Energy Statistics Manual 2010 - Turkish version

INTERNATIONAL
ENERGY AGENCY
Enerji Ístatistikleri
E l K Í ta b ı
ULUSLARARASI ENERJ AJANSI
9, rue de la Fédération,
75739 Paris Cedex 15, France
Uluslararas Enerji Ajans (IEA) Kasm 1974’de Ekonomik
birlii ve Kalknma Örgütü (OECD)’nin çats altnda
uluslararas bir enerji program uygulamak için kurulmu
bamsz bir kurumdur.
OECD’ye üye otuz ülkenin yirmi alts* arasnda kapsaml
bir enerji ibirlii program yürütmektedir. IEA’nn temel
amaçlar unlardr:
x Petrol arz kesintileri ile baa çkmak için sistemler
gelitirmek ve sürdürmek;
x Üye olmayan ülkeler, sanayi ve uluslararas
organizasyonlarla ibirliine dönük ilikiler kurarak
dünya çapnda aklc enerji politikalarna destek
olmak;
x Uluslararas petrol piyasasnda kalc bir bilgi sistemi
iletmek;
x Alternatif enerji kaynaklar gelitirerek ve enerji
kullanmnn verimliliini arttrarak dünyann enerji arz
ve talep yapsn gelitirmek;
x Çevre ve enerji politikalarnn bütünlemesine yardmc
olmak.
* IEA’ya üye ülkeler: Avustralya, Avusturya,
Belçika, Kanada, Çek Cumhuriyeti, Danimarka,
Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan,
Macaristan, rlanda, talya, Japonya, Kore
Cumhuriyeti, Lüksemburg, Hollanda, Yeni
Zelanda, Norveç, Portekiz, spanya, sveç,
sviçre, Türkiye, Birleik Krallk, Amerika
Birleik Devletleri. Avrupa Komisyonu da ayrca
IEA’nn çalmalarnda yer almaktadr.
EKONOMK BRL VE KALKINMA
ÖRGÜTÜ
14 Aralk 1960’ta Paris’te imzalanan ve 30 Eylül
1961’de yürürlüe giren anlamann birinci maddesi
uyarnca, Ekonomik birlii ve Kalknma Örgütü (OECD),
aadaki unsurlar barndran politikalarn geliimini
destekleyecektir.
x Finansal istikrar korurken üst düzey sürdürülebilir
ekonomik büyüme ve istihdamn yannda üye
ülkelerdeki yaam koullarnn da yükselmesini
salamak ve bu ekilde dünya ekonomisinin geliimine
katkda bulunmak;
x Ekonomik kalknma sürecinde hem üye hem de üye
olmayan ülkelerde salkl ekonomik genilemeye
katkda bulunmak;
x Uluslararas yükümlülüklere bal kalarak ayrmc
olmayan ve çok tarafl bir zeminde dünya ticaretinin
büyümesine katkda bulunmak.
OECD’ye ilk üye ülkeler Avusturya, Belçika, Kanada,
Danimarka, Fransa, Almanya, Yunanistan, zlanda,
rlanda, talya, Lüksemburg, Hollanda, Norveç, Portekiz,
spanya, sveç, sviçre, Türkiye, Birleik Krallk ve Amerika
Birleik Devletleri’dir. Aada giri tarihleri belirtilen
ülkeler sonradan üye olmutur: Japonya (28 Nisan
1964), Finlandiya (28 Ocak 1969), Avustralya (7
Haziran 1971), Yeni Zelanda (29 Mays 1973), Meksika
(18 Mays 1994), Çek Cumhuriyeti (21 Aralk 1995),
Macaristan (7 Mays 1996), Polonya (22 Kasm 1996),
Kore Cumhuriyeti (12 Aralk 1996) ve Slovakya (28 Eylül
2000). Avrupa Topluluu Komisyonu OECD’ nin
çalmalarnda
yer
almaktadr
(OECD
Anlamas’nn13.maddesi).
___________________________________________________________
EUROSTAT, L-2920 Lüksemburg
Eurostat, Avrupa Birlii statistik Ofisi’dir. Görevi Avrupa Birlii’ne, ülkeler ve bölgeler arasnda karlatrmalara
imkan veren, Avrupa düzeyinde istatistikler salamaktr. Eurostat, üye ülkeler tarafndan derlenen istatistikleri
birletirir ve uyumlulatrr. Büyük miktarda ulalabilir verinin mevcut olmasn salamak ve her kullancnn
bilgiden en iyi biçimde fayudalanmasna yardmc olmak için, Eurostat bir yayn ve hizmet program
oluturmutur. Bu program genel ve uzman düzeydeki kullanclar arasnda net bir ayrm ortaya koymaktadr ve
bu farkl gruplar için özel derlemeler gelitirilmitir. Basn bültenleri, Statistics in focus ve Panorama of the
European Union serileri ile, cep kitapçklar ve katalog derlemeleri genel kullanclara hizmet etmektedir. Bunlar
analizler, tablolar, grafikler ve haritalar araclyla pratik anahtar bilgiler vermektedirler. Yöntem ve özel sözlük
derlemeleri ile ayrntl tablolar ise analizlerde, detayl bilgi ve tablolarn kullanmna daha fazla zaman
harcayan uzmanlarn ihtiyaçlarna cevap vermektedir. Yeni programn bir parças olarak, Eurostat kendi internet
sitesini gelitirmitir. Bu site, Eurostat ürün ve hizmetleri, haber bültenleri, kataloglar, çevrim içi yaynlar ve euro
bölgesi ile ilgili göstergeler hakknda geni bir yelpazede çevrim içi bilgi içermektedir.
©OECD/IEA, 2004
Bu yaynn bütününün veya bir ksmnn çoaltlmas veya baka bir dile çevrilmesi için izin bavurular u adrese yaplmaldr: Head
of Publications Service, OECD/IEA -2, rue André-Pascal, 75775 Paris Cedex 16, France veya 9,rue de la Fédération, 75739 Paris
Cedex 15, France.
2
Önsöz
Enerji durumunu gerek ulusal gerekse uluslararas düzeyde izlemek için, detayl, tam,
zamannda ve güvenilir istatistiklere ihtiyaç vardr. Arz, ticaret, stoklar, çevrim ve
taleplerle ilgili enerji istatistikleri gerçekten her salkl enerji politikas karar için
temeldir.
Örnein, petrol pazarnn, dünya çapnda en fazla ticareti yaplan ürün, piyasadaki
bütün oyuncularnn herhangi bir zamanda ne üretildiini, neyin ticaretinin yapldn,
stoklandn ve tüketildiini ve bunlarn kimler tarafndan yapldn bilmesi açsndan
yakndan izlenmesi gerekmektedir.
Enerjinin dünyann gelimesindeki rolü ve önemi açsndan, temel enerji bilgilerinin
mevcut ve güvenilebilir olmas beklenmektedir. Ancak durum her zaman böyle deildir,
hatta enerji istatistiklerinin kalitesi, kapsam ve zamanllnda son birkaç yldr düü
gözlenmektedir.
Enerji istatistiklerindeki kalitenin dümesinin arkasnda piyasann liberallemesi, ek veri
talepleri, bütçe kesintileri ve uzmanln azalmasn da içeren birkaç neden
bulunmaktadr. Örnein, enerji piyasalarnn liberallemesinin istatistik üzerinde iki
yönden etkisi olmutur. Öncelikle, geçmite istatistikçiler bir yakt hakknda detayl bilgiyi
bir ulusal irketten elde edebilmekteyken, imdi sektör hakknda genel bir fikre sahip
olmak için yüzlercesine deilse bile onlarcasna anket uygulamak zorundalar. kinci
olarak, rekabetin olduu bir piyasa genellikle gizlilik meselesi sebebiyle temel bilgilerin
toplanmasn zorlatrmaktadr.
Son yllarda enerji istatistikleri ofislerinden ek veriler istenmektedir. Bunlar
yenilenebilirlerle ilgili istatistiklerden enerji verimlilii göstergelerine ve sera gaz
emisyonlarna ait verilere kadar geni bir spektrumdaki bilgiyi içermektedir. Bu ek i yükü
birçok ülkedeki istatistik ofislerinin kaynaklarnn azald bir zamanda meydana
gelmektedir. Bazen bu azalma çok fazla olabilmekte ve çalanlarn says yarya dahi
düebilmektedir.
Veri kalitesindeki, kapsamndaki ve zamanllndaki erozyonu durdurmak için mucizevi
bir çözüm bulunmamaktadr. Fakat, istatistiin ve istatistikçilerin bir ülkedeki enerji
politikalarnn karar verme mekanizmalarna tamamyla dahil edilmesi gerektii açktr.
Salkl bir enerji bilgi sisteminin öneminin bilinmesinin bir gerei olarak, Uluslararas
Enerji Ajans (IEA), güvenilir istatistiklerin hazrlanmas ve datmn kolaylatracak,
böylece ülkelerdeki enerji istatistii profilini yükseltecek araçlar gelitirerek günümüz
eilimlerini tersine çevirmek için bir faaliyet programna girimitir.
Enerji istatistikçilerinin uzmanlk ve deneyimini güçlendirmek ve ortak bir hafzann
yeniden ina edilmesi anahtar önceliklerdir. Bu nedenle Uluslararas Enerji Ajans (IEA) ve
3
Avrupa Birlii statistik Ofisi (Eurostat) ibirlii içinde bu el kitabn hazrlamtr. El Kitab
enerji istatistikleri alannda yeni olan kiilerin; tanmlar, birimleri ve yöntemleri daha iyi
kavramasna yardmc olacaktr.
Bu el kitab, baz yerlerde bütünlüü salamak için IEA/OECD–Eurostat–UNECE ortak
anketlerine referanslar içermesine ramen, bütün ülkelerin enerji istatistikçileri ve
analistleri tarafndan kullanlabilir. Dahas, el kitab, en ksa sürede daha genel bir enerji
istatistikleri rehberi ile tamamlanacaktr bu da enerji istatistiklerinin dünya çapnda
uyumlulatrlmas için bir ilk adm olarak görülmelidir.
Enerji bakanlarnn gündeminde effaflk üst sralardadr. Bu da, verilerin effaf ve
güvenilir olmas ile balar. Bu El Kitab‘nn, tanmlarn anlalmasna, birimlerin ve
dönütürme katsaylarnn kullanmnn kolaylatrlmasna, yöntemlerin netlemesine ve
nihayet effafln artmasna katkda bulunmas bizim en içten ümidimizdir.
Claude Mandil
Yetkili Müdür
4
Teekkür
Bu el kitab Uluslararas Enerji Ajans (IEA) Enerji statistikleri Bölümü (ESD) tarafndan
Avrupa Birlii statistik Ofisi (Eurostat) ile ibirlii içerisinde hazrlanmtr.
El kitab, Uluslararas Enerji Ajans (IEA) Enerji statistikleri Bölümü Bakan Jean-Yves
Garnier’in bakanlnda tasarlanm ve hazrlanmtr. El kitabnn hazrlanmasndan
sorumlu olan dier ESD üyeleri: Larry Metzroth (kömür, elektrik, yenilenebilirler), Mieke
Reece (petrol ve doal gaz), Karen Tréanton (temel bilgiler ve enerji dengeleri), Jason
Elliott, Bruno Castellano, Cintia Gavay, Vladimir Kubecek, Jan Kuchta ve Olivier Lavagne
d’Ortigue. Eurostat’dan Peter Tavoularidis, Nikolaos Roubanis ve Pekka Loesoenen de el
kitabnn hazrlanmasna katkda bulunmulardr.
Kapsaml bir taslan hazrlanmasnda bütün deneyimini ve uzmanln ortaya koymu
olan danman Tim Simmons tarafndan yaplan çalmann el kitabna büyük yarar
olmutur.
Sharon Burghgraeve’e düzenlemede gösterdii sabr ve muazzam çalmalar için,
Bertrand Sadin’ e grafik ve emalar bu kadar mükemmel hazrlad için, Corinne
Hayworth’a kitabn mizanpaj için ve teknik bir konuyu bu kadar çekici yapt için ve
Viviane Consoli’ye son düzenlemedeki keskin gözlemi için teekkürler.
5
çindekiler
Önsöz
Teekkür
Giri
Temel Bilgiler
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Giri
nsanlar “Yakt” ve “Enerji” Derken Neyi Kastediyor?
Birincil ve kincil Enerji Ürünleri Nelerdir?
Fosil Yaktlar ve Yenilenebilir Enerji Formlar Nelerdir?
Miktarlar ve Isl Deerler Nasl Ölçülür?
Brüt ve Net Isl Deer Arasndaki Fark Nedir?
“Ürün Ak” Nedir?
Enerji statistiklerinde Göz Önünde Bulundurulan Ana Aklar Nelerdir?
Enerji Verisi Nasl Sunulur?
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Elektrik ve Is Nedir?
Elektrik ve Isy fade Etmek çin Kullanlan Birimler Nelerdir?
Hacim ve Kütleden Enerjiye Dönütürme Nasl Yaplr?
Elektrik ve Is Ak
Elektrik ve Is Arz
Elektrik ve Is Tüketimi
Ortak Elektrik ve Is Anketi çin Ek Gereksinimler
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Doal Gaz Nedir?
Doal Gaz fade Etmek çin Kullanlan Birimler Nelerdir?
Hacimden Enerjiye Dönütürme Nasl Yaplr?
Doal Gaz Ak
Doal Gaz Arz
Doal Gaz Tüketimi
Ortak Doal Gaz Anketi çin Ek Gereksinimler
Elektrik ve Is
Doal Gaz
3
5
13
17
17
17
17
18
19
19
20
22
30
39
39
41
42
42
45
50
53
57
57
58
59
60
63
67
71
7
Petrol
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Petrol Nedir?
Petrolü fade Etmek çin Kullanlan Birimler Nelerdir?
Hacimden Kütleye Dönütürme Nasl Yaplr?
Petrol Ak
Petrol Arz
Petrol Tüketimi
Ortak Petrol Anketi çin Ek Gereksinimler
Kat Fosil Yaktlar ve
Üretilen Gazlar
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Kat Fosil Yaktlar ve Üretilen Gazlar Nelerdir?
Kat Fosil Yaktlar ve Üretilen Gazlar fade Etmek çin Kullanlan Birimler Nelerdir?
Hacim ve Kütleden Enerjiye Dönütürme Nasl Yaplr?
Kömür Ak
Kömür Arz
Kömür Tüketimi
Ortak Kömür Anketi çin Ek Gereksinimler
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Yenilenebilirler ve Atklar Nelerdir?
Yenilenebilirler ve Atklar fade Etmek çin Kullanlan Birimler Nelerdir?
Hacim ve Kütleden Enerjiye Dönütürme Nasl Yaplr?
Yenilenebilirler ve Atklarn Ak
Yenilenebilirler ve Atklarn Arz
Yenilenebilirler ve Atklarn Tüketimi
Ortak Yenilenebilirler ve Atklar Anketi çin Ek Gereksinimler
1.
2.
3.
4.
Neden Denge Yaplr?
Ürün Dengeleri
Enerji Dengeleri
IEA ve Eurostat’n Enerji Dengeleri Arasndaki Farklar
Yenilenebilirler ve Atklar
Enerji Dengeleri
8
73
73
75
76
78
80
90
96
99
99
102
103
105
107
110
116
123
123
125
127
128
130
135
140
143
143
143
144
147
Ekler
153
Ek 1:
Yakt Dönüümü ve Enerji Üretim Süreçleri 153
1.
2.
3.
4.
Elektrik ve Is Üretimi
Petrol Ürün malat
Kömürden Türetilmi Yaktlarn malat
Doal Gaz
Ek 2: Yakt Özellikleri
1.
2.
3.
4.
Kat Fosil Yaktlar ve Türetilmi Gazlar
Ham Petrol ve Ürünleri
Doal Gaz
Biyoyaktlar
Ek 3: Birimler ve Dönütürme
Karlklar
1.
2.
3.
4.
5.
Giri
Birimler ve Karlkl likileri
Ondalk Sistem Önekleri
Dönütürme Karlklar
Tipik Isl Deerler
1.
2.
Yaktlarn Tanm
Ksaltmalarn Listesi
Sözlük
153
162
164
169
173
173
175
179
179
183
183
183
183
184
185
189
189
195
9
ekiller ………………………………………………
ekil 1.1.
ekil 1.2.
ekil 1.3.
ekil 1.4.
ekil 1.5.
ekil 1.6.
ekil 1.7.
ekil 1.8.
ekil 2.1.
ekil 2.2.
ekil 2.3.
ekil 2.4.
ekil 3.1.
ekil 3.2.
ekil 3.3.
ekil 4.1.
ekil 4.2.
ekil 4.3.
ekil 4.4.
ekil 4.5.
ekil 4.6.
ekil 4.7.
ekil 5.1.
ekil 5.2.
ekil 5.3.
ekil 5.4.
ekil 6.1.
ekil 6.2.
ekil 6.3.
ekil 6.4.
ekil 6.5.
ekil 6.6.
ekil 6.7.
ekil 7.1.
10
Enerji Ürünleri çin Terminoloji
18
Önemli Ürün Aklar
21
Ürün Dengesi Yaps
30
Arz Kaynaklar
31
Sanayi
33
Dier Sektörler
34
Doal Gaz Dengeleri çin IEA ve Eurostat Formatlarnn Karlatrmas
36
Benzin/Mazot Dengeleri çin IEA ve Eurostat Formatlarnn Karlatrmas 37
Elektrik çin Basitletirilmi Ak emas
43
Is çin Basitletirilmi Ak emas
43
Elektrik ve Is Anketlerinde Tablo likileri
45
Birleik Is ve Elektrik Santrallerinde Üretilen Elektrik ve Is le
Yakt Girdisi Arasndaki likiyi Gösteren Basitletirilmi Diyagram
48
Doal Gaz çin Basitletirilmi Ak emas
61
Doal Gaz Anketlerindeki Tablo likileri
62
Doal Gaz Üretimi çin Basitletirilmi Ak emas
64
Petrol çin Basitletirilmi Ak emas
78
Petrol Anketindeki Tablo likileri
79
Ham Petrol, Doal Gaz Svlar (NGL), Rafineri Hammaddeleri,
Katk Maddeleri ve Dier Hidrokarbonlarn Arz
81
Yerli Üretim çin Basitletirilmi Ak emas
82
Nihai Ürünlerin Arz
84
Petrokimya Sektörüne Datmlar
86
Sektörlere Göre Petrol Tüketimi
91
Kömür çin Basitletirilmi Ak emas
105
Kömür Anketindeki Tablo likileri
106
Kömür Çevrim emas
112
Isl Deerler
116
Yenilenebilirler ve Atklarn Üç Grupta Snflandrlmas
124
Yenilenebilirler ve Atklar çin Basitletirilmi Ak emas
128
Yenilenebilirler ve Atklar Anketindeki Tablo likileri
129
Grup I Yenilenebilirler ve Atklar çin Basitletirilmi Ak emas
131
Grup II Yenilenebilirler ve Atklar çin Basitletirilmi Ak emas
131
Grup III Yenilenebilirler ve Atklar çin Basitletirilmi Ak emas
132
Sektörlere Göre Yenilenebilirler ve Atklarn Tüketimi
136
Enerji Dengesi Oluturulmas
144
ekil A1.1.
ekil A1.2.
ekil A1.3.
ekil A1.4.
ekil A1.5.
ekil A1.6.
ekil A1.7.
ekil A1.8.
ekil A2.1.
Kar Basnçl Elektrik Santralleri
Ara Buhar Almal Buhar Türbini
Is Geri Kazanml Gaz Türbini
Pistonlu çten Yanmal Motorlar
Kojenerasyonda Kombine Gaz/Buhar Çevrimi
Tipik Bir Rafinerinin Çalma ekli
Kok Frnlarndan Elde Edilen Tipik Çktlar
Bir Yüksek Frnn Balca Özellikleri
Yakacak Odunun Isl Deerleri
Tablolar
Tablo 3.1.
Tablo 4.1.
Tablo 4.2.
Tablo 5.1.
Tablo 5.2.
Tablo 7.1.
Tablo 7.2.
Tablo A2.1.
Tablo A2.2.
Tablo A2.3.
Tablo A3.1.
Tablo A3.2.
Tablo A3.3.
Tablo A3.4.
Tablo A3.5.
Tablo A3.6.
Tablo A3.7.
Tablo A3.8.
Tablo A3.9.
Tablo A3.10.
156
157
159
160
161
163
165
168
180
……………………………………………
Enerji thalatlarnn Ortalama Isl Deerlerinin Hesaplanmas
Birincil ve kincil Petrolün Karlatrmas
Hacimden Kütleye Dönütürme- Bir Örnek
Birincil ve Türetilmi Kömür Ürünleri
Brüt ve Net Isl Deerler Arasndaki Fark
spanya çin Eurostat Enerji Dengesi, 1999
spanya çin IEA Enerji Dengesi, 1999
Kömürün ematik Bir Bileimi
Kat Birincil ve Türetilmi Kömür Ürünleri
Birincil ve kincil Petrol Ürünleri
Yaygn Olarak Kullanlan Ast ve Üst Kat Önekleri
Hacim Birimleri Arasndaki Dönütürme Karlklar
Kütle Birimleri Arasndaki Dönütürme Karlklar
Enerji Birimleri Arasndaki Dönütürme Karlklar
Ta Kömürü Tiplerine Göre Isl Deer Aralklar
Kok Tiplerine Göre Isl Deerler
Kömürden Türetilmi Gazlar çin Tipik Isl Deerler
Seçilmi Petrol Ürünleri çin Tipik Isl Deerler
Kütle veya Hacimden Isya Dönütürme Katsaylar(Brüt Isl Deer)
Standart Metreküp(Sm3) ve Normal Metreküp(m3) Arasndaki
Dönütürme Karlklar
Tablo A3.11. LNG ve Doal Gaz Birimleri Arasndaki Dönütürme Karlklar
Tablo A3.12. Doal Gaz çin Brüt ve Net Isl Deer Karlatrmas
60
74
77
100
103
150
152
173
175
177
183
184
184
185
185
186
186
186
187
187
187
187
11
Giri
Alt Yap
Enerji her zaman insann ve ekonominin geliiminde ve toplumun refahnda önemli bir
rol oynamtr. Örnein, yakacak odun çok eski zamanlardan beri ate yakmak için
kullanlmaktayd ve ilk medeniyetlerde rüzgar kullanlarak yelkenle deniz ar yolculuklar
yaplmaktayd.
Odun bedava ve çok boldu. nsanlar küçük kabileler halinde yaamaktayd. Köyler ve
küçük ehirler olutuunda yakacak odun ancak ticari bir mal haline gelmiti. ehirler
büyüdükçe enerjiye olan ihtiyaç artt ve ormanlar öyle bir boyutta istismar edildi ki, odun
skntsnn baz bölgelerde daha belirgin hale gelmesiyle oduna olan arz ve talebi
denetlemek gerekli hale geldi.
Rüzgar için durum farkl, yelkenliler rüzgar hala bedava kullanmaktalar. Deirmenciler
rüzgar deirmenlerde tahl öütmek için kullanmaya devam ediyorlar. lk rüzgar
türbininin ortaya çkmas, irketleri rüzgarn kendi randmann ölçmektense üretilen
elektrik gibi rüzgar gücünün randmann ölçmeye tevik etmitir.
Yakttan üretilen s ve elektrik olmadan ekonomik faaliyetler oldukça kstl olurdu.
Modern toplum; sanayi , hizmet, mesken ve ulam için her geçen gün daha fazla enerji
kullanmaktadr. Bu, özellikle en büyük ticari meta haline gelen petrol için dorudur ve
ekonomik büyümenin bir ksm petrol fiyatyla balantldr.
Buna ramen, ne petrol ne de kömür ve doal gaz gibi dier fosil yaktlar snrsz
kaynaklar deildir. Büyüyen taleple tüketilen kaynaklarn birleen etkisi, enerji
durumunun yakndan denetlenmesi gerekliliini beraberinde getirmitir. Enerji arz ve
talebiyle ilgili yeterli bilgiye sahip olmay gerektiren dier sebepler enerjiye bamllk,
güvenlik, verimlilik ve çevresel kayglar olarak sralanabilir.
Garip görünebilir ama daha fazla enerjinin üretildii, ticaretinin yapld,
dönütürüldüü ve tüketildii, enerji bamllnn artt ve sera gaz emisyonunun
uluslararas gündemde olduu dönemde birçok ülkede enerji durumunun güvenilir ve
yerinde bir tasvirini salamak gittikçe zor bir hal almtr.
13
Giriş
Durumun net bir tasvirini yapmak üretim ve tüketim zincirinin deiik ksmlarna ait
güvenilir ve detayl veriyi gerekli klar. Bu düzgün bir raporlama mekanizmasn, salkl
kontrol prosedürlerini ve yeterli kaynaklar, baka bir deyile iyi planlanm ve devaml
enerji istatistiklerini içermektedir. Fakat enerji piyasasnn serbestlemesi, istatistikçilerden
ek veri istenmesi, bütçe ksntlar ve donanml personel yetersizlii baz istatistik
sistemlerinin devamlln, bu yüzden de istatistiklerin güvenirliliini tehdit etmektedir.
Bu gidiatn acil olarak tersine çevrilmesi gerekmektedir. Karar vericiler durumun
ciddiyetinin ve bu durumun karar verme süreci üzerindeki etkisinin farknda olmak
zorundalar. Veri kullanlrken, kullanclarn verinin kalitesi konusunda baz önemli
noktalarn farknda olmalar gerekiyor. statistikçilerin istatistiksel sistemleri güçlendirmek
ve sürdürmek, ayn zamanda bunlar hzla deien enerji ortamna uyarlamak için çaba
göstermeleri gerekmektedir.
Önümüzde çok geni bir faaliyet program bulunmaktadr. Önceliklerden biri temel
enerji istatistiklerindeki uzmanlk seviyesini yükseltmek, böylece tanmlarn ve
metodolojinin uygulanabilmesini salamak olmaldr. Bu dorultuda, IEA ve Eurostat
Enerji statistii el kitabn hazrlamakla ilk adm atm bulunmaktadr.
Bu el kitabnn amac enerji istatistikleri ile ilgili bütün sorulara bir cevap salamak deil,
meslekten olmayan kimselere enerji istatistikleri ile ilgili temel bilgileri salamaktr.
El Kitabnn Genel Kapsam
Aramada kolaylk olsun diye bu el kitab soru-cevap biçiminde hazrlanmtr. Konular
temel sorularla ortaya konulmutur. Örnein: nsanlar “Yakt” ve “Enerji” derken neyi
kastediyor? Petrolü ifade etmek için hangi birimler kullanlmaktadr? Enerji verisi nasl
sunulmaldr?
Cevaplar basit terimler kullanlarak, grafiklerle, çizimlerle ve tablolarla açklanmtr.
Daha teknik açklamalar eklerde verilmitir.
El kitab yedi bölümden olumaktadr: Birinci bölüm enerji istatistiklerinin temellerinden,
dier be bölüm be farkl yakttan(elektrik ve s, doal gaz, petrol, kat yaktlar ve
üretilen gazlar, yenilenebilirler ve atklar), son bölüm ise enerji dengelerinden
bahsetmektedir. Ayrca üç teknik ek ve terimler sözlüü bulunmaktadr.
Yaktlar anlatan be bölüm için, üç farkl seviyede bilgi bulunmaktadr: Birincisi konuyla
ilgili Genel bilgileri, ikincisi IEA/OECD–Eurostat–UNECE ortak anketlerine özel konular
ve üçüncüsü de konunun elzem bileenlerini kapsamaktadr.
El Kitabnn IEA/OECD–Eurostat–UNECE
Ortak Anketleriyle Birlikte Kullanlmas
Her yl, IEA, Eurostat ve Birlemi Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu(UNECE) birbiriyle
uyumlu tanmlara, birimlere ve yöntemlere dayal be ortak anket (petrol, kömür, gaz,
elektrik ve yenilenebilirler) kullanarak yllk istatistikler toplamaktadr.
14
Giriş
Üye ülkeler her yl tanmlar, açklamalar ve tablolar içeren birer setlik anketler
almaktadrlar. Fakat istatistikçilere anketleri tamamlarken fazla sknt vermemek için
metin ksmlar snrl tutulmutur.
Bu yüzden, el kitab baz zor konularla ilgili temel ve detayl bilgi saladndan anketleri
tamamlayc yararl bir kaynak olarak görülmelidir.
El Kitabnn Genel Kullanm
Birçok yerinde IEA/OECD–Eurostat–UNECE ortak anketleriyle ilgili kaynaklar olmasna
ramen, el kitab bütün ülkelerde istatistikçiler ve enerji analistleri tarafndan
kullanlabilir.
Metnin çou, herhangi bir anketin formatndan ve içeriinden bamsz olarak genel
enerji istatistikleri kavramlar ile ilgilidir. Sonuç olarak, elektrik bütün dünyada ayndr.
Bu, megawatt ve gigawatt saat gibi birimlerde olduu gibi “enerji santralleri” ve “iletim
kayplar” için de geçerlidir.
IEA ve Eurostat bu el kitabnn enerji istatistiklerinin temelinin anlalmasn
kolaylatracan ummaktadr. Ayrca bu el kitabnn istatistiin daha iyi anlalmasn
salayarak uzmanl arttrmasn ve daha iyi enerji istatistikleri salamasn umuyoruz.
Enerji statistikleri El Kitab’nn bütün sorulara cevap salayamayacann farkndayz. Bu
yüzden bütün önerilere açz. Böylece gelecek basklarda en çok sorulan sorular göz
önünde bulundurarak içerii gelitirebilir ve el kitabn tamamlayabiliriz.
Deerlendirmelerinizi Uluslararas Enerji Ajans’na u e-mail adresini kullanarak
iletebilirsiniz : [email protected] .
15
Temel Bilgiler
Giri
lk adm olarak, enerji istatistikçisinin yakt ve enerji ölçü birimleri arasnda rahatça geçi
yapabilmesi ve balca yakt çevrim ilemleriyle ilgili yeterli bilgiye sahip olmas
gerekmektedir. Ayn ekilde, bir istatistikçinin enerji istatistiklerinin sunumu ve veri
toplanmas konusundaki tanmlar ve uygulamalar bilmesi gerekir. Bu bilgi genel olarak
yöntemi ifade etmektedir.
Aadaki paragraflar ve el kitabndaki ekler hem yakt ve enerji hakknda teknik altyap
edinmek hem de istatistiksel yöntemi anlamak için ilk defa enerji istatistikleri konusuna
giri yapan bir istatistikçiye yardmc olacaktr.
Yakt ve enerji konularndaki tartmalarda skça kullanldndan dolay bilinmesi
gereken birkaç temel kavram vardr. Bu bölüm mümkün olduunca soru cevap eklinde
bu konular ortaya koyacaktr. Sorular u konular kapsamaktadr: nsanlar “Yakt” ve
“Enerji”den neyi kastediyor? Birincil ve ikincil enerji ürünleri nelerdir? Ürün ak nedir?
Enerji verisi nasl sunulmaldr?
statistikçiye salkl bir çk noktas verebilmek için cevaplar kastl olarak basit
tutulmutur. El kitabnn dier bölümlerinde verilen bilgilerle bir bütünlük salanabilir.
nsanlar “Yakt ve “Enerji” Derken Neyi
Kastediyor?
Sözlük anlam olarak yakt; s veya güç kayna olarak yaklan herhangi bir madde
olarak tanmlanr. Is, yakacak maddenin içindeki karbon ve hidrojenin oksijenle birletii
yanma ileminin sonucunda aça çkar. Enerjinin s olarak yahut mekanik veya elektrik
biçiminde elde edilmesi yakma ileminin esas sebebidir. Enerji terimi, enerji
istatistiklerinde doru olarak kullanldnda, sadece s ve gücü kastetmek için kullanlr,
fakat az da olsa baz kiiler yakt için de bu terimi kullanmaktadrlar.
IEA/OECD–Eurostat–UNECE ortak anketlerinde olduu gibi bu el kitabnda da enerji
ürünleri terimi, hem yakt hem de s ve gücü kapsayacak ekilde kullanlacaktr. Bununla
birlikte, dier enerji istatistikçileri enerji taycs, enerji vektörü veya enerji mallar gibi
eanlaml sözcükleri kullanabilmektedir.
Birincil ve kincil Enerji Ürünleri Nelerdir?
Enerji ürünleri ya ham petrol, ta kömürü, doal gaz gibi dorudan doal kaynaklardan
çkarlr (ve birincil olarak adlandrlr) ya da birincil ürünlerden üretilirler. Birincil
17
1 Temel Bilgiler
olmayan fakat birincil ürünlerden üretilen bütün enerji ürünleri ikincil ürünler olarak
adlandrlr. kincil enerji, birincil veya ikincil enerjinin dönütürülmesinden elde edilir.
Fuel-oilin yaklarak elektrik üretilmesi buna bir örnektir. Dier örnekler ham petrolden
(birincil) elde edilmi petrol ürünlerini (ikincil), kömürün (birincil) yüksek scaklkta
karbonizasyonuyla elde edilmi kok kömürünü (ikincil), yakacak odundan (birincil) elde
edilmi odun kömürünü (ikincil) vb. içermektedir.
Hem elektrik hem de s, birincil veya ikincil formda üretilebilir. Birincil elektrik daha
sonra elektrik bölümünde ele alnacaktr. Birincil s doal kaynaklardan (güne panelleri,
jeotermal rezervuarlar) snn elde edilmesidir ve ulusal enerji ürünleri stoklarna yeni
enerjinin katlmn temsil eder. kincil s daha önceden elde edilmi veya üretilmi ve
ulusal stoklarn bir parças olarak kaydedilmi enerji ürünlerinin (örnein, birleik s ve
elektrik santrallerindeki s) kullanlmasndan türetilmektedir.
Fosil Yaktlar ve Yenilenebilir Enerji
Formlar Nelerdir?
Fosil
Yaktlar
veTerminoloji
Yenilenebilir Enerji
Şekil1.1
1.1
Enerji
ürünleri İçin
için
terminoloji
Şekil
ekil 1.1.
Enerji Enerji
Ürünleri Ürünleri
çin Terminoloji
Formlar Nelerdir?
..
Birincil
İkincil
Birincil
İkincil
Yakıtlar
Yenilenemeyenler
Kömürler
Ham Petrol
Kömürler
NGL
Ham
Petrol
Doğal
Gaz
NGLŞistler
Petrollü
Doğal Gaz
Petrollü Şistler
Katı Yakıt ve
Gazlardan
Petrol
İmalÜrünleri
Edilen
Katı Yakıt
ve
Petrol
Ürünleri
Gazlardan İmal
Edilenler
Yenilebilirler
Yenilebilirler
Isı ve Elektrik
Isı ve Elektrik
olmayan
olmayan
Elektrik
Elektrik
Atıklar
Atıklar
Biyoyakıt
Biyoyakıt
Yenilenebilirlerden
Türetilen Tüm
Yakıtlar
Isı ve Elektrik
Isı ve Elektrik
Yenilemeyenler
Nükleer
Nükleer
Yakıtlar
Yenilenebilirlerden
Türetilen Tüm
Yakıtlar
Birincil enerji ürünleri fosil kökenli yaktlar ve yenilenebilir enerji ürünleri olarak da ikiye
ayrlabilir. Fosil yaktlar, jeolojik zamanda biyokütleden oluan doal kaynaklardan elde
edilmektedir. Fosil terimi ayrca bir fosil yakttan üretilen herhangi bir ikincil yakt için de
kullanlabilmektedir.
enerji
dnda,
yenilenebilirenerji
enerjiürünleri
ürünleriolarak
dorudan
ya
Birincil
enerji ürünleriJeotermal
fosil kökenli
yaktlar
ve yenilenebilir
da ikiye
da dolayl Fosil
olarak
sürekli jeolojik
varolanzamanda
güne enerjisi
ve yerçekimsel
enerjinin
o andaki yaelde
da
ayrlabilir.
yaktlar,
biyokütleden
oluan doal
kaynaklardan
yakn zamandaki
akndan
edilmektedir.
Örnein,
biyokütlenin
deeri
edilmektedir.
Fosil terimi
ayrcaelde
bir fosil
yakttan üretilen
herhangi
bir ikincilenerji
yakt için
de
bitkilerin büyümesi srasnda
güne
enerjisinden
türetilmektedir.
ekil 1.1
kullanlabilmektedir.
Jeotermalkullandklar
enerji dnda,
yenilenebilir
enerji
ürünleri dorudan
ya
yenilenebilir
ve yenilenemeyen,
birincilenerjisi
ve ikincil
enerjinin karlatrmasnn
da
dolayl olarak
sürekli varolan güne
ve yerçekimsel
enerjinin o andakiematik
ya da
gösterimini
vermektedir.
yakn
zamandaki
akndan elde edilmektedir. Örnein, biyokütlenin enerji deeri
bitkilerin büyümesi srasnda kullandklar güne enerjisinden türetilmektedir. ekil 1.1
yenilenebilir ve yenilenemeyen, birincil ve ikincil enerjinin karlatrmasnn ematik
gösterimini vermektedir.
18
Temel Bilgiler
1
Miktarlar ve Isl Deerler Nasl Ölçülür?
Yaktlar, ticari amaçlar için ve bunlar üreten ya da kullanan süreçleri gözlemlemek için
ölçülürler. Yakt aknn ölçümü srasnda kullanlacak ölçü birimleri, yaktn fiziksel
haline (kat, sv ya da gaz) en iyi uyacak ve basit ölçüm aletleri gerektirecek birimlerdir.
Bu birimler yakt için doal birimler olarak adlandrlr (fiziksel birim terimi de kullanlr).
Tipik örnekler, kat yaktlar için kütle birimleri (kilogram veya ton), svlar ve gazlar için
hacim birimleridir (litre ve m3). Tabi ki baz istisnalar vardr, örnein yakacak odunu
çounlukla m3 cinsinden veya yerel bir hacim birimi ile ölçülür.
Elektrik enerjisi bir enerji birimi olan kilowatt-saat (kWh) ile ölçülmektedir. Buhar
akndaki s miktar buharn basncnn ve scaklnn ölçülmesiyle hesaplanmakta ve
kalori veya joule olarak ifade edilebilmektedir. Buharn s içeriini anlamak için yaplan
ölçümleri saymazsak, s ak nadiren ölçülmekte, fakat onu üretmek için kullanlan
yakttan belirlenmektedir.
Litre veya galon cinsinden ölçülen svlarn tona çevrilmesi de oldukça yaygndr. Bu, farkl
sv ürünlerin toplam miktarnn hesaplanmasna olanak salamaktadr. Hacimden
kütleye dönütürmek için svlarn younluklar gereklidir. Yaygn olan sv yaktlarn
younluklar Ek-2’de verilmitir.
Doal birim olarak ifade edildikten sonra, bir yaktn miktar baka bir birime
çevrilebilmektedir. Bunun yaplmasnn birkaç sebebi vardr: Yakt miktarlarn
karlatrmak, verimlilii tahmin etmek, vb. En allm birim bir enerji birimidir, çünkü
genellikle yaktn s üretme potansiyeli onun satn alnmasnn ya da kullanlmasnn
sebebidir. Enerji birimlerinin kullanlmas ayrca farkl fiziksel hallerdeki farkl yaktlarn
enerji içeriinin toplanmasna olanak salamaktadr.
Bir yakt miktarnn doal birimlerden veya baz ara birimlerden (kütle gibi) enerji
birimlerine dönütürülmesi için birim yakttan elde edilen s olarak ifade edilen bir
dönütürme katsays gerekmektedir. Bu dönütürme katsays yaktn sl deeri veya s
deeri olarak adlandrlr. Deerlerin tipik ifadesi kömür için 26 gigajoule/ton(GJ/t) veya
gaz için 35,6 megajoule/m3 (MJ/m3)’dür. Is deeri ifadesi de yaygn kullanma sahip
olmakla beraber, bu el kitabnda sl deer terimi kullanlacaktr.
Bir yaktn sl deeri, laboratuvarda yakt kalitesinin belirlenmesine yönelik ölçümlerle
elde edilmektedir. Büyük yakt üreticileri (maden irketleri, rafineriler, vb.) ürettikleri
yaktn sl deerini ve dier özelliklerini hesaplarlar. Isl deeri ölçmek için kullanlan asl
yöntemler bu el kitab açsndan önemli deildir fakat yaktn yanmasnda suyun varl
sl deeri etkilemektedir ve bu takip eden ksmda tartlacaktr.
Brüt ve Net Isl Deer Arasndaki
Fark Nedir?
Yaktlarn çounluu karbon ve hidrojenin karmdr ki bunlar ana stc bileenlerdir.
Yaktn sl deerine katkda bulunmayan veya çok az katkda bulunan dier elemanlar
19
1 Temel Bilgiler
olabilir. Hem karbon hem de hidrojen yanma srasnda oksijenle birleir ve bu
reaksiyonlardan s elde edilir. Hidrojen oksijenle birletiinde yanmann yüksek
scaklklarnda gaz ve buhar halinde su oluur. Bu yüzden su hemen her zaman
yanmann dier ürünleriyle birlikte egzoz gaz içerisinde yanmann gerçekletii
ortamdan (buhar kazan, motor, sanayi frn, vb.) dar tanr.
Egzoz gazlar souduunda, su sv haline younlar ve gizli s olarak adlandrlan ve
atmosfere karan s aça çkar. Bu yüzden, yaktn s deeri brüt veya net deer olarak
ifade edilir. Brüt deer yanma srasnda oluan suyla dar çkan s dahil olmak üzere
yakttan aça çkan bütün sy kapsar. Net deer yanma srasnda oluan sudaki gizli
sy hariç tutar. Isl deer elde ederken net veya brüt olduunu kontrol etmek önemlidir.
Kat ve sv yaktlarda, net ve brüt arasndaki fark tipik olarak %5 ile %6 civarnda, doal
gaz da ise yaklak %10 civarndadr.
Çok az hidrojen içeren ya da hiç içermeyen birkaç yakt vardr (örnein, yüksek frn
gazlar, yüksek scaklk koklar ve baz petrol koklar). Bu tür durumlarda net ve brüt sl
deerler arasnda ihmal edilebilecek kadar az fark vardr.
Kat yaktlarn net sl deerlerinin elde edilmesi daha karmaktr, çünkü genellikle
içerdikleri hidrojenden oluacak suyun yan sra yaktn içinde de su içermektedirler.
Eklenen su sonucunda sl deerdeki azalma belirsizdir, çünkü yaktn nemi hava ve
saklama koullarna göre deiebilir.
Ksaca özetlemek gerekirse, bir yaktn net sl deeri, onu yakarak üretilen toplam sdan
yaktn içinde bulunan suyu buharlatrmak için gereken veya yanmas srasnda üretilen
snn çkarlmasyla hesaplanmaktadr. Enerji santralleri gibi kat yaktlarn önemli
kullanclar, elektrik üretiminin izlenmesine bal olarak net sl deerleri
salayabilmelidirler.
“Ürün Ak” Nedir?
Fosil yaktlar, doal rezervlerden ve biyoyaktlar biyosferden elde edilmektedir ve ikisi de
dorudan ya da baka bir yakt ürününe dönütürülerek kullanlrlar. Bir ülke ihtiyac olan
bir ürünü ithal edebilir veya ihtiyacndan fazla olan ürünü ihraç edebilir. ekil 1.2 bir
ürünün akn, ilk ortaya çkndan son olarak kayboluuna (nihai kullanm) kadar olan
istatistikî genel seyrini göstermektedir.
20
Temel Bilgiler
1
..
Şekil1.2
1.2 Önemli
Önemli Ürün
Ürün Akışları
Akışları
Şekil
Yerli Üretim
Üretim
Yerli
ekil 1.2. Önemli Ürün Aklar
İthalat
İthalat
İhracat
İhracat
Stok
Stok Hareketi
Hareketi
İthalat
İthalat
İhracat
İhracat
StokHareketi
Hareketi
Stok
Birincil
Ürünler
Çevrim
İkincil Ürünler
Ürünler
İkincil
Çevrim
Dönüştürme
Nihai Kullanım
Kullanım
Nihai
Bir ürün ak, ürünün ortaya çk ile ortadan kayboluu arasnda ana noktalarda
kaydedilebilir ve bir ürünün istatistiksel hesabn baarl bir ekilde tutmak için en önemli
kriter, ürünün ömrü süresince özelliklerini deitirmemesi ve her arz kayna ve kullanm
ekli için miktarlarn uyumlu ölçü birimleriyle ifade edilmesidir. Önemli olan özellikler
enerji üretim kapasitesini etkileyen özelliklerdir. Örnein, sata sunulmadan önce
temizlenen kömür, yeni çkarldnda kömür nitelii tamayan maddeler içerebilir.
Çkarlan kömür tüketilen kömürle ayn deildir. Bu nedenle, enerji istatistiklerinde
kullanlan kömür için üretim ekli ykanp piyasa için hazrlanm kömürün miktardr.
statistiksel hesabn her noktasnda önemli enerji niteliklerini koruyan ürünler homojen
olarak düünülür.
Benzer bir ak emas s, elektrik ve mekanik güç için de bulunmaktadr. Bu ürünler
doasnda soyut olduklar ve enerji istatistiklerindeki kullanmlar ksmen rutin
uygulamalarn bir sonucu olduu için, ürünlerin tartlmas dikkatli bir ekilde
yürütülmelidir. Bu rutin uygulamalar, hem birincil enerjilerin varsaylan doasn hem de
üretimine verilen deeri etkilemektedir.
Mekanik olarak havayla veya suyla (rüzgar, hidro, dalga, gelgit gücü, vb.) çalan
herhangi bir düzenek ile üretilen enerjiyi düünün. Hemen hemen bütün durumlarda, bu
düzenein çalan parçalarnda bulunan mekanik güç elektrik üretmek için kullanlr
(Tabi ki rüzgar deirmenlerinden pompalanan su gibi baz istisnalar bulunmaktadr).
Elektrik üretimi için kullanlmadan önce mekanik güç için herhangi baka bir çk
olmadndan su, rüzgar ve gelgit gücünü ifade etmek için kullanlan enerji ekli
ürettikleri elektriktir. Enerji istatistiklerinde herhangi bir yarar olmayacandan mekanik
enerjinin birincil enerji biçimi olarak benimsenmesi için herhangi bir giriimde
bulunulmamtr. Bu düzeneklerden üretilen birincil elektrik üretimi için sya ihtiyaç
21
1 Temel Bilgiler
olmadndan bazen termik olmayan elektrik olarak ifade edilir. Güne n dorudan
elektrie dönütüren fotovoltaik (PV) hücrelerdeki enerji, birincil elektrik olarak
düünülmekte ve termik olmayan elektrik içerisinde yer almaktadr. Her durumda,
fotovoltaik (PV) hücresinin verimi göreceli olarak düüktür.
Birincil s, jeotermal rezervuarlardan, nükleer reaktörlerden ve gelen güne nlarn
sya dönütüren güne panellerinden ortaya çkmaktadr.
Net biçimde belirlemek zor olduundan, nükleer enerjideki biçimin, nükleer yakt olarak
kullanlan stma deeri olduu söylenemez. Bunun yerine, türbin için reaktörden çkan
buharn s içerii birincil enerji biçimi olarak kullanlmaktadr.
Enerji statistiklerinde Göz Önünde
Bulundurulan Ana Aklar Nelerdir?
Üretim ………………………………………………………
Yaktlar
Yaktlar çok farkl yollardan üretilebilirler: kömür için yeralt iletmesi, petrol için deniz
platformu, yakacak odun için orman, vb.
Birincil fosil yaktlar üretimi genellikle yaktn rezervden çkarld noktaya yakn bir
yerde ölçülür. Üretilen miktar, yakt piyasaya hazr durumda olduu zamanda ölçülen
miktar olmaldr. Kullanm veya sat için ayrlmam herhangi bir miktar üretim
rakamndan çkarlmaldr. Örnein, bir gazdan veya petrol sahasndan çkarlm olan
baz gazlar basnc korumak için geri gönderilebilir (reenjeksiyon), güvenlik amacyla
sürekli alev halinde yaklabilir veya atmosfere braklabilir (salnm gaz). Geride kalan
gazlar daha sonra baz ar gazlar uzaklatrmak için ilemden geçirilebilirler (Doal
gaz svlar). Pazarlanabilir doal gaz üretimi sadece reenjeksiyon yapldktan, artk
gazlar ve doal gaz svlarndan arndrldktan sonra ölçülmeli ve hesaplanmaldr.
(Doal gaz bölümüne baknz.)
Birincil elektrik ve s
Birincil elektrik ve s üretimi için bir rakam belirlemek farkl koullarda iletilmelerinde
enerjinin bu iki formunun tanmyla yakndan ilgilidir. Genellikle, istatistiksel üretim
noktas, enerji ak kullanlmadan önce enerji aknn yakaland mümkün olan en alt
noktadaki uygun ölçüm noktas olarak seçilir. Örnein, hidroelektrik için, bu nokta su
türbinleriyle çalan alternatörlerde üretilen elektriktir. Bu nükleer reaktörler için,
reaktörden çkan buharn s içerii olacaktr, buharn bir ksmnn reaktörden alnp
elektrik üretmenin yan sra bölge stma amaçlar ile kullanld nadir durumlar da
bulunmaktadr. Bunun gerçeklemedii durumlarda, türbine buhar girii kullanlabilir.
22
1
Temel Bilgiler
Biyoyaktlarn Üretimi
Belirgin biçimde tanmlanm üretim noktalar olmamas , biyoyaktlarn üretimlerini
ölçme giriimlerini karmaklatrmaktadr. Biyoyakt kullanmnn yaygn ve dank
doas yaktn kullanmnn sklkla, elde edildii yerin yaknlarnda olduu ve bunun
herhangi ticari bir ileme tabi tutulmad anlamna gelmektedir. Baz biyoyaktlarn,
özellikle yakacak odunun, baz ülkelerde ticareti yaplr, fakat dünya çapnda bir bak
açsyla, bu biyoyaktlar toplam kullanmn sadece küçük bir ksmdr.
Yakacak odun ve dier birkaç biyoyakt üretimi için bir rakam belirlemek de karmaktr,
çünkü bunlar yakt harici kullanmlar için çok büyük miktardaki bir üretimin sadece bir
bölümüdür. Ticari odun üretiminin önemli bir bölümü inaat ve mobilya içindir ve sadece
çok küçük bir miktar odun ürünleri imalat srasnda ortaya çkan atklarla birlikte yakt
kullanm için alnmtr. Benzer olarak, benzinde karm bileeni olarak kullanlan etanol
aslen yiyecek ve içecek sanayisi için biyokütlenin fermantasyonundan üretilmektedir ve
çok küçük bir miktar yakt karmlarnda kullanlmaktadr.
Bu durumlarda üretim, biyoyaktn toplam kullanmlarn denkletirmek için geri yönde
hesaplanan bir rakamdr. Bu ürünü yakt olarak tanmlayan bir kullanmdr. Üretime
dorudan deer biçmek için veya yakt harici kullanmlar üretime dahil etmek için
herhangi bir giriimde bulunulmaz. Eer biyoyakt kullanmnn tevik edilmesi üretilen
biyoyaktlar için bir pazar olumasna sebep olursa, gelecekte geri hesaplama
prosedüründe istisnalar olmas gerekecektir (örnein biyodizel). Bu olayda, üretimden
nihai kullanma kadar ürün ak sradan ticari faaliyetlerde açk bir hale gelmeli ve fosil
yaktlar için kullanlan üretim tanm için kriterler uygulanmaldr.
Biyoyaktn ithalat ve ihracatn bir ksmn oluturduu baz ülkeler vardr. Eer biyoyaktta
ticari bir piyasa olursa, üretimin bamsz ölçümü mümkün olabilir. Eer deilse,
hesaplanan üretim rakamnn ithalat ve ihracat hesaba katlacak ekilde ayarlanmas
gerekir.
Çounlukla, türbine giren buharn s içerii bilinemez ve tahmin edilmesi gerekir. Bu
brüt elektrik üretiminden fabrikann termik verimi kullanlarak geri hesaplamayla yaplr.
Benzer bir yaklam jeotermal buhar akndaki snn ölçümü direkt yaplamad zaman
türbine giren jeotermal sy tahmin etmek için kullanlabilir. Fakat bu durumda sabit bir
termik verim kullanlmaktadr.
D ticaret ……………………………………………………
Yaktlarn farkl ülkelerdeki alclar ve satclar arasnda ticareti, enerji ithalat ve ihracat
istatistiklerinin rapor edilmesi için birkaç önemli noktay ortaya çkarmtr. En temel
nokta ulusal bölgenin tanmnn (kutucua baknz) açk olmasn ve benzer ekilde bütün
enerji ürünlerine uygulanmasn salamaktr. Eer bir ülkede “serbest ticaret bölgeleri”
varsa, raporlamaya dahil edilmeleri veya hariç tutulmalar karar konusunda ve bu
kararn emtia hesaplarndaki (özelde ulusal stoklar ve tüketim rakamlar) ülke içi
tutarlla etkileri hakknda yerlemi bir politika olmas gerekmektedir.
23
1 Temel Bilgiler
Enerji statistiklerinin Ulusal Kapsam Nedir?
Enerji istatistiklerinde kullanlacak verinin derlenmesinde esas alnan bölgesel kapsamn
dier ekonomi istatistikleriyle kullanm ve tutarll açsndan önemli olduu açktr.
Enerji istatistikçisi bu istatistiksel snrn belirgin olmasn ve istatistiksel özetlerde veya
bildirilerde belirtilmesini salamaldr. Bu snrn tanmnn, hangi bölgelerin ulusal yetki
alan altnda olduunu ve bunun enerji verisine dahil edilip edilmediini açkça belirtmesi
gerekmektedir. Özellikle, uzak adalar ulusal bölgenin parças olarak düünülmekte
midir? Ulusal enerji istatistiklerinde ana karadan adaya doru olan uçulardaki ve
adadaki yakt tüketimi yerli yakt kullanmna dahil midir? Ayn ekilde, bir ülkedeki
herhangi bir serbest ticaret bölgesine giren ve çkan yakt stou ve yakt tüketimi ulusal
veriye dahil midir?
Ulusal tüketim verisinin kapsam ayrca verinin derlenme biçiminden de etkilenir. Tüketim
verisi genellikle iki tip incelemenin karmyla toplanr:
■
x
Tüketiciye dorudan anket uygulanmas ya da
x
Satlarn müterinin ekonomik faaliyeti veya türüne göre snflandrp yakt arz
■
salayanlara uygulanan anketler
Santraller gibi önemli iletmelerin tüketimlerinin ayrntlar, genellikle dorudan istatistik
birimine iletilmektedir. malat sanayisindeki tüketim verisi her iki yöntemle de
toplanabilir, fakat hizmet sektöründeki
tüketim ve hane halknn tüketimi arz
salayclarnn datmlarnn incelenmesiyle tahmin edilmektedir.
Bir tüketiciye yaplan datmlar üzerinden yaplan tüketim tahmini ile gerçek tüketim
arasndaki fark tüketici stoklarndaki deiimleri göstermektedir. Sonuç olarak, eer
tüketim direkt anket yolu ile alnrsa, ulusal stok seviyesindeki deiimin belirlenmesi
gerektiinden tüketicinin stok seviyelerinin rapor edilmesi önemlidir.
Mallarn ithalat ve ihracat bir ülkede yaayan insanlarn yapt alm ve satmlarn
sonucu olarak o ülkedeki miktar giri ve çklardr. thalat ve ihracatn söz konusu
olabilmesi için, gümrük belgesinin varlndan bamsz olarak maln ulusal snrlar
geçmesi gerekmektedir. Yaktlar ve enerji için d ticaret rakamlarnn ana ekonomik
göstergelerle tutarlln sürdürebilmek için, satn almann en azndan ksmen yerli
kullanm için olmas gerekmektedir. Bu, bir ülkeden transit olarak geçen miktarlarn
ithalat ve ihracat rakamlarna dahil edilmemesi anlamna gelmektedir. Ayn ekilde,
ticaret kaynaklarnn ve hedeflerinin doru ekilde belirlenmesi, sadece transit ticareti
izole etmekle kalmayp ülkenin yabanc arz bamllyla ilgili önemli bilgiler de
salamaktadr.
Ticari çk ve var noktalar, kargo olarak gemiyle nakledilen yaktlar için genellikle
elde edilebilir olsa da (kolaylkla stoklanabilen yaktlar) enerji a mallar için benzer
bilgiyi elde etmek çok daha zordur. Elektrik veya doal gaz saatleri ulusal snrlar geçen
fiziksel miktarlar için doru rakamlar vermektedir, fakat köken ve nihai hedefler
hakknda bilgi vermemektedir. Ayrca, yeni elektrik piyasalarnda, elektriin kökeni olan
ülke satc irketin kaytl olduu ülkeden farkl olabilmektedir. Örnein, spanyol elektrik
irketi Belçikal bir tüketiciye elektrik satabilmekte ve arz Fransa’dan yaplmak üzere
24
Temel Bilgiler
1
ayarlayabilmektedir. Serbest piyasalarda ticareti yaplan enerji alar yoluyla ticari ak ve
fiziksel ak arasnda açk farklar ortaya çkabilmektedir.
Bu yüzden, ulusal ve uluslararas istatistiksel amaçlar için, elektrik enerjisinin kökenleri ve
hedeflerinin doru olarak belirlenmesi konusunda srar etmek uygun deildir. Bunun
yerine, raporlamann fiziksel aka dayal olmas gerekmektedir ve ülkelerin kökeni ve
hedefi komu ülkeler olacaktr. Bu açdan elektrik için transit miktarlar dahil edilecektir.
Fakat doal gazda d ticaretin raporlanmasnda, gazn doru kökeni ve hedefleri
belirlenmelidir. Son 20 ylda, uluslararas doal gaz piyasas yeni boru hatlarnn
oluturulmas ve boru hattnn elverili olmad yerlerde de svlatrlm doal gaz
(LNG) tamaclnn kullanmyla büyük ölçüde gelimitir. Elektrik üretiminden farkl
olarak, doal gaz üretimi doal rezervlerin varlna baldr ve bu da doal gaz arznda
bir ülkenin veya bölgenin dierine olan bamlln ortaya çkarmaktadr. Kökenler ve
hedefler konusunda doru bilgi salamak için, ulusal istatistikçilerin doal gaz
irketleriyle ithalat ve ihracat konusunda yakn bir ibirlii içinde olmalar gerekmektedir.
Uluslararas ihrakiye ………………………………………
Uluslararas deniz yolculuklarnda tüketilmek için petrolün gemilere datm bir ülkedeki
petrol ak için özel bir durumu temsil etmektedir. Petrol gemide yakt olarak
kullanlmaktadr ve kargonun parças deildir. Kayt olduklar ülkeden bamsz olarak
bütün gemiler dahil edilmelidir fakat gemilerin uluslararas yolculuklar gerçekletiriyor
olmalar gerekmektedir. Uluslararas ihrakiye için datlan petrolü temsil eden verinin
burada verilen tanma uymasn ve özellikle balkç tekneleri tarafndan kullanlan
ihrakiye petrolünün hariç tutulmasn salamak için dikkat edilmelidir.
Büyük gemilerdeki motorlar bazen karada ayn isimle kullanlan fakat kalite olarak farkl
olan yaktlar kullanmaktadr. Bunun gerçekletii durumlarda, enerji dengesi
hesaplamalar ve emisyon envanterleri farkn hesaba katlmasn gerektirdiinden
farklarn doas aratrlmal (özellikle sl deer) ve not edilmelidir.
Uluslararas ihrakiye için özel petrol aknn olmasnn neden önemli olduunun
sebeplerinden biri, uluslararas ihrakiye ve uluslararas sivil havaclktan gelen
emisyonlarn ulusal envanterlerde Birlemi Milletler klim Deiiklii Çerçeve Sözlemesi
(UNFCCC)’ne rapor edilme ekliyle alakaldr. Bu emisyonlar, aslnda, ulusal
envanterlerde hariç tutulmaktadr.
Stoklar ………………………………………………………
Yakt stoklar, arz ve talebin farkl olduu durumlarda faaliyetlerin devamn salamaya
yarar. Stoklar, yakt tedarikçileri tarafndan yakt üretimindeki ve/veya ithalatndaki ve
yaktlarn siparilerindeki dalgalanmalar karlamak için tutulmaktadrlar. Tüketiciler de
yakt teslimat ve tüketimdeki dalgalanmalar karlamak için stok tutarlar. Tedarikçiler ve
enerji üreticileri tarafndan tutulan stoklarn her zaman ulusal yakt istatistiklerine dahil
edilmesi gerekmektedir. Dier tüketiciler tarafndan tutulan stoklar, sadece eer
tüketicinin önceden belirttii tüketim rakamlar, tüketim anketlerine dayal ise dahil
edilmektedir.
25
1 Temel Bilgiler
statistiksel açklamalarn raporlama ile alakal olan dier “ak elemanlarndan
(tüketim, ithalat, üretim vb.) farkl olarak, stoklarn belirli anlk dönemlerde ölçülmü
deerleri (seviyeleri) bulunmaktadr. Raporlama döneminin banda ve sonundaki stok
seviyeleri srasyla açl ve kapan stoklar olarak bilinmektedir. Bir yaktn ak stok
seviyesinin deiiminden ortaya çkmaktadr ve bu istatistik hesabna giren stok
deiimidir. Stoklardaki bir art (kapan stou>açl stou) ve bir düüten (kapan
stou<açl stou) kaynaklanan stok deiimleri srasyla stok yaplanmas veya stok
çekilmesi olarak bilinmektedir.
Ulusal topraklardaki bütün stoklarn ulusal stok seviyelerinde dahil edilmesi gerekmez.
Hangi stoun dahil edileceine karar vermek için gereken kriter bir yakt için talep
fazlalnn karlanp karlanamayaca veya tam tersidir.
Özellikle petrol ürünleri için olmak üzere çok çeitli stok türleri bulunmaktadr ve
miktarlar ilgili stok kategorisine bölütürürken dikkat edilmesi gerekmektedir. Ham petrol
ve petrol ürünleri için stok türleri, örnein, hükümet, ana tüketiciler, hissedar kurulular
tarafndan tutulan stoklar, gemilerde tutulan stoklar, gümrük bölgelerinde tutulan
stoklar vb. içermektedir. Türlerin dalm verinin kullanmna ve ihtiyaca göre
yaplmaldr (enerji güvenlii, acil durum, vb.)
Yakt çevrimi …………………………………………………
Yakt çevrimi, birincil bir yakt, fiziksel ve/veya kimyasal yollarla, planlanan kullanm
alanlarna birincil yakttan daha uygun olan ikincil enerji ürününe dönütürür. Yakt
çevriminin çeitli ilemleri ve enerji üretimi Ek 1’de detayl olarak açklanmtr. Örnekler,
kömürden kok kömürü imalat veya yaktlarn yanmasyla üretilen buhardan elektrik
üretimi olarak sralanabilir.
ki örnein de enerji istatistikçileri tarafndan çevrim ilemi olarak düünülmesine
ramen, bunlarn temelde farkl olduklarna dikkat etmek gerekmektedir. Kok kömürü
imalat aslnda ayrtrma ilemi olan doru bir çevrim ilemi örneidir. Bu durumda,
kömürdeki karbonun çou kok kömüründe kalmaktadr. Karbonun bir ksmyla
kömürdeki hidrojen kok gazna ve baz dier petrol ürünlerine gitmektedir. Bunlarn
hepsi yakt olarak düünülmektedir; ideal olarak ilem srasnda yanma
gerçeklememektedir. Buna karlk, yaktlardan üretilen elektrik, yaktlarn yanmasn
gerektirmektedir ve üretilen sdaki (buhar) enerjinin bir ksm elektrie
dönütürülmektedir. Orijinal yaktta bulunan hidrojen ve karbon kaybolmaktadr ve
karbondioksit (CO2) ve su olarak atmosfere verilmektedir.
Is santrallerinde s üretimi de yanmann direkt sonucudur ve özünde nihai tüketicinin s
elde etmesi ile ayndr. Fakat, sat için s (buhar) üretimi bir çevrim ilemi olarak
düünülmektedir, çünkü çevrim sektörüne dahil edildiinde satlan s toplam s arznda
ve kaydedilen nihai kullanc tüketiminde gözükecektir. Satlan sy üretmek için kullanlan
yakt da çevrim sektörüne dahil edilmelidir. Eer bu uygulama benimsenmezse, imalatç
giriimler tarafndan üretilen ve satlan s dengede
gözükmeyecektir ve bunun
sonucunda giriimciler tarafndan yaplan yakt tüketimi abartlm ve nihai kullanc
tarafndan kullanlan s ise olduundan eksik gösterilmi olacaktr.
26
Temel Bilgiler
1
Nihai tüketim ………………………………………………
Yaktlarn nihai tüketimi s elde etmek için kullanmlarn ve enerji d kullanmlarn
içermektedir. Sat için elektrik ve s üretiminde kullanlan yaktlar, ayn zamanda üretilen
enerji miktarlar nihai tüketimden hariç tutulmu ve çevrimde hesaba katlmtr.
Nihai enerji tüketimi
Nihai enerji tüketimi, enerji dengesinde yakt dönütürme veya çevrim faaliyetleri olarak
tanmlanan faaliyetler dndaki mallarn tüketicilere datlmasn kapsamaktadr. Enerji
ürünleri tüketilen ve baka ürünlere dönütürülemeyen olarak düünülmektedir. Ksaca,
hesaplardan kaybolmaktadrlar.
Gösterilen miktarlar, altnda snflandrldklar ekonomik faaliyetlerin enerji ihtiyaçlarn
göstermek için planlanmtr. Örnein, sanayi sektöründe enerji ürünlerinin tüketimi,
dier ürünlere dönütürülmeksizin nihai tüketim için olacaktr.
Ürün dengelerinin bu ksmnda bulunan istatistikler balca temel ekonomik faaliyetlerle
veya dorudan tüketici anketleriyle snflanm enerji sanayinden giriimcilere yaplan
datmlarn raporlarndan alnmaktadr. irketlerin snflamas ya enerji irketi tarafndan
ya da ulusal yönetim tarafndan ulusal ekonomik faaliyet snflamas kullanlarak yerel
olarak yaplmaktadr. Avrupa Birlii’nde, bu sistem Nomenclature Générale des Activités
Economiques dans les Communautés Européennes (NACE Rev. 1) ile dorudan
karlatrlabilir, dier yerlerde ülkeler Uluslararas Standart Sanayi Snflamas’na (ISIC
Rev. 3) dayal olarak ulusal snflamalarn uyarlamaktadrlar. ki uluslararas sistem üç
basamakl seviyeye kadar ayndr. Ortak snflama düzenlemelerinin yaygn uyarlamas
farkl ülkelerin enerji istatistikleri arasndaki gerçek karlatrmalar için gereklidir. u
anda mevcut iyi karlatrlabilirlie ramen, kullanclarn verinin herhangi bir zaman
serisinde kullanlan ulusal snflamalarn uluslararas kurallardan farkl olduu dönemleri
kapsayabilecei konusunda bilinçli olmas gerekmektedir.
Sanayi
Endüstriyel giriimciler enerji ürünlerini kendi kullanmlar için s elde etmede, enerji d
kullanmlarda, ulatrmada, elektrik üretiminde ve sat için s üretimi amaçlaryla
kullanmaktadrlar. Son üç kategori için kullanlan yaktlar nihai enerji tüketiminin bir
parças deildir ve genellikle ankette baka bir yerde rapor edilmektedir. Giriimciler
tarafndan ulatrma için kullanlan yakt ulatrma sektörünün altnda rapor edilmelidir.
Giriimcilerin yakt kullanm istatistikleri direkt giriim anketlerinden veya yaktlarn
datmlarndan çkarlmaktadr. kincisinde, genellikle yukarda listelenen farkl amaçlar
için yaktlarn kullanmlarn ayrmak için yeterli bilgi elde etmek zordur. Genellikle,
kullanlan belirli bir yakt faaliyeti tanmlayacaktr, fakat bazen farkl kullanmlar için
benzer petrol çeitlerinin vergilendirilmesindeki büyük farklar kullanmn doru
kategorisinin belirlenmesini engeller.
Sanayi sektörü 12 kola ayrlmaktadr. Bunlar tanmlayan NACE kodlar yllk ankette
verilmitir. Sadece iki kol için yoruma ihtiyaç vardr.
Kimya endüstrisi kolunda tüketim olarak kaydedilen miktarlar, s yükseltme ve
hammadde kullanm için yakt kullanmn temsil etmektedir. Hammadde kullanm
27
1 Temel Bilgiler
genellikle anketlerin baka yerlerinde de gösterilmektedir. Hammadde kullanm
yaktlarn enerji d kullanmlar ksmnda tartlmtr.
Benzer ekilde, demir ve çelik imalatndaki nihai tüketim için olan rakamlar sadece kok
frnlarn, yüksek frnlar stmak ve metal parlatma için yanma gerekliliklerini
kapsamaktadr. Çevrim ilemine tabi tutulan kömür ve kok kömürü miktarlar çevrim
sektöründe rapor edilmektedir.
Ulatrma
Bu sektörde be temel ulatrma çeidi belirlenmitir. Verilen rakamlar ulatrma d
amaçlar için ulatrma irketlerinin tüketimi ile ilgili deil, ulatrma faaliyetinin kendisiyle
ilgilidir. Genellikle, ulatrma yaktlarnn maliyeti ulatrma d kullanmlarn
engellemektedir. Sadece dört ulatrma çeidi yorum gerektirmektedir:
■x
Kara yolu
Bütün kara yolu ulatrma
yaktlarnn ulatrma faaliyetini
destekleyici
olarak gösterilmesi oldukça yaygndr. Fakat baz
yaktlar kaz yapma ve vinçlerde, tarmsal ve ormanla ilgili
ihtiyaçlar için kullanlr. Küçük fakat önemli miktarlar elence
araçlar ve motorlu bahçe ekipmanlar için kullanlr. Bu çeitli
kullanmlar için tüketim sadece anketle elde edilebilir. Karayolu
dnda kullanlan miktarlardan hiçbiri karayolu ulatrmasna
dahil edilmemelidir.
■x
Hava yolu
Uluslararas uçular yapan uçaklara yakt datmlar için ayr
ayr verilerin mevcut olduu durumlarda, rakamlar uluslararas
sivil havaclkta gösterilmektedir (yukarda bulunan uluslararas
ihrakiye altndaki açklamalara baknz). Ayr ayr verinin
bulunmamas halinde bütün datmlarn yerli havacla dahil
edilmesi gerekmektedir.
■x
Boru hatlar
Gaz, petrol veya kömür çamuru tayan boru hatlarndaki
kompresör ve/veya pompalama tesislerinde kullanlan yakt ve
elektrik bu baln altnda rapor edilmektedir.
■x
Ülke içi denizcilik
Ülke içindeki su yollarnda kiilerin veya mallarn tanmas için ve
ulusal deniz yolculuklar için tüketilen bütün yaktlar dahil
edilmelidir. Ulusal bir deniz yolculuu herhangi yabanc ülkeye
ait bir limana uramakszn ayn ülkede balayp ayn ülkede
biten yolculuktur. Yolculuun büyük bir ksmnn uluslararas
sularda olabileceine dikkat ediniz, örnein Le Havre’den
Marsilya’ya. Bütün balkç tekneleri (ülke içi, ky veya derin deniz)
tarafndan tüketilen yakt tarm için tüketime dahil edilmelidir.
Dier sektörler: konut, ticaret, kamu hizmetleri vb.
■
x Tarm
28
Derin deniz balkçl dahil olmak üzere ormanclk ve balkçlk
için kullanlan enerji buraya dahil edilmelidir. Fakat, derin deniz
balkçl için datlan yaktlar bazen bu sektörden
çkarlmaktadr ve dahil edilmemesi gerektii halde uluslararas
Temel Bilgiler
1
ihrakiye istatistiklerine dahil edilmektedir. Karayolu ulatrmas için
benzin/mazot datmlarnn küçük bir bölümü yaktn karayolu
dnda kullanm olarak bu sektörde tüketilmektedir.
■
x
Konut
Hanelerdeki enerji tüketimi istatistikleri farkl ülkelerde çeitli
yollarla toplanmaktadr. Gaz ve elektrik tüketim verileri genellikle
kamu irketleri tarafndan yaplan sayaç okumalarndan
çkarlmaktadr. Stoklanabilen yaktlarn tüketimi bütün datmlar
arasndaki farklarn hesaplanmasyla veya ekonomik olarak aktif
sektörlerin tuttuklar datm kaytlarndan elde edilebilmektedir.
Ayrca, baz ülkeler datma dayal istatistiklerdeki herhangi bir
sapmay ortaya çkarmaya yarayan hane halk enerji tüketimi
anketleri yürütmektedirler.
Yaktlarn enerji d kullanmlar
Birkaç çeit yakt enerji d amaçlar için kullanlabilmektedir. Bunlar öyle sralanabilir:
x
■
x
■
■
x
Yakt d ürünlerin imalat için hammadde olarak (hammadde kullanm). Yaktlarn
hidrokarbon içeriinin hammadde olarak kullanm neredeyse tamamyla rafineri ve
petrokimya sanayiyle snrlandrlm bir faaliyettir.
Fiziksel özelliklerinden dolay. Yalayclar ve yalar kayganlatrc özelliklerinden
dolay motorlarda, dayankllk ve su geçirmeme özelliklerinden dolay çatlarda ve
yollarda kullanlmaktadr.
Çözücü özelliklerinden dolay. White spirit veya dier endüstriyel çözücüler boya
imalatnda seyreltici olarak ve endüstriyel temizleme amacyla kullanlmaktadr.
Petrokimya sanayisi, enerji d kullanm için yaktlarn en önemli kullancs olarak fosil
yaktlarn (petrol, doal gaz ve kok kömürü yan ürünleri) ve biyokütle karbonunu sentetik
organik ürünlere dönütürmektedir.
Rafineri petrol ürünlerinin veya doal gaz svlarnn buhar ayrtrmas petrokimyasal
dönütürme ileminin anahtardr. Hammadde; tiner, petrol ve svlatrlm petrol
gazlarn (LPG) içermektedir. Doal gazn ilenmesinden elde edilen etan, propan ve
bütan eer hazrda bulunuyorsa kullanlabilmektedir.
Buharl ayrtrma çeitli ara kimyasallarla (etilen, propilen, bütadien, benzen, toluen,
ksilen) ve yakt olarak kullanlan ve/veya rafineriye dönen yan ürünlerle (hidrojen, metan
ve piroliz benzini) sonuçlanmaktadr. Rafineriye geri dönen miktarlar geri ak olarak
adlandrlmaktadr.
Genellikle kok kömürü biçiminde olan kat karbon, kimya sektöründe çeitli enerji d
süreçlerde kullanlmaktadr. Bunlar soda külü, silikon karbür ve karbon anotlarn
içermektedir. Sonuncusu genellikle yüksek kalitedeki petrol kokundan yaplmaktadr.
Bununla birlikte hem kok kömürü hem de yeil petrol koku dier ilemler için
kullanlmaktadr.
29
1 Temel Bilgiler
Elektrik Kullanm
Elektrik tüketiminin hemen hemen tamam, elektrik enerjisinin yok olarak sya
dönümesiyle sonuçlanan güç, s ve elektronik kullanm içindir. Bu yüzden elektrik hiç bir
zaman enerji d kullanm olarak rapor edilmemelidir. Elektroliz için elektrik kullanm
baz sektörlerde gerçeklemektedir, fakat bu kullanm giriimlerdeki dier
kullanmlardan ayrmak genellikle mümkün deildir ve sonuç olarak tüm tüketimin enerji
kullanm olarak rapor edilmesi gerekmektedir.
Enerji Verisi Nasl Sunulur?
Güvenilir istatistik toplamak ile bu bilgiyi açk ve kapsaml bir ekilde yaynlamak
birbirinden farkl iki ayr konudur.
Ürün dengesi format………………………………………
Enerji ürünleri verisinin sunumu için en yaygn kullanlan format, her ürün için hem arz
kaynaklarnn hem de kullanmn tek bir sütunda gösterildii denge tablosudur. Denge
format kavramsal olarak, gelir kaynaklar toplamnn nakit para deiiklikleri hesaba
katldktan sonra toplam harcamalar dengeledii basit bir kasa hesab ile ayndr.
.
Şekil
1.3ÜrünÜrün
Dengesi
ekil 1.3.
Dengesi
Yaps Yapısı
Arz kaynaklar (ekil 1.4)
+ Ürünler aras transferler
= YURTÇ ARZ
statistiksel Fark
TOPLAM TALEP = Çevrim
girdisi
+ Enerji sektörünün kendi
kullanm
+ Datm kayplar ve dier
kayplar
+ NHA TÜKETM
= Enerji d kullanm
+ Nihai enerji tüketimi
Bu denge format enerji ürünleri için dengenin her
noktasnda homojen olmalar kaydyla uygundur.
Bu gereklilik ürün aklarnda Ksm 7’de
açklanmtr. Buna ek olarak, hacim birimleri
(metreküp)
basnca
ve
scakla
bal
olduundan, enerji ürünleri mümkün olduu
kadar kütle veya enerji birimleriyle ifade
edilmelidir.
Bir ürün dengesinin ana çerçevesi ekil 1.3’de
gösterilmektedir. Ülkeler ve uluslararas kurulular
tarafndan kullanlan gerçek enerji dengeleri
birbirlerinden ve ekil 1.3 ‘deki basitletirilmi
formattan farkldr. Fakat, burada verilen model
ana noktalar ve kurulular arasndaki farklar
gösterecektir. IEA ve Eurostat dengeleri arasndaki
farklar aada tartlacaktr.
Denge, ekil 1.3’de gösterilen aritmetik kurallara göre hesaplanr. Arz kaynaklar ürünler
arasndaki transferlerle tamamlanr (veya azaltlr) ve toplam bir ülkenin ihtiyaçlarn
karlayan yurtiçi arz temsil etmektedir. Toplam talep; çevrim girdisi için kullanmlar,
enerji sektöründe çevrim dndaki ihtiyaçlar için kullanm, enerji ürünlerinin üretimi ile
nihai kullanm noktalar arasndaki kayplar, ve nihai tüketim toplamdr. Nihai tüketim
enerji ve enerji d kullanmlarn toplamdr.
30
Temel Bilgiler
1
ekil 1.3’deki ana balklar aada daha da detaylandrlacaktr. Arz kaynaklar ekil
1.4’deki gibi ana elemanlarna ayrlmtr.
.
ekil 1.4
1.4. Arz
Kaynaklar
Şekil
Arz
Kaynakları
Üretim
Dier kaynaklar
thalat
Üretim, yerli üretimi ve ikincil yakt ürünlerinin imalatn
kapsamaktadr. Yerli üretim yenilenebilir enerjinin su, rüzgar,
güne ndan vb. elde edilmesi olabilecei gibi biyoyakt
kaynaklarndan ve fosil rezervlerinden çkarlmas da olabilir.
Yerli üretim Eurostat tarafndan birincil üretim olarak
adlandrlmaktadr.
hracat
Uluslararas
hrakiye
Stok deiimleri
Üretimin dier kaynaklar nadir bulunmaktadr ve balk,
üretilmi fakat saylmam veya saklanmam yaktlardan
yeniden elde edilen yaktlarn kaynaklarn kapsamas için
kullanlmtr. Örnein, atk kömür daha sonra kullanm için
yeniden elde edilebilmektedir.
thalat, D Ticaret ksmnda ihracatla beraber tartlmtr. hracat arz kayna olarak
dahil etmek garip görülebilir ve ihracat talebin bir parças olarak ele alan ekonomik
enerji kullanm modelleri de bulunmaktadr. Fakat, enerji dengesi ülke içinde kullanlan
yaktlarn arzn göstermeye çalmaktadr ve dolaysyla ihracat toplam yerli arz
hesaplamak için çkartlmaktadr. thalat ve ihracat için kullanlacak aritmetik
iaretlemenin nasl yaplaca toplam arz rakamn elde etmek için kullanlan formüle
baldr. Arzdaki bir azalmay ifade ettii için ihracatlara eksi iaret vermek olaandr ve
daha sonra toplam bulmak için basitçe dier elemanlarla toplanmaktadr.
Uluslararas hrakiye, (yukardaki ksma baknz) dengenin bu ksmna arzdaki azalma
olarak dahil edilmektedir.
Stok deiimleri açl ve kapan stok seviyeleri arasndaki farktr. Stok azal arza bir
katkdr ve bu yüzden pozitif iaretle girilir. Tersi stok oluumu için uygulanmaktadr. Her
iki durumda da stok deiimi = açl – kapan stok seviyeleridir.
Ürünler aras transferler ana ak deildir ve öncelikle ürünlerin yeniden snflanmasyla
ortaya çkmaktadr. Bir ürün teknik özelliklerini karlayamayabilir ve daha düük baka
bir ürüne yeniden snflandrlabilmektedir. Transferler satr da farkl ürünleri baka bir
ürün grubuna getirmek için pratik bir araç olarak kullanlmaktadr. Örnein, Eurostat
bütün elektrik kullanmnn gösterildii denge tablosunda su ve rüzgardan elde edilen
elektrii ayr olarak elektrik dengesinde üretim transferi olarak göstermektedir.
Açkça, transferler satrndaki girdiler ürünün arzna ek veya çkarma olup olmadna
bal olarak pozitif veya negatif deere sahip olabilmektedir.
Yurtiçi arz, bütün arz kaynaklarn toplam ve ürünler aras transferlerdir.
Çevrim girdisi altnda rapor edilen rakamlar ikincil yakt ürünlerinin imalat için kullanlan
yakt miktarlar ile sat amaçl elektrik ve s üretiminde kullanlan yaktlardr. Dengenin
bu ksmndaki çeitli balklar ikincil yakt ve enerji üretimine dahil edilen farkl yaktlar ve
enerji santralleridir. Yürüttükleri faaliyetlerin açklamalarn basitletirmek için aadaki
gibi gruplanabilirler:
31
1 Temel Bilgiler
x Elektrik ve s üretimi
■
Bunlar sadece elektrik üretimi yapan santraller, birleik s ve elektrik santralleri (CHP) ve
sadece s üretimi yapan santraller olarak ayrlmaktadrlar. Bu tip santraller, esas ileri
olarak sat amaçl elektrik ve/veya s üreten giriimler veya esas ileri olarak deil de
öncelikle kendi tüketimleri için üreten giriimler tarafndan iletilmektedirler. Birinci grup
giriimler kamusal veya ana güç üreticileri (MPPs) ve ikinci gruptakiler ise oto-üreticiler
veya oto-prodüktörler olarak adlandrlmaktadr.
x Kat yakt ve gaz imalat
■
Bu grupta balca üç çevrim santrali bulunmaktadr: kok frnlarnda stlm kömürden
kok imalat, yüksek frnlarda kok kömürünün ve dier yaktlarn kullanm ve çeitli
kömür tiplerinden patent yaktlarn imalat. Kok frn veya yüksek frn ilemleri genellikle
demir ve çelik sanayiinde gerçeklemektedir. ki tip santral alanda kullanlacak gazlar
üretmektedir ve bunlar alan dndaki kullanclara satlabilmektedirler. Yüksek frn için
kullanlandan daha düük kalitedeki bir kok kömürü baz ülkelerde gaz fabrikasndaki
gaz imalat srasnda üretilmektedir. Kok imalat hafif yalar ve zift de üretmektedir.
Yüksek frnlar yakt çevrim santralleri olarak deil, fakat daha sonra çou çelie
dönütürülen demir imalat için tasarlanmtr. Ancak, enerji istatistikleri amacyla, bunlar
çevrim sektörünün bir parças olarak düünülmektedir. Eer bu balamda dahil
edilmezlerse, daha sonra enerji amaçlar için üretilen yüksek frn gazlarn üretmek için
gereken yaktlarn izlenmesi imkansz olur.
lem esasen küçük ve parçacklar halinde ayrlm kömürlerin birletirilerek kullanlabilir
briketler haline getirilmesi olduundan, patent yakt üretimi genellikle kömür
kaynaklarna(ta kömürü, kahverengi kömür ve linyit) yakn olan yerlerde yaplmaktadr.
Patent yakt üretiminin bir ksm kömürün düük sdaki karbonizasyonuna dayaldr ve
gaz tesislerinde üretilen kok kömürüne benzemektedir. Çeitli ilemler Ek 1’de daha
detayl olarak tanmlanmtr.
x Petrol rafinerileri
■
Ham petrolün rafine edilmesiyle petrol ürünleri üretimi ve yar bitmi ürünlerin ilemleri
büyük oranda petrol rafinerilerinde gerçeklemektedir. Yakt çevrim ilemi için rafineriye
girenler olarak rapor edilen petrol miktarlar üretilen ürünler için (yakt d ürünler dahil)
ve rafineride kullanlan yakt için malzeme salayacaktr.
■
x Dier çevrimler
Bu gruplama ayr ayr belirtilmeyen daha az kullanlan yakt çevrim ilemlerini
kapsamaktadr.
Enerji sektörünün kendi kullanm: Dengenin bu ksm, enerji ürünlerinin baka bir enerji
ürününde gözükmelerinden ziyade hesaptan kaybolmalar anlamnda yakt ve enerji
giriimcileri tarafndan tüketilen miktarn göstermektedir. Ürünler yaktn çkarlmas,
çevrimi ya da üretim santrallerindeki çeitli faaliyetleri desteklemek için kullanlmaktadr,
fakat çevrim ilemine dahil olmazlar.
Doas nedeniyle sanayi sektöründeki nihai tüketimin bir parças olmasna ramen,
enerji sektöründeki nihai tüketimin endüstriyel faaliyetlerin dier ksmlarndan ayrlmas
allm bir uygulamadr. Giriimler tarafndan tüketilen enerji dorudan tüketim için
satn alnabilmekte veya çkard veya ürettii enerji ürünlerinden alnabilmektedir.
32
Temel Bilgiler
1
Hesabn bu ksmnda faaliyetler için kullanlan balklar, yakt çkarma ve hazrlama
sanayi ile birlikte çevrim endüstrisinde kullanlanlar içermektedir (kömür madencilii,
petrol ve gaz çkarma, gaz svlamas, nükleer yakt ileme, vb.).
Datm ve dier kayplar : Dengenin bu ksmndaki balklar enerji sektöründen ayrdr
ve enerji ürünlerinin kullanm noktalarna datm srasnda oluan kayplar temsil
etmektedir. Elektrik ve gaz ebekeleri ile ilgili iletim ve datm kayplar basit örnekler
salamaktadr, fakat boru hattndaki yüksek frn ve kok gazlar ve petrol ürünleri
datmlar ile ilgili durumlarda bulunmaktadr.
Enerji d kullanm: Enerji d kullanmn doas “Ksm 8 – Yaktlarn enerji d
kullanmlar”nda açklanmtr. Dengedeki rakamlarn sunumu, çok kstl bir kapsam
dnda, kullanmn gerçekletii çeitli ekonomik sektörler arasnda ayrm
yapmamaktadr. Genellikle, petrokimya endüstrisindeki enerji d kullanm
belirlenmektedir. IEA dengelerinde, petrokimya sanayiindeki hammadde kullanm nihai
enerji tüketiminde ayr bir satr olarak dahil edilmitir.
Nihai enerji tüketimi : Üç ana gruba bölünmütür: Sanayi , Ulatrma ve Dier Sektörler.
.
Şekil
1.5Sanayi
Sanayi
ekil 1.5.
Demir - çelik
Kimyasallar ve petrokimyasallar
Demir-d metaller
Metal-d mineraller
Ulatrma ekipman
Makineler
Madencilik ve ta ocakçl
Yiyecek, içecek ve tütün
Kat hamuru, kat ve basm
Odun ve odun ürünleri
Tekstil ve deri
naat
Baka yerde belirtilmemi
Sanayi : Verinin gerektii sanayi sektörü dallar
ekil 1.5’de gösterilmektedir. çerdikleri ekonomik
faaliyet açsndan bu dallarn tanmlar ISIC rev. 3
ve NACE rev. 1 referans alnarak verilmitir,
yukardaki nihai enerji tüketimi ksmna baknz.
Sanayi sektörü, enerji endüstrisini deil, inaat
daln içermektedir.
Sat amaçl elektrik ve s üretmek için kullanlan
miktarlar, giriimler tarafndan yakt tüketimi için
sanayi sektöründe rapor edilen rakamlardan
hariç tutulmaldr. Uygulanabilecei yerlerde,
kamusal yollarda mallarn nakliyat için kullanlan
yaktlar da hariç tutulmaldr. Karayolu nakliyat
için
tüketim,
ulatrmann
altnda
rapor
edilmelidir.
Ulatrma : En azndan dört ulatrma biçimi
belirlenmitir: kara yolu, demir yolu, hava yolu ve ulusal denizcilik. Buna ek olarak, IEA
boru hatt tamacln da kapsama alr (yaktlarn boru hattyla tanmas); Eurostat bu
tüketimi enerji sektörünün kendi kullanmnn bir parças olarak ele almaktadr. Bu
balklar altna dahil edilen yakt miktarlar sadece sevk için kullanlan yaktlar
kapsamaktadr. Ulatrma giriimlerinin dier amaçlarla kulland yaktlar burada deil
“Ticaret ve kamu hizmetleri” altnda yer almaldr (aadaki “Dier sektörler” e baknz).
Genellikle ulatrma için olan miktarlar kolayca belirlenebilmektedir, çünkü otomobil
motorlar ve uçaklar için olan yaktlar stma yaktlarndan farkldr, fakat motorlarn
benzin/mazot kulland durumlarda baz karklklar mümkündür ve araçlar ve giriim
kullanmlarn ayrt etmek için dikkat etmek gerekmektedir. Boru hatlar için enerji
kullanmlar genellikle elektrik biçiminde olmakta; gaz nakliyat yaplan yerlerde ise gazn
bir ksm kompresörleri çaltrmak için kullanlmaktadr.
33
1 Temel Bilgiler
Bu gaz kullanmnn doru bir ekilde rapor edilmesi ve datm kayplarnn bir parças
olarak düünülmemesi önemlidir.
Dier sektörler : Bütün faaliyetler esasen bir yerlerde yer almasna ramen, uluslararas
kurulularn ve ülkelerin “Dier sektörler” bal altndaki seçimlerinde farkllklar
bulunmaktadr. En yaygn döküm ekil 1.6’da gösterilmektedir.
.
Şekil
1.6DierDiğer
Sektörler
ekil 1.6.
Sektörler
Tarm
Ticaret ve kamu hizmetleri
Konut
Dier
“Tarm” bal tarm, ormanclk ve balkçl
kapsamaktadr. Balkçlk için petrol tüketimi derin deniz
balkçlyla ilgili olanlar dahil olmak üzere bütün
balkç teknelerini içermektedir. Bu yüzden, derin deniz
balkçl gemilerine datlan petrolün “Uluslararas
ihrakiye”de
rapor
edilen
miktarlara
dahil
edilmemesinin salanmas önemlidir.
Ulusal istatistikçilerin, hangi verinin doru veya eksik olduunu belirleyebilmek için büyük
istatistiksel farklar izlemesi gerekmektedir. Maalesef, veriyi düzeltmek her zaman
mümkün olmamaktadr ve bu durumda, istatistiksel fark problemin büyüklüünü
gösterebilmek için deitirilmeden braklmaldr.
statistiksel farkn giriimler tarafndan rapor edilerek izlenmesine karar vermek, göreceli
bir deerlendirme meselesidir. Birinin kabul edilebilir olarak düündüü yüzdelik fark
ürünün arznn büyüklüüne bal olacaktr. Elektrik veya doal gaz gibi büyük arzlar
için, istatistiksel farklar %1’in altnda tutmak için çaba gösterilmelidir. Dier bir yandan,
kok frnndan üretilen zift ve yalar gibi küçük ürünler için %10’luk bir hata göz ard
edilebilmektedir.
statistikçiye rapor edilen veriden ürün dengeleri oluturulurken, sfr olan bir istatistiksel
fark gözlenebilmektedir (kapal bir denge). Görünüte ideal olan bu duruma üpheyle
yaklalmaldr, çünkü hemen hemen bütün durumlarda, bu hesab dengelemek için
denge tablosunda baz dier istatistiklerin tahmin edildiini göstermektedir. Bu genellikle
dengeyi oluturan verinin tek bir cevaplaycya ait olduu (örnein, bir rafineri veya
demir-çelik iletmeleri) ve cevaplaycnn bu nedenle dengeyi salayabilmek için
rakamlarda düzenlemeler yapabildii durumlarda olabilmektedir. Bilgi ve giriimcilerin
karlaabilecei veri problemlerini deerlendirebilmek için, istatistikçinin hesaplar
dengelemek amacyla hangi elemanlarn tahmin edildiini kefetmesi gerekmektedir.
Ürün dengelerinin iki örnei:
Eurostat ve IEA ………………………………………………
Yukardaki tanmlar IEA ve Eurostat’n kulland ürün dengelerini göstererek ve
karlatrarak tanmlanabilir. ekil 7 ve ekil 8 her kuruluun birincil ve ikincil yakt
sunduu durumu yanstabilmek için, 1999 ylnda Fransa’daki
doal gaz ve
benzin/mazot arz ve kullanm için Eurostat ve IEA’nn formatlarnn örneklerini
vermektedirler.
ki ürün dengesi, ikincil enerji ürünlerinin sunumunu etkileyen önemli bir açdan yapsal
olarak birbirinden farkldr. Eurostat ürün dengelerinde, çevrim sektörü, girdi ve çkt
34
Temel Bilgiler
1
olarak bölünmesine ramen, IEA ürün dengelerinde sadece girdi ksm bulunmaktadr.
kincil ürünlerin çktlar (üretim), IEA formatnda “Üretim” olarak ve Eurostat da “Çevrim
Ürünleri” olarak gösterilmektedir. Eurostat üretim satrn sadece (yerli) birincil üretim için
ayrmaktadr (ekil 1.7’ye baknz). IEA üretim satr ürüne bal olarak yerli üretimi veya
ikincil üretim göstermektedir.
Format farkllklarnn ürün dengelerindeki baz ana kümelenmelerde önemli sonuçlar
olmaktadr. Örnein, “Brüt iç tüketim” ve “Yurtiçi arz” için benzin/mazot dengelerindeki
rakamlarn birbirlerine uymadna dikkat ediniz ( ekil 1.8’e baknz). Eurostat’n “Brüt iç
tüketimi” aslnda dardan salanan arzn tüketimidir. Eer ihracatlar yeterince büyükse,
bu negatif bir rakam olabilmektedir. IEA’nn “Yurtiçi arz” rakamn yeniden oluturmak
için, benzin/mazotun rafineri üretimini bilançonun çevrim ürünleri ksmna eklemek
gereklidir.
Ürünler için iki ayr satr kullanlmas Eurostat’n yerli ve ikincil üretimi ayrabilmesini ve
bunun sonucunda hem ürün hem de enerji dengeleri için benzer bir format
benimsemesini salamaktadr. Bu nokta Bölüm 7’de enerji dengeleri tartlrken daha iyi
anlalacaktr.
Bu iki format arasnda birçok baka küçük farkllk bulunmaktadr, fakat bunlar
yaklamdaki farkllklardan çok isimlerin seçilmesi ve sunumlarn sras gibi farklardr.
35
1 Temel Bilgiler
Şekil 1.7
.
Doğal Gaz Dengeleri İçin Eurostat ve IEA Formatlarının Karşılaştırılması
g
FRANSA 1999
Eurostat Format
Birincil üretim
Geri kazanlm ürünler
thalat
Stok deiimi
hracat
hrakiye
BRÜT Ç TÜKETM
Çevrim girdisi
Kamusal termik santraller
Otoprodüktör termik santraller
Nükleer enerji santralleri
Patent yakt ve briket tesisleri
Kok kömürü tesisleri
Yüksek frn tesisleri
Gaz tesisleri
Rafineriler
Bölgesel stma santralleri
Çevrim ürünleri
Kamusal termik santraller
Otoprodüktör termik santraller
Nükleer enerji santralleri
Patent yakt ve briket tesisleri
Kok kömürü tesisleri
Yüksek frn tesisleri
Gaz tesisleri
Rafineriler
Bölgesel stma santralleri
Takaslar ve transferler,
Ürünler aras transferler
Transfer edilmi ürünler
DOAL GAZ
77 670
1 649 710
-92 853
-30 456
1 604 071
49 791
1 805
47 986
-
IEA Format
Üretim
Dier kaynaklardan
thalat
hracat
Uluslararas ihrakiye
Stok deiimi
YURTÇ ARZ
Transferler
statistiksel fark
ÇEVRIM
Elektrik santralleri
CHP santralleri
Is santralleri
Yüksek frn/gaz tesisleri
Kok/patent yakt/BKB santralleri
Petrol rafinerileri
Petrokimya sanayi
Svlatrma santralleri
Dier çevrim sektörleri
ENERJ SEKTÖRÜ
Kömür madeni
Petrol ve gaz çkarma
Petrol rafinerileri
Elektrik ve s santralleri
Pompajl depolama
Dier enerji sektörleri
Datm kayplar
NHA TÜKETM
SANAY SEKTÖRÜ
Demir ve çelik
Petrokimya san. geri dönüler
Enerji dalndaki tüketim
Datm kayplar
17 320
2 691
NHA TÜKETM ÇN
MEVCUT OLAN
Nihai enerji d tüketim
Kimya sanayi
Dier sektörler
Nihai enerji tüketimi
Sanayi
Demir-çelik sanayi
Demir-d metal sanayi
Kimya sanayi
1 534 341
103 146
103 146
1 410 755
558 116
39 614
17 180
96 095
Cam, porselen, yapmlz.sanayi
Maden çkarma sanayi
Yiyecek, içecek, tütün sanayi
Tekstil, deri ve giyim sanayi
Kat ve bask
Müh.&dier metal sanayi
Dier sanayi
Ulatrma
Demiryolu
78 163
6 449
106 468
19 183
66 401
74 125
54 438
28
-
Tanmlanmam
ULATIRMA
Uluslararas sivil havaclk
Yerli havaclk
Karayolu
Demiryolu
Boru hatt ile
Ülke içi denizcilik
Tanmlanmam
..Karayolu
Havayolu
Ülke içi denizcilik
Hane halk, ticaret, kamu, vb.
Hanehalk
Tarm
statistiksel fark
14
852 611
441 558
11 729
20 440
DER SEKTÖRLER
Tarm
Ticaret ve kamu hizmetleri
Konut
Tanmlanmam
ENERJ DII KULLANIM
Sanayi /çevrim/enerji
Ulatrma
Dier sektörler
36
Terajoule
(GCV)
77 670
1 649 710
-30 456
-92 853
1 604 071
-20 440
49 791
49 791
17 320
9 715
7 605
2 619
1 513 901
661 262
39 614
Kimya ve petrokimya
Hammadde
Demir d metaller
199 241
103 146
17 180
Metalik olmayan mineraller
Ulatrma ekipman
Makinalar
Madencilik ve ta ocakçl
Yiyecek ve tütün
Kat, kat hamuru ve bask
Odun ve odun ürünleri
naat
Tekstil ve deri
78 163
74 125
6 449
106 468
66 401
2 371
19 183
52 067
28
14
14
852 611
11 729
399 324
441 558
-
1
Temel Bilgiler
Şekil 1.8
.
Benzin/Mazot Dengeleri İçin Eurostat ve IEA Formatlarının Karşılaştırılması
FRANSA 1999
Eurostat Format
Birincil üretim
Geri kazanlm ürünler
thalat
Stok deiimi
hracat
hrakiye
BRÜT Ç TÜKETM
Çevrim girdisi
Kamusal termik santraller
Otoprodüktör termik santraller
Nükleer enerji santralleri
Patent yakt ve briket tesisleri
Kok kömürü tesisleri
Yüksek frn tesisleri
Gaz tesisleri
Rafineriler
Bölgesel stma santralleri
Çevrim ürünleri
Kamusal termik santraller
Otoprodüktör termik santraller
Nükleer enerji santralleri
Patent yakt ve briket tesisleri
Kok kömürü tesisleri
Yüksek frn tesisleri
Gaz tesisleri
Rafineriler
Bölgesel stma santralleri
Takaslar ve transferler,
Ürünler aras transferler
Transfer edilmi ürünler
Petrokimya sanayisinden geri
Enerji dalndaki tüketim
Datm kayplar
NHA TÜKETM ÇN
MEVCUT OLAN
Nihai enerji d
Kimya sanayi
Dier sektörler
Nihai enerji tüketimi
Sanayi
Demir-çelik sanayi
Demir-d metal sanayi
Kimya sanayi
Cam, porselen, yap
Maden çkarma sanayi
Yiyecek, içecek, tütün sanayi
Tekstil, deri ve giyim sanayi
Kat ve bask
Mühendislik&dier metal
Dier sanayi
Ulatrma
Demiryolu
Karayolu
Havayolu
Ülke içi denizcilik
Hane halk, ticaret, kamu, vb.
Hanehalk
Tarm
statistiksel fark
g
11 668
1 213
-2 230
-419
10 232
48
18
23
32 621
32 621
-865
0
-529
-336
4
41 936
1 383
1 383
42 818
1 092
35
15
0
122
1
110
38
14
200
557
26 801
368
25 948
485
14 925
8 442
2 026
-2 265
BENZN/MAZOT
IEA Format
Üretim
Dier kaynaklardan
thalat
hracat
Uluslararas ihrakiye
Stok deiimi
YURTÇ ARZ
Transferler
statistiksel fark
ÇEVRIM
Elektrik santralleri
CHP santralleri
Is santralleri
Yüksek frn/gaz tesisleri
Kok/patent yakt/BKB santralleri
Petrol rafinerileri
Petrokimya sanayi
Svlatrma santralleri
Dier çevrim sektörleri
ENERJ SEKTÖRÜ
Kömür madeni
Petrol ve gaz çkarma
Petrol rafinerileri
Elektrik ve s santralleri
Pompajl depolama
Dier enerji sektörleri
Datm kayplar
NHA TÜKETM
SANAY SEKTÖRÜ
Demir ve çelik
Kimya ve petrokimya
Hammadde
Demir-d metaller
Metalik olmayan mineraller
Ulatrma ekipman
Makinalar
Madencilik ve ta ocakçl
Yiyecek ve tütün
Kat, kat hamuru ve bask
Odun ve odun ürünleri
naat
Tekstil ve deri
Tanmlanmam
ULATIRMA
Uluslararas sivil havaclk
Yerli havaclk
Karayolu
Demiryolu
Boru hatt
Ülke içi denizcilik
Tanmlanmam
DER SEKTÖRLER
Tarm
Ticaret ve kamu hizmetleri
Konut
Tanmlanmam
ENERJ DII KULLANIM
Sanayi /çevrim/enerji
Ulatrma
Dier sektörler
Kiloton
32 621
11 668
-2 230
-419
1 213
42 853
-529
2 265
384
41
336
7
4
4
44 201
2 475
35
1 383
1 383
15
122
48
152
1
110
14
409
38
148
26 801
25 948
368
485
14 925
2 026
4 450
8 442
7
-
37
Elektrik ve Is
Elektrik ve Is Nedir?
Genel bilgi
Elektrik çok fazla kullanm sahas olan bir enerji taycdr. Endüstriyel üretimden,
evlerdeki kullanma, tarmdan , ticarete, aydnlatma ve snmaya kadar deien hemen
hemen her türlü beeri faaliyetde kullanlmaktadr.
Elektrik olgusu hakkndaki ilk çalmalar 17. yüzyln balarnda balam ve bugüne
kadar devam etmitir. Elektriin endüstriyel kullanmnn balangc Thomas Alva
Edison’un ampulü kefedip topluma sunduu tarih olan 1879 olarak kabul edilebilir. O
tarihten beri, elektriin kullanm artmakta ve günlük yaamda önem kazanmaktadr.
Elektrik; ikincil enerji olarak üretildii gibi birincil enerji olarak da üretilmektedir. Birincil
elektrik; hidro, rüzgar, gelgit ve dalga gücü gibi doal kaynaklardan elde edilmektedir.
kincil elektrik ise nükleer yaktlarn nükleer bölünmesiyle oluan sdan, jeotermal sdan,
güne ssndan, kömür, doal gaz, petrol, yenilenebilirler ve atklar gibi birincil yaktlarn
yanmasyla üretilmektedir. Elektrik üretildikten sonra, ulusal ve uluslararas iletim ve
datm hatlaryla nihai kullanclara datlmaktadr.
Is; elektrik gibi, balca mekanlarn stlmasnda ve endüstriyel ilemlerde kullanlan bir
enerji taycsdr. Isnn tarihi neredeyse insanolunun tarihi kadar uzundur ve atein
kefiyle balamtr.
Is da ikincil enerji olarak üretildii gibi birincil enerji olarak da üretilmektedir. Birincil s;
jeotermal ve güne enerjisi gibi doal kaynaklardan elde edilmektedir. kincil s, nükleer
yaktlarn nükleer bölünmesiyle, kömür, doal gaz, petrol, yenilenebilirler ve atklar gibi
birincil yaktlarn yanmasyla elde edilmektedir. Is, ayrca elektrikli buhar kazanlarnda ve
s pompalarnda elektriin sya dönütürülmesiyle de üretilebilmektedir. Is bulunduu
yerde hem üretilip hem de kullanlabilmekte veya borulardan oluan bir sistemle üretimin
yapld noktadan uzak yerlere datlabilmektedir.
Yukarda da belirtildii gibi, elektrik insanolunun hemen hemen her faaliyetinde
kullanlmaktadr. Evlerde stma, aydnlatma ve ev aletlerinin çaltrlmasnda, çalma
ortamlarnda, fabrikalardaki makinelerde, ofislerdeki bilgisayarlarda, hastanedeki
gereçlerde ve bunlarn yan sra ulamda, tarmda ve ekonominin dier sektörlerinde de
kullanlmaktadr.
Elektriin geni kapsaml kullanm tabi ki istatistie de yansmaktadr. Dünyadaki toplam
nihai tüketimde elektriin pay, 1973 ylnda %9.6 dan 2001 ylnda %15.6 ya
yükselerek, bütün yaktlardaki en büyük arta sahip olmutur.
39
2 Elektrik ve Isı
Son yllarda, elektrik sektöründe büyük deiimler yaanmtr. Elektrik piyasas
serbestletirilmi, sera gazlarnn azaltlmas ihtiyac duyulmaya balamtr. Bu yüzden,
elektriin artan rolü gelecekteki geliimini en verimli ekilde kontrol edebilmek ve arz
güvenliini salamak için tüketimde olduu kadar üretimde ve üretim kapasitesinde de
güvenilir ve doru veri ihtiyacn daha fazla gerekli klmaktadr.
Son zamanlarda dünyann deiik yerlerindeki (Latin ve Kuzey Amerika, Avrupa, vb.)
elektrik kesintileri, güvenilir, detayl ve zamannda elektrik verisine olan ihtiyacn önemini
göstermektedir.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Anket; elektrik, kamusal s, otoprodüktörler tarafndan satlan s, bunlarn tüketimleri ve
bunlar üretmek için kullanlan yakt miktarlaryla ilgili bütün kaynaklardan veri toplamak
için tasarlanmtr. Ayrca anket, elektrik üretim kapasitesi ve maksimum yllk elektrik
yükünün raporlanmasn salamaktadr.
Anketteki tablolarn tamamlanmas için, anketin çeitli düzeylerde elektrik ve s üretiminin
raporlanmasnda kolaylk saladnn anlalmas önemlidir. Bu enerji kaynan,
üreticinin rolünü ve santral türünü yanstmaktadr.
Enerji kayna; kinetik (örnein; hidro, rüzgar), s (örnein; nükleer, jeotermal) veya
elektrik ve s üretmek için girdi olarak kullanlan yaktlar anlamnda kullanlmaktadr.
Üreticinin iki rolü vardr: I) Kamu üreticileri, esas i olarak elektrik ve s salayan
giriimlerdir. Firmalar kamuya veya özel sektöre ait olabilir. II) Otoprodüktörler kendi
esas iini desteklemek için elektrik ve s üreten, fakat elektrik ve s üretimi esas ii
olmayan giriimcilerdir. Otoprodüktörler, üretimlerinin bir ksmn kamuya satabilirler.
Kamu üreticisi teriminde genellikle bir karklk olduunu hatrlamakta fayda var. Kamu
üreticisi özel bir firmaya sahip olabilecei gibi tam tersine kamuya ait bir irket de
otoprodüktör bir santralin sahibi olabilir. Dier bir deyile, ‘kamu’ ifadesi mülkiyeti deil
fonksiyonu ifade eder.
Santral türü göz önünde bulundurulduunda, anket elektrik ve s üreten santralleri üçe
ayrr:
x■ Sadece elektrik üretimi yapan santraller
x■ Ayn anda hem s hem de elektrik üretimi yapan birleik s ve elektrik santralleri
(CHP)
■
x
Sadece s üretimi yapan santraller
Birleik s ve elektrik santralleri (CHP); birleik s ve elektrik üreten birimi kapsayan
santrallerdir. Eer santral buna ek olarak sadece elektrik veya sadece s üreten birime
sahipse her birim için ayr ayr yakt kullanm ve üretimi istatistikleri olmadkça yine
birleik s ve elektrik santrali olarak düünülmelidir. Bu durumda, raporlama santral
yerine birimleri temel alarak yaplmaldr.
Ayrca, santralin elektrik üretim kapasitesi ve maksimum yllk yükleri için bilgi
istenmektedir.
40
Elektrik ve Isı
2
◆Önemli
Önemli
ve
raporlamas,
enerji
üreticinin
ve
ElektrikElektrik
ve s üretimi
raporlamas,
enerji kayna
eticinin
rolünürolünü
ve
Elektrik
ve s
s üretimi
üretimi
raporlamas,
enerji kaynan,
kaynan,
üreticinin
rolünü
ve
türünü
yanstan
farkl
düzeylerde
analiz
edilmitir.
santralsantral
türünü
yanstan
farkl
düzeylerde
analiz
tir.
santral
türünü
yanstan
farkl
düzeylerde
analiz
edilmitir.
◆
Elektrik
ve
fade
Etmek
Kullanlan
Elektrik
ve Isy
fade
Etmek
çin çin
Kullanlan
Elektrik
ve Isy
Isy
fade
Etmek
çin
Kullanlan
Birimler
Nelerdir?
Birimler
Nelerdir?
Birimler
Nelerdir?
Genel bilgi
Elektrik üretimi, tüketimi ve ticareti watt-saat ve katlar olarak ölçülmekte ve ifade
edilmektedir. Bu katlarn seçimi (mega, giga, tera vb.) üretilen ve tüketilen miktarlarn
büyüklüüne baldr.
Is miktarlar enerji birimleriyle, genellikle joule, kalori ve ngiliz termik birimi (BTU) ve
bunlarn katlar olarak ifade edilmelidir.
Elektrik ve s üretimi için tüketilen yanc yaktlarn miktarlar, yaktn türüne göre metrik
ton, metreküp, litre vb. gibi fiziksel birimlerle ifade edilmektedir. Ayrca, verimliliin
hesaplanabilmesi için enerji birimleriyle de ifade edilmesi gerekmektedir.
Üretim santrallerinin çeitli snflar için elektrik üretim kapasiteleri kilowatt ve katlaryla
ölçülmekte ve ifade edilmektedir. Yllk maksimum yük ve maksimumdaki mevcut
kapasite de kilowatt ve katlaryla ölçülmekte ve ifade edilmektedir.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Elektrik ve s üretimi için tüketilen yakt miktarlar baz durumlarda yakt türüne göre
fiziksel birimlerle ifade edilebilirken her durumda enerji birimleriyle ifade edilebilirler.
x
■
x
■
x
■
x
■
x
■
Kat fosil yaktlar (kömür, turba vb.) 1000 tonla ifade edilmektedir.
lenmi gazlar terajoule (TJ) ile ifade edilmektedir.
Sv fosil yaktlar (petrol, rafineri gaz) 1000 tonla ifade edilmektedir.
Doal gaz ve gazhane gaz terajoule (TJ) ile ifade edilmektedir.
Yenilenebilirler ve atklar terajoule (TJ) ile ifade edilmektedir.
Üretim kapasitesi verisi net üretimi esas almaldr. Net üretim kapasitesi, brüt kapasite
(tabela kapasitesi) eksi tesisteki destek ekipmann ve transformatörleri iletmek için
kullanlan kapasite olarak hesaplanr.
◆Önemli
Önemli
gigawatt-saat
rapor
ElektrikElektrik
gigawatt
saat (GWh)(GWh)
olarakolarak
rapor edilmektedir.
Elektrik
gigawatt-saat
(GWh)
olarak
rapor edilmektedir.
edilmektedir.
Is
terajoule
(TJ)
olarak
rapor
edilmektedir.
Is terajoule (TJ) olarak rapor edilmektedir.
Elektrik
rapor
◆
Elektrik üretim
üretim kapasitesi
kapasitesi megawatt
megawatt (MW)
(MW) olarak
olarakr edilmektedir.
rapor edilmektedir.
edilmektedir.
41
2 Elektrik ve Isı
Hacim
veve
Kütleden
Hacim
KütledenEnerjiye
Enerjiye Dönütürme
DönüÚtürme
Nasl
Yaplr?
Nasßl Yapßlßr?
Genel bilgi
Genellikle elektrik santrallerinin üretimleri, çounlukla kilowatt-saat ve katlar olmak
üzere enerji birimleriyle ifade edilmektedir. Bununla birlikte, santral girdileri (kömür,
petrol, vb.) kömür için ton ve petrol ürünleri için ton veya litre olmak üzere genellikle
fiziksel birimlerle rapor edilmektedir.
Yakt girdi verisinin de enerji birimleriyle rapor edilmesi önemlidir, çünkü bunlar veri
kontrol ileminde santralin verimliliinin çkarlmasnda kullanlmaktadr.
Hacim ve kütleden enerjiye özel dönüümler petrol, doal gaz, kat fosil yaktlar ve
yenilenebilirlerle ilgili bölümlerde ve Ek 3’de açklanmtr.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Tablo 6’da, tüm yaktlar ayrca terajoule (TJ) olarak ifade edilmitir.
Fiziksel birimlerden terajoule (TJ) e dönüüm için, birim sl deer fiziksel deerle çarplr
ve eer gerekirse terajoule de dönütürülür. Dönütürmeyle ilgili daha fazla bilgi için
‘Bölüm 1, Ksm 5 - Istma deerleri ve miktar nasl ölçülür?’ ve ‘Ek-3 - Birimler ve
Dönütürme Karlklar’ na baknz.
Sv ve kat fosil yaktlarn, yenilenebilirlerin ve atklarn enerji içerikleri net sl deerlerle
(NCV) ifade edilmektedir. Doal gaz ve ilenmi gazlarn enerji içerikleri brüt sl deerle
(GCV) ifade edilmektedir. Fiziksel birimlerden enerji birimlerine dönütürürken, her yakt
girdisi için doru dönütürme katsaysn seçerken dikkat edilmelidir.
◆ Önemli
Önemli
Kat yaktlar,
ye yenilenebilir
bilir ve veatkat×kürünler
deere göre
göre rapor
rapor
Kat× yak×tlar,
ürünler net
net kalorifik
kalorifik deùere
edilmelidir
edilmelidir.
e brüt
kalorifik
dedeùere göre
öre rapor
ise brüt
kalorifik
rapor edilmelidir.
edilmelidir.
◆ Biogazlar hariç gazlar
Elektrik
veve
IsIsß
Ak
Elektrik
AkßÚß
Genel bilgi
Elektrik için üretimden tüketime ak emas ekil 2.1’de gösterilmektedir. Bu ak emas
arz zinciri hakknda genel bir bak açs vermek için bilinçli olarak basitletirilmitir.
42
Elektrik ve Isı
2
Üretim, ticaret ve tüketim, bir ülkenin elektrik ak hakknda ayrntl bir bak açsna
sahip olmak için gerekli temel elemanlardr. Raporlamann ayrntlar bilginin kullanmna
baldr.
..
ekilŞekil
2.1.
Elektrik
çin
Basitletirilmi
Ak emas
Şekil
2.1
İçin
Akış
Şeması
2.1Elektrik
Elektrik
İçinBasitleştirilmiş
Basitleştirilmiş
Akış Şeması
Satılan Isıyı
Üreten Isı
Pompaları ve
Elektrikli Buhar
Kazanları
için Kullanılan
Yanıcı Yakıt
Hidro
İç Tüketim
İhracat
İletim ve Dağıtım
Kayıpları
Jeotermal
Brüt Üretim
Toplam
Tüketim
Net Üretim
Nükleer
Güneş
İthalat
Gel-git,
dalga, okyanus
Pompalanan
Stoklar için
Kullanılan
ekil 2.2.Diğer
Is çin Basitletirilmi Ak emas
..
Şekil
2.2 IsıIsıİçin
İçinBasitleştirilmiş
Basitleştirilmiş Akış
Akış Şeması
Şekil
2.2
Şeması
Yanıcı Yakıt
Nükleer
İç Tüketim
İhracat
İletim ve Dağıtım
Kayıpları
Jeotermal
Güneş
Brüt Üretim
Toplam
Tüketim
Net Üretim
Elektrik Buhar
Kazanı
Isı Pompaları
İthalat
Diğer
43
43
2 Elektrik ve Isı
brüt elektrik üretimi
Elektrik, santrallerde birincil ve ikincil ürün olarak üretilmekte ve üretilen toplam enerji
brüt elektrik üretimi olarak adlandrlmaktadr. Elektrik santralleri elektriin bir ksmn
kendi kullanmlar için tüketirler. Net elektrik tüketimi, bu miktarn brüt tüketimden
çkarlmasyla elde edilmektedir. Bu net üretim ulusal iletim ve datm hatlaryla nihai
tüketicilere datlmakta veya elektrikli buhar kazanlaryla veya s pompalaryla sya
dönütürülmektedir. Ayrca, uluslararas nakil balantlaryla, elektrik fazlas baka bir
ülkeye ihraç edilebilmekte, elektrik sknts varsa da ithal edilebilmektedir. letim ve
datm srasnda, iletim datm hatlarnn veya elektrik üretim sisteminin fiziksel
özelliklerinden kaynaklanan baz kayplar olabilmektedir.
Is ak, elektrik akna çok benzemektedir, iki fark dnda: sy depolama olana
yoktur, ve s elektrie çevrilir (bkz. ekil 2.2).
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Elektrik ve Is Anketi dokuz tablodan olumaktadr, ilk dört tablo geleneksel denge
formatndadr. Tablolarn içerikleri aadaki gibidir:
x
■
x
■
x
■
■
x
x
■
x
■
x
■
x
■
■
x
■
x
Tablo 1: Brüt Elektrik ve Is Üretimi
Tablo 2: Net Is ve Elektrik Üretimi
Tablo 3: Elektrik ve Is Arz ve Tüketimi
Tablo 4: Sanayi ve Enerji Sektöründe Elektrik ve Is Tüketimi
Tablo 5: Otoprodüktörlerin Net Elektrik ve Is Üretimi
Tablo 6: Yaktlardan Brüt Elektrik ve Is Üretimi
Tablo 7a: Net Maksimum Elektrik Kapasitesi ve Maksimum Yük
Tablo 7b: Yakt Kullanan Santrallerin Net Maksimum Elektrik Kapasitesi
Tablo 8: Elektrik ve Is için thalat Kaynaklar ve hracat Hedefleri
Tablo 9: Otoprodüktör Santrallerin Elektrik ve Is Üretimleri için Tüketilen Yakt
Bu tablolar ileriki paragraflarda açklanacaktr. Fakat, çeitli tablolar arasnda korunmas
gereken birkaç anahtar toplam vardr. Bunlar aadaki diyagramlarda gösterilmitir
(ekil 2.3 ve ekil 2.4).
Aadaki toplamlarn çeitli tablolar arasnda tutarl olmas gerekmektedir:
x
■
x
■
x
■
x
■
Tablo 1’deki “Yanc Yaktlardan Elektrik Üretimi” Tablo 6’daki “Yanc Yaktlardan
Üretilen Elektrik Toplam”na eit olmaldr.
Tablo 2’deki “Otoprodüktör Santralleri’ndeki Net Elektrik ve Is Üretimi” Tablo 5’deki
“Net Elektrik ve Is Üretimi”ndeki iki bölümde ilgili toplam rakamlara eit olmaldr.
Tablo 3’de “hracatlar ve thalatlar” için rapor edilen rakamlar Tablo 8’de
“hracatlar ve thalatlar” için toplamlarla ayn olmaldr.
Tablo 5’de rapor edilen “Toplam Net Üretim” Tablo 2’de rapor edilen toplama eit
olmaldr.
◆Önemli
Önemli
Anketteki
tablolar
arasndaki
ilikiyi
lütfen
unutmaynz.
Anahtar
toplamlar
Anketteki
tablolar
aras×ndaki
iliükiyi
lütfen
unutmay×n×z.
Anahtar
toplamlar
tutarl
dr.
tutarl×
olmal×d×r.
◆
44
Elektrik ve Isı
.
Şekil 2.3
2
Elektrik ve Isı Anketlerinde Tablo İlişkileri
Toplam
İthalat
Toplam
ekil 2.3. Elektrik ve Isİhracat
Anketlerinde
Toplam
Enerji
Sektörü
Toplam
Endüstri
Sektörü
Tablo 3:
Elektrik ve
Isı Arzı ve
Tüketimi
Toplam Net
Üretim
Toplam Brüt
Üretim
Tablo 8:
İthalat
Kaynakları/
İhracat
Tablo
likileri
Hedefleri
Tablo 4:
Endüstri ve
Enerji
Sektöründe
Tüketim
Tablo 2:
Net Üretim
Tablo 7b:
Yanıcı Yakıtların
Net Maksimum
Elektrik Kapasitesi
Toplam Yanıcı Yakıtlar
Faydalanma
Oranı
Toplam
Otoprodüktörler
Tablo 7a:
Net Maksimum
Elektrik Kapasitesi
ve Maksimum Yük
Tablo 5:
Otoprodüklerden
Net Üretim
Toplam Yanıcı
Yakıtlar
Tablo 1:
Brüt Üretim
Brüt Üretime
Girdiler
Diğer Yıllık
Yakıt
Anketlerinden
Gelen Girdiler
Tablo 6:
Yanıcı Yakıtlardan
Brüt Üretim
Toplam Yanıcı Yakıtlar
Otoprodüktörlere
Girdiler
Tablo 9:
Otoprodüktör
Elektrik ve Isı
Üretim Girdileri
Elektrik ve Is Arz
Elektrik ve s için stok söz konusu olmadndan, arz sadece üretimi ve ticareti
kapsamaktadr. Bu iki bileen de ileriki paragraflarda detaylandrlacaktr.
Üretim …………………………………………………………
Genel bilgi
Elektrik ve s iki temel tip santralde iki tür üreticiyle çeitli kaynaklardan üretilmektedir.
Elektrik ve s üretimi ile ilgili bütün gerekli bilgiyi gözden geçirmek için, üretim, “nasl,
nerede ve kim?” sorularyla tanmlanan çeitli bak açlaryla ele alnmaldr.
Birinci bak açs, elektrik ve snn üretildii yaktlarn kaynaklardr. Bu kaynaklar,
kömür, petrol ürünleri, doal gaz, yenilenebilirler vb.’dir. kincisi ise santral türüdür. Göz
önünde bulundurulmas gereken iki tip vardr: Sadece elektrik üretimi yapan santraller ve
elektrik üretimi yapan birleik s ve elektrik santralleri (CHP), sadece s üretimi yapan
45
2 Elektrik ve Isı
santraller ve s üretimi yapan birleik s ve elektrik santralleri (CHP). Son bak açs da
üretici tipidir. ki tip üretici vardr: kamusal üreticiler ve otoprodüktörler.
Veri çeitli amaçlar için kullanlmaktadr: Arzn devamllnn deerlendirilmesi, zaman
içinde elektrik üretmek için kullanlan yaktlardaki deiikliklerin analiz edilmesi, her yakt
için verimliliinin gelimesi, elektrik üretiminin çevresel etkileri, vb.
Elektrik ve s üretimi için ana kaynaklar kömür (dünya çapnda elektrik üretiminin
%39’u), doal gaz, nükleer, hidro (dünya çapnda elektrik üretiminin %17’si) ve petrol
(sadece %8 ile) dür. Geçen 30 ylda elektrik üretimi için kullanlan yaktlarda büyük
deiiklikler olmutur. Örnein, nükleerin pay %3’ten %17’ye çkarken petrolün pay
%25’ten %8’e dümütür.
Geçen 30 ylda, petrol, kömür ve doal gaz ile karlatrldnda, elektrik üretimi %250
artla en hzl büyümeyi gerçekletirmitir. Bu büyük arta özellikle 1970’li ve 1980’li
yllarda nükleer santrallerle yeni kapasitede devasa bir yatrm elik etmitir.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Elektrik üretimi anketteki be tabloda yanstlmtr:
Tablo 1 brüt elektrik ve s üretiminin üç seviyede dökümünü (yakt, üreticinin ilevi ve
santral tipi) salamaktadr.
Tabloyu tamamlamak için, kamu elektrik üreticileri ve otoprodüktörler için ayr ayr brüt
elektrik üretimi istatistiklerinin bulunmas ve ayrca üretimin santral tipine göre tekrar
bölünmesi gerekmektedir. Brüt elektrik üretimi, santralde kullanlan veya santrallerdeki
dier aletlerde kaybolan elektrii çkartmakszn, üretici makinedeki (alternatör) çkt
noktasnda ölçülen toplam üretimdir.
Hidroelektrik santrallerinde üretilen elektrik, pompajla depolama santrallerinde üretilen
bütün elektrii içermelidir. Pompajl depolamal hidroelektrik santrallerinde üretilen
elektriin miktar her zaman pompajl depolamal elektrik rakamnn sadece bir ksm
olduundan hidroelektrik santrallerinde üretilen toplam elektrikten daha küçük olmaldr.
Brüt s üretimi, üretilen ve satlan miktardr. Üreticiden bamsz kiilerin kullanm için
santrali terk eden s miktardr. Brüt s üretiminin incelenmesi için benzer ayrntlar
gereklidir. Bu durumda, enerji kaynaklarnn listesi biraz farkldr. Bu da snn hidro,
gelgit, dalga, okyanus olanaklarndan deil s pompalar ve elektrikli buhar kazanlaryla
üretimini yanstr.
Brüt jeotermal s üretimi yerkabuunun buhar rezervinden ve ssndan alnan miktardr.
Eer elektrik üretimi snn tek kullanm ise ve s kullanm için mevcut ölçüm yoksa bu
jeotermal elektrik santrallerindeki elektrik üretimlerinden tahmin edilebilir. Elektrik üretimi
için jeotermal buharn kullanld durumlarda, s ve basnç buharn stlmasyla (baka
bir yakt tüketilerek) artrlabilir. Eklenen snn jeotermal s üretimine veya elektrik
üretimine s girdisi olarak dahil edilmemesinin gereklilii önemlidir. Kullanlan yaktn
kendi ürün dengesinde elektrik üretimi için tüketim olarak rapor edilmesi gerekmektedir.
46
Elektrik ve Isı
2
Is pompalar sy çevredeki düük scaklkl bölgelerden yüksek scaklkl bölgelere
transfer etmek için kullanlan aletlerdir. Örnein bir binann dndaki ortamda bulunan
snn, binann iç ksmn stmak için çekilmesi amacyla kullanlrlar. Genellikle, elektrikle
çalan motorlar bu fonksiyonu yerine getirmek için kullanrlar ve baz bölgelerde verimli
bir stma arac salarlar. Fakat, çok yaygn olarak kullanlmamaktadrlar ve ulusal enerji
arzna sadece küçük bir katkda bulunurlar.
Elektrikli buhar kazanlar, ucuz maliyetli elektriin mevcut olduu (genellikle hidroelektrik)
ülkelerde alan stmas ve dier amaçlarla scak su ve buhar salamak için kullanlr.
Tablo 2, Tablo 1 ile format açsndan ayndr. Net elektrik ve s üretimi santraldeki
kullanm ve kayplar hesaba katldktan sonra üretim santralinden dar gönderilen enerji
miktardr.
kincil s için (yaktlarn yanmasndan üretilen) net üretim, santralden satlan miktardr.
Tablo 1’deki rapor edilen s miktaryla ayndr. Dier bir deyile, ikincil s için brüt ve net
s üretimi ekilleri ayndr.
Jeotermal s için, eer s üreten ve datan santral tarafndan herhangi bir jeotermal s
kullanlrsa net üretim brüt üretimden farkllk gösterir.
Tablo 3 arz ve tüketimin ana bileenleriyle elektrik ve s dengelerinin özetidir. Mantksal
bir ilikinin olduu yerlerde, rapor edilen verinin dier tablolarla tutarl olmas
gerekmektedir (baknz Bölüm 4).
Tablo 5 enerji, sanayi ve dier sektörlerdeki otoprodüktörlerin net elektrik ve s
üretiminin rapor edilmesini salamaktadr.
Enerji istatistikleri gigawatt-saat (GWh), s istatistikleri ise terajoule (TJ) ile rapor edilir.
Bütün deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deere izin verilmemelidir.
Tablo 6a-c yaktn tüketilmesi için brüt elektrik üretiminin rapor edilmesini salar ve
satlan snn üretimi Tablo 1 ve Tablo 2’de kullanlan formata benzer ekilde ana yakt
kategorileriyle rapor edilir. Üretilen elektrik ve satlan snn benzer miktarlar da bu
tabloda rapor edilmektedir.
CHP santrali söz konusu olduunda, elektrik ve satlan s üretimi için kullanlan yakt
miktarlarnn ayr deerler halinde rapor edilmesi, toplam yakt tüketiminin iki enerji
çkts arasnda bölünmesi için bir yöntem gerektirir. Bu bölütürme, hiç s satlmyor olsa
da gereklidir çünkü elektrik üretimi için kullanlan yakt çevrim sektöründe
raporlanmaldr.
Ayn anda hem s hem de elektrik üretimi yapan birleik s ve elektrik santrallerinde
(CHP), yakt kullanm öncelikle elektrik ve s üretimi arasnda ayrtrlmaldr. Daha
sonra, sya bal yakt miktar satlan s miktarnn üretilen toplam s miktarna oranna
göre tekrar bölünmelidir. Anket raporlama talimatlar, ayn anda hem s hem de elektrik
üretimi yapan birleik s ve elektrik santrallerinde (CHP) üretilen s ve elektrik arasndaki
yakt kullanmn ayrmak için bir yöntem (aadaki kutuda yeniden üretilmitir)
salamaktadr. Bu yöntem UNIPEDE (Uluslararas Elektrik Üreticileri ve Datclar Birlii)
47
2 Elektrik ve Isı
tanmna dayanr ve sadece bu ayrmay salamak için uygulanabilecek güvenilir bir
ulusal yöntem yoksa kullanlmaldr.
Birleik
Birleik Is ve Elektrik Santrallerinde (CHP) Elektrik ve
Is
Is Üretiminde
Üretiminde Kullanlan Yaktn Ayrm çin Yöntem
CHP
CHP ileminin
ileminin (e)
(e) toplam
toplam verimlilii aadaki gibi tanmlanmtr:
ee =
= (H+E)/F
(H+E)/F
EE üretilen
üretilen elektrik
elektrik miktar
H
H üretilen
üretilen s
s miktar
miktar
FF ise
ise çevrim
çevrim ileminde
ileminde tüketilen yakt miktardr.
UNIPEDE
UNIPEDE tanm
tanm ‘Bir
‘Bir birleik
birleik s ve elektrik santralinde elektrik üretimi için tüketilen toplam
s,
s, yakt
yakt girdisiyle
girdisiyle ilikilendirildiinde,
ilikilendirildiinde, santral tarafndan tüketilen yakt edeeri s eksi
harici
harici amaçlar
amaçlar için
için salanan
salanan sdr’ eklindedir.
Bu
Bu tanmda
tanmda belirtildii
belirtildii gibi
gibi s
s ve elektrik için kullanlan yakt:
FFhh =
=H
H // ee =
= FF [H / ( E + H ) ]
Fe= F - H / e = F [ E / ( E + H ) ]
Baka
Baka bir
bir deyile,
deyile, üretimdeki
üretimdeki paylarnn oranna göre yakt girdisi elektrik ve s arasnda
bölünmektedir.
bölünmektedir.
Not:
Not: Yöntem
Yöntem UNIPEDE
UNIPEDE tanmna
tanmna dayanr ve sadece bu ayrtrmay yapabilecek güvenilir
ulusal
ulusal bir
bir yöntem
yöntem yoksa
yoksa kullanlmaldr.
Is Üretiminde Kullanlan Yaktn Ayrm çin Yöntem
.
ekil
ekil 2.4.
2.4. Birleik
Birleik Is
Is ve
ve Elektrik
Elektrik Santrallerinde Üretilen Elektrik ve Is le Yakt Girdisi Arasndaki
likiyi
Gösteren
Diyagram
likiyi
Gösteren(e)
Basitletirilmi
Diyagram aadaki gibi tanmlanmtr:
HP
ileminin
toplam
verimlilii
Şekil
2.4Basitletirilmi
Birleşik
Isı ve Elektrik Santrallerinde Üretilen Elektrik ve
e
=
(H+E)/F
Isı ile Yakıt Girdisi Arasındaki İlişkiyi Gösteren Basitleştirilmiş Diyagram
E üretilen elektrik miktar
H üretilen s miktar
F ise çevrim ileminde tüketilen yakt miktardr.
Isı (H)
NIPEDE tanm ‘Bir birleik s ve elektrik santralinde elektrik üretimi için tüketilen topla
, yakt girdisiyle ilikilendirildiinde, santral tarafndan tüketilen yakt edeeri s ek
Yakıt (F)
CHP İşlemi
için salanan sdr’ eklindedir.
arici amaçlar
u tanmda belirtildii gibi s ve elektrik için kullanlan yakt:
)]
Fh = H / e = F [H / ( E + HKayıplar
k bi de i le ü eti deki
l
Elektrik (E)
Fe= F - H / e = F [ E / ( E + H ) ]
öe
k t i di i elekt ik e
Elektrik istatistikleri gigawatt-saat (GWh) ve s istatistikleri ise terajoule (TJ) olarak rapor
edilir. Fakat, Tablo 6’da kat ve sv yaktlarda tüketilen yakt 1000 tonlarla (103t) ve
terajoule ile, gaz halindeki yaktlar ise terajoule ile rapor edilmelidir.
Bütün deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin verilmemektedir.
48
d
Elektrik ve Isı
2
◆
Önemli
Önemli
Bütün
üretim
verisi;
yakt,
üretici
fonksiyonu
ve santral
açsndan
rapor
n üretim
verisi;
yakt,
üretici
fonksiyonu
ve santral
tipi tipi
açsndan
rapor
edilir.
edilir.
üretilen
ve satlan
s miktardr.
◆BrütBrüt
s s üretimi,
mi, üretilen
ve satlan
s miktardr.
thalat
ihracat
thalat
ve ve
ihracat
……………………………………………
Genel bilgi
Artan küreselleme ve ülkelerin ekonomilerinin açlmasyla, elektrik ticareti artmaya
balamtr. Bütün ktalarda, ülkeler elektrik arznn güvenliini gelitirmek ve üretim
maliyeti farkllklarndan yararlanmak için iletim hatlaryla birbirine balanmaktadr.
Bu yüzden, ülkelerin köken ve hedeflerine göre ayrlm ticaretleri hakknda bilgi
toplamak her geçen gün önem kazanmaktadr. Bu istatistikler ayrca potansiyel iletim
tkanklklarn belirlemede yardmc olmakta ve gelien uluslararas iletim alarnn en
verimli biçimde iletilmeleri için ortam salamaktadr.
Elektrik, snrlarda birbirine bal yüksek voltajl ulusal iletim alar kullanlarak
tanmaktadr. Bu balant noktalarnn kapasitesi ülkeler arasnda mümkün olan
deiimi snrlandrmaktadr. Elektriin depolanmasnn imkansz olmas nedeniyle, alar
dengede tutmak için arzn her zaman talebe eit olmas gerektiinin farknda olmak
önemlidir. Bu iletim alar operatörlerine ek bir teknik yük getirmektedir ve snr ötesi
elektrik ak ihtiyacn tevik etmektedir.
Ticaretin dinamikleri dünya ithalat ve ihracat istatistiklerinde ortaya çkmaktadr. Dünya
ticareti son 30 ylda 5 kattan fazla art göstermitir. Ayrca, geçmite genellikle komu
ülkelerle snrl olan ticaret daha geni bir boyuta ulamaya balamtr. Örnein, Güney
Avrupa’daki tüketicilerin elektrii Kuzey Avrupa’dan almas gibi.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Miktarlar, bir ülkenin ulusal snrlarn geçtiinde ithal veya ihraç edilmi saylmaktadr.
Rapor edilen miktarlar ulusal snr geçen fiziksel miktarlar olmaldr ve mümkün olan
yerlerde aktarlan miktarlar içermektedir. Kökenler ve hedefler bu yüzden komu ülkeler
olmaldr. Bu, dier birçok yaktn ticaretinin rapor edilmesinde büyük farklar
yaratmaktadr.
Elektriin ihracat ve ithalat anketteki iki tabloda yanstlmaktadr: Kaynana göre ithalat
ve var noktasna göre ihracat Tablo 8’de rapor edilmitir. Toplam ihracatlar ve
ithalatlar Tablo 3’de rapor edilmitir.
49
2 Elektrik ve Isı
Is göz önünde bulundurulduunda, s ticaretinin raporlanmas için benzer bir prensip
uygulanmaktadr. Fakat, s ticareti az rastlanan bir durumdur ve transit miktarlarnn
dahil edilmesi pek muhtemel deildir.
Elektrik istatistikleri gigawatt-saat (GWh) ve s istatistikleri ise terajoule (TJ) olarak rapor
edilir. Fakat, Tablo 6’da kat ve sv yaktlarda tüketilen yakt 1000 tonlarla (103t) ve
terajoule ile, gaz halindeki yaktlar ise terajoule ile rapor edilmelidir.
◆
Önemli
Önemli
Elektrik
ve snn
transit
miktarlarnn
edilmesinin
ithalat
ve ihracatn
Elektrik
ve snn
transit
miktarlarnn
dahildahil
edilmesinin
ithalat
ve ihracatn
rapor edilmesindeki genel kurala bir istisna olduuna dikkat
ediniz.
diniz.
◆
Elektrik
Tüketimi
Elektrik
ve ve
Is Is
Tüketimi
Elektrik ve s tüketimi çeitli sektörlerde gerçeklemektedir:
x
■
x
■
x
■
Çevrim sektöründe ve enerji sektörü içinde yer alan enerji üretim sanayisinde
Elektrik ve snn iletim ve datmnda,
Çeitli sektörlerde ve nihai tüketimin bölümlerinde (sanayi, ulatrma, konutlar,
hizmetler, vb.)
Bu sektörlerin ksa tanmlamalar,istatistiksel kullanmlarda sektör özelliklerinden
kaynaklanan etkilerin alt çizilerek ilerideki paragraflarda verilmitir.
Çevrim
ve enerji
sektöründe
elektrik
vetüketimi
s tüketimi
Çevrim
ve enerji
sektöründe
elektrik
ve s
…
Genel bilgi
Elektrik sya sadece s pompalar ve elektrikli buhar kazanlar kullanlarak dönütürülür.
Isnn dönütürme sektörü yoktur.
Elektrik ve s ayrca yaktlarn çkartlmas ve çevrim faaliyetlerini desteklemek için de
enerji sektöründe kullanlmaktadr. Pompajla depolamal santraller de bu kategorinin bir
parçasdr. Bu santrallerde, elektrik düük yüklü saatlerde suyu rezervuara pompalamak
için kullanlrken, puant zamanlarda su rezervuarlarndaki ak elektrik üretmek için
kullanlr.
Çevrim ve enerji sektörü, dünyadaki elektrik arznn yaklak %10’unu, s arznn da
%9’unu tüketmektedir.
Ortak
anketlerle
bilgiler
Ortak
anketlerle
ilgiliilgili
özelözel
bilgiler
Çevrim ve enerji sektörü anketteki Tablo 3 ve Tablo 4’de yanstlmaktadr.
50
Elektrik ve Isı
2
Nükleer sanayiindeki elektrik ve s tüketimi nükleer yaktlarn üretimi ve zenginletirilmesi
anlamna gelmektedir. Bu nükleer elektrik santrallerinin çalmas srasnda tüketilen
elektrik ve sy kapsamamaktadr. Nükleer elektrik santrallerinde kullanlan elektrik ve s
‘Santralin Kendi Kullanm’ olarak Tablo 3’de rapor edilmitir.
Elektrik istatistikleri gigawatt-saat(GWh) olarak ve s istatistikleri ise terajoule (TJ) olarak
rapor edilmitir. Bütün deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin
verilmemelidir.
◆Önemli
Önemli
Çevrim
sektöründeki
elektrik
tüketimi
s s
pompalar
ve ve
elektrikli
buhar
Çevrim
sektöründeki
elektrik
tüketimi
pompalar
elektrikli
buhar
kazanlaryla snrlandrlmtr. Bu s için mevcut deildir.
y
,
kendisi
içiniçin
Nükleer sanayisindeki
tüketim,
nükleer elektrik santrallerinin
kendisi
kullanm
anlamna
de deil kleer
yaktn
zengi
mesi anlamna
gelir.
kullanm
anlamna
nükleer
yaktn
zenginletirilmesi
anlamna
gelir.
◆
Elektrik
veve
ss
iletimi
veve
datm
kayplar
………………
Elektrik
iletimi
datm
kayplar
………………
Genel bilgi
letim ve datm kayplar, elektrik ve snn tanmas ve datmndan olan bütün
kayplardr. Elektrik için, elektrik santralinin ana parçalarndan olarak görülmeyen
trafolardaki kayplar da dahil edilmitir.
Elektrikte, herhangi bir yer için datm kayplar elektrik arznn %7 ile %15 arasnda
hesaplanmaktadr. Kayp miktar esas olarak ülkenin büyüklüüne (hatlarnn
uzunluuna), iletim ve datmn voltajna ve ebekenin kalitesine baldr. Baz ülkelerde,
kaçak elektrik kullanm kayplarn büyük bir bölümünü oluturur, bu bazen teknik
olmayan kayplar olarak adlandrlr.
Is için, datm kayplar yaklak %15 olarak hesaplanmtr. Is genellikle sadece ksa
mesafelerde datlr, dier türlü verimsiz olur.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
letim ve datm kayplar Tablo 3’de yanstlmaktadr.
letim ve datm alarndaki elektrik kayplar, ‘letim ve Datm kayplar’ srasnda
rapor edilmitir. Ayn ekilde, uzaktaki tüketicilere datm srasnda oluan s kayplar
da ayn srada rapor edilmelidir.
Elektrik kayplar için olan ekiller ulusal alar ileten irketlerden ve elektrik datm
irketlerinden elde edilmelidir. Is kayplar bölgesel stma irketleri ve dier s
satclarndan elde edilmelidir. Elektrik ve s kayplar, üretim ve tüketim dengesini
salamak için istatistikçiler tarafndan tahmin edilmemelidir.
51
2 Elektrik ve Isı
Elektrik istatistikleri gigawatt-saat (GWh) ve s istatistikleri ise terajoule (TJ) olarak rapor
edilmitir. Bütün deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin
verilmemelidir.
◆
Önemli
Önemli
Nakil
ve datm
srasnda
kaybolan
elektrik
ve svemiktarlar
iletim
ve ve
Nakil
ve datm
srasnda
kaybolan
elektrik
s miktarlar
iletim
datm
kayplar
altnda
rapor
edilmelidir.
datm
kayplar
altnda
rapor
edilmelidir.
◆
Nihai
Tüketim
…………………………………………………
Nihai
Tüketim
Genel bilgi
Elektrik ve snn nihai tüketimi, sanayi, ulam, tarm, ticari/kamu hizmetleri ve konut
hizmetleri için tüketilen bütün elektrik ve sdr. Bu sektörler ISIC snflandrmasna göre
ayrlmtr.
Toplam tüketimin yaklak %80’ini oluturan nihai tüketim, elektrik ve s tüketiminin
büyük bir ksmn oluturur. Bu ayn zamanda tüketimin en dinamik ksmdr.
1973’ten beri elektrik tüketimindeki artn çou konut ve ticari/kamu hizmetlerinde
olmutur. Konut ve ticari/kamu hizmetleri sektörünün toplam pay son 30 ylda yaklak
%38’den %52’ye çkmtr.
Sanayi sektöründe tüketilen elektrik miktar sabit olarak art göstermesine ramen,
konut ve ticari/kamu hizmetleri sektöründen daha yava bir hzla art göstermitir. Sonuç
olarak, sanayi nin pay 1973 ylnda %51 iken bugünlerde yaklak %42’ye dümütür.
Ulam (demiryolu) ve tarm (balca sulama pompalar) sektörleri elektriin göreceli
olarak daha küçük tüketicileridir.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Konut, ticari ve kamu hizmetleri, tarm ve dier sektörler için olduu gibi sanayi sektörü
için de toplam rakam Tablo 3’de rapor edilmitir. Ulam sektörü hususunda, tüketimin
demiryolu, boru hatt ve tanmlanmam olarak ayr ayr rapor edilmesinin yan sra
toplam ulam için de rapor edilmesi gerekmektedir.
Elektriin sanayi sektöründeki önemi nedeniyle, elektrik tüketimi Tablo 4 ‘de alt
sektörlere ayrlmtr. Bütün elektrik tüketiminin enerji kullanm için olduu
düünüldüünden elektriin enerji d kullanmnn rapor edilmesi için herhangi bir art
bulunmamaktadr.
52
2
Elektrik ve Isı
Elektrik istatistikleri gigawatt-saat (GWh) ve s istatistikleri ise terajoule (TJ) olarak rapor
edilmitir. Bütün deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin
verilmemelidir.
◆
Önemli
Önemli
Elektriin
ve snn
nihainihai
tüketimi,
sanayi
, ulatrma,
tarm,
ticari/kamu
Elektriin
ve snn
tüketimi,
sanayi
, ulatrma,
tarm,
ticari/kamu
hizmetleri ve konut sektöründe tüketilen elektrik ve snn toplamdr.
Elektri
d d
kullanmnn
rapor
edilmesi
için için
herhangi
bir art
Elektriin rji
enerji
kullanmnn
rapor
edilmesi
herhangi
bir art
bulunm
adr.
◆ bulunmamaktadr.
Ortak
Elektrik
veve
Is Is
Anketi
çin
Ek Ek
Ortak
Elektrik
Anketi
çin
Gereksinimler
Gereksinimler
Otoprodüktör
üretim
girdileri
……………………………
Otoprodüktör
üretim
girdileri
……………………………
Genel bilgi
Çevresel tartmalarn öneminin artmasyla, her sanayi ve tüketim sektöründe yaktlarn
toplam tüketimin belirlenmesi çok önemli ve gerekli bir hal almtr, böylece her sektör
için enerjiyi korumak ve sera gaz emisyonlarn azaltmak için uygun önlemler
gelitirilebilir.
Otoprodüktör üretim ile ilgili Genel bilgiler ve tanmlar için Bölüm 1’deki ‘Ortak
anketlerle ilgili özel bilgiler’ e baknz.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Otoprodüktör elektrik ve s üretimi girdileri, Tablo 5’in iki bölümünde rapor edilmitir.
Bu tablolar, otoprodüktörlerin balca ekonomik faaliyetleri dorultusunda, elektrik ve s
otoprodüktörleri tarafndan sat için kullanlan yakt hakknda bilgi salamaktadrlar. Bu
tablo, tanmlanm üç tip üretim santralinin yerini tutan kolonlara ayrlmtr: Sadece
elektrik, birleik s ve elektrik santralleri (CHP) ve sadece s. Veri, CO2 emisyonlarn
anlamak için Birlemi Milletler çalmalarnn bir parças olarak otoprodüktörler ile ilgili
yakt girdilerini, elektrik ve s üretimlerini izlemek için kullanlmaktadr.
Birleik s ve elektrik santralleri (CHP) söz konusu olduunda, elektrik ve s üretimi için
yakt miktarlarnn ayr ayr rapor edilmesi, kullanlan toplam yaktn iki enerji üretimi
arasnda bölünmesini içeren bir yöntem gerektirmektedir. Bölünme satlan s olmasa bile
gerekmektedir. Çünkü elektrik üretimi için kullanlan yakt çevrim sektöründe rapor
edilmelidir. Önerilen yöntem Ek 1 Bölüm 1’de açklanmtr ve dikkatli bir biçimde
izlenmelidir.
53
2 Elektrik ve Isı
Bu tabloda rapor edilen toplamlarn Çevrim Sektöründe (Tablo 1) rapor edilen ilgili
toplamlara eit olmas gerektiine dikkat ediniz. Ayn ekilde, benzer bir tablo dier dört
yllk anket içinde bulunmaktadr. Tutarsz raporlamadan kaçnmak için, ülkenizdeki dier
tablolar tamamlamadan sorumlu yetkililerle iletiim kurunuz.
◆Önemli
Önemli
Benzer
tablolar
dier
yaktyakt
anketleri
için için
de de
bulunmaktadr
(Kömür,
Benzer
tablolar
dier
anketleri
bulunmaktadr
(Kömür,
petrol,
klar.)
petrol, doalgaz, yenilenebilirler ve
atklar.)
◆
NetNet
maksimum
elektrik
kapasitesi
ve ve
puant
yükyük
……
maksimum
elektrik
kapasitesi
puant
Genel bilgi
Net elektrik kapasitesi, puant yük ve puant yükün gerçekletii zaman; yedek kapasite,
puant yük dönemlerindeki mevcut kapasite gibi elektriin güvenlikle alakal faktörlerinin
ölçülmesi için izlenmektedir.
Net maksimum kapasite, bütün santral tam kapasite çalrken ebeke çknda sürekli
olarak salanabilen güçtür (Örnein, istasyon yardmclar için güç stou alndktan ve
istasyon için gerekli olduu düünülen trafolardaki kayplara izin verildikten sonra).
Ulusal maksimum elektrik üretim kapasitesi günde en az 15 saatlik bir dönemde her
santralin mevcut olan maksimum kapasitesinin toplam olarak tanmlanr. Rapor edilen
ekillerin 31 Aralk’taki maksimum kapasitelerle ilikilendirilmesi ve megawatt (MW)
cinsinden ifade edilmesi gerekmektedir.
Yaktn yanma kapasitesi ile ilgili veriler, ulusal ve uluslararas yakt datmlarn
karlayacak planlamalar için önemli girdilerdir.
Puant yük, yl boyunca karlanabilmi en yüksek e zamanl elektrik talebidir. Puant talep
srasndaki elektrik arz, ithal edilen talebi kapsayabilir veya alternatif olarak talep, ihraç
edilen elektrii de kapsayabilir.
Ulusal ebekedeki toplam puant yük, her biri farkl zamanlarda olabileceinden bir
yldaki her güç santralindeki puant yüklerin toplam deildir.
Puant zamandaki kapasite, o zamanda mevcut olan toplam net kapasitedir ve yukarda
rapor edilen maksimum mevcut kapasiteden puant yük anndaki santralin bakm ve
dier depolama ve ulatrma srasnda ziyan olan miktar yüzünden farkl olabilir.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Bu bilgi anketteki ikiye ayrlm olan Tablo 7’de toplanmtr: Tablo 7a ve 7b.
54
2
Elektrik ve Isı
x
■
x
■
Tablo 7a Net Maksimum Elektrik Kapasitesi ve Puant Yük hakknda bilgi toplar. Bu
tablo toplam ulusal kapasitenin kamusal elektrik salayclar ve otoprodüktörler
arasnda enerji kaynana göre bölünmesini gerektirmektedir. Yanc yaktlar altnda
rapor edilen kapasite, üretim santralinin teknolojisine göre tekrar bölümlenmitir.
Tablo 7b Yanc Yakt Kullanan Santrallerin Net Maksimum Elektrik Kapasiteleri
hakknda bilgi toplar. Tablo 7a’da Yanc yaktlar altnda rapor edilen
kamu/otoprodüktör olarak ayrlm olan toplam net maksimum kapasite,
Tablo7b’de yakt tutuma kapasitesine göre tekrar bölümlenmitir.Tutuma
kapasitesi ‘tek’ yakt ve ‘çoklu’ yakt kategorilerine ayrlmtr. Çok yaktl santral,
sürekli olarak çeitli yaktlar yakabilen tek bir birim içeren santrallerdir.
Elektrik kapasiteleri megawatt (MW) olarak rapor edilmitir. Bütün deerler tam sayya
yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin verilmemelidir.
◆Önemli
Önemli
Rapor
maksimum
kapasitelerle
Raporedilen
edilenekillerin
ekillerin31 31Aralk’taki
Aralk’taki
maksimum
kapasitelerle
watt
(MW)
cin
ifade
esi
ilikilendirilmesi ve megawatt (MW) cinsinden ifade edilmesi
gerekmektedir.
gerekmektedir.
◆
55
Doal Gaz
Doal Gaz Nedir?
Genel bilgi
Doal gaz balca metan (CH4) olmak üzere birçok gazdan olumaktadr.
Adndan da anlalaca gibi, doal gaz yeralt rezervlerinden alnmaktadr ve kimyasal
açdan benzersiz bir ürün deildir. Bir doal gaz sahasndan veya ham petrolle birlikte
çkarldnda, baz gazlarn ve svlarn (bunlardan bazlar enerji ürünleri deildir)
karmn içermektedir. Sadece ilendikten sonra orijinal karmlarn arasnda
pazarlanabilen gazlardan biri haline gelmektedir. Bu aamada bile doal gaz, hala
gazlarn karmdr fakat metan içerii baskn gelmektedir (tipik olarak %85’den
fazladr).
Petrolle birlikte üretilen doal gazlar ‘petrolle ilikili gaz’ olarak adlandrlrken, petrolden
ayr olarak gaz rezervlerinden çkarlan doal gazlar ise ‘petrolle ilikisi olmayan gaz’
olarak adlandrlmaktadrlar.
Yeralt madenlerinden kömür çkarldnda, baz gazlar kömür yataklarndan serbest
kalabilmektedir. Bu gaz maden kömürü oca gaz veya maden kömürü oca metan
olarak adlandrlmaktadr. Bu gaz, güvenlik nedeniyle uzaklatrlmaldr ve topland ve
yakt olarak kullanld yerlerde, söz konusu olan miktar pazarlanan üretime dahil
edilmelidir.
Islak ve kuru gaz terimleri de oldukça sk kullanlmaktadr. Eer bir gaz kayda deer bir
miktarda bütan ve ar hidrokarbon içeriyorsa (svlatrlm doal gaz – LNG), slak gaz
olarak ifade edilir. Petrolle ilikili olarak üretilen doal gaz –ya da dier adyla petrol
ilikili gaz – genellikle slak gazdr. Kuru gaz, balca metan olmak üzere göreceli olarak
küçük miktarlarda etan, propan vb. gazlar içermektedirler. Petrolle ilikisi olmayan
gazlar, örnein doal gaz kuyusundan üretilip petrolle ilikili olmayanlar, genellikle kuru
gazdr.
Uzun mesafeli doal gaz boru hatt tamacln kolaylatrmak için , doal gaz
atmosferik basnç altnda scakl -160 C azaltlarak sv forma dönütürülebilmektedir.
Doal gaz, svlatrldnda, svlatrlm doal gaz (LNG) olarak adlandrlmaktadr.
Doal gazn svlatrlmas, doal gazn sadece fiziksel halini gazdan svya
deitirmektedir ve balca metan olarak kalmaya devam etmektedir ki, bu yüzden de
doal gaz anketlerine dahil edilmesi gerekmektedir. Daha fazla bilgi için, Ek 1 Ksm 4’e
baknz.
57
3 Doğal Gaz
Doal gaz arz ve talebi her geçen gün artmaktadr. Doal gaz günümüzde, 1973
ylndaki %16.2 ile karlatrldnda, dünya çapndaki birincil enerji arznn %21’inden
fazlasn kapsamaktadr.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Doal gaz anketlerinde, doal gaz üretiminin petrolle ilikili gaz ve petrolle ilikisi
olmayan gaz olarak rapor edilmesi gerekmektedir. Buna ek olarak, kömür madeninden
çkarlan maden kömürü oca metannn da dahil edilmesi gerekmektedir. Gazhane
gaz gibi imal gazlar, svlatrlm doal gaz (LNG) gibi sv gazlar ve likit petrol gazlar
(LPG) doal gaz anketlerine dahil edilmemelidir, ancak srasyla Kömür veya Petrol
Anketlerinde rapor edilmelidir.
◆ÖnemliÖnemli
Doal gaz
balca
olumaktadr
Doal
gazmetandan
balca metandan
olumaktadr.
r.
Maden kömürü oca gaz da dahil edilmelidir.
◆
DoalDoal
Gaz Gaz
fadefade
Etmek
çin çin
Kullanlan
Etmek
Kullanlan
Birimler
Nelerdir?
Birimler
Nelerdir?
Genel bilgi
Doal gaz çeitli birimlerle ölçülebilmektedir: ya enerji içeriine (s anlamna da gelir) ya
da hacime göre.
Bu ölçümlerin her birinde, doal gaz sanayisinde çeitli birimler kullanlmaktadr:
■x
x
■
Enerjiyi ölçmek için, joule, kalori, kWh, ngiliz s birimi (Btu) veya 100 000 Btu
kullanmak mümkündür.
Hacmi ölçmek için, en çok kullanlan birimler metreküp veya foot küptür.
Doal gaz için hacim ölçümleri kullanlrken, hangi scaklkta ve hangi basnç altnda
gazn ölçüldüünü bilmek önemlidir. Gerçekten, gaz çok sktrlabilir olduundan, gazn
hacmi sadece kabul edilmi belirli bir scaklk ve basnçta anlaml olmaktadr. Gazn
ölçülebildii iki set durum vardr:
x
■
x
■
Normal durum: 0 C scaklkta ve 760 mm Hg basnçta ölçülmü olan
Standart durum: 15 C scaklkta ve 760 mm Hg basnçta ölçülmü olan
Daha ayrntl bilgi için Ek 1 Ksm 4’e baknz.
58
Doğal Gaz
3
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Doal gaz anketlerinde, arz dengesi ve ticaret verisi hem enerji birimi olarak hem de
hacim birimi olarak rapor edilecektir. Kullanlan enerji birimi terajoule (TJ), hacim birimi
ise milyon metreküptür (Mm3). Kullanlan durum standart durumdur (15 C scaklkta ve
760 mm Hg basnçta). Veri brüt sl deer olarak rapor edilecektir.
Ayrca, arz dengesindeki aklar için brüt ve net sl deer verisi belirtilecektir.
Otoprodüktör verisinin tüketimi ve girdisi sadece enerji birimi olarak rapor edilmektedir:
terajoule (TJ).
◆
Önemli
Önemli
DoalDoal gaz verisi iki birimle rapor edilmektedir:
x
◆
x
■x
j Enerji ,birimi,
j terajoule(TJ)
(
Hacim
birimi,birimi,
milyonmilyon
m
p (Mm3).(Mm3).
Hacim
metreküp
■x
Hacimden
HacimdenEnerjiye
EnerjiyeDönütürme
DönütürmeNasl
Nasl
Yaplr?
Yaplr?
Genel bilgi
Doal gaz ölçmek ve hesaplamak için kullanlan en yaygn yöntem hacimdir (Mm3).
Fakat, gaz snma amacyla satn alndndan ve doal gaz sl deeriyle
fiyatlandrldndan dolay doal gaz fiyatlar genellikle birim hacimdeki s içeriiyle
belirlenmektedir.
Doal gazn sl deeri belirlenen koullarda birim miktardaki yaktn tam olarak yanmas
için harcanan s miktardr (ör: kcal/m3 veya megajoule (MJ/m3)). Deerler brüt veya net
eklinde kaydedilir. Brüt ve net sl deerler arasndaki fark yaktn yanmas srasnda
üretilen su buharnn gizli ssnn buharlamasdr. Doal gaz için, net sl deer brüt
deerden ortalama %10 daha azdr.
Dönütürme üzerine Genel bilgi için lütfen Bölüm 1, Temel Bilgiler - Isl deerleri ve
miktar nasl ölçülür? (Ksm 5)’e ve Ek 3 - Birimler ve Dönütürme Karlklar’na baknz.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Enerji birimlerinin dönütürülmesi (TJ) ilgili akn brüt sl deeri kullanlarak yaplmaldr.
Gaz aklarnn her biri farkl bir sl deere ve her akta bileenler farkl deerlere sahip
olabilmektedir (örnein, farkl sahalardan farkl kalitelerle gaz üretimi veya farkl
59
3 Doğal Gaz
kaynaklardan olan ithalatlar). Isl deerler ayrca zaman içinde deiebilmektedirler. lgili
brüt sl deerler gaz arz sanayiinden elde edilebilmektedir.
Doal gaz hacim birimlerinden terajoule’a çevirmek için, farkl aklarn her bir bileeni
için uygun brüt sl deer kullanlmaldr. Enerji hacmini terajoule cinsinden elde etmek
için metreküp cinsindeki hacim brüt sl deerle çarplmaldr.
thalat verisi düünüldüünde, brüt sl deerin arlkl ortalamas uygulanmaldr. Baka
bir deyile, toplam ithalat ayr ayr dönütürülen her bir kaynan toplam olmaldr.
Örnein, A ülkesi her birinin sl deeri 33.3 TJ/m3 ve 41.0 TJ/m3 olan Hollanda’dan
3000 Mm3 ve Norveç’ten 5 000 Mm3 doal gaz ithal etmektedir. thalatlarn ortalama sl
deerlerini hesaplamak için, aadaki tabloda gösterildii gibi her bir ithalatn kendi sl
deerine oran alnmaldr.
.
Tablo 3.1
thalatlarnn
Ortalama Isl
DeerlerininIsıl
Hesaplanmas
Tablo
3.1EnerjiEnerji
İthalatlarının
Ortalama
Değerlerinin Hesaplanması
thalat Yaplan
Ülke
thalatlar
3
(Mm )
Isl Deer
3
(TJ/m )
Terajoule cinsinden
cinsinden
Terajoule
ithalatlar (m3
(m3 xx TJ/m3)
TJ/m3)
ithalatlar
Isl Deer (TJ/m3)
Hollanda Norveç
Toplam
3 000
5 000
8 000
33.3
41.0
?
33.3 == 99
99 900
900
3 000 xx 33.3
41.0 == 205
205 000
000
5 000 xx 41.0
99 900 ++ 205
205 000
000 ==
304 900
900
304 900/8 000=
38.113
Yukardaki hesaplamalardan A ülkesinin ithalatlar için ortalama dönütürme faktörünün
38.113 TJ/m3 olduu ve ankette 38 113 KJ/m3 olarak rapor edilmesi gerektii
çkarlmaktadr.
◆
Önemli
Önemli
DoalDoal
cinsinden
rapor
edilmelidir,
mevcut
olduunda
Doal
gaz brüt
deer
edilmelidir,
mevcut
olduunda
raporrapor
gazsl
brüt
sl deer
cinsinden
edilmelidir,
mevcut
olduunda
aldr.
spesifikspesifik
sl deerler
kullanlmaldr.
sl deerler kullanlmaldr.
◆
Doal
GazGaz
Ak
Doal
Ak
Genel bilgi
Doal gaz için üretimden tüketime olan ak emas aadaki diyagramda
gösterilmektedir (ekil 3.1). Bu ak emas arz zincirine genel bir bak açs vermek için
basitletirilmitir.
Üretim, ticaret, stoklar, enerji sektörü, çevrim ve nihai tüketim bir ülkede gaz aknda
kapsaml bir bak açsna sahip olmak için bilinen ana elemanlardr. Raporlamadaki
ayrntlar bilginin kullanmna baldr.
60
Doğal Gaz
.
Şekil 3.1
3.1
Şekil
3
Doğal Gaz
Doğal
Gaz İçin
İçin Basitleştirilmiş
BasitleştirilmişAkış
AkışŞeması
Şeması
Çevrim
İhracatlar
Enerji
Stok
Yapılanması
Dağıtım
Kayıpları
Yerli
Tüketim
Pazarlanan
Üretim
Nakliyat
İthalatlar
Stok
Çekilmesi
Konutlar,
Ticaret,
Tarım
Sanayi
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Doal gaz anketinin yaps ekil 3.1’deki ak emasn izlemektedir. Anket be tabloyu
içermektedir.
Tablo 1: Doal gaz arz (Ksm 5’e baknz)
Tablo 2a, 2b: Sektöre göre tüketim (Ksm 6’ya baknz)
Tablo 3: Kaynana göre ithalat (Ksm 5’e baknz)
Tablo 4: Var noktasna göre ihracat (Ksm 5’e baknz)
Tablo 5: Otoprodüktör elektrik ve s üretimi girdisi (Ksm 7’e baknz)
Yukardaki tablolarn her biri gelecek paragraflarda açklanacaktr. Fakat, çeitli tablolar
arasnda korunmas gereken birkaç anahtar toplam vardr. Bunlar ekil 3.2’de
gösterilmitir.
61
3 Doğal Gaz
.
Şekil
Şekil 3.2
3.2
Doğal
Tablo İlişkileri
İlişkileri
Doğal Gaz Anketlerindeki
Anketlerindeki Tablo
İthalatlar = Toplam İthalatlar
Tablo 3:
Kaynağına Göre İthalat
ekil 3.2 Doal Gaz Anketlerindeki Tablo likileri
Tablo 1:
Arz
İhrcatlar = Toplam İhracatlar
Yerli Tüketim
(gözlenen)
= Yerli Tüketim
Elektrik
ve Isı
Anketi
Tablo 6a - 6c
Brüt Elektrik
ve Isı
Tüketiminde
Girdiler
Tablo 4:
Varış Noktasına Göre İhracat
Tablo 2:
= Çevrim + Enerji + Dağıtım Kayaları
+ Toplam Nihai Tüketim
Tablo 2a:
Sektöre Göre
Net Yerli Tüketim
Tablo 2b:
Sektöre göre
Toplam Nihai Tüketim
Enerji Kullanımı
Elektrik
ve Isı
Anketi
Tablo 9g
Otoprodüktör
Isı ve
Elektrik
Üretimine
Girdiler
Enerji Dışı Kullanım
Tablo 5:
Her Santral
Tipi için
Otoprödüktör
Isı ve Elektrik
Üretimine Girdiler
Aadaki toplamlarn çeitli tablolar arasnda tutarl olmas gerekmektedir:
x
■
x
■
x
■
x
■
■
x
x
■
x
■
62
Tablo 3’deki “Kaynaklarna göre ithalatlar” toplanmal ve toplam Tablo 1’deki
“Toplam ithalatlar” altnda rapor edilmeli.
Tablo 4’deki “Var noktasna göre ihracat” toplanmal ve toplam Tablo 1’deki
“Toplam ihracatlar” altnda rapor edilmeli.
Tablo 1’deki terajoule cinsinden gözlenen “ç tüketim” Tablo 2’deki terajoule
cinsinden “ç tüketim” e uygun olmal.
Tablo 2a’daki “ç tüketim” çevrim sektörü, enerji sektörü, datm kayplar
toplam art Tablo 2’deki toplam nihai tüketim (Enerji kullanm+Enerji d
kullanm)
Tablo 2a’daki “Otoprodüktör Elektrik Santralleri” verisi Tablo 5’deki
“Otoprodüktör elektrik santrallerinin toplam girdisi (CHP) ” ne uygun olmal.
Tablo 2a’daki “Otoprodüktör birleik s ve elektrik santralleri (CHP) ” verisi
Tablo 5’deki “Otoprodüktör birleik s ve elektrik santrallerinin toplam girdisi
(CHP) ” ne uygun olmal.
Tablo 2a’daki “Otoprodüktör s santralleri ” verisi Tablo 5’deki “Otoprodüktör
s santrallerinin toplam girdisi” ne uygun olmal.
3
Doğal Gaz
◆
Önemli
Önemli
ilikileri
lütfen
hatrlaynz.
Anahtar
AnkeAnketteki tablolar arasndaki
daki ilikileri
lütfen
hatrlaynz.
Anahtar
◆
toplatoplamlar tutarl olmaldr.
Doal
Gaz
Arz
Doal
Gaz
Arz
Bölüm 1 - Temel Bilgiler Ksm 9’da da tanmland gibi arz, üretimi, ticareti ve stok
deiimlerini içermektedir. Bu üç bileenin her biri aada detaylandrlacaktr.
Üretim
Üretim
……………………………………………………….
Genel bilgi
Doal gaz yeraltndan çkarldnda, pazarlanabilir duruma gelmeden, üretim artlarna
bal olarak baz makul ilemlerden geçirilmektedir. Deiik ilemler ekil 3.3 de
gösterilmitir. Daha açk olmak için, ilemlerin bazlar hakknda daha fazla bilgiye sahip
olmak isteyen okuyucular daha detayl bilgiyi Ek 1’de bulabilirler.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Yerli üretim Tablo 1’de rapor edilecektir (arz).
ekil 3.3’deki ak emasnda açkça görüldüü gibi aklar arasnda istatistiklere dahil
edilmesi gereken ve gerekmeyenler arasndaki istatistiksel snr çizmek her zaman kolay
olmayabilir. Fakat doal gaz anketinin amac için, yerli üretim olarak rapor edilenlerin
saflatrldktan ve tüm doal gazdan elde edilen svlar (NGL) ve sülfür çkarldktan
sonra ölçülmü pazarlanan üretim olmas gerekmektedir.
Fakat unu hatrlamak önemlidir:
x
■
Ham petrolün çkarlmasndaki ilikili gaz, doal gaz anketinde rapor edilmelidir
(Tablo 1).
63
3 Doğal Gaz
.
Şekil
Şekil 3.3
3.3
Doğal
için Basitleştirilmiş
Basitleştirilmiş Akış
Akış Şeması
Şeması
Doğal Gaz
Gaz Üretimi
Üretimi için
NGL
Ham Petrol
Ham Petrolün ve
İlişkili Gazların
Çıkarılması
Ayrıştırma
Yakılan Gaz
Havaya Salınan Gaz
Enjekte Edilmiş Gaz
Yıllık Petrol
Anketi
İlişkili Gazlar
Pazarlanan
Üretim
Yıllık Gaz
Anketi
Doğal Gaz İşleme
Fabrikalarında
Sıvıların Ayrılması
Petrolle İlişkisi
Olmayan Gazların
Çıkarılması
Petrolle İişkisi
Olmayan Gazlar
Sülfürün ve Saflığı
Bozanların Ayrılması
Kömür Madenleri
x
■
■x
Kömür Ocağı
Gazı
Dar salnan, yaklan ve yeniden enjekte edilmi gazlar dahil edilmemelidir.
Fakat, dar salnan ve yaklan gazlar için miktarlar çevre kurulular tarafndan
petrol ve gaz faaliyetlerinde kaçak emisyon tahminleri için istenmektedir. Bu
yüzden ayr ayr rapor edilmeleri gerekmektedir.
Doal gaz sanayisindeki çeitli ayrma ve uygulama ilemlerinde kullanlan gaz
miktarlar (genellikle pazarlanmayan durumdaki) üretim verisinde yer almaldr.
Üretim verisi hem enerji birimi (TJ) hem de hacim birimi (Mm3) cinsinden rapor
edilecektir. Bütün deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin
verilmemelidir.
◆
Önemli
Önemli
Yerli üretim
üretim olmaldr
ve dar ve
salnan
ve
Yerlipazarlanan
üretim pazarlanan
üretim olmaldr
daryaklan
salnan,yaklan
ve
yeniden enjekte edilmi gazlar hariç tutulmaldr, fakatnsantralin
iletilmesinde kullanlm miktarlar dahil edilmelidir.
◆
64
Doğal Gaz
3
thalat ve ihracat ……………………………………………
Genel bilgi
Doal gazn tanmas için balca iki yöntem bulunmaktadr: doal gaz boru hatt ile gaz
halinde, ve sv doal gaz tayclaryla sv halde.
Doal gazn göreceli olarak zor ve yüksek maliyetle tanmas nedeniyle, yakn zamana
kadar doal gaz ticareti snrl kalmtr. 1971’de ticareti yaplan doal gaz tüketilen
toplam doal gazn %5.5’ini oluturmaktayd. Fakat son on ylda doal gaz ticareti hzl
bir gelime yaad ve günümüzde tüketilen tüm doal gazn ¼’ini oluturmaktadr.
Hatta, geçmite aslnda yerel olan doal gaz piyasas, daha verimli doal gaz boru hatt
teknolojileri ile pazar daha bölgesel yapmaktadr (örnein Avrupa ve Kuzey Amerika’da
olduu gibi). Spot piyasasnn genilemesi ve tüketim bölgelerinden uzak olan doal gaz
sahalarnn gelimesi, doal gaz piyasasn yaknda daha evrensel bir hale getirecektir.
Sonuç olarak, enerji piyasasnda doal gazn artan rolü nedeniyle, doal gaz ithalat ve
ihracatnda güvenilir ve detayl verinin olmas çok önemlidir. Fakat gaz ticareti için
kaynak ve hedeflerin raporlanmas doal gazn ülke snrlarn geçen boru hatlaryla
tand gerçeinden dolay bazen karmak bir hal alabilmektedir.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Toplam ithalatlar ve ihracatlar Tablo 1’de rapor edilecektir. Kaynaa göre ithalat ve var
noktasna göre ihracat srasyla Tablo 3 ve Tablo 4’de rapor edilecektir.
Enerji güvenlii için, doal gazn kaynak ve hedefleri veri toplamann önemli bir ksmdr.
thalatlar için, doal gazn esas kaynann (hangi ülkede üretildii) bilinmesi ve tabi ki
rapor edilmesi önemlidir. hracat için ise yurt içi amaçlar için üretilmi doal gazn nihai
hedefini (doal gazn tüketilecei ülke) göstermek gereklidir. Ticarete yön veren ticari
anlamalardan sorumlu irketler veriyi salayabilmelidirler.
thalatlar ülke içinde tüketilen doal gaz ile, ihracat ise yurt içinde üretilmi doal gazla
alakaldr. Aktarmal ticaret ve yeniden ihracat bu yüzden ticaret raporlarna dahil
edilmeyeceklerdir.
Ticaret verisi hem enerji birimi (TJ) hem de hacim birimi (Mm3) cinsinden rapor
edilecektir. Bütün deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin
verilmemelidir.
65
3 Doğal Gaz
Önemli
◆
Önemli
th l thalat
t
ti yurtiçi
i tük titüketim amacyla
l ülk ülkeye
i giren
d doal
l
k amaldr
ve ve
gaz
kapsamaldr
doal gazn üretildii ülkenin altnda rapor edilmelidir.
ve dve doal
azngazn
hracat yurtiçinde üretilen doal gazpsamaldr
kapsamaldr
p rapor edilmelidir.
tüketilecei
ülkenin altnda
Aktarmal ticaret ve yeniden ihracat bu yüzden dahil edilmeyecektir.
◆ Aktarmal ticaret ve yeniden ihracat bu yüzden dahil edilmeyecektir.
Stok
seviyeleri
ve deiimler
………………………………
Stok
seviyeleri
ve deiimler
Genel bilgi
Doal gaz talebi bir çok ülkede mevsimseldir, k mevsiminde doal gaz talebi genellikle
iletim ve datm sistemlerinde zorlanmalara neden olmaktadr. Uzun mesafeli doal gaz
tamacln snrlandrmak için birçok ülke doal gaz depolama tesisleri ina etmeye
balamlardr. Buna ek olarak, stratejik doal gaz rezervleri doal gaz arznda güvenlii
gelitirmektedir.
Petrol söz konusu olduunda, stoklardaki seviyeler ve deiimlerle ilgili zamannda,
ayrntl ve doru veri, karar vericiler ve piyasa analistleri için özellikle toplam enerji
arznda doal gazn paynn artt zamanlarda gittikçe önemli olmaya balamaktadr.
Doal gaz stoklama tesisleri özellikleri itibaryla mevsimlik ve peak olarak iki temel
kategoriye ayrlmaktadr. Stratejik bir amaca hizmet eden mevsimsel stoklama alanlar
az talep olan zamanlarda çok büyük miktarlarda gaz stoklayabilmeli ve çok talep olan
zamanlarda ise doal gaz yavaça serbest brakabilmelidir. Peak stoklama sahalar
daha az miktarda doal gaz stoklamaktadrlar, fakat artan talebi karlamak için iletim
ebekesine doal gaz hzlca enjekte etmelidir. Farkl stoklama tesisleri fiziksel tiplerine
göre snflandrlabilir (daha fazla bilgi için Ek 1’e baknz). En sk kullanlanlar arasnda;
akiferler (tükenmi petrol/doal gaz sahalar), tuz maaralar, LNG peak düürücü
üniteleri, tüketilmi ya da kullanlmayan madenler ve gaz depolar vardr.
Gaz depolama ve stoklar, gaz rezervlerinden ayr düünülmelidir. lki daha önce
üretilmi olan fakat stratejik, mevsimsel veya peak düürmek amacyla kullanlan doal
gaz tanmlamaktadr. Gaz rezervleri henüz üretilmemi fakat jeolojik veri analizlerinin
makul bir kesinlik ile gelecek yllarda bilinen petrol ve doal gaz rezervlerinden
kazanlabiliceini gösterdii tahmin edilebilen miktarlar tanmlamaktadr.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Doal gaz stok seviyeleri ve stok deiimleri Tablo 1’de rapor edilecektir.
66
3
Doğal Gaz
Hem açl hem de kapan stok seviyelerinin rapor edilmesi gerekmektedir. Açl stoklar
istenilen zaman diliminin ilk günündeki stok seviyeleri, kapan stoklar ise bu zaman
diliminin sonundaki stok seviyeleridir. Örnein bir takvim yl için açl stoklar 1
Ocak’taki stok seviyeleri, kapan stoklar ise 31 Aralk’ta ölçülenlerdir.
Doal gaz anketlerinde geri kazanlabilen doal gazn stoklanmas ile ilgili detaylar
sorulmaktadr. Stok seviye deiimleri geri kazanlabilen doal gazdaki deiimlerle
ilgilidir. (Stok deiimi açl stoklar eksi kapan stoklardr, baka bir deyile, negatif bir
say stok yaplanmasn, pozitif bir say ise stok çekilmesini göstermektedir.)
Yeralt stoklama rezervuarlar mevcut olmad düünülen fakat rezervuarn iletim
performansn salamak için orada olan yastk (cushion) gaz içermektedir. Sonuç olarak,
yastk (cushion) gazn stok seviyesi bilgi için ayr olarak istenmektedir.
Stok verisi hem enerji birimi (TJ) hem de hacim birimi (Mm3) cinsinden rapor edilecektir.
Önemli
◆
Önemli
Yeniden kazanlabilen gazn stok seviyeleri ve deiimleri ana arz
Yeniden kazanlabilen gazn stok seviyeleri ve deiimleri ana arz
por
tablosunda, ve yastk gaz bilgi için hatrlatma olarak ayrca rapor
edilmelidir.
leri açl seviyesi eksi kapan seviyesi olarak
Stok deiimleri açl seviyesi eksi kapan seviyesi olarak
hesaplanmaldr.
hesaplanmaldr.
◆
Doal Gaz Tüketimi
Doal Gaz Tüketimi
Doal gazn tüketimi çeitli sektörlerde olmaktadr:
x
■
■x
■x
■x
Çevrim sektöründe.
Enerji sektörü içinde yer alan enerji üretim sanayisinde
Doal gazn tanmasnda ve datmnda.
Nihai tüketimin çeitli sektörlerinde ve kollarnda (sanayi , ulatrma, konut,
hizmet, vs.). Bu doal gazn hem enerji kullanmn hem de enerji d
kullanmn içermektedir.
Bu dört sektörün ksa açklamalar ileriki paragraflarda istatistikte sektördeki nihai
kullanm etkilerinin alt çizilerek verilmitir. Daha Genel bilgi için Bölüm 1-Temel Bilgiler,
Ksm 8’e baknz.
67
3 Doğal Gaz
Çevrim
sektöründeki
doal
gazgaz
tüketimi
………………
Çevrim
sektöründeki
doal
tüketimi
Genel bilgi
Günümüzde doal gaz algs 10 veya 20 yl öncekine göre radikal bir ekilde deimitir.
Geçmite, doal gaz özel bir gaz olarak alglanmakta ve özel kullanmlar için
yedeklenmekteydi, bu yüzden de ulatrma sektöründe sklkla tüketilmemekteydi.
Günümüzde çeitli sektörlerde ve uygulamalarda kullanlmakta ve enerji üretimi için yakt
olarak önemli bir büyüme göstermektedir. Gaz türbini teknolojisinin gelitirilmesi gazn
enerji üretimindeki konumunu hem kombine çevrim gaz türbinleri hem de birleik s ve
elektrik santralleri (CHP) için oldukça gelitirmitir. Gaz bu sektörde dier fosil yaktlarla
karlatrldnda birçok avantaj sunmaktadr: yüksek verimlilik, göreceli olarak düük
sermaye maliyetleri ve temizlik. Gaz dier fosil yaktlar arasnda en temiz yakttr ve
çevresel nedenler için desteklenecektir.
Son yllarda, elektrik üretimi için tüketilen doal gaz dünya çapndaki elektrik üretiminin
neredeyse %20’sini (1973 ylnda %13 iken), birleik s ve elektrik santrallerinde (CHP)
ve s santrallerinde dünya çapnda üretilen snn yaklak yarsn oluturmaktadr.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Çevrim sektörü santral tipine göre (örnein, sadece elektrik, sadece s üreten santraller
veya birleik s ve elektrik santralleri (CHP)) olduu kadar üretici tipi arasndaki ayrma
göre de (örnein, kamusal ve otoprodüktör) elektrik ve s üretiminin istatistiklerini
içermektedir. Bu farkl kategorilerle ilgili daha fazla bilgi için, Ek 1-Ksm 1’e baknz.
Svlatrma için hammadde olarak kullanlan doal gaz, örnein metanol üretimi, çevrim
alt sektöründe rapor edilmelidir: Svlatrma (Tablo 2a). Svlatrlm doal gaz ürünleri
petrol anketinde (Tablo 1) dier kaynaklarn altnda rapor edilmelidir.
◆
Önemli
Önemli
Enerjinin
dier dier
formlarna
dönütürülen
girdilerini
çevrim
Enerjinin
formlarna
dönütürülenenerjienerji
girdilerini
çevrim
iz.
sektöründe rapor ediniz.
◆
68
3
Doğal Gaz
Enerji
sektöründeki
doal
gazgaz
tüketimi
…………………
Enerji
sektöründeki
doal
tüketimi
Genel bilgi
Enerji sektöründeki tüketim kendi kullanmn içermektedir. Bu, çkarmay (madencilik,
petrol ve gaz üretimi) ve çevrim faaliyetlerini (örnein, s için tüketilen doal gaz, veya
pompalarn ve kompresörlerin çaltrlmas) desteklemek için enerji sanayi tarafndan
tüketilen doal gaz içermektedir.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Enerji sektöründe, alt sektörler enerji üreten çeitli sanayilerdir. Ayrca, doal gaz için
özel olan svlatrma tesisleri alt sektörüdür.
Svlatrma tesisleri için, bu alt sektörde doal gaz svlatrmak için kullanlan gaz
miktarn rapor ediniz. Bu genellikle sadece, svlatrma tesislerine giren doal gaz girdisi
ile svlatrlm doal gaz (LNG) ürünleri arasndaki farkla ölçülebilmektedir (fakat
enerjideki baz kayplar da içermektedir). Gazn gaz halinden sv haline soutularak
dönütürülmesine ramen ( -160 C’ye kadar) metann bileiminde bir deiim
olmamaktadr. Svlatrma ileminin çevrim sektöründe rapor edilmemesinin sebebi
budur. Svlatrma ilemi için kullanlan enerji, enerji sektöründeki tüketim olarak rapor
edilir (Svlatrma tesisleri alt sektörü).
◆
Önemli
Önemli
E
◆
jiEnerji
k sektörü
k çkarma
ve çevrim
faaliyetlerinin
d desteklenmesi
kl
i i i için
kullanlan
ve çevrim
faaliyetlerinin
kullanlan
enerjiyi içermektedir.
Doal
gazgaz
tama
ve ve
datm
kayplar
…………………
Doal
tama
datm
kayplar
Genel bilgi
Doal gaz uzun
gelebilmektedir.
mesafelere
borularla
tandndan
baz
kayplar
meydana
Tama ve datm kayplar denildiinde, genellikle tama kayplar uzun mesafeler
boyunca iletim srasnda oluan, datm kayplar ise ehir datm ebekelerindeki gaz
arz zincirinde oluan kayplar olarak anlalmaktadr.
Bu kayplar aklarn metrik kalibrasyonlardaki farkllklar veya ölçüm esnasndaki scaklk
ve basnç farkllklar gibi ölçümlerdeki farkllklar nedeniyle oluabilmektedir. Ayrca,
boru hattnda küçük veya büyük szntlar da olabilmektedir.
Bütün bu farkllklar üretim noktasndan tüketim noktasna kadar doal gazn tanmas
veya datm srasndaki kayplar olarak snflandrlabilirler. Bilgi için, yüzdelerin
69
3 Doğal Gaz
aslnda ülkeler arasnda bariz bir ekilde deimesine ramen, bu kayplar dünya
çapndaki gaz arznn %1’inden azn oluturmaktadr.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Datm kayplar (Tablo 2a) kategorisi boru hatt kayplar dahil gazn tanmas ve
datm srasnda oluabilecek bütün kayplar içermelidir.
Boru hatt üzerinde boru hatt boyunca yer alan kompresör tesisleri gazn tanmas için
kullanlan gaz ulatrma sektörü tüketiminde (Tablo 2b) bir ksm olarak rapor
edilmelidir.
◆Önemli
Önemli
Ul
snda
olu biloluabilecek
ek bütün kayplar
datmdatm
kayplarnda
Ulatrma
srasnda
bütün kayplar
kayplarnda
belirtilmelidir.
Boru hattnn iletilmesi için kullanlan gaz, gazn tanmas ve datm
y p kayplarda
deil
ulatrma sektöründe
(
srasnda oluan
(boru hatt
ulatrm
) yer almaldr.
ulatrmacl)
yer almaldr.
◆
NihaiNihai
tüketim
………………………………………………
tüketim
Genel bilgi
Nihai tüketim, ulatrma sektöründe ve dier sektörlerde nihai kullanclara iletilen bütün
enerjidir. Çevrimde ve/veya enerji üreten sanayilerde kullanlan gaz hariç tutulmaktadr.
Üç ana sektördeki dallar, Bölüm 1, Temel Bilgiler, Ksm 8’de tartlmaktadr.
Ulatrma sektöründe, doal gaz sktrlm formda (sktrlm doal gaz veya CNG)
veya svlatrlm formda (LNG) kullanlmaktadr. CNG yüksek basnçl silindirlerde
depolanan özel CNG araçlarnda kullanlan doal gazdr. Temiz yanma özellikleri
benzin veya mazottan daha az eksoz ve sera gaz emisyonuna sebep olduundan CNG
kullanlmaktadr. CNG genellikle hafif yolcu tama araçlarnda ve kamyonetlerde,
kamyonlarda, transit ve okul otobüslerinde kullanlmaktadr. Dier yandan, LNG transit
otobüsler, tren lokomotifleri ve uzun araçlar gibi ar uygulamalar için tercih
edilmektedir. LNG’yi çok souk tutmak gerektii için ,elverililiinin yannda
uygulamalar daha çok tama amaçlaryla snrl kalmaktadr.
Veri sektörlerde ve nihai tüketimin dallarnda enerji ve enerji d (hammadde) kullanm
için toplanmaktadr. Hammadde olarak en önemli kullanm kimya ve petrokimya
sanayisinde olacaktr.
Doal gazdaki metan, kimya sanayinde çeitli endüstriyel ilemler için önemli bir karbon
ve hidrojen kaynadr. En yaygn olarak bilinen, tarmsal gübre olarak kullanlan
amonyak üretimidir.
70
Doğal Gaz
3
Fakat, metan metanol ve siyah karbon üretimi için de kullanlabilmektedir. Bu ilemlerin
hepsinin doal gazn bir ksmnn yaklmasyla elde edilen kendi s gereksinimleri vardr.
Eer metan buhar parçalama, amonyak üretimi ve metanol üretimi gibi petrokimyasal
ilemler için yakt olarak kullanlyorsa, bu enerji kullanm olarak düünülmektedir.
Eer metan, etilen, propilen, butilen, aromatikler, bütiden ve dier hidrokarbona dayal
hammaddelerin üretimi amacyla ayrma ve yeniden iyiletirme gibi ilemlerde
hammadde olarak kullanlyorsa, enerji d kullanm olarak saylmaktadr.
Bilgi için; doal gaz dünya çapndaki nihai enerji tüketiminin kabaca %16’sn temsil
etmektedir. Enerji ve enerji d kullanmlarn paylar ülkelerin petrokimya sanayi
faaliyetlerinin büyüklüüne bal olarak önemli deiiklikler gösterebilmektedirler.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Doal gaz petrokimya sanayine iletildiinde yakt amaçl salanan doal gazn
miktarnn elde edilmesi genellikle zordur. Petrokimya sanayine gaz salayclar iletilen
bütün gaz hammadde olarak snflandrabilirler. Bu durumda, sanayiden raporlamay
basitletirmek ve kimyasallardan ve sanayi sektöründe petrokimyasallarn dallarndan
daha doru veri elde etmek iyi olabilir. Bunlar sy arttrma ve dier yakt ilemleri için
doal gaz üretimi hakknda bilgi salamak açsndan çok daha iyi konumdadrlar.
◆Önemli
Önemli
gazDoalgaz
enerji ve enerji
ene ve enerji d amaçlar
için kullanlabilmektedir.
için kullanlabilmektedir.
Her iki kullanm
da uygundasektörde
rapor ediniz.
Her iki kullanm
uygun sektörde
rapor ediniz.
◆
OrtakOrtak
DoalDoal
Gaz Gaz
Anketi
çin çin
Ek
Anketi
Gereksinimler
Gereksinimler
Otoprodüktör
üretimüretim
girdileri
……………………………
Otoprodüktör
girdileri
Genel bilgi
Çevresel tartmalarn öneminin artmasyla, ilgili her sanayide ve tüketim sektöründe
yaktlarn toplam tüketimlerinin belirlenmesi gerekli olmaya balamtr, böylece her
sektör için enerjiyi korumak ve sera gaz emisyonlarn azaltmak için önlemler
gelitirilebilir.
Otoprodüktör üretim ile ilgili Genel bilgi ve tanmlar için, lütfen Bölüm 2, Elektrik ve Is,
Ksm 1’e baknz.
71
Ek
3 Doğal Gaz
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Otoprodüktör elektrik ve s üretimi girdileri Tablo 5’de rapor edilmektedir.
Bu tablo elektrik ve s otoprodüktörlerinin temel ekonomik faaliyetlerine göre sat için
yakt kullanm hakknda bilgi salamaktadr. Tablo üç tip üretim santraline ait üç kolona
ayrlmtr: Sadece elektrik üreten santraller, birleik s ve elektrik santralleri (CHP) ve
sadece s üreten santraller. Veri, Birlemi Milletlerin CO2 emisyonlarn anlamak için
yaptklar çabalarn bir parças olarak otoprodüktörler tarafndan yakt girdilerini ve
elektrik ve s ürünlerini izlemek için kullanlmaktadr.
Birleik s ve elektrik santralleri (CHP) söz konusu olduunda, elektrik ve s üretimi için
kullanlan yakt miktarlarn gösteren ayr ekilleri rapor etmek toplam yakt kullanmn iki
enerji ürününe bölen bir yöntem gerektirmektedir. Bu bölüm eer s satlmasa bile
gerekmektedir çünkü elektrik üretimi için kullanlan yakt çevrim sektöründe rapor
edilmelidir. Önerilen yöntem Ek 1, Ksm 1’de açklanmtr ve dikkatlice takip edilmelidir.
Lütfen bu tabloda rapor edilen toplamlarn çevrim sektöründe rapor edilen ilgili
toplamlara eit olmas gerektiine dikkat ediniz. Ayrca, benzer bir tablonun elektrik ve s
anketinde de yer aldna dikkat ediniz. Tutarsz bir raporlamadan kaçnmak için, lütfen
ülkenizdeki elektrik anketlerini tamamlamadan sorumlu olan yetkili kiiyle temasa
geçiniz.
Önemli
◆
Önemli
Otoprodüktörler tarafndan elektrik ve s üretimi için girdi
Otoprodüktörler tarafndan elektrik ve s üretimi için girdi
olarak kullanla
iniz.
olarak kullanlan doal gaz ilgili sektörlerde rapor ediniz.
Her iki kullanm da uygun sekt
por ediniz.
Her iki kullanm da uygun sektörde rapor ediniz.
◆
72
Petrol
Petrol Nedir?
Genel bilgi
Petrol tortul kayalardaki yeralt rezervuarlarnda doal olarak oluan, hidrojen ve karbon
içeren kimyasal bileiklerden ve sv hidrokarbonlardan oluan karmak bir karmdr.
Latince kaya anlamna gelen ‘petra’ ve ya anlamna gelen ‘oleum’ sözcüklerinden
oluan petrol (petroleum) genellikle petrol (oil) kelimesiyle deimeli olarak
kullanlmaktadr. Açkca tanmlanmak gerekirse, hem birincil (ham) hem de ikincil (rafine
edilmi) ürünleri içermektedir.
Ham petrol, üretilen petrol ürünleri arasnda en önemli olandr, fakat baz dier
hammadde petrolleri de petrol ürünleri imal etmek için kullanlmaktadr. Ham petrolden
üretilen çok çeitli petrol ürünleri bulunmaktadr. Birçou, örnein benzin veya yalar
özel amaçlar için, dierleri ise mazot veya fuel oil gibi genel s artrma ihtiyaçlar içindir.
Petrol ürünlerinin isimleri genellikle Bat Avrupa’da ve Kuzey Amerika’da kullanlanlardr.
Bu isimler yaygn olarak uluslararas ticarette kullanlmaktadr fakat yerel piyasada
kullanlanlarla her zaman ayn olmayabilmektedirler. Bu petrollere ek olarak, tam
olumam petroller vardr ve bunlar rafinerilerde ve baka yerlerde daha fazla ileme
tabi tutulacaklardr.
Sanayilemi ekonomilerde petrol arz ve kullanm oldukça karmaktr ve hem enerji
hem de enerji d kullanmn içermektedir. Sonuç olarak, aada belirtilenler sadece
genel pratie rehber olabilir ve kesin kurallar deildir. Ek 1 metotlarn ve ankette
bahsedilen faaliyetlerin bütün açklamalarn salamaktadr.
Petrol ister ham petrol olarak ister rafine edilmi ürünler olarak düünüldüünde,dünya
çapnda en çok ticareti yaplan emtiadr. Bundan dolay, tüm petrol ak ve ürünleri ile
ilgili mümkün olduu kadar eksiksiz, doru ve zamannda veri toplamak gereklidir.
Petrol arznn kukusuz artmaya devam etmesine ramen, dünya çapndaki toplam enerji
arzndaki pay 1973 ylnda %45’den son yllarda yaklak %35’lere dümektedir.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Petrol anketi rafineride ilem gören petrolleri ve bunlardan yaplan petrol ürünlerini
kapsamaktadr. Arzn bütün kaynaklar ve petrolün kullanmlar sl deerleri de dahil
olmak üzere ankette hesaba katlacaktr.
Ham petrol bir rafineriye hammadde olan tek ey deildir. Dier birincil ve ikincil
petroller de hammadde olarak kullanlabilmektedir: Svlatrlm doal gaz (LNG),
73
4 Petrol
rafineri hammaddeleri, katk maddeleri, oksijenler, bitümlü kaya katman ve ziftten
üretilen sentetik ham petrol gibi dier hidrokarbonlar (Tablo 4.1’e baknz.)
Petrol ürünlerinin tümü, svlatrlm petrol gazlar (LPG) ve benzin gibi hafif ürünlerden
fuel oil gibi ar olanlara kadar deien ham petrolden türetilmektedir.
.
Tablo
4.14.1
BirincilBirincil
ve kincil Petrolün
Karlatrlmas
Tablo
ve İkincil
Petrolün
Karşılaştırılması
Ham petrol
BRNCL PETROL
ÜRÜNLER
Doal gaz svlar
Dier hidrokarbonlar
Katk maddeleri/kartrma bileenleri
KNCL ÜRÜNLER
RAFNER GRDS
KNCL PETROL
ÜRÜNLER
Rafineri hammadeleri
Rafineri gaz
Ulatrma motorini
Etan
Istma mazotu ve dier mazotlar
Svlatrlm petrol gazlar
Artk yakt: düük sülfür içerikli
Nafta
Res. fuel: yüksek sülfür içerikli
Uçak benzini
White spirit + SBP
Benzin tipi jet yakt
Kat yalar
Kurunsuz benzin
Bitum
Kurunlu benzin
Parafin
Gaz ya tipi jet yakt
Petrol koku
Dier Gazya
Dier ürünler
Birincil ve ikincil petrol ürünlerinin ve ayrntlarnn tam açklamas Ek 2 ‘de verilmektedir.
Bu ayrntlar önemlidir, çünkü dünyadaki belirli ürünler için farkl ürün isimleri
bulunmaktadr, örnein ‘frn-ya’ ve ‘mazot’, bunlarn ayrntlar salayclardan elde
edilmelidir böylece petroller petrol anketinde ürün isimleri kullanlarak rapor edilebilir.
74
Petrol
4
◆
Önemli
Önemli
Petrol yeralt rezervuarlarnda doal olarak oluan sv hidrokarbonlarn
Petrol yeralt rezervuarlarnda doal olarak oluan sv hidrokarbonlarn
karmak bir karmdr.
◆karmak bir karmdr.
Petrolü fade Etmek çin Kullanlan Birimler
Petrolü fade Etmek çin Kullanlan Birimler
Nelerdir?
Nelerdir?
Genel bilgi
Sv yaktlar kütleleri ve hacimleri ile ölçülebilmektedir. Bu ölçümlerin herbirinde, petrol
sanayii için çeitli birimler kullanlmaktadr:
■
x
Petrolü ölçmek için en yaygn olarak kullanlan kütle (arlk) birimi metrik
tondur (veya ton). Örnein, petrol sanayisindeki tankerler, 320 000 tonun
üstünde nakliyat kapasitesi olan tankerler olarak tanmlanan çok geni ham
petrol tankerleri (ULCC) gibi genellikle ton cinsinden kapasiteleri temel alnarak
tanmlanrlar.
■
x
Çou sv ve gaz yakt için orijinal birim hacimdir. Svlar litre ile, varil ile veya
metreküp cinsinden ölçülebilmektedir. Petrolün varil ba dolar fiyat ölçü birimi
olarak hacmin en yaygn kullanmdr.
Sv yaktlar kütlelerine ve hacimlerine göre ölçülebildiinden dolay birini dierine
dönütürebilmek oldukça önemlidir. Bu dönütürmeyi yapabilmek için, svnn younluu
veya özgül arl gerekmektedir.
Ham petrol hafifinden arna kadar geni bir yelpazede hidrokarbon içerdiinden,
younluk dahil ham petrollerin özellikleri büyük deiiklikler göstermektedir. Benzer
ekilde, farkl petrol ürünlerinin younluklar üründen ürüne oldukça deiiklik
göstermektedir.
Petrol
ürünlerini
snflandrabilmek
için
younluk
hafiften
ara
doru
kullanlabilmektedir. Örnein, svlatrlm petrol gazlar (LPG) 520 kg/m3 ile hafif
olarak düünülürken fuel oil 900 kg/m3 ile ar bir petrol ürünüdür.
Lütfen dikkat ediniz: Birçok ülke ve organizasyon enerji dengelerini yaynlarken toe (ton
edeer petrol) kullanmaktadr. Isl deerlere dayal toe birimi petrolü dier enerji
formlaryla karlatrmak için kullanlmaktadr ve ton cinsinden olan kütle ölçümleriyle
kartrlmamaldr.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Ankette yer alan birimler 1000 metrik tondur. Dier kütle birimleri kullanldnda, veri Ek
3’te bulunan dönütürme katsaylar kullanlarak metrik tona dönütürülecektir.
Hacimden kütleye dönütürürken, hem ham petrol hem de gazlar (örnein rafine
gazlar)dahil olmak üzere petrol ürünleri için belirli younluklar (Ksm 3’e baknz)
75
4 Petrol
kullanlmaldr, fakat bunlarn mevcut olmad durumlarda lütfen Ek 3’te gösterilen
ortalama faktörünü kullannz. Rakamlar ondalk ksm olmayan tam saylar olmaldr.
◆
Önemli
Önemli
PetrolPetrol
verisi verisi
anketlerde
10001000
metrikmetrik
ton ileton
rapor
edilmektedir.
Rakamlar
anketlerde
ile rapor
edilmektedir.
Rakamlar
◆
ondalk ksm olmayan tam saylar olmaldr.
Hacimden
Hacimden Kütleye
KütleyeDönütürme
DönütürmeNasl
Nasl
Yaplr?
Yaplr?
Genel bilgi
Dünyann farkl yerlerindeki petrol sanayii farkl ölçüm birimleri kullanmaktadr. Örnein,
Avrupa’da metrik ton ölçüm birimi olarak yaygn bir ekilde kabul edilirken,
Amerika’daki birim seçimi hacim birimi olan varildir. Japonya’da petrol arz ve talebini
ölçmek için hacim kullanlmaktadr, fakat standart birim metreküptür.
Dünyada hem hacim hem de kütle gibi birçok deiik birimin kullanlmasndan dolay,
karlatrma amaçlar için bu birimleri ortak bir birime dönütürebilmek çok önemlidir.
Petrol sanayisi uluslararas referans birim olarak çounlukla varil (bbl) kullanmaktadr.
Üretim ve talep gibi belirli aklar için genellikle kullanlan günlük varil miktardr (b/d).
Yukarda da bahsedildii gibi, kütleyi hacime dönütürmek veya tersi için, özgül arlk
veya petrolün younluunun bilinmesi gerekmektedir. Çok fazla teknik detaya girmeden,
petrol dönütürme katsaylarn anlamak için birkaç terimin açklanmas gerekmektedir.
Younluk, birim hacime düen kütle olarak tanmlanmaktadr, örnein ton/varil. Özgül
arlk, verilen bir maddenin suyla karlatrldnda birim hacmine düen göreceli
arlktr (veya younluk). Suyun younluu 1 gr/cm3’dür. Örnein, benzin ayn hacimde
daha hafif olduu için çok daha düük bir younlua sahiptir. Bu yüzden, benzinin özgül
arl 1’den küçüktür. Hacim scaklk ile deitiinden, özgül arlk verisi belirli bir s
referans alnarak rapor edilmektedir (Petrol için referans scaklk genellikle 15C’dr).
Ayrca, özgül arlk genellikle yüzde olarak gösterilmektedir, örnein, 0.89’lik bir özgül
arlk 89 olarak gösterilmektedir.
API (Amerikan Petrol Enstitüsü tarafndan benimsenen bir standart olan) arl,
petrolün özgül arln ifade etmek için sklkla kullanlmaktadr.
Not: API arl aadaki gibi tanmlanmaktadr:
(141.5/60o F daki özgül arl) – 131.5
Bunun sonucu, bileim ne kadar hafif olur ise API arlnn derecesi de o kadar
yüksektir. API derecesi arl ölçmek için istee bal olarak kullanlan bir ölçüdür.
76
Petrol
4
Örnein, genellikle 38 derece API’den büyük olanlar hafif ham petrol olarak kabul
edilirken, 22 derece API’den küçük olanlar ar ham petrol olarak snflandrlrlar.
Özgül arlk ve API arlk ters yönde hareket ederler. API arl ton bana düen
enerji içerii ile ayn yönde hareket eder, örnek: API arl ne kadar yüksek ise ton
bana enerji içerii daha yüksek olurken özgül arlk birim hacim içerisindeki enerji
içerii ile ayn yönde hareket eder.
Özel bilgiler
Petrol Anketi metrik tonda rapor edilmi petrol verisi gerektirmektedir. Bu yüzden ulusal
istatistikçiler için hacimsel veriyi metrik tona çevirmek genellikle gereklidir.
Ulusal istatistikçiler, mümkün olan kapsamda, ham petrol ve petrol ürünlerinin
miktarlarnn hacimden metrik tona nasl dönütürüldüü ile ilgili giriimlerin
raporlarndan bilgi edinmelidirler. Bu, kütle terimleriyle ifade edilmesi gereken gaz
formundaki (rafineri yakt gaz, etan, LPG) baz petrol ürünleri için oldukça önemlidir.
Seçilmi petrol ürünlerinin younluk ve brüt sl deerleri Ek 3’te bulunmaktadr.
Aadaki tabloda iki farkl ay için (Ocak ve ubat) hacimden (bu durumda günlük varil
says olarak verilmitir) kütleye (metrik ton) dönütürmenin bir örnei verilmektedir.
.
Tablo 4.24.2
Hacimden
kütleye dönütürmeörnek
Tablo
Hacimden
Kütleyebir
Dönüştürme
- Bir Örnek
Günlük varil
says
cinsinden
rapor edilen
veri
(hacim)
Gün/ay
says
Younluk
kütle/hacim
(ortalama)
Ham petrol
1020
31
0.13569
Benzin
546
28
0.11806
thalat
Hacim/kütle
ton/varil
dönütürme katsays
1/0.13569=7.37
1/0.11806=8.47
Metrik tona dönütürülen veri
(kütle)
(1020x31)/7.37=4290
(546x28)/8.47=1805
◆
Önemli
Önemli
Ankette sv yaktlar ge
dayal uygun dön
e
Ankette sv yaktlar gerçek younlua dayal uygun dönütürme
katsaylarn kullanarak hacimden kütleye dönü
z.
katsaylarn kullanarak hacimden kütleye dönütürünüz.
◆
77
4 Petrol
Petrol Ak
Genel bilgi
Petrol Ak
Üretimden nihai tüketime petrol ak, zincirde birçok eleman olan bir komplekstir.
Aadaki ema bu akn rafinerilerin girdi arzn, son kullancya nihai ürünlerin
salanmasn ve ilemi etkileyen petrokimyasal ak kapsayan basitletirilmi bir
görünümüdür. Bu arz zincirindeki ana balantlar aada daha detayl bir ekilde
tartlacaktr.
..
ekil 4.1 Petrol çin Basitletirilmi Ak emas
Şekil4.1
4.1 Petrol
Petroliçin
içinBasitleştirilmiş
Basitleştirilmiş Akış
Akış Şeması
Şekil
Şeması
Üretim
Rafineri
Yerli
Tüketimler
Birincil ve ikincil ürünlerin üretilmesi, Petrokimya
ticaret, stoklar, enerji sektörü, çevrim ve nihai
Sanayi
tüketim bir ülkedeki petrolün ak için bilinmesi gereken ana elemanlardr.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Birincil ve ikincil ürünlerin üretilmesi, ticaret, stoklar, enerji sektörü, çevrim ve nihai
tüketim bir ülkedeki petrolün ak için bilinmesi gereken ana elemanlardr.
Petrol anketi alt tablodan olumaktadr. Her tablonun özellikleri aadaki gibidir:
x
Tablo
1: Ham petrol,
svlatrlm
doal gaz (LNG), ara ürünler, katk
Ortak
anketlerle
ilgili özel
bilgiler
maddeleri ve dier hidrokarbonlarn arz
x
Tablo 2A: Nihai ürünlerin arz
Petrol
alt2B:
tablodan
olumaktadr.
Her tüketimler
tablonun özellikleri aadaki gibidir:
x anketi
Tablo
Petrokimya
sektöründeki
Tablo 3:1:Sektörel
Ham Brüt
petrol,
svlatrlm doal gaz (LNG), ara ürünler, katk
■
xx Tablo
Tüketim
maddeleri
ve dier hidrokarbonlarn
arz
x
Tablo
4: Kaynana
göre ithalat
Tablo 5:
2A:Var
Nihai
ürünleringöre
arz ihracat
■
xx Tablo
noktasna
Tablo 6:
2B:Otoprodüktör
Petrokimya sektöründeki
■
xx Tablo
elektrik ve stüketimler
üretimi girdileri
x
Tablo 3: Sektörel Brüt Tüketim
■
x
Tablo
4: Kaynana
göre ithalat
Her ■
tabloda
rapor
edilen rakamlarn
doru bir ekilde toplanmas ve farkl tablolardaki
x
Tablo
5: Varilikinin
noktasna
göre yerlerde
ihracat birbirleriyle uyumlu olmas önemlidir. Bu
■
toplamlarn
mantksal
olduu
xilikileri
Tablo
6: Otoprodüktör
ve s üretimi girdileri
tablo■
aadaki
emada elektrik
gösterilmektedir:
Her tabloda rapor edilen rakamlarn doru bir ekilde toplanmas ve farkl tablolardaki
toplamlarn mantksal ilikinin olduu yerlerde birbirleriyle uyumlu olmas önemlidir. Bu
tablo ilikileri aadaki emada gösterilmektedir:
78
Petrol
4
..
Şekil4.2
4.2 Petrol
PetrolAnketindeki
Anketindeki Tablo İlişkileri
Şekil
İlişkileri
İthalatlar = Toplam İthalatlar
Tablo 4:
Kaynağına Göre İthalat
İhracatlar = Toplam İhracatlar
Tabol 5:
Varış noktasına Göre İhracat
ekil 4.2 Petrol Anketindeki Tablo likileri
Tablo 1:
Birincil
Ürün
Arzı
Tablo 2A:
İkincil
Ürün
Arzı
Elektrik ve Isı
Anketi
Tablo 6b
Elektrik ve Isı
Anketi
Tablo 9d - 9f
Brüt Tüketim
(gözlenen)
Tablo 2B:
Petrokimya Sanayisine
Teslimatlar
Brüt Tüketim
(gözlenen)
Brüt Elektrik ve Isı
Üretimine Girdiler
Otoprodüktör Elektrik ve Isı
Üretimine Girdiler
Tablo 3:
Sektörel Brüt Tüketimler
= Çevrim + Enerji
+ Dağıtım Kayıpları
+ Toplam Nihai Tüketim
Tablo 6:
Her Santral Tipi için
Otoprodüktör Isı ve Elektrik
Üretimine Girdiler
Aadaki toplamlarn deiik tablolarda uyumlu olmas gerekmektedir:
■
x
x
■
x
■
x
■
x
■
Tablo 1’deki ‘ara ürünler olarak transfer edilen ürünler’ Tablo 2A’daki ‘Transfer
edilen ürünler’ ile uyumlu olmaldr. Tablo 1’deki ‘Direkt kullanm’ Tablo
2A’daki ‘Birincil ürün almlar’nn toplam ile uyumlu olmaldr.
Tablo 4’deki ‘Kaynana göre ithalat’ toplanmal ve toplam, Tablo 1 ve Tablo
2A’daki ‘Toplam ithalat’n altnda rapor edilmelidir.
Tablo 5’deki ‘Var noktasna göre ihracat’ toplanmal ve toplam, Tablo 1 ve
Tablo 2A’daki ‘Toplam ihracat’n altnda rapor edilmelidir.
Tablo 2B’deki ‘Tüketimler’ Tablo 2A’daki ‘Tüketimler’le (gözlenen) uyumlu
olmaldrlar. Tablo 2A’daki ‘Petrokimya sektöründen rafinerilere geri dönü’
Tablo 1’deki ‘Petrokimya sanayinden geri dönüler’ ile uyumlu olmaldr.
Tablo 3’deki ‘Brüt Yerli Tüketimler’ Tablo 2A’daki ‘Brüt Yerli Tüketimler’
(gözlenen) ile uyumlu olmaldr.
Rafineriye giren tüm petrolün, üretilen ürünlerin toplam brüt üretimi art açklanan
herhangi bir kaypla dengelenmesi gerekmektedir. Bu yüzden aadaki kontrol
uygulanr:
Gözlenen Rafineri Girii (Tablo 1) = Brüt Rafineri Ürünleri (Tablo 2A) + Rafineri Kayplar
(Tablo 1)
Bunlara ek olarak, petrol ilemlerinde ve faaliyetlerinde, ürün adnn deitii petrol
ürünlerinin yeniden snflandrlmas vardr.
79
4 Petrol
Örnein, ‘gas oil’ adyla ithal edilen petrolün (oil) miktar hammadde olarak
kullanlabilir ve anketteki farkl tablolardaki her ismin altnda rapor edilebilir.
Rapor edilen miktarlarn uyumluluu ile ilgili kontroller aada açklanmtr.
Raporlamay etkileyen özel konular ve aklarn tanmlar da açklanmtr.
◆
ÖnemliÖnemli
Lütfen anketteki
tablolar tablolar
arasn arasndaki
kileri hatrlaynz.
Anahtar Anahtar
Lütfen anketteki
ilikileri hatrlaynz.
toplamlar
tutarl olmaldr.
toplamlar
tutarl olmaldr.
◆
PetrolPetrol
Arz Arz
Petrol arz zinciri, çeitli türlerde hammaddelerin rafineriye girdi olmas ve ortaya çkan
ürünlerin birçok kullanm olan çok çeitli ürünler olmas nedeniyle oldukça komplekstir.
Ayrca, petrokimya sanayii petrol ürünlerinin hammadde olarak kullanld ve petrol yan
ürünleri olarak ileriki ilemler için geri döndüü özel bir durumdur. lerideki paragraflar
öncelikle arz zincirinin bu üç ksmn açklayacaktr, bunlar: ham petrolün salanmas,
nihai ürünlerin arz ve petrokimya sanayiindeki ak. Ham petrolün ve nihai ürünlerin
salanmasnda ortak olan ticaret ve stoklar üzerine bilgi petrokimya sanayiindeki
açklamalar takip edecektir.
Ham Ham
petrol,
doaldoal
gaz svlar
(NGL),
rafineri
petrol,
gaz svlar
(NGL),
rafineri
hammaddeleri,
katkkatk
maddeleri
ve dier
hammaddeleri,
maddeleri
ve dier
hidrokarbonlarn
temini
...................................................
hidrokarbonlarn temini
Genel bilgi
Üretimden rafineri girdilerine kadar çeitli hammaddelerin ak emas aada
gösterilmektedir. Bu ak emas ham petrolün, doal gaz svlarnn, rafineri
hammaddelerinin ve dier girdilerin arz zincirine genel bir bak salamak için
basitletirilmitir.
80
4
Petrol
.
Şekil
Ş 4.3
Ham Petrol, Doğal
,
ğ Gaz Sıvıları (NLG),
(
), Rafineri Hammaddeleri,
,
Katkı
KatkıMaddeleri
Maddelerive
veDiğer
DiğerHidrokarbonların
Hidrokarbonların Arzı
(
)
Hidrokarbonlarn Arz
Diğer
Kaynaklardan
İhracatlar
Direkt
Kullanım
Stok
Yapılanması
Yerli
Üretim
Rafineri
İthalatlar
Petrokimya
Endüstrisindeki
Geri Akışlar
Stok
Çekilmesi
Petrokimya
Endüstrisi
Transfer Edilen
Ürünler
Yukardaki akn bir ksm daha fazla açklama gerektirmektedir:
Yerli üretim: Ham petrolün üretim ilemini tanmlamadan önce, petrol üretiminin birincil
veya ikincil ürün olmasna bal olarak iki anlam olduuna deinmek gerekmektedir.
Birincil ürünler için, ham petrolün yerli üretimi, doal gaz svlar ve kondensatlar bu
petrollerin yeryüzünden çkarlma ilemi anlamna gelmektedir. kincil ürünlerin söz
konusu olduu durumlarda ise, Rafineri Çkts bir rafinerideki veya kartrma tesisindeki
nihai ürünlerin üretimi anlamna gelmektedir (aadaki nihai ürünlerin arz ksmna
baknz).
Ham petrol farkl yerlerden, farkl tipteki kuyulardan karadaki veya denizdeki sahalardan
doal gazla birlikte veya tek olarak üretilebilir. lgili petrol kuyularndan çkarlan
herhangi bir gaz yaklabilir, dar salnabilir, yeniden enjekte edilebilir veya doal gaz
üretiminin bir parças olabilir (Doal gaz ile ilgili Bölüm 3’e baknz).
Bir kuyudan ham petrol üretildiinde bu, petrolün, suyun, çökeltinin (tortunun) ve
çözünmü gazlarn karmdr (metan, etan, propan, bütan ve pentan).lk olarak bütün
gazlar petrol/su karmndan ayrtrlrlar. Svlatrlm petrol gazlar (LPG) olan propan
ve bütan gibi gazlar yüksek deerleri olduundan ve pazarlanabilir durumda
olduklarndan çkarlmaktadrlar. Daha sonraki aamalarda, çökelti ve dier istenmeyen
maddeler artma tesislerinde uzaklatrlmaktadrlar.
81
4 Petrol
..
Şekil
4.4
Şekil
4.4 Yerli
YerliÜretim
Üretimİçin
İçinBasitleştirilmiş
Basitleştirilmiş Akış
Akış Şeması
ekil 4.4 Yerli Üretim çin Basitletirilmi Ak emas
Petrolle İlişkili
Gaz
Yıllık Gaz
Anketi
Ham
Petrol
İşletme
Ham Petrol ve
İlişkili Gazlardan
Çıkarılması
Ayırma
NGL
Yerli
Üretim
Rafineri Sektörünün Dışından Gelen
Harmanlama Ürünleri
Katkı maddeleri/
Oksijenleyiciler
Enerji Dengelerine Dahil
Edilmiş Diğer Girdiler
Diğer
Hidrokarbonlar
Gazlar kuyu bandaki ayrma tesislerinde denizdeki ve karadaki kuyulardan
ayrlmaktadrlar, bu bir platformun üstündeki bir ayrc araclyla olmaktadr. Metan,
doal gazn içeriini olutururken, dier bileenler doal gaz svlarn (NGL)
oluturmaktadrlar. Fakat, doal gaz svlar doal gaz ile birlikte de üretilebilir.
Ham petrol çok çeitlidir ve özellikleri çok deiiklik gösterebilmektedir. Ekonomik
açdan, ham petrolün fiyatnn belirlenmesinde etkili olduklar için en önemli özellikleri
özgül arlklar ve sülfür içeriidir.
Arz dengesini tamamlamak için, katk maddeleri, oksijenleyiciler ve dier hidrokarbonlar
gibi girdilerin de üretim verisine dahil edilmesi gerekmektedir. Katk maddeleri ve
oksijenleyiciler (genellikle hidrokarbon olmayan bileikler) yaktlarn özelliklerini
gelitirmek için eklenen maddelerdir, örnein
oksijenleyiciler benzindeki oksijeni
artrmaktadr.
Dier hidrokarbonlar kategorisinde emülsiye yalar ve ziftten sentetik ham petrol gibi
ürünlerin üretimi dahil edilmitir. Bu ürün kategorisi ayn zamanda kaya petrolü, kömür
svlatrma ileminden üretilen svlar, hidrojeni ve dier baz ürünleri kapsamaktadr.
Rafineri girdisi, rafineri ilemine giren toplam petrol miktardr (katk maddeleri,
oksijenleyiciler ve hidrokarbonlar da kapsayan). Aada Nihai Ürünlerin Arz ksmnda
rafineri brüt çkts olarak tanmlanan rafineri ilem hacmi bu girii ve rafine edilmi ilgili
ürünleri tanmlamaktadr. Girdi ve çkt arasndaki fark damtma srasndaki buharlama
gibi rafine etme ilemi srasnda oluan kayplardr.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Anketteki Tablo 1’de yerli üretim sadece ham petrolün, doal gaz svlarnn ve dier
hidrokarbonlarn pazarlanabilen üretimlerini içermelidir.
82
Petrol
4
Aada ana hatlaryla anlatlan rafineriye salanan ürünlerin üretimine katkda bulunun
birkaç kategori daha bulunmaktadr. Ticaret, stok seviyeleri ve deiimleri ile ilgili
açklamalar için uygun ksmlara baknz.
Dier kaynaklardan: Bunlar üretimleri dier yakt dengelerinde kapsanan petrollerdir.
Örnein, benzin bileeni olarak kullanlmak için doal gazn metanole dönütürülmesi,
kömürün svlatrlmasndan petrol üretimi veya petrol kayasndan petrol üretimi gibi. Bu
petrollere girdiler, eer birincil enerji üretimi dier yakt dengelerine dahil edildiyse dier
kaynaklardan ksmnda rapor edilmelidir, örnein kömür svlatrlmasndan sentetik
petrol gibi: kömür üretimi kömür anketinde yer almaktadr, kömür svlatrma tesislerine
girdiler kömür anketinin çevrim sektöründe (Tablo 1) yer alrken, bu ilem sonucu oluan
sentetik petrol, petrol anketindeki Dier Hidrokarbonlarn Dier Kaynaklar olarak rapor
edilmektedir.
Petrokimya sanayiinde geri dönüler petrokimya sanayiindeki ilemlerden rafineriye
dönen petrollerdir. Bunlar rafineri tarafndan petrokimya sanayinde salanan ilenmi
petrolün hammaddesinin yan ürünleridir. Rafineri, geri dönüleri yakt olarak kullanabilir
veya nihai ürünlere dahil edebilir. Tablo 1’de rapor edilen petrokimya sanayiindeki
toplam geri dönülerin Tablo 2B’de rapor edilen geri dönülerle ayn olmas
gerekmektedir.
Transfer edilen ürünler baka bir isim altnda yeniden snflandrlan petrollerdir. Tablo
2A’da transfer edilecek miktarlarn
bulunduu bir satr bulunmaktadr. Yeniden
snflama ihtiyac yar ürünler rafineride hammadde olarak kullanlmak için ithal
edildiinde ve bu yüzden Tablo 2A’daki ithalat verisinde gösterildiinde artmaktadr.
Hammadde olarak kullanlacak miktarlar Tablo 2A’da transfer edilen ürünler satrnda
negatif deerler olarak, transfer edilen bütün ürünlerin toplam ise Tablo 1’deki Rafineri
girdileri kolonunda rapor edilmektedir.
Rafineri kayplar, rafinerideki toplam petrol ilem hacmi (Tablo 1’deki gözlenen rafineri
girii) ile nihai ürünlerin toplam brüt üretimi (Tablo 2A’da rapor edilen) arasndaki kütle
farkdr. Bu kayplar gerçek petrol kayplarndan ve rafinerilerdeki rafineri istatistiklerinin
kütle birimlerine dönütürülmesinden meydana gelmektedir.
Direkt kullanm rafineriye girmeyen fakat tüketime dorudan giren miktarlardr. Ham
petrolün ve/veya doal gaz svlarnn (NGL) rafineri dnda direkt kullanm Tablo 2A’da
ayrca belirtilmelidir, böylece sonraki kullanm hesaplanabilmektedir. Bu durumda, ham
petrol ve doal gaz svlar için direkt kullanm altnda girilen herhangi bir rakam Tablo
2A’da gösterilen birincil ürün haslatyla ayn olmaldr.
Rafineri girii (hesaplanan) için formül, üretimin, dier kaynaklardan gelen girdilerin, geri
dönülerin, transferlerin (yukarda teker teker bahsedildii gibi), ithalatn ve stok
deiimlerinin miktarlarnn ihracat ve direkt kullanm çkarldktan sonraki toplamdr.
◆
Önemli Önemli
Y li
Rafiner
◆
iYerlid üretim
i d ki denizdeki
i i d üretimi
i
l sal
snrlar
içinde
de
içeren
ulusal
snrlar içinde
gerçekleen pazarlanabilen üretim ile ilgilidir.
rafineri
e giren
toplam
petrol
miktardr.
Rafineri
girdisi rafineri
ilemine
giren
toplam
petrol miktardr.
83
4 Petrol
Nihai ürünlerin arz ………………………………………
Genel bilgi
Nihai ürünlerin arz
Rafineriden nihai kullancya arz zincirinin basitletirilmi ak emas aada
gösterilmektedir.
..
ekil 4.5 Nihai Ürünlerin Arz
Şekil
4.5
Şekil
4.5 Nihai
NihaiÜrünlerin
ÜrünlerinArzı
Arzı
Uluslararası
Gemilere Verilen
Yakıtlar (İhrakiye)
İhracatlar
Transfer Edilen
Ürünler
Stok
Yapılanması
Rafineri
Yakıtı
Yurtiçi
Teslimatlar
Brüt
Üretim
Rafineri
Birincil
Ürün
Girdileri
Yeniden
Kazanılmış
Ürünler
İthalatlar
Ürünler Arası
Transferler
Stok
Çekilmesi
HamHam
petrol yeryüzüne çkarldnda snrl kullanm olan bir hammaddedir. Yakt olarak
Petrol
kullanlmasna
ramen, ham petrolün esas potansiyeli nihai tüketicinin belirli kullanmlar
için faydal olacak olan çeitli ürünlere rafine edildii zaman ortaya çkmaktadr (örnein,
ulam için benzin). Rafine etmenin amac, rafine edilmi ürünlerin toplam
Ham petrol yeryüzüne çkarldnda snrl kullanm olan bir hammaddedir. Yakt olarak
hammaddeden daha deerli olacandan hammaddeye deer kazandrmaktr.
kullanlmasna ramen, ham petrolün esas potansiyeli nihai tüketicinin belirli kullanmlar
için faydal olacak olan çeitli ürünlere rafine edildii zaman ortaya çkmaktadr (örnein,
Ham petrolü dönütürmek için birçok rafine etme ilemi bulunmaktadr. Ancak, rafine
ulam için benzin). Rafine etmenin amac, rafine edilmi ürünlerin toplam
etme ileminde ilk temel aama damtmadr. Ham petrol stlarak atmosferik basnçta
hammaddeden daha deerli olacandan hammaddeye deer kazandrmaktr.
ayrtrma kolonuna aktarlr ve bu ilem ham petrolün 4-6 yaygn ksma ayrlmasyla
sonuçlanr. Atmosferik damtma biriminin arkasnda, her akn daha verimli ve titiz
Ham petrolü dönütürmek için birçok rafine etme ilemi bulunmaktadr. Ancak, rafine
ayrlmasn salamak için yeniden damtld çok daha karmak birimler bulunmaktadr.
etme ileminde ilk temel aama damtmadr. Ham petrol stlarak atmosferik basnçta
Daha detayl bilgi için, lütfen Ek 1 Ksm 2’ye baknz.
ayrtrma kolonuna aktarlr ve bu ilem ham petrolün 4-6 yaygn ksma ayrlmasyla
sonuçlanr. Atmosferik damtma biriminin arkasnda, her akn daha verimli ve titiz
ayrlmasnanketlerle
salamak için yeniden
damtld
çok daha karmak birimler bulunmaktadr.
Ortak
ilgili özel
bilgiler
Daha detayl bilgi için, lütfen Ek 1 Ksm 2’ye baknz.
Rafineri çkts Tablo 2A’da rapor edilmektedir. Nihai ürünlerin arznda üretime katlan
birkaç baka kategori bulunmaktadr. Bu kategoriler aada ana hatlaryla
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
anlatlmaktadr.
Rafineri çkts Tablo 2A’da rapor edilmektedir. Nihai ürünlerin arznda üretime katlan
Birincil ürünlerin girdileri, kullanmn gösterilebilmesi için Tablo 1’de direkt kullanm
birkaç baka kategori bulunmaktadr. Bu kategoriler aada ana hatlaryla
olarak rapor edilen ham petrol ve NGL Tablo 2A’ya getiren satrdr.
anlatlmaktadr.
Birincil ürünlerin girdileri, kullanmn gösterilebilmesi için Tablo 1’de direkt kullanm
olarak rapor edilen ham petrol ve NGL Tablo 2A’ya getiren satrdr.
84
Petrol
4
NGL eer sadece doal gaz svs (NGL) olarak kullanlyorsa NGL kolonunda
gösterilmesi gerekmektedir. NGL kullanmdan önce etan ve LPG olarak ayrlabilir. Eer
böyleyse, gazlar ilgili kolonlarda birincil ürün
girdisinde rapor edilmitir ve kullanmlar rafinerilerde üretilen gazlarn kullanm ile
birletirilecektir.
Ürünlerin brüt rafineri çkts, rafinerideki ürünlerin herhangi bir yakt kullanmn
içermelidir (aadaki rafineri yaktlarna baknz). Eer rafineri yaktlar için ayr rakamlar
ve sadece net rafineri üretimi verilmise, brüt üretim rakamn elde etmek için net rafineri
üretimine rafineri yaktlar eklenmelidir. Fakat daha yaygn bir problem udur: üretim
rakamlar verilmitir, ancak herhangi bir rafineri yakt rakam mevcut deildir. Bu
durumda, üretim rakamlarnn net olmas daha olasdr. statistikçinin bütün petrol
ürünlerinin rapor edilip edilmediini kontrol etmesi, eer edilmemise eksik ürünlerin
rafineride iletimi desteklemek için kullanlan yaktlar olup olmadn sormas ve
ilgilenilen miktarn tahminlerini aratrmas gerekmektedir. Eksik ürünlerin ve/veya
rafineri yaktlarnn büyüklük tahminleri Tablo 1’deki gözlenen rafineri girii ile rapor
edilen toplam üretimin karlatrlmasyla yaplabilir.
Yeniden ilenebilen ürünler temizlenme ve yeniden ilem görme için kullanmdan sonra
tekrar kazanm tesislerine geri gönderilen ürünlerdir. Bunlar Satr 3’deki uygun kolona
eklenmektedir. Bu kategoride az sayda ürün bulunmaktadr. En dikkate deer ürün
tekrar kullanm için temizlenen kat yalardr.
Rafineri yaktlar rafineri ilemlerini desteklemek için kullanlan yaktlardr. Tüketicilerin
ulatrma için kullanmn içermemektedir. Sat amaçl s ve elektrik üretimi için yakt
kullanm rafineri yaktlar rakamlarna dahil edilmemelidir, fakat ayr ayr Tablo 2A’nn
ve Tablo 6’y oluturan tablolarn alt satrlarnda rapor edilmelidir.
Ürünler aras transferler, kalitelerindeki ve dolaysyla özelliklerindeki deiimler
sebebiyle yeniden snflanan ürünleri temsil eden ürünler aras hareketleri
kapsamaktadr. Örnein, bozulan jet yakt snma için gazya olarak yeniden
snflandrlmaktadr. Transfer edilen miktar ürün kolonunda petrolden ayrldnda eksi
miktar olarak yine ayn kolonda petrol aldnda da pozitif miktar olarak
gösterilmektedir. Bu satrdaki bütün ürünlerin toplamnn sfr olmas da bu durumu
yanstmaktadr.
Uluslararas gemilere verilen yaktlar (ihrakiye) uluslararas deniz seferlerinde tüketilmek
için datlan petrollerdir ve ülkeden petrol ak için özel bir durumu temsil etmektedir.
Petroller gemi tarafndan yakt olarak kullanlabilmektedir ve yükün bir parças deildir.
Kaytl olduklar ülkeye baklmakszn bütün gemiler dahil edilmelidir fakat gemilerin
uluslararas deniz seferleri yapyor olmas gerekmektedir, yani çar yaplan ilk limann
yabanc bir ülkede olmas gerekmektedir. Uluslararas gemilere verilen yakt (ihrakiye)
istatistikleri uluslararas deniz seferleri yapan teknelere datlan yaktlar içermelidir.
Uluslararas gemilere verilen yaktlar (ihrakiye) için datlan petrolü temsil eden verinin
burada verilen tanma uymasna ve özellikle balkç gemileri için kullanlan petrolün hariç
tutulmasna dikkat edilmesi gerekmektedir.
85
4 Petrol
◆
Önemli
Önemli
Rafineri çktlar iletimi desteklemek için rafineri dan
tarafndan
kullanlan
herhangi
dahilbrüt
edilip
brüt rapor
olarak rapor
kullanlan
herhangi
bir yaktbirdayakt
dahildaedilip
olarak
edilmelidir.
edilmelidir.
◆
Petrokimyasal
aklar
Petrokimyasal
aklar
………………………………………
Genel bilgi
Petrol ürünlerinin temel kullanmlar enerjiye ait nitelikleri için olsa da petrolün enerji d
kullanm da vardr. En belirgin kullanm içlerinde petrokimya sanayii de olan birkaç
kullanm alandr. Petrokimyasallar petrolden türetilen kimyasallardr ve birçok ticari ürün
için temel kimyasal yap ta olarak kullanlmaktadr. Günümüz petrokimya sanayii
1920’li yllara göre çok farkldr; plastik, sentetik fiber, kauçuk, fertilizer, böcek ilac,
deterjan ve çözücülerin imalat için hammadde salamaktadr. Tekstil, gda, eczaclk,
otomobil ve boya sanayileri gibi büyük sanayiler petrokimyasallar kullanmaktadrlar.
Petrokimyasal hammaddeler balca nafta, LPG ve etan gibi birçok petrol ürününden
yaratlmaktadr.
Ancak, petrokimya sanayi petrol ürünlerinin sadece büyük bir tüketicisi deil,
petrokimyasallarn üretimi için gerekli bileenleri çkardndan ve daha sonra rafinerilere
veya piyasaya yan ürün olarak geri döndürdüünden petrol ürünlerinin ayn zamanda
üreticisidir.
Aadaki ak emas rafineriler ile petrokimya tesisleri arasndaki ak plann
göstermektedir.
..
ekil 4.6 Petrokimya Sektörüne Datmlar
Şekil4.6
4.6 Petrokimya
PetrokimyaSektörüne
Sektörüne Dağıtımlar
Dağıtımlar
Şekil
Rafineri
Ara Ürün
İÇ
TESLİMAT
Etan
Nafta
LPG
Motorin/Mazot
Diğer
Petrokimyasal Geri Akışlar
(örn. Benzin Prolizi)
86
Rafineri
Yakıtı
Gübre
Plastik Sanayi
Enerji Dışı
Kullanım
Enerji Kullanımı
Kauçuk ve
Elyaf Sanayi
Tarımsal İlaçlar
Petrol
4
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Petrokimyasal aklar Tablo 2B’de rapor edilmektedir. Bu aklarn detaylar aada ana
hatlaryla anlatlmaktadr.
Tüketimler ara ürün kullanm için petrokimya irketlerine datlan her petrol ürününün
toplam miktarn temsil etmektedir. Bu net ak olmamaldr, yani petrokimya
irketlerinden rafineriye geri dönen herhangi bir miktar petrol datmlardan
çkarlmamaldr. Ara ürün ayn zamanda endüstriyel ilemler için yakt ihtiyacnn bir
ksmn veya tamamn kapsayabilmektedir. Fakat, ilemle alakal olmayan genel amaçl
yaktlar olarak kullanlan petrolleri içermemelidir.
Petrokimya sanayiindeki enerji kullanm ilem srasnda kullanlan ve ara ürün olarak
tüketilen yakt miktar olmaldr. Yaktlar ilem srasnda ara ürünlerden elde edilen baz
yan ürün gazlardr. Yakt kullanm bilgisi, eer alanda birleik artma ve petrokimyasal
ilemler varsa bunu rafinerilerden salayabilecek petrokimya irketlerinden elde
edilmelidir.
Petrokimya sektöründen geri dönüler petrokimya sanayindeki ilemlerden rafineriye geri
dönen petrollerdir. Bunlar rafineri tarafndan petrokimya iletmelerine salanan ilenmi
ara ürünün yan ürünleridir. Rafineri, geri dönüleri yakt olarak kullanabilmekte veya
nihai ürünlere dahil edebilmektedir.
◆
Önemli
Önemli
Petrokimya
sektörünün
tüketimi
petrokimyasallarn
üretiminde
ara ara
ürünürün
Petrokimya
sektörünün
tüketimi
petrokimyasallarn
üretiminde
olarak kullanlan petrol ürünleridir.
ma için rafineriye
geri geri
dönen
ürünler
gerigeri
Baka ilemler ve harmanlama
için rafineriye
dönen
ürünler
◆
r.
dönü olarak rapor edilmelidir.
thalatlar
ve ihracatlar
……………………………………
thalatlar
ve ihracatlar
Genel bilgi
Petrolün temel ekonomik gerçeklerinden bir tanesi, genellikle tüketim piyasasndan uzak
alanlarda bulunmasdr. Ham petrol rezervlerinin üçte ikisi ya Orta Dou’da ya da
Rusya’da bulunurken petrolün yaklak %90’ dier bölgelerde tüketilmektedir.
Petrolün üretim bölgelerinden tüketim bölgelerine gemilerle ulatrlma ihtiyac
bundandr. Petrol sv ve enerjinin kompakt formu olduundan, ulatrma göreceli olarak
kolaydr. Petrol tankerlerle, boru hatlaryla, demiryoluyla ve kamyonlarla
tanabilmektedir. Üretim ve tüketim bölgeleri arasnda geni bir ulatrma a
bulunmaktadr.
87
4 Petrol
Asl önemli olan, ihraç ve ithal edilen petrolün kaynaklar ve hedefleri ile ilgili gerekli
bilgidir. Gerçekten, bir ülkenin petrol arz için hangi ihracat ülkesine baml olduunu
bilmek önemlidir, bir arz krizi durumunda o ülkeden ne kadar ithal edilecei
belirlenebilmektedir. Benzer ekilde, daha az önemli olmasna ramen, petrol ihracatnn
hedeflerinin bilinmesi de yararl olmaktadr, böylece petrol aknn kesilmesi durumunda
hangi ihracat ülkelerini etkilecei bilinmektedir.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Ticaret rakamlar, anketteki birkaç tabloda rapor edilmitir. Toplam ihracat ve ithalat
rakamlar arz dengelerindeki toplamlar olarak rapor edilmektedir, dier tablolarda
kaynaa ve var noktasna göre parçalanm veri istenmektedir.
Bütün kaynaklardan tüm ithalatlarn toplam arz tablolarnda her ürün için rapor edilen
ithalata eit olmaldr. Benzer ekilde, var noktasna göre ihracatn toplam arz
tablolarnda her ürün için rapor edilen ihracata eit olmaldr.
Yllk petrol anketinde bahsedilen belirli ülkelerin corafi amaçl ulusal snrlarnn kesin
tanmlar Corafi Tanmlar altnda anketteki raporlama talimatlarnda verilmektedir.
Miktarlar, ülkenin ulusal snrlarndan geçildiinde gümrük izni olup olmadna göre
ithal edilmi veya ihraç edilmi olarak düünülmektedir.
Ham petrol miktarlar ve iletme anlamalar altnda ithal veya ihraç edilen ürünler dahil
edilmelidir. Gümrüklenmi bölgelerde (veya serbest ticaret bölgeleri) ilem görmesi için
ithal edilen petrollerin yeniden ihraç edilmesi nihai var noktasna ürünün ihracat olarak
dahil edilmelidir.
thal edilen svlatrlm doal gazn yeniden gazlatrlmas srasnda çkarlan herhangi
gaz svlar (örnein, LPG) ankette ithalatlar olarak dahil edilmelidir. Dorudan
petrokimya sanayiinde ithal veya ihrac edilen petrol ürünleri de dahil edilmelidir.
Ticaret tablolarnda teker teker listelenmeyen ithalat kaynaklar ve ihracat hedefleri Ek
1’deki Yllk Petrol Anketinde gösterildii gibi uygun Dier Kategori (Dier Afrika, Dier
Uzak Dou, vb.) altnda rapor edilecektir. Kaynan ve hedefin rapor edilemedii
yerlerde, Baka Yerde Tanmlanmam kategorisi kullanlmaldr.
Eer ithalat ve ihracat sadece toplam olarak (gümrüklerden veya rafineri
aratrmalarndan) mevcutken corafi aksamalar farkl kaynaklardan gelen bilgiye dayal
ise istatistiksel farklar ortaya çkabilmektedir. Bu durumda, farklar Baka Yerde
Tanmlanmam kategorisinde rapor ediniz.
Ham petrol ve doal gaz svlar (NGL) esas kaynan olduu ülkeden gelen olarak,
rafineri hammaddeleri ve nihai ürünler ise son olarak sevk edildii ülkeden gelen olarak
rapor edilmelidir. Her iki durumda da, rapor edilmi kaynak olan ülke petrolün üretildii
yerdir. Birincil petroller için, örnein ham petrol ve svlatrlm doal gaz (LNG),
petrolün yerli olarak üretildii ülke; ikincil petroller için ise rafine edildii veya ilem
gördüü ülkedir.
88
Petrol
4
Veri, 1000 metrik ton olarak rapor edilmitir. Bütün deerler tam sayya yuvarlanmaldr
ve negatif deerlere izin verilmemektedir.
◆
Önemli
Önemli
az (LNG)(LNG)
esas esas
kaynan
olduu
Ham petrol ve svlatrlm doalgaz
kaynan
olduu
r.
ülkeden gelen olarak rapor edilmelidir.
◆
nler
son olarak
sevk edild
Rafineri ara ürün ve nihai
ürünler
son olarak
sevk edildiieden
ülkeden
gelen olarak rapor edilmelidir.
StokStok
seviyeleri
ve deiimler
………………………………
seviyeleri
ve deiimler
Genel bilgi
Bir petrol dengesinde petrol stoklar kritik bir elemandr. Petrol stoklarnn büyük bir
ksm, dünyadaki arz sistemini iler halde tutmak için gereklidir. Stoklar arz ve talep
arasndaki dengeyi korumay salar; stok oluturmak arz talebi geçtiinde petrol
ürünlerinin ak için bir çk yeri salarken, arz azaldnda arz karlamaya yardm
etmek için stoklar çekilir. Petrol dengesinde stok verisinin dahil edilmemesi piyasada
effafln olmamasna sebep olmaktadr. Stoklardaki eilim petrol piyasasnn durum
deerlendirmesini yaparken birçok petrol analisti için önemlidir.
Stoklar fiyatlarn temel bir göstergesidir: petrol stoklarnn seviyesi genellikle fiyat
belirlemektedir, örnein petrol stoklar düük olduunda bir yokluk veya yeniden
doldurma ihtiyac olaca anlamna gelmektedir, bu da fiyatlarn artmasnn söz konusu
olduunu göstermektedir. Dier taraftan, eer sanayiye doru petrol fazlasyla
salanyorsa, fiyatta bir azalma beklenebilmektedir. Bu yüzden dünyadaki petrol
stoklarnn durumu ile ilgili bilgi sahibi olmak önemlidir.
Ürün stoklar hakkndaki bilgi en az ham petrol stoklar kadar önemlidir. Örnein, ham
petrol stoklar her ülkedeki rafineler için mevcut hammadde miktarnn göstergesidir, bu
yüzden rafinerilerin yerel piyasaya ne kadar iyi ürün salayabileceinin kantdr. Dier
taraftan, sürü sezonu olarak adlandrlan yaz mevsiminden önce düük benzin stoklar
veya k mevsiminden önce düük akaryakt stoklar rafinerilere, petrol irketlerine ve
hükümetlere sadece fiyatn artacann deil, fakat muhtemel ktlklarnda olabileceinin
bir uyars olabilmektedir, örnein,
akaryakt sknts 2000 ylnn sonbaharnda
yaanmtr.
Petrol stoklar ile ilgili veri büyük petrol irketleri ve hükümetleri tarafndan stratejik
kararlar için ayrca önemlidir. Tam ve zamannda stok bilgisi arz karlayacak yeterli
stoklar garantilemek için yaplacak uzun zamanl planlar için gerekmektedir. Hükümetler
kapsaml stok bilgileri istemektedirler, böylece petrol arz kesintileri olduu zaman uygun
hareket edebilirler (hem ulusal hem de uluslararas). Petrol stoklar bir petrol dengesinde
bilginin kritik bir elemandr.
89
4 Petrol
Birincil stoklar piyasaya ürün salayan çeitli irketler tarafndan tutulmaktadr:
üreticilerden rafinerilerden ithalatçlara kadar. Bunlar rafineri tankerlerinde,
terminallerde, boru hatt havuzlarnda, mavnalarda ve ky tankerlerinde (eer ayn
ülkede kalyorlarsa), limanlardaki tankerlerde (eer limanlarda boaltlacaklarsa) ve
gemi ambarlarnda tutulmaktadrlar. Buna ek olarak, stratejik amaçlardan dolay
hükümetler tarafndan (örnein, ABD Stratejik Petrol Rezervleri) veya stok sahibi
kurulular (Almanya’daki EBV) tarafndan tutulan stoklar birincil stok kategorisindedir.
kincil stoklar küçük hacimli tesislerdeki (belli bir kapasitenin altndaki pazarlama
kurulular, örnein Amerika’daki 50 000 varillik ürünlerini demiryolu ve kamyonlarla
alanlar) ve perakende sat kurulularndaki stoklardr.
Üçüncül stoklar nihai tüketiciler tarafndan tutulan stoklardr, bunlar enerji santralleri,
endüstriyel kurumlar veya hanelerdeki/ticaret sektöründeki tüketiciler olabilmektedir.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Ham petrol stok verisinde birincil ve ikincil ürünlerden bahsedilirken yukarda Ksm
1(Petrol nedir?) de bahsedilen birincil ve ikincil ürün terimlerinden daha farkl bir içerikte
kullanldna dikkat ediniz.
Yllk Petrol Anketi ulusal snrlardaki birincil stoklar için veri toplamaktadr. Petrol boru
hattnda tutulan stoklar gibi ikincil ve üçüncül stoklar dahil edilmemitir. Boru hatt
miktarlar kullanm için mevcut olmadndan dahil edilmemitir, yani boru hatt
boaltldnda mevcut olan içerii olmadan boru hatt çalamamaktadr.
Petrol stoklar ve stok deiimleri arz dengesi tablolarnda rapor edilecektir.
Açl stok seviyesi yln birinci günü rapor edilen, ulusal topraklardaki tespit edilmi
birincil stok miktardr (eer mali bir yl kullanlmyorsa, 1 Ocak). Kapan stoklar yln
son günü rapor edilen ulusal topraklardaki birincil stok miktardr (eer mali bir yl
kullanlmyorsa, 31 Aralk). Stok deiimi açl stok seviyesinden kapan stok seviyesi
çkarlarak hesaplanmaktadr. Bu yüzden, stok art eksi deer olarak ve stok çekii art
deer olarak gösterilmektedir.
◆
Önemli
Önemli
topraklarda
bulunan
birincil
stoklar
Stok dStok deiimleri,
eri, ulusalulusal
topraklarda
bulunan
birincil
stoklar
iç için laçl
stok seviyesi
ve kapan eviyesi
stok seviyesi
arasndaki
yanstmaldr.
stok seviyesi
ve kapan
arasndaki
fark fark
yanstmaldr.
◆
Petrol
Tüketimi
Petrol
Tüketimi
Petrol ürünleri birçok alanda tüketilmektedir. Bunlar otomobillerde kullanlan benzinde ve
evleri stmak için kullanlan stma petrolünde kolaylkla fark edilebilmektedir.
90
4
Petrol
Daha az belirgin olanlar ise plastik, ilaçlar, yiyecekler ve birçok dier üründeki petrole
dayal bileenlerinin kullanmdr.
Petrol tüketimi aadaki balca sektörlerde olmaktadr:
x
Çevrim sektöründe.
■
x
Enerji sektöründe.
■
x
Petrolün ulatrlmasnda ve datmnda (snrl olmasna ramen).
■
■
x
Hem enerji hem de enerji d kullanm içeren nihai tüketimin birçok dalnda ve
farkl sektörlerde (sanayi , konut, vb.).
..
ekil 4.7 Sektördeki Petrol Tüketimi
Şekil4.7
4.7 Sektörlere
Sektörlere Göre Petrol
Şekil
Petrol Tüketimi
Tüketimi
Çevrim
Enerji
İç
Teslimatlar
Dağıtım
Kayıpları
Toplam Nihai
Tüketim
Nakliyat
Sanayi
Konutlar,
Ticaret,
Tarım
Bu sektörlerin ksa açklamalar ilerleyen paragraflarda nihai kullanclarn istatistikteki
etkilerinin alt çizilerek verilmitir. Genel bilgi için, Bölüm 1 – Temel Bilgiler, Ksm 8’e
baknz.
Bu sektörlerin ksa açklamalar ilerleyen paragraflarda nihai kullanclarn istatistikteki
etkilerinin alt çizilerek verilmitir. Genel bilgi için, Bölüm 1 – Temel Bilgiler, Ksm 8’e
Çevrim sektöründe petrol tüketimi ………………………
baknz.
Genel bilgi
Çevrim
sektöründe petrol tüketimi ………………………
Petrolün baka bir enerji biçimine dönütürülme ilemi srasnda kullanlan petrol miktar
rapor edilmelidir. Bu genellikle elektrik veya s üretmek için yaklan
petrol ürünlerinden olumaktadr, fakat baka bir enerji biçimine dönütürülmü petrol
Petrolün
baka
enerji biçimine
dönütürülme ilemi srasnda kullanlan petrol miktar
ürünlerinin
tüm bir
örneklerini
kapsamaktadr.
çevrim sektöründe rapor edilmelidir. Bu genellikle elektrik veya s üretmek için yaklan
petrol
olumaktadr,
bir ocaklar,
enerji biçimine
dönütürülmü
petrol
Bunun ürünlerinden
örnekleri kömür
ocaklar, fakat
madenbaka
eritme
gazlatrma
tesislerinde
gaz
ürünlerinin
tüm
örneklerini
kapsamaktadr.
üretmek için veya patent yaktlarnn üretilmesinde balayc malzemeler olarak kullanlan
Genel
bilgi
çevrim sektöründe
petrolleri içermektedir.
Bunun örnekleri kömür ocaklar, maden eritme ocaklar, gazlatrma tesislerinde gaz
üretmek
için veya patent
yaktlarnn
üretilmesinde
balaycyllardan
malzemeler
Elektrik üretiminde
petrol
ürünlerinin
kullanm 1970’li
beriolarak
sabit kullanlan
bir düü
petrolleri
içermektedir.
yaamaktadr.
Elektrik üretiminde petrol ürünlerinin kullanm 1970’li yllardan beri sabit bir düü
yaamaktadr.
91
4 Petrol
desteklemek için kömür madeninde kullanlan petrol veya enerji sektöründe çkarma ve
çevrim faaliyetlerini desteklemek için stma, jeneratörün, pompann veya kompresörün
çaltrlmas amacyla tüketilen petrol olabilmektedir.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Yaktta ve enerji giriimlerinde tüketilen petrol miktarlarn Enerji Sektöründe, çevrimden
sonra baka bir enerji ürünü olarak hesapta görünmesindense hesaptan çkarlan ürünler
olarak rapor ediniz. Ürünler yakt çkarlmas, dönütürülmesi veya enerji üretimi
santrallerinde farkl faaliyetleri desteklemek için kullanlmaktadr, fakat çevrim ilemine
katlmamaktadr.
Baka bir enerji biçimine dönütürülen miktarlarn çevrim sektörünün altnda rapor
edilmesi gerektiine dikkat ediniz. Isnn artrlmas faaliyetinde kullanlan petrol ile
ulatrma için kullanlan petrolün ayrt edilmesine dikkat edilmesi gerekmektedir.
Ulatrma yaktlar ulatrma sektöründe rapor edilmelidir. Bu yüzden, petrol ve doal
gaz borularndaki iletimin desteklenmesi için tüketilen petrol ulatrma sektöründe rapor
edilmelidir.
Yüksek frnlarn söz konusu olduu durumlarda, sadece frnn stlmasnda kullanlan
(eer mevcutsa) petrol miktarn rapor ediniz. Yüksek frnlara verilen petroller çevrim
ilemi için kullanm olarak rapor edilmelidir.
◆
Önemli
Önemli
EnerjiEnerji
sektöründe
sadece
çkarma
ve çevrim
faaliyetlerini
desteklemek
sektöründe,
sadece
çkarma
ve çevrim
faaliyetlerini
desteklemek
◆
amacyla kullanlan petrolü raporiz.
ediniz.
Petrol
tamacl
ve datm
kayplar
…………………
Petrol
tamacl
ve datm
kayplar
Genel bilgi
Petrol ürünlerinin tanmas ve datm genellikle birçok ulatrma ve depolama olayn
içermektedir. Kuyudan rafineriye ve nihai kullancya iletildii süreç içinde petrolün
tanmasnda balca dört yöntem bulunmaktadr: deniz, boru hatt, demiryolu ve
karayolu. Nakliyat yolu boyunca bulunan depolama tesisleri ürünlerin hareketini
kolaylatrmaktadr. Bunlar genellikle farkl ulatrma yöntemlerinin arasnda
bulunmaktadr, örnein limanlarda tankerlerin boaltlmas ve ürünlerin boru hattyla
tanmaya devam etmesi gibi.
Bu ulatrma srasnda, arz aknda bir miktar petrolün kaybolmasnn birkaç yolu
bulunmaktadr. Bunun en çarpc örnei 1989 ylnda 250 000 varillik ham petrolün, bir
tankerden Alaska kylarnda denize dökülerek yaylmasdr. Boru hatt sznts, trenin
raydan çkmas ve tanker kazalar da ayrca ulatrma ve datm srasnda oluabilecek
kayplarn kayna olabilmektedir.
92
Petrol
4
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Datm kayplar kategorisi (Tablo 3) boru hatt kayplar dahil olmak üzere ulatrma ve
datm srasnda oluabilecek bütün kayplar içermelidir.
Eer herhangi bir datm kayb rapor edilmemise, rapordaki deerlerde yer alan
kayplarn istatistiksel farka dahil edilip edilmediini kontrol ediniz. Eer ulatrma ve
datm kayplarn belirlemek için bamsz ölçümler bulunuyorsa, bunlar uygun
kategoride rapor edilmeli ve istatistiksel farklarda yer almamaldr.
Kayplar 1000 tonlarla ve pozitif deerler olarak rapor edilecektir.
◆Önemli
Önemli
Ulatrma
ve datm
srasnda
kaybolan
bütün bütün
petrol petrol
ürünleri
Ulatrma
ve datm
srasnda
kaybolan
ürünleri
m
kaypla
datm kayplarnda rapor edilmelidir.
◆
NihaiNihai
tüketim
………………………………………………
tüketim
Genel bilgi
Nihai tüketim ulatrma, sanayi
ve dier sektörlerde nihai tüketiciler tarafndan
kullanlan bütün enerjidir (konut, ticaret, kamu hizmetleri ve tarm). Ulatrma için
ve/veya enerji üretimi yapan sanayilerin kendileri için kullandklar tüm petrolü hariç
tutar.
Son otuz yldr dünyadaki enerji arznda petrolün pay azalrken, dünya petrol tüketimi bu
süre içinde artmaktadr. Bu büyümenin yaklak olarak büyük bir ksm ulatrma
sektöründeki enerji talebinden gelmektedir, çünkü ulatrmada petrol kullanm
alternatiflerinin gelitirilmesinin zorluu kantlanmtr.
Ulatrma, %57 ile günümüzde dünya petrol nihai tüketiminin en büyük payn
oluturmaktadr. Bu ulatrma sektöründeki tüketiminin dünya toplamnn %42’sini
oluturduu 1973 ylndaki seviyelerde olan bir arttr. Sanayi ve dier sektörler, 1973
ylndaki seviyeleri srasyla %26 ve %27’ten günümüzde kabaca %20 ve %17’lere
dümütür.
Veri, nihai tüketimin sektörlerdeki ve dallarndaki petrolün enerji ve enerji d
(hammadde) kullanm için toplanmaktadr. Hammadde olarak en önemli kullanm
kimya ve petrokimya sanayisindedir.
93
4 Petrol
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Datm kayplar kategorisi (Tablo 3) boru hatt kayplar dahil olmak üzere ulatrma ve
datm srasnda oluabilecek bütün kayplar içermelidir.
Eer herhangi bir datm kayb rapor edilmemise, rapordaki deerlerde yer alan
kayplarn istatistiksel farka dahil edilip edilmediini kontrol ediniz. Eer ulatrma ve
datm kayplarn belirlemek için bamsz ölçümler bulunuyorsa, bunlar uygun
kategoride rapor edilmeli ve istatistiksel farklarda yer almamaldr.
Kayplar 1000 tonlarla ve pozitif deerler olarak rapor edilecektir.
◆
Önemli
Önemli
Ulatrma Ulatrma
ve datmvesrasnda
petrol
ürünleri
datm kaybolan
srasnda bütün
kaybolan
bütün
petrol ürünleri
m kaypla
datm kayplarnda rapor edilmelidir.
◆
Nihai tüketim
………………………………………………
Nihai tüketim
Genel bilgi
Nihai tüketim ulatrma, sanayi
ve dier sektörlerde nihai tüketiciler tarafndan
kullanlan bütün enerjidir (konut, ticaret, kamu hizmetleri ve tarm). Ulatrma için
ve/veya enerji üretimi yapan sanayilerin kendileri için kullandklar tüm petrolü hariç
tutar.
Son otuz yldr dünyadaki enerji arznda petrolün pay azalrken, dünya petrol tüketimi bu
süre içinde artmaktadr. Bu büyümenin yaklak olarak büyük bir ksm ulatrma
sektöründeki enerji talebinden gelmektedir, çünkü ulatrmada petrol kullanm
alternatiflerinin gelitirilmesinin zorluu kantlanmtr.
Ulatrma, %57 ile günümüzde dünya petrol nihai tüketiminin en büyük payn
oluturmaktadr. Bu ulatrma sektöründeki tüketiminin dünya toplamnn %42’sini
oluturduu 1973 ylndaki seviyelerde olan bir arttr. Sanayi ve dier sektörler, 1973
ylndaki seviyeleri srasyla %26 ve %27’ten günümüzde kabaca %20 ve %17’lere
dümütür.
Veri, nihai tüketimin sektörlerdeki ve dallarndaki petrolün enerji ve enerji d
(hammadde) kullanm için toplanmaktadr. Hammadde olarak en önemli kullanm
kimya ve petrokimya sanayisindedir.
94
Petrol
4
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Ulatrma Sektörü
Ulatrma irketleri tarafndan sadece ulatrmada kullanlan yaktlar raporda yer
almaldr ve ulatrma faaliyeti dndaki tüketimler kapsanmamaldr. Ulatrma d
kullanlan yaktlar dahil edilmemelidir. Benzer ekilde sanayilerde ve dier sektörlerde
ulatrma için tüketilen yaktlar sanayi veya dier sektör faaliyetleri olarak deil ulatrma
sektöründeki tüketim olarak düünülmelidir.
Havaclk: Uçaklara datlan yakt miktarlarnn rakamlar yerli ve uluslararas uçular
arasnda bölünmelidir. Yerli uçu yakt kullanm askeri araçlar için kullanlan miktarlar
da içermelidir. Uluslararas uçular uluslararas deniz yolculuklarnn tanmna benzer bir
ekilde tanmlanmtr. Gelecek inii yabanc bir havaalan olan herhangi bir uçu
uluslararas bir uçutur. Dier tüm uçular yerlidir.
Kara yolu tamacl: Kamu yollarnda ulatrma için herhangi bir tür araç için
kullanlan miktarlar rapor ediniz. Arazi yollarndaki kullanm hariç tutulmaldr.
Demir yolu: Nakliye, yolcu ulatrmacl ve demir yolu araç yönetimi için lokomotiflerin
hareketini salamak amacyla dizel ile çalan lokomotifler için kullanlan tüm petroller
dahil edilmelidir.
ç sular (ulusal denizcilik): Ulusal su yollarnda kullanlan gemilerin petrol tüketimini ve
ky gemicilii için olanlar rapor ediniz. Uluslararas seferler yapan gemilerde kullanlan
petrol yaktlar açk deniz yakt ikmali olarak rapor edilmelidir. Balkç gemileri tarafndan
tüketilen petroller tarm, ormanclk ve balkçlk altnda rapor edilmelidir.
Sanayi Sektörü
çerdikleri ekonomik faaliyetler açsndan ankette gösterilen sanayi dallarnn tanmlar
“ISIC rev. 3” ve “NACE rev. 1” referanslarnda verilmitir. Tanmlar yllk anketlerin
herbirine elik eden notlarda verilmitir. Sanayi sektörü inaat bölümünü içermekte fakat
enerji sanayilerini kapsamamaktadr.
Giriimler tarafndan tüketilen yaktlar için sanayi sektöründe rapor edilen rakamlarda
sat için elektrik ve s üretimi ve kamu yollarndaki ulatrma için kullanlan miktarlar
hariç tutulmaldr (Çevrim sektöründeki petrol tüketimi ile ilgili yukardaki ksma ve
ulatrma sektörü ile ilgili yukardaki paragrafa baknz).
Miktarlar bütün enerji d amaçlar için kullanlan yaktlar içermelidir, fakat enerji d
miktarlar da Tablo 3’de rapor edilmelidir, böylece bunlar ayr ayr belirlenebilir.
Dier Sektörler
Dier sektörlerin dallar (ticaret ve kamu hizmetleri, konut ve tarm) yllk anketlerde
oldukça yaygndr, ve Bölüm 1 - Temel Bilgiler Ksm 8 – Nihai Enerji Tüketimi’nde
detaylandrlmtr.
95
4 Petrol
Enerji D
Kullanm
Enerji
D Kullanm
Birçok yakt farkl sektörlerde hammadde olarak enerji d amaçlar için
kullanlabilmektedir. Bunlar ne yakt olarak tüketilen ne de baka bir yakta dönütürülen
ürünlerdir. Daha fazla bilgi için lütfen Bölüm 1 - Temel Bilgiler Ksm 8 – Yaktlarn Enerji
D Kullanmlar’na baknz.
◆
Önemli
Önemli
Nihai tüketim
nihai kullanclara
datlan
tüm enerjidir
ve enerji
üreten
Nihai tüketim
nihai kullanclara
datlan
tüm enerjidir
ve enerji
üreten
sanayilsanayilerde çevrimleri veya kullanmlar içermemektedir.
ir.
◆
Ortak
Petrol
Anketi
çinçin
Ek Ek
Gereksinimler
Ortak
Petrol
Anketi
Gereksinimler
Otoprodüktör
üretime
girdiler
……………………………
Otoprodüktör
üretime
girdiler
Genel bilgi
Çevresel tartmalarn öneminin artmasyla, her sanayi ve tüketim sektörü için toplam
tüketimi belirlemek gerekli hale gelmitir, böylece her sektör için enerjiyi korumak ve sera
gaz emisyonlarn azaltmak için uygun yöntemler gelitirilebilmektedir.
Otoprodüktör üretim ile ilgili Genel bilgiler ve tanmlar için Bölüm 2 – Elektrik ve Is,
Ksm 1’e baknz.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Otoprodüktör elektrik ve s üretimine girdiler Tablo 6’da rapor edilmitir.
Bu tablo temel ekonomik faaliyetlerine göre sat için elektrik ve s otoprodüktör
üreticileri tarafndan kullanlan yakt hakknda bilgi salamaktadr. Tablo, üç tip üretim
santraline denk gelen üç bölüme ayrlmtr: Sadece elektrik üreten santraller, birleik s
ve elektrik santralleri (CHP) ve sadece s üreten santraller. Veri, Birlemi Milletlerin CO2
emisyonlarn izleyebilmek için yaptklar çabalarn bir parças olarak otoprodüktörlerin
yakt girdilerini ve elektrik ve s ürünlerini izlemek için kullanlmaktadr.
Birleik s ve elektrik santralleri (CHP) söz konusu olduunda, elektrik ve s üretimi için
kullanlan yakt miktarlarn gösteren ayr ekilleri rapor etmek toplam yakt kullanmn iki
enerji ürününe bölen bir yöntem gerektirmektedir. Bu bölüm eer s satlmasa bile
gerekmektedir çünkü elektrik üretimi için kullanlan yakt çevrim sektöründe rapor
edilmelidir. Önerilen yöntem Ek 1, Ksm 1’de açklanmtr ve dikkatlice takip edilmelidir.
Lütfen bu tabloda rapor edilen toplamlarn çevrim sektöründe rapor edilen ilgili
toplamlara (Tablo 3) eit olmas gerektiine dikkat ediniz.
96
Petrol
4
Ayrca, benzer bir tablonun elektrik ve s anketinde de yer aldna da dikkat ediniz.
Tutarsz bir raporlamadan kaçnmak için, lütfen ülkenizdeki elektrik anketlerini
tamamlamadan sorumlu olan yetkili kiiyle temasa geçiniz.
◆Önemli
Önemli
ektrik
ve sveüretimi
(satlan)
lgili sektörlerde otoprodüktörler tarafndan
elektrik
s üretimi
(satlan)
girdisigirdisi
olarakolarak
kullanlan
petrolü
rapor
ediniz.
kullanlan petrolü rapor ediniz.
◆
97
Kat Fosil Yaktlar ve
Üretilen Gazlar
Kat Fosil
Nelerdir?
Yaktlar
ve
Üretilen
Gazlar
Genel bilgi
Kat yaktlar ve üretilen gazlar kömürlerden türetilen ürünleri ve deiik türlerdeki
kömürleri kapsamaktadr. Anlamaya göre, enerji istatistikleri ile uraan
organizasyonlarn bir çou yenilenebilir enerjinin rapor edilmesinde ve ilenmesinde
yakacak odun ve odun kömürü gibi kat yenilenebilir yaktlar grubuna dahil etmeyi tercih
ederler. Sonuç olarak, yenilenebilir kat yaktlar bu bölümde ele alnmayacaktr, Bölüm
6’da Yenilenebilirler ve Atklar ksmnda bahsedilecektir.
Birincil kömür genellikle siyah veya kahverengi fiziksel görünümüyle karbonlam bitkisel
malzeme içeren bir fosil yaktdr. Bir kömürdeki karbon miktar arttkça, snf ve kalitesi
de o kadar artmaktadr. Kömür türleri fiziksel ve kimyasal özellikleriyle ayrlmaktadr. Bu
bölümdeki bütün birincil kömür ürünleri kat yaktlardr. Bu bölüm ayrca kömürle
yakndan ilikili olan baka bir birincil yakt olan turbay da içermektedir.
Türetilen yaktlar kömürün ilenmesi ve dönütürülmesi srasnda üretilen hem kat
yaktlar hem de gazlar içermektedir. Türetilmi kömür ürünleri ve onlarn üretiminde
kullanlan ekipman hakknda daha detayl bilgi Ek 1- Yakt Çevrimi ve Enerji Üretim
Süreçlerinde bulunmaktadr.
Kömürün üç ana kategorisi bulunmaktadr: Ta kömürü, alt bitümlü kömür ve kahverengi
kömür (linyit olarak da adlandrlmaktadr). Ta kömürü brüt sl deeri (GCV) 23 865
kJ/kg dan daha büyük olan kömürler için kullanlmaktadr, ve alt kategorileri
bulunmaktadr: kok kömürü (yüksek frnlarda kullanlan), buhar arttrma ve mekan
stmas amacyla kullanlan dier ta kömürleri ve antrasit (buhar kömürünün ad bu alt
kategori içindir). Linyit veya kahverengi kömür brüt sl deeri (GCV) 17 435 kJ/kg den
az olan briketletirilmemi kömür için kullanlmaktadr. Alt bitümlü kömür brüt sl deeri
(GCV) dier iki kategoriyi kapsayan briketletirilmemi kömürü içermektedir.
kincil veya türetilmi ürünler patent yaktlar, briketler (BKB ve turba briketler), doal gaz,
kok kömürü, gazhane gaz, kok gaz, yüksek frn gaz ve basit oksijenli çelik frn
gazdr.
Son otuz ylda, kömürün dünyadaki toplam birincil enerji arz(TBEA), 1973 ylndaki arzla
karlatrldnda %56 lk bir büyümeyle, %25 civarnda seyretmektedir. Elektrik üretimi
için kömür tüketiminin %250’nin üzerinde hzl bir biçimde artmas, dier bir yandan da
konut sektöründeki tüketimin %65 civarnda dümesi dikkat edilmesi gereken ilginç bir
99
5 Katı Fosil Yakıtlar ve Üretilen Gazlar
durumdur. Dier bir deyile, kömür günümüzde balca elektrik üretimi için ve daha az
miktarda sanayi için kullanlmaktadr.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Kat yaktlar ve üretilen gazlar anketi genellikle kömür anketine karlk gelmektedir,
çünkü bu anket deiik türdeki kömürleri ve kömürden türetilmi ürünleri kapsamaktadr.
Anket, birincil ve türetilmi ürünler olarak ayrlm fosil yaktlarn ve üretilen gazlar
içermektedir. Aadaki tabloda gösterildii gibi bunlar iki ayr fiziksel kategoride
olumaktadrlar.
.
Tablo
5.15.1
BirincilBirincil
ve Türetilmi
Ürünleri
Tablo
veKömür
Tüketilmiş
Kömür Ürünleri
Kok kömürü
BRNCL
KÖMÜR
ÜRÜNLER
Dier bitümlü kömürler ve antrasit
Alt bitümlü kömür
Linyit/kahverengi kömür
Turba
KATI FOSL YAKITLARI
Patent yaktlar
Kok frn koku
Gaz koku
TÜRETLM
YAKITLAR
Briket
Gazhane gaz
Kok-frn gaz
Yüksek frn gaz
MAL EDLM GAZLAR
Oksijenli çelik frn gaz
Detayl tanmlar ve yakt özellikleri için, lütfen Ek 2 ‘deki ürün tanmlarna baknz.
Kömür anketinin iletmenin yer üstü ve yeralt kömür madenlerinden üretilen kömürleri
olduu kadar, maden atk ynlarndan elde edilen kömürleri santral çamur havuzlarnn
ve dier atk birikimlerinin hazrlanmasn da kapsadna dikkat edilmelidir. Ayrca,
turba kesme ilemlerinden veya sonraki ilemlerinden elde edilen turbay da
içermektedir.
Kömür farkl ekillerde snflandrld için, genellikle birincil kömürün snflanmasnda
karklk olmaktadr, özellikle de linyit/kahverengi kömür ve alt bitümlü kömür hakknda.
Enerji içerii bakmndan alt bitümlü kömür ,ta kömürü ve kahverengi kömür arasndaki
snrla çakan bir kategoridir.
100
Katı Fosil Yakıtlar ve Üretilen Gazlar
5
Enerji sl aral 17 435 kJ/kg (4 165 kcal/kg) ve 23 865 kJ/kg (5 700 kcal/kg) olan
briketletirilmemi uçucu özellii yüksek olan kömürler, ulusal düzeyde uygulanan
standard snflama deise bile alt bitümlü kömürler olarak rapor edilmelidir. Alt bitümlü
kömürler, istatistikleri toplayan uluslararas kurumlar tarafndan ayrca ta kömürü ve
linyit/kahverengi kömür kategorilerine atanmaldr. Genellikle, enerji içerii 18 600
kJ/kg (4 440 kcal/kg)’n üzerinde olan alt bitümlü kömürler ta kömürü olarak, bunun
altndakiler ise linyit/kahverengi kömür düünülmektedir.
Kömür anketinde kat yaktlardan bahsedilmesine ramen, ankette sadece kat fosil
yaktlarla ilgili istatistiklerin rapor edildiine dikkat edilmesi gerekmektedir. Yakacak
odun ve araba lastiinden türetilmi yaktlar, plastikler, odun atklar, odun kömürü,
biyokütle enerji ürünleri gibi biyolojik olarak yok edilebilir ve yok edilemez kat yaktlar ve
atklar, Yenilenebilirler ve Atklar Anketinde rapor edilmelidir. Kömürle ve kömür
ürünleriyle birlikte yaklan yenilenebilir ve atk ürünlerin ayr ayr Yenilenebilirler ve Atklar
Anketinde rapor edilmesi çok önemlidir. statistikçinin, çevrim sektöründe
yenilenebilir/atk ksmndan türetilen hem giren enerjinin hem de çkan enerjinin göz
önünde bulundurulmas gerektiinin farknda olmas gerekmektedir.
Kömür anketi patent yaktlar ve BKB santralleri, koklatrma frnlar, yüksek frnlar,
gazhane gaz ve oksijenli çelik frnlarda ilenen kömür ve kömür ürünlerini içermektedir.
Girdilerin tümü ve her ürün zincirindeki üretim kömür anketinde ve dier ilgili anketlerde
rapor edilecektir. Örnein, koklatrma frnlarna giren kok kömürü girdileri kömür
anketindeki kok kömürü ve kok gaz üretimiyle dorudan ilikilidir. Patent yaktlar ve BKB
santrallerine giren dier bitümlü kömürler ve antrasit, linyit/kahverengi kömür ve turba
girdileri ayrca kömür anketinde patent yaktlar ve BKB olarak türetilmi yaktlarn üretimi
ve tüketimi olarak rapor edilmelidir. Bu ilikiler birincil enerji girdilerinden tüketilen bütün
ikincil ürünlere uygulanmaktadr.
◆Önemli
Önemli
Kat fosil
ve üretilen
gazlargazlar
anketianketi
sadece
birincil
kömürleri
deil,deil,
Kat yaktlar
fosil yaktlar
ve üretilen
sadece
birincil
kömürleri
ayn ayn zamanda türetilmi kat fosil yaktlar ve üretilen gazlar
da da
içermektedir.
ktlar
yenilenebilirler
ve atklar
anketinde
raporrapor
edilmesi
Kat fosil
yaktlar
yenilenebilirler
ve atklar
anketinde
edilmesi
tle ve atklar
(yakacak
odun,odun,
odun odun
kömürü
ve ve
gereken kat biyokütle
ve atklar
(yakacak
kömürü
dir.
plastik ) içermemektedir.
ren giren
Türetilmi kat yaktlar ve üretilen gazlar rapor ederken, ileme
inde üretimin
ve tüketimin
girdiler birincil ürün zincirinde rapor edildiinde
üretimin
ve tüketimin
◆
önemlidir.
türetilmi ürün zincirinde rapor edilmesimlidir.
101
5 Katı Fosil Yakıtlar ve Üretilen Gazlar
Kat Yaktlar ve Üretilen Gazlar fade
Etmek çin Kullanlan Birimler Nelerdir?
Genel bilgi
Kat yaktlar genellikle kütle ile ölçülmektedir (ton, 1000 ton, vs.). Rapor edilen
miktarlarn teslim alnan miktarlar temelinde olmas gerekmektedir, örnein ürünün
alnd sradaki nem ve kül içeriinin kullanlmas gibi.
Baz teknik raporlarda, kömür verisi ton edeer kömür (tek) olarak bulunabilmektedir.
Ton edeer kömür bir kütle birimi deildir fakat çeitli yaktlar arasnda karlatrma
yapmak için yaygn olarak uluslararas kömür sanayinde kullanlan bir enerji birimidir.
Ton edeer kömür, 7 milyon kilokalori olarak tanmlanmaktadr. Ton edeer petrol
(tep) ve ton edeer kömür (tek) arasndaki iliki öyledir: 1 tek = 0.7 tep.
mal edilmi gazlar çeitli birimlerle ölçülebilmektedir: enerji içeriine göre (s olarak da
ifade edilmektedir) veya hacime göre.
Bu ölçümlerin her biri srasnda, doal gaz sanayisinde çeitli birimler kullanlmaktadr:
x
Enerjiyi ölçebilmek için, joule, kalori, kWh, Btu veya therm (100 000 Btu)
■
kullanmak mümkündür.
x
Hacmi ölçmek için, en sk kullanlan birim metreküp veya foot küptür.
■
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Kat fosil yaktlar için ankette kullanlan birimler 1000 metrik tondur. Dier kütle birimleri
kullanld zaman, veri Ek 3’de bulunan dönütürme katsaylar kullanlarak metrik tona
dönütürülebilmektedir.
Gazlarn miktarlar enerji (s) içerikleri cinsinden belirtilmeli ve terajoule (TJ) olarak rapor
edilmelidir. Enerji içerii veriyi salayan giriimcinin hacim ölçümünden veya istatistikçi
tarafndan gazn brüt sl deeri kullanlarak hesaplanabilir. Brüt sl deerin kullanm
brüt ve net sl deerlerinin arasnda fark olan gaz ileri ve kok gaz için özellikle
önemlidir. Yüksek frn ve oksijenli çelik frn gaznn brüt ve net sl deerleri arasnda çok
küçük bir fark vardr, bu yüzden eer mevcutsa brüt sl deer kullanlr, fakat o mevcut
deilse net sl deer de kullanlabilir.
Bilgi için, gazlarn net s içerii aadaki katsaylar kullanlarak brüt s içeriinden
türetilebilir:
102
Katı Fosil Yakıtlar ve Üretilen Gazlar
5
.
Tablo 5.25.2
Brüt veBrüt
Net Islve
Deerler
Arasndaki
Fark Arasındaki Fark
Tablo
Net Isıl
Değerler
◆
Önemli
Gaz
Brüt Net Oran
Gazhane gaz
0.9
Kok gaz
0.9
Yüksek frn gaz
1.0
Oksijenli çelik frn gaz
1.0
Önemli
Kat ya
Kat yaktlar verisi 1000 metrik tonlar cinsinden rapor edilmektedir.
Gaz m Gaz miktarlar brüt enerji (s)
kleri içerikleri
cinsinden
ifade edilmekte
ve
ve
cinsinden
ifade edilmekte
ir.
terajoule (TJ) olarak rapor edilmektedir.
◆
HacimHacim
ve Kütleden
Enerjiye
Dönütürme
ve Kütleden
Enerjiye
Dönütürme
Nasl Nasl
Yaplr?
Yaplr?
Genel bilgi
lgili kat fosil yaktlar için sl deerler üründen ürüne önemli bir biçimde deiebilecei
için (örnein, ta kömürü için 23 865 kJ/kg’n üstünde, ve kahverengi kömür için 17 435
kJ/kg’n altnda), deiik kat yaktlarn sunumunda, her kat yakt türüne karlk gelen
kütle birimi cinsinden sl deerleriyle de tamamlanmas önemlidir. Isl deerler kritiktir,
çünkü farkl amaçlar için kullanlmaktadr: enerji dengesi oluturmak, CO2 emisyon
tahminlerini hesaplamak ve çevrim sektöründe rapor edilen girdilerin ve çktlarn sl
verimliliini kontrol etmek.
Enerji birimlerinin dönütürülmesi genellikle ilgili ürünlerin brüt sl deerleri kullanlarak
yaplmaktadr. Bu ürünlerden her biri deiik brüt sl deere sahiptir ve her bir ürün için,
farkl aklar (örnein, üretim, ithalat, kamusal elektrik kullanm) farkl deerler
verebilmektedirler. Ayrca, sl deerler zaman içinde ilemlerin ve/veya teknolojilerin
deimesi sebebiyle deiebilmektedir. Isl deerleri çkarrken ilgili ülkelerin üretilen gaz
ürünleri konusundaki uzmanlarna danmak önemlidir.
mal edilmi gazlar söz konusu olduunda, bu gazlar için en yaygn ölçüm yöntemi
hacimdir (örnein, m3). Fakat, genelde kullancnn ilgisini çeken hacim deil gazlarn
enerji içeriidir. Sonuç olarak, enerji çalmalar için, üretilen gazlarn enerji akn
hacim birimi yerine enerji birimi cinsinden ifade etmek daha önemlidir.
103
5 Katı Fosil Yakıtlar ve Üretilen Gazlar
Doal gaz üzerine olan Bölüm 3 gazla ilgili hacimden enerjiye dönüümün nasl
yaplacan daha detayl bir biçimde anlatmaktadr (Ksm 2).
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
■x
Kat fosil
yaktlar
Kat
fosil yaktlar
Kömür anketinde, rapor edilen kat fosil yaktlarn
verisi metrik ton cinsinden
istenmektedir. Ayn ekilde önemli olarak, ankette rapor edilen her tür kat yakt için hem
brüt sl deer hem de net sl deer istenmektedir.
Isl deerler ton bana düen megajoule cinsinden rapor edilmelidir. deal olarak, bu sl
deerler veri salayclar tarafndan rapor edilmektedir. Alternatif olarak, istatistikçiler
tarafndan veri salayclara ve ilgili ülkenin enerji varlklarn iyi bilen kat yakt ve
üretilen gaz uzmanlarna danlarak çkarlabilmektedir. Son çözüm olarak, istatistikçi Ek
3 – Birimler ve Dönütürme Karlklar’ndan yararlanabilir ve sl deerleri çkarmak için
her ürün için verilen aral kullanabilir. Ancak, ilgili ülkenin kat fosil yakt ürünleri ile
ilgili veri salayc ve dier uzmanlarna sl deerler çkarlrken danlmaldr.
Verinin ulusal kuruma enerji birimi olarak saland durumlarda, kütle birimi enerji
birimlerini gigajoule’e çevirerek ve daha sonra enerji birimlerini ton bana düen
megajoule olarak salanan net sl deere bölerek hesaplanabilir. Sonuçta elde edilen
bölüm ilgili ürünün “elde edilen olarak” 1000 ton cinsinden, içeriinde nemin de dahil
olduu kütlesidir.
■
x
mal edilmi
gazlar gazlar
mal edilmi
mal edilmi gaz hacim biriminden enerji birimine dönütürmek için (kömür anketinde
terajoule kullanlmtr) ürünün her ak için hacim bana düen brüt sl deeri
kullannz. Hacim bana düen brüt sl deer birimi terajoule (TJ) cinsinden toplam brüt
enerji içeriine ulamak için toplam hacimle çarplmaldr.
◆
Önemli
Önemli
K t f Kat
il fosil
k tl yaktlarn
h
b hem
üt h brütdhem tde lnet
d sl ldeerlerini
i i
di i ediniz.
rapor
rüt brüt
mal edilmi gazlar, mevcut olduunda özgül sl deeri kullanarak
sl de sl deer
nden
rapor ediniz.
cinsinden
rapor ediniz.
◆
104
Katı Fosil Yakıtlar ve Üretilen Gazlar
4
5
Kömür Ak
Genel bilgi
Kömür
Ak
ekil 5.1’de
üretimden
tüketime bir ak emas gösterilmektedir. Bu ak emas gönüllü
olarak arz zinciri hakknda genel bir bak açs verebilmek için basitletirilmitir.
Üretim, ticaret, stoklar, enerji sektörü, çevrim ve nihai tüketim bir ülkede kat fosil
yaktlarn ve üretilen gazlarn akyla ilgili bütün bir görünüm elde edilmesi için gereken
ana elemanlardr. Raporlamann detaylar bilginin kullanmna baldr.
..
ekil 5.1 Kömür çin Basitletirilmi Ak emas
Şekil
Akış Şeması
Şeması
Şekil5.1
5.1 Kömür
Kömürİçin
İçin Basitleştirilmiş
Basitleştirilmiş Akış
İhracatlar
Stok
Yapılanması
Uluslararası
Gemiler
ÇEVRİM
TÜKETİLMİŞ KÖMÜR
ÜRÜNLERİ
YÜZEY
BRÜT
Üretim
YERALTI
Yeniden
Kazanılmış
İthalatlar
Ortak anketlerle
ilgili
Kömür
Çamuruözel bilgiler
Stok
Çekilmesi
Kömür anketi alt tablodan olumaktadr. Her tablonun özellikleri aadaki gibidir:
x
Tablo 1: Arz ve çevrim sektörü, enerji sektörü ve nihai tüketim, enerji nihai
(enerji d,
sanayi,
ulatrma
ve dier sektörler)
Ortakkullanm
anketlerle
ilgili
özel
bilgiler
x
Tablo 2: Kaynaa göre ithalatlar (köken ülke)
x anketi
Tabloalt
3: tablodan
Var noktasna
göre ihracat
Kömür
olumaktadr.
Her tablonun özellikleri aadaki gibidir:
x
Tablo 4:
■
1:Isl
Arzdeerler
ve çevrim sektörü, enerji sektörü ve nihai tüketim, enerji nihai
x
Tablo
5: Üretim,
Stoklar,
kömür
madenlerinde
gücü istihdam ve verimlilii
kullanm
(enerji d,
sanayi,
ulatrma
ve dierisektörler)
x
Tablo 6:
ve(köken
s üretimi
girdileri
2: Otoprodüktör
Kaynaa göre elektrik
ithalatlar
ülke)
■
Tablo 3: Var noktasna göre ihracat
■x
Her ■xtabloda
rapor
rakamlarn doru toplanmas ve mantksal ilikinin olduu
Tablo
4: Isledilen
deerler
farkl■x tablolardaki
toplamlarn
tutarl
olmas
önemlidir. Bu
tablolar
arasndaki
iliki ekil
Tablo 5: Üretim,
Stoklar,
kömür
madenlerinde
i gücü
istihdam
ve verimlilii
5.2’de
Tablo 6: Otoprodüktör elektrik ve s üretimi girdileri
■x gösterilmektedir.
Her tabloda rapor edilen rakamlarn doru toplanmas ve mantksal ilikinin olduu
farkl tablolardaki toplamlarn tutarl olmas önemlidir. Bu tablolar arasndaki iliki ekil
5.2’de gösterilmektedir.
105
5 Katı Fosil Yakıtlar ve Üretilen Gazlar
..
Şekil
5.2
Anketindeki
Şekil
5.2 Kömür
Kömür
AnketindekiTablo
Tabloİlişkileri
İlişkileri
Toplam İthalatlar
Tablo 2:
Kaynağına göre İthalatlar
ekil■5.2 Kömür Anketindeki Tablo likileri
Toplam İhracatlar
Tablo 1:
Arz,
Çevrim,
Enerji ve Nihai
Tüketim
Tablo 3:
Varış noktasına göre İhracatlar
Ana Akışlar için
Isıl Değerler
Tablo 4:
Isıl Değerler
Toplam Üretim
Tipe göre Üretim
Diğer Kaynaklar
Tablo 5:
Üretim, Stoklar,
İstihdam ve Verimlilik
Toplam Otoprodüktör Elektrik,
CHP ve Isı Girdileri
Brüt Elektrik ve Isı
Üretimine Girdiler
Tablo 6:
Otoprodüktör Isı ve Elektrik
Üretimine Girdiler
Otoprodüktör
Isı ve Elektrik
Üretimine Girdiler
■
Elektrik
ve Isı
Anketi
Tablo 6a
Elektrik
ve Isı
Anketi
Tablo 9a - 9c
Aadaki toplamlarn deiik tablolarda uyumlu olmas gerekmektedir:
x
■
x
■
x
■
x
■
Tablo 2’deki ‘Kaynaa göre ithalatlar’ toplanmal , ve toplam Tablo 1’deki
‘Toplam thalat’a eit olmaldr.
Tablo 3’deki ‘Var noktasna göre ihracat’ toplanmal ve toplam Tablo 1 ve
Tablo 1’deki ‘Toplam hracatlar’a eit olmaldr.
Her kömür kategorisi için Tablo 5’deki ‘Üretim tipine göre üretim’ – yeralt, yer
üstü ve yeniden kazanlm kömür çamuru (dier kaynaklar) toplanmal ve
toplam Tablo 1’de rapor edilen her kategorinin bileenlerinin toplamna eit
olmaldr.
Tablo 6’daki ‘Otoprodüktör elektrik ve s üretimi girdileri’ Tablo 1’de rapor
edilen çevrim sektöründeki otoprodüktör santrallerinin (sadece elektrik üreten
santraller, birleik s ve elektrik santralleri CHP ve sadece s üreten santraller)
her kategorisi için girdilere eit olmaldr.
◆
ÖnemliÖnemli
L f
◆
106
kLütfen
ki anketteki
bl l
d kiarasndaki
i ilikileriiçhatrlaynz.
tablolar
ilikileri hatrlaynz.
Anahtar toplamlar uyumlu olmaldr.
Katı Fosil Yakıtlar ve Üretilen Gazlar
5
Kömür Arz
Bölüm 1 Temel Bilgiler Ksm 9’da tanmland gibi, arz; üretim, ticaret ve stok
deiimlerini içermektedir. Bu üç bileenin her biri önümüzdeki bölümlerde
detaylandrlacaktr.
Üretim …………………………………………………………
Genel bilgi
Birincil kömür üretiminin çou yeralt madenlerinde veya açk madenlerde yaplmaktadr.
Üretimin bir ksm ise atk ynlarndan, kömür çamuru havuzlarndan ve dier
kaynaklardan daha önceki yllarda üretilmi kömürün geri kazanmyla elde
edilebilmektedir.
Sonuç olarak, kömürün birincil üretimi genellikle üç alt snfa ayrlmaktadr: yeralt (derin
maden), açk maden ve iyiletirme. Bu son kategori kömür cinsine göre
snflandrlamayan geri kazanlan kömür çamurunu, orta kalite ve düük kalite kömür
ürünlerini, ayrca önceki yllarda üretime dahil edilmemi ve atk ynlarndan geri
kazanlan kömürleri de içermektedir.
Turba üretimi sadece yakt amaçl olan miktarlar için olmaldr. Dier amaçlar için
kullanlan miktarlar hariç tutulmaldr.
Türetilen kömür ürünlerinin üretimi (hem kat hem gaz) deiik yer üstü tesislerinde , veya
bir ürünün bir alandan dier bir alana transferi sonucunda oluabilmektedir. Bu nedenle,
yeralt ve yer üstü arasnda yaplan ayrm türetilmi kömür ürünlerine yaplmamaktadr.
Tesisler genellikle birincil kömür üretim bölgelerine (patent yakt tesisleri, BKB tesisleri ve
gazhane gaz tesisleri) veya kömür tüketen birleik çelik tesislerine (kok frn, yüksek frn,
vs.) yakn yerlerde bulunmaktadr.
Rapor edilen miktarlar, ar maddelerin arndrlmas için yaplan herhangi bir ilemden
sonra çkarlan veya üretilen miktarlardr. Kömür madeni sanayinde, bu genellikle
“temiz” ve “satlabilir” olarak adlandrlmaktadr. Üretim, ilemleri srasnda üreticinin
tükettii miktarlar ve dier üreticilere salanan enerjinin dönütürülmesi ve dier
kullanmlar için tüketilen miktarlar da kapsamaktadr. (Örnein, stma veya aletlern
çalmas veya yardmc personel için.)
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Üretim, Tablo 1’de arzda ve Tablo 5’de kömür madenlerinde üretim, stoklar, istihdam ve
i gücü verimliliinde olmak üzere iki yerde raporlanacaktr.
Tablo 1’de, birincil ürünler için (turba hariç) yerli üretim yeralt üretimi ve yer üstü üretimi
için ayr ayr rapor edilecektir. Türetilmi yaktlar ve turba için yer alt ve yer üstü ayrm
raporlanmamaldr.
107
5 Katı Fosil Yakıtlar ve Üretilen Gazlar
Geri kazanlan kömür çamuru (dier kaynaklar) birincil kömür ürünleri için geri
kazanlan kömür çamuru üretimi ve türetilmi yaktlar için dier kaynaklardan olan
üretim anlamna gelmektedir. Eer üretilen gazlar santralin temel faaliyeti olarak
üretilmise üretim olarak rapor edilmektedir, eer üretilen gazlar dier faaliyetlerden
oluan gazlarn kartrlmas veya doal gaz veya petrolün parçalanmas ile üretilmise
dier kaynaklardan olan üretim olarak rapor edilmelidir.
Veri, yakt türüne ve üretim yöntemine göre yerli üretimde, yeralt üretiminde, yer üstü
üretiminde veya geri kazanlan kömür çamuru (dier kaynaklardan olan üretim)
bölümünde rapor edilecektir.
Tablo 5’de raporlanan veri sadece Ta Kömürü ve Kahverengi Kömür olarak toplanr.
Veri, bütün kat fosil yaktlar için 1000 ton cinsinden ve bütün üretilen gazlar için
terajoule cinsinden rapor edilmelidir. Bütün deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve
negatif deerlere izin verilmemektedir.
◆Önemli
Önemli
Üretilen
yakt yakt
miktarlarn
ar ar
maddelerin
arndrlmas
için için
yaplan
Üretilen
miktarlarn
maddelerin
arndrlmas
yaplan
herhan
an miktamiktarlar olarak rapor ediniz.
.
herhangi bir ilemden sonra hesaplanan
◆
thalat
ve ihracat
……………………………………………
thalat
ve ihracat
Genel bilgi
Doal gaz gibi dier yaktlarla karlatrldnda, kömür uzun mesafelere gemi veya
trenle kolayca tanabilen bir üründür. Sonuç olarak, kömürün ticareti her zaman üretilen
ülkelerden tüketilen ülkelere doru gelimitir.
Ta kömürü ticareti dünya ta kömürü toplam tüketiminin yaklak %20’sini
oluturmaktadr, bu pay kok kömürü tüketiminde %35 ila %40’lara ulamaktadr.
Kömür ticaretinin önemli düzeylerde olmasndan dolay, bir ülke için sadece ne kadar
kömür ithal ve ihraç edildiinin bilinmesi deil, ayn zamanda ihracatlarn ve ithalatlarn
köken ve hedeflerinin de bilinmesi önemlidir. Bu düzeyde bir detay çok miktarda ticareti
yaplan ürünler için mevcut olmaldr, örnein, kok kömürü, dier bitümlü kömürler ve
antrasit, alt bitümlü kömür, linyit/kahverengi kömür ve BKB.
Dier kömür ürünleri için (balca üretilen gazlar ve turba), ihracat ve ithalat miktarlar
genellikle oldukça snrldr, bu yüzden bu ürünlerin kökenleri ve hedefleri ile ilgili gerçek
bir incelemeye gerek yoktur.
108
5
Katı Fosil Yakıtlar ve Üretilen Gazlar
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Toplam ticaret Tablo 1’de rapor edilecektir. Kaynana göre ithalatlar ve var noktasna
göre ihracatlar srasyla Tablo 2 ve Tablo 3’de rapor edilecektir.
Miktarlar, bir ülkenin ulusal snrlarn geçtikleri zaman gümrük muayenesi olup
olmadna göre ihraç veya ithal edilmi olarak düünülürler.
thalatlar için, kömürün esas kökeninin bilinmesi (bu yüzden de rapor edilmesi) (kömürün
üretildii ülke), ayn zamanda ihracatlar için ise yerli olarak üretilmi kömürün esas
hedefinin gösterilmesi (kömürün hangi ülkede tüketilecei) önemlidir. Ticarete sebep olan
ticari anlamalardan sorumlu irketler bu veriyi salayabilmelidir.
thalatlar ülke içinde tüketilen kömürle, ihracatlar ise yerli olarak üretilen kömürle
ilgilenmektedirler. Bu yüzden transit ticaretler ve yeniden ihracatlar rapor edilen ticarete
dahil edilmeyecektir.
Kökenin ve hedeflerin rapor edilemedii yerlerde veya tabloda belirtilmemi ülkelerin
olduu yerlerde, dier kategorisi kullanlabilir. Lütfen eer bilgisi mevcutsa ülkeyi
belirtiniz.
Veri, bütün kat fosil yaktlar için 1000 ton cinsinden ve bütün üretilen gazlar için
terajoule cinsinden rapor edilmelidir. Bütün deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve
negatif deerlere izin verilmemelidir.
◆
Önemli
Önemli
ve ve
thalatlar yerli tüketim için bir ülkeye giren kömürü melidir
içermelidir
kömürün üretildii ülke altnda rapor edilmelidir.
olmaldr
ve ve
hracatlar, ülkeden çkan yerli olarak üretilenmür
kömür
olmaldr
p rapor edilmelidir.
kömürün tüketildii
ülke altnda
Transit
ticaretticaret
ve yeniden
ihracatlar
bu yüzden
dahildahil
edilmeyecektir.
Transit
ve yeniden
ihracatlar
bu yüzden
edilmeyecektir.
◆
StokStok
seviyeleri
ve deiimler
………………………………
seviyeleri
ve deiimler
………………………………
Genel bilgi
Birincil kömür ürünleri, kat halde bulunmalar ve göreceli olarak ar yaplar nedeniyle,
sklkla talebin üretimden veya daha genel olarak arzdan daha fazla olduu dönemlerde
kullanlmak üzere stokta tutulmaktadr. Bir snra kadar, birincil kömür üretimi ve baz
sektörlerdeki tüketim (stma örnein) doal olarak mevsimseldir ve stoklar yüksek veya
düük talebe kar yüksek ve düük mevcudiyetin olduu dönemleri dengelemek için
kullanlmak zorundadr.
109
5 Katı Fosil Yakıtlar ve Üretilen Gazlar
Baz kat türetilmi kömür ürünleri de (kok kömürü, patent yaktlar, BKB) stoklarda
tutulurken, üretilen gazlar nadiren stoklarda bulunmaktadr.
Petrolde olduu gibi, kömür stoklarndaki deiiklerle ilgili, zamannda, detayl ve doru
veri karar vericiler ve piyasa analistleri için önemlidir.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Kömür stok deiimleri Tablo 1’de rapor edilecektir (Arz tablosu).
Ulusal snrlar altnda tutulan stoklar için, açl ve kapan stok seviyeleri arasndaki fark
rapor ediniz. Açl stoklar istenilen zaman diliminin ilk günündeki stok seviyeleri,
kapan stoklar ise bu zaman diliminin sonundaki stok seviyeleridir. Örnein, bir takvim
yl için, açl stoklar 1 Ocak’taki stok seviyeleri, kapan stoklar ise 31 Aralk’ta
ölçülenlerdir.
Stok yaplanmas negatif bir sayyla ve stok çekilmesi ise pozitif bir sayyla
gösterilmektedir.
Veri, bütün kat fosil yaktlar için 1000 ton cinsinden ve bütün üretilen gazlar için
terajoule cinsinden rapor edilmelidir. Bütün deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve
negatif deerlere izin verilmemelidir.
◆
Önemli
Önemli
BütünBütün
birincilbirincil
kömürkömür
ürünleri
ve türetilmi
yaktlar
için stok
deiimlerini
ürünleri
ve türetilmi
yaktlar
için stok
deiimlerini
rapor ediniz.
Stok
◆
l i
çl açl
seviyesi
eksi eksi
kapan
seviyesi
olarak
deiimleri
seviyesi
kapan
seviyesi
olarak
hesaplanmaktadr.
Kömür
Tüketimi
Kömür
Tüketimi
Kat fosil yaktlar ve üretilen gazlarn tüketimi çeitli sektörlerde gerçeklemektedir:
x
Çevrim sektöründe
■
x
Enerji sektöründeki enerji sanayisinde
■
x
Yaktlarn tanmasnda ve datmnda (çok snrl olmasna ramen)
■
x
Nihai tüketimin deiik sektörlerinde ve dallarnda (sanayi, konut, vs.). Bu
■
yaktlarn hem enerji hem de enerji d kullanmlarn içermektedir.
Bu üç sektörün ksa açklamalar aadaki paragraflarda verilmektedir. Genel bilgi için
Bölüm 1 – Temel Bilgiler Ksm 8’e baknz.
110
Katı Fosil Yakıtlar ve Üretilen Gazlar
5
Çevrim sektöründe kömür tüketimi ………………………
Genel bilgi
Kat fosil yaktlardan enerji üretmek için kullanlan çok çeitli çevrim santralleri
bulunmaktadr (balca kömür). Bu santraller patent yakt santrallerini, kok frnlarn,
gazhane gaz santrallerini, yüksek frnlar olduu gibi elektrik santrallerini, s
santrallerini ve birleik s ve elektrik santrallerini (CHP) de içermektedir. Ayrca sentetik
petrol üretmek için kullanlan svlatrma santrallerini de içermektedir.
2001 ylnda, dünyada tüketilen kömürün %84’ü bir ürüne veya bir bakasna
çevrilmitir. Ta kömürünün %82’si ve kahverengi kömürün %94’ü çevrim için
kullanlmtr. Birincil kömür ürünlerinin en yaygn kullanm elektrik ve s üretimi içindir –
bunun için olan tüketim ta kömürünün %67’si ve kahverengi kömürün %92’sidir.
Ta kömürü’nün dier %12’si kok kömürüne dönütürülmütür. Kok kömürünün yaklak
%80’i pik demir veya kok gazna dönütürülmesi için yüksek frnlarda kullanlmtr.
Birleik çelik tesislerinde üretilen gazlarn geleneksel kullanm (yüksek frn gaz, kok
gaz, oksijenli çelik frn gaz) çevrim santralini stmak içindir, bu da enerji sektörüne
çevrimiyle sonuçlanmaktadr. Ancak, oksijenli çelik frn gaznn %38’i, yüksek frn
gaznn %33’ü ve kok gaznn %18’i elektrik ve s üretmek için kullanlmaktadr.
Çevrilmi kömürün büyük bir ksmn göz önünde bulundurursak, yaktlarn dönütürülme
miktarlarnn olduu kadar türetilen enerji ürünlerinin kaytlarn da tutmak bu yüzden
önemlidir.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Çevrim ilemine giren kat fosil yakt ve üretilen gaz girdileri Tablo 1’in ikinci ksmnda
rapor edilecektir.
Yüksek frnlar ve kömür için olan raporlama artlarna dikkat ediniz.
x
■
Yüksek frnlar
Yüksek frnlarn içinde kullanlan veya yüksek frn ilemlerini desteklemek için yüksek
frnlarda kullanlan yaktlarn srasyla çevrim ve enerji sektörlerinde rapor edildiinden
emin olunuz. Ek 1 Ksm 3’deki yüksek frn ilemlerinin açklamalar hangi yaktn çevrim
ilemlerine hangisinin yüksek frnlarn dnda püskürtülen havay stmak için
kullanlacana rehberlik etmektedir.
Demir ve çelik iletmelerinden tam bir bilginin gelmemesi durumunda, istatistikçinin
yüksek frnlarda kullanlan tüm yüksek frn gazlarnn ve kok gazlarnn püskürtülen
havay stmak için olduunu varsaymas ve enerji sektörü tüketimi olarak düünmesi
gerekmektedir. Bütün kok kömürleri, kömürler ve petroller yüksek frnlarda çevrim
kullanm olarak görülmelidir. Bazen doal gaz kullanm rapor edilebilmektedir, fakat
kullanmnn doas herhangi bir amaç (çevrim veya enerji kullanm) için
tüketilebileceinden pek açk deildir. Eer doal gaz rapor edilirse, istatistikçinin çevrim
sektöründe veya enerji sektöründe rapor edilip edilmeyeceinin doruluunun
aratrlmas için veri salaycya danmas gerekmektedir.
111
5 Katı Fosil Yakıtlar ve Üretilen Gazlar
Hiçbir zaman kok kömürünün kullanmn enerji d kullanm olarak rapor etmeyiniz.
x
■
Svlatrma
Svlatrma
Svlatrma
Svlatrma, kömürden, petrol katmanlarndan veya katrandan üretilen petrolleri
kapsamaktadr. lem yer üstünde gerçeklemektedir, yani santralin ileticileri ileme
giren miktarlar bilmelidirler. Yerinde kömür svlatrmas (yeralt) ve katrandan petrol
çkarlmas hariç tutulmaldr. Yerinde ilemlerden üretilen petrol, petrol anketinde dier
hidrokarbonlar altnda yerli üretim olarak rapor edilmitir.
.
ekil 5.3 Kömür Çevrim emas
Şekil 5.3
Kömür Çevrim Şeması
Kömür
Anketi
Petrol
Anketi
Doğal Gaz
Anketi
Üretilen
Gazlar
Dönüştürme
Fabrikaları
Üretilen Katı
Yakıtlar
Elektrik
Anketi
Yenilebilirler
Anketi
Kayıplar
Önemli
◆
Önemli
Önemli
E ji i dier biçiml i
evrilen enerji girdilerini çevrim sektöründe
E ji Enerjinin
i dier biçiml
i
evrilençevrilen
enerji girdilerini
çevrim çevrim
sektöründe
dier biçimlerine
enerji girdilerini
sektöründe
rapor ediniz.
i l l ri dier yakt anketlerinde rapor edilen enerji
i l l ilemleri
ri dier dier
yakt anketlerinde
rapor rapor
edilen edilen
enerji enerji
Baz çevrim
yakt anketlerinde
◆
girdisini içermektedir.
Enerji sektöründe kömür tüketimi ………………………
Enerji
sektöründe
kömür
tüketimi
………………………
Enerji
sektöründe
kömür
tüketimi
Genel bilgi
Genel bilgi
Yukarda listelenen çevrim santrallerinin dnda, kat fosil yaktlar ve üretilen gazlar
enerji
üretimini
desteklemek
için enerji dnda,
sanayinde
Buna gazlar
örnek
Yukarda
listelenen
çevrim santrallerinin
katkullanlabilmektedir.
fosil yaktlar ve üretilen
olarak,
kömür madeni
sanayinde,
kömürün
çkarlmas
ve hazrlanmas için
tüketilen
enerji üretimini
desteklemek
için enerji
sanayinde
kullanlabilmektedir.
Buna
örnek
olarak, kömür madeni sanayinde, kömürün çkarlmas ve hazrlanmas için tüketilen
112
Katı Fosil Yakıtlar ve Üretilen Gazlar
5
kömür
verilebilir.
Enerji
sektöründeki
tüketim;
stma,
aydnlatma, veya
pompalarn/kompresörlerin iletilmesi veya frnlardaki veya ocaklardaki yakt girdisi
olarak kullanlan yaktlar içerebilir. Enerji sektöründeki tüketim kendi kullanmn
içermektedir.
mal edilmi gazlar enerji çevrim faaliyetlerini desteklemek için yaygn olarak
kullanlmaktadr. Örnein, dünya çapnda, kok gaznn yaklak %20 ile %25’i kok
frnlar için yakt girdisi olarak kullanlmaktadr. Yüksek frn gaz yüksek frnlar stmak
için kullanld gibi, kok frnlarn stmak için kullanlr, gazhane gaz da gaz ileri ile
ilgili faaliyetleri desteklemek için kullanlmaktadr.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Çevrim ilemlerini desteklemek için enerji sektöründe fosil yaktlarn ve üretilen gazlarn
girdileri Tablo 1’in ikinci ksmnda rapor edilmitir.
Yakt ve enerji iletmelerinde çevrimden sonra baka bir enerji ürünü olarak
görünmesinin yerine hesapta gözükmemesi bakmndan tüketilen enerji ürünlerinin
miktarlarn enerji sektöründe rapor ediniz. Ürünler yakt çkarlmas, dönütürülmesi veya
enerji üretim santrallerindeki çeitli faaliyetleri desteklemek için kullanlmaktadr, fakat
çevrim ilemlerine girmemektedir.
Veri, bütün kat fosil yaktlar için 1000 ton cinsinden ve bütün üretilen gazlar için
terajoule cinsinden rapor edilmelidir. Bütün deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve
negatif deerlere izin verilmemelidir.
◆
Önemli
Önemli
Enerji Enerji
sektöründe
sadecesadece
enerji enerji
sektörü
tarafndan
çkarma
ve çevrim
sektöründe,
sektörü
tarafndan
çkarma
ve çevrim
◆
faaliyetlerini desteklemek için kullanlan yaktlar rapor ediniz.
Kömür
tama
ve datm
kayplar
………………………
Kömür
tama
ve datm
kayplar
Genel bilgi
Kömürün ve kat fosil yakt ürünlerinin tanmas ve datm genellikle nakliye ve
depolamay içeren çeitli çoklu olaylar içermektedir. Bu faaliyetler dizisinde, kat ürünler
arz aknda birkaç yolla kaybolmaktadr. Örnein, trenle tanan kömürler nakliye
arabalarna tanmalar srasnda küçük kayplara uramaktadr. Kat yaktlar ayrca
kazalar ve trenin raydan çkmasyla da kaybedilebilmektedir. Depolama srasnda, kömür
ve kat yaktlar depolama sahalarnda çökmeye meyillidirler ve yaktlarn artklar
toprakta ve depolama sahalarnn tabannda kalmaktadr. Kat yaktlarn küçük miktarlar
ayrca depolama sahalarnda ve nakliyede kaçak toz olarak kaybedilebilmektedir.
Üretilen gazlar onlar üreten ve kullanan tesislerde datm srasnda kaybolmaktadr.
113
5 Katı Fosil Yakıtlar ve Üretilen Gazlar
Bu kayplar szntlar yüzünden ve bazen de kazara veya kastl olarak ilemin normal
ak srasnda olmaktadr. mal edilmi gazlarn datld ksa mesafeler yüzünden bu
kayplar nadiren uzun mesafelerce tanan doal gaz için önemli bir büyüklüe
ulamaktadr.
Bütün kat fosil yaktlarda ve üretilen gazlarda kömürün en büyük paya sahip olmas ve
kömür nakliyat için gemilerin kullanlmas sebebiyle, ulatrma ve datm kayplarnda
büyük kayplarn boru hatlar ve iletim hatlarnda olduu petrol, gaz ve elektrikteki
kayplardan çok daha snrldr. Karlatrma amacyla, dünyadaki kayplarn %0.04’den
az kömür arznda, %8.7’si elektrikte ve %1’i doal gazda olmaktadr.
Sonuç olarak, ulatrma ve datm kayplar kat yaktlar için minimum ve genellikle
üretilen gazlarda olmaktadr. Bunlarn iletmelerin bamsz olarak rapor edilerek tahmin
edilmesi ve hesab dengelemek için hesaplanmamas gerekmektedir.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Kayplar enerji sektörü ksmnn hemen altnda Tablo 1’in üçüncü ksmnda rapor
edilecektir.
Eer herhangi bir ürünün istatistiksel fark sfr ise, raporun mahiyetini rapor edilen
kayplarn istatistiksel fark olup olmadn kontrol ediniz ve kayplarn bamsz
ölçümünün olmadn teyit ediniz.
Yaklan (dier sektörlerde tüketilmektense yaklan) üretilen gazlar, ulatrma ve datm
kayplarnda deil dier enerji sektörü kullanmlarnda rapor edilmelidir. Ancak, havaya
salnm gazlar datm kayplarnda rapor edilmelidir.
Kayplar, bütün kat fosil yaktlar için 1000 ton cinsinden ve bütün üretilen gazlar için
terajoule cinsinden rapor edilmelidir. Bütün deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve
negatif deerlere izin verilmemelidir.
◆
Önemli
Önemli
l
Ulatrma
kaybedilen
miktarlar
datm
d ve datm
d nedenyle
le kaybedilen
bütünbütün
yakt yakt
miktarlar
datm
kayplarnda rapor edilmelidir.
Yaklan üretilen gazlar enerji sektöründe rapor edilmelidir.
◆
Havaya salnm gazlar datm kayplarnda rapor edilmelidir.
r.
Nihai
tüketim
Nihai
tüketim
………………………………………………
Genel bilgi
Nihai tüketim sanayide, ulatrmada ve dier sektörlerde olduu kadar enerji d
kullanmda da nihai kullanclara datlan bütün kömür ve kömür ürünleridir.
114
Katı Fosil Yakıtlar ve Üretilen Gazlar
5
Enerji üretim sanayilerinin çevrim ve/veya kendi için kullanlan kat fosil yaktlarn ve
üretilen gazlar hariç tutar.
Çevrim sektörünün dndaki kömür ve kömür ürünlerinin nihai enerji tüketimi balca
sanayi sektöründe gerçeklemektedir. Toplam kömür arznn yaklak %15’i sanayi
sektörüne enerji girdisi olarak rapor edilmitir. Sanayi sektöründe kömürün en geni
kullanm kömürün beton tulalar için enerji kayna olarak kullanld çimento üretimi
içindir. Kömür tüketen dier geni sanayi alt sektörleri, kimya ve petrokimya sektörü,
demir ve çelik sektörü, gda ve tütün sektörü ve kat ve kat hamuru sektörüdür.
Geçmite, büyük bir miktar kömür ulatrma sektöründe tüketilmitir (gemiler ve tren
lokomotifleri tarafndan), bu tüketim birçok ülkede önemsiz bir miktara dümütür.
Ulatrmann pay dünya kömür talebinin sadece %0.2’sine denk gelmektedir.
Temelde hizmet ve konutlar olmak üzere kömürün snma, yer yer baz ülkelerde piirme
amacyla kullanld dier sektörler, toplam kömür talebinin %0.5’ine karlk
gelmektedir.
Kat fosil yaktlar ve üretilen gazlar enerji dnda da kullanlmaktadr (hammadde). lk
akla gelen, örnein, metanol ve amonyak yapmnda kullanlabilmektedir. Kömür ayrca
petrokimya sektöründe dier petrokimyasal ürünler için hammadde olarak
kullanlmaktadr. Buna ek olarak, ince ince bölünmü kok ina malzemelerinde, anot
imalatnda karbon için ve dier baz kimyasal ilemler için kullanlmaktadr. Fakat,
kömürün ve kömür tabanl ürünlerin enerji d amaçlar için kullanm çok küçüktür,
kömür tüketiminin %0.1’inden az bir miktarn temsil etmektedir.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Enerji amaçlar için kullanlan kömür ve kömür ürünlerinin miktarlar Tablo 1’deki uygun
sektörde rapor edilmelidir.
Enerji d ham maddesi olarak kullanlan enerji ürünleri Tablo 1’de enerji d
kullanmnn altnda rapor edilmelidir. Bunlar yakt veya baka bir yakta
dönütürülmektense hammadde olarak tüketilen ürünlerdir.
letmeciler tarafndan sanayi sektöründe yaktlarn tüketimi için rapor edilen rakamlar
kendi kullanmlar için üretilen sy, buhar ilemek, frnlar, ocaklar ve benzer tesisler
için kullanlan yaktlar içermelidir. letmeciler tarafndan yaktlarn tüketimi için rapor
edilen deerler elektrik ve s üretmek için üçüncü ahslara satlan miktarlar ve enerji d
amaçlar için kullanlan herhangi kömür ve kömür ürünleri hariç tutulmaldr. Bu miktarlar
srasyla çevrim ve enerji d sektörlerinde rapor edilmelidir. Demir ve çeliin söz konusu
olduu durumlarda yüksek frnlarda kullanlan yaktlarn mükerrerliini engellemek için
çevrim sektöründe rapor edilmelidir.
Nihai enerji tüketimi, enerji d kullanm ve hammadde kullanm bütün kat fosil yaktlar
için 1000 ton cinsinden ve bütün üretilen gazlar için terajoule cinsinden rapor edilmelidir.
Bütün deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin verilmemelidir.
115
5 Katı Fosil Yakıtlar ve Üretilen Gazlar
◆
Önemli
Önemli
ürünleri
enerji enerji
ve enerji
d amaçlar
için için
Kömür ve kömür
ürünleri
ve enerji
d amaçlar
kullanlabilmektedir.
Her ikiHer
tür iki
kullanm
uygunuygun
sektörsektör
ve alt ve
sektörlerde
rapor rapor
ediniz.ediniz.
tür kullanm
alt sektörlerde
◆
Ortak
Kömür
Anketi
çinçin
Ek Gereksinimler
Ortak
Kömür
Anketi
Ek Gereksinimler
Isl deerler
……………………………….…………………
Isl deerler
Genel bilgi
Her kat fosil yakt kendi sl deeri ile karakterize edilmektedir, dier bir deyile birim
kütlede mevcut olan enerji miktaryla. (Ek 3, Ksm 5). Örnein, ta kömürü brüt sl
deeri 23 865 kJ/kg dan büyük olan kömür ve kahverengi kömür ise brüt sl deeri
17435 kJ/kg dan az olan topaklamayan kömürler için kullanlmaktadr.
Doru sl deerler güvenilir enerji dengeleri oluturmak için önemlidir çünkü dengeler
ürün birimlerine göre deil enerjiye göre kurulmutur. Sonuç olarak, sl deerleri mevcut
hale getirmek sadece üretilen yaktlar için deil ayn zamanda ticareti yaplan ve çeitli
temel amaçlar için kullanlan yaktlar için de önemlidir. Isl deerler ayrca CO2
emisyonlarn tahmin etme ilemlerinde ve çevrim ilemlerinin s verimliliini kontrol
etmek için de kullanlmaktadr.
Isl deerleri her madenden, yakt yakan tesislerden veya her ithalat kökeninden ve/veya
ihracat hedefinden toplamak imkanszdr. Temsil eden ortalamalar (örnein en fazla
üretim yaplan madene ve/veya kömürün bir kategorisindeki ihracata dayanarak) rapor
için uygun olarak düünülebilir.
ekil 5.4 Isl Deerler
.
.
Isıl Değerler
Şekil
5.4 Isıl Değerler
ISIL DEĞERLER
Şekil 5.4
Yüksek
Patent Yakıtlar
Gaz Koku
Koklaştırılabilir Kömür
Bitümlü Kömür ve Antrasit
Alt Bitümlü Kömür
BKB
Linyit
Düşük
116
Kok Fırın Koku
Turba
Katı Fosil Yakıtlar ve Üretilen Gazlar
5
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Tablo 4’de üretilen, ticareti yaplan ve çeitli temel amaçlar için kullanlan yaktlar için
hem brüt hem de net sl deerleri istenmektedir ( Net ve brüt deerlerin tam tanmlar
için Bölüm 1-Temel Bilgiler, Ksm 3’e baknz)
Bireysel arz ve kullanmda sl deerlerin elde edilemedii durumlarda, bütün
kullanmlarn ortalama deeri verilmelidir. Benzer ekilde, eer kömür için brüt sl
deerler mevcut deilse, bu deerler net deere %5 eklenerek tahmin edilebilir. Yüksek
frn gaz ve kok kömürü için brüt ve net sl deerler arasnda ihmal edilebilir bir fark
vardr. Fakat, gazhane gaz ve kok gaz için net sl deerler brüt deerlerden %11 daha
azdr (Kat yaktlar ve türetilmi gazlardaki tipik sl deerler için Ek 3, Ksm 5’e baknz).
Deerler ton bana düen megajoule (MJ/t) cinsinden belirtilmelidir ve yaktlar için arz
edilmi veya kullanlm olma durumlarndaki sl deerlerden temsil edilmelidir. Bütün
deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve negatif deerlere izin verilmemelidir.
◆
Önemli
Önemli
Rapor edilen
her birher
katbiryakt
için brüt
Rapor edilen
kat ürünü
yakt ürünü
için ve
brütnetve sl
net deerler
sl deerler
salanmaldr.
üt brüt
l d sl
ler
net sl
%5 eklenerek
net net
Kömürb için
deerler
net deere
sl deere
%5 eklenerek
◆
deerlerden tahmin edilebilir.
Kömür
madenlerinde
üretim,
istihdam
ve ve
igücü
Kömür
madenlerinde
üretim,
istihdam
igücü
……………………………………………………
verimlilii
verimlilii
Genel bilgi
Son yllarda bir çok ülkede kömür sektöründe önemli bir yeniden yaplanma
yaanmaktadr. Yeralt madenciliinden yer üstü madenciliine ve hem yeralt hem de
yer üstü madenciliinde i gücünden makinelemi madencilie geçilmesi, üretimde hzl
bir arta elik etmitir. Kömür sektöründeki gelimeyi görüntülemek için, kömür
madenlerindeki maden tipi, içi verimlilii ve istihdam ile ilgili sosyo-ekonomik verinin
genel üretim, ticaret ve tüketim istatistikleriyle birletirilmesi gerekmektedir.
stihdam ve verimlilik verisi genel ürün veya enerji dengesi oluturmak için gerekli
deilken, kömür sektörünü tamamyla anlamak için çok önemlidir.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Üretim:Rapor
Üretim:edilen miktarlar ar maddelerin arndrlmas için yaplan ilemlerden
sonra çkarlan ve üretilen miktarlardr. Kömür madencilii sanayinde, bu genellikle temiz
ve satlabilir üretim olarak adlandrlr.
117
5 Katı Fosil Yakıtlar ve Üretilen Gazlar
Üretim, üretim ileminde üretici tarafndan tüketilen miktarlar kapsamaktadr. Üretimin
aada tanmland gibi yeralt ve yer üstü üretimi olarak ayrlmas gerekmektedir:
■x
Yeralt üretimi her kömür kategorisi (ta kömürü ve kahverengi kömür)için
■x
Tablo 1‘de rapor edilen bileenlerin toplamna eit olmaldr. Örnein, Tablo
1’de yeraltnda rapor edilen kok kömürü, ve dier bitümlü kömürler ve
antrasitlerin toplam Tablo 5’de rapor edilen ta kömürünün yeralt üretimine
eit olmaldr.
Yer üstü üretimi benzer ekilde, Tablo 5’de her kömür kategorisinin (ta
kömürü ve kahverengi kömür) Tablo 1’de rapor edilen bileenlerin toplamna
eittir. Örnein, Tablo 1’de yer üstünde rapor edilen yar bitümlü kömürün ve
linyit/kahverengi kömürün toplam Tablo 5’de rapor edilen kahverengi
kömürün yer üstü üretimine eit olmaldr.
Tablo 5’deki her kömür kategorisi (ta kömürü ve kahverengi kömür)için geri kazanlan
kömür çamuru (dier kaynaklar) Tablo 1’de rapor edilen uygun bileenlerin toplamna
eit olmaldr. Örnein, Tablo 1 “geri kazanlan kömür çamuru (dier kaynaklar)” da
rapor edilen kok kömürü ve dier bitümlü kömürler ve antrasitlerin toplam Tablo 5’de
geri kazanlan kömür çamurunda (dier kaynaklar) rapor edilen ta kömürüne eit
olmaldr.
Maden: Madendeki tüketim, istihdam ve verimlilii hesaplamak için kullanlan
madendeki faaliyetler, yer üstünden veya üretim çukurundan üçüncü ahslara sevk
etme noktalarna kadar kömürün çkarma, yükseltme, iletme, hazrlama ve nakliyat
ilemleri ile balantl bütün ilemlerini içinde barndrmaktadr. Maden sahasnn bakm
ile ilgili faaliyetler; ilemle ilgili ekipmann yerinde bakm ve onarm için gerekli
faaliyetler ve madencilik faaliyetlerinin atk ürünlerinin elden çkarlmas ile ilgili
faaliyetler de burada kapsanr.
Kok frnlar, patent yakt tesisleri, tula ileri ve güç santralleri gibi öncelikli olarak harici
satlar için elektrik salayan yan faaliyetler hariç tutulmaktadr. Genellikle madenlere
elektrik salayan güç santralleri dahil edildii gibi maden sahasnda yer alan atölye,
ambar ve sat yeri de dahil edilmitir. Birçok madene hizmet eden merkezlemi
atölyeler hariç tutulmutur. Tüm kömür hazrlama tesisleri ve yüklenmeden önce kömürün
yer üstü nakliyatçlyla datm (demiryolu, kamyon, konveyör, teleferik, vb.), maden
atnn tanmas ve ortadan kaldrlmas ve kömürün merkezilemi bir kömür
hazrlama fabrikasna tanmas madenin parçalardr. Kömürün merkezilemi depolara
tanmas gibi yer üstü nakliyatçlyla datm madenin parças deildir. Ambarlarda
çalan yer üstü hareketli teçhizatlar (forklift, vinç, vb.) veya ambarlarla maden arasnda
malzemenin tanmas maden faaliyetinin bir parçasdr, fakat harici salayclardan
madendeki ambara malzemelerin getirilmesini kapsayan ulatrma deildir.
Yaralanmalarn tedavisi için ilk yardm odasnn madenin bir parças olarak
düünülmesine ramen, kantinler, dükkanlar ve süpermarketler gibi hizmetler, maden
içilerinin konutlarnn salanmas, spor ve elence tesisleri, tedavi imkanlar madenin
parças deildir.
Madende çalan içiler (maden kömür ocandaki kiiler): Yukarda tanmlanm
tüm maden faaliyetleriyle ilgili olan, büro ve idari ileri yürüten kiiler hariç bütün
personeldir.
118
Katı Fosil Yakıtlar ve Üretilen Gazlar
5
çiler, üretim ilemlerinin uygulanmasyla ilgili olan veya bakm gibi üretim ilemlerine
yardmc hizmetler salayan kiilerdir. Buna karlk, bu verinin haricinde tutulan
çalanlar ise elle yaplan ilerden çok kat ileriyle ilgili olanlar, bilimsel ekip
(laboratuvar ekibi dahil), teknik ekip (mühendisler ve aratrmaclar gibi), ticari ekip
(muhasebe, sat, vb.), idari ekip (personel yetkilileri), büro ekibi (tezgahtar, zaman
tutucu, daktilograf) ve bilgisayar ekibidir. Sadece tezgahtarlk ve idari görevleri olan ekip
hariç danman ekibi ve resmi görevliler dahildir. Madenin iletmesiyle ilgili olan
müteahhitler dahildir.
Maden ocandaki tam zamanl veya yar zamanl tüm içiler dahildir. Uzun hastalk,
askerlik veya dier sebeplerden dolay 6 aydan daha uzun süre i için rapor edilmemi
kiiler dahil deildir.
Yllk ortalama içi says: Bu ortalama genellikle, incelenen yldan önceki yln son ay
(veya son hafta) ile balayan 13 ayn (veya 53. hafta) sonundaki rakamlardan
hesaplanmaktadr.
Vardiyalar: Vardiya madende bir çalma günündeki devamn normal süresidir. Bir
vardiyann süresi hem ülkeler aras hem de bir ülkedeki içi anlamalarna ve yürürlükteki
kanunlara göre deimektedir. Vardiyalarn rakamlar ocakta çalan içilerin normal
vardiya olarak ve fazla mesai olarak adlandrlan çallm fakat ödeme yaplmam
fazla saatleri olarak tanmlanan bütün vardiyalarn kapsamaktadr.
çi bana düen çallm vardiyalarn ortalama yllk says: Bu ortalama yl
boyunca içilerin çalt toplam vardiya saysnn ortalama yllk içi saysna bölümüdür.
Bir vardiyann ortalama süresi: Bir vardiyann süresi bir iyerinde harcanan verimli
zaman deil, fakat içinin madende bulunmas gerekli olan toplam zamandr. Çalma
zaman özel bir görev için planlanm bekleme zamann, vardiya srasnda alnm
yemek ve dinlenme molalarn ve ayrca ulam ve adam tayclar beklemek için
harcanan tüm süreyi kapsamaktadr. Çalma süresi ondalk saatler olarak
hesaplanmaktadr.
Yer üstü ve yeralt verimlilii: Verimlilik yukarda da bahsedildii gibi, verimlilikle ilgili
kömür üretiminden ve madenlerde çalan içilerin vardiyalarndan hesaplanmaktadr.
Ayrca, aadaki maddeler (hem çktdan hem de vardiyalardan) hariç tutulmutur:
■x
■x
■x
Artklardan kömürün geri kazanlmas: Ta kömürünün artk ynlarndan
ve kömür çamurunun tortu havuzlarndan çkarlmasn içermektedir. (derin
madenlerden günümüzde üretilen kömürün hazrlama ilemindeki kömür
çamurlarndan çktlarda satlmas veya madende kullanlmas salananlar
dahil edilmitir).
Küçük madenler: Kömür ekonomisinde önemli olmayan ve verinin
toplanmasndaki çalmalardaki genel sonuçlarda etkisi olmayan madenlerdir.
Sermaye yatrm projeleri üzerine çalma: Bu mevcut üretim faaliyetlerinin
sürdürülmesi için gerekli faaliyetleri kapsamaktadr.
Hem sermaye yatrm projeleri için çallan vardiyalar hem de bu tür operasyonlardan
üretilen herhangi bir miktar kömür verimlilik hesaplanrken hariç tutulmutur.
119
5 Katı Fosil Yakıtlar ve Üretilen Gazlar
Bundan sonraki herhangi geçit kaplarnn kazlmas, kesit yolunun açlmas, yeni kurulan
bir maden yüzeyinin donatlmas veya ilerleyen bir maden yüzeyi için yol açlmas normal
üretim çalmalardr. Yer üstü madenlerinde, yollarn geniletilmesi ve dier ulatrma
çalmalarnn bir parçasdr ve verimlilik hesaplamalarna dahil edilmektedir.
Verimlilik hesaplamalar maden oca tarafndan veya müteahhit tarafndan ie alnan
madendeki bütün içilerle ilgilidir. Ayrca danman ekibin ve eer çabalar olaan
maden ilemlerine katkda bulunuyorsa stajyerlerin çalmalarn da içermektedir.
Verimlilikte bütün vardiyalarn dahil edildii olaan maden ii aadakileri içermektedir:
■x
■x
■x
■x
■x
■x
■x
■x
Kömür elde etme.
Yukarda sermaye yatrm olarak snflandrld yerler haricinde yol açlmas.
Maden yüzeylerin donatlmas ve sökülmesi.
Yer üstü üretim ocaklarnda ekipmanlarn çalmas.
Kömür, malzeme veya içi için tama ve nakliye.
Yol veya dier kaz alanlarnn bakm ve tamiri.
Ekipmanlarn bakm ve tamiri, uygun yerinde, yeraltnda veya yer üstü üretim
ocaklarnda yaplr. Bir makinede büyük bir tamir gerektirdiinde ise makinenin
sökülmesi, nakliyesi ve yeniden kurulumunun her biri verimlilik hesaplamasna
dahil edilir.
Güvenlik, salk ve havalandrma çalmalar, örnein toz örnekleme, maden
yangnlarnn önlenmesi vs.
◆
Önemli
Önemli
Anketteki
TabloTablo
5’i doldurmak
için için
yukarda
belirtilen
özelözel
bilgileri
Anketteki
5’i doldurmak
yukarda
belirtilen
bilgileri
◆
dikkatlice takip ediniz.
Otoprodüktör
elektrik
ve s
girdileri
……………
Otoprodüktör
elektrik
ve üretimi
s üretimi
girdileri
……………
Genel bilgi
Çevresel tartmalarn artan önemi ile, ilgili her bir sanayi için tüketim sektöründe
yaktlarn toplam tüketiminin belirlenmesi önem kazanmtr. Böylece, her bir sektör için
enerjiyi korumak ve sera gaz emisyonunu azaltmak için uygun önlemler gelitirilebilir.
Otoprodüktörlerle ilgili Genel bilgi ve tanmlar için, lütfen Bölüm 2 - Elektrik ve Is, Ksm
1’e baknz.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Otoprodüktör elektrik ve s üretimine girdiler, Tablo 6a –Tablo 6c’de rapor edilmitir.
Bu tablo temel ekonomik faaliyetlerine göre sat için elektrik ve s üretimi yapan
otoprodüktörler tarafndan kullanlan yakt hakknda bilgi salamaktadr.
120
Katı Fosil Yakıtlar ve Üretilen Gazlar
5
Tablo sadece elektrik üreten, birleik s ve elektrik üreten ve sadece s üreten üç tipteki
üretim santraline ait üç ksma ayrlmtr. Veri, Birlemi Milletlerin CO2 emisyonlarn
izlemek için yaptklar çabalarn bir parças olarak otoprodüktörler tarafndan yakt
girdilerini ve elektrik ve s ürünlerini deerlendirmek için kullanlmaktadr.
Birleik s ve elektrik santrallerinin söz konusu olduu durumlarda, elektrik ve s üretimi
için kullanlan yakt miktarlar için ayr rakamlar rapor etmek toplam yakt kullanmn iki
enerji çkts arasnda bölmeyi salayan bir yöntem gerektirmektedir. Bu bölüm s
satlmasa bile istenmektedir, çünkü elektrik üretimi için kullanlan yakt çevrim sektöründe
rapor edilmelidir. Önerilen yöntem el kitabnda Ek 1, Ksm 1’de açklanmtr ve
dikkatlice takip edilmelidir.
Lütfen Tablo 6’da rapor edilen toplamlarn çevrim sektöründe rapor edilen ilgili
toplamlara eit olmas gerektiine dikkat ediniz. Ayrca benzer bir tablonun Elektrik ve Is
Anketi’ne dahil edildiine de dikkat ediniz (Tablo 9). Tutarsz raporlamadan kaçnmak
için lütfen ülkenizdeki Elektrik ve Is Anketi’nin doldurulmasndan sorumlu yetkili ile
temasa geçiniz.
◆
Önemli
Önemli
fndan
lgili sektörlerde elektrik ve s üretimi için otoprodüktörler tarafndan
girdi olarak kullanlan kömür ve kömür ürünlerini rapor ediniz.
girdi olarak kullanlan kömür ve kömür ürünlerini rapor ediniz.
◆
121
Yenilenebilirler &
Atklar
Yenilenebilirler ve Atklar Nelerdir?
Genel bilgi
Bu tanm dahil olmak üzere yenilenebilirlerle ilgili teknik literatürde birçok tanm
bulunabilmektedir: Yenilenebilir enerji düzenli olarak yenilenen doal ilemlerden
türetilen enerjidir. Bu tanmn baz farkl konulara öncülük etmesine ramen, örnein
yenilenme zamanyla ilgili olmas gibi, bu bölümde referans olarak kullanlacaktr.
Yenilenebilir enerjinin yerkürenin derinliklerinde üretilen sdan ,direkt veya dolayl olarak
güneten türetilen birçok deiik ekli vardr. Bunlar güne, rüzgar, biyokütle, jeotermal,
hidrolik ve okyanus kaynaklar, kat biyokütle, biyogaz ve sv biyoyaktlardan üretilen
enerjiyi içermektedir.
Atk, kauçuk, plastik, atk fosil petrolleri ve benzer ürünler gibi yanc madde sanayi ile
kurumsal, hastane ve hane atklarndan gelen birçok malzemeyi içeren bir yakttr. Bunlar
kat veya sv halde, yenilenebilir veya yenilenemez, biyolojik olarak ayrabilen veya
ayramayan olabilir.
Ekonomik açdan geçerli veya geçerli olabilecek yenilenebilir enerji ve atk kaynaklar,
ilgili teknolojilerin ayrntl listesi terimler sözlüünde verilmektedir.
Kat biyokütle, (balca gelimekte olan ülkelerde yemek piirmek için kullanlan yakacak
odun) dünyann toplam temel enerji kaynann %10’undan fazlasn veya dünyadaki
yenilenebilir arznn ¾’ünü temsil eden en büyük yenilenebilir enerji kaynadr.
1990’dan beri, dünyadaki yenilenebilir enerji kaynaklar %1.7’lik yllk ortalama oranyla
büyümektedir, bu da dünyann toplam enerji kaynann art oranndan biraz daha
yüksektir. Büyüme özellikle %19’luk yllk oranla “yeni” yenilenebilirler(rüzgar, güne) için
yüksektir ve esas art Almanya ve Danimarka gibi büyük rüzgar enerjisi program olan
ülkelerde (OECD ülkeleri) olmutur.
klim deiiklii üzerine olan tartmalar EK 1’deki Birlemi Milletler
klim Deiiklii Meclisi’ndeki (UNFCCC) taraflardan sera gaz emisyonlarn azaltmak
için yenilenebilir enerjinin gelitirilmesini üphesiz tetiklemitir. Bu yüzden, bu geliimin
izlenmesine iddetle ihtiyaç vardr. Sonuç olarak yenilenebilirler ve atk üzerine
zamannda, güvenilir veriyi raporlamann ve yaylmasnn güçlendirilmesi gerekmektedir.
Bu yenilenebilir enerjinin büyük bir ksmnn ticari olarak pazarlanamamasndan
123
6 Yenilenebilirler ve Atıklar
(yakacak odun, güne toplayclar) ve/veya uzak alanlarda olmasndan dolay büyük
bir zorluktur.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Yenilenebilirler ve Atklar anketi, yenilenebilir ve atk ürünlerini
snflandrr:
■
x
x
■
x
■
üç ana grupta
Grup I elde edilmesi için elektrie dönütürülmesi gereken ürünleri (hidro veya
güne fotovoltaj gibi) içermektedir.
Grup II çevrim ve nihai tüketim sektörlerinde çok amaçl üretilen ve kullanlan
ürünleri (jeotermal ve güne ss gibi) içermektedir, doalarndan dolay bu
ürünler genel yöntemlerle depolanamazlar ve bu yüzden bunlar stok deiim
verisi rapor edilemeyecek ürünlerdir.
Grup III çevrim ve nihai tüketim sektörlerinde çok amaçl üretilen ve kullanlan
ürünleri (atk, yakacak odun, biyogaz ve sv biyoyaktlar gibi) içermektedir,
doalarndan dolay bu ürünler geleneksel yöntemlerle depolanabilirler ve stok
deiim verisi rapor edilebilir.
Bir baka nokta ise, endüstriyel atk ve yenilenemez kentsel kat at IEA ve Avrupa
Birlii yöntemlerinin bu tür atklar yenilenebilir enerji tanmndan hariç tutmas
gerçeine ramen yllk yenilenebilirler ve Atk anketinde rapor edilmelidir.
..
ekil 6.1. Yenilenebilirler ve Atklarn Üç Grupta Snflandrlmas
Şekil6.1
6.1 Yenilenebilirler
Yenilenebilirler ve Atıkların
Şekil
Atıkların Üç
Üç Grupta
GruptaSınıflandırılması
Sınıflandırılması
Yenilebilirler ve Atıklar
Sadece Elektrik Üreten
Yenilebilir Kaynaklar
ve Teknolojiler
(Grup I)
Stok Değişimi Olmayan
Yenilebilir Kaynaklar
(Grup II)
Hidro
Jeotermal
Rüzgar
Güneş Isısı
Gelgit, Dalga,
Okyanuz
Güneş
Enerjisi
Stok Değişimi Olan
Yenilebilir Kaynaklar
(Grup III)
Endüstriyel
Atıklar
Kentsel
Katı
Atıklar
Katı
Biyokütle
Biyogaz
Kentsel kat atk ve pasif güne enerjisi konularna özel önem verilmelidir. Bunlar ankette
Sıvı
aada belirtildii gibi deerlendirilmelidir.
Biyoyakıtlar
Kentsel kat atk ve pasif güne enerjisi konularna özel önem verilmelidir. Bunlar ankette
aada belirtildii gibi deerlendirilmelidir.
124
6
Yenilenebilirler ve Atıklar
Kentsel Kat Atk (MSW): Kentsel kat atn tanmnda günümüzde baz tartmalar
bulunmaktadr. Bu atn hanelerden, ticari kurululardan, hastanelerden ve dier
kurululardan toplanmas ve hem biyolojik olarak ayrtrlabilir hem de ayrtrlamaz
olmas gerçeinden ortaya çkmaktadr. Yenilenebilirlerin hem IEA hem de Avrupa Birlii
tanmlar, biyolojik olarak ayrtrlamayan kat at hariç tutmaktadr, fakat baz üye
ülkeler bütün kentsel kat at yenilenebilir olarak saymaktadr. Dier üye ülkelerde,
aratrmalar kentsel kat atn ne kadarnn yenilenebilir olduu dorultusundadr. Son
olarak, geri dönüüm programlarnn devam eden uygulamalar, yanma noktasndaki
ayrma ve dier teknikler biyolojik olarak ayrtrlamayan kentsel kat atklarn orannn
azaltlmasn beklemektedir.
Eer yenilenebilir ve yenilenemez kentsel kat atklar arasnda ayrm yapmak mümkün
deilse, toplam miktar her iki kategori arasnda eit olarak bölünmelidir.
Pasif güne enerjisi: Pasif güne enerjisi birçok ülkede tevik edilmektedir ve
uygulamalar yaygn hale gelmektedir. Fakat, birçok üye ülke pasif güne enerjisi ve
tesisleri ile ilgili veriyi toplamadklar için ve genellikle aklar toplamak veya tahmin
etmek mümkün olmad için, pasif güne enerjisi, anket için bir ürün olarak dahil
edilmemitir.
◆
Önemli
Önemli
Yenilenebilir
enerjienerji
düzenli
olarak
yenilenebilen
doal
ilemlerden
Yenilenebilir
düzenli
olarak
yenilenebilen
doal
ilemlerden
r.
türetilmektedir.
k atk enerji lürünleri üç anabgruba l ayrlmaktadr:
k d
dece
Yenilenebilir ve
sadece
lan
elektrik, stok deiimi olmayan kaynaklar ve stok deiimi olan
kaynaklar.
de de içermektedir.
ektedir.
Anket atknlerini
ürünlerini
Pasif g
nketanket
için bir
olarak
dahildahil
edi edilmemitir.
tir.
Pasif güne enerjisi
içinürün
bir ürün
olarak
◆
Yenilenebilirler
ve ve
Atklar
fade
Etmek
çin
Yenilenebilirler
Atklar
fade
Etmek
çin
Kullanlan
Birimler
Nelerdir?
Kullanlan
Birimler
Nelerdir?
Genel bilgi
Çok farkl biçimleri olduundan, yenilenebilir ve atklar geleneksel olarak çeitli
birimlerle ölçülebilmektedir. Odun ve odun at gibi kat ürünler genellikle hacim
((metreküp ve cords(3,5 metreküp hacminde bir odun tart birimi)) ve kütle (ton) cinsinden
ölçülmektedir. Biyogazlar hacim (metreküp) ve enerji içerii cinsinden (kalori veya
kilowatt saat), biyosvlar hacim (litre), kütle (ton) ve/veya enerji içerii (joule veya
megajoule) cinsinden ölçülebilmektedir.
125
6 Yenilenebilirler ve Atıklar
Ayrca, hidro, güne fotovoltaj, gelgit, dalga, okyanus ve rüzgar gibi sadece yenilenebilir
elektrik kaynaklar ve teknolojileri sadece elektrik çkts cinsinden (genellikle kilo-, megaveya gigawatt saat) ölçülebilmektedir.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Yenilebilirler ve atklar anketinin bir amac yenilenebilirler ve atk ürünleri için ilemi ve
verinin karlatrlmasn kolaylatrmak amacyla standart ölçüm birimleri belirlemektir.
Miktarlarn belirtilmesi gereken birimler aadaki gibidir:
■x
■x
■x
Elektrik için: Üretim gigawatt-saat (GWh) cinsinden ve üretim kapasitesi ise
Elektrik için:
megawatt (MWe) cinsinden belirtilmektedir. Fakat, güne enerjili santraller söz
konusu olduunda, güne enerji toplayc yüzeyleri de rapor edilmelidir (1000
m2 cinsinden) ve sv biyoyakt santrallerinin söz konusu olduu durumlarda ise,
sv biyoyakt santrallerinin kapasitesi de rapor edilmelidir (ton/yl).
Is için: Üretim terajoule cinsinden (TJ) belirtilmelidir.
Is için:
Dier bütün aklar için (Arz, çevrim ve enerji sektörleri nihai kullanmlar): Yakt
Dier bütün aklar için (Arz, çevrim ve enerji sektörleri nihai kullanmlar):
miktarlarnn belirtildii birimler kütle cinsinden rapor edilen odun kömürü ve
sv biyoyaktlar hariç terajoule dür (TJ).
Terajoule cinsinden rapor edilen yaktlarn toplam enerji içerii ilgili yaktlarn net sl
deerleri kullanlarak hesaplanmaldr. Bütün deerler tam sayya yuvarlanmaldr ve
negatif deerlere izin verilmemelidir.
◆
Önemli
Önemli
Elektrik Elektrik
üretimi üretimi
için deerler
gigawatt-saat
cinsinden
rapor rapor
için deerler
gigawatt-saat
cinsinden
Wh).
edilmektedir(GWh).
d için
l deerler
j l terajoule(TJ)
(TJ) i i d cinsinden rapor
dil kedilmektedir.
dir.
Is üretimi
n rapor rapor
Yaktlarn çou için enerji deerleri terajoule(TJ) cinsinden
edilmektedir.
0 ton
cinsinden
rapor edilen
sv biyoyaktlar
ve odun
ve odun
stisnalar
1000
ton cinsinden
rapor edilen
sv biyoyaktlar
kömürüdür.
kömürüdür.
◆
126
Yenilenebilirler ve Atıklar
6
Hacim ve Kütleden Enerjiye Dönütürme
Nasl Yaplr?
Genel bilgi
Bitkisel maddeden türetilmi yakacak odun ve dier kat yaktlar, yakta, kullanma ve
ülkeye bal olarak birçok deiik ekilde rapor edilebilmektedir. Birimler odun ynlar
gibi çok genel veya cords, metreküp ve ton gibi hacim ve kütle terimleriyle ilikilendirilirse
daha kesin olabilmektedir.
Fakat, birinin dier yaktlarla karlatrmal olarak bu verileri kullanabilmesi için, verinin
enerji birimlerine dönütürülmesi gerekmektedir. Bu her zaman basit bir ilem deildir
çünkü younluk ve nem gibi (örnein yakacak odun) çeitli faktörlerin kullanlan
dönütürme faktöründe önemli bir etkisi vardr.
Ayns genellikle metreküp ve feet küp gibi hacim terimleriyle rapor edilen gazl yaktlar
için de uygulanmaktadr. Bu durumlarda, hacim deeri toplam enerji içeriini türetmek
için bir birim hacme düen enerji faktörüyle çarplmaldr.
Ayrca, sv biyoyaktlarn litre, kilogram veya varil cinsinden rapor edilmesi mümkündür.
Bu tür durumlarda, biyoyaktn hacmi ürünün toplam kütlesini çkarmak için birim hacme
düen kütle faktörüyle çarplmaldr.
Dönütürme ve dönütürme faktörleriyle ilgili Genel bilgi için, lütfen Bölüm 1-Temel
Bilgiler, Ksm 5-Istma deerleri ve miktar nasl ölçülür? ve Ek 3-Birimler ve Dönütürme
Karlklar’na baknz.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Anket tablolarn tamamlamadan önce hangi çevrim yaplrsa yaplsn, elektrik üretimi
için deerler gigawatt-saat (GWh) cinsinden rapor edilmektedir; s üretimi ile yaktlarn
çou için deerler terajoule (TJ) cinsinden rapor edilmektedir.
Terajoule cinsinden rapor edilen yaktlarn toplam enerji içerii ilgili yaktlarn net sl
deerleri kullanlarak hesaplanmaldr.
Bu genel kuraln istisnalar 1000 ton cinsinden rapor edilen odun kömürü ve sv
biyoyaktlar içindir. Fakat bu iki yakt için Tablo 4’de ortalama net sl deeri rapor etmek
gereklidir. Isl deerler odun kömürünün kullanm, türü, younluu ve neme göre
olduu kadar biyoyakttan biyoyakta büyük ölçüde deimektedir. Her ak ve her ürün
için özel bir sl deere sahip olmak mümkün olmad için, istatistikçilerin biyoyaktlar ve
odun kömürünü temsil eden deerin ortalamasn almas gerekmektedir.
127
6 Yenilenebilirler ve Atıklar
◆
Önemli
Önemli
Ürün aklarn enerji birimi cinsinden rapor ediniz: elektrik için wattgigawatt( saat(GWh) ve dierleri
ç için net sl
deerlerj terajoule
( ) (TJ)
y ybiyoyaktlar,
tlar,
kömürü isee kütle
cinsinden(1000
ton) kullanlr..
odunodun
k
cinsinden(1000
ton) kullanlr..
◆
Yenilenebilirler
ve Atklarn
Ak
Yenilenebilirler
ve Atklarn
Ak
Genel
bilgi
Yenilenebilirler
ve Atklarn Ak
Yenilenebilir ve atk ürünlerinin üretimden tüketime basitletirilmi ak emas ekil
6.2’de gösterilmitir. Bu yenilenebilir ve atk ürünlerinin üç grubu arasnda arz akndaki
farkllklar aada Ksm 5’de tartlacaktr.
..
ekil 6.2. Yenilenebilirler ve Atklar çin Basitletirilmi Ak emas
Şekil6.2
6.2 Yenilenebilirler
Yenilenebilirler ve
ve Atıklar
Atıklar için
Şekil
için Basitleştirilmiş
BasitleştirilmişAkış
AkışŞeması
Şeması
İhracatlar
Stok
Yapılanması
Yenilebilirler
ve
Atık Üretimi
Brüt
Tüketim
Stok
Çekilmesi
Ortak anketlerleİthalatlar
ilgili özel bilgiler
Yenilenebilirler ve Atklar soru kad, aklarn raporland alt tablodan olumaktadr.
Ortak
anketlerle
ilgili
özel bilgiler
Her
tablonun
içerii aadaki
gibidir:
Yenilenebilirler
veBrüt
Atklar
soruvekad,
aklarn raporland alt tablodan olumaktadr.
x
Tablo 1:
elektrik
s üretimi
Her xtablonun
aadaki
Tabloiçerii
2: Arz,
çevrim vegibidir:
enerji sektörleri
x
Tablo 3: Enerji nihai kullanm (sektörlerdeki nihai tüketim)
Tablo 4:
1: Tesisatn
Brüt elektrik
ve s
üretimi
■
xx Tablo
teknik
özellikleri
■
Tablo 5:
2: Otoprodüktör
Arz, çevrim ve elektrik
enerji sektörleri
xx Tablo
ve s üretimi girdileri
■
Tablo 6:
3: (Analizler)
Enerji nihaiOdun,
kullanm
nihaikat
tüketim)
xx Tablo
odun(sektörlerdeki
atklar ve dier
atklarn üretimi
■
x
Tablo 4: Tesisatn teknik özellikleri
x
Tablo 5: Otoprodüktör elektrik ve s üretimi girdileri
■
■
x
Tablo 6: (Analizler) Odun, odun atklar ve dier kat atklarn üretimi
128
Yenilenebilirler ve Atıklar
6
Yukardaki tablolarn her biri ileriki bölümlerde sunulacaktr. Ancak, farkl tablolarda
korunmas gereken birkaç anahtar veri ve toplam bulunmaktadr. Bunlar ekil 6.3’de
anlatlmaktadr.
Her tabloda rapor edilen rakamlarn doru toplanmas ve mantksal ilikinin bulunduu
farkl tablolardaki toplamlarn tutarl olmas önemlidir. Buna göre, aada belirtilen
toplamlarn farkl tablolarda tutarl olmas gerekmektedir:
■
x
x
■
Tablo 2’deki odun, odun atklar ve dier kat atklarn üretimi Tablo 6’da daha
fazla detaylandrlabilir. Tablo 6 tamamlandnda, toplam üretimin Tablo
2’deki üretime eit olmas gerekmektedir.
Tablo 5a’dan Tablo 5c’ye kadar rapor edilen verilerin toplam Tablo 2’de her
ürün için çevrim sektöründe rapor edilen deerlerle tutarl olmas
gerekmektedir.
Ayrca, mantksal ilikinin olduu dier yllk anketlerde bulunan bal bana her girdinin
ve toplamlarn da tutarl olmas gerekmektedir:
x
■
x
■
Tablo 1’de rapor edilen brüt elektrik ve s üretimi için olan istatistiklerin ayn
aklar için yllk elektrik ve s anketinde rapor edilen brüt elektrik ve s üretimi
ile uyumas gerekmektedir.
Dier yakt anketlerinde bulunan ürünlerin sanayiye geçii (balca sv
biyoyaktlar) Tablo 2’de rapor edilmitir ve Tablo 1’deki petrol anketinde rapor
edilen geçilerle tutarl olmaldrlar.
..
6.3.
Yenilenebilirler
ve Atklar Anketindeki
Tablo
likileri
Şekil
6.3
Yenilenebilirler
Atıklar
Anketindeki
Tablo İlişkileri
Şekilekil
6.3
Yenilenebilirler
veve
Atıklar
Anketindeki
Tablo
İlişkileri
Elektrik
Üretimi
Tablo 1:
Brüt
Elektrik ve
Isı Üretimi
Elektrik ve Isı
Anketi
Tablo 1
Elektrik
ve Isı
Anketi
Tablo 7a
Kapasite
Tablo 4:
Yıl Sonunda
Tesislerin
Teknik
Özellikleri
Isı
Üretimi
Tablo 2:
Arz, Dönüştürme ve
Enerji Sektörleri
= Dönüştürme + Enerji
+ Dağıtım Kayıpları
+ Nihai Enerji Tüketimi
Tablo 3:
Enerji Nihai Kullanımı
Nihai Enerji
Tüketimi
Tablo 5:
Dönüştürme
Enerjisi
Sıvı Biyoyakıtların
Transferleri
Petrol
Anketi
Tablo 1
Tablo 6:
Odun/Odun Atıkları/
Diğer Katı Atıkların
Üretimi
Elektrik ve Isı
Anketi
Tablo 6c
129
6 Yenilenebilirler ve Atıklar
x
■
x
■
◆
◆
Elektrik ve s üretimi için çevrim sektöründe rapor edilen girdiler elektrik ve
s anketindeki Tablo 6’da rapor edilen girdilerle uyumlu olmaldr. Tablo
2’de rapor edilen elektrik ve s girdilerinin de yenilenebilirler ve atklar
anketindeki Tablo 5a’dan Tablo 5c’ye kadar otoprodüktörler için rapor
edilenlerle tutarl olmas gerekmektedir.
Tablo 4’de rapor edilen elektrik kapasitelerinin elektrik ve s anketindeki
Tablo 7’deki her teknoloji için rapor edilen kapasitelerle uyumlu olmas
gerekmektedir.
Önemli
Önemli
LütfeLütfenk anketler
l
d ki ilikileri
unutmaynz.
Anahtar
toplamlarn
arasndaki
ilikileri
unutmaynz.
Anahtar
toplamlarn
uyum
ir.
uyumlu olmas gerekmektedir.
Yenilenebilirler
ve ve
Atklarn
Arz
Yenilenebilirler
Atklarn
Arz
Bölüm 1- Temel Bilgiler Ksm 9’da tanmland gibi, arz; üretim, ticaret ve stok
deiimlerini kapsamaktadr. Bu üç bileenden her biri ileriki paragraflarda
detaylandrlacaktr.
Yenilenebilir ve atk ürünlerinin çeitlilii nedeniyle, üretimden tüketime olan ak biraz
farkldr. örnein, rüzgar ve fotovoltaj, güne enerjisi sadece elektrik üretimi için
kullanlmaktadr, jeotermal ve güne ss enerjileri stok deiimlerine bal olmazken,
kat, sv ve biyogaz maddeleri baldr.
Üretim
………………………………………………………
Üretim
Genel bilgi
Yenilenebilirler ve atk ürünlerinin tanmnda da altnn çizildii gibi (bu bölümün Ksm
1’i), ürünlerden bazlarnn (hidro, güne enerjisi) elde edilmesi için elektrie
dönütürülmeleri gerekmektedir. Sonuç olarak, yukarda Grup I olarak listelenen, bu
ürünlerden enerji üretimi bu durumda yalnzca elektrik üretimiyle snrldr.
Ürün çeitlilii nedeniyle, yenilenebilir ve atk üretimi oldukça çeitlidir. Yukarda Grup II
ve Grup III olarak listelenen dier yenilenebilir ve atk teknolojileri ayr ayr üretilmektedir
ve elektrik ve s üretimi için kullanlabilecei gibi dier enerji amaçlar için dorudan
tüketilebilmektedir.
Grup II ürünlerinin üretimi yerkabuundan veya güne ndan s enerjisinin elde
edilmesine dayaldr.
Jeotermal üretim buharn veya scak suyun geri kazanm
teknolojisini kullanmaktadr. Termik güne enerjisi üretimi cihazlar güne kollektörleri ile
elde edilen sy daha sonra enerji amaçl kullanmaktadr.
130
Yenilenebilirler ve Atıklar
6
Grup III ürünleri biyolojik olarak ayrtrlabilen veya ayrtrlamayan maddelerin
endüstriyel veya kentsel atklardan dönüümünü, birincil biyokütle maddelerin üretimini
veya birincil biyolojik olarak ayrtrlabilen maddelerin (kat hamuru, lam çamuru,
kat atk gibi) ikincil enerji ürünlerine çevrimini içermektedir. Örnein, yakacak odun
elektrik ve s üretmek için buhar santralinde yaklabilmekte, odun kömürüne
dönütürülebilmekte veya yemek piirmek için ocaklarda tüketilebilmektedir.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Grup I üretim istatistiklerini tutabilmek için olduu kadar Grup II ve Grup III ürünleri için
bu faaliyetleri ayrtrmak için brüt elektrik ve s üretimi istatistikleri toplanmaktadr.
Grup I ürünlerinden üretim tamamen elektrik üretimine dayaldr ve Brüt Elektrik ve Is
Üretimi ile ilgili olan Tablo 1’de rapor edilmektedir. Bu hidro üretimi için de geçerlidir.
Grup II ve Grup III ürünleri söz konusu olduunda, bu gruplarn üretimi Tablo 2’de rapor
edilmektedir. Ancak, bu ürünler elektrie ve sya dönütürüldüünde, çevrim sonucunda
elde edilen elektrik ve s miktar Tablo 1’de rapor edilmektedir.
..
ekil 6.4. Grup I Yenilenebilirler ve Atklar çin Basitletirilmi Ak emas
Şekil
6.4
I Yenilenebilirler
veve
Atıklar
için
Basitleştirilmiş
Akış
Şeması
Şekil
6.4 Grup
Grup
I Yenilenebilirler
Atıklar
için
Basitleştirilmiş
Akış
Şemas
Rüzgar
Gelgit, Dalga,
Okyanus
Üretim
Brüt Tüketim
Solar
Photovoltaic
Hidro
ekil 6.5.Grup
II Yenilenebilirler ve Atklar çin Basitletirilmi Ak emas
..
Şekil6.5
6.5 Grup
Grup
Yenilenebilirler
Atıklar
Basitleştirilmiş
Akış
Şema
Şekil
II II
Yenilenebilirler
veve
Atıklar
içiniçin
Basitleştirilmiş
Akış
Şeması
İhracatlar
Jeotermal
Üretim
Brüt Tüketim
Güneş Isısı
İthalatlar
131
6 Yenilenebilirler ve Atıklar
..
ekil 6.6.Grup III Yenilenebilirler ve Atklar çin Basitletirilmi Ak emas
Şekil
6.6 Grup
Grup
Yenilenebilirler
Atıklar
Basitleştirilmiş
Şema
Şekil
6.6
III III
Yenilenebilirler
ve ve
Atıklar
içiniçin
Basitleştirilmiş
AkışAkış
Şeması
Endüstriyel
Atıklar
Belediyesel
Katı Atıklar
İhracatlar
Odun/
Odun Atıkları/
Diğer
Katı Atıklar
Odun Kömürü
Stok
Yapılanması
Üretim
Brüt Tüketim
Atık Gazı
Lağım
Çamuru Gazı
Diğer
Biyogaz
İthalatlar
Stok
Çekilmesi
Transferler
Jeotermal enerjinin üretimi, yer kabuuna yeniden giren svnn ssnn yer kabuundan
Sıvı
çkarlan
svnn veya buharn ssndan çkarlmasyla ölçülmektedir. Termik güne üretimi
Biyoyakıtlar
s transfer ortam için mevcut s eksi optik ve kollektördeki s kayplardr.
Kat biyokütle üretimi yakt için kullanlan maddenin s içeriinin net sl deeridir. Kat
Jeotermal enerjinin
yer karbonizasyondan
kabuuna yenidensonraki
giren svnn
ssnn
yerolduu
kabuundan
biyokütledeki
istisna,üretimi,
üretimin
madde
kütlesi
odun
çkarlan svnn veya buharn ssndan çkarlmasyla ölçülmektedir. Termik güne üretimi
kömürüdür.
s transfer ortam için mevcut s eksi optik ve kollektördeki s kayplardr.
Sanayi ve kentsel kat atk, yakt amaçl kullanlan maddenin s içeriinin net sl
Kat biyokütle üretimi yakt için kullanlan maddenin s içeriinin net sl deeridir. Kat
deeridir.
biyokütledeki istisna, üretimin karbonizasyondan sonraki madde kütlesi olduu odun
kömürüdür.
Biyogaz
üretimi biyogazn s içeriinin net sl deerinin karldr, fermantasyon
gerçekletiinde tüketilen sy içermekte, fakat yaklan gaz hariç tutmaktadr.
Sanayi ve kentsel kat atk, yakt amaçl kullanlan maddenin s içeriinin net sl
deeridir.
Sv
biyoyaktlarn üretimi üretim ekipmanndan çkan nihai ürünün kütlesidir.
Biyogaz üretimi
s içeriinin
nets sl
karldr,
fermantasyon
Miktarlar,
elektrik biyogazn
için gigawatt-saat
(GWh),
içindeerinin
terajoule (TJ),
odun kömürü
ve sv
gerçekletiinde
içermekte,
yaklan gaz
hariçdeerlerin
tutmaktadr.
biyoyaktlar
içintüketilen
1000 sy
tonla
ifade fakat
edilecektir.
Bütün
yuvarlanmas
gerekmektedir ve negatif deere izin verilmemektedir.
Sv biyoyaktlarn üretimi üretim ekipmanndan çkan nihai ürünün kütlesidir.
Miktarlar,
elektrik için gigawatt-saat (GWh), s için terajoule (TJ), odun kömürü ve sv
Önemli
biyoyaktlar için 1000 tonla ifade edilecektir. Bütün deerlerin yuvarlanmas
gerekmektedir
ve negatif deere izin
Grup I
loverilmemektedir.
1’de ra
dir.
Dier ürünlerinin üretimi Tablo 2’de rapor edilmektedir.
◆
Önemli
Önemli
Grup I
lo 1’de ra
dir.
Grup I ürünlerinin üretimi Tablo 1’de rapor edilmektedir.
Dier ürünlerinin üretimi Tablo 2’de rapor edilmektedir.
Dier ürünlerinin üretimi Tablo 2’de rapor edilmektedir.
◆
132
Yenilenebilirler ve Atıklar
6
thalatlar ve ihracatlar ……………………………………
thalatlar ve ihracatlar
Genel bilgi
Yenilenebilirler ve atklarn ithalatlar ve ihracatlar hala çok snrldr. Ülkeler arasnda ve
dünya çapnda yenilenebilirler ve atklarda ticaretin az gelimesinin birkaç sebebi vardr.
Birincisi, Grup I altndaki üretimin tamamyla elektrik ve s üretimine bal olmasdr.
Sonuç olarak, bu üretimle ilgili herhangi bir ticaret yenilenebilir ve atklarn ticareti deil,
elektrik ve s ticaretidir. Ticareti yaplan elektriin kaynan belirlemek hala çok zordur
(ya da imkansz). Ancak, elektrik için yeil piyasann açlmas istatistikçileri elektrik
ithalatlarn ve ihracatlarn üretim kaynana göre ayrmaya zorlayan bir konumda
brakabilir.
kinci olarak, Grup II ürünlerinin arz yer kabuundan veya güneten türetilen snn
çkarlmas ve kullanlmasn kapsamaktadr, sonuç olarak, ithalatlar ve ihracatlar sadece
ürünün ulusal snrlar arasndaki hareketini ( bu durumda, s biçiminde) içerebilmektedir.
Bunun olmas pek mümkün deildir.
Bu nedenle Grup III ürünlerinin ithalatlar ve ihracatlar bu yüzden sadece yenilebilirler ve
atklar için ticaretin gerçekleebilmesinden olumaktadr. Örnein, yakacak odun ve
tarmsal atklar snrlar geçebilmektedir. Fakat, bu ürünlerin çounun düük sl deerleri
bu ürünlerin nakliyatn uzun mesafelerde ekonomik hale getirmemektedir. Bu yüzden,
Grup III ürünlerinin ticareti de çok snrldr.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Toplam ticaret Tablo 2’de rapor edilecektir. Yenilenebilir ve atk ürünleri için, ticaret snrl
olduundan, ithalatlar kaynana göre ve ihracatlar var noktasna göre toplayarak
raporlamaya gerek yoktur.
thalatlar ve ihracatlar bir ülkenin politik snrn geçen yakt miktaryla ilgilidir. Bir ürün,
gümrükleme olup olmadna baklmakszn eer ulusal politik bir snr geçerse ithal veya
ihraç edilmi olarak düünülmektedir.
Yenilenebilir ve atklardan üretilmi elektriin ticareti, yenilenebilir ve atklarn altnda
deil, toplam elektrik ticaretinin bir parças olarak elektriin altnda rapor edilecektir.
Miktarlar, s için terajoule (TJ) ve odun kömürü ve sv biyoyaktlar için 1000 tonla ifade
edilecektir. Bütün deerlerin yuvarlanmas gerekmektedir ve negatif deere izin
verilmemelidir.
◆Önemli
Önemli
oldukça snrldr, bunlar
Yenilenebilirlerin ihracat ve ithalat oldukça snrldr, bunlar
balca Grup III ürünleriyle ilgilidir.
balca Grup III ürünleriyle ilgilidir.
◆
133
6 Yenilenebilirler ve Atıklar
Stok Stok
deiimleri
……………………………………………
deiimleri
Genel bilgi
Ticarette bahsedilenler stoklar için de uygulanmaktadr. Gerçekten, yenilebilir ve atklarn
stoklar (ve stok deiimleri) de baz sebeplerden dolay çok snrldr.
Grup I altndaki üretim tamamyla elektrik ve s üretimine dayaldr, bu da bu iki enerji
taycsnn stoklanmasn çok zor yapar. Pompajl biriktirmeden potansiyel hidro üretimi
stok olarak düünülmemelidir.
Grup II çevrim ve nihai tüketim sektörlerinde (jeotermal ve termik güne gibi) çoklu
kullanmlar için girdi olabilen ürünleri içermektedir, fakat doalarndan dolay bu ürünler
geleneksel anlamda depolanamaz ve bu yüzden stok deiimleri rapor edilemeyen
ürünlerdir.
Grup III çevrim veya nihai tüketim sektörlerinde (atklar, yakacak odun, biyogaz ve sv
biyoyaktlar gibi) çok amaçl kullanlan ürünleri içerir; doalar gerei, bu ürünler
geleneksel anlamda “depolanabilirler” ve dolaysyla stok deiimi verisinin
raporlanabildii yegane ürünlerdir.
Ayrca, yakacak odun ve tarmsal atk stoklar baz olaylar nedeniyle sabit deildir,
örnein metan üretimi gibi, sonuç olarak genellikle dönemseldir ve yetitirilmelerine
baldr (eker kam, hurma ya, vb.).
Son olarak, stok miktarlar çok snrl ve yerleri uzak olduundan, yenilenebilir ve atklarn
stoklar ve stok deiimleri hakknda doru bir fikre sahip olmak çok zordur.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Sadece stok deiimleri Tablo 2’de rapor edilecektir. Bir stok deiimi açl stok seviyesi
eksi kapan stok seviyesidir, yani negatif say stok yaplanmasn, pozitif say stok
çekilmesini ifade etmektedir.
Açl stoklar, istenen dönemin ilk günündeki stok seviyesidir; kapan stoklar bu
dönemin sonundaki stok seviyeleridir. Örnein bir takvim yl için, açl stoklar 1
Ocak’taki stok seviyeleri, kapan stoklar 31 Aralk’ta ölçülen stok seviyeleridir.
Miktarlar, s için terajoule (TJ) ve odun kömürü ve sv biyoyaktlar için 1000 tonla ifade
edilecektir. Bütün deerlerin yuvarlanmas gerekmektedir ve negatif deere izin
verilmemektedir.
◆
Önemli
Önemli
i oldukça snrldr, bunlar
Yenilenebilirler ve atklarn stok deiimleri oldukça snrldr, bunlar
balca Grup III ürünleriyle ilgilidir.
balca Grup III ürünleriyle ilgilidir.
◆
134
6
Yenilenebilirler ve Atıklar
Transfer
edilen
ürünler
……………………………………
Transfer
edilen
ürünler
Genel bilgi
Rafinerilere iletilen sv biyoyaktlarn miktarlar, üretilen dier petrol türevleri, karm için
veya dier petrol ürünlerine katk maddesi olarak kullanlan sv biyoyaktlarn miktarlar
transfer edilmitir. Bunlar nihai tüketim için datlmam fakat harmanlanm veya petrol
ürünlerinin nihai tüketiminden önce eklenmi olan yaktlardr.
Bunlar örnein biyodizellerin hazrlanmas için kullanlan biyoyaktlardr.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Nihai tüketim için datlmam fakat Petrol anketinde rapor edilen dier petrol
ürünleriyle birlikte kullanlan sv biyoyakt miktarlarn rapor ediniz.
Transferler sadece sv biyoyaktlara uygulanabildiinden, miktarlar 1000 tonlarla rapor
edilecektir. Bütün deerlerin yuvarlanmas gerekmektedir ve negatif deere izin
verilmemektedir.
◆
Önemli
Önemli
Transferler
sadecesadece
sv biyoyaktlara
uygulanmaktadr.
Transferler
sv biyoyaktlara
uygulanmaktadr.
◆
Yenilenebilirler
ve Atklarn
Tüketimi
Yenilenebilirler
ve Atklarn
Tüketimi
Grup I ürünleri dorudan elektrik ve s üretimine öncülük etmektedir. Sonuç olarak, bu
ürünlerin tüketimi yenilenebilir ve atk tüketimi analizlerinin altna deil, fakat toplam
elektrik ve s tüketiminin altna dümektedir.
Grup II ve Grup III yenilenebilir ve atk ürünlerin tüketimi baz sektörlerde meydana
gelmektedir:
x
Çevrim sektöründe
■
■
x
Enerji sektöründe enerji sanayisi tarafndan
x
Nihai tüketimin çeitli sektörlerinde ve dallarnda (sanayi , ulatrma, konut,
■
hizmetler, tarm, vb.)
135
6 Yenilenebilirler ve Atıklar
.
Şekil 6.7
Sektörlere Göre Yenilenebilirler ve Atıkların Tüketimi
ekil 6.7. Sektörlere Göre Yenilenebilirler ve Atklarn Tüketimi
Brüt Tüketim
Grup I
Güç ve Isı Üretimi
ve
Çevrimi
Enerji Sektörü
Dağıtım
Kayıpları
Brüt Tüketim
Grup II ve Grup III
Toplam Nihai
Tüketim
Nakliyat
Sanayi
Konutlar,
Ticaret
ve Diğer
Çevrim sektöründe yenilenebilirler ve atklarn
tüketimi …………………………………………………
Genel bilgi
Çevrim ikincil bir enerji ürününü oluturmak veya üretmek için birincil bir yakt ürününün
kullanlmasn içermektedir. En belirgin örnek yenilenebilir ve atk yaktlarla elektrik ve
snn üretilmesidir.
Çounlukla odun (ve yer yer hindistan cevizi kabuklar vs.) gibi yenilenebilir yaktlar,
odun kömürünün imalatnda kullanlmaktadr; odun kömürü uygun fabrikalarda veya
ormanda odunun mevcut olduu yerde üretilmektedir. Odun kömürü tesisleri, odun
kömürü imal etmek amacyla odun ve dier bitkisel malzemenin kuru damtma ve prolizi
için kullanlan tesislerdir. Odun kömürü üretmek için kullanlan teknolojiye bal olarak,
verimlilik 1 ile 3 orannda deiebilmektedir. Verimlilik, kütle oran (ton cinsinden odun
kömürü / ton cinsinden odun miktar) veya enerji (odun kömürünün enerji içerii /
odunun enerji içerii) cinsinden ölçülebilmektedir.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Çevrim tüketimi Tablo 2’de rapor edilmektedir.
Çevrim sektörü, üretici tipleri (kamu ve otoprodüktör) arasndaki ayrma göre olduu
kadar santral tipine (sadece elektrik üreten, sadece s üreten veya birleik s ve güç
santralleri) göre de elektrik ve s üretimi istatistiklerini içermektedir. Bu deiik
kategorilerle ilgili daha fazla bilgi için Ek 1, Ksm 1’e baknz.
136
6
Yenilenebilirler ve Atıklar
Çevrim sektörü ayrca odun kömürünün imalatnda kullanlan odun ve bitkisel malzemeyi
de içermektedir. Girdiler bilinmedii zaman, istatistikçinin üretim için kullanlan
teknolojiye göre makul girdi/çkt verimliliine dayanarak bu girdileri tahmin etmesi
gerekmektedir.
Miktarlar, 1000 ton ile rapor edilecek olan odun kömürü ve sv biyoyaktlar dnda
terajoule (TJ) cinsinden rapor edilecektir. Bütün deerlerin yuvarlanmas gerekmektedir
ve negatif deere izin verilmemektedir.
Önemli
◆
Önemli
Baka enerji formlarna dö ülmü enerji g
ni çevrim
Transferler sadece sv biyoyaktlara uygulanmaktadr.
ünde rapor ediniz.
◆
Enerji sektöründe
yenilenebilirler
ve atklarn
tüketimi
Yenilenebilirler
ve Atklarn
Tüketimi
Genel bilgi
Enerji sektöründeki tüketim, iç kullanm kapsamaktadr. Bunlar enerji üretimini
desteklemek için enerji sanayi tarafndan kullanlan yenilenebilir ve atk yaktlar
içermektedir. Bunun baz örnekleri; odun kömürü imalat tesislerini stmak için odun
kömürünün kullanlmas ve lam çamurunu veya dier biyogaz fermantasyon teknelerini
stmak için biyogaz kullanlmasdr.
Petrol rafinerileri için rapor edilen miktarlar harmanlamada veya katk maddesinde
kullanlmak üzere rafinerilere transfer edilen miktarlar içermemelidir.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Enerji sektörü tüketimi Tablo 2’de rapor edilmitir.
Biyogaz tesislerinde oksijensiz fermantasyon için ihtiyaç duyulan scaklklar salamak için
gerekli olan biyogaz tüketimini, odun kömürü tesislerinin iletimini desteklemek için
yenilenebilir ve atk yaktlarn tüketimini ve uygun ise birleik s ve güç ile elektrik
santrallerinin tüketimini rapor ediniz.
Yaklan biyogazlar (dier sektörlerde tüketilmeyip yaklm) ‘Baka yerde tanmlanmayan’
bal altnda enerji sektöründe rapor edilmelidir.
Miktarlar, 1000 ton ile rapor edilecek olan odun kömürü ve sv biyoyaktlar dnda
terajoule (TJ) cinsinden rapor edilecektir. Bütün deerlerin yuvarlanmas gerekmektedir
ve negatif deere izin verilmemektedir.
◆
Önemli
Önemli
E
jiEnerji
ktö sektörü
ü çevrim
faaliyetini
desteklemek
için için
kullanlan
enerjiyi
çevrim
faaliyetini
desteklemek
kullan×lan
enerjiyi
içermektedir.
i i i için rapor
dil edilen
ikt miktarlar:
l
h harmanlamada
l
d
k tkkatk×
Petrol rafinerileri
veya
◆
maddesi olarak kullan×lan transfer edilmiü miktarlar× içermemelidir.
137
6 Yenilenebilirler ve Atıklar
Yenilenebilirler
ve atklarn
datm
kayplar
Yenilenebilirler
ve atklarn
datm
kayplar
…………
Genel bilgi
Grup II ve Grup III yenilenebilir ve atk yaktlar, depolama ve ulatrma srasnda
kayplara maruz kalmaktadr. Örnein, odun tala, kentsel atk ve tarmsal atklar gibi
kat malzemeler depo alanlarnda tutulurken ve/veya ulatrma srasnda rüzgar ve su
nedeniyle dalmaya maruz kalmaktadrlar. Benzer ekilde, biyogaz nakliyat araçlar
szntya maruz kalmaktadrlar.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Datm kayplar Tablo 2’de rapor edilmilerdir.
Datm ve ulatrma srasnda meydana gelen bütün kayplar rapor ediniz. Darya
salnan biyogazlar datm kayplarnda rapor edilmelidir. Yaklan biyogazlar (dier
sektörlerde tüketilmek yerine yanan) enerji sektöründe “Baka bir yerde belirtilmemi”
bal altnda rapor edilmelidir.
Miktarlar, 1000 ton olarak rapor edilecek olan odun kömürü ve sv biyoyaktlar dnda
terajoule (TJ) cinsinden rapor edilecektir. Bütün deerlerin yuvarlanmas gerekmektedir
ve negatif deere izin verilmemektedir.
◆
Önemli
Önemli
Darya salnan biyogazlar datm kayplarnda rapor edilmelidir.
Yaklan
datm
kayplarnda
sektöründe
Yaklan
gazlargazlar
datm
kayplarnda
deil, deil,
enerji enerji
sektöründe
rapor rapor
edilmelidir.
edilmelidir.
◆
Yenilenebilirler
ve atklarn
enerji
tüketimi
Yenilenebilirler
ve atklarn
nihainihai
enerji
tüketimi
………
Genel bilgi
Nihai enerji tüketimi; sanayide, ulatrmada ve dier sektörlerde tüketicilere datlan
bütün Grup II ve Grup III yenilenebilirler ve atk yaktlardr. Çevrimde veya enerji üreten
sanayilerde kullanlan herhangi bir yakt içermemektedir. Üç ana sektörün dallar Bölüm
1-Temel Bilgiler, Ksm 8’de tartlmaktadr.
Sanayi sektöründe, tüketimin çounluu iki alt sektörde meydana gelmektedir: kat,
kat hamuru ve bask sektörü ve odun ve odun ürünleri sektörü(Tablo 3). Bu iki alt
sektör, tüm OECD üyesi ülkelerin nihai yenilenebilir ve atk tüketiminin yaklak %80’ini
oluturmaktadr.
Ulatrma sektöründeki yenilenebilir ve atk tüketimi hala çok snrldr, dünya ulatrma
tüketiminin %1’inden azdr.
138
6
Yenilenebilirler ve Atıklar
Fakat, ulatrmada yenilenebilirlerin pay çarpc bir ekilde bir ülkeden dierine
deimektedir; örnein, büyük bir metanol programna sahip olan Brezilya’da bu oran
%15’in üzerindedir. Dier bir kullanm güne enerjisi ile çalan arabalardr; fakat bunlar
halen prototip halindedir.
Yenilenebilirler ve atklarn nihai tüketiminin büyük bir ksm (%80 üstü) balca konut ve
hizmet sektörlerinde olmak üzere dier sektörlerde meydana gelmektedir. Ayrca, bu
tüketimin %90’ndan fazlas OECD ülkelerinin dndaki ülkelerde olmaktadr. Biyokütle
ve odun kömürünün büyük ksm, tüketimin en büyük ksmn kapsamaktadr. Odun
kömürü çounlukla yemek piirmek, stma ve scak su için kullanlmaktadr.
Birçok ülkede, yakacak odun kiilerce kendileri için toplanmaktadr ve bu yüzden nihai
tüketim hakknda güvenilir bir istatistie sahip olmak zordur (arz hakknda olduu gibi).
Anketler masrafl olduu için, zaman zaman organize edilmesi gerekmektedir (örnein
her be ylda bir); anket düzenlenmedii zaman nüfus art ve ehirleme oran gibi baz
bileenlere dayal olan yaklamlar kullanlarak tahmin edilmelidir..
Nihai tüketim için biyokütle üretimi, odunun büyük bir ksm topland
pazarlanmadndan daha zordur. Birinci yaklam olarak, biyokütle çevrilmedii
(örnein, odun kömürü) üretim, tüketime eit olarak düünülebilmektedir.
mümkün olursa, üretimden sat aamasna kadar hem bir tüketim anketi hem
anketi uygulanmas tavsiye edilmektedir.
halde
zaman
Fakat,
de arz
Tam olmas için, nihai tüketimde düünülmeyen birkaç bileenin (yelkenliler için rüzgar,
veya evleri stmak için güne ss gibi) eklenmesi gerekmektedir. Bunlar
düünüldüünde, yenilenebilirler ve atklarn toplam pay daha fazla olacaktr.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Nihai enerji tüketimi veya enerjinin nihai kullanm, Tablo 3’de rapor edilmektedir.
Rapor edilen miktarlar kendi kullanmlar için s üretmek amacyla kurulular tarafndan
kullanlan yaktlar, buhar, frnlar ve benzer tesisleri iletmek için kullanlan yaktlar
içermektedir. Giriimciler tarafndan yaktlarn tüketimi için rapor edilen rakamlar üçüncü
ahslara elektrik üretmek ve s satmak için kullanlan miktarlardan hariç tutulmaktadr.
Bu miktarlar çevrim sektöründe Tablo 2’de rapor edilmelidir.
Miktarlar, 1000 ton ile rapor edilecek olan odun kömürü ve sv biyoyaktlar dnda
terajoule (TJ) cinsinden rapor edilecektir. Bütün deerlerin yuvarlanmas gerekmektedir
ve negatif deere izin verilmemektedir.
◆
Önemli
Önemli
Nihai eNihai enerji
üketimi
çevrimçevrim
se sektöründe
de veya veya
enerjienerji
sanayinde
kullanlan
tüketimi
sanayinde
kullanlan
herhangi
bir yakt
bir içermemektedir.
yakt içermemektedir.
herhangi
◆
139
6 Yenilenebilirler ve Atıklar
Ortak Yenilenebilirler ve Atklar Anketi çin
Ek Gereksinimler
Donanmlarn teknik özellikleri, ortalama net sl deer,
odunun ve dier kat atklarn üretimi …………………
Genel bilgi
klim deiimleri üzerine olan tartmalar üphesiz ki sera gaz emisyonlarn azaltmak
için yenilenebilir enerjinin geliimini tevik etmektedir. Bu geliimi daha iyi izlemek ve
sonuçta raporlamay güçlendirmek, yenilenebilirler ve atklar hakknda zamanl ve
güvenilir bilginin yaylmasn salamaya büyük bir gereksinim vardr. Yenilenebilir
enerjinin büyük bir ksmnn ticari olarak pazarlanmamas ve/veya uzak alanlarda
bulunmas önemli bir zorluktur.
Sonuç olarak, sadece yllk geliimleri izlemek amacyla deil, ayrca dier ülkelerle
karlatrmalar yapabilmek için bu ürünlerden bazlar hakknda daha özel bilgi
toplanmasna ihtiyaç vardr.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Bilginin bütünü üç tip tesisin teknik özellikleri (enerji santralleri, güne toplayclar ve
sv biyoyakt tesisleri), sv biyoyaktlar ve odun kömürünün ortalama net sl deerleri,
odun ve dier kat atklarn üretimi ile ilgilidir.
Tesislerin teknik özellikleri (elektrik üretme kapasitesi, güne kollektörlerinin yüzey
alanlar, sv biyoyakt fabrikas kapasitesi ve sv biyoyaktlar ve odun kömürü için
ortalama sl deerler) Tablo 4’de rapor edilmektedir.
Hidro pompajl depolama kapasitesi tüm hidro santrallerin toplamna dahil edilmelidir.
Detayl hidro verisini rapor ederken, pompajl depolama ayr olarak rapor edilmelidir.
Hidro kapasitesi büyüklüe göre tekrar ayrlmaktadr. Kapasite, santral seviyesinde bir
büyüklük kategorisine atanmaldr. Büyüklüe göre rapor edilmi detayl hidro verisi art
pompajl depolama kapasitesi “bütün hidro santraller” için rapor edilen rakamda
toplanmaldr.
Tablo 4’deki Yenilenebilirler ve Atklar Anketi’nde yenilenebilirler ve atk elektrik üretim
tesisleri için rapor edilen kapasite verisi, yllk elektrik ve s anketinde (Tablo 7) rapor
edilen kapasiteye eit olmaldr. Kapasite istatistikleri türetilirken, lütfen bu anketin
doldurulmasndan sorumlu olan ekiple ibirlii yapnz.
Sv biyoyaktlar ve odun kömürü için sl deerler, bu ürünlerin türetilmesinde kullanlan
malzemelerin tiplerine ve türetme ilemine baldr. Bu istatistikleri belirlemek için enerji
sektöründeki veri salayc veya uzmanlara danlmaldr.
Yllk Yenilenebilirler ve Atklar Anketi’nin balamasndan önce, baz yenilenebilir ve atk
istatistikleri yllk kömür anketinde toplanmaktayd.
140
Yenilenebilirler ve Atıklar
6
Bu veriler, odun, odun atklar ve dier kat atklar için u andaki yenilenebilir ve atk
anketindekinden daha detayl olarak ayrlmaktayd. Üye ülkelerin toplanan veri serilerini
muhafaza edilebilmelerine izin vermek amacyla, bu ürünler hakknda daha detayl
istatistiklerin toplanmas için Tablo 6 dahil edilmitir.
Odun, sadece yakacak odunu kastetmektedir. Enerji d kullanmlar için üretilen odun
rapor edilmemelidir. “Dier bitkisel maddeler” tahl kabuklar, aaç ve asma krpntlar,
kat hayvan atklar ve çöp gibi tarmsal atklar enerji amaçl ürünleri kastetmektedir.
Siyah likör kat imalat ileminde üretilen linyin, selüloz ve sindirici kimyasallar içeren bir
svdr. Bu madde kimyasallar geri kazanmak için yaklan ve enerji çkaran bir maddedir.
Teknik özellikler; elektrik üretim kapasitesi için MWe cinsinden, güne toplayclar için
1000 m2, sv biyoyakt tesisleri için yllk ton (ton/yl) ve ortalama net sl deerler için
kilogram bana düen kilojoule (kJ/kg) olarak rapor edilecektir. Odun/odun
atklar/dier kat atklarn üretimi net terajoule cinsinden rapor edilecektir. Bütün
deerlerin yuvarlanmas gerekmektedir ve negatif deere izin verilmemektedir.
◆
Önemli
Önemli
Lütfen Lütfen
Tablo Tablo
4 ve 4Tablo
6’y yukarda
bahsedilen
bilgiye
göregöre
ve Tablo
6’y yukarda
bahsedilen
bilgiye
◆
runuz.
doldurunuz.
Otoprodüktör
elektrik
ve sveüretim
girdileri
……………
Otoprodüktör
elektrik
s üretim
girdileri
Genel bilgi
Çevresel tartmalarn öneminin artmasyla, ilgili her sanayi ve tüketici sektör için yaktlarn toplam
tüketimini belirlemek gerekli olmutur. Böylece enerjiyi koruyabilmek ve sera gaz emisyonlarn
azaltabilmek amacyla her sektör için uygun önlemler gelitirilebilir.
Otoprodüktör üretim ile ilgili genel bilgi ve tanmlar için, lütfen Bölüm 2 - Elektrik ve Is, Ksm 1’e
baknz.
Ortak anketlerle ilgili özel bilgiler
Otoprodüktör elektrik ve s üretimine girdiler Tablo 5a – 5c de rapor edilmektedir.
Bu tablo otoprodüktörler tarafndan sat için temel ekonomik faaliyetlerine göre elektrik
ve s üretiminde kullanlan yaktlar hakknda bilgi salamaktadr. Tablo, üretim
santrallerinin üç tipine karlk gelen üç ksma ayrlmtr; sadece elektrik üreten, birleik
s ve güç üreten, sadece s üreten. Veri, CO2 emisyonlarn anlamak için Birlemi
Milletler’in çabalarnn bir parças olarak, otoprodüktörler ile ilgili yakt girdileri, elektrik
ve s üretimlerini izlemek için kullanlmaktadr.
Birleik s ve güç santrallerinin söz konusu olduu durumlarda, elektrik ve s üretimi için
kullanlan yakt miktarlarnn ayr ayr rapor edilmesi toplam yakt kullanmn iki enerji
ürünü arasnda bölen bir yöntem gerektirmektedir. Bu bölme ilemi, hiç s satlmyorsa
141
6 Yenilenebilirler ve Atıklar
bile gerekmektedir, çünkü elektrik üretimi için yakt kullanm çevrim sektöründe rapor
edilmelidir. Önerilen yöntem El Kitab’nn Ek 1, Ksm 1’inde açklanmtr ve dikkatlice
takip edilmelidir.
Lütfen bu tabloda rapor edilen toplamlarn çevrim sektöründe rapor edilen ilgili
toplamlarla ayn olmasna dikkat ediniz. Ayrca, elektrik ve s anketinde de benzer bir
tablonun bulunduuna dikkat ediniz (Tablo 5). Tutarsz raporlamadan kaçnmak için,
lütfen ülkenizdeki elektrik anketinin doldurulmasndan sorumlu kiiyle temasa geçiniz.
◆
Önemli
Önemli
Otoprodüktörler
tarafndan
elektrik
ve sveüretimi
(satlan)
için kullanlan
Otoprodüktörler
tarafndan
elektrik
s üretimi
(satlan)
için kullanlan
yenilen
r
ve
atkla
yenilenebilirler ve atklar ilgili sektörlerde rapor ediniz.
◆
142
Enerji Dengeleri
Neden Denge Yaplr?
Enerji ürünlerinin arz ve kullanm arasndaki ürün dengeleri eklinde doal birimlerle
ifade edilen enerji istatistiklerinin sunumu, veri bütünlüünün kontrolü ve her ürün için
balca istatistikleri birletirmesini salamaktadr. Böylelikle anahtar veri kolaylkla elde
edilebilmektedir. Ancak yaktlarn balca s arttrma özellikleri için alnmas ve farkl yakt
ürünlerine dönütürülebilir olmalar sebebiyle, arz ve kullanm verisinin enerji birimleriyle
sunulmas da ayrca yararldr. Uyarlanan biçim enerji dengesi olarak adlandrlmaktadr
ve kullanclarn yakt çevrim verimliliklerini ve farkl yakt çeitlerinin ekonomiye katk
açsndan göreceli önemlerini görmelerini salar.
Enerji dengeleri, ayrca enerji tüketiminin (örnein, gayri safi yurtiçi haslann kii bana
veya birim bana düen tüketim miktar) ve enerji verimliliinin çeitli göstergelerinin
yaplanmas için doal bir balangç noktasdr. Ayrca, istatistikçiler çevrim ilemlerinde
belirgin miktarda enerji kazanc olduundan veya büyük kayplar verideki problemleri
iaret ettiinden, verinin doruluunu üst seviyede kontrol etmek amacyla enerji
dengelerini kullanmaktadr.
Ürün Dengeleri
Ürün dengesi ve balca ksmlar Bölüm 1- Temel Bilgiler, Ksm 9- Enerji verisi nasl
sunulur?’ da detayl bir ekilde tanmlanmtr. Kullanlan her enerji ürünü için, çok
önemli olmamakla birlikte, baz ürünler çalma amacyla birletirilmi bile olsa ürün
dengeleri ulusal düzeyde oluturulmaldr. Bunlarn, istatistiksel farklar satrnda veri
kalitesini gösteren ulusal enerji istatistikleri için temel bir çerçeve olarak düünülmesi;
yüksek toplamlarn, enerji dengeleri oluturmak için deerli bir hesaplama arac olarak
düünülmesi gerekmektedir.
Ulusal istatistikçilerin, hangi verinin yanl veya eksik olduunu belirleyebilmek için büyük
istatistiksel farklar takip etmesi gerekmektedir. Maalesef veriyi her zaman düzeltmek
mümkün olmamaktadr ve bu durumlarda istatistiksel fark deitirilmemeli, sorunun
büyüklüünün ortaya konulmas açsndan olduu gibi braklmaldr.
Raporlama giriimlerinde istatistiksel bir farkn takip edilip edilmemesine karar vermek
bir yarglama iidir. Kabul edilebilir olarak düünülebilecek bir yüzdelik fark ürünün
arznn büyüklüüne baldr. Doal gaz veya elektrik gibi büyük arzlar için, istatistiksel
farklar %1’in altnda tutmak için çaba harcanmaldr. Dier yandan, kok frnlarndan
elde edilen katran gibi önemsiz ve küçük ürünlerde, %10’luk bir hata kabul
edilebilmektedir.
Ürün dengeleri istatistikçiye rapor edilmi bir veriden oluturulmusa, bu istatistiksel
farkn ‘0’ olduunu gösterebilir (“kapal” bir denge).
143
7 Enerji Dengeleri
Bu görünüteki ideal durum üpheyle karlanmaldr, çünkü hemen hemen bütün
durumlarda bu, dengedeki baz dier istatistiklerin hesab dengelemek için tahmin
edildiini göstermektedir. Bu durum genellikle dengeyi bütün verilerin tek bir raportör
tarafndan (örnein, bir rafineri veya demir ve çelik iletmeleri) hazrland ve bu yüzden
de aç kapatmak için rakamlarn ayarlanabildii zamanlarda olmaktadr. Giriimcilerin
karlaabilecei veri ve bilgi problemlerini deerlendirebilmek için, istatistikçinin hangi
elemanlarn hesaplar dengelemek amacyla tahmin edildiini bulmas gerekmektedir.
Enerji Dengeleri
Ürün dengelerinden enerji dengeleri oluturmak hem veriyi daha iyi kontrol edebilmek
hem de ürün dengelerinde gizlenmi olan verilerdeki önemli ilikileri kullanclarn
bulmalarna
olanak
salamak için gereklidir.
Enerji
Dengeleri
Ürün dengelerinin enerji dengesine dönütürülmesi ematik olarak ekil 7.1’de
gösterilmektedir.
..
ekil 7.1 Enerji Dengesi Oluturulmas
Şekil
7.17.1 Enerji
Şekil
EnerjiDengesi
DengesiOluşturulması
Oluşturulması
Ürün
Dengeleri
X
Dönüştürme
Katsayısı
doal
birimleri
Yeniden
Biçimlendirme
doal
İşlemibirim
=
Enerji
Dengeleri
lk adm, ürün dengelerinde
her
için uygun olan
çevrim
karl ile çarparak seçilen enerji birimine dönütürmektir. IEA ve Eurostat gibi büyük
uluslararas enerji kurulular dengeleri için enerji birimlerini, 1 ton edeer petrol
lk adm, ürün dengelerinde doal birimleri her doal birim için uygun olan çevrim
karl ile çarparak seçilen enerji birimine dönütürmektir. IEA ve Eurostat gibi büyük
uluslararas enerji kurulular dengeleri için enerji birimlerini, 1 ton edeer petrol
karlnn (tep) 41.868 gigajoule olarak tanmland ton cinsinden petrol karl,
kullanmaktadr (birimlerle ilgili tartmalar ve dönütürme karlklar için Ek 3’e baknz).
Birçok ülke ulusal enerji dengeleri için birim olarak terajoule kullanmaktadr.
Yeniden biçimlendirme ilemi, birbirlerine göre dönütürülmü ürün dengelerinin
düzenlenmesini, baz satrlarn yeniden düzenlenmesini ve çevrim sektöründe iaret
uygulamasn içermektedir. Uygulamaya ve öneme bal olarak bir kuruluun enerji
Birincil enerji üretimi için bir enerji deeri saptamak
dengelerini sunmasnn farkl yollar bulunmaktadr. Örnein, IEA ve Eurostat’n
formatlarnn arasndaki fark bu bölümün sonunda bütünüyle açklanacaktr.
Birincil enerji üretimi için bir enerji deeri saptamak …
Bölüm 1 – Temel Bilgiler, Ksm 3; birincil enerji üretiminin istatistiksel amaçlar için
ölçüldüünü ve bunun enerji hesaplar için birincil enerji formlarn nasl tanmladn
tartmaktadr. Örnein, hidroelektrik santrallerinden üretilen brüt elektrik üretimi, akan
suyun kinetik enerjisi yerine birincil enerji formu olarak kullanlmaktadr, çünkü kinetik
enerjinin birincil enerji formu olarak benimsenmesinin istatistiksel bir yarar yoktur. Fakat,
bu birincil enerji biçimine ne miktarda enerjinin bal olduu hesaplanmaz, çünkü bu
durumda üretilen elektrik miktarn ölçülmü olarak benimsemek normaldir.
144
Enerji Dengeleri
7
Ksmi ikame yöntemi
Enerji dengesi yönteminin ilk zamanlarnda, birincil enerji üretimine deer vermek için
ksmi ikame yöntemi kullanlmaktayd. Bu, elektrik üretimine, yanc yaktlar kullanarak
bir termik santralde ayn miktarda elektrik üretmek için gereken nazari yakt miktarna
eit bir enerji deeri vermekteydi.
Bu yöntemin avantaj, elektrik üretiminin büyük bir ksmnn yanc yaktlar ile gerçekletii
ülkelerde birincil elektrik üretimindeki deiikliklerden dolay toplam ulusal enerji
arzndaki deiimleri snrlamasyd. Yan az olduu yllarda, örnein, hidro üretim
dümektedir ve bu amaç için üretilen veya ithal edilen yaktlardan üretilen ilgili elektrik
miktar ile telafi edilmektedir. Fakat, s üretiminin düük verimlilii nedeniyle (tipik olarak
%36), hidrolik santrallerden elektrik kaybn telafi etmek için yakt biçiminde çok daha
fazla miktarda enerji gerekmektedir. Bu dengesizliin üstesinden hidrolik üretimin yerine
fiziksel enerji içeriinin yaklak üç kat (1/0.36) olan bir enerji deeri koyularak
gelinmekteydi.
Bu prensip braklmtr, çünkü hidroelektrik üretiminin temel arz oluturduu ülkeler için
bunun fazla anlam yoktu ve gerçek yer deitirme deerlerini oluturmak, elektrik
üretiminin snr verimliliine dayand için çok zordu. Ksmi ikame yöntemi, fiziksel temeli
olmayan çevrim kayplar oluturduundan enerji dengelerinde gerçek olmayan etkilere
sahipti.
Fiziksel enerji içerii
u anda benimsenen prensip, üretim rakam için birincil enerji formunun normal fiziksel
enerji deerinin kullanld “fiziksel enerji içerii” yöntemidir. Birincil elektrik için, bu
basitçe kaynak için brüt üretim rakamdr. Ulusal elektrik üretiminin farkl kaynaklardan
olan yüzdelik katklarn ifade ederken dikkat edilmelidir. Birincil elektrik üretimi için
bilançolarda fark edilen bir çevrim olmad için, s ve birincil elektrikten gelen ilgili
yüzdelik katklar, yakt girdisi temeline dayanarak hesaplanamaz. Bunun yerine, çeitli
katklar, enerji kaynana (kömür, nükleer, hidro, vb.) göre snflanm güç
santrallerinden üretilen elektrik miktarndan hesaplanmaldr. Birincil sdan elektrik
üretimi durumunda (nükleer ve jeotermal), s birincil enerji formudur. Türbinlere s
aknn ölçümlerini elde etmek zor olduundan, genellikle s girdisinin tahmini
kullanlmaktadr.
“Fiziksel enerji” içerii prensibinin uygulanmas ………
Nükleer s üretimi
Reaktörden gelen buharn s içeriinin tahmini sadece eer gerçek deerler mevcut
deilse kullanlmaktadr. Avrupa Birlii üyesi ülkeler nükleer santralden gelen buhar
üretimini aylk olarak Eurostat’a bildirmektedir. Bu durumlarda, tahmine gerek yoktur.
IEA’ya üye olan, Avrupa Enerji Komisyonu (ECE)’na üye olan ve Avrupa Birlii üyesi
olmayan ülkeler genellikle benzer bilgiye sahiptirler ve IEA bu ülkeler için %33’lük s
verimlilii kullanlarak nükleer santraller için brüt elektrik üretiminden birincil s üretimine
yaklak bir deer vermektedir.
145
7 Enerji Dengeleri
Bölüm 1- Temel Bilgiler, Ksm 8’de belirtildii gibi, tahmin edilen birincil üretim
deerinin elektrik üretiminden baka amaçlar için kullanlan reaktörden dorudan gelen
buharn bir ksmn da içerecek ekilde ayarlanmas gerekmektedir.
Jeotermal s üretimi
Jeotermal kaynaklardan gelen birincil s jeotermal enerji santrallerinde de
kullanlmaktadr ve santrale salanan buhar miktarnn ölçülmedii durumlarda s arz
için benzer bir geri hesaplama yaplmaktadr. Fakat, bu durumda kullanlan s verimlilii
%10’dur. Bu rakam sadece yaklaktr ve genellikle jeotermal kaynaklardan gelen düük
kalitedeki buhar yanstmaktadr. Jeotermal enerji santrallerine buhar girdisi için veri
mevcutsa, bunun jeotermal s üretiminin belirlenmesinde kullanlmas gerektii
vurgulanmaldr.
Enerji istatistikleri için birincil enerji formu olarak nükleer reaktörlerden gelen buharn
kullanlmas prensibinin enerji arz bamllndaki herhangi bir göstergede önemli bir
etkisi bulunmaktadr. Günümüzdeki uygulamalarda, birincil nükleer s yerli bir kaynak
olarak görünmektedir. Ancak, nükleer enerji kullanan ülkelerin büyük bir ksm kendi
nükleer yaktlarn ithal etmektedirler ve eer bu gerçek hesaba katlrsa arzda dier
ülkelere olan bamllkta bir art söz konusu olacaktr.
Elektrik üretimi ve pompajl biriktirme santrallerinde
kullanm ……………………………………………………
Hidroelektrik, düük seviyelerde bir nehirden veya gölden pompalanm suyla
doldurulmu özel rezervuarlardan alnan su akndan da üretilebilmektedir. Pompajl
depolamal santrallerde, elektrik (ulusal elektrik ebekesinden alnan) düük talebin
olduu dönemlerde (genellikle geceleri) rezervuara su pompalamak için, elektrik
üretiminin, marjinal fiyatn yüksek olduu elektrik talebinin maksimum olduu
dönemlerde serbest brakma için kullanlmaktadr. Suyu yüksek rezervuara pompalamak
için kullanlandan daha az elektrik üretilmektedir. Ancak, ayn miktarda elektrik üretmek
için daha az verimli termik santralleri kullanmayarak kaçnlan masraflarn pompajl
depolama prosedürünün masrafn at durumlarda, prosedür ekonomik olur.
Suyu pompalamak için gereken elektrik yerli üretim veya ithalat dengesinde baka yerde
kaydedilen yaktlar kullanlarak üretildiinden, hidro elektriin doal akyla pompajl
depolamal üretiminin dahil edilmesi, Brüt ç Tüketim’de (Eurostat) veya TBEA (IEA)’da
pompajl depolamal üretimin enerji içeriinin iki kere saylmasna sebep olur. Pompajl
depolamal üretim bu yüzden enerji dengelerinde hidroelektrik üretiminden çkarlmtr.
Pompalamada kaybedilen enerji, yani pompalama için kullanlan elektrik miktar ile
pompajl depolamal santrallerde üretilen arasndaki fark, elektrik enerjisi sütununun
altnda tüketimin enerji bölümüne (Eurostat) dahil edilmelidir.
Is pompalarndan s üretimi ……………………………
Is pompalar tarafndan kullanlan elektrik ve üretilen s verisinin toplanmas genellikle
enerji aklar tanmlaryla ilgili problemlerin ortaya çkmasna sebep olmaz.
146
Enerji Dengeleri
7
Herhangi bir veri toplama problemi genellikle s pompas kullanmn bulmaya çalrken
ve raporun hazrlanmas srasnda ortaya çkmaktadr. Enerji dengelerinde arz edilen
snn veya kullanlan elektriin gösterimi, dier bir yandan, çok zor bir itir ve
basitletirilmi bir yaklam gelitirilmitir.
Bir s pompasnn yüksek scaklktaki çktsnda içerilen enerji, daha souk bir kaynaktan
çekilen snn ve pompann çalmas için gereken elektrik enerjisinin toplamdr. Çekilen
s, elektrik kullanmnn ürünün toplam enerjisinden çkarlmasyla tahmin
edilebilmektedir. Çekilen s “yeni” s olarak düünülmektedir ve snn yerli üretimine
dahil edilmektedir. Pompay çaltrmak için kullanlan elektrik ‘Is Pompalar’ bal
altnda çevrim ilemine bir girdi olarak rapor edilmektedir. lgili (çevrim) s ürünü
(elektrik girdisine eit) s pompalarnda üretilen toplam ürüne dahil edilecektir. Bu
durumda pompalarn enerji kullanm belirlenmekte ve bunlarn toplam ürünleri s arzna
dahil edilmektedir. Yaynlanandenge tablolarnda çevrim sektörü bal altnda s
pompalarnn görünmediine dikkat ediniz, çünkü tanmlama için çok küçüktür. Fakat
kullanlan elektrik ve bundan üretilen s, IEA dengesinde ‘Dier Çevrimler’in altnda
rapor edilen rakamlarn bir ksmn oluturmaktadr.
Yüksek frn gaz üretimi ……………………………………
Yüksek frnlarda demir imalat srasnda üretilen yüksek frn gazlar bu ilemden oluan
yan üründür ve yüksek frnlarda, imalat alanlarnda tüketilmekte ve bazen de dier
giriimcilere satlmaktadr. Yüksek frnlar yakt çevrim arac olarak tasarlanmamtr fakat
benzer ilev görmektedirler. Yakt ve enerji aklarn izlemek ve hesaplayabilmek için,
yüksek frn girdileri ve yüksek frndan çkan ürünler çevrim matrisi ve enerji sektörü
arasnda bölünmelidir. Ek 1, Ksm 3 yüksek frn ilemlerinin prensiplerini ve yüksek
frnlarda yakt kullanmn tanmlamaktadr.
Yüksek frn yaktlarnn kullanmnn rapor edilmesi son zamanlarda deimitir.
Önceleri, yüksek frnlarda kullanlan bütün yaktlar çevrim ilemine girdi olarak rapor
edilmekteydi. Daha sonra, IEA yaktlar çevrim ve enerji sektörleri arasnda bölmek için
bir model kullanmaya balad. Bu yaynlanm özet denge tablosu formatlarnda gizlidir,
çünkü yüksek frnlardaki girdiler ve çktlar Kömür kolonundadr.
IEA
ve
Eurostat’n
Arasndaki Farklar
Enerji
Dengeleri
Bölüm 1 Ksm 9, IEA ve Eurostat tarafndan kullanlan ürün dengelerinin arasndaki
farklar ortaya koymaktadr ve tartmaktadr. Temel fark, birincil ve ikincil yakt
üretimlerin sunumlarndadr. Eurostat format, ürün dengelerinin üretim kolonunu birincil
(veya yerli) üretimle snrlandrmaktadr ve ikincil ürünlerin üretimini dengenin çevrim
ürünleri ksmna koymaktadr. Bunun, denge tablosunda herhangi bir yeniden
biçimlendirme gerektirmemesi gibi bir avantaj vardr. Dier bir deyile, Eurostat enerji
dengesi ürün dengesi ile görünü açsndan tamamen ayndr, fakat enerji birimi olarak
ifade edilmektedir.
147
7 Enerji Dengeleri
IEA ürün dengeleri, ürün dengelerinin üretim satrnda rapor edilen birincil ve ikincil
üretimi kapsamaktadr. Bunun, kullancnn üretim bilgisinin iki yerde sunulduunu
bilmesine gerek kalmakszn bütün ürünlerin ayn ekilde sunulmas gibi bir avantaj
vardr. Dezavantaj, enerji dengelerini hazrlamak için ürün dengelerinin yeniden
biçimlendirilmesinin gerekmesidir.
Enerji dengelerinin arasndaki farklar Tablo 7.1 ve Tablo 7.2’de spanya için 1999 yl
özet enerji dengeleri kullanlarak anlatlmtr. Her iki uluslararas kurulu da bütün
ürünleri gösteren enerji dengeleri hazrlamakta, fakat sunumu anlalr tutabilmek için
sadece özet dengeleri basmaktadr.
Yukarda da belirtildii gibi, Eurostat’n hazrlad enerji dengesi çevrim ksmnn (bazen
çevrim matrisi olarak da adlandrlr) girdi ve çkt arasnda bölündüü ürün dengesiyle
ayn formata sahiptir. Çevrim matrisindeki bütün deerler pozitiftir. Ürün dengesindeki
gibi, üretim birincil üretimle snrldr.
IEA enerji dengeleri üretim satrnda sadece yerli üretimi (birincil üretim) yanstmaktadr.
kincil enerji ürünlerinin üretimi, ilgili çevrim sanayine ait baln karsnda çevrim
matrisinde pozitif olarak gözükmektedir. Hem girdileri hem de ürünleri kapsayan ortak
tek bir çevrim matrisi bulunmaktadr. Bu, girdilere negatif deer verilerek
gerçekletirilmitir. spanya için verilen örneklerde, petrol rafinerilerine ham petrol girdisi
(hammadde dahil) -62.44 milyon ton edeer petrol (Mtep) ve üretilen ilgili petrol
ürünleri 62.16 Mtep’dir. Çevrim kayplar toplam kolonunun altnda matrisin sa
tarafnda gösterilmektedir ve girdi ve çktlarn cebirsel toplamdr. Bu kayp rakam ürün
dengelerindeki temel verinin ve enerji dengesi hazrlamak için kullanlan çevrim
karlklarnn (balca sl deerler) doruluunu kontrol etmek için oldukça kullanldr.
%0.5 civarnda küçük kayplar rafineri ilemleri için kabul edilebilirdir. Eer rakam
büyükse veya pozitifse (bir çevrim kazanc), verinin kontrol edilmesi gerekmektedir. Is
elektrii üretimindeki çevrim kayplar, sdan elektrik üretme ilemi doal olarak verimsiz
olduundan çok daha fazladr.
Ham petrol ve rafinerilerde kullanlan hammadde için olan ilgili Eurostat rakam 60.95
Mtep ve tüm ürünlerin miktar 60.50 Mtep’dir. Bu durumda, çevrim kayplar iki rakamn
birbirinden çkarlmasyla elde edilmektedir (0.45 Mtep).
Ayrca iki kuruluun da denge tablolar detaylarna yaklamlarnda da farkllklar vardr,
bunlardan biri burada açklanacaktr.
Her iki kuruluun denge tablosu, rakamlar, üretilen birincil elektrik sütunundan(örnein
hidro) bilançonun elektrik sütununa aktarmaldr. Böylece kullanm dier bütün elektrikle
birlikte tüketim sektörüne göre hesaplanabilir. Birincil elektrik bir kere ulusal iletim
sistemine girerse, bütün dier kaynaklardan üretilen elektrikten ayrt edilemez hale gelir.
Genellikle hangi tüketicilerin birincil elektrik arz ettiini söylemek mümkün deildir.
IEA birincil elektrii çevrim matrisine eksi iaretle girdi olarak girerek transfer etmektedir
ve ayn miktar elektrik kolonunda toplam elektrik üretimine dahil edilmektedir. spanya
için verilen örnekte, hidro kolonunda gösterilen üretilen hidroelektrik (1.97 Mtep) çevrim
sektöründe -1.97 olarak gösterilmitir ve 15.30 Mtep lik toplam elektrik üretimi 1.97
Mtep lik birincil elektrii içerecektir.
148
Enerji Dengeleri
7
Eurostat ayn transferi yapmak için transfer kolonunu kullanmaktadr. -1 966 ktep lik
miktar hidro kolonunun transfer satrnda gösterilecektir ve +1 966 ayn ekilde transfer
edilmi herhangi bir dier birincil elektrikle birlikte elektrik kolonunun transfer satrnda
görünecektir (bu örnekte, rüzgar santrallerinden 236 ktep). Transfer mevcut olan toplam
elektrie katlacaktr ve kullanm tüketim rakamlarna dahil edilecektir.
149
7 Enerji Dengeleri
.
Tablo 7.1. spanya çin Eurostat Enerji Dengesi, 1999
Tablo 7.1
İspanya İçin Eurostat Enerji Dengesi, 1999
1000 tep
Eurostat
Birincil üretim
Geri kazanlan ürünler
Ürünler
toplam
Patent
yak.
Kok
köm
Top
linyit
Linyit
briketi
Katran
benzol
Ham
petrol
Rafin.
girdileri
Hayvn.
ürün
toplam
Rafin.
gaz
LPG
Benzin
7005
-
-
1561
-
-
297
-
-
-
-
-
Ta
köm
30305
Keros.
Jet
yakt
Tiner
-
-
83
8
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
101063
12061
-
82
-
-
-
57665
876
16446
-
1381
931
436
2160
Stok deiimi
-1506
-385
-
10
12
-
-
480
67
-926
-
-29
130
-27
40
hracat
7653
-
-
261
-
-
-
-
-
6855
-
133
1694
257
hrakiye(Uluslararas gemiler)
5823
-
-
-
-
-
-
-
-
5823
-
-
-
-
thalat
-
1610
-
BRÜT Ç TÜKETM
117469
18688
-
-169
1573
-
-
58422
945
2842
-
1220
-833
152
590
Çevrim girdisi
105468
18314
-
459
1510
-
-
58410
2639
5145
-
22
-
-
142
21688
15786
-
-
-
-
-
-
3379
-
-
-
-
-
4545
45
-
-
-
-
-
-
-
1602
-
-
-
-
-
15181
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Kamusal termik santraller
Otoprodüktör termik
santraller
Nükleer enerji santralleri
Patent yakt ve briket tesisleri
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Kok kömürü tesisleri
2418
2418
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Yüksek frn tesisleri
459
-
-
459
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Gaz ileri tesisleri
164
-
-
-
-
-
-
-
-
164
-
22
-
-
142
60949
-
-
-
-
-
-
58410
2539
-
-
-
-
-
-
Rafineriler
Bölgesel stma santralleri
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
78574
-
-
1587
-
-
-
-
-
60501
1864
1743
9918
4386
7947
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
2544
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Patent yakt ve briket tesisleri
5080
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Kok kömürü tesisleri
1959
-
-
1587
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Yüksek frn tesisleri
458
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
30
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
60501
1864
1743
9918
4388
Çevrim ürünleri
Kamusal termik santraller
Otoprodüktör termik
santraller
Nükleer enerji santralleri
Gaz ileri tesisleri
Rafineriler
Bölgesel stma santralleri
3260
60501
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
258
-
-
-
-
-
-
-
1594
-1334
64
-152
117
-317
1081
3260
-
-199
64
-152
117
-317
1113
1583
-1103
-
-
-
-
30
-32
-
-
-
-
-32
-
4288
1929
-
-
-
-
-
Takaslar ve transferler, geri
dönüler
Ürünler aras transferler
-201
-
-
-
-
-
-
-
Transfer edilmi ürünler
480
-
-
-
-
-
-
-
-1
-
-
-
-
-
-
-
5854
5
-
-
-
-
-
-
1933
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
83046
369
-
959
63
-
-
12
0
52576
0
2788
9402
4222
4789
4493
Petrokimya sanayinden geri
dönüler
Enerji dalndaki tüketim
Datm kayplar
NHA TÜKETM ÇN
MEVCUT OLAN
-
-
Nihai enerji d tüketim
8436
-
-
-
-
-
-
-
-
8107
-
-
-
-
Kimya sanayi
5347
-
-
-
-
-
-
-
-
5018
-
-
-
-
4493
Dier sektörler
3089
-
-
-
-
-
-
-
-
3089
-
-
-
-
-
Nihai enerji tüketimi
74297
738
-
959
-
-
-
11
-
43862
-
2784
9393
4207
Sanayi
22369
587
-
959
-
-
-
11
-
5170
-
427
-
-
-
3681
389
-
881
-
-
-
-
-
370
-
38
-
-
-
Demir-çelik sanayi
Demir d sanayi
Kimya sanayi
1090
4
-
41
-
-
-
-
-
140
-
11
-
-
-
3224
45
-
15
-
-
-
-
-
749
-
224
-
-
-
Cam, porselen, yap
malzemesi sanayi
Maden çkarma sanayi
5279
145
-
-
-
-
-
-
-
1964
335
1
-
-
-
-
-
-
-
125
-
7
-
-
-
Yiyecek, içecek, tütün
sanayi
Tekstil, deri ve konfeksiyon
2282
-
-
5
-
-
-
-
-
578
-
35
-
-
-
1059
-
-
-
-
-
-
-
-
182
-
3
-
-
-
2114
3
-
-
-
-
-
-
-
304
-
27
-
-
-
1683
3
-
17
-
-
-
-
-
361
-
41
-
-
-
1616
-
-
-
-
-
-
-
-
397
-
13
-
-
-
4198
Kat ve bask
Mühendislik&dier metal
sanayi
Dier sanayi
Ulatrma
Demiryolu
Karayolu
-
27
-
-
-
31890
-
-
-
-
-
-
-
-
31573
-
82
9393
792
-
-
-
-
-
-
-
-
485
-
-
-
-
-
25307
-
-
-
-
-
-
-
-
25297
-
82
9383
-
-
Havayolu
4208
-
-
-
-
-
-
-
-
4208
-
-
11
4198
-
Ülke içi denizcilik
1584
-
-
-
-
-
-
-
-
1584
-
-
-
-
-
20038
151
-
-
-
-
-
-
-
7110
-
2274
-
9
-
11794
141
-
-
-
-
-
-
-
3953
-
1989
-
-
-
2192
-
-
-
-
-
-
-
-
1712
-
77
-
9
-
312
-368
-
0
63
-
-
1
0
616
-
4
8
15
Hane halk, ticaret, kamu, vb.
Hanehalk
Tarm
statistiksel fark
150
296
7
Enerji Dengeleri
.
Tablo 7.1. spanya çin Eurostat Enerji Dengesi, 1999 (devam)
Tablo 7.1
İspanya İçin Eurostat Enerji Dengesi, 1999 (devam)
1000 tep
Dizel-oil
-
Artk
fuel-oil
Di.
Pet. Ür.
-
-
Doal
gaz
131
Türetilm
i gazlar
Nükleer
s
Toplam
yenilene
bilir
enerji
-
15181
6130
Güne
ss
28
Jeoterm
al enerji
Biyokütl
e
Rüzgar
5
Hidro
1966
Dier
yaktlar
Türetilm
i s
Elektrik
enerjisi
3894
236
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
9819
2135
358
13903
-
-
-
-
-
-
-
-
75
-
1026
-
-572
-355
-57
-744
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
737
1338
389
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
537
1159
4653
11
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
4351
-4210
-11
13289
-
15181
6130
28
5
3894
236
1966
75
-
492
-
363
4618
-
2963
372
15181
501
-
-
501
-
-
75
-
222
3157
-
576
291
-
145
-
-
145
-
-
-
-
-
140
1462
-
2387
80
-
355
-
-
355
-
-
75
-
-
-
-
-
-
-
15181
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
20578
13496
1721
-
860
-
-
-
-
-
-
-
-
74
15552
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
7947
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
2544
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
5080
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
372
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
458
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
30
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
20578
13496
1721
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-1497
-149
-550
-
-
-
-2203
-
-
-
-236
-1966
-
-
2202
-1497
-149
553
-
-
-
-2203
-
-
-
-236
-1966
-
-
2202
-
-
-1103
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
72
2061
114
18
226
-
-
-
-
-
-
-
-
-
1317
-
-
-
245
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
1687
22998
2457
1046
10063
262
-
3426
28
5
3394
-
-
-
74
15241
-
-
776
322
7
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
525
322
7
-
-
-
-
1401
-
-
-
-
-
-
-
251
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
22965
2468
-
9740
255
-
3426
28
-
-
-
-
-
74
15241
935
1779
-
7368
255
-
1401
-
-
13
-
-
-
74
6574
51
119
-
676
225
-
-
-
-
130
-
-
-
-
1141
24
105
-
131
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
774
86
356
-
1461
-
-
13
-
-
507
-
-
-
23
918
57
192
-
2284
-
-
130
-
-
-
-
-
-
-
756
76
43
-
77
-
-
-
-
-
487
-
-
-
-
132
237
306
-
749
-
-
284
-
-
-
-
-
-
7
658
81
97
-
527
-
-
-
-
-
-
-
-
-
6
344
471
33
244
-
829
-
-
507
-
-
-
-
-
-
-
106
115
-
559
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
742
182
202
-
76
-
-
487
-
-
-
-
-
-
38
638
17681
220
-
10
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
307
485
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
307
15832
-
-
10
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
1364
220
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
4349
469
-
2362
30
-
2025
28
5
1992-
-
-
-
-
8361
-
1874
86
-
1752
21
-
2020
28
-
1992
-
-
-
-
3907
1586
60
-
81
-
-
5
-
5
-
-
-
-
-
394
33
-11
270
0
0
-
0
1
-
0
-
-
-
-
0
151
7 Enerji Dengeleri
.
Tablo
7.2spanya
İspanya
İçin IEA
Enerji
Tablo 7.2.
çin IEA Enerji
Dengesi,
1999 Dengesi, 1999
ARZ VE TÜKETM
(100000 tep)
Kömür
Ham
petrol
Petrol
ürünleri
Doal
gaz
Nükleer
Jeotermal
Güne
vb.
Hidro
Üretim
8.60
0.30
-
0.13
15.34
1.97
0.27
thalat
11.30
60.01
16.85
13.90
-
-
-
hracat
-0.28
Yanc yenilenebilirleratklar
Elektrik
4.08e
Is
Toplam
-
-
30.70
1.03
-
103.09
-
-
-7.09
-
-
-
-
-0.54
-
-7.90
-
-
-5.88
-
-
-
-
-
-
-
-5.88
Stok deiimleri
-0.36
0.54
-0.97
-0.74
-
-
-
-
-
-
-1.54
TBEA
19.26
60.85
2.91
13.29
15.34
-1.97
0.27
4.08
0.49
-
118.46
Uluslararas hrakiye
Transferler
-
-1.56
-1.52
-
-
-
-
-
-
-
0.05
statistiksel farklar
-0.35
-
-0.74
-
-
-
-
-
-
-
-1.08
Elektrik santralleri
-16.27
-
-3.44
-0.59
-15.34
-1.97
-0.24
-0.04
-
-1.58
-2.37
-
-
Is santralleri
-
-
-
-
-
-
Gazhane gaz tesisleri
-
-
-0.14e
0.03
-
-
CHP santralleri
Petrol rafinerileri
Kömür çevrimi
Svlatrma santralleri
Dier çevrimler
ç tüketim
Datm kayplar
Toplam Nihai Tüketim
SANAY SEKTÖRÜ
Demir ve çelik
Kimyasal ve petrokimyasal
Hammadde
-0.28
15.30
-
-22.82
-0.75e
2.44e
0.07
-2.22
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-0.11
-
-62.44
62.16
-
-
-
-
-
-
-
-0.27
-1.05
e
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-1.05
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
0.03
-0.03
-
-
-
-
-
-
-
-0.00
-0.23
-
-4.27
-0.02
-
-
-
-
-
-
-5.81
-
-
-
-0.25
-
-
-
-0.00e
-1.71
-
-1.96
1.32
0.01
53.37
10.09
-
-
0.03
3.04
15.24
0.07
83.18
26.33
1.17
0.01
9.78
7.69
-
-
-0.00
1.02
6.57
0.07
0.89e
-
0.37
0.68
-
-
-
-
1.14
-
3.08
0.06
0.01
5.35
1.78
-
-
-
-
0.92
0.02
8.15
-
-
4.60
0.43
-
-
-
-
-
-
5.03
Demir d metaller
0.05
-
0.14
0.13
-
-
-
-
0.77
-
1.09
Metalik olmayan mineraller
0.15
-
1.94
2.28
-
-
-
0.08e
0.76
-
5.21
-
-
0.13
0.35
-
-
-
-
0.28
-
0.76
Makinalar
0.02
-
0.23
0.21
-
-
-
-
0.46
-
0.93
Madencilik ve ta ocakçl
0.00
-
0.13
0.08
-
-
-
-
0.13
-
0.34
Yiyecek ve tütün
0.01
-
0.59
0.75
-
-
0.00
-
0.66
0.01
2.01
Kat, kat hamuru ve bask
Ulatrma ekipman
0.00
-
0.31
0.83
-
-
-
-
0.47
-
1.61
Odun ve odun ürünleri
-
-
0.04
0.07
-
-
-
-
0.12
-
0.23
naat
-
-
0.11
0.00
-
-
-
-
0.11
-
0.22
Tekstil ve deri
-
-
0.18
0.53
-
-
-
-
0.34
0.01
1.06
Tanmlanmam
-
-
0.25
0.01
-
-
0.00
0.94 e
0.40
0.04
1.65
ULATIRMA
-
-
32.33
0.01
-
-
-
-
0.31
-
32.65
Uluslararas sivil havaclk
-
-
2.62
-
-
-
-
-
-
-
2.62
Yerli havaclk
-
-
1.75
-
-
-
-
-
-
-
1.75
Karayolu
-
-
25.86
0.01
-
-
-
-
-
-
25.87
Demiryolu
-
-
0.50
-
-
-
-
-
0.21
-
0.70
Boru hatt
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Ülke içi denizcilik
-
-
1.62
-
-
-
-
-
-
-
1.62
Tanmlanmam
DER SEKTÖRLER
Tarm
-
-
-
-
-
-
-
-
0.10
-
0.10
0.14
-
7.28
2.39
-
-
0.03
2.02
8.36
-
20.23
-
-
1.75
0.08
-
-
0.00
0.00e
0.39
-
2.23
Ticaret ve kamu hizmetleri
0.01
-
1.47
0.54
-
-
0.02
-
3.87
-
5.91
Konutlar
0.13
-
4.06
1.77
-
-
0.01
2.00e
3.91
-
11.88
Tanmlanmam
ENERJ DII
KULLANIM
Sanayi /çevrim/enerji
-
-
-
-
-
-
-
0.02e
0.19
-
0.21
0.01
-
3.97
-
-
-
-
-
-
-
3.97
0.01
-
3.64
-
-
-
-
-
-
-
3.65
Ulatrma
-
-
0.31
-
-
-
-
-
-
-
0.31
Dier sektörler
-
-
0.02
-
-
-
-
-
-
-
0.02
Üretilen elektrikGWh
75436
-
24445
19058
58852
22863
2761
2902e
-
-
206317
Elektrik santralleri
75071
58852
22863
-
14541
2643
2761
1161
-
177892
365
-
9904
16415
-
-
-
1741e
-
-
28425
Üretilen s-TJ
-
-
320
2205
-
-
-
576
-
-
3101
CHP santralleri
-
-
320
2205
-
-
-
576
-
-
3101
Is santralleri
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
CHP santralleri
t: tahmin
152
-
Ek 1
Yakt Dönüümü ve
Enerji Üretim Süreçleri
Elektrik ve Is Üretimi
Santral tipleri ………………………………………………
Yllk anketler elektrik ve s üreten santralleri üç gruba ayrr: Sadece elektrik üretimi
yapan santraller- sadece elektrik üretenler; sadece s üretimi yapan santraller-sadece s
üretenler; ve hem s hem de elektrik üretimi yapan birleik s ve elektrik santralleri
(CHP)- birleik bir ilemle hem s hem de elektrik üretenler.
Elektrik ve s salamak için en yaygn kullanlan teknik süreçler aada Elektrik ve Is
Üretim Süreçleri bölümünde açklanmtr.
Sadece elektrik üretimi yapan santraller
Is kayna olmadan üretilen elektriin büyük bir ksm türbinler tarafndan çaltrlan,
yanc yaktlardan (atklar dahil) veya nükleer sdan üretilen buharla yürütülen
alternatörlerden elde edilir. Daha küçük olan ve sadece elektrik üretimi yapan santraller
ayrca gaz türbinlerini ve içten yanmal motorlar kullanrlar.
Ayrca, türbinleri çaltrmak için jeotermal buhar ve/veya scak su dorudan
kullanlabilecei gibi, yeterli kalitede (scaklk ve basnç yönünden) buhar elde
edilebilmesi için bu jeotermal buhar ve/veya su fosil yaktlar kullanlarak stlr.
Hidro, rüzgar, gel-git ve dalga gücü santralleri de alternatörleri çaltrmak için türbinleri
kullanr ve sadece elektrik üretimi yapan santraller kategorisinde yer alrlar. Türbinden
geçen kaynan (su veya rüzgar) kinetik enerjisi türbini çaltrr ve alternatörü döndürür.
Sadece s üretimi yapan santraller
Is tüketicilere boru hatt ebekesiyle veya sadece o binaya hizmet eden, binann içine
veya yaknna kurulan kazanlar araclyla ulatrlr. Bütün durumlarda, s tüketiciye
konaklama giderleri araclyla direkt veya dolayl ödeme ile satlr. Bir santralin yerel
veya bölgesel ebeke kullanmakszn sadece bir binann veya birkaç binann ihtiyacn
karlamasnn planland yerlerde, s arz ankette hariç tutulmaldr. Bu enerji kullanm,
kazanl santraller için yakt arz istatistiklerinde tutulur.
Is santrallerinin çou yanc yakt veya jeotermal s kullanlan basit kazanlara
dayanmaktadr. Hidroelektriin çok olduu baz ülkelerde, elektrikli s kazanlar
araclyla buhar salanmas ekonomik olabilir. Jeotermal s, mevcut olan yerlerde, ya
çkarld gibi ya da jeotermal aka s eklemek için yakt yakmak suretiyle yükselterek
kullanlr.
153
E Ek 1
Birleik s ve elektrik santralleri (CHP)
Kojenerasyon olarak da bilinen birleik s ve elektrik birimleri, üretim ekipmanlarnn bir
veya birkaç parçasndan s ve elektriin e zamanl arzn salamaktadr. ki üretim
aygtnn kullanld yerlerde, bu aygtlar birinci aygttan üretilen snn ikinci aygt için
enerji girdisi olarak hizmet etmesi eklinde eletirilmitir. Eer bir birleik s ve elektrik
santralinde (CHP) s üretimi kesilirse ve sadece elektrik üretilirse, sadece elektrik üretimi
yapan birim haline gelir ve bu ekilde rapor edilmelidir.
Birleik s ve elektrik santralinin (CHP) bir biriminde üretilen elektriin birleik s ve
elektrik santralinde üretilen elektrik olarak snflandrld iletim koullar hala Avrupa
Eurostat tarafndan sadece birleik s ve elektrik santrali iletiminin dahil edildiini
garanti etmek için yeniden gözden geçirilmektedir. Bu yüzden, istatistikçiler bu faaliyetin
rapor edilmesini etkileyen tanmlarn yakn gelecekte gelimesini ummaktadrlar.
Birleik s ve elektrik santralleri (CHP) be tipe ayrlabilir: kar basnç, ara buhar alma,
gaz türbini s geri kazanm, kombine çevrim s geri kazanm ve pistonlu motorlu
elektrik santralleri.
Kar basnçl elektrik santrali
Kar bançl elektrik santralleri olarak adlandrlan en basit kojenarasyon enerji
santralleri CHP elektriinin buhar türbinlerinde üretildii ve türbindeki buhara sarf edilen
geri basncn, türbinden çkan buharn scakln koruduu santrallerdir. Daha sonra
buhar, ilem buhar ve bölgesel stma için kullanlr. Geri basnçl türbin-s
konfigürasyonu salayan buhar kazan, kat, sv ve gaz halindeki yaktlar için
tasarlanabilir (ekil A1.1’e baknz).
Ara buhar almal elektrik santrali
Youmal elektrik santrali genellikle sadece elektrik üretmektedir. Fakat, ara buhar
almal elektrik santrallerinde, buharn bir ksm türbinden çkarlr. Çkarlan buhar daha
sonra ilem buhar olarak veya bölgesel stma salamak için kullanlr. Ara buhar almal
türbin-s konfigürasyonu salayan buhar kazan kat, sv ve gaz halindeki yaktlar için
tasarlanabilir (ekil A1.2’e baknz).
Gaz türbinli s geri kazanm santrali
Gaz türbinli s geri kazanm santrallerinde, fosil yakt türbinde yaklr ve türbinde
bulunan scak gazhane gaz, s geri kazanm kazanna yönlendirilir. Birçok durumda,
doal gaz, petrol veya bu yaktlarn bir kombinasyonu türbini atelemek için kullanlr.
Gaz türbinleri gazlam kat ve sv yaktlarla atelenebilir, fakat türbinin yaknlarna
uygun bir gazlatrma tesisinin yerletirilmesi gerekir (ekil A1.3’e baknz).
Kombine çevrim s geri kazanm santrali
Son zamanlarda, bir veya birden fazla gaz türbini, s geri kazanm kazanlar ve bir
buhar türbininden oluan doal gaz yakmal kombine çevrim s kazanm santralleri
oldukça yaygn hale gelmitir.
154
E
Ek 1
Pistonlu motorlu elektrik santrali
Gaz türbini yerine, baz× uygulamalarda hem ×s× hem de elektrik üretmek için buhar
türbinine buhar saùlayan dizel motoru gibi bir pistonlu motor ×s× geri kazan×m kazan×yla
birleütirilebilir.
Elektrik ve ×s× saùlamak için en yayg×n teknik iülemler aüaù×daki bölümde anlat×lmaktad×r.
BirleÚik Isß ve Elektrik Santrallerindeki (CHP) Tipik Parametreler
Bir birleüik ×s× ve elektrik santralinin (CHP) performans×n× tan×mlamak için kullan×lan
birkaç parametre vard×r.
Toplam verimlilik, sistem taraf×ndan daù×t×lan toplam enerjinin sistem taraf×ndan tüketilen
enerjiye oran× olarak tan×mlanmaktad×r.
Eùer Hm santral taraf×ndan tüketilen yak×t×, H ve E ise s×ras×yla santral taraf×ndan saùlanan
kullan×labilir ×s× ve elektriùi belirtirse, toplam enerji verimliliùi, U:
U= ( H + E ) / Hm
Elektrik üretiminin verimi, elektrik üretimi için kullan×lan ×s× miktar×n×n tahmin edilmesi için
bir yöntem gerektirmektedir. Kullan×lan yöntem “Ecabert Yöntemi” olarak bilinmektedir.
Öncelikle, üretilen kullan×labilir ×s×, H, kazan verimliliùine (Rc) bölünerek girdi eüleniùine
çevirilir (bu ya kazan verimliliùinin birleüik ×s× ve elektrik santrali (CHP) sistemiyle veya
geleneksel kazanla yer deùiütirilmesi anlam×na da gelir). Böylece:
Hc= H / Rc
Daha sonra, elektrik üretimine tahsis edilen ×s× (He):
He= Hm - Hc
Bu, He’nin kullan×labilir ×s×n×n girdi eüleniùinin ç×kar×lmas×ndan sonra geriye kalan ×s×
olduùu anlam×na gelir.
Bu yüzden Elektrik üretiminde kasdedilen verimlilik:
Re= E/ He
Bu verimliliùin yukar×da sözü edilen “ikame” kazan×n verimliliùine baùl× olduùuna dikkat
ediniz.
Elektrik üretimiyle baùdaüt×r×lan özel tüketim:
Cse= 1 / Re
Enerji tasarrufu indeksi (S) tasarruf edilen enerji miktar×n× ölçer, çünkü elektrik üretmek
için verimliliùi (Rp) olan konvansiyonel bir elektrik santrali kullan×lmam×üt×r.
S = (E/Rp) – [ Hm – ( H / Rc) ]
Elektrik ve ßsß üretim süreçleri ……………………………
Buhar türbinleri
Teknolojinin birleüik ×s× ve elektrik santralleri (CHP) uygulamalar×nda pistonlu motorlar ve
yanma türbinleri kullan×labilecek bir noktaya gelecek kadar geliümesine raùmen, buhar
türbinli santraller ×s× ve elektriùin birleüik üretimi için kullan×lan en yayg×n tip olmaya
devam etmektedir. Bir buhar birimi, geri bas×nçl×, yoùuümal× veya birleüik
(yoùuüma+ç×karma) buhar türbininden geçen aü×r×-×s×l× buhar üretimi için uygun bir
kazan içermektedir.
155
E Ek 1
Youmal türbinler
Youmal türbinler genellikle sadece elektrik üreten geleneksel enerji santrallerinde
kullanlmaktadr. Kazanda üretilen yüksek basnçl, ar-sl buhar genleip souduu bir
türbinden geçirilir. Buharn genlemesiyle aça çkan kinetik enerji, türbin kanatlarn ve
alternatörü döndürür, böylece elektrik üretilir. Eer elektrik üretimi maksimize edilecekse,
mümkün olan en düük basnç ve s tüketimine ulalmas beklenir. Düük s tüketimi
türbini terk eden buhardan küçük miktarda kullanlabilir enerji salar ve kalan s
genellikle suyun veya havann soutulmas için harcanr.
Kar basnçl elektrik santralleri
Kar basnçl elektrik santrallerinde (ekil A1.1), amaç elektrik üretimini maksimize
etmek deil, bir sanayi ileminin veya bölgesel stma ann s talebini karlamaktr.
Artk buharn enerji içerii öncelikle onun basncna baldr ve basnc deitirerek kar
basnçl bir türbinin s-enerji orann kontrol etmek mümkündür. Artan kar basnç s
üretimi lehine elektrik üretimini düürmektedir. Is üretiminin artt durumda orta
seviyedeki bir basnçta türbinden buhar çkarmak bazen mümkün olabilir.
..
ekil A1.1 Kar Basnçl Elektrik Santralleri
ŞekilA1.1
A1.1 Karşı
KarşıBasınçlı
Basınçlı Elektrik
Elektrik Santralleri
Şekil
Santralleri
Taze Buhar
Elektrik
Hava
Kazan
Duman
Buhar
Türbini
J
Jeneratör
Yakıt
Geri Basınç
Buharı
İşlenmiş Buhar ve/veya Bölgesel Isıtma
Scak suyun gerektii durumlarda, tipik olarak ehrin bölgesel stlmas durumunda,
türbinlerdeki artk buhar bölgesel scak su ana giden su tarafndan snn çkarld
scak kondansatörde younlatrlr.
Bir kar basnç türbininin toplam elektrik üretimi, tamamyla birleik s ve elektrik santrali
(CHP) üretimi olarak düünülebilir.
Kar basnç türbinleri, sanayide birleik s ve elektrik santralleri (CHP) üretiminde en
yaygn olarak kullanlan tiptir. Bunlar her çeit kat, gaz ve sv yaktlar için kullanlabilir.
Piyasada mevcut olan büyüklüklerine göre seçilen içten yanmal motorlar ve gaz
türbinlerinden farkl olarak, buhar türbinleri ile snrlar dahilinde santralinin güç talebi
için özel planlamalar yapmak mümkündür. Kar basnç buhar türbin birimleri %90’lara
varan ve bazen bu deeri aan yüksek scaklk verimlilii ile karakterize edilmitir. Elektrik
üretiminin verimlilii genellikle %15 ila %25 aralndadr.
156
E
Ek 1
Ara buhar almal türbinler
Bir türbindeki artk buhar düük basnçta tamamyla younlarsa, kullanlabilir s
üretilemez. Fakat, orta seviyedeki bir basnçta türbinden buhar üretilebilir. Birleik s ve
elektrik santrallerinde (CHP) ilevsel saylabilmesi için, youmal buhar türbinlerinin
buhar çkarma becerisinin olmas gerekmektedir. Bu tip birimde, buharn bir ksm
balangç safhalarnda türbindeki aktan üretilirken, düük scaklk ve basnçta buharn
kalan ksm türbinden geçerken tamamyla genleir.
Ara buhar almal buhar türbinlerinin scaklk verimlilii kar basnçl santrallerdeki kadar
yüksek deildir, çünkü artk buharn içindeki bütün enerji çkarlmaz. Bunun bir ksm
(%10 ila %20) kondansatörde kaybedilir.
Is çkararak younlaan buhar santrallerinin elektrik üretim verimlilii, üretilen snn
miktarna baldr. Tamamyla younlaan durumda, kullanlabilir s üretilmediinde,
verimlilik %40 gibi yüksek bir oranda olabilir.
Endüstriyel uygulamalarda, ara buhar almal türbinler yüksek elektrik yüklerinin deiken
s gerekliliiyle birletii yerlerde kullanlmaktadr. Ara buhar almal türbinler ilem ve
bölgesel stma için buhar üretimlerinin ayarlanmasnda oldukça esnektir. Kart ekilde,
geleneksel kar basnçl türbinler scaklk yükünde küçük deiiklikler olduu
zamanlarda kullanlrlar.
Ara buhar almal türbinler genellikle büyük elektrik santrallerinde kullanlmaktadr. Bu
özellikle, k aylarnda elektrik ve bölgesel stma üretilen ve yaz aylarnda tamamyla
youma modunda iletilerek sadece elektrik üretilen Kuzey Avrupa için geçerli bir
durumdur. ‘Youan enerji’ olarak adlandrlan bu elektrik, birleik s ve elektrik
santralleri (CHP) üretimi olarak düünülmemektedir.
..
ekil A1.2 Ara Buhar Almal Buhar Türbini
Şekil A1.2 Ara Buhar Almalı Buhar Türbini
Şekil A1.2 Ara Buhar Almalı Buhar Türbini
Elektrik
Hava
Kazan
Yakıt
Duman
Buhar
Azaltma
İstasyonu
Buhar
Türbini
J
Jeneratör
İşlenmiş
Isı
Kondansatör
Besleme Su Tankı
157
E Ek 1
‘Youan elektrik’ terimi bazen, üretimin kojenerasyonla elektrik ve s üretimi için
kullanlan termik enerjinin e zamanl iletmesinin tanmn salayamad zamanlarda,
dier çevrimlerdeki elektrik üretimi için kullanlmaktadr. Özellikle, buhar türbinlerinde,
buharn çok küçük bir ksm bile younlasa, artk-s miktarna karlk gelen elektrik
miktar birleik s ve elektrik santrallerinin (CHP) üretimi olarak düünülmemelidir.
Buharl elektrik santrallerinde, kar basnçl ve youmal birimlerde, genellikle bir miktar
buhar s üretimi için türbinden geçmeden önce çkartlabilir. Bu çkarma ilemi buhar
azaltma santralleri olarak adlandrlan yerlerde yaplmaktadr. Bu yöntemle elde edilen
s birleik s ve elektrik santrali (CHP) ss deildir, çünkü buhar türbinlerden
geçmemektedir ve azaltlan buharn termik enerjisi elektrik üretimi için
kullanlmamaktadr.
Önceki iki tip birleik s ve elektrik santrali (CHP) arasndaki ilk karlatrma aadaki
sonuçlar ortaya koymutur:
■
x
x
■
Kar basnçl türbin, büyük miktarlarda düük maliyetli termik enerji salar
fakat buna oranla daha az elektrik salamaktadr ve s/güç oranndaki büyük
deiikliklere kolaylkla uyarlanamamaktadr.
Ara buhar almal türbin, yük arttkça düük enerji verimlilii maliyetlerinde s
veya enerji talebine annda , uyarlanabilmektedir. Bu, kondansatöre daha fazla
buhar gittikçe üretimin birim maliyetinin artt anlamna gelmektedir.
Is geri kazanml gaz türbini
Seri üretilen gaz türbinleri büyüklük olarak birkaç yüz kW’ tan 100 MW’a kadar
deimektedir. Tasarm da havaclk motorlarndan türetilen ‘basit’ türbinlerden karmak
aletlere ve türbin kanat dizaynlarna sahip ‘ar i’ makinelerine kadar çeitlilik
göstermektedir. Daha gelimi tasarm özellikleri, sistemin verimliliinin daha yüksek
olmasn salar. Yanmal türbinlerin termal verimlilii %17’den %33’e kadar deiebilir.
Gaz türbinleri bamsz enerji üreten birimler olarak kullanlabilir veya buhar birimleriyle
ve içten yanmal motorlarla birletirilebilir.
Gaz ve sv haldeki yaktlar, yanmann olduu ve yüksek basnçl havann bulunduu özel
odalara enjekte edilir. Scak gaz genleince türbinden geçer ve artk gazlar s üretimi için
kullanlr. Gaz türbinlerindeki artk gazn scakl 400C ve 600C arasnda
deimektedir, bu da geri kazanlan snn scak su, endüstriyel ar-sl buhar ve buhar
türbininde elektrik üretmek için kullanlan buhar için iletilmesini mümkün klmaktadr.
Üretilebilen buharn özellikleri dorudan artk gazlarn scaklyla alakaldr. Maksimum
yönerge deerleri, tipik bir gaz türbininden direkt geri kazanm için 480 C ve 65
bar’dr.
Gaz türbinlerinden geri kazanlan snn neredeyse tamamnn kendi artk gaznda
younlamas nedeniyle, termik geri kazanm sadece bir tek s deitiriciyle snrldr. Bu
iletim basitliine ramen, içerilen gazn hacmi nedeniyle deitiricinin büyük olmas
gerekmektedir.
Artk gaz aknn termik kalitesinin yüksek olmas sebebiyle, büyük miktarda snn geri
kazanmna katkda bulunmaktadr. Kullanc ve makine snrlamalarna ramen, gaz
türbinli birleik s ve elektrik santralleri (CHP) ile %75 - %80 arasnda deien toplam
termik verimlilie ulamak mümkündür.
158
Ek 1
.
ekil
Is GeriIsı
Kazanml
Gaz Türbini
ŞekilA1.3.
A1.3
Geri Kazanımlı
E
Gaz Türbini
Ekzoz Gazı
Bölgesel Isıtma ve/veya
İşlenmiş Buhar
Isı Yeniden
Kazanım
Kazanı
Hava
Yakıt
Ek Ateşleme
Elektrik
Gaz Türbini
J
Jeneratör
Gaz türbinlerinden artk akn kendine has bir özellii, oksijenin younluunun arlk
itibariyle %16 ile %17 civarnda kalmasdr. Bu ‘ateleme sonras’na (hava eklenmeden
artk aka (yanmadan sonra) tamamlayc yakt enjekte edilmesi) izin verir. Sonuç, artk
gazn termik kalitesinin ve s geri kazanmnn daha fazla yükseltilmesidir. Bu yaklamla
ulalabilen termik verimlilik %100’e yaklamaktadr, çünkü s geri kazanm kazanndan
önce kaybedilen s pratik olarak sfrdr. Fakat, ateleme sonras ile üretilen snn birleik
s ve elektrik santrallerinde (CHP) üretilen s olmad ve hem yakt girdisinin hem de s
üretiminin ‘sadece s’ sistemi olarak düünülmesi gerektiine dikkat edilmelidir.
Gaz türbinleri s geri kazanm sistemlerinin tümü veya bir ksm atlanarak iletilebilir. Bu
durumda, artk gazlarda geriye kalan termik enerji s üretimi için kullanlmamaktadr ve
atlanan artk gazlara ait elektrik üretimi birleik s ve elektrik santrali (CHP) üretimi
olarak deil younlaan enerji olarak düünülmektedir.
Basit bir tek gaz türbini biriminin elektrik üretim verimlilii younlaan buhar
birimininkinden tipik olarak düüktür. Fakat, basit bir gaz türbinli elektrik santralinin kW
bana düen yapm maliyeti göreceli olarak makuldür ve günümüzde younlaan buhar
biriminin maliyetinin sadece bir ksmdr. Bu yüzden, tek bana gaz türbin birimleri
genellikle puant yük durumlarndaki elektrik ihtiyacnn salanmas için kullanlmaktadr,
çünkü ekonomik olarak kurulabilirler ve hzl bir ekilde iletime geçirilebilirler.
Pistonlu içten yanmal motorlar
Birleik s ve elektrik santralleri (CHP) uygulamalarnda kullanlan pistonlu motorlar
büyüklük olarak birkaç kW’dan (genellikle otomobil motorlar) 20MW’a kadar
deimektedir. Çounlukla kojenerasyon için kullanlan pistonlu motorlar açkça iki farkl
kategoriye ayrlmaktadr:
x
■
x
■
Motorin veya (800 ile 1000 kW’n üzerindeki büyüklükler için) ar fuel-oil
kullanlan dizel çevrim motorlar.
Yakacak gaz (doal gaz, biyogaz, vb.) kullanan dört zamanl gaz motorlar
159
E Ek 1
Bu iki kategori arasndaki temel fark atelemede (dört zamanl motorlarda kvlcm
atelemesi vardr), elektrik verimliliinde ve artk gazlara braklan sdadr.
..
Şekil
A1.4
Pistonlu
İçten
Yanmalı Motorlar
ekil
A1.4
PistonluPistonlu
çten Yanmal
Motorlar
Şekil
A1.4
İçten
Yanmalı Motorlar
Ekzoz Gazı
Isı Yeniden
Kazanım
Kazanı
Elektrik
Bölgesel
Isıtma
Hava
Motor
J
Jeneratör
Yakıt
Hava
Dizel-çevrim pistonlu motorlarn önemli bir özellii elektrik üretimindeki yüksek
verimlilikleridir.
Bu, küçük ve büyük boyutlar Yağlama
için srasyla
%35 ile %41 arasnda
Motor Su Soğutucu
Yağı Soğutucu
deimektedir.
Is, artk gazn,
souk motorlarn
suyun, yalaycnn
ve özellii
ar güçlü
motorlarda
kompresörde
Dizel-çevrim
pistonlu
önemli bir
elektrik
üretimindeki
yüksek
güçlendirilmi havann
iletilmesiyle
geriboyutlar
kazanlr.için srasyla %35 ile %41 arasnda
verimlilikleridir.
Bu, küçük
ve büyük
deimektedir.
çten yanmal motorlu sistemlerde, geri kazanlan snn bir kalite aral vardr. Isnn
%50’si
scakla
yüksek
termal deere
sahipgüçlü
olup motorun
artkkompresörde
gazlarndan
Is,
artkyüksek
gazn,
souk ve
suyun,
yalaycnn
ve ar
motorlarda
geri kazanlmaktadr.
scaklklar
ise, yalayclar ve souk su gibi düük termal
güçlendirilmi
havann Düük
iletilmesiyle
geri kazanlr.
deere sahip dier kaynaklarla nitelendirilmektedirler. Büyük ve orta boyuttaki
jeneratörler,
ve çok
scak su salayabilir,
hattasnn
düük
buhar (6-7
bar)Isnn
bile
çten
yanmalscak
motorlu
sistemlerde,
geri kazanlan
birbasnçl
kalite aral
vardr.
üretebilirler.
dizellerle,
ortalama
kazanm
90C’deki
scak
üretimi ile
%50’si
yüksekKüçük
scakla
ve yüksek
termal geri
deere
sahip olup
motorun
artksugazlarndan
snrldr.
geri
kazanlmaktadr. Düük scaklklar ise, yalayclar ve souk su gibi düük termal
deere sahip dier kaynaklarla nitelendirilmektedirler. Büyük ve orta boyuttaki
çten yanmalscak
motorlar
baz
çevrimlerlehatta
örnein
veya
gaz(6-7
türbinleriyle
jeneratörler,
ve çok dier
scak su
salayabilir,
düükbuhar
basnçl
buhar
bar) bile
birletirilebilir,Küçük
ayrcadizellerle,
birçok deiik
uygulamas
bulunmaktadr.
hastanelerde,
üretebilirler.
ortalama
geri kazanm
90C’deki Bunlar
scak su
üretimi ile
nükleer enerji santrallerinde vb. stok kapasiteleriyle oldukça popülerdir ve ayrca sradan
snrldr.
enerji üretiminde de kullanlmaktadrlar. Gaz halindeki ve geleneksel sv yaktlar içten
yanmal
motorlarda
kullanlabilmektedirler.
çten
yanmal
motorlar
dier baz çevrimlerle örnein buhar veya gaz türbinleriyle
birletirilebilir, ayrca birçok deiik uygulamas bulunmaktadr. Bunlar hastanelerde,
nükleer enerji santrallerinde vb. stok kapasiteleriyle oldukça popülerdir ve ayrca sradan
enerji üretiminde de kullanlmaktadrlar. Gaz halindeki ve geleneksel sv yaktlar içten
yanmal motorlarda kullanlabilmektedirler.
160
Ek 1
E
Kojenerasyonda kombine gaz/buhar çevrimi
Günümüzde, kombine çevrim tesisleri genellikle birinin ardnda dieri eklinde en
azndan iki tip sistemle yaplandrlmaktadr, böylece birinci sistemdeki artk s ikinci
sistem tarafndan iletilebilir. Esas itibariyle, bu çevrimlerin herhangi bir kombinasyonu
mümkündür, fakat en yaygn olan geleneksel buhar sistemi tarafndan izlenen bir gaz
türbinli sistemdir.
..
ekil A1.5 Kojenerasyonda Kombine Gaz/Buhar Çevrimi
Şekil
A1.5 Kojenerasyonda
Kojenerasyonda Kombine
Kombine Gaz/Buhar
Şekil
A1.5
Gaz/BuharÇevrimi
Çevrimi
Besleme Su Tankı
Ekzoz Gazı
Ekzoz Gazı
Besleme Su Pompası
Isı Yeniden
Kazanım
Kazanı
Isı Yeniden
Kazanım
Kazanı
Hava Yakıt
Hava Yakıt
Elektrik
Elektrik
Elektrik
J
J
Gaz Türbini
Jeneratör
Jeneratör
J
Gaz Türbini
Jeneratör
Buhar Türbini
Bölgesel Isıtma
Böylece, gaz türbinindeki artk gazlardan elde edilen s buhar sistemine termik enerji
salar. Yukarda da bahsedildii gibi, bu gazlardaki s ‘ateleme-sonras’ olarak
adlandrlan bir uygulama olan scak gaza ek birincil enerji (yakt) enjekte edilmesiyle
yükseltilebilir. Eer buhar s çkarmakszn tam olarak younlaan bir türse, bütün sistem
tarafndan üretilen elektrik birleik s ve elektrik santralleri (CHP) üretimi olarak
düünülmez.
Fakat, eer buhar sisteminin s çkarm kabiliyeti varsa, s ilem veya bölgesel stma için
geri kazanldnda, gaz türbinli sistemle ve buhar sistemiyle üretilen elektrik birleik s ve
elektrik santralleri (CHP) enerjisi olarak düünülmektedir. Bu tip bir santral, birincil
enerjiyi s ve elektrik enerjisine çevirirken yüksek termal verimlilie ulaabilir, çünkü
bütün sistemde sadece elektrik üretimi yapan çou modern buhar ve gaz türbinli
sistemlerde ulalan 550C ile 600C civarndaki deiimle karlatrldnda 1000
C’ye yakn gerçek scaklk deiimi meydana gelmektedir.
Büyük birimlerle elektrik bölümünün termik verimlilii %50’lere yaklamakta ve bu
deeri geçebilmektedir. Bu sistemin yarar dier artlarda kaybolacak artk snn
tamamen kullanlma olanadr.
Son zamanlarda, kombine gaz/buhar çevrimi özellikle sanayinin baz sektörlerinde ve
ayrca orta ve orta-küçük ölçekli enerji sektöründe olmak üzere geni çapta
benimsenmitir. Verimli ve kendini kantlam gaz türbinlerinin artan eriilebilirlii bu
teknolojinin daha fazla yaygnlatrlmasn tevik edecektir.
161
E Ek 1
Hidroelektrik üretimi ………………………………………
Akan suyun bir elektrik jeneratörüne bal özel olarak tasarlanm bir türbinden
geçmesine izin verilerek, akan sudaki enerji elektrie dönütürülmektedir.
Su, türbinleri desteklemek için ina edilen rezervuardan alnabilmektedir. Bu santraller
genellikle büyük üretim birimleridir. Küçük hidroelektrik santraller nehirlerdeki doal
aktan yararlanrlar.
Pompajl biriktirme …………………………………………
Hidroelektrik ayn zamanda bir nehirden veya gölden düük seviyelerde su
pompalanarak doldurulan özel rezervuarlardan elde edilen aktan üretilebilmektedir.
Pompajl depolamal santrallerde elektrik (ulusal ebekeden alnan), talebin minimum
olduu zamanlarda (genellikle geceleri) suyu rezervuara pompalamak için, elektrik
üretiminin snr maliyetinin daha yüksek olduu ve elektrik talebinin maksimum olduu
zamanlarda ise suyu serbest brakmak için kullanlmaktadr. Suyu daha yüksek
rezervuarlara pompalamak için kullanlan elektrikten daha az miktarda elektrik
üretilmektedir. Fakat, ayn miktarda elektrii üretmek için daha az verimli termik enerji
santralleri kullanmayarak kaçnlan maliyetlerin pompajl depolama prosedüründeki
maliyetleri at durumlarda bu prosedür daha ekonomik olmaktadr.
Enerji
dengelerinde pompajl depolamal elektrik üretiminin dahil edilmesi için uygulanan
yöntem Bölüm 7 Ksm 3’de ele alnmtr.
Is pompalar …………………………………………………
Is pompalar sy souk kaynaktan daha scak bir kaynaa transfer eden gereçlerdir ve
bir binann dndaki sy, içeriyi stmak amacyla içeri çekmek için kullanlmaktadr. Bu
gereçler genellikle elektrikle çaltrlmaktadrlar ve stma için verimli bir yöntem
salamaktadrlar. Fakat, çok yaygn olarak kullanlmamakla birlikte ulusal enerji
ihtiyacna çok küçük bir miktar katkda bulunmaktadrlar.
Bir s pompasndan üretilen s, souk kaynaktan çkarlan sy ve pompalar çaltrmak
için kullanlan elektrie edeer sy da içermektedir. Is pompasnn sy doal bir
kaynaktan ald durumlarda (örnein çevredeki hava veya yeralt suyu) s üretimi birincil
sy ve ikincil sy içermektedir.
Petrol Ürün malat
Artma …………………………………………………………
Ham petrol ve doal gaz birçok farkl hidrokarbonun ve küçük miktarlarda katknn
karmdr. Bu hammaddelerin bileimi kaynaklarna bal olarak büyük farkllklar
gösterebilmektedir. Petrol rafinerileri, genellikle ilemler dizisinin veya birleimlerinin
hammaddelerin (ham petrol) ve üretilen ürünlerin özelliklerine özgü olduu karmak
fabrikalardr. Bir rafineri ham petrolü alarak farkl damtk maddelere ayrmaktadr, daha
sonra bu maddeleri kullanlabilir ürünlere dönütürmekte ve son olarak nihai bir ürünün
üretilmesi için harmanlamaktadr. Bu ürünler her gün kullanlan yaktlar ve
kimyasallardr. Bir rafineride, baz ilemlerden elde edilen ürünlerin parçalar ayn
ileme, yeni ileme, bir önceki ileme sokulmakta veya nihai ürünler oluturmak için
dier ürünlerle harmanlamaktadr. Bunun bir örnei ekil A1.6’da görülmektedir.
162
Ek 1
E
Ancak, rafineriler yaplandrlmalar, ilemlerin bütünletirilmeleri, hammadde,
hammadde esneklii, ürünler, ürün karmlar, birim büyüklüü, tasarm ve kontrol
sistemleri göz önünde bulundurulduunda birbirlerinden farkllk gösterir.
Ayrca, mal sahibinin stratejisi, piyasa durumu, yer ve rafinerinin ya, tarihsel geliimi,
mevcut altyaps ve çevre düzenlemelerindeki farkllklar, rafineri kavramlar, tasarmlar
ve operasyon eklindeki çeitlilikleri salayan dier sebepler arasndadr. Çevresel
performans da rafineriden rafineriye deiebilmektedir.
Şekil A1.6
.
Tipik bir Rafinerinin Çalışma Şekli
ekil A1.6 Tipik Bir Rafinerinin Çalma ekli Bütanlaştırma
Ünitesi
Karıştırma
Ünitesi
C2 Fuel
Gaz
Jet Yakıtı
Reformer
Ünitesi
Hydrotreater
Katalitik
Parçalama
Ünitesi
Decant Oil
Koklaştırma
Ünitesi
Koklaştırma
Ünitesi
Asvalt
Ünitesi
Visbreaker
Ünitesi
Benzin
H2
İ-C 4
Heavy Gas Oil
Olefins
LPG
Alkilleme
Ünitesi
Hydrotreater
Nafta
Orta Distilasyon
Vakkum
Destilasyon
Ünitesi
Ham
Ham Petrol
Destilasyon
Ünitesi
Motorin
Hafif Ürün
Ünitesi
Olefins
Hydrotreater
Mazot
Fuel Oil
Madeni
Yağ
Asfalt
Vaks
Ünitesi
H2
Hidrojen ile
Parçalama Ünitesi
İğne
Kok
Sünger
Kok
Çok miktarda yakt üretimi rafinerilerin en önemli fonksiyonudur ve genellikle biçimi ve
iletimi belirlemektedir. Bununla birlikte, baz rafineriler petrokimya ve kimya sanayileri
için hammaddeler gibi deerli yakt olmayan ürünler üretebilmektedir. Buharla ayrtma
için kark nafta, polimer uygulamalar ve aromatiklerin imalat için geri kazanlan
propilen ve bütilen bunlara örnektir. Rafinerideki dier özel ürünler bitümen, makine
ya, parafin ve kok içermektedir. Son yllarda birçok ülkedeki elektrik kurumlar
liberallemitir ve rafinerilere üretilen fazla elektrikle kamu an beslemeleri için izin
vermektedirler.
Ham petrolün rafine edilerek kullanlabilir petrol ürünlerine dönütürülmesi iki aamaya
ve birkaç destekleme ilemine ayrlabilir. Birinci aama ham petrolün tuzunun giderilmesi
ve onun ardndan çeitli bileenlere veya maddelere damtlmasdr. Rafineri yakt, LPG
(propan ve bütan), benzin harmanlama bileenleri ve petrokimyasal hammaddeler
olarak kullanlmas için hafif bileenler ve nafta tekrar damtlmaktadr. Bu hafif ürün
ayrm her rafineride yaplmaktadr.
kinci aama üretim srasnda gerçekleen üç farkl tür ilemden olumaktadr: damtk
maddelerin birletirilmesi, parçalanmas ve yeniden ekillenmesi. Bu ilemler ya daha
küçük moleküllere parçalanmasyla ya da daha yüksek kalitede moleküllere
dönütürülmesiyle hidrokarbon moleküllerinin moleküler yapsn deitirmektedir.
163
E Ek 1
Bu ilemlerin amac baz damtk maddelerin üretim srasnda gerçekleen ilemlerin
çeitli birleimleriyle pazarlanabilir petrol ürünlerine dönütürülmesidir. Bu ilemler çeitli
rafineri tiplerini tanmlamaktadr. Bunlardan en basiti sadece kükürtten ayran ve kataliz
ile damtma biriminden seçilen ürünleri iyiletiren “hidro-ayrtrma”dr. Elde edilen çeitli
ürünlerin miktarlarnn neredeyse tamam ham petrolün bileimi ile belirlenmektedir.
Eer ürün karm artk piyasa gereklerine uymuyorsa, dengeyi eski haline getirmek için
dönütürme birimleri eklenmelidir.
Piyasa talebi uzun yllar boyunca rafinerileri ar maddeleri daha yüksek deerli hafif
maddelere dönütürmeye zorlamtr. Bu rafineriler yüksek vakum altnda damtmayla
atmosferik artklar vakumlu gaz yana ve vakumlu artk maddelere ayrmakta ve sonra
bu ürünlerden birini veya ikisini uygun dönütürme birimleriyle beslemektedirler. Bu
yüzden, dönütürme birimlerinin dahil edilmesiyle ürün hatalar ham petrolün türü göz
önünde bulundurulmakszn piyasa gereksinimlerine uymas için deitirilebilmektedir.
Mümkün olan dönütürme birimi kombinasyonlar ve says fazladr.
En basit dönütürme birimi atn yüksek scaklklara maruz braklarak atktaki büyük
hidrokarbon moleküllerinin küçük moleküllere dönütürülmesini salayan syla
ayrtrmadr. Isyla ayrtrma neredeyse hemen hemen bütün beslemelere uygundur,
fakat göreceli olarak daha az miktarda hafif ürün oluturmaktadr. Isyla ayrtrmann
gelimi bir türü bütün atklarn damtlm svlara ve bir kok ürününe dönütürüldüü
‘koklayc’dr. Çevrimin derecesini arttrmak ve ürünün kalitesini gelitirmek için, en
önemlilerinin sv katalitik ayrtrma ve hidro-parçalama olduu farkl katalitik ayrtrma
ilemleri gelitirilmitir. Son zamanlarda rafinerilerde ar atklarn tamamen ortadan
kaldrlmasn, rafineri kullanm için temiz sentetik gaza dönütürülmesini ve bileik
çevrim teknikleri araclyla hidrojen, buhar ve elektrik üretimini salayan atklarn gaz
haline getirilmesi gerçeklemeye balamtr.
Kömürden Türetilmi Yaktlarn malat
Koklar …………………………………………………………
Yüksek scaklk koku
Kok, kömür piroliziyle imal edilmektedir. Kömür pirolizi, oksijensiz bir atmosferde
gazlarn, svlarn ve kat atn üretilmesi için (kömürleme veya kok) kömürün
stlmasdr. Yüksek scaklktaki kömür pirolizi karbonlama olarak adlandrlmaktadr.
Karbonlama srasnda birkaç önemli deiim gerçeklemektedir. Kömürden 0°C ile
150°C arasnda nem aça çkmaktadr. 400°C ile 500°C arasndaki scaklklarda
buharlaabilen maddenin büyük bir ksm gaz olarak aça çkmaktadr. 600°C den
1300°C ye kadar, buharlaan içeriin çok küçük bir miktarda ek kayb meydana
gelmektedir ve arlk kayb küçüktür. Kömür stldkça, gazlarn serbest kalmas
srasnda plastik ve gözenekli bir hale gelmektedir. Katlatnda birçok çatla ve
gözenei olmaktadr. lem srasnda, kömürün 14 ila 24 saat arasnda dolayl olarak
1000 ile 1200°C’ye stlmasyla gazlarn scakl 1150°C ila 1350°C ye ulamaktadr.
Bu yüksek frn ve dökümhane koku üretmektedir.
164
Ek 1
Şekil A1.7
.
E
Kok Fırınlarından Elde Edilen Tipik Çıktılar
ekil A1.7 Kok Frnlarndan Elde Edilen Tipik Çktlar
Diğer %0.7
NH 3 %0.2
Kok
%71.8
Su %4.2
Hafif Yağlar %1.2
Gaz
%16.9
Katranlar %4.8
Sadece uygun plastik özellikleri olan belirli kömürler (örnein bitümlü kömürler veya yar
yumuak kömürler) koka dönütürülebilmektedir. Yüksek frn verimliliini gelitirebilmek
ve kok bataryas ömrünü uzatabilmek vb. için çeitli kömür tipleri
harmanlanabilmektedir.
Kok frnlar muhtelif kamaralardan oluan (60 a kadar olabilir.) bataryalar ihtiva eder. .
Kok frn kamaralar birbirlerinden stma duvarlar ile ayrlmaktadrlar. Bunlar, yakt
tedarii için gereken belirli saydaki hava delii olan stma borularndan ve kok frn
duvarnn yüksekliine bal olarak bir veya birden fazla hava girii localarndan
olumaktadr. Istma borusu ilemini tanmlayan hava-delii tulasnn ortalama scakl
genellikle 11500C ile 13500C arasnda ayarlanmaktadr. Genellikle, temizlenmi kok
frn gaz yakt olarak kullanlmaktadr, fakat doal gaz açsndan zengin olan dier
yüksek frn gazlar veya dorudan doruya doal gazlar da yakt olarak kullanlabilir.
Kömürleme süreci kömür yüklenmesinden hemen sonra balar. Isnmadan sonra ortaya
çkan uçucu gaz ve nem yüklenmi kömürün %8’i ile %11’ini oluturur. Ham kok frn
gaz (COG) borular vastas ile toplama sistemine aktarlr. Yüksek kalori deerinden
ötürü bu gaz arndrldktan sonra yakt olarak kullanlmaktadr (batarya stmas). Kömür,
stma/yakma sistemi ile stlr ve kömürün merkez noktas 10000C ile 11000C scaklna
ulancaya kadar kok frnnda kalr.
Yüksek frn kokunun, demiroksit cevherinin ve eritkenlerin (kireçta ve kireç) frna
yüklenmesini uygun klan belirli hacim ve dayankllk koullarn karlamas
gerekmektedir. Demir cevherinin indirgenmesi için s ve karbon salamaktadr.
Dökme kok en çok demir ve dier metalleri eritmede kullanlr.
Soutma ve ilemeden sonra koklar, ek kullanm amaçlar için gerekli olan hacmin elde
edilmesi için elenir. lenme sürecinde ayrlm olan kok parçalar kömür krntlar olarak
adlandrlr ve bunlar genellikle demir ve çeliin ilendii külçe atölyelerinde kullanlrlar.
Külçeleme, eritici madde karm içersinde demir cevheri krntlarnn daha büyük bir
parça haline getirilmesi için bu krntlarn stlmas ilemidir.
165
E Ek 1
Kok frn ürünleri
Kok frnlar, kok ve ilemden geçirilmemi kok frn gazlar üretmektedir. Bu gaz, toz
tanecikleri ve dier deerli ürünler çkarlarak “saflatrlmtr”. Ürünler katran, hafif
yalar (benzen, toluen, ve xylen), amonyak ve kükürt gibi maddeleri kapsamaktadr.
Kok-frn gaz hidrojen (hacmen %40 ile %60) ve metan (hacmen %30 ile %40) gazlar ile
zengin yüksek kalitede bir yakttr.
Kok frnlarndan elde edilen ürünlerin gerçek deeri, yüklenen kömüre ve stma sürecine
baldr. Fakat, ekil A1.7’de tipik rakamlar gösterilmitir ve bu rakamlar hacim yüzdesi
ile belirtilmi olup kömür ürününü temsil etmektedir.
Düük scaklk koklar (yar-koklar)
Bir araya getirilmi 850°C’nin altnda karbonize olan kömür kalntlarna düük scaklk
koklar ad verilir. Bunlar genellikle uçucu artklar içerirler ve büyük ölçüde kat dumansz
yaktlar olarak kullanlrlar (patent yaktlar ve briketlere baknz).
Patent yaktlar ve briketler ………………………………
Patent yaktlar
Üretilmi kat yaktlar genellikle iki farkl ürün tipi olarak rapor edilmektedir. Bunlardan
biri patent yaktlardr. Bu yakt sözde dumansz yakttr ve küçük parçalardan veya ta
kömürü tozundan türetilmitir. Hassas bir ekilde bölünmü olan bu kömür, balayc
görevi gören bir madde olmakszn briket haline getirilmek için sktrlr. Bazen
badatrclar petrol veya zift gibi toplu yenilenebilir ürünler ve dier yakt ürünleri
olabilir. Bununla birlikte ilem, briketin oluma esnasnda düük scaklkta stmay veya
yakmay da içerebilir. Çeitli dier patent yaktlar da düük scaklk koklardr.
BKB veya linyit ve turba briketi
Briketler ayn zamanda linyit ve turbadan da üretilir. Bunlar linyit briketleri veya BKB
(Alman Braunkohlenbriketts) olarak adlandrlr ayrca balayc madde olmadan da
üretilebilir. Linyit ve turba briketleri ürünleri taneciklerinin yüksek basnçta birletirilmesi
genellikle yakttan gelen fazla neme baldr.
Genelde patent yaktlarn net kalori deerleri türemi olduklar yaktn kalori deeri ile
benzer olup biraz daha yüksektir. Baz durumlarda bunun sebebi ihtiyaç duyulduu
zamanlarda balayc maddenin kullanlmasndan kaynaklanmaktadr, fakat genellikle
katk maddelerinin ve nemin briket haline getirilmeden önce bölünmü küçük
parçalardan çkarlmas sonucu ortaya çkmaktadr. Bu yaktlarn imalat için gerekli
girdiler rapor edildiinde, balayc maddelerin (enerji ürünleri olmalar durumunda),
sktrma ve birletirme ilemlerinde kullanlan s ve elektriin eklenmesi önemlidir.
Demir – çelik imalatnda yakt üretimi ve kullanm …
Baz ülkelerdeki demir-çelik faaliyetleri, kok veya rafineri iletmeleri olmakszn sadece
çeliin ilenmesi ve tüketilmesi ile snrldr. Kok üretimi ve demir imalat aamalar ile
çeliin ilenmesi ve tüketilmesini birletiren tesisler bütünleik çelik tesisleri olarak bilinir.
166
Ek 1
E
Kokun ilenmesi ve kok frn gaznn, katrann ve petrolün üretimi yukarda anlatlmtr.
Kok, üretimden sonra elenir ve kömür krntlar külçeleme tesis iletmelerinde kullanlr.
Daha sonra, kok yüksek frna verilir.
Külçeleme tesisleri
Bir külçeleme tesisi küçük parçalara bölünmü demir cevherini ve rafineriden geri
dönütürülmü atklar ve rafineriye yükleme için gerekli ilemleri hazrlamaktadr.
Kullanlabilir olan demir cevherinin büyük bir çounluu rafinerideki kullanm için gerekli
ideal büyüklüünden küçük olduu için külçeleme gereklidir. Kömür krntlarnn ve snn
eklenmesi ile krntlar yanar ve malzemelerin küçük parçalara bölünmü külçe
ynlarnn birletirilmesine yardmc olur. Ortak olan bu külçe ynlar daha sonra
parçalara bölünür ve rafineri yüklemesi için gerekli parçalarn seçilmesi için elenir.
Külçeleme tesislerinde tüketilen kömür krntlar yanc yakt olarak hesaba katlr ve
bunun demir ve çelik sanayisinde tüketim olarak rapor edilmesi gerekmektedir.
Yüksek frnlar
Yüksek frnlar, önemli bir ksm çelik haline getirilen demirin imalat için kullanlrlar.
Yüksek frna giren malzemeler demir oksit cevheri, erimi metalin kok yatandan
geçmesi için ve asiditesini çkarmak için akn kolaylatran eriyen maddeler (kireçta
veya kireç) ve cevher ile eriyen maddeleri desteklemek ve erimi demirin ocan alt
ksmna geçmesini salamak için s ile açk kalp yaps üretmesi için gerekli olan kok
eklindedir. ekil A1.8 bir rafinerinin temel özelliklerini ana hatlar ile göstermektedir.
lemin balca kimyas, demir cevherinin (demir oksit) koktan elde edilen karbon ile
indirgenmesine dayanr:
Fe2 O3 + 3 CO –> 2 Fe + 3 CO2
lem srasnda karbonmonoksitin (CO) tamam karbondioksite (CO2) dönümez, fazla
olan yüksek frndan yüksek frn gazna geçer. Yüksek frn gaznda karbonmonoksitin
oluumu bu gaza (üretildii gibi) bir s deeri verir. Istma gaznn scakl frna girer
girmez 900°C’ye ular ve gerekli snn büyük bir ksmn salar. Frndaki yaktlarn ksmi
yanmas ve yaktlarn stma gazna enjekte edilmesi durumunda geriye kalan sy salar.
Yüksek frn gaz temizlenir ve stma gazn stmak için ve imalat alanndaki dier
amaçlar için kullanlmadan önce kok gaz ile zenginletirilmi olabilir. Istma gaz
stclar yüksek frnlardan farkldr ve ekil A1.8’de gösterilmemitir.
167
E Ek 1
Şekil A1.8
..
Şekil A1.8
Bir Yüksek Fırının Başlıca Özellikleri
Bir Yüksek Fırının Başlıca Özellikleri
ekil A1.8 Bir Yüksek Frnn Balca Özellikleri
Kirli Gaz Ana Borusu
Sarj Silosu
Yüksek Fırın
Gazı
Gaz
Temizleme
Döner
Oluk
Sarj Konveyörü
Kızgın Hava
Üfleme Simidi
Su Soğutmalı
Refrakter
Astar
Kızgın Hava Üfleme
Destek
Sütunu
Tüyer
Döküm Deliği
Cüruf
Akıtma
Deliği
Cüruf Potası
Sıvı Ham Demir Potası
Dier materyaller her tesiste yüksek s havasna enjekte edilmez. Enjekte etme ileminin
amac kok ihtiyacn azaltmak ve ileme daha fazla karbon salamaktr. Enjekte edilen
materyallerin hepsi olmasa da çou, soru kadnda yakt olarak tannr. Materyaller
scak hava ile temas edince ksmen oksidize olurlar ve oluan karbon monoksit, koktan
gelen ile birlikte tanarak demir oksit azaltlr.
Yüksek frn yakt kullanmnn raporlanmas demir çelik fabrikalarnn verdii süreç
istatistiklerine dayanr. Yukardaki açklamalarda da anlalaca gibi entegre çelik
fabrikalar çok büyük enerji tüketicileridir ve enerji ekonomisinde önemli yer tutarlar.
Tüketimin rekabete dayal doas maliyetleri düürmek için büyük çabalar gerektirir.
Bunun bir sonucu olarak, çou giriim, yakt ve enerji tüketiminin bu el kitabnda
açklanan denge tablolarna benzer bilançolarn tutar. Bu, en azndan büyük
fabrikalarn, kendi sistemleri ile paralellik gösterdii takdirde, her süreç için yakt
kullanmlarn raporlayabilecekleri anlamna gelir.
deal raporlama artlar altnda, istatistikçilerin yüksek frnlarda kullanlm farkl türde ve
miktarlardaki yaktlarla birlikte üretilmi stma gaz için de rakamlar olacaktr. Fakat,
stma gaznn stmas ve yüksek frn için hammadde olarak kullanlan yakt miktarlarnn
ayr ayr tanmlanmas olas deildir. Bu bilginin eksikliinde, raporlamada yüksek frnda
kullanlan bütün yüksek frn ve kok gazlarnn stma gazn stmas için olduu
varsaylmal ve enerji sektörü tüketimi olarak düünülmelidir. Bütün koklar, kömürler ve
petroller yüksek frnda dönüüm için kullanlan malzemeler olarak ele alnmaldr.
168
Ek 1
E
Bazen, doal gaz kullanm rapor edilebilir fakat bu gaz baka amaçlar için de
kullanlm olabilir. Eer doal gaz raporlamas olursa, istatistikçinin veri salayan kiiye
bavurmas gereklidir.
Bütün verinin mevcut olduu durumlarda yaktlarn çevrimdeki kullanm ile enerji
sektöründeki kullanmn ayrt etmek kolay ve pratik olurdu.
Temel oksijen çelik(BOS) frnlar
BOS frnlar ve elektrik ark ocaklar, pik demirden ve çelik tozlarndan üretilen çeliin
balca vastalardr. BOS frnlar enerji istatistikçilerini ilgilendirir çünkü bu ilem stma
gaznn bileenine benzer bir gaz salmaktadr ve genellikle stma gaz ile birlikte toplanr
ve bu nedenle de stma gaz üretiminin bir parças olarak rapor edilir.
BOS frnlar eriyik pik demiri yükü ile ve biraz çelik tozu ile ilemektedir. Oksijen eriyik
yüke sokulur ve demir içindeki karbonu (%4 civar) oksitleyerek demiri çelik için gerekli
seviyeye indirger (%0.05 civar). Üretilen karbondioksit ve karbonmonoksit gaz ve toz
toplama sistemi ile dar çkartlr. Oksitleme ilemi eriyik yükü str ve eklenmi çelik
tozlarnn erimesine yardmc olur. Bu ekilde, çelik tozlar ilemin scakln dengede
tutar.
Karbonun yüksek frna ve BOS frnlarndaki ak göz önünde bulundurulduunda,
yüksek frndaki karbon girdisinin neredeyse tamamnn (%99.5) yüksek frn gazna
(BOS frnlar dahil olmak üzere) tand ortaya çkmaktadr.
Doal Gaz
Svlatrlm doal gaz (LNG) ……………………………
LNG atmosferik basnçta sv hale gelen scakla kadar soutulmu (–160°C civar)
doal gazdr. Bu haldeyken normal zamanda kaplad hacminin neredeyse 1/600’s
kadar hacim kaplamaktadr.
Doal gaz svlatrmak gazn uzun mesafelerde tanmasnn maliyetini düürmektedir.
Son zamanlarda svlatrmadaki fiyat düülerini müteakiben, LNG’nin depolanmas ve
yeniden gazlatrlmas, svlatrma talepleri uzak gaz kaynaklarnn iletmesini daha
ekonomik klmaktadr.
Svlatrma ilemi
Svlatrmadan önce çkarlan gazn suyu alnr ve asit bileenleri uzaklatrlr. Soutma,
gazn birbirini izleyen sv bileenin çkarlmas ilemi ile birlikte tekrar dolatrlmas gibi
bir veya birkaç ilemle gerçekletirilir. Daha ar ve satlabilir gazlar (etan, propan, vb.)
ile akkanl az olan gazlar svlatrma aamas srasnda çkarlrlar. Bunun sonucu
olarak LNG’nin bileimi genellikle svlatrlmam ve pazarlanabilir doal gazdan
metan yönünden daha zengindir (%95).
Svlatrma: elektrik ve s gerektiren youn enerjili bir ilemdir. Enerjinin her iki ekli de
genellikle svlatrma tesislerinden alnan doal gazdan, yerinde üretilmitir.
169
E Ek 1
LNG zinciri ve tama
LNG salama zinciri dört ana aamadan oluur ve bu aamalarn ilki LNG’ye özgü
deildir.
■
ƒ
ƒ■
ƒ■
ƒ■
Doal gazn üretimi.
Svlatrma ve depolama.
Tama.
Depolama ve yeniden gazlatrma.
Svlatrma alannda ve gönderilen ülkelerdeki alc terminallerde LNG’nin depolanma
yöntemleri benzerdir ve “iç içe tanklar” planndan oluurlar. çteki tank genellikle nikel
çelikten yaplmtr ve dtaki de karbon çelik veya öngerilimli betondan olumaktadr. Bu
iki tank termik yaltm malzemesi ile birbirinden ayrlmtr.
LNG’nin gemi ile tanmas yaltlm tanklar tayan özel çift-omurgal gemiler vastas
ile gerçeklemektedir. En yaygn gemi plannda bölümleri güvertenin üstünden açkça
görülebilir olan küresel depo tanklar kullanr.
Gemi itici güç olarak hem gaz hem de petrol yaktlarn kullanabilir.
Depolama ve tama srasnda LNG atmosferik basnç altnda tutulur.
Gönderilecek yere vardnda LNG kullanma hazrlanmak üzere gemiden depolama
tanklarna boaltlr. Sv, dorudan doruya yanma ile veya dolayl olarak, stlm
svlarla stlan borulardan geçerek yeniden gazlatrlr. Gaz nihai kullanm için doal
gaz tama sistemine enjekte edilir. LNG hizmet ve üretim talebinin bir parçasn
karlamak için veya gaz andaki talep yüksek olduunda “pik düürme” de hzl
datm için kullanlabilir. LNG’nin nispeten kolay depolanmas özellikle gaz talebinin
yüksek olduu fakat doal jeolojik oluumlarn yeraltnda doal gazn depolanmas için
uygun olmad bir bölgede yararldr.
Sktrlm doal gaz ………………………………………
Sktrlm doal gaz (CNG) yol tat araçlar için temiz yakt olarak kullanlmaktadr.
Doal gaz yüksek bir basnca kadar sktrlr (220 atm) ve araçlarda kullanlmak üzere
özel olarak dizayn edilmi kaplarda depolanr. Bu kaplarn dizayn ve denetimi özenle
yaplmaktadr, çünkü bu kaplar sadece yüksek basnca deil ayn zamanda kazadan
kaynaklanan hasarlara ve yangna kar da dayanmak zorundadrlar. CNG kaplarnn
küçük yol araçlarndaki donanm ve denetim maliyetlerinin geleneksel yaktlarla
karlatrldnda nadiren ekonomik olduu görülmektedir. Fakat, CNG’nin kamusal
tat araçlarndaki kullanm genellikle ekonomiktir.
CNG’nin gemi ile tanmas konusunda planlar yaplmaktadr. Yüksek basnç
depolamasnn yaratt zor dizayn problemlerine ramen bu tür bir tama gazn
ekonomik olarak svlatrlma yöntemiyle iletilmesi için çok küçük olan, sktrlm
doal gaz kaynaklarnn iletilmesine olanak salar.
CNG kabnn bir avantaj da gidilecek yerdeki doal gaz ana dorudan doruya
yükünü boaltabilmesidir. LNG’den farkl olarak depolama tanklarna ihtiyaç
duyulmamaktadr.
170
E
Ek 1
Doal gazn depolanmas …………………………………
Doal gaz stoklar arz ve talebin hzl deitii zamanlarda talebi karlamada önemli rol
oynar. Souk havalarda gaz talebi büyük ölçüde artar ve bu talebin bir ksmn
depolama alanlarndan karlamak en üst noktadaki talebi karlamak için üretim ve
tama sistemleri kurmaktan çok daha ekonomiktir. Gaz depolamas gittikçe yüksek
talebin olduu zamanlarda ani arz fiyat artlarndan korunmak için ticari bir araç olarak
kullanlmaktadr.
Gaz depolama faaliyetleri kendi özelliklerini belirleyen iki temel kategoriye
bölünmektedir: mevsimlik veya peak. Ayn zamanda stratejik amaçlar için de hizmet
eden mevsimlik depolama alanlar yüksek talep dönemlerinde piyasaya yavaça
sürülebilmesi için talebin düük olduu zamanlarnda büyük miktarlardaki gaz
ynaklarn depolayabilmelidir. Peak tesisler daha küçük miktarlarda gaz depolarlar
fakat bunlar talepteki büyük dalgay karlayabilmek için tama ana hzl bir giri
salayabilmelidirler.
Doal gazn gaz halinde depolanmas için büyük hacimlerde kapatlmas gerekmektedir,
bu durumda en belirgin seçenek uygun özelliklere sahip olan yeraltndaki jeolojik
oluumlardr. Açkça, yeraltndaki bir boluk doal gaz tutabilmeli fakat ayn zamanda
gazn istenen oranda salnmasn mümkün klabilmelidir. Kullanmda olan üç ana tür
depolama mevcuttur.
Tükenmi petrol ve gaz sahalar
Bunlar doal olarak gaz ihtiva etmeye yatkn olduklar için ve gazn girii ile geri çekme
donanmlar mevcut olduundan iyi seçimlerdir. Genellikle en ucuz seçeneklerdir fakat
her zaman gaz yüksek oranlarda veremeyebilirler.
Akiferler
Bunlar uygun jeolojik özelliklere sahip olmalar koulu ile depolama rezervuarlar olarak
kullanlabilirler. Geçirgen sedimenter tabaka, geçirgen olmayan tkaç kaya ile örtülü
olmaldr.
Tuz boluklar
Tuz birikintilerindeki boluklar doal olabilecei gibi su enjekte edilmesi ve tuzlu suyun
çkarlmas ile de elde edilebilir. Bunlar genellikle tükenmi petrol ve gaz sahalar
rezervuarlar ile akiferlerden daha küçüktürler, fakat geri çekmede iyi hz oranlar
salarlar ve pik-düürme gereksinimleri için elverilidirler.
Boluktaki gaz miktar iki parçaya bölünür; “geri kazanlabilir gaz” ve “yastk (cushion)
gaz”.
Yastk (veya temel) gaz: basnc ve ilenebilirlilii korumak için olmas gereken hacim
miktardr. Boluun ileme süresi boyunca geri çekilemez. Boru hattndaki petrol veya
gaza benzer.
Geri kazanlabilir (veya ileyen) gaz ise yastk (cushion) gaza ek olarak tutulan gazdr.
171
E Ek 1
Isl deerler …………………………………………………
Doal gazn sl deeri bileimine göre deimektedir, dier bir deyile kendisini
oluturan gaz miktarlarndan ne kadar içerdii ile ilgilidir. Gazn bileimi çkarld
petrol veya gaz sahasna ve sat öncesi ilemlere baldr. Baz gaz bileenleri hiçbir sl
deeri olmayan “hareketsiz” gazlar olabilir (örnein karbondioksit veya nitrojen).
Genelde, svlatrlm doal gazn metan içerii gaz halindeki doal gazn metan
içeriinden daha fazladr. Bunun sebebi ise, svlatrma srasnda ar yakt veya
hareketsiz gazlarn çkarlmasdr.
Doal gazdaki metan içerii arttkça kalori deeri metreküp bana megajul (MJ)
cinsinden azalr, fakat kilogram bana MJ cinsinden gösterildiinde artar.
Doal gazn kalori deerini ölçmeden veya dorudan doruya gaz analizlerinden
hesaplamadan ortaya koymak mümkün deildir. Genelde, ithalat, ihracat veya ulusal
ebekelere giri noktalarndaki ticari sözlemelerde verilen kalori deeri ulusal istatistikte
kullanlmaldr. Çeitli ithalat girilerinin deiken kalori deerlerinin ortalamalar Doal
Gaz Anketi’nde mevcuttur.
Doal gazn kalori deeri genellikle ulusal gaz sanayii tarafndan veya sat
sözlemelerinde standart olarak belirlenmi özel scaklk ve basnç artlarnda ölçülen
metreküp bana MJ olarak ifade edilir. Isl deerin ölçüldüü scaklk ve basnç artlarn
bilmenin önemi Doal Gaz Anketi’nde belirtmektedir. Kar amaçl gaz ticaretinde gaz
halindeki doal gazn kalori deerini kg bana MJ cinsinden veya ton bana gigajule
(GJ) cinsinden bulmak olaan ddr. Fakat, referans olmas açsndan, saf metann
25°C’deki kalori deeri 55.52 GJ/ton’dur. Bu nedenle gözlemlenen deerler bundan
daha düük olacaktr.
Buna karlk LNG’nin kalori deeri svlatrlm gazn metreküpü bana MJ veya ton
bana GJ olarak ifade edilir. LNG’nin metreküpü ile yeniden gazlatrlm LNG’nin
metreküpünün oran LNG’nin bileimine bal olmakla birlikte yaklak olarak 1:600’dür.
LNG’nin younluu bileime bal olarak metreküp bana 0.44 ile 0.47 ton arasndadr.
Yeniden gazlatrlm LNG’nin kalori deeri 37.6 MJ/m3 ile 41.9 MJ/m3 arasnda
deimektedir.
172
Ek 2
2
Yakt Ek
Özellikleri
Yakt Özellikleri
Kat Fosil Yaktlar ve Türetilmi Gazlar
Kat Fosil Yaktlar ve Türetilmi Gazlar
Kömürler
Kömürler ……………………………………………………
Kömürlerin birçok çeidi bulunmaktadr. Çeitli kullanmlar için uygunluklarn belirleyen
fiziksel ve kimyasal özelliklerine göre ayrlabilirler.
Kömür balca karbondan olumaktadr (Tablo A2.1’e baknz). Kömür ayrca ayrma
scaklna kadar stldnda buharlaabilen maddeler üretmektedir. Buna ek olarak,
kömür nem ve kül oluturan mineral madde içermektedir. Ayrca kömürde karbon,
hidrojen, nitrojen, sülfür ve oksijen de bulunmaktadr. Bu elementlerin birleimi ve
buharlaabilen madde, kül ve suyun oranlar kömürden kömüre deimektedir. Kok
özelliklerini ve enerji deerini kontrol eden ve kömürü dünya piyasalarnda deerli bir
maden yapan kömürün sabit karbon içerii ile ilikili buharlaabilen maddesidir. Sabit
karbon içerii genellikle kömürün enerji içeriini etkilemektedir. Yüksek sabit karbon
içerii kömürün yüksek enerji içerii anlamna gelmektedir.
.
Tablo A2.1 Kömürün ematik Bir Bileimi
Tablo A2.1
Kömürün Şematik Bir Bileşimi
Kömür Kömür
olmayanolmayan
maddeler
maddeler
Nem
Kömür içerii
Kömür içerii
Nem
Sabit karbon
Sabit karbon
Kül
x
■
x
■
x
■
x
■
Kül
Buharlaabilen madde
Buharlaabilen madde
Buharlaabilen madde standart stma testinde gaz olarak braklan havayla
kurutulmu kömür örneinin orandr. Buharlaabilen madde termik kömür için
pozitif bir özelliktir fakat kok kömürü için negatif bir özellik olabilmektedir.
Kül kömürdeki tüm organik maddelerin tam olarak yanmasndan ve kömürde
bulunan minerallerin ayrtrlmasndan sonra kalan atktr. Kül içerii fazla
oldukça, kömürün kalitesi dümektedir. Yüksek kül içerii düük bir sl deer
(veya kömürdeki ton bana düen enerji içerii) ve artan nakliyat masraf
anlamna gelmektedir. hraç edilen kömürlerin çou kül miktarn azaltmak ve
tutarl bir kaliteyi salamak için ykanmaktadr.
Nem içerii kömürde bulunan mevcut su miktarn ifade etmektedir. Nakliyat
masraflar nem içerii ile dorudan artmaktadr. Fazla nem hazrlama
tesislerinde zenginletirmeden sonra uzaklatrlabilmektedir, fakat bu ileme
masraflarn da arttrmaktadr.
Sülfür içerii nihai kullanclarn iletme ve bakm masraflarn arttrmaktadr.
Yüksek miktarlardaki sülfür hem çelik üreticileri hem de güç santralleri için
paslanmaya ve sülfür dioksit emisyonuna sebep olmaktadr. Düük sülfürlü
kömür emisyon düzenlemelerine uyulmas için desülfürizasyon (kükürtten
arndrma) donanm gereksiz yapmaktadr.
173
E Ek 2
x
■
Güney yarmküre kömürleri genellikle Kuzey yarmküre kömürlerine göre düük
sülfür içeriine sahiptir.
Aada tartlan sralamada, yüksek karbonlama düzeyine sahip kömürler düük
nem ve buharlaabilen madde seviyelerine sahiptir. Ayrca yüksek karbonlama
düzeyine sahip kömürler daha yüksek sabit karbon ve enerji içeriine sahip olma
eilimindedirler.
Öütülebilirlik, vitrinit yansma ve maden eritme kab kabarma says gibi dier
kömür özellikleri de kömürün kalitesine deer biçerken önemlidir. Genellikle, iyi
kalite kömürler daha iyi kok özelliklerine sahiptir. Kok kömürleri termal kömürlere
göre daha az miktardadr ve fiyatlar daha yüksektir.
Kömürlerin snflamas
Kömür kaynaklarnn geni alanlara yaylm ve ticaretinin yaygn olmas nedeniyle,
kömürlerin snflamas için birçok ulusal sistem önerilmitir. Çeitli ulusal snflama
sistemleri, ayn jeolojik yaa ve karbonlama düzeyine sahip olan ithal edilmi kömürleri
karlatrmak ve her ülkenin kömür kaynaklarn kategorize edebilmek için ne kadar
yararl olduunu kantlamaktadr. Karbonlama düzeyi bir mineralin oluumundaki
kömürleme miktarn veya deiimini ölçmektedir. Kömür deiiminde linyitten
(kahverengi kömür) az bitümlü kömüre, bitümlü kömüre ve son olarak da antrasite
olmak üzere birbirini takip eden ve sürekli olan safhalara maruz kalmaktadr. Kömür
scaklk ve basnç arttkça, su içerii azaldkça ve karbon içerii arttkça bu karbonlama
düzeylerinden geçerek deimektedir. Az bitümlü kömür, bitümlü kömür ve antrasit toplu
olarak siyah kömür olarak bilinmektedir.
Linyit ve az bitümlü kömürler gibi karbonlama düzeyi düük kömürler tipik olarak
donuk, topraa benzer bir görünümü olan daha yumuak ve kolay dalabilir
malzemelerdir. Yüksek nem düzeyi ve düük karbon içerii ve bu yüzden düük enerji
içerii ile karakterize edilmilerdir.
Karbonlama düzeyi yüksek kömürler tipik olarak sert ve daha güçlüdür ve genellikle
siyah cams bir parlakla sahiptir (parlak kömürler). Artan karbonlama düzeyi
karbondaki ve enerji içeriindeki art ve kömürün nem içeriindeki düüü beraberinde
getirmektedir. Antrasit karbonlama düzeyi skalasnn en üstündedir ve daha yüksek
karbon ve enerji içeriine ve daha düük seviyede neme sahiptir.
Dünya çapnda bütün kömürlere tam olarak uygulanabilir ve dünya kömür sanayii
tarafndan kabul edilebilir basit tek bir snflandrmann gelitirilmesi henüz çözülmemi
bir sorundur. Uluslararas Standartlar Organizasyonu (ISO), dünya çapnda tüm
karbonlama düzeylerindeki kömür kaynaklarnn snflandrlmas için kullanl bir temel
salamak amacyla u anda basit ve ayn zamanda yeterli anahtar parametreye dayal
bir ISO snflandrma sisteminin gelitirilmesi için giriimde bulunmaktadr.
Tablo 5.1’den üretilmi Tablo A2.2’da kat yaktlar ve üretilen gazlar arasnda birincil
kömür ürünleri ve türetilmi yaktlar hakknda detayl bir inceleme verilmektedir.
Ürünlerin tamam Ek Sözlük’te tanmlanmaktadr.
174
Ek 2
E
.
Tablo A2.2 Kat Birincil ve Türetilmi Kömür Ürünleri
Tablo
A2.2 Katı Birincil ve Türetilmiş Kömür Ürünleri
Kok kömürü
Kok kömürü
Dier bitümlü kömürler ve
Dier
bitümlü kömürler ve
antrasit
antrasit
BRNCL KÖMÜR
BRNCL KÖMÜR
ÜRÜNLER
ÜRÜNLER
Alt bitümlü kömür
Alt bitümlü kömür
Linyit/kahverengi kömür
Linyit/kahverengi kömür
Turba
Turba
KATI FOSL YAKITLAR
KATI FOSL YAKITLAR
Patent yaktlar
Patent yaktlar
Kok-frn koku
Kok-frn koku
Gaz koku
Gaz koku
Briket
TÜRETLM YAKITLAR
TÜRETLM YAKITLAR
Briket
Gazhane gaz
Gazhane gaz
Kok-frn gaz
Kok-frn gaz
Yüksek frn gaz
Yüksek frn gaz
MAL EDLM GAZLAR
MAL EDLM GAZLAR
Oksijenli çelik frn gaz
Oksijenli çelik frn gaz
Ham Petrol ve Ürünleri
Ham Petrol ve Ürünleri
Ham petrol ……………………………………………………
Ham petrol
Ham petrolün kimyasal bileimi ‘hidrokarbon’ olarak adlandrlan hidrojen ve karbon
‘
bileiklerinden olumaktadr.
Ham petrolün birçok çeidi bulunmaktadr, çünkü ham petrol bulunduu ortama bal
olarak geni bir yelpazedeki hidrokarbonlar içermektedir. Ham petrolün içindeki
hidrokarbonlar en hafifinden en arna kadar deimektedir ve ham petrollerin her
birinin bu özellikleri deerini belirlemektedir.
Birçok ar hidrokarbon ve daha az miktarda hafif hidrokarbon içeren bir ham petrol
ar bir ham petrol olarak düünülmektedir, ayn zamanda tam tersinin geçerli olduu
175
E Ek 2
durumlarda da hafif petrol olarak adlandrlmaktadr. Ar ham petrole örnek Meksika
Maya Petrolü’dür, Nijerya Bonny Light ise hafif olarak düünülmektedir. Ham petrolün
bileimi bulunduu yere bal olduundan, genellikle petrole geldii bölgenin veya yerin
ad verilmektedir. Ayrca bir rezervuardan, araziden veya bölgeden üretilen ham petrol
genellikle ham ak anlamnda kullanlmaktadr.
Hidrokarbonlardan baka, ham petrol ilk defa yüzeye geldiinde bazs andrc
olabilen tuz ve sülfür içerebilmektedir. Sülfür de ileme ve kalite açsndan istenmeyen bir
özelliktir ve ortadan kaldrlmas gerekebilir. Ham petroldeki sülfür konsantrasyonu
%0.05 den %5 e kadar deiebilmektedir – genellikle ham petrolün younluunun fazla
olmas sülfür içeriinin fazla olduu anlamna gelmektedir. Düük sülfürlü ham petroller
sklkla tatl ham petrol olarak, yüksek sülfürlü çeitler ise eki ham petrol olarak
adlandrlmaktadr. Sülfür desülfürizasyon (kükürtten arndrma) ile ortadan
kaldrlabilmektedir.
Ham petrolü deerlendirebilmek için, birkaç özellik analiz edilmektedir:
x
■
x
■
x
■
x
■
x
■
x
■
x
■
zafi younluk (Bölüm 4, Ksm 3’e baknz) ham petroldeki hafif ve ar
parçalarn göstergesidir.
Akkanlk veya petrolün ak direnci.
Akkanlk noktas veya bir petrolün akkan halde kalabildii en düük scaklk
(°F veya °C) (hala sv olarak davrand anlamna gelmektedir).
Su içerii
Sülfür içerii (yukarya baknz)
Parafin ve asfalten içerii (parafinin yüzde olarak kütlesi)
Kirliliin ve ar metallerin mevcut olmas
Petrolün fiyatlandrlmas büyük ölçüde yukardaki özelliklere baldr, çünkü bu özellikler
ilemeyi ve ürün sonucunu etkileyecektir. Bu yüzden, ham petrolün fiyatn etkileyecek
olan sadece randman deil, ayn zamanda rafine edilmesi için gereken ilemenin
karmakldr.
Doal gaz svlar (NGL) ……………………………………
Doal gaz svlar, rezervuar scaklklarnda ve basnçlarnda gaz halinde olan, fakat
younlama ve sourma ile geri kazanlabilen sv hidrokarbon karmlardr.
Doal gaz svlar buhar basnçlarna göre snflandrlabilmektedir. Bu svdan kaçan bir
buhar tarafndan sarfedilen basnçtr –moleküllerin gaz haline girme eilimlerini rakamla
belirtmektedir. Düük buhar basncna sahip olan bir doal gaz svs kondensat (youn),
orta seviyede buhar basncna sahip olan doal benzin ve yüksek seviyede buhar
basncna sahip olan doal gaz svs ise likit petrol gazdr. Likit petrol gaz (LPG) bu
yüzden normal scaklk ve basnçta gaz halindedir ve propan ve bütan içermektedir.
Doal benzin pentan plus ve ar hidrokarbonlar içermektedir; normal scaklk ve
basnçta sv haldedir.
Doal gaz svlar propan, bütan, pentan, heksan ve heptan içermekte, fakat metan ve
etan içermemektedir, çünkü bu hidrokarbonlar svlamalar için soutmaya ihtiyaç
duymaktadrlar. Bu terim yaygn olarak NGL ksaltmasyla kullanlmaktadr.
176
E
Ek 2
Dier rafineri girdileri ………………………………………
Ham petrol ve NGL’den baka, petrol ürünlerinin üretilmesi için çeitli girdiler
kullanlmaktadr. Bu girdilerin arasnda rafineri hammaddeleri saylabilmektedir –
rafineride ilenmi bitmemi petrol, örnein katranl kumlardan ve kömür
svlatrmasndan sentetik olarak üretilmi ham petrol ve balca yakt özelliklerini
gelitirmek harmanlanan dier harmanlama bileenleri.
Bu dier rafineri girdileri çeitli kökenlerden gelmektedir ve kalite açsndan çok farkl
olabilmektedirler.
Petrol ürünleri ………………………………………………
Bir rafinerinin en önemli fonksiyonu piyasada istenen petrol ürünlerini mümkün olan en
ekonomik ekilde üretmektir. Petrol ürünleri bu yüzden ham petrolün ikincil bir formudur.
Damtma ilemi, ham petrolü çeitli maddelere ayrma amac olan ham petrolün girdii
ilk rafineri ilemidir. Bir damtma biriminde ham petrol stlmakta, çeitli ürünler elde
edilmekte ve farkl scaklklarda yeniden kazanlmaktadr. Hafif ürünler, LPG, nafta ve
benzin, düük scaklklarda yeniden kazanlabilmekteyken jet yakt, gaz ya ve
benzin/mazot orta scaklklarda kazanlabilmektedir. kinci grubun orta damtlm
ürünler olarak adlandrlmas da bu yüzdendir. Fuel oil gibi ar maddeler çok yüksek
scaklklar gerektirmektedirler.
.
Tablo A2.3
Birincil Birincil
ve kincil Petrol
Ürünleri Petrol Ürünleri
Tablo
A2.3
ve İkincil
BRNCL PETROL
ÜRÜNLER
KNCL ÜRÜNLER
RAFNER GRDLER
KNCL PETROL
ÜRÜNLER
Ham petrol
Doal gaz svlar
Dier hidrokarbonlar
Katklar/ harmanlama bileenleri
Rafineri hammaddeleri
Rafineri gaz
Ulatrma dizeli
Etan
Istma ve dier gaz
yalar
Svlatrlm petrol gazlar
Atk yakt: düük sülfür
içerikli
Nafta
Atk yakt: yüksek sülfür
içerikli
Uçak benzini
White spirit + SBP
Benzin tipi jet yakt
Yalar
Kurunsuz benzin
Bitümen
Kurunlu benzin
Parafin mumu
Gaz ya tipi jet yakt
Petrol koku
Dier gaz yalar
Dier ürünler
Sadece bu ürünler gerekli özelliklere sahip olmadklar için deil, tekrar rafine edilmeleri
ürünleri ekonomik açdan gelitirecei için, damtma biriminin ürünlerindeki farkl
maddelerin genellikle tekrar rafine edilmesi gerekmektedir. Piyasann her geçen gün
yüksek deerli hafif ürünlere olan talebi artmaktadr ve baz rafine ilemleri yüksek
randmanl hafif ürünler üretmeyi amaçlamaktadr, örnein katalitik parçalama gibi
çevrim ilemleri.
177
E Ek 2
Aada balca petrol ürün kategorilerinden bazlar ve bunlarn kullanmlar
anlatlmaktadr:
x
Likit petrol gazlar (LPG) hem enerji hem de enerji d amaçlar için
■
kullanlmaktadr. Yakt olarak enerji için kullanmlar bakmndan, genellikle
stma ve yemek piirme için, tarmsal amaçlar için, içten yanmal motorlarda
kullanmak için karayolu ulatrma sektöründe artarak kullanlmaktadr. Enerji
d kullanmlar bakmndan, buharl parçalama gibi petrokimyasal ilemlerde
hammadde olarak kullanlmaktadr.
x
Benzin balca otomobillerde ve hafif yük tayan kamyonlarda kullanlmaktadr.
■
Benzine olan talep son yllarda otomobile olan taleple paralel olarak çok hzl
bir ekilde artmtr. Fakat, çevre konusundaki endieler benzinin bileiminin
gelitirilmesi gerekliliini ortaya çkarmtr. Örnein, benzinin oktan saysn
arttrmak için kullanlan kurun birçok ülkede kullanmdan kalkmtr ve yaktn
ate alp yanmasn kolaylatran dier katk maddeleri ve oksijenleyiciler
eklenmitir. Bu katk maddeleri ve oksijenleyiciler bütan, aromatikler, alkol ve
eterdir. Ayrca, kirlilii azaltmak için biyoyaktlar (örnein, tarmsal bitkilerden
biyokütletan veya etanolden üretilen metanol) benzinle harmanlanmak veya
onun yerine kullanlmak için gelitirilmektedir.
■
x
Motorin/mazot, ulatrma mazotunu, stma gaz ve dier gaz yalarn
kapsamaktadr. Ulatrma mazotu dizel motor ile çalan otobüslerde,
kamyonlarda, otomobillerde ve dier endüstriyel makinelerde dizel motorunu
güçlendirmek için kullanlmaktadr. Istma gaz konutlarn ve ticari binalarn
stmas için olduu gibi endüstriyel kazanlar da stmak için kullanlmaktadr.
Gaz ya, fuel oil den daha az olmasna ramen enerji üretimi için
kullanlmaktadr. Mazot ve stma gaz arasndaki en önemli fark yaktn sülfür
içeriidir - çevresel amaçlar için ulatrma mazotunun sülfür içerii stma
gaznnkinden çok düüktür.
x
Fuel oil enerji üretimi yapan kamu kurulular tarafndan elektrik ve s üretmek
■
için, sanayi kullanclar tarafndan sy ilemek için ve ticari sektör tarafndan
binalarna stma yakt salamak için kullanlmaktadr. Enerji üretimi için fuel oil
talebi, çevresel endieler ve petrolden uzaklamann gereklilii önemli olmaya
baladndan son otuz yldr oldukça hzl bir ekilde dümütür. Ayrca fuel oil
uluslararas ihrakiye için gemilerde kullanlan en önemli yakttr.
Enerji d petrol ürünleri
Petrol ürünleri yalnzca yakt (enerji) amacyla kullanlmamakta, ayn zamanda birçok
ürün farkl sektörlerde hammadde olarak kullanlabilmektedir. Yakt d amaçlar için
kullanlan petrol ürünlerine baz örnekler:
x
Petrokimya sanayisi için LPG (Likit petrol gazlar), benzin
■
x
Verniklerde ve boyalarda çözücü olarak white spirit
■
x
Motorlar ve makineler için yalayclar
■
■
x
Yollarn inaat için bitümen
x
Mumlar, cilalar ve kibritler için parafin
■
x
Elektrot imalat, karbon, grafit ve kimyasal üretimi için petrol koku
■
Tablo 4.1’den üretilen Tablo A2.3 birincil ve ikincil ürünler olarak ayrlm kapsaml bir
liste vermektedir. Bu ürünlerin tamam Ek Sözlük’te tanmlanmtr.
178
E
Ek 2
Doal Gaz
Doal gaz balca metan (CH4) dan veya en basit hidrokarbon zincirinden olumaktadr.
Renksiz, kokusuz, tatsz ve havadan daha hafiftir. – 107.2°C nin üstündeki herhangi bir
scaklkta gaz halinde bulunmaktadr ve 0.6 olan özgül arl havann özgül
arlndan daha azdr. Doal gazn kalitesi ve bileimi rezervuara, çkarld arazi veya
oluumuna bal olarak deimektedir. Doal gaz üretildiinde, CO2, helyum, hidrojen
sülfit, nitrojen, su buhar ve andrc ve toksik olabilen kirleticiler gibi birçok dier
bileeni içermektedir.
Doal gazn ticari olarak kullanabilmesinden önce, istenmeyen bileenlerden arndrmak
için bir ileme tabii tutulmas gerekmektedir. Fakat, gazn içerdii bu miktarlarn bazen
çok küçük olduundan bu arndrma ilemi bütün katk maddelerini ortadan
kaldramayabilir.
Doal gazn deeri büyük ölçüde gazn saflna ve hacim bana düen karbon atomu
saysna bal olan enerji içeriiyle belirlenmektedir.Yüksek sl deere sahip bir doal
gazn örnei Cezayir’in en büyük gaz sahas olan Hassi-R’Mel (yaklak 42 000 kJ/m3)
iken, Hollanda’daki Groningen sahas düük sl deere sahip bir sahaya örnektir
(yaklak 35 000 kJ/m3).
Eer doal gaz atmosferik basnçta -160°C’nin altndaki bir scakla kadar soutulursa,
svlatrlm doal gaz (LNG) olarak adlandrlan svya younlamaktadr. LNG’nin
doal gaza göre balca avantaj hacminin gaznkinden 600 kat daha az olmasdr.
Ayrca, LNG ayn hacimdeki suyun sadece %45’i arlndadr. LNG’nin hacim ve arlk
avantajlar depolanmasn ve üretim alanlarndan tüketim alanlarna tanmasn
mümkün klmaktadr.
Doal gaz, saf metann kolay tutuabilir, kolayca ve neredeyse tamamen yanabilir olmas
ve hava kirleticileri dar çok az vermesi nedeniyle temiz bir yakt olarak
düünülmektedir. Ayrca, doal gazda kükürt bulunmamaktadr, bu yüzden sülfür dioksit
(SO2) üretilmemektedir. Nitrojen oksit (NOx) ve CO2 emisyonlar dier fosil yaktlarndan
daha azdr.
Biyoyaktlar
Yakacak odun ………………………………………………
Yakacak odun genellikle kütükler halinde kesilerek kullanmdan önce ayrlan yuvarlak
odunlar anlamna gelmektedir. Dier ekillerdeki yakacak odunlar aada ayrca ele
alnmtr ve odun tala ve odun parçalar içermektedir.
Bütün odunlar, külsüz ve nemsiz olarak ölçüldüünde yaklak %50 orannda karbon,
%44 orannda oksijen ve %6 orannda hidrojen içermektedir. Odunda genellikle %1
orannda kül bulunmaktadr ve bu türden türe çok fazla deimemektedir. Bu yüzden,
odunun gerçek s deerini karbon ve hidrojen içerii belirlediinden, nemsiz olan
herhangi bir tip kömürün bir kilogram yaklak olarak ayn miktarda s salamaktadr.
179
E Ek 2
Odunun s deeri veya sl deeri yaygn olarak üç ekilde ifade edilmektedir.
x
A) Kilogram
■
x
B) Kat metreküp
■
x
C)stif edilmi metreküp (stere)
■
B) ve C) odunun younluu ve paketlemenin younluu ile A) ya bal olduundan A)
daha temel bir ölçü birimidir.
Bir kilogram odunda nem olmasnn s deerinde iki etkisi bulunmaktadr. Kütleyi bir
kilogramda sabit tutarken nem miktarn arttrmak mevcut olan odun liflerinin miktarn
ve bu yüzden de snn kaynan azaltmaktadr. Ayrca, su, atein ssn emip tamakta
ve bunun sonucunda kullanm amaçlar için olan snn miktarn azaltmaktadr. Is
deerleri bu yüzden nem miktarndan oldukça etkilenmektedir. Yeil, yeni kesilmi odun
yaklak 8.2 MJ/kg’lik bir s deerine sahipken, kuru odun (%10 ile %20 arasnda nem
miktar) yaklak 16 MJ/kg’lik bir s deerine sahiptir. Tam olarak kurutulmu odun
(frnda kurutulmu) yaklak 18 MJ/kg’lik s deerine sahiptir.
.
ekil A2.1
Yakacak
Odunun IslOdunun
Deerleri Isıl Değerleri
Şekil
A2.1
Yakacak
18
ISı Değer (M1/Kg)
16
14
12
10
8
6
Nem içeriini
ifade etmenin
iki yolu
ikisi de genellikle
yüzde%100
ile ifade
%80
%20
%40vardr ve %60
%0
edilmektedir:
Nem İçeriği
x
Nem içerii, kuru =Islak
(slak
arlk - kuru arlk)/kuru
Eğrisi
Kuruarlk
Eğrisi
x
Nem içerii, slak = (slak arlk - kuru arlk)/slak arlk
Nem içeriini ifade etmenin iki yolu vardr ve ikisi de genellikle yüzde ile ifade
edilmektedir:
ekil A2.1 belirli bir nem içerii aral için her iki ekilde ifade edilen sl deerleri
vermektedir.
x
Nem içerii, kuru = (slak arlk - kuru arlk)/kuru arlk
■
x
Nem
= (slak
arlk - kuru
arlk)/slak
arlk
■
Yaklak
%15 içerii,
lik nemslak
içeriinin
üstündeki
deerlerde,
iki ölçü
türünün arasndaki fark
belirgin hale gelmektedir. Bu yüzden, odun için bir sl deer seçerken, hem nem içeriini
ekil
A2.1
belirli
bir nem
aral
için önemlidir.
her iki ekilde ifade edilen sl deerleri
hem de
hangi
biçimde
ifadeiçerii
edildiini
bilmek
vermektedir.
Kat metreküp bana veya stere bana düen s deeri hesaplanrken, nem içerii kadar
Yaklak
%15 lik nem içeriinin
üstündeki
deerlerde, iki ölçü türünün arasndaki fark
odunun younluununda
belirtilmesi
gereklidir.
belirgin hale gelmektedir. Bu yüzden, odun için bir sl deer seçerken, hem nem içeriini
hem de hangi biçimde ifade edildiini bilmek önemlidir.
Kat metreküp bana veya stere bana düen s deeri hesaplanrken, nem içerii kadar
odunun younluununda belirtilmesi gereklidir.
180
Ek 2
E
Dier biçimlerde yakacak odun ve odun atklar
Odun tala ve odun parçalarndan oluan yaktlar daha düzgün ve kolay kontrol
edilebilir yanma koullar saladklar için büyük kazan tesisatlarndaki kullanmlar
gittikçe yaygnlamaktadr. Odun dorama mekanizmalar gazlatrma için odunun
hazrlanmasnda ve gazlatrlm yaktn datm için kullanlmaktadr. Odun
parçalarndan oluan yakt linyin balayclarn eklenmesiyle odun talandan imal
edilmektedir.malat srasndaki nem oran düüktür (~%10). Talalar ve parçalar için
nem içerii ve s deerleri genellikle üretici tarafndan belirtilmektedir.
Birçok sanayi ve ticari koullarnda odun at ortaya çkabilmektedir ve ticareti nadiren
yaplmakla birlikte yerinde kullanlmaktadr. Raporlama yapan iletmeler kullanlan
miktar tahmin edebilmekte veya ortaya koyabilmekte ya da ondan elde edilen sy
belirleyebilmektedir. Odun at için özel bir durum siyah likörün üretimi ve kullanmdr.
Ekinlerin kalntlarndan ortaya çkan atklar yaktlarn önemli kaynaklarndandr ve
saman yakma kazanlar gibi onlar kullanabilecek ekilde tasarlanm özel fabrikalarda
kullanlabilmektedirler.
Sv biyoyaktlar
Sv biyoyaktlar Sözlük’te detaylandrlmtr.
Gaz biyoyaktlar
Gaz biyoyaktlar Sözlük’te detaylandrlmtr.
181
EkEk
3 3
Birimler ve Dönütürme
Birimler ve Dönütürme
Karlklar
Karlklar
Giri
Giri
Yakt ve enerji miktarlarn ifade etmek için kullanlan en yaygn birimler hacim, kütle ve
enerji ile ilgili olanlardr. Kullanlan gerçek birimler ülkeye ve bölgesel imkanlara göre
deiebilmektedir ve ülkedeki tarihsel uygulamalar yanstmaktadr, bazen deien yakt
arz koullarna uyarlanmaktadrlar.
Bu ekte öncelikle kullanlan çeitli birimleri ve birbirleriyle olan ilikileri tanmlanacaktr.
Daha sonra yaygn olarak kullanlan yaktlarn sl deerleri için referans aralklar
salanacaktr.
Birimler ve Karlkl likileri
Birimler ve Karlkl likileri
Hemen hemen bütün yakt ve enerji miktarlarn kapsayan uluslararas olarak kabul
edilmi birimler metreküp, ton (metrik ton) ve joule dür. Bunlar Uluslaras Ölçüm
Sistemi’nde (SI) bulunan metreden, kilogramdan ve saniyeden türetilmitir ve bilim,
teknoloji ve ticaret için uluslararas bir temel olarak hizmet etmektedir.Ancak, yllar
boyunca dier birimler kullanlmtr ve aadaki ksmlarda ilikileri listelenecektir.
Ondalk Sistem Önekleri
Ondalk Sistem Önekleri
Aadaki tablo, enerji istatistiklerinde yaygn olarak kullanlan ast ve üst kat öneklerini
vermektedir. Öneklerin tam olarak, verildii gibi kullanlmasna dikkat ediniz. Özellikle,
küçük harfle yazlm öneklerin hiçbir zaman büyük harflerle yazlmamas gerekmektedir.
Örnein, x kilowatt’ ifade eden bir rakamn x kW olarak yazlmas gerekmektedir. Hiçbir
zaman x KW olarak yazlmamaldr.
.
Tablo A3.1 Yaygn Olarak Kullanlan Ast ve Üst Kat Önekleri
Tablo A3.1
Yaygn
Olarak Kullanlan
Ast veAst
Üst Kat
Tablo A3.1
Yaygın
Olarak
Kullanılan
veÖnekleri
Üst Kat Önekleri
10
1
10
2
10
3
10
6
10
9
10
12
10
15
10
18
Üst katlar
Üst katlar
deka (da)
1
10
deka (da)
hekto (h)
2
10
hekto (h)
kilo (k)
3
10
kilo (k)
mega (M)
6
10
mega (M)
giga (G)
9
10
giga (G)
tera (T)
12
10
tera (T)
peta (P)
15
10
peta (P)
eksa (E)
18
10
eksa (E)
Ast katlar
Ast katlar
-1
10
desi (d)
-1
10
desi (d)
-2
10
santi (c)
-2
10
santi (c)
-3
10
mili (m)
-3
10
mili (m)
-6
10
mikro (µ)
-6
10
mikro (µ)
-9
10
nano (n)
-9
10
nano (n)
-12
10
piko (p)
-12
10
piko (p)
-15
10
femto (f)
-15
10
femto (f)
-18
10
atto (a)
-18
10
atto (a)
183
E Ek 3
Dönütürme
Karlklar
Dönütürme
Karlklar
Dönütürme
DönütürmeKarlklar
Karlklar
Hacim,
kütle
enerji
elektronik
birim
dönütürücüsü
internet
Hacim,
kütle
ve ve
enerji
içiniçin
elektronik
birim
dönütürücüsü
IEAIEA
internet
sitesinde,
www.iea.org
adresinde
sunulmaktadr.
Siteye
girdiinizde
sitesinde,
www.iea.org
adresinde
sunulmaktadr.
Siteye
girdiinizde
www.iea.org
www.iea.org
daha
sonra
Birim
Dönütürücüsüne
(Unit
statistiklere
(Statistics)
(Statistics)
ve ve
daha
sonra
Birim
Dönütürücüsüne
(Unit
statistiklere
(Statistics)
(Unit
(Statistics)
(Unit
Converter)
basarak
talimatlar
takip
ediniz.
Converter)
basarak
talimatlar
takip
ediniz.
Converter)
Converter)
Hacim
birimleri
Hacim
birimleri
………………………………………………
Hacim
Hacimbirimleri
birimleri
Uzunluk birimi hacim biriminin temelini oluturmaktadr (metre, santimetre, vb.)
Esas olarak galon ve litre sv ölçüm standartdr fakat imdi resmi olarak metreküp
cinsinden tanmlanmaktadr.
Stere ve cord sadece odun kömürü ölçümlerinde kullanlmaktadr ve srasyla 1 metreküp
ve 128 feet küp istif edilmi odun kömürünü temsil etmektedir. Her bir birimde odunun
gerçek hacmi, istiflenmenin younluu ve kullanlan odun parçalarnn ekli önemli
ölçüde deiebileceinden ereti olarak tanmlanmtr.
.
Tablo A3.2
Hacim Hacim
Birimleri Arasndaki
Karlklar
Tablo
A3.2
BirimleriDönütürme
Arasındaki
Dönüştürme Karşılıkları
ABD
galon
(gal)
ABD
galon
(gal)
UKUK
galon
(gal)
galon
(gal)
Varil
(bbl)
Varil
(bbl)3
Foot
küp
(ft (ft) 3)
Foot
küp
Litre
(lt)
Litre (lt)
3
Metreküp
(m(m
) 3)
Metreküp
3
A.B.D.
A.B.D.
galonu
galonu
(gal)
(gal)
B.K.
galonu
B.K.
galonu
(gal)
(gal)
bblbbl
ft ft3
11
1.201
1.201
42.0
42.0
7.48
7.48
0.2642
0.2642
264.2
264.2
0.8327
0.8327
11
34.97
34.97
6.229
6.229
0.220
0.220
220.0
220.0
0.02381
0.02381
0.02859
0.02859
11
0.1781
0.1781
0.0063
0.0063
6.289
6.289
0.1337
0.1337
0.1605
0.1605
5.615
5.615
11
0.0353
0.0353
35.3147
35.3147
3
lt lt
m m3
3.785
3.785 0.0038
0.0038
4.546
4.546 0.0045
0.0045
159.0
159.0 0.159
0.159
28.3
28.3 0.0283
0.0283
11
0.001
0.001
1000.0
11
1000.0
Kütle
Birimleri
Kütle
Birimleri
………………………………………………
Kütle
KütleBirimleri
Birimleri
Kütlenin SI birimi kilogramdr (kg), 1000 kg’a eit olan ton (metrik ton) yaygn olarak
enerji istatistiklerinde en küçük birim olarak kullanlmaktadr. Ülkelerin birçou için,
ulusal ürün dengeleri kütle olarak ifade edilen ürünlerin sunumlarnda birim olarak
kiloton (1000 ton)’u kullanacaktr.
.
Tablo A3.3 Kütle Birimleri Arasndaki Dönütürme Karlklar
Tablo A3.3
Kütle Birimleri Arasındaki Dönüştürme Karşılıkları
kg
Kilogram (kg)
Kilogram (kg)
Ton (t)
Ton (t)
Uzun ton (lt)
Uzun ton (lt)
Ksa ton (st)
Ksa ton (st)
Pound (lb)
Pound (lb)
184
1
kg
t
t
lt
lt
-4
1
1000
1000
1016
1016
907.2
907.2
0.454
0.454
st
st
-3
lb
lb
0.001
9.84x10
1.102x10
2.2046
-4
-3
0.001
9.84x10
1.102x10
2.2046
1
0.984
1.1023
2204.6
1
0.984
1.1023
2204.6
1.016
1
1.120
2240.0
1.016
1
1.120
2240.0
0.9072
0.893
1
2000.0
0.9072
0.893
1
2000.0
-4
-4
-4
4.54x10
4.46x10
5.0x10
1
-4
-4
-4
4.54x10
4.46x10
5.0x10
1
E
Ek 3
Enerji
birimleri
………………………………………………
Enerji
birimleri
Enerji birimleri
Enerjinin SI birimi joule (J)’dur. Enerji için kullanlan birçok dier birim enerji
miktarlarnn ksmen tarihsel sebeplerden ksmen birim olarak joule’un kullanld küçük
miktarlarda allmam ondalk öneklerin kullanmn gerektirdiinden pratik olarak ifade
edilmesi için kullanlmaktadr. Sonuç olarak, uluslararas organizasyonlar ulusal yakt
arzlarn ve kullanmdaki ilgili ürünleri tanmlamak için uygun miktardaki enerji için
birimleri kullanmaktadr. Tarihsel olarak ton edeer kömür kullanlmaktayd, fakat
petrolün yukar trmanyla bunun yerini 41.868 gigajoule olarak tanmlanan ton
edeer petrol (tep) almtr. Birçok ulusal bilanço bu birimi kullanmaktadr, fakat
Uluslararas Standartlar Organizasyonu (ISO)’nun tavsiyeleriyle
terajoule artarak
kullanlmaktadr.
Kullanlan kalorinin birçok tanm bulunmaktadr. Burada verilen kalori ve joule
arasndaki dönütürme karl 4.1868 joule olarak tanmlanan Uluslararas Buhar
Tablosu (IT) deeridir. Benzer ekilde, ngiliz s birimi (Btu) için uluslararas olarak kabul
edilmi deer 1 055.06 joule dur. Btu quad (1015 Btu) ve therm (105 Btu)‘in temelidir.
.
Tablo A3.4 Enerji Birimleri Arasndaki Dönütürme Karlklar
Tablo A3.4
Enerji Birimleri Arasındaki Dönüştürme Karşılıkları
TJ
TJ
Gkal Gkal
Mtep Mtep
MBtu MBtu
GWhGWh
-5
-5 947.8
Terajoule
(TJ) (TJ)
1
238.8238.8
2.388x10
Terajoule
1
2.388x10
947.8 0.2778
0.2778
-3
7
-3
-3
7
-3
Gigakalori
4.1868x10
1
10
3.9683.968 1.163x10
Gigakalori
4.1868x10
1
10
1.163x10
-4
7
7
-4 10
7
7 11630
Mtep*Mtep*
4.1868x10
1
3.968x10
4.1868x10
10
1
3.968x10
11630
-3
-8
-4
-3
-8
-4
Milyon
Btu Btu
1.0551x10
1
Milyon
1.0551x10 0.2520.2522.52x10
2.52x10
1 2.931x10
2.931x10
(MBtu)(MBtu)
-5
-5
Gigawatt-saat
3.6 3.6
860 860 8.6x10
3412 3412
1
Gigawatt-saat
8.6x10
1
(GWh)
(GWh)
* milyon
ton edeer
petrolpetrol
* milyon
ton edeer
Tipik
IslIsl
Deerler
Tipik
Deerler
Tipik Isl Deerler
Kömürler
……………………………………………………
Kömürler
Kömürler
.
Tablo A3.5 Ta Kömürü Tiplerine Göre Isl Deer Aralklar
Tablo A3.5
Ta
kömürü
Ta
kömürü
Antrasit
Kok
Antrasit
kömürü
Kok
Dier
kömürü
bitümlü
Dier
bitümlü
Taş Kömürü Tiplerine Göre Isıl Değer Aralıkları
Brüt Isl Deer
(kullanlan)
Brüt Isl Deer
(kullanlan)
MJ/kg
29.65-30.35
MJ/kg
27.80-30.80
29.65-30.35
27.80-30.80
23.85-26.75
Net Isl Deer
(kullanlan)
Net Isl Deer
(kullanlan)
MJ/kg
28.95-30.35
MJ/kg
26.60-29.80
28.95-30.35
26.60-29.80
22.60-25.50
Karbon
çerii
Karbon
çerii
kg/t
778-782
kg/t
674-771
778-782
674-771
590-657
Nem
çerii
Nem
çerii
%
10-12
%
7-9
10-12
7-9
13-18
Karbon
çerii
Karbon
(kullanlan)
çerii
(dmmf)*kg/t
(kullanlan)
920-980
(dmmf)*kg/t
845-920
920-980
845-920
810-845
23.85-26.75
22.60-25.50
590-657
13-18
810-845
185
E Ek 3
.
Koklar………………………………………………………
Tablo
A3.6
Kok Göre
Tiplerine
Göre Isıl Değerler
Tablo A3.6
Kok Tiplerine
Isl Deerler
Kok tipi
Brüt Isl
Deer
(kullanlan)
MJ/kg
Net Isl
Deer
(kullanlan)
MJ/kg
Karbon
çerii
(kullanlan)
kg/t
Nem
çerii
(kullanlan)
%
820
853
710
875
8-12
1-2
15
1-2
Metalurjik kok
27.90
27.45
Gaz koku
28.35
27.91
Düük sl kok
26.30
25.40
Petrol koku
30.5-35.8
30.0-35.3
(yeil)
*dmmf: kuru, mineral madde içermeyen
Karbon
çerii
(kullanlan)
(dmmf)*kg
/t
965-970
856
900
890
Kömürden türetilmi gazlar ………………………………
.
Tablo
A3.7
Kömürden
Türetilmiş
Tablo A3.7
Kömürden
Türetilmi Gazlar
çin Tipik Gazlar
Isl Deerlerİçin Tipik Isıl Değerler
Gaz tipi
Kok gaz
Yüksek frn gaz
Net Isl Deer
(kullanlan)
Brüt Isl
Deer
(kullanlan)
MG/kg
19.01
2.89
MG/kg
16.90
2.89
Net Isl
Deer
(kullanlan)
MG/kg
37.54
2.24
Karbon
çerii
(kullanlan)
%
464
179
.
Petrol ürünleri ………………………………………………
Tablo
A3.8
Petrol
Ürünleri
İçin Tipik Isıl Değerler
Tablo A3.8
SeçilmiSeçilmiş
Petrol Ürünleri
çin Tipik
Isl Deerler
Ürün
Younluk
Ton bana
düen litre
3
Etan
Propan
Bütan
(2)
LPG
Nafta
Uçak benzini
(3)
Benzin
Uçak türbin yakt
Dier kerosen
Gaz/mazot
Fuel oil, düük sülfürlü
Fuel oil, yüksek sülfürlü
kg/m
366.3
507.6
572.7
522.2
690.6
716.8
740.7
802.6
802.6
843.9
925.1
963.4
2730
1970
1746
1915
1448
1395
1350
1246
1246
1185
1081
1038
Brüt Isl
Deer
(GJ/T)
51.90
50.32
49.51
50.08
47.73
47.40
47.10
46.23
46.23
45.66
44.40
43.76
Net Isl
Deer
(1)
(GJ/t)
47.51
46.33
45.72
46.15
45.34
45.03
44.75
43.92
43.92
43.38
42.18
41.57
(1) Nafta ve daha ar yaktlar için, net sl deerler brütün % 95’i olarak kabul edilmitir.
(2) Kütlece %70’i propan ve % 30 ‘u bütan olan bir karm kabul eder.
(3) 91 ve 95 oktan motor benzinleri için bir ortalama
186
E
Ek 3
Doal
gaz gaz
……………………………………………………
Doal
gaz
Doal
Doal gaz
3
Doal
Metan için gaz
sl deerler 55.52 MJ/kg (brüt) (37.652 MJ/m ) ve 50.03 MJ/kg (net) (33.939
MJ/m3)’dir. Fakat, salanan doal gaz metana ek olarak baka gazlar içermektedir
(genellikle etan ve propan). Ar gazlarn metreküp bana düen sl deeri arttrmas
nedeniyle, brüt sl deerler deiebilmektedir – 37.5 ve 40.5 MJ/m3 arasnda.
.
Tablo
A3.9
Kütle
veya
Isıya
Dönüştürme
Katsayıları
(Brüt Isıl Değer)
Tablo A3.9
Kütle
veyaKütle
Hacimden
Isya Dönütürme
Katsaylar
(Brüt Isl
Deer)
Tablo
A3.9
veya Hacimden
Hacimden
Isya
Dönütürme
Katsaylar
(Brüt Isl Deer)
GAZ
GAZ
LNG
Norveç NorveçHollandaHollanda
Rusya Rusya Cezayir Cezayir
Btu
MJ
Btu
MJ
Btu
MJ
Btu
MJ
Btu
MJ
Btu
MJ
Btu
MJ
Btu
MJ
Btu
MJ
Btu
LNG
MJ
3
m*
kg
3
40.00
m*
37912
40.00
42.51
37912
40290
42.51
35.40
40290
33550
35.40
37.83
33550
35855
37.83
39.17
35855
37125
39.17
37125
54.40
kg
51560
54.40
52.62
51560
49870
52.62
45.19
49870
45.19
45.19
42830
45.19
54.52
42830
20.56
54.52
47920
20.56
47920
.
* 15 °C’de. * 15 °C’de.
3
Tablo
A3.10
Standart
(SmMetreküp
) ve Normal
Metreküp
(m3) Arasındaki
Tablo A3.10
Standart
MetreküpMetreküp
(Sm3) ve Normal
(m3) Arasndaki
Dönütürme
Karlklar
Dönüştürme Karşılıkları
Standart m
Standart m
1
1.055
1
3
Standart m *
3
Normal m
m3***
Standart
3
Normal m **
Normal m
Normal m
0.948
1
0.948
1.055
3
* 15 °C’de.ve 760 mm civada ölçülmü 1 Sm
.
.
3
3
3
3
1
3
** 0 °C’de.ve 760 mm civada ölçülmü 1 m 3
* 15 °C’de.ve 760 mm civada ölçülmü 1 Sm
3
** 0 °C’de.ve 760 mm civada ölçülmü 1 m
Tablo A3.11
LNG veStandart
Doal GazMetreküp
Birimleri Arasndaki
Karlklar
Tablo
A3.10
(Sm3)Dönütürme
ve Normal
Metreküp
Tablo A3.11
(m3) Arasında
Dönüştürme Karşılıkları
3
LNG
Standart m * Karşılıkları
LNG ve Doğal LNG
Gaz Birimleri Arasındaki
Dönüştürme
3
(metrik ton)
(m )
LNG
LNG (metrik ton)
3
LNG (m )
3
Standart m *
LNG (metrik ton)
3
LNG
(m )
3
* 1 Sm = 40 MJ. 3
Standart m *
1
0.948
(metrik ton)
0.45
1
-4
-3
7.35x10
1.626x10
1
0.45
-4
7.35x10
LNG
3
(m )
0.948
1
-3
1.626x10
3
1360
615
1
Standart m *
1360
615
1
Tablo A3.12 Doal Gaz çin Brüt ve Net Isl Deer Karlatrmas
3
* 1 Sm = 40 MJ.
.
1 NCV* = 0.9 GCV**
Tablo
Doğal Gaz İçin Brüt ve Net Isıl Değer Karşılaştırması
*NCV = A3.12
Net Isl Deer
**GCV = Brüt Isl Deer
1 NCV* = 0.9 GCV**
*NCV = Net Isl Deer
**GCV = Brüt Isl Deer
187
Sözlük
Yaktlarn Tanm
Alt bitümlü kömür: Brüt sl deeri 17 435 kJ/kg (4 165 kcal/kg) ile 23 865 kJ/kg (5
700 kcal/kg) arasnda olan %31’den fazla buharlaabilen madde içeren ve herhangi
kuru mineral maddesi içermeyen bir araya toplanmam kömürler.
Antrasit: Ta kömürü’ne baknz.
Atklar:
x
■
x
■
x
■
Endüstriyel atk: Elektrik ve/veya s üretimi için dorudan yaklan,
yenilenemeyen endüstriyel kökenli atklar. Kullanlan yaktn miktar net sl
deer olarak rapor edilmelidir. Yenilenebilir endüstriyel atklar kat biyokütle,
biyogaz ve/veya sv biyoyakt kategorilerinde rapor edilmelidir.
Kentsel kat atk (yenilenebilirler): Konutlar, sanayi, hastaneler ve özel
fabrikalarda yaklan biyolojik olarak ayrabilen maddeleri içeren üçüncü
sektörlerin ürettii atklar. Kullanlan yaktn miktar net sl deer cinsinden
rapor edilmelidir.
Kentsel kat atk (yenilenemeyenler): Konutlar, sanayi, hastaneler ve özel
fabrikalarda yaklan biyolojik olarak ayramayan maddeleri içeren üçüncü
sektörlerin ürettii atklar. Kullanlan yaktn miktar net sl deer cinsinden
rapor edilmelidir.
Benzin tipi jet yakt (nafta tipi jet yakt veya JP4): Bu, uçak türbinlerinde
kullanlmak üzere, 100°C ile 250°C‘de damtlm, bütün hafif hidrokarbon petrolleri
içerir. Gazya, benzin veya naftann aromatik içerii %25’i geçmeyecek ve buhar basnc
13.7kPa ile 20.6kPa arasnda olacak ekilde kartrlmasyla elde edilir.
Benzin: Motor benzinine veya benzin türü jet yaktna baknz.
Bitümen: Bitümen kat, yar kat veya akkan olmayan, koloidal yapya sahip, rengi
kahverengi ile siyah arasnda, ham petrolün damtlmasndan arta kalanlardan, petrol
artklarnn vakum damtma ile atmosferik damtlmasndan
elde edilen bir
hidrokarbondur. Bitümen, genellikle asfalt olarak da adlandrlr ve temel olarak yol
yapmnda ve çat yapm maddesi olarak kullanlr. Bu kategori svlatrlm ve azaltlm
bitümeni içerir.
Biyogaz: Temel olarak oksijensiz yaayanlarn biyokütle sindirimiyle üretilen metan ve
karbon dioksitten oluan bir gazdr. Aadakileri içerir:
x
■
Atklarla doldurulmu arazinin sindirimiyle oluan arazi doldurma gaz.
x
■
Lam çamurunun oksijensiz fermantasyonundan oluan lam çamuru gaz.
x
■
Hayvan gübrelerinin oksijensiz fermantasyonundan ve mezbahalarn
atklarndan, bira tesislerinden ve dier tarm sanayilerinden oluan dier
biyogazlar.
189
S Sözlük
Biyoyaktlar: Biyoyaktlar biyoetanolü, biyodizeli, biyometanolü, biyometileteri ve
biyopetrolü kapsar. Sv biyoyaktlar temel olarak biyodizel ve biyoetanol/ETBE’dir ve
ulam yaktlar olarak kullanlr. Bunlar, yeni veya kullanlm sebze yandan yaplabilir
ve petrol bazl yaktlar ile kartrlabilir veya onlarn yerine konulabilir. Doal bitki
hammaddesi soyay, ayçiçeini ve kolza tohumunun yan içerir. Baz koullar altnda,
kullanlm sebze yalar, ilem için hammadde olarak kullanlabilir.
BKB (Braunkohlenbriketts) (turba briketlerini içerir): Linyitten üretilen bir bileik
yakttr. Linyit/kahverengi kömür parçalar halinde ezilir, kurutulur ve yüksek basnç
altnda balayc eklenmeden eit ekilde briketler halinde ekle sokulur. Bu kategori
Alman üretimi linyit tozunu içerir.
Buhar kömürü: Ta kömürüne baknz.
Dier petrol ürünleri: Yukarda özel olarak belirtilmeyen tüm ürünler, örnein katran
ve sülfür. Bu kategori ayrca rafinerilerde üretilen aromatikleri ( örnein, BTX veya
benzen, toluen ve ksilen) ve olefinleri (örnein, propilen) de içermektedir.
Dier bitümlü kömürler ve antrasit: Ta kömürüne baknz.
Dier gaz yalar: Gaz yalar damtlm petrol ürünlerini içermektedir ve hava
tamacl dndaki
damtlmaktadr.
sektörlerde
kullanlmaktadr.
150°C
ile
300°C
arasnda
Dier hidrokarbonlar: Bu kategori katranl kumlardan ve kaya petrolünden elde edilen
sentetik ham petrolleri, kömür svlatrmasndan elde edilen svlar, doal gazn benzine
dönütürülmesinden elde edilen sv ürünleri, hidrojen ve emülsiyon yaplm petrolleri
içermektedir (örnein, orimulsion)
Doal gaz: Sv veya gaz halinde bulunan, balca metandan oluan ve yer alt
madenlerinde oluan gazlar içermektedir. Hem sadece gaz halindeki hidrokarbonlar
üreten sahalardan meydana gelen petrolle ilikisi olmayan gazlar hem de kömür
madenlerinden elde edilen metann yannda ham petrolle birlikte üretilen gazlar
içermektedir.
Doal gaz svlar (NGL): NGL, ayrma tesislerinde veya gaz ileme tesislerinde doal
gazdan yeniden elde edilen sv veya svlatrlm hidrokarbonlardr. NGL, etan, propan,
bütan (normal veya izo-), (izo)pentan ve pentan artlar içermektedir (bazen benzin veya
kondensat anlamna gelmektedir).
Etan: Doal gaz ve rafineri gaz akmndan çkarlan, doal halinde gaz olan düz-zincir
bir hidrokarbondur (C2H6).
Fuel-oil: Bu, geri kalan bütün (ar) akaryaktlar (harmanlama ile elde edilenler dahil)
kapsar. Kinematik viskozite 80°C’de 10 cSt’nin üzerindedir. Alevlenme noktas her
zaman 50°C’nin üzerindedir ve younluk her zaman 0.90 kg/lt’den fazladr.
■x
Düük sülfür içerii: sülfür içerii %1’den düük olan ar fuel-oil.
■x
Yüksek sülfür içerii: sülfür içerii %1 veya daha fazla olan ar fuel-oil.
Gaz koku: Gaz ilerinde, ehir gaz üretiminde kullanlan ta kömürü’nün yan ürünüdür.
Gaz kok, snma amaçl kullanlr.
190
Sözlük
S
Gazhane gaz: Ana amac gazn üretimi, tanmas ve datm olan kamu veya özel
santrallerde üretilen yapay doal gaz dahil bütün tipteki gazlar kapsar. “Üretim” sras
altnda rapor edilen karbonlama (kok frnlar tarafndan üretilen ve gaz ilerine
aktarlan gaz dahil), petrol ürünlerinin zenginletirme yaplarak veya yaplmayarak
tamamen gazlamas (LPG, artk akaryakt, vb.), doal gazn ayrlmas ve “Dier
kaynaklardan” sras altnda rapor edilen gazlarn ve/veya havann slah edilmesi ve basit
karm ile üretilen gaz içerir.
Gazya (kerosen) tipi jet yakt: Bu, uçak türbinlerinde kullanlan damtlm üründür.
150°C ile 300°C arasnda gazya ile ayn damtma özelliklerine ve alevlenme noktasna
sahiptir (genellikle 250°C’nin üzerinde deildir). Buna ek olarak, Uluslararas Hava
Ulam Kurumu (IATA) tarafndan tespit edilen baz belirleyici özellikleri vardr (donma
noktas gibi). Bu kategori gazya harmanlama bileenlerini içerir.
Gazya/mazot (damtlm fuel-oil): Gazya/mazot(dizel) temelinde 180°C ile
380°C arasnda orta derece damtlm üründür. Kullanma göre birkaç derece
mevcuttur:
x
■
Ulam mazotu(dizel): kara yolunda dizel araçlarda kullanlr (arabalar,
kamyonlar, vb.), genellikle düük sülfür içeriine sahiptir.
■
x
Istma ve dier gaz yalar:
-
Endüstriyel ve ticari kullanm için hafif stma petrolleri
-
Deniz ve ray tamaclnda kullanlan dizel
-
Petrokimyasal hammadde olarak kullanlan 380°C ile 540°C
arasnda damtlm ar gazya dahil dier gazyalar.
Gelgit/dalga/deniz enerjisi: Gelgit veya dalga hareketinden elde edilen ve elektrik
üretimi için kullanlan mekanik enerji.
Güne enerjisi: Scak su üretimi ve elektrik üretimi için kullanlan güne aadakilerden üretilmektedir.
x
■
Yerel scak su veya yüzme havuzlarnn mevsimsel stmas için özellikle
termosifon tipi düz levha toplayclar.
x
Fotovoltaik hücreler.
■
x
Güne sl elektrik santraller.
■
Not: Konutlarn ve dier binalarn dorudan stma, soutma ve aydnlatmas için pasif
güne enerjisi dahil deildir.
Ham petrol: Ham petrol, doal kökeninde hidrokarbonlar ve sülfür gibi ilgili kirliliklerin
karmndan oluan bir mineral petroldür. Normal yüzey scaklnda ve basncnda sv
fazda bulunur ve fiziksel özellikleri (younluk, viskozite, vb.) çok deikendir. Bu kategori
ilikili veya ilikisiz gazdan elde edilen arazi veya iletme youumunu içerir, ticari ham
petrol akm ile kaynamtr.
Hidroelektrik: Suyun potansiyel ve kinetik enerjisi hidroelektrik santrallerinde elektrie
çevrilir. Pompajl depolama dahil edilmelidir. Detayl santral boyutlar net pompajl
depolama olarak rapor edilmelidir.
Jeotermal enerji: Dünyann kabuundan yaylan ve s olarak kullanlan, genellikle
scak su veya buhar eklindeki enerjidir. Bundan uygun alanlarda yararlanlr:
191
S Sözlük
■x
Bölge stmasnda, tarmda, vb. dorudan s elde etme amaçl.
■x
Parlamadan sonra, kuru buhar veya yüksek entalpili tuzlu su kullanarak elektrik
elde etmede.
Kahverengi kömür: Linyit’e baknz.
Kat biyokütle: Is ve elektrik üretimi için yakt olarak kullanlan biyolojik kökenli
organik, fosil olmayan maddeleri kapsamaktadr.
■x
Odun kömürü: Odun ve dier bitkisel malzemelerin pirolizinden ve ykc
■x
Odun, odun atklar, dier kat atklar: Özellikle yetitirilen enerji ürünleri
damtmadan oluan kat at kapsamaktadr.
(söüt, kavak vb.), endüstriyel ilemlerden (özellikle odun/kat sanayisi) üretilen
veya ormandan ve tarm alanlarndan (yakacak odun, aaç kabuu, odun
tala vb.) dorudan salanan odunsu maddeleri olduu kadar saman, fndk
kabuklar, ezilmi üzüm atklar, kümes hayvanlar çöpleri gibi atklar da
kapsamaktadr.
Katk Maddeleri/Oksijenleyiciler: Katk maddeleri, yakt özelliklerini deitirmek için,
bir ürüne eklenen veya bir ürün ile kartrlan, hidrokarbon olmayan bileiklerdir (oktan,
setan, soukluk özellikleri, vb.):
■x
Alkoller (metanol, etanol) gibi oksijenler, MTBE (metil üçüncül bütil eter) gibi
eterler, ETBE (etil üçüncül bütil eter), TAME (üçüncül amil metil eter).
■x
Esterler (örnein; kolza veya dimetilester, vb.).
■x
Kimyasal bileikler (tetrametil kurun, tetraetil kurun ve deterjanlar gibi).
Not: Bu kategoride belirtilen etanol miktarlar, yakt kullanm için yazlm miktarlarla
ilikilendirilmelidir.
Kok Frn gaz: Kat yakt karbonlamasnn yan ürünü olarak elde edilir ve gazlatrma
ilemleri gaz ileri ve belediyeye ait gaz santralleri ile balantl olmayan kok üreticileri ve
demir ve çelik santralleri tarafndan yürütülür. Yakt miktar brüt sl deer olarak rapor
edilmelidir.
Kok Frn koku: Kömürün karbonlamasndan elde edilen kat üründür, temel olarak
yüksek scaklktaki kok kömürü; nem oran düüktür ve uçucu bir maddedir. Kok, temel
olarak demir ve çelik sanayisinde enerji kayna ve kimyasal etmen olarak kullanlr. Kok
krntlar ve dökme kok bu kategoriye dahildir. Yar-kok, kömürün düük scaklkta
karbonlamasndan elde edilen kat ürün, bu kategoriye dahil edilmelidir. Yar-kok, yerli
yakt olarak veya çevrim santrallerinin kendisinde kullanlr. Bu balk, koku, kok
krntlarn ve linyitten/kahverengi kömürden yaplan yar-koku içerir.
Kok kömürü: Ta kömürüne baknz.
Kurunlu motor benzini: Motor benzinine baknz.
Kurunsuz benzin: Benzine baknz.
Linyit/kahverengi kömür: Brüt s deeri 17 435 kJ/kg’dan (4 165 kcal/kg) az olan ve
uçucu madde miktar %31’den fazla olan ym olmayan kömürlerdir. Üretilen ve
yaklan yal ist ve katran kumu dorudan bu kategoriye rapor edilmelidir. Dier
dönüüm ilemleri için girdi olarak kullanlan yal ist ve katran kumu da bu kategoriye
rapor edilmelidir. Bu, dönüüm ileminde tüketilen yal ist ve katran kumunun bir
ksmn içerir.
Mazot: Gaz/mazot’a baknz.
192
Sözlük
S
Motor
benzini: Motor benzini 35°C ile 215°C arasnda damtlm hafif
hidrokarbonlarn karmndan oluur. Kara bazl kvlcm ateleme motorlarnda yakt
olarak kullanlr. Motor benzini katk maddeleri, oksijenler ve TEL (Tetraetil kurun) ve
TML (tetrametil kurun) gibi kurun bileikleri dahil oktan zenginletiriciler içerebilir.
Motor benzini iki gruba ayrlabilir:
x
■
Kurunsuz motor benzini: oktan derecesini zenginletirmek için kurun
bileiklerinin eklenmedii motor benzinidir. Az miktarda organik kurun
içerebilir.
x
■
Kurunlu motor benzini: oktan derecesini zenginletirmek için TEL (tetraetil
kurun) ve/veya TML (tetrametil kurun) eklenmi motor benzinidir. Bu kategori
motor benzini harmanlanm bileikleri içerir (katk maddeleri/oksijenler hariç),
örnek; alkiletler, izomerat, reformat, tamamlanm motor benzini olarak
tasarlanm ayrlm benzin.
Nafta: Nafta petrokimya sanayisi için kullanlan bir hammaddedir (örnein, etilen veya
aromatiklerin üretimi). Nafta, 30°C ve 210°C damtma aralnda veya bu araln bir
ksmnda bulunan malzemeleri içermektedir. Harmanlama için ithal edilen nafta, nafta
ithalat olarak rapor edilmektedir, ürünler aras transferler satrnda nafta için eksi girdi
ve ilgili nihai ürün için art girdi olarak gösterilmektedir.
Odun kömürü: Kat biyokütle’ye baknz.
Odun/ odun atklar/ dier kat atklar: Kat biyokütleye baknz.
Oksijenli çelik frn gaz: Oksijenli frnda çeliin üretiminin yan ürünü olarak ve frnda
braklarak elde edilmektedir. Gaz ayn zamanda dönütürücü gaz, basit oksijenli çelik
veya LD gaz olarak bilinmektedir. Yaktn miktar brüt sl deer olarak rapor edilmelidir.
Orimulsiyon: Su ve doal bitümenden oluan bir petrol ürünü.
Parafin mumu: Bunlar doymu alifatik hidrokarbonlardr. Bunlar, kayganlatrc
yalarn balmumu ayrtrlrken elde edilen artklardr. Derecesine göre fazla veya az
ince kristalli bir yapya sahiptirler. Ana özellikleri öyledir: renksiz, kokusuz, yarsaydam
ve erime noktas 45°C nin üstünde.
Patent yakt: Balayc etmenlerin eklenmesiyle ta kömürü krntlarnn
ekillendirilmesinden üretilen bir yakt bileimi. Üretilen patent yaktn miktarnn balayc
etmenin eklenmesi sebebiyle çevrim ileminde tüketilen kömür miktarndan biraz daha
fazla olduuna dikkat ediniz.
Petrol koku: Petrol koku siyah kat bir ürün olup balca petrolden türetilmi
hammaddelerin parçalanmas ve karbonlatrlmasyla, kaynan vakumlanmasyla elde
edilen ve gecikmeli koklama veya sv koklama gibi ilemlerde kullanlan, katran ve ziftin
bir yan ürünüdür. Balca karbondan (90% ile %95) olumaktadr ve düük kül içeriine
sahiptir. Çelik sanayisi için, stma amaçlar için, elektrot üretimi için ve kimyasallarn
üretimi için kok frnlarnda hammadde olarak kullanlmaktadr. Kalite açsndan en
önemli olan iki ürün “yeil kok” ve “kavrulmu kok” dur. Bu kategori ayn zamanda
rafine ilemi srasnda katalizörde çökelen “katalizör koku” nu da içermektedir; bu kok
türü yeniden kazanlabilir deildir ve genellikle rafineri yakt olarak kullanlmaktadr.
Petrollü (katranl) kumlar: Linyit/kahverengi kömüre baknz.
193
S Sözlük
Rafineri gaz (svlamam): Rafineri gaz, rafinerilerde petrol ürünlerine muamele
veya ham petrolün damtlmas srasnda elde edilen balca hidrojen, metan, etan ve
olefinleri içeren younlatrlamaz gazlarn karmn içermektedir. Bu ayn zamanda
petrokimya sanayisinden geri dönen gazlar içermektedir.
Rafineri hammaddeleri: Rafineri hammaddesi harmanlama hariç ileri ilemler için
yönlendirilmi ilenmi petroldür. leri ileme ile, bir ya da daha fazla bileene ve/veya
nihai ürüne dönütürülmektedir. Tanm ayrca petrokimya sanayisinden arndrma
sanayisine geri dönüleri de kapsamaktadr (örnein, benzin pirolizi, C4 parçalar, gaz
ya ve fuel oil parçalar).
Rüzgar enerjisi: Rüzgar türbinlerinde elektrik üretimi için kullanlan rüzgarn kinetik
enerjisi.
Sktrlm doal gaz (CNG): CNG, özel olarak tasarlanm yüksek basnçl yakt
tanklarna sahip araçlarda kullanlan doal gazdr. CNG’nin temiz yanma özellikleri
sayesinde, motor benzini veya mazota göre darya daha az eksoz ve sera gaz verir.
CNG sklkla, hafif i yapan yolcu arabalar ve pikap kamyonlarda, orta arlkta i
yapan datm kamyonlarnda, ve transit ve okul otobüslerinde kullanlr.
Svlatrlm doal gaz (LNG): Yaklak -160°C’ye soutulan doal gaz, atmosferik
basnç altnda LNG denilen sv ekline younlar. LNG kokusuz, renksiz ve zehirsizdir,
andrc deildir.
Svlatrlm
petrol gaz (LPG): LPG rafineri ilemlerinden, ham petrol
dengelemesinden ve doal gaz ileme santrallerinden türetilen hafif parafinli
hidrokarbonlardr. Temel olarak propan (C3H8) ve bütan (C4H10) veya ikisinin bir
birleiminden oluurlar. Bunlar propilen, butilen, izobütan ve izobutilen de içerebilir. LPG,
normalde, aktarma ve depolama için basnç altnda svlatrlr.
Siyah Likör: Bu, kat yapm sanayiinde, aacn hamurlatrlmas srasnda oluan geri
dönütürülmü yan üründür. Bu ilemde, sonradan kadn içindeki lifleri oluturacak
olan aacn içindeki linyin, selülozdan ayrlr. Siyah likör, linyinden kalanlar ile, su ve
linyin çkarmnda kullanlan kimyasallarn birleimidir ve yeniden elde etme kazannda
yaklr. Kazan buhar ve elektrik üretir ve ilem boyunca geri dönüüm için inorganik
kimyasallar yeniden elde eder.
Ta kömürü: Ta kömürü, brüt sl deeri 23 865 kJ/kg’dan (5 700 kcal/kg) büyük olan
ama nem baznda rastgele yansma oran en az 0.6 olan kömürü ifade eder. Ta
kömürü aadakileri kapsar:
(i) Kok kömürü: Yüksek frn yükünü destekleyebilecek uygunlukta kokun üretimine
izin veren miktarda kömürdür. Aada verilen kömür snflama kodlar bu kategoriye
düen kömürleri kapsar:
■x
Uluslararas snflama kodlar 323, 333, 334, 423, 433, 435, 523, 533, (BM,
Cenevre, 1956) 534, 535, 623, 633, 634, 723, 733, 823.
■x
ABD snflamas, Snf II, Grup 2 “Orta Uçucu Bitümen”
■x
ngiltere snflamas, Snflar 202, 203, 204, 301, 302ü 400, 500, 600.
■x
Polonya snflamas, Snflar 33, 34, 35.1, 35.2, 36, 37.
■x
Avustralya snflamas, Snflar 4A, 4B, 5.
(ii) Dier bitümen kömürü ve antrasit (buhar kömürü): stim kazan kömürü
buhar çkartmada ve alan stma amaçl kullanlr ve kok kömürüne dahil edilmeyen
bütün antrasit kömürleri ve bitümen kömürleri içerir.
194
Sözlük
S
Turba briketleri: BKB’ye baknz.
Turba: Yanc, yumuak, gözenekli veya sktrlm, kolay kesilebilen, rengi açk
kahverengiden koyu kahverengiye kadar deiebilen yüksek su içerikli (ham durumda
%90 lara kadar) bitkisel kökenli, fosilli ve tabakal birikimlerdir. Sadece enerji amaçlar
için kullanlan turba rapor edilmelidir.
Uçak benzini: Bu, özellikle uçu piston makinesi için, oktan says makineye uyumlu
ekilde hazrlanan, donma noktas -60°C ve dalma aral genellikle 30°C ile 180°C
arasnda olan benzindir.
White spirit ve özel kaynama noktalar olan çözücüler (SBP): White spirit ve özel
kaynama noktalar olan çözücüler nafta/parafin aralnda damtlarak arndrlm,
damtlm ara ürünlerdir. Aadaki gibi ikiye ayrlmaktadr:
x
■
■
x
Endüstriyel çözücü (SBP): 30°C ile 200°C arasnda damtlm hafif petroller.
Sanayil çözücülerinin damtma aralndaki deerlere bal olarak 7 veya 8
derecesi bulunmaktadr. Dereceler %5’lik ve %90’lk hacim damtma noktalar
arasndaki scaklk farkna göre tanmlanmaktadr.
White spirit: Alevlenme noktas 30°C’nin üzerinde olan endüstriyel çözücüdür.
Damtma aral 135 °C ile 200 °C arasndadr.
Yalayclar: Yalayclar, damtma yan ürünlerinden üretilen hidrokarbonlardr, temel
olarak temas halindeki yüzeyler arasndaki sürtünmeyi azaltmak için kullanlrlar. Bu
kategori mil yandan silindir yana kadar bütün tamamlanm yalayclar, motor
yalarn ve bütün derecelerdeki ya bazl türdeki yalayclar dahil makine ya olarak
kullanlanlar içerir.
Yal ist: Linyit/kahverengi kömüre baknz.
Yapay doal gaz: Bu hidrokarbon fosil yaktnn kimyasal olarak dönütürülmesiyle
üretilen yüksek sl deere sahip bir gazdr. Kimyasal ve fiziksel olarak doal gazn yerine
geçebilmektedir ve genellikle doal gaz ebekesinden datlmaktadr. Yapay doal
gazn imalat için ana ham maddeler: kömür, petrol ve petrollü katmanlar. Yapay doal
gaz dier üretilen gazlardan yüksek s deeri (8 000 kcal/m3 ün üstünde) ve yüksek
metan içerii (%85 in üstünde) ile ayrlmaktadr. Kömüre dayanan yaktlardan baka
yaktlarn birleiminden oluan yapay doal gaz “Dier Kaynaklardan” ksmnda
olmaldr. Yaktlarn miktar brüt sl deer cinsinden rapor edilmelidir.
Yüksek frn gaz: Yüksek frnlarn ilemesinin yan ürünü olarak elde edilir; frn
brakarak yeniden elde edilir ve ksmen bitki endüstrisinde ve ksmen dier çelik sanayisi
ilemlerinde veya enerji tesislerinde yakc olarak kullanlr. Yakt miktar brüt sl deer
olarak rapor edilmelidir.
Ksaltmalarn Listesi
Bos
bbl
b/d
btu
temel oksijen çelik
varil
günlük varil
ngiliz s birimi
CHP
CNG
CO
birleik s ve elektrik (santrali)
sktrlm doal gaz
karbon monoksit
195
S Sözlük
CO2
COG
CV
karbon dioksit
kok frn gaz
sl deer
GCV
GJ
GJ/t
brüt sl deer
gigajoule
ton bana gigajoule
J
joule
kWh
kilowatt saat
LNG
LPG
svlatrlm doal gaz
svlatrlm petrol gaz; atmosferik basnçta ve normal s altnda gaz
halinde bulunan propan, bütan ve izomerlerini içermektedir.
MBtu
m3
MJ/m3
Mm3
MPP
MSW
Mtep
MW
milyon ngiliz s birimi
metreküp
megajoule / metreküp
milyon metreküp
ana (kamu) güç üreticisi
kentsel kat atk
milyon ton edeer petrol
megawatt
NCV
NGL
NOx
net sl deer
doal gaz svlar
nitrojen oksitler
PV
fotovoltaik
tek
TJ
tep
TBEA
ton edeer kömür
terajoule
ton edeer petrol
toplam birincil enerji arz
UNFCCC Birlemi Milletler klim Deiiklii Çerçeve Sözlemesi
UNIPEDE Uluslararas Elektrik Enerjisi Üreticileri ve Datclar Birlii (2002 ylnda
Eurelectric ile birlemitir. imdi ise EEIG (European Grouping of Electricity Undertaking)
adn almtr.)
196