasyon ve saldırıları arttırmak olarak
özetlenebilir28.
21 UN News Center, Civilian casualties in Afghanistan keep rising, finds UN report, http://www.un.org/apps/ news/story.asp?NewsID=31636&Cr=afghan&Cr1=civ
ilian, 31 July 2009
22 Poll: Most Americans oppose more troops for Afghanistan.
23 Envoy Questioning More Troops in Afghanistan Was Military Hawk Under Bush. http://www.foxnews.com/politics/2009/11/12/envoy-questioning-troop-afghanwar-hawk-raising-doubts-conflict/?test=latestnews
24 Hillary Clinton calls for Hamid Karzai to halt Afghan corruption, 16 Nov 2009, http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/afghanistan/6577546/HillaryClinton-calls-for-Hamid-Karzai-to-halt-Afghan-corruption.html
25 Obama approves Afghanistan troop increase. (2009). http://edition.cnn.com/2009/POLITICS/02/17/obama.troops/index.html
26 Obama to announce Afghanistan troop strategy Tuesday. (2009). http://edition.cnn.com/2009/POLITICS/11/25/obama.afghanistan/index.html
27 Obama Adds Troops, but Maps Exit Plan. (2009). http://www.nytimes.com/2009/12/02/world/asia/02prexy.html?_r=1 “Obama Afganistan’ın çoğunda Taliban’ın
kazançlarını azaltmak, Afgan halkını daha iyi koruyabilmek, Afgan hükümetine etkin bir ordu kurması için baskıda bulunmak, daha etkin bir hükümet kurmak ve El Kaide
ile etkin mücadele için yeni bir strateji başlattı. (Obama set out a strategy that would seek to reverse Taliban gains in large parts of Afghanistan, better protect the
Afghan people, increase the pressure on Afghanistan to build its own military capacity and a more effective government and step up attacks on Al Qaeda in Pakistan)”.
28 Obama Adds Troops, but Maps Exit Plan (Obama yen, asker gönderiyor ama çıkış planını da açıklıyor). (2009). http://www.nytimes.com/2009/12/02/world/
asia/02prexy.html?_r=1
15
16
IRAK
11 Eylül saldırılarından sonra ABD hükümeti ısrarla Irak’taki Saddam rejimini kitle imha silahları geliştirmekle itham ederek müttefik ülkelerin güvenliği için acil bir tehdit unsuru olduğunu ve bir an önce müdahale
edilmesi gerektiğini iddia etmekteydi. Irak hükümeti ile Birleşmiş Milletler üzerinden yürütülen diplomatik
ilişkiler devam etmesine rağmen ABD hükümeti Irak ile yürütülen müzakerelerde “diplomasi başarısız kalmıştır29” diyerek kendi Kongresine Irak’ı işgal edeceğinin ilk sinyalini vermiş ve 20 Mart 2003’te İngiltere ile
birlikte Irak’ı Özgürleştirme Operasyonu (Operation Iraqi Freedom) adı altında askeri harekâta başlamıştır.
BM Silah Denetçisi Hans Blix’in BM Güvenlik Konseyine hitaben yaptığı 7 Mart 2003 tarihli sunumda “yapılan denetlemelerde birtakım problemlerle karşılaşsak da tüm Irak’ta daha önceden haber vermeden
istediğimiz denetlemeyi yapabiliyoruz”, “denetlemelerle ilgili görevimizi bitirmemiz için ne kadar zamana ihtiyaç var diye sorarsanız……yıllar veya haftalar
değil sadece birkaç aya ihtiyacımız var30” demesine
Hans Blix
BM Güvenlik Konseyi , 07 Mart 2003 rağmen bu konuşmadan sadece 13 gün sonra Irak’ın
işgali başlamıştır.
Bu, incelemelerin, anlaşmazlık olmaksızın sürdüğü
anlamına gelmemelidir; ancak bulunduğumuz noktada profesyonel ve habersiz denetimlerimizi tüm
Irak’ta yapabiliyoruz ve havadan da istihbari çalışmalarımızı arttırdık…. Geriye kalan silahsızlanmamaya
ilişkin işlemleri yapmamız ne kadar sürer? Bu yıllar
ya da haftalar sürmez ama aylar sürebilir.
Irak’ın işgalinin ana sebebi kitle imha silahları geliştirmesi iddiası olmakla beraber yan sebepler olarak da
Irak hükümetinin El-Kaide terör örgütü ile ilişki içinde olduğu ve Filistinli intihar bombacılarına yardım ettiği
şeklindeki iddialar da ortaya atılmıştır. Ancak ne kitle imha silahlarının ne de diğer ilişkilerin varlığı ispat edilememiştir. Ayrıca bu işgale insani bir kılıf da giydirilerek Irak halkını Saddam diktatörlüğünden kurtarmak
ve Irak’ı demokratikleştirerek insan haklarını tüm Irak’ta hâkim kılmak gibi argümanlarla da dönemin ABD
Başkanı Bush tarafından Irak’ın işgalinin sebepleri arasında telaffuz edilmiştir31.
Irak’ın ilk işgalinde başta Amerikan ve İngiliz askeri birlikleri olmak üzere Avustralya, Danimarka, İspanya
ve Polonya’dan az da olsa askeri birlikler yer almıştır. ABD’ye ve İngiltere’ye ek olarak başlangıçta 4 ülkenin
destek verdiği bu işgale daha sonradan 36 ülke iştirak ederek Irak’taki Çok Uluslu Gücün (Multi National
Force. MNF-I) içinde yer almışlardır. Ancak sayıları ABD birliklerine göre çok az olan diğer ülke birlikleri
Irak’taki şiddet olayları yüzünden çoğunlukla dışarı çıkmamayı tercih etmişlerdir. Zaman geçtikçe kendi
ülkelerindeki politik baskılar nedeniyle başta Avrupa Birliği ülkeleri olmak üzere32 bir çok ülke MNF’den
birliklerini çekmek durumunda kalmışlardır. Bundan dolayı ABD hükümeti 1 Ocak 2010 tarihi itibari ile
Irak’taki Çok Uluslu Güç (MNF-I) terimi yerine Iraktaki ABD Güçleri (United States Forces-Iraq, USF-I)
tabirini kullanma kararı almıştır33.
29 http://www.cnn.com/2003/ALLPOLITICS/03/19/sprj.irq.bush/index.html
30 http://www.guardian.co.uk/world/2003/feb/14/iraq.unitednations1
31 Başkan Bush’un American Enterprise Institute’de yaptığı konuşma, 26 Şubat 2003, http://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2003/02/2003022611.html
32 Avrupa Reform Merkezi tarafından yapılan Irak Savaşı ve ABD Dış Politikasına yönelik halk anketleri sonuçları, http://www.cer.org.uk/pdf/back_brief_springford_
dec03.pdf
33 General Odierno’nun Kongre’deki 30 Eylül 2009 tarihli ifadesi, http://armedservices.house.gov/pdfs/FC093009/Odierno_Testimony093009F.pdf
17
Tablo 1a. Çok Uluslu Güç (MNF)’te Yer Alan Ülkeler ve Ayrılma Süreçleri
18
Tablo 1b. Çok Uluslu Güç (MNF)’te Yer Alan Ülkeler ve Ayrılma Süreçleri
Yıl
Ayrılan Ülke
2004
1.Dominik Cumhuriyeti
5.İzlanda
2.Filipinler
6.Macaristan
2005
9.Hollanda
10.Portekiz
2006
11.İtalya
12.Japonya
2007
14.Danimarka
15.Slovakya
2008
16.Arnavutluk
20.Çek Cumhuriyeti
24.Kazakistan
28.Moğolistan
32.Tonga
17.Azerbaycan
21.Ermenistan
25.Letonya
29.Moldova
33.Ukrayna
18.Bosna Hersek
22.Güney Kore
26.Litvanya
30.Polonya
19.Bulgaristan
23.Gürcistan
27.Makedonya
31.Singapur
34.Avustralya
38.Romanya
35.Elsalvador
36.Estonya
37.İngiltere
2009
3.Honduras
7.Tayland
4.İspanya
8.Yeni Zelanda
13.Norveç
Irak’ta işgalin başladığı 20 Mart 2003’ten itibaren 2009 yılı sonuna kadar başta ABD ve İngiliz askerleri olmak
üzere Çok Uluslu Güce katkıda bulunan ülkelerden toplam 4688 asker hayatını kaybetmiştir34. Bu kayıplardan 4370’i Amerikan, 179’u İngiliz ve 139’u diğer ülkelerdendir. Grafik 3’ten de görüleceği üzere MNF’nin
verdiği kayıplar (özellikle de ABD’nin verdiği) kayıplar 2004-2007 yılları arasında en üst düzeye çıkmış 2008
yılından itibaren azalma eğilimi başlamıştır.
19
Grafik 3: Irak’daki kayıpların yıllara göre dağılımı (www.icasualties.org adresinden alınan verilerden
uyarlanmıştır.)
Grafik 4: Irak’taki kayıpların ülkelere göre dağılımı (www.icasualties.org adresinden 21 Ocak 2010 tarihi
itibari ile alınan verilerden uyarlanmıştır. 2010 yılı sayıları dahildir.)
34 http://www.icasualties.org adresinden alınmıştır.
RAND araştırma şirketinin 2008 yılında yaptığı bir araştırma verilerine göre ABD Ekim 2001’den itibaren
Afganistan’da ve Irak’ta yürüttüğü askeri operasyonlara toplam 1.64 milyon askerini göndermiştir35. Aynı
araştırma, Irak ve Afganistan savaşlarının bu savaşlara iştirak edip dönen askerler üzerinde yaptığı etkiyi
incelemiş bu savaşların görünen etkisi olan asker kayıpları, kalıcı yaralanmalar ve fiziki hasarlardan ziyade bu
askerlerin savaş sonrası yaşadığı post-travmatik stres, depresyon, travmatik beyin hasarı vb. görünmeyen
sonuçlarının daha kalıcı, toplumda ve aileler üzerinde daha derin etkiler bıraktığını iddia etmektedir.
Sivil Kayıplar
ABD’nin Irak’ı işgalinden ve işgale bağlı olarak yaşanan şiddet olaylarından kaynaklanan sivil ölümlerin sayısı
2003 yılından günümüze kadar 103 bini aşmıştır36. Grafik 5’te Irak’ta gerçekleşen sivil ölümlerin yıllara göre
dağılımı verilmiştir.
20
Grafik 5: Irak’ta yaşanan işgalden ve işgale bağlı şiddet olaylarından kaynaklanan sivil ölümlerin yıllara göre
dağılımı (www.iraqbodycount.org/database adresinden 21 Ocak 2010 tarihi itibari ile alınan verilerden
uyarlanmıştır.)
Irak’taki savaşa bağlı olarak gerçekleşen 103 bin sivilin ölümüne Afganistan’daki 50 bin civarındaki sivilin
ölümü de eklendiğinde 11 Eylül saldırılarından sonra ABD öncülüğünde başlatılan operasyonlar 150 binden
fazla sivilin hayatına mal olmuştur. Yaralanan ve yaralandıktan sonra hayatını kaybeden sivillerle ilgili olarak
ise sağlıklı bir veri bulunmamaktadır. Ancak bu sayının da yüz binlerle ifade edilmesi yanlış bir tahmin olmayacaktır. Öte yandan bu ölümler sonucunda yıkılan aileler, yetim kalan çocuklar, evsiz-yurtsuz kalan şahıslar
da göz önüne alındığında yaşanan maddi ve manevi zararların sayılarla ifade edilemeyeceği çok açıktır.
35 Terri Tanielian ve Lisa H . Jaycox (Eds.). 2008. Invisible Wounds of War, Psychological and Cognitive Injuries,
Their Consequences, and Services to Assist Recovery. RAND Corporation, Arlington, VA.
36 www.iraqbodycount.org/database adresinden alınmıştır.
21
22
OBAMA DÖNEMİNDEKİ UYGULAMALAR VE ABD’NİN ULUSLARARASI İMAJI
ABD’nin 44. Başkanı olan Obama, yönetime geldikten sonra ilk Başkanlık Direktifini terörle mücadele alanında vermiş ve Guantanamo üssünün kapatılması ile ilgili süreci başlatmıştır. Buna göre Guantanamo üssünün
bir yılı geçmemek kaydıyla en uygun zamanda kapatılması emrini veren Obama, bu işlemlerin yürütülmesi
için de Adalet Bakanı’nın koordinesinde, Dışişleri Bakanı, İç Güvenlik Bakanı, Ulusal Güvenlik Direktörü ve
Genel Kurmay Başkanı (asil üyeler) ve yeteri kadar uzmandan oluşan bir kurul kurdurmuştur.
Uluslararası kamuoyu tarafından şaşkınlıkla karşılanan ve ABD’nin terörle mücadele çabası çerçevesinde
güvenlik birimlerinin yapacağı sorgulamalarda işkenceyi uygun gören yaklaşımlar Obama tarafından yasaklanmıştır.
Obama Başkan olmasının hemen sonrasında ortaya koyduğu insan hak ve özgürlüklerine karşı saygılı duruşu
ve bunu realize etmek amacıyla attığı adımlarla dünyada birçok ulusun sempatisini kazanmaya başlamıştır.
Obama, Türkiye ve Mısır’da yaptığı açıklamalarda da küresel sorunların ancak ve ancak birlikte çalışarak
çözüleceğine vurgu yaparak aktif katılımlı bir işbirliği önerisi ile uluslararası kamuoyunun karşısına çıkmıştır.
Obama yönetimi iktidara gelişinden itibaren özgürlükleri gözeten bir iç ve dış politika izleyeceğini deklare
etmiştir.
Bunun yanında bölgesel ve küresel sorunların çözümünde savaş konsepti (war on terrorism) yerine nitelikli
işbirliği yaklaşımına geçildiği de bu yeni yönetim tarafından her fırsatta dillendirilmektedir.
Başkan Obama’nın hemen her uluslararası platformda “sorunları birlikte çözeceğiz”, ”uluslararası işbirliğini
önemsiyoruz”, “her şeyi ABD’den beklemeyin” gibi söylem ve yaklaşımları da Obama yönetiminin izleyeceği
ulusal ve uluslararası politikalar hakkında önemli ipuçları vermektedir.
Obama uluslararası alanda Bush yönetiminin ortaya koyduğu politika ve uygulamaların tam tersini yapmaktadır. Bu mevcut durumun gerektirdiği yeni bir dönem de olabilir, Obama ekibinin temel yaklaşımı da. Ama
her halükarda bu yeni bir uluslararası yaklaşım ve politikadır.
Başta ABD’nin Irak’taki askeri varlığını azaltma ve İsrail-Filistin sorununun çözümüne yönelik George Mitchell aracılığıyla yürüttüğü çabalar, Obama’nın Türkiye ile başlayan Mısır37 ve Afrika’ya yönelik ziyaretlerinde
ortaya koyduğu yaklaşımlar, Obama yönetiminin bölgesel politikalarını özetlemektedir. İç ve dış politikaya
yönelik olarak Guantanamo üssündeki hapishanenin kapatılma kararı da bu çerçevede ele alınmalıdır.
Türkiye ziyareti sırasında Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde yaptığı konuşmada “ABD, İslam’la savaş içinde
değildir, asla da olmayacaktır”38 açıklaması da imaj tamirinin önemli satır başları arasında yer almıştır.
Obama yönetiminin bölgedeki sorunları çözmeye yönelik adımları olumlu ya da olumsuz bir şekilde ülkemizi
etkileyecektir. Bunlar aynı zamanda ülkemizin uluslararası alandaki konumunu güçlendirecek yeni fırsatlar
da sunmaktadır.
Ancak bu fırsatların değerlendirilmesi, ABD yönetiminin ülkemizin öncelikli sorunlarına bakışına bağlıdır.
Türkiye’nin öncelikli güvenlik sorunlarından olan PKK terörü ile mücadelede güvenlik endeksli çözümde
ABD’nin daha aktif rol alması talep edilmelidir. Örneğin örgütün önde gelenlerine yönelik operasyonel (onları pasifize etmeye yönelik) faaliyetler gibi.
37 Remarks By The President On A New Beginning Cairo University Cairo, Egypt (Başkan’ın (Obama) Yeni Bir Başlangıç hakkında Mısır Kahire Üniversitesinde verdiği
demeç). (2009). http://www.whitehouse.gov/the_press_office/Remarks-by-the-President-at-Cairo-University-6-04-09/
38 Remarks By President Obama To The Turkish Parliament Turkish Grand National Assembly Complex
Ankara, Turkey (Başkan Obama’nın TBMM’deki konuşması). (2009). http://www.whitehouse.gov/the_press_office/Remarks-By-President-Obama-To-The-TurkishParliament/
23
24
ABD’NİN TERÖRLE MÜCADELE STRATEJİSİ VE GELECEĞE İLİŞKİN PROJEKSİYON
• Obama yönetiminin uluslararası ilişkiler genelinde ve terörle mücadele özelinde işbirliği sorunlarını birlikte çözme yörüngeli yaklaşımları Türkiye tarafından daha geniş bir düzlemde ele alınmalıdır. Bu, Türkiye’nin
ABD endeksli politikalar geliştirmesi değil, Türkiye’nin kendi sorun alanlarında ABD’nin yeni yaklaşımından
yararlanma olarak değerlendirilmelidir.
• ABD’nin Irak’taki askeri varlığını azaltması, kısa ve orta vadede yerel ve uluslararası mücadelelere gebe
olmakla birlikte uzun vadede daha büyük ve kontrolü güç çatışmalara da neden olabilir. Oluşacak olan vakumda, Türkiye’nin bölge ülkeleri ile olan diplomatik ilişkileri daha kapsamlı ve alana yönelik olmalıdır. Türkiye, Irak’ın kuzeyindeki Türkmenler ve Kürt yönetimi kadar Şii gruplarla da daha derin ilişkiler geliştirmek
zorundadır. Ülkenin yeniden inşası sürecinde Güney Irak’a yönelik kalkınma projelerinde Türkiye’nin de
öncü rol alması önemlidir.
• Suriye ile gelinen noktadaki olumlu hava, Irak-Suriye ilişkilerindeki gerginliği çözmede de kullanılabilir.
Irak’ta son dönemde meydana gelen terör saldırıları, Irak toplumunun vicdanını yaralamaktadır. Bu tür olaylar sonrası oluşabilecek psikolojik hava orta ve uzun vadede Suriye-Irak ilişkilerini daha da gerebilir ve hatta
çatışma durumuna getirebilir. Türkiye’nin en başından itibaren izleyeceği yapıcı, birleştirici, diyalog sağlayıcı
katkısı bu çatışmayı engellemekle kalmaz, Türkiye’nin bölgedeki konumunu daha etkin hale getirir.
• Bölgesel olarak Orta Doğu coğrafyasında, süper güç, tek merkezli güç yerine ortaklıkların etkinliği artacaktır. Türkiye gibi sert güç yerine yumuşak güç odaklı dış politika izleyen ülkeler, çatışma odaklı değil
çatışma yönetimi odaklı yaklaşımların tercih nedeni durumuna gelecektir.
• Orta Doğu siyasal anlamda gerginliğin kaynağı olma potansiyelini hala korumaktadır. İran’ın nükleer
silah sahibi olma çabaları gelecekte bu bölgede meydana gelebilecek olası çatışmanın temel nedenlerinden
olabilecektir. Bunun yanında yıllardır devam eden İsrail-Filistin sorunu, bölgede çatışma kaynaklarından biri
olmaya devam edecektir.
• Ancak konunun terör çerçevesinde değerlendirilmesi durumunda Afganistan, Irak ve İran dışında önemli bir sorun bölgesi de Pakistan olmuştur. Pakistan’daki Taliban oluşumları, Pakistan’ın istikrarsız bir ülke
olmasına neden olmuş ve terör saldırılarının merkezi haline gelmiştir. Pakistan’daki saldırıların durdurulması
ve bu saldırıların kaynağının kurutulmasına yönelik olarak yürütülen silahlı mücadele kısa vadede çözüm gibi
görülse de uzun vadede Pakistan için önemli bir istikrarsızlık kaynağı olma durumundadır.
• Bunun yanında ABD’nin, Taliban ve El Kaide unsurlarını hedef alma gerekçesiyle Pakistan-Afganistan
sınırı ve Pakistan’ın içlerinde düzenlediği hava saldırıları ve operasyonlar, Pakistan’ın işini daha da zorlaştırmaktadır. Zira bu saldırılar, radikal grupların istismar alanlarını genişletirken, mücadele söylem ve eylem
alanlarını daraltmaktadır.
• Türkiye’nin yeni enerji hatlarında en önemli geçiş güzergahı olması, Türkiye-ABD, Türkiye-AB ve TürkiyeBölge ülkeleri (Kafkasya ve Rusya dâhil) ilişkilerinde yeni tanımlamaları da beraberinde getirmektedir.
25
• Günümüzde Taliban ve El Kaide ile askeri yöntemlerle mücadelede dikkat edilmesi gereken nokta, bu
iki grubun bir tutulmaması gerektiğidir. Bu tür bir ayrım, gelecekte Taliban’la anlaşabilmeyi de olanaklı kılacaktır. Zira ABD için Afganistan’daki daha fazla askeri kayıpların Obama yönetimini zorda bırakması büyük
olasılıktır.
• Türkiye’nin Afganistan’daki NATO bayrağı altında görev yapan askeri varlığının “askeri olmayan”, “yeniden inşa” ve “kalp ve zihinlerin kazanılmasına” yönelik çalışmaları devam etmeli, özellikle askeri operasyonlarda kesinlikle yer alınmamalıdır. Zira askeri operasyonlara katılma Türkiye’nin sadece Afganistan’daki
değil, tüm genişletilmiş Orta Doğu’daki konumunu olumsuz etkileyecektir. Ülkemizin bölgede var olan “çözüme çatışmasız katkı sağlayan ülke” durumunu tamamen değiştirecektir. Taliban ya da diğer aşırı grupların
değil, bölge halkının da bakışını son derece olumsuz bir şekilde etkileyebilecektir.
• Türkiye’nin son dönemde uluslararası alanda yapmış olduğu diplomatik atılımlar ülkemizi uluslararası
ilişkilerde belirleyici bir konuma getirmiştir. Çatışmasız diyalog yoluyla sorunlara çözüm arayan ülkemiz,
bölgedeki tarihsel ve kültürel geçmişten gelen olumlu ve etkili rolüne devam etmelidir.
26
• ABD’nin Afganistan’a daha fazla asker gönderme kararı, olası askeri kayıpların ABD kamuoyuna açıklanma zorluğu ve bunun Obama yönetimi üzerinde oluşturacağı baskı, ABD’nin Afganistan’dan daha çabuk
ama az bir zararla çekilme yönünde bir strateji geliştirmesini zorunlu kılmaktadır. Bununla birlikte istikrara
kavuşmamış bir Afganistan’ın oluşturacağı siyasal vakumun sadece bu bölgeyi etkileyeceğini beklememek
gerekir. Bu da Afganistan ölçeğinde, ABD’nin içinde bulunduğu zor durumu açıklamaktadır.
• Son dönemde Nijeryalı varlıklı bir ailenin çocuğu olan 23 yaşındaki Abdülfaruk Ömer Abdülmuttalip’in
ABD’ye uçan Delta Havayolları’na ait bir uçakta terör saldırısı teşebbüsü ABD’deki güvenlik aktörlerinin ve
kamuoyunun tüm dikkatlerini bu ülkeye çekmiştir. Her ne kadar Yemen, terör bağlamında ABD için yeni
bir ülke olmasa da, ABD kamuoyunda, Yemen’e karşı (Yemen yönetimini hedef almasa da) farklı bir askeri
seçenek yoğun olarak gündemde tartışılmaktadır.
• ABD’de küresel ekonomik krizle birlikte birinci sıradaki yerini kaybeden terörün 2010 yılında tekrar
eski yerini alacağına dair güçlü işaretler ortaya çıkmıştır.
• Ancak salt güvenlik odaklı terörle mücadele stratejisinin uzun vadede ABD açısından kesin çözüm olamayacağı, Afganistan, Irak ve kısmen de olsa Pakistan’da görülmüştür. Bunun Yemen’de aynı sonucu doğurmayacağını söylemek ya da beklemek ise oldukça zordur.
27
28
SONUÇ
ABD’nin terör saldırılarına 11 Eylül 2001 düzeyinde hedef olması, hem ABD kamuoyunda hem de politika
yapıcılar üzerinde psikolojik bir çöküntü oluşturduğu bu alanda çalışan akademisyen ve uygulayıcıların genel
görüşüdür.
Psikolojik etkinin en önde gelen yansıması da ABD’nin teröre karşı yalnızlaştırma politikasındaki aşırı söylemleridir. O kadar ki bu söylemler aslında kısa vadede etkili gibi görünmekle birlikte orta ve uzun vadede
ABD’yi dünya kamuoyunda yalnızlaştırmıştır. Ancak ABD yönetimi bir anlamda bu yanlıştan Bush döneminin
son yıllarında dönmeye karar vermiş ve daha uzlaşıcı bir işbirliği arayan söylemler geliştirmeye başlamıştır.
Bu çerçevede öne çıkan adımlarından birisi de Türkiye-ABD ilişkilerindeki yumuşama ve sonrasında sergilenen yakınlaşmadır ki bu özellikle de Mart 2003 tezkere (EK -1 de ayrıntılı bilgi sunulmuştur) krizinden
sonraki ilk normalleşmenin de başlangıcıdır.
ABD’nin terörle mücadele başlığı altında güvenlik odaklı uygulamaya koyduğu temel stratejik adımlar;
• Afganistan’ın işgal edilmesi,
• Irak’ın işgal edilmesi,
• NATO’nun terörle mücadele çerçevesinde daha aktif hale getirilme çabası,
• İkili ve çok taraflı oluşumlarda terör ve terörle mücadele konularına daha fazla vurgu yapılması,
• Terörün finansmanı noktasında BM düzeyinde girişimlere ağırlık verilmesi,
• G-8, APEC gibi uluslararası kuruluşlarda prensipte de olsa terörle mücadele konusunda kararlılığın dillendirilmesi,
• Avrupa Birliği’ne üye ülkelerin desteğini alarak özellikle hava ulaşımı güvenliği konusunda etkin uygulamaların yaşama geçirilmesi,
olarak listelenebilir.
Obama döneminde başlayan ABD’nin bozulan imajını düzeltme çabası, küresel düzlemde terör örgütlerinin
ABD’yi hedef alma gerekçelerini zayıflatacaktır. Uluslararası ölçekte, Obama yönetiminin söylem düzeyi
böyle bir ortamın oluşturulması noktasında da uygun bir yapıdadır ve bununla birlikte olası bir terör eylemi,
Obama yönetiminin yapıcı yaklaşımlarını da önemli ölçüde test edecektir.
29
EK: 1 MART 2003 TEZKERESİ
11 Eylül terörist saldırılarından sonra ABD’nin terörle mücadele kapsamında yürüttüğü çalışmaların en
önemli sonuçlarından bir tanesi hiç şüphesiz ki Irak’ın işgali olmuştur. Bu işgal süresince Türk-Amerikan
ilişkilerinde kayda değer bir yoğunluk olmuş ancak bu yoğunluk 1 Mart 2003 tarihinde T.B.M.M. tarafından
kabul edilmeyen tezkere ile ciddi bir darbe almıştır. 25 Şubat 2003 tarihinde zamanın hükümeti tarafından
T.B.M.M.’ye sunulan ve kamuoyunda “1 Mart Tezkeresi” olarak isimlendirilen tezkerenin tam ismi “Türk
Silahlı Kuvvetlerinin yabancı ülkelere gönderilmesine, yabancı silahlı kuvvetler unsurlarının altı ay süreyle
Türkiye’de bulunmasına ve muharip unsurların Türkiye dışına intikalleri için gerekli düzenlemelerin yapılmasına Anayasanın 92nci maddesi uyarınca izin verilmesine ilişkin Başbakanlık tezkeresidir39”.
Bu tezkere ile “gereği, kapsamı, sınırı ve zamanı hükümetçe belirlenecek şekilde, (1) Türk Silahlı Kuvvetlerinin yabancı ülkelere gönderilmesine ve bu kuvvetlerin gerektiğinde belirlenecek esaslar dairesinde kullanılmasına, (2) Uluslararası meşruiyet kuralları çerçevesinde, en fazla 62 000 askerî personelin ve hava unsurları
30
olarak 255 uçak ve 65 helikopteri aşmamak kaydıyla yabancı silahlı kuvvetler unsurlarının, hükümetin tespit
edeceği mücavir bölgelerde geçici olarak konuşlandırılmak üzere 6 ay süreyle Türkiye’de bulunmasına; bu
amaçla Türkiye’ye gelecek yabancı kara kuvvetlerinden destek unsurları dışındaki muharip unsurların geçici
olarak konuşlandırıldıkları bölgelerden Türkiye dışına intikallerinin en kısa sürede tamamlanması ve yabancı
hava ve deniz kuvvetleri ile özel kuvvetler unsurlarının muhtemel bir harekâtta kullanılmalarını sağlayacak
şekilde konuşlanmaları ve yabancı silahlı kuvvetlere mensup hava unsurlarının Türk hava sahasını üst uçuş
amacıyla kullanmaları için gerekli düzenlemelerin yapılmasına; bu yabancı silahlı kuvvetlerin Türkiye’ye gelişiyle ilgili hazırlıkların yürütülmesine, Türkiye ülkesinde tabi olacakları statü ve Türk Silahlı Kuvvetleriyle
işbirliği esas ve usullerine ilişkin düzenlemelerin hükümetin belirleyeceği esaslar çerçevesinde yapılmasına,
Anayasanın 92’nci maddesi uyarınca izin verilmesi40” istenmiştir. Tezkere konusunda kamuoyundaki yanlış algılama tezkerenin T.B.M.M. tarafından reddedildiği şeklindedir. Aslında reddedilmemiş, Anayasa’nın 96. maddesinde öngörülen salt çoğunluğa ulaşılamadığı için kabul edilmemiştir (264 kabul, 250 ret, 19 çekimser).
Tezkerenin kabul edilmemesi ABD tarafında büyük bir şaşkınlık ve hayal kırıklığı yaratmıştır. O zamana
kadar Türk tarafı ile gerçekleştirilen sıkı pazarlıklar sonucu yapılan tüm hazırlıklar geçersiz duruma düşmüş
ve tüm planlar alt üst olmuştur. Böyle bir karar çıkacağını hiç beklemeyen ABD, bu karardan sonra Akdeniz
açıklarında beklettiği tüm savaş gemilerini geri çevirmek ve Arap yarımadasının güneyinden dolaştırmak
zorunda kalmıştır. Türk hava sahasını, limanlarını ve topraklarını kullanamayan ABD’nin uğradığı ekonomik
zararların yanı sıra Irak’ta yaşadığı başarısızlığın en önemli etkenlerinden birinin 1 Mart Tezkeresi’nin kabul
edilmemesi olduğunu söylemek yanlış bir ifade olmayacaktır. Bu olayla birlikte Türk-Amerikan ilişkilerinde
gerginlikler yaşandığı gözlemlenmiştir. Hatta kamuoyunda “çuval olayı” olarak bilinen olayın da ABD tarafından tezkereye karşı misilleme olarak yapıldığını savunanlar olmuştur.
39 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem:22, Cilt:6, Yasama Yılı: 1, 39uncu Birleşim, 1.3.2003 Cumartesi
40 a.g.e.
Tezkerenin kabul edilmemesiyle ilgili olarak yorum yapanları, kararı destekleyenler ve eleştirenler olarak
ikiye ayırmak mümkündür. Kararı destekleyenlerin genel argümanı hükümetin ve meclisin istemeden de
olsa Türkiye’yi Irak bataklığına sürüklenmekten ve Irak sorununun bir parçası olmaktan kurtardığı şeklindedir. Bu argümanı kullananlar, tezkere kabul edilmiş olsaydı Türkiye’nin şu anda çok daha farklı bir konumda
farklı konuları tartışıyor olabileceğini savunmaktadırlar. Öte yandan, tezkerenin kabul edilmemesini zamanın
hükümetinin bir basiretsizliği ve başarısızlığı olarak görenlerin sayısı da az değildir. Bu görüşü savunanlar
Türkiye’nin Irak denkleminde dışarıda kaldığını, tezkere çıkmış olsaydı PKK ile mücadelede şu anda çok
farklı bir konumda olunabileceğini, Kandil Dağı’nın kontrol altına alınmış olunacağını, Amerika ile ilişkilerin
de zedelenmemiş olacağını iddia etmektedirler. Eski Dışişleri Bakanı Hikmet Çetin de bu görüşü savunanlardandır. Çetin’e göre tezkerenin kabul edilmemesi hem Türkiye’nin yanı başındaki olaylara ilgisiz kaldığı
görüntüsü verdiği için hem de Ortadoğu’daki gelişmelere paralel olarak kendi çıkarları açısından (Irak’ta söz
sahibi olma ve terörle mücadele) yanlış olmuştur ve önemli bir fırsatı kaçırmıştır41.
Dönemin Genel Kurmay Başkanı Hilmi Özkök bir gazeteye verdiği röportajda tezkerenin kabul edilmemesini bir “Anayasal kaza” olarak yorumlamış ve “AKP grup kararı alsaydı 1 Mart tezkeresi geçerdi” yorumunda
bulunmuştur. Özkök’ün konuşmasından TSK’nın tavrının tezkerenin geçmesi yönünde olduğu ve tüm hazırlıkların bu yönde yapıldığı anlaşılmaktadır. Özkök, buna rağmen Genelkurmay Başkanı olarak oylama öncesi
konuşmasının doğru bir davranış olmayacağını, meclisin üzerine irade koyamayacağını ifade etmiştir42.
O dönemde tezkere öncesi hazırlık aşamasında ABD ile müzakerelerde bizzat görev alan Emekli Büyükelçi Deniz Bölükbaşı da tezkerenin kabul edilmemesini eleştirenler arasındadır. Bölükbaşı görüşlerini “1
Mart tezkeresi, 1 Mart’ta yaşanıp bitmedi. Sürecin bir parçasıydı. Bugün karşımıza çıkan dış güvenlik tehditleri, terörün tırmanması, ortadan kalkan kırmızı çizgilerimiz gerçeklerinden soyutlanarak ele alınamaz.
1 Mart tezkeresinin TBMM tarafından kabul edilmemiş olmasının otomatik bir sonucu sayılmasa bile iç ve
dış güvenlik tehditleri, tezkere kabul edilseydi bu kadar cesaretle karşımıza çıkabilir miydi?” şeklinde ifade
etmektedir.43
Başbakan Recep Tayyip Erdoğan da CNN Türk’te Taha Akyol’un konuğu olduğu bir programda tezkerenin
geçmemesini bir hata olarak değerlendirmiş ve bu durumu “Denklemin dışında kaldık. Keşke 1 Mart tezkeresi geçseymiş. Tezkerenin bu şekilde neticelenmesini doğru bulmadım. Bunlardan ibret alıp gelecekte aynı
hataya düşmemek gerekir”44 şeklinde ifade etmiştir.
Üzerinden geçen 6 yıl kimin haklı olduğu konusunda karar vermek için yeterli olmamakla birlikte konu
hakkında daha sağlıklı değerlendirmeler yapmak için makul bir süre olarak değerlendirilebilir. Bu çerçevede
yapılacak analizlerde aşağıdaki hususların dikkate alınmasında yarar olduğu düşünülmektedir.
41 TÜRKSAM’dan Prof. Dr. Mustafa Özcan Ültanır’ın Hikmet Çetin ile yaptığı 31 Ağustos 2007 tarihli söyleşi. www.turksam.org/tr/yazdir1331.html adresinden
ulaşılabilir.
42 Milliyet Gazetesi, 1 Ekim 2007
43 Habertürk Ankara Temsilcisi Taki Doğan, Sabah Gazetesi Yazarı Metehan Demir, Star Gazetesi Ankara Temsicisi Şamil Tayyar, Washington Times Gazetesi yazarı
Tülin Daloğlu ve Gazeteci Mahmut Bulut, Basın Kulübü’nde Deniz Bölükbaşı’yla yaptığı söyleşiden alınmıştır.
44 Milliyet, 3 Mart 2007, 1 Mart tezkeresinde ibretlik sonuç hangisiydi?
31
Tezkere’nin hazırlanması sürecindeki genel kanaat ABD’nin Irak’ta fazla zorlanmadan çok çabuk bir sonuç alacağı yönünde idi. Irak’ta bu denli bir direniş olacağı bir çok kişinin öngörüsünde yer almıyordu.
ABD’nin Irak’taki işi çok kısa sürecek ve var olduğu öngörülen bir siyasi plan (ABD tarafında) kapsamında
Irak demokratikleşecek ve müttefik ülke askerleri en kısa sürede işini bitirip ülkeden çekilecekti. ABD Irak’ı
Saddam’ın istibdat rejiminden kurtaracak ve ülkede insan haklarını hâkim kılacaktı. 11 Eylül saldırılarının
hemen sonrasında terörle mücadele alanında oluşturulan uluslararası atmosfer ve diğer ülkelerden gelen
kayıtsız şartsız desteğin aynı şekilde devam edeceği görüşü hâkimdi. ABD’de iktidarı elinde bulunduran
Cumhuriyetçilere verilen halk desteğinin uzun süre devam edeceği düşünülüyordu.
Aradan geçen süre gösterdi ki, ABD Irak’ta ummadığı bir direnişle karşılaştı ve kendisini içinden çıkılması
zor bir bataklıkta buldu. Ülkedeki etnik ve mezhepsel ayrılıkların körüklediği problemler, ABD’nin elinde
var olduğu öngörülen planların akim kalmasına neden oldu. Ülkeye demokrasi ve özgürlük getirmek yerine
birçok masum insan hayatını kaybetti. Bunun yanı sıra ülke Ebu Gureyb gibi bir insanlık suçuna sahne oldu.
Ayrıca, ilk başlarda tüm dünyayı arkasına alan ABD zamanla bu desteğin azaldığına şahit oldu. Asker cenazeleri ülkelerine geldikçe hükümetler baskılara dayanamayıp söylem değişikliğine gitmek durumunda kaldılar.
32
Askerlerini Irak’tan çekmeye veya sayısını azaltmaya kendilerini mecbur hissettiler. Terörle mücadelede
ABD’nin öncülük ettiği şiddet yanlısı yöntemlerin yerine alternatif arayışlar gündeme gelmeye başladı. Öte
yandan ABD’de de ulusal destek azalmaya başladı ve 2008 yılında Demokratlar iktidara gelerek terörle
mücadelede söylem değişikliği başlattı.
Bugün itibari ile içinde bulunduğumuz şartlar göz önüne alındığında, 1 Mart 2003 tezkeresinin reddedilmesini “Türk-Amerikan ilişkilerinin bozulmasının miladı mı, Türkiye’nin bağımsızlık onurunu kurtardığı tarih mi
yoksa Türk demokrasisinin Amerika’ya karşı çıkış günü”45 mü olduğu sorusu ülke kamuoyunda uzun zaman
tartışılmıştır. Ancak son dönemde Mart tezkere krizinden Türkiye’nin galip çıktığı yorumları hem ulusal
hem de uluslararası medyada yoğun olarak yer almaya başlamıştır46.
45 Cengiz Çandar, Tercüman Gazetesi, 1 Nisan Şakası 1 Mart Yalanı, 01 Nisan 2005
46 Matthews, O., & Dickey, C. (2009). Triumph of the Turks. http://www.newsweek.com/id/224676