162. Ünlü ve ünsüzler

1
ÜNLÜLER
Türkçe’de sekiz ünlü harf vardır: A, E, I, Í, O, Ö, U, Ü
DÜZ
GENÍŞ
Geniş dar geniş dar
KALIN
A
I
O
U
ÍNCE
E
Í
Ö
Ü
BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU
Türkçe bir sözcükte kalın ünlülerden sonra kalın, ince ünlülerden sonra ince
ünlülerin gelmesine büyük ünlü uyumu denir.
□ Bileşik sözcüklerde ünlü uyumu aranmaz.
□ Yabancı kökenli sözcüklerde ünlü uyumu aranmaz.
□ Büyük ünlü uyumuna uymayan sözcüklerde ekler, sözcüğün son ünlüsüne
uyar. Kardeş-im.
□ leyin, -(m)trak, -ken, -yor, -ki, -gil ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz.
KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU
Ílk ünlü düzse, sonraki ünlüler de düz; ilk ünlüsü yuvarlaksa, sonraki ünlüleri ya
düz-geniş ya da dar-yuvarlak olur. ”düzlük-yuvarlaklık uyuşması”
 Düz-geniş ünlüden sonra b-m-v ünsüzleri varsa, sonra gelen düz ünlü daryuvarlak olur: armut, avuç, avurt, yağmur...
 Bileşik sözcüklerde küçük ünlü uyumu aranmaz.
 Yabancı kökenli sözcüklerde küçük ünlü uyumu aranmaz.
 “-yor” eki bu uyuma uymaz.
 Ekler sözcüğün son ekine uyar: Buğday-sı
2
ÜNLÜ DÜŞMESÍ
 Kimi iki heceli Türkçe sözcük, ünlü ile başlayan bir ek alırsa; ikinci hecedeki ünlü
düşer: ağız> ağzı, gönül> gönlü, emir> emri, vakit> vakti...
 Ünlüyle biten bir sözcükten sonra, ünlüyle başlayan bir sözcük gelip ikisi birlikte
birleşik sözcük kurarlarsa; Türkçe’de iki ünlü yan yana gelmediğinden, ünlülerden
biri düşer: ne-için> niçin
 Ünlüyle biten ad soylu sözcüklere “-le, -la” yapım ekleri getirilip eylem
türetilirken; ad soylu sözcüğün sonundaki ünlü düşer:
koku-la-mak>koklamak,
sızı-la-mak>sızlamak, ileri-le-mek>ilerlemek
 Ünlüyle biten ve yer–yön bildiren sözcüklerin sonuna ”-de, da, -den, -dan” ekleri
getirildiğinde, orta hece ünlüsü düşer:
nere-de>nerde, dışarıdan>dışardan,
bura-da>burda…
HECE DÜŞMESÍ
Ünlüyle biten bir sözcükle ”hane” sözcüğüyle kurulu kimi bileşik sözcüklerde /ha/
hecesi düşer:
posta-hane>postane, hasta-hane>hastane, ecza-hane>eczane…
 Bileşik sözcüklerde, art arda gelen yakın sesli hecelerin çatışması durumunda,
hecelerden biri düşebilir:
Pazar-ertesi> Pazartesi
 Kimi bileşik sözcüklerde son hece düşer:
pek-iyi> peki
 Belirtisiz ad tamlamasının kalıplaşmasıyla oluşmuş bileşik adlarda son hece
düşer:
Edirne-kapısı> Edirnekapı, Dolma- bahçesi> Dolma bahçe
3
ÜNLÜ TÜREMESÍ
Sözcüğün yapısında bulunmayan bir ünlünün ortaya çıkmasıdır.
Yapyalnız>yap-a-yalnız> yapayalnız, sapsağlam>sap-a-sağlam> sapasağlam
Çepçevre>çep-e-çevre> çepeçevre, darcık>dar-a-cık> daracık,
Bircik >bir-i-cik> biricik
Çıkaklarına
SERT
süreksiz
YUMUŞAK
Göre
sürekli
DUDAK
f
p
mv
b
DÍŞ
sş
çt
jnrz
cd
k
ğy
g
DUDAK
GIRTLAK
sürekli
süreksiz
h
SERT
SÜREKLÍ
fhsş
SÜREKSÍZ
çkpt
YUMUŞAK
gjlmnrvyz
bcdg
 Türkçe kökenli sözcükler: c, f, ğ, h, j, l, m, n, p, r, ş, z ünsüzleriyle başlamaz.
Cik cik, fırıl fırıl, hırıl hırıl… gibi yansıma sözcükleri genellemeye uymaz.
hatun, halı, hani, mutlu, ne, niçin, nere, pişmek, parmak, şişmek, şaşmak, su,
şimdi, şura, söyle… Kurala uymazlar.
 Türkçe kökenli sözcüklerin başında iki ünsüz bulunmaz.
problem, spor, trafik, tren, kral…
Türkçe kök sözcüklerde ikiz ünsüz yan yana bulunmaz.
şiddet, millet, hassas…
 Türkçe kök sözcüklerin sonunda yan yana iki ünsüz bulunabilir. Bu tür sözcükler, süreksiz sert
ünsüzlerle (ç, k, p, t) biter, sondan bir önceki ünsüzlerse l, n, r, s, ş
Ünsüzleridir:
ilk, berk, kırk, sarp, yurt, alt, üst…
 Türkçe kökenli sözcüklerin sonunda süreksiz yumuşak ünsüzler (b, c, d, g) bulunmaz;
süreksiz yumuşak ünsüzlerle biten yabancı kökenli sözcüklerin yazımında sondaki b>p, c>ç,
d>t olur.
kitab>kitap, ilac>ilaç, cild>cilt...
4
ÜNSÜZ UYUMLARI
Sert ünsüzlerle (f, h, s, ş, p, ç, t, k) biten sözcüğün sonuna, süreksiz yumuşak ünsüzle başlayan
ek gelirse: c, d, g süreksiz yumuşak ünsüzleri, sert karşılıkları
olan ç, t, k sert ünsüzlerine dönüşür. C>Ç, D>T, G>K olur.
Coş-gun>coşkun,kayık-cı>kayıkçı, geç-di>geçti gibi.
ÜNSÜZ UYUMUNA UYMAYAN SÖZCÜKLER
 Yabancı dillerden gelmiş sözcüklerin gövdelerinde ünsüz uyumu aranmaz:
işgal, istikbal, mahcup, meşgul…
 Bileşik sözcüklerde ünsüz uyumu aranmaz: üçgen, akbaba, Kurtdereli, Akdeniz…
ÜNSÜZ DÜŞMESİ
Türetme ya da birleştirme yoluyla yapılan sözcüklerde olan ünsüz yitimidir.
 ”-cık, -cik, -cuk, -cük, -cak, -cek” küçültme eklerinden önceki /k/ ünsüzü düşer:
sıcak-cık>sıcacık, ufak-cık>ufacık, alçak-cik>alçacık, bebek-cik>bebecik, toparlak-cık>toparla
cık, çabuk-cak>çabucak, sağlık-cak-la>sağlıcakla…
 Kimi sıfatlardan eylem türetilirken, sıfatın son ünsüzü düşer:
alçak-al-mak>alçalmak, yüksek-el-mek>yükselmek, küçük-ül-mek>küçülmek…
 Yardımcı eylemlerle kullanılırken ikinci ikiz ünsüzü ortaya çıkan kimi Arapça kökenli sözcükler,
tek başlarına kullanılırsa sondaki ikiz ünsüzden birini yitirir:
hissetmek>his dünyası, zannetmek>zan altında kalmak…
 Kimi bileşik sözcüklerde, sözcüklerin birleşme noktasında yan yana gelen ikiz ünsüzden biri
düşer:
üst-teğmen>üsteğmen, ast-teğmen>asteğmen…
ÜNSÜZ TÜREMESİ
Sözcüğün asıl yapısında bulunmayan bir ünsüzün ortaya çıkmasıdır.
 ÖNTÜREME: Sözcüğün asıl yapısında bulunmayan bir ünsüzün başta türemesidir:
urmak>vurmak, ılan>yılan, öyük>höyük, örgüç>hörgüç
 İÇTÜREME: Sözcüğün asıl yapısında bulunmayan bir ünsüzün içte türemesidir.
Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmaz. Yapısında farklı iki ünlüsü yan
yana bulunan yabancı kökenli sözcükler Türkçede kullanılırken ya iki ünlüsü
arasında /y/ ve /v/ ünsüzleri türer ya da iki ünlüden biri /y/ ünsüzüne dönüşür.
Zaif>zayıf, mai>mavi, gaip>kayıp, fiat>fiyat, dialogue>diyalog, pianiste>piyanist,
Laboratoıre>laboratuvar, toilette>tuvalet, faide>fayda, television>televizyon,
Camion>kamyon, radio>radyo…
Bu tür içtüreme, Türkçe bileşik sözcüklerde de görülür:
Ne-ise>neyse, şu-ile>şöyle, o-ile>öyle...
 SONTÜREME: “zan” , “his” gibi kimi arapça kökenli sözcüklerin
5
sonlarındaki ünsüzler ikiz ünsüzdür; bu sözcükler tek başlarına kullanıldıklarında
düşen ikiz ünsüz yeniden ortaya çıkar. Bu olaya sontüreme denir:
zan>zannetmek, his>hissetmek...
KAYNAŞMA: Ünlüyle biten bir sözcükten sonra, ünlüyle başlayan bir ek
gelirse, Türkçede iki ünlü yan yana bulunmayacağı için, iki ünlü arasına uygun bir
ünsüz girer. Bu ses olayına kaynaşma, araya giren ünsüze de kaynaştırma harfi
denir:
öğrenci-y-e>öğrenciye, öğrenci-n-in>öğrencinin, yapma-s-ı>yapması,
Íki-ş-er>ikişer, altı-ş-ar>altışar, yedi-ş-er>yedişer...
ÜNLÜLER ve ÜNSÜZLER ARASINDAKİ İLİŞKİLER
Ünlülerin ünsüzlere etkisi (Süreksiz sert ünsüzlerin) yumuşaması:
Süreksiz sert ünsüzlerle (ç, k, p, t) biten sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek
aldıkları zaman, sözcüğün sonundaki süreksiz sert ünsüzler, süreksiz yumuşak
ünsüzlere (c, ğ, b, d) dönüşürler:
Güç-ü>gücü, kavak-ı>kavağı, kitap-ı>kitabı, umut-u>umudu, dolap-ı>dolabı…
AYKIRI DURUMLAR: Íç-i>içi, üst-ü>üstü, taşıt-ın>taşıtın, anıt-ın>anıtın, yapıt-ın
 Yabancı kökenli sözcüklerin kimisi bu kurala uymaz: hukuk-un>hukukun,
adalet-in>adaletin, kamp-ın>kampın, cumhuriyet-in>cumhuriyetin…
ÖZEL ADLARDA değişme olmaz:
Türk`ün,Uşak`a, Güvenç`in…
 Eylem kök ve gövdelerinin sonunda bulunan süreksiz sert ünsüzlerin çoğu
yumuşamaz:
acık-ır-sa>acıkırsa, bak-ar>bakar…
ULAMA
Ünsüzle biten bir sözcükten sonra, ünlüyle başlayan bir sözcük gelirse; ilk
sözcüğün sonundaki ünsüzün, ikinci sözcüğün ilk hecesine bağlanarak
söylenmesine denir:
Büyük-oda>(Bu-yü-ko-da), Senin-için>(Se-ni-ni-çin)
ÜNSÜZLERİN ÜNLÜLERE ETKİSİ
Türkçede/a/, /e/ ünlüleriyle biten eylem kök ve gövdelerine /-yor/ eki
getirildiğinde; /y/ ünsüzü, kendinden önceki geniş ünlüyü etkileyerek darlaştırır.
Başla-yor>başlıyor, gizle-yor>gizliyor, kokla-yor>kokluyor, söyle-yor>söylüyor…
Güle-yor>gülüyor, öle-yor>ölüyor...