İslam Birliği İdeali - Aliya İzzetbegoviç Sempozyumu

1925 - 2003
VEFATININ 10. YILINDA ALİYA İZZETBEGOVİÇ
Doğu Batı Arasında
İslam Birliği İdeali
Son yüzyılın önemli Müslüman düşünürü ve büyük devlet adamı Aliya İzzetbegoviç,
on yıl önce İslam toplumlarına önemli idealler bırakarak aramızdan ayrıldı. Bu vesile
ile, İlmi Etüdler Derneği ve Üsküdar Belediyesi, 26 Ekim 2013 tarihinde İstanbul’da
Bağlarbaşı Kültür Merkezinde “Vefatının 10. Yılında Aliya İzzetbegoviç: Doğu-Batı
Arasında İslam Birliği İdeali” başlıklı uluslararası bir sempozyum düzenlemektedir.
20. yüzyılın son çeyreği, dünya tarihi açısından Doğu’da ve Batı’da önemli gelişmelere sahne olmuştur. Dünya siyaset sahnesindeki gelişmelerle paralel düşünsel krizlerin de patlak verdiği bu dönem, İslam Dünyası açısından, büyük siyasi-askeri yenilgilerin yaşandığı bir zaman kesitinin sona ererek yenileşme ve yeni yol arayışlarının
üretildiği bir dönemdir.
Tarihin Sonu tezi ile kendi zaferini ilan eden Batılı paradigma, kendi coğrafi sınırlarının merkezinde yaşayan İslam toplumuna yönelik dışlayıcı ve soykırımcı yüzünü yine
bu dönemde açık ederek bu tezi rafa kaldırmıştır. Gerçekten doksanlı yılların başında,
Bosna-Hersek’te yaşanan trajedi, Batılı Paradigma açısında bir hüsran ancak -yaşanan
acılara rağmen- İslam Dünyası için bir varoluş göstergesi olmuştur. Hadiselerin, bu
yönde okunmasında en önemli etkenlerin başında kuşkusuz, Bosna-Hersek halkının,
düşünce kodları hayli derin bir lidere sahip olması yatmaktadır. Boşnak lider Aliya
İzzetbegoviç, tarihin dönüm noktasında, İslami hareketin argümanlarını, Bosna Savaşı sürecinde tecessüm eden bir fırsatla ortaya koymayı başarmış, ötesinde bu tavırları
ortaya çıkaran entelektüel kimliğini, yazdığı kitaplar, dile getirdiği fikirler ile güçlü
bir zemine aksettirmiştir. Batılı paradigmanın artık çöktüğünü, insanlığa bir şey vaat
etmekten uzak olduğunu ifade eden Aliya, buradan hareketle Müslüman topluluklar
için bir ufuk ortaya koymaktadır. Aliya’ya göre, ‘Sükûnet ve pasiflik devri ebediyen
2
geçmiştir.’ Bu noktada ‘Sorunların ve zorlukların büyüklüğü milyonların tam teşekküllü eylemini gerektirmektedir.’ O nedenle Müslümanların, artık hangi tarafta ve nereye ait olduklarını bilmeleri elzemdir ve İslam dünyasının kaderini ellerine almaya
mecburdurlar. Bu yüzden, doğru ve derinlikli bilgiye yaslanan düşünce safhasından
organize edilmiş eyleme geçmek gerekmektedir.
Aliya’dan bize intikal eden entelektüel bakiye içerisinde, modern dünyanın açmazlarını, küresel/emperyalist siyasetin kodlarını ve Şarkiyatçı bilim felsefesinin köklerinin
bir analizini ortaya koymak düşünsel dünyamızda yeni açılımlar ortaya koymamıza
vesile olacaktır. Aliya’nın eserleri incelendiğinde görülecektir ki; onun teorisi, pratiğin
içerisinde şekillenmiş ve olgunlaşmıştır. Aliya, bu yönüyle değerlidir ve söylemleri altında birer yaşanmışlık barındırmaktadır. O nedenle, gerek siyasi yaşamı öncesindeki
mücadelesi ve gerekse de Bosna-Hersek’in bağımsızlığı esnasında yürüttüğü siyaset
açısından irdelenmesi, Orta Doğu’da hareketliliğin yükseldiği ve Müslüman halkların
birbirine ihtiyacının arttığı bu dönemde daha da önemli hâle gelmiştir.
Bu minvalde, çok etnikli ve kültürel farklılığın yüksek olduğu bir coğrafyada, bu farklılıkları bir maslahat istikametinde kanalize eden potansiyeliyle Aliya’nın, İslam birliği ideali için zihinlerimize düşeceği çok önemli notlar vardır. Kaldı ki Soğuk Savaş
sonrası geçiş döneminin sınanma alanı olan Bosna-Hersek malum çalkantılı dönemiyle, psiko-sosyal gerilimlerin yoğun olarak yaşandığı ve bu anlamda birlik duygusuna ihtiyacın had safhada hissedildiği bir pilot bölge olmuştur adeta. Bu trajedinin
iyi bir analizi ve bu darboğazı aşma konusunda Aliya’nın yürüttüğü siyasetin temel
kodları, elan Müslüman dünyanın daha geniş bir ölçekte yaşadığı problemler ve dar
boğazlar açısından bize çok şey söyleyecektir. Nitekim tarihin bu evresinde, Müslüman coğrafya üzerine oynanan oyunların girdabına kapılmadan küresel çapta yürütülen siyasetin deşifresi Müslümanların dayanışması ve aralarındaki ortak zeminleri
ve mutabakat noktalarını çoğaltmalarıyla mümkün olabilecek bir şeydir. Bu noktada
da Aliya’nın her zemin ve zamanda dillendirdiği güçlü, kendine öz güveni olan ve altı
doldurulmuş İslam vurgusunun kavranması gerekliliği açığa çıkmaktadır.
Aliya İzzetbegoviç, on yıl önce son derece hareketli bir hayatı geride bırakıp Hakk’ın
rahmetine kavuşurken İslam toplumlarına önemli idealler bırakmıştı. Dostları ve Aliya uzmanları vefatının onuncu yılında onu anmak ve İslam birliği ideali etrafındaki
düşüncelerini tartışmak için Üsküdar’da bir araya gelecekler.
3
PROGRAM
Açılış
9.00 – 10.00
Mustafa Kara, Üsküdar Belediye Başkanı
Lütfi Sunar, İlmi Etüdler Derneği Başkanı
10.00-10.45
İsmet Kasumagiç - Arkadaşım Aliya: Direnişin Kalbindeki Adam
1. Oturum – Kimlik, Kültür ve Hayat
Amina Šiljak Jesenković – İslam Birliği İdealine Mülhem
Genç Müslümanlar Örgütü ve Kadın Kolu
11.00 – 12.30
Faruk Karaarslan – Medeniyet Tartışmalarına Anti Ütopyacı Bir Yaklaşım:
Aliya İzzetbegoviç Örneği
Alev Erkilet – İslam Dünyasını Yeniden Kurmak: İslamcı Bir Dilin ve
Hareketin Zemini Olarak Aliya’nın Düşüncesi
12.30 – 13.30
Öğle Arası
2. Oturum – İslam ve Siyaset
13.30 – 15.10
Mustafa Aydın – Aliya İzzetbegoviç’te Ütopya ve Dram
Mahmut Hakkı Akın – Aliya İzzetbegoviç’in Siyaset Felsefesi ve İslam
Tarkan Tek – Aliya İzzetbegoviç’in Bir Siyasi Projesi Olarak SDA
15.10 – 15.40
Ara
3. Oturum – Din ve Ahlak
Cihangir İslam – İzzetbegoviç’in Ahlakı, Kaderi ve Teslimiyeti
15.40 – 17.40
Kazım Hacımeyliç – Aliya İzzetbegoviç’in İslam Dünyasına Bakışı
Aliye Çınar Köysüren – Aliya İzzetbegoviç Düşüncesinde Din ve İslam
H. Ramazan Yılmaz, Yusuf Z. Gökçek – Aliya İzzet Begoviç’in Sanat
Anlayışı Ekseninde Aida Begić Sinemasına Bakış
17.40 – 18.00
4
Kapanış
AÇILIŞ KONUŞMASI
Arkadaşım Aliya: Direnişin Kalbindeki Adam
İsmet Kasumagiç
1928 yılında Bosna-Hersek’in başşehri Sarajevo’da doğdu. İlköğretimini ve liseyi Sarajevo’da tamamladı.
Metalürji Mühendisliği Fakültesini Lujiblijana’da bitirdi. Zenica’daki demir-çelik tesislerinde değişik görevler aldı. Genel Müdür Yardımcısı olarak görev yaptı. Aynı zamanda Metalurji Enstitüsü kurucuları arasında yer aldı. Ayrıca üç kez Fransa’da bir kez de İngiltere’de metalürji dalında uzmanlık yaptı. Metalürji
Enstitüsünde Bilimsel Danışmanlık, Uzman Danışmanlık ve Birleşmiş Milletler Uzmanı gibi unvanlar elde
etti. Yakındoğu ülkelerde Birleşmiş Milletler adına üç kez uzmanlık görevinde bulundu.1983 yılında hapse
girmesi üzerine bu görevleri son buldu.
Hapiste 5 yıl yattıktan sonra Sarajevo’daki Enrogoinvest’e bağlı Kaynak Enstitüsünde iki yıl çalıştı. Daha
sonra bir dönem Devlet Bakanlığı yaptı. Bakanlık görevi yanında Eğitim, Teknoloji, Nükleer Enerji, Ekonomi ve Sosyal Bilimler komisyonlarında da görev aldı. Uzman olduğu alanlarda bilimsel kitaplar yazdı.
Değişik uzmanlık alanlarındaki derneklerde başkanlık yaptı. Aktif olduğu için çok sayıda ödül aldı. Genç
Mühendis olarak Zenica’da bir lisede öğretmenlik yaptı. Daha sonra Zenica’da Metalürji Yüksek Okulu’nda
ve Sarajevo’da asistan olarak çalıştı.
Sarajevo Metalürji Fakültesinde öğretim üyesi olarak üç ayrı ders okuttu. Çok sayıda bilimsel makalesi bulunduğu için yüksek lisans yapmadan doktoraya kabul edildi. Doktora tezini hazırladı ve hapse düştüğü
için doktora tezini hapisten çıktıktan sonra savunabildi. Bihaç Üniversitesi Kurucu Rektörü oldu. Bir süre
rektör olarak görevini sürdürdü. Genç Müslümanlar Teşkilatı üyesi olması nedeniyle iki kez hapse girdi ve
yargılandı. 1947 yılında ilk kez hapse girişinde 1 yıl, 1983 yılında ikinci kez hapse girişinde 5 yıl hapis yattı.
İkinci kez hapse girdiğinde Foça Hapishanesi’ne kondu. Aynı hapishanede Aliya İzzetbegoviç ve arkadaşlarıyla birlikte bulundu.
Komünist rejimin biteceğini öngören Aliya İzzetbegoviç ve arkadaşları Müslüman Demokrat Partisinin
program çalışmalarını başlattılar
Hapisten çıktıktan kısa bir süre sonra SDA – Demokratik Eylem Partisi kuruluşunda aktif görev aldı. Parti
kurucu üyesi oldu. Daha sonra partisinin Denetim Kurulu Başkanı oldu. Aliya İzzetbegoviç ve Muhammed
Cengiç’ten sonra partiyi temsile yetkili üçüncü kişiydi. Parti kurulduktan sonra ilk iki dönem partinin Merkez Karar Yönetim Kurulu üyesi olarak görev yaptı.
Bosna-Hersek genelinde Sancak’ta ve Karadağ’da parti teşkilatının kuruluşunda sorumluluk aldı. Halen
partinin Denetim Kurulu üyesidir. “EL HİDAYE” adlı ilmiye teşkilatının çatısı altında II. Dünya harbi yıl5
larında çalışmalarını yürüten Genç Müslümanlara 1943 yılında üye oldu. Genç Müslümanlar üyesi olarak
değişik “aktivitelerde görevler aldı. Ayrıca Müslüman yardım cemiyeti olan MERHAMET” te görev alarak
muhacirlerin yakınlaşması ve kaynaşmaları çalışmalarına katıldı.
İkinci Dünya Savaşı bittikten sonra Genç Müslümanlar teşkilat üyesi arkadaşlarıyla samimiyetini artırarak
1946’da ilk grup arkadaşı hapse girinceye kadar legal ondan sonra illegal olarak çalışmalarını sürdürdü.
Hapse düştüğünde öğrenimine dışarıdan devamına izin verilmediği için iki yıl kaybetti. Savaştan sonra
Genç Müslümanlar kendisini lider olarak hazırladılar. Aslında kendisi lider Eşref Çampara’nın yardımcısıydı. Eşref Çampara 1946 Mart ayında hapse düşünce yerine Halid Kaytaz başkan oldu.
Kasumagiç, 11 Nisan 1949 tarihinde Halid Kaytaz hapse düşünceye kadar onun yanında görev yaptı. Kasumagiç hapisten çıktıktan sonra Genç Müslümanlar Teşkilatı’nda İzzet Serdareviç, Eşref Avdagiç ve Eşref
Baksiç ile beraber çalıştı. 1965 senesinden itibaren Kasumagiç’in Sarajevo’daki evinde Genç Müslümanlardan Aliya İzzetbegoviç, Salih ve Ömer Behmen, Vahit Kozariç toplantılar yapar İslam ülkelerinden gelen
öğrencilerle ilgilenirlerdi.
TAKVİM, GLASNİK ve PREPOROD dergilerinde mahlas kullanarak makaleler kaleme aldı.
Hünkâr Camii ve Tabak Mescidinde diğer Genç Müslümanların ileri gelenleri üniversitede okuyan gençlere
dersler verir, İslami konularda müzakereler açarlardı, sohbetler yaparlardı. Bu arada ekip olarak “Doğu ve
Batı Arasında İslam” , “İslam Deklarasyonu” ve diğer kitapları yabancı dillere tercüme etmeyi başardılar.
1982 yılında İran’ın Tahran kentinde İslam Mezheplerini Yakınlaştırma Merkezi’nin düzenlediği uluslararası toplantıya Genç Müslümanlar Teşkilatındaki iki arkadaşı ile birlikte katıldı. Bu yüzden 1983 yılında
tutuklandı.
1983 yılında İzzetbegoviç, Kasumagiç ve toplam 15 arkadaşı tutuklu yargılandılar. Kasumagiç’e 10 yıl ceza
verildi. 5 yıl hapiste yattı. 1988 yılında komünist rejim yıkılınca hapisten çıktı. SDA – Demokratik Eylem
Partisi ilk girdiği seçimlerden (18 Kasım 1990) başarılı çıkınca iktidar oldu ve Kasumagiç bunun üzerine
birkaç İslam Konferansına katılarak aktif rol aldı.
Hartum (Sudan) konferansında Doğu Avrupa ülkelerinde komünist rejim altında yaşayan Müslümanların
hayatı, yaşam koşulları üzerine çalışma görevine getirildi. Genç Müslüman Cemiyeti resmi olarak kurulunca bu teşkilatın başkan yardımcılığına seçildi. Bosna savaşı zamanında Müslüman teşkilatlar koordine edilerek tek bir çatı altında toplanmış, kendisi de üye olmuştur. Daha sonra Zenica’da başkan ve Bosna-Hersek
diyanetinin en yüksek üyeliğine seçildi. Sarajevo Diyanet İl Teşkilatının iki sene başkanlığını yaptı. Şu anda
Bosna Siyasi Mahkûmları Derneği’nin başkanıdır.
Aziyada hanımefendi ile evli ve üç çocuk babasıdır. İngilizce, Fransızca ve Slovence’yi iyi derecede, Rusça
ve Almanca’yı orta derecede bilmektedir.
6
İslam Birliği İdealine Mülhem Genç Müslümanlar
Örgütü ve Kadın Kolu
Amina Šiljak Jesenković
Osmanlı’nın Balkanlardan çekilmesinden ve özellikle Birinci Dünya Savaşından sonra uzun süre maddi olarak fakir, dini ve
milli kimlikleri konusunda perişan duruma getirilen Müslüman Boşnak gençleri arasında – bir taraftan oldukça agresif
komünist-ateist propagandası, diğer taraftan aynı derecede agresif nazzi propagandasına tepki göstermek amacıyla, II.
Dünya Savaşı arefesinde 1939 senesinde Genç Müslüman Örgütü kurulmuştur. Bu bildiride, Mısır’da Al-Azhar Ünivesitesinde eğitim alan birkaç gencin etrafında toplanan grubun ana fikirleri, amaçları ve düşünce kaynaklarını belirledikten sonra
kadın kolunun kurulması, kurucuları, üyeleri, ana fikirleri, II. Dünya Savaşı sırasındaki faaliyetleri ve Komünist Yugoslavya’daki akibetleri (mahkemesiz cezalandırmaları, ‘Kamuya Yararlı (mecburi) Çalışma’ cezaları); örgüt üyeleri arasında devam eden, hatta çocukları ve torunları arasında korunan dostluk irtibatları hakkında kısa bilgiler verilecektir. İslam Birliği
İdealini bir ideoloji ve örgütten öte yaşam tarzı olarak kabul eden ve zor şartlar altına kendi evlerinde, ailelerinde yaşatan
Genç Müslümanlar üyeleri örneğinden hareketle; tüm zor şartlar, engellemeler ve yasaklar karşısında küçük ortamlarda
da olsa yine de dürüst, ahlaklı, toplum içinde itibar gören ve topluma yararlı bireylerin eğitilmesinin mümkün olduğunu
göstermeye çalışacağız.
1965 Saraybosna dogumlu. Doğduğundan beri Saraybosna’nın en eski mahallelerindeki evinde yaşarken memleketinde eğitimini tamamlamıştır. Saraybosna
Üniversitesi Felsefe Fakültesi’nin Şarkiyat Bölümü’nden mezun olduktan sonra
Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü’nde bir taraftan akademik hayatına adım atan
Šiljak Jesenković, öbür taraftan da Bosna’nın geçirdiği imtihan dolu günlere
seyirci kalmayarak çeşitli dergi ve gazetelerde eleştirel, sert ve (soyismiyle uyum
içindeki) sivri köşe yazılarıyla gündeme tepki gösteriyordu. Elan da belirli ve
oldukça sınırlı bir kitleye yönelik bilimsel makaleleri yanında, genel okuyucuya
hitap ederek gündemdekileri köşe yazılarıyla tasvir etmektedir. Ayrıca edebiyat
araştırmaları icin bir altyapı oluşturmak amacıyla dil bilgisi araştırmalarıyla
ilgilenmektedir. Bosna’da doğup Anadolu’da eğitimini veya yaşamını sürdüren
veya hayatlarını tamamıyla Bosna’da geçirip eserlerini mükemmel Türkçe ile yazan müelliflere kendini borçlu hissederek, Komünist Yugoslavya’da gözardı edilen
Osmanlı dönemi Boşnak divan ve tekke edebiyatını anlamaya ve anladıklarını
sözkonusu müelliflerin ve torunlarının ana dili olan Boşnakça’ya aktararak, bu
kutsal saydığı emaneti varisi olan Bosna halkına teslim etmeye çalışmaktadır.
7
Medeniyet Tartışmalarına Anti Ütopyacı Bir Yaklaşım:
Aliya İzzetbegoviç Örneği
Faruk Karaarslan
Bu çalışmanın temel ilgi alanı son yıllarda özellikle Müslüman sosyal bilimciler tarafından sıklıkla gündeme getirilen; medeniyet tartışmalarına, Aliya İzzetbegoviç’in metinleri ve siyasal pratikleri üzerinden nasıl bir perspektif geliştirilebileceği
sorusudur. Bu bağlamda medeniyet-kültür ve medeniyet-teknik gerilimlerinde İzzetbegoviç’in nasıl bir konum aldığı ve bu
konumun siyasi konjonktüre bağımlı olarak son yıllarda gündeme gelen medeniyetin ihyası/inşası söylemlerinin neresine
denk düştüğü analiz edilecektir. İzzetbegoviç’in içinde bulunduğu siyasi, sosyal ve tarihsel durum dikkate alınarak yapılacak olan çalışma aynı zamanda İzzetbegoviç’in sosyal bilimlerin çetrefilli bazı konularına dair kendine özgü yaklaşımlara
sahip olduğunu ve Türkiye’deki sosyal bilim geleneğinde bu yaklaşımların yer etmesi gerektiğini de savlamaktadır.
Lisans eğitimini, Konya Selçuk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde tamamladı.
Aynı bölümde Aliya İzzetbegoviç’in düşüncelerine ilişkin hazırlamış olduğu tez
ile yüksek lisansını tamamladı. 2009-20011 yılları arasında Karabük Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde araştırma görevlisi olarak çalıştı. Doktora çalışmalarına Konya Selçuk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde devam eden Karaarslan,
Erciyes Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde öğretim görevlisi olarak çalışmaktadır.
8
İslam Dünyasını Yeniden Kurmak: İslamcı Bir Dilin ve
Hareketin Zemini Olarak Aliya’nın Düşüncesi
Alev Erkilet
Aliya İzzetbegoviç yirminci yüzyıl İslamcılık tarihi açısından istisnai bir yere sahiptir. Bu özel konum onun ve arkadaşlarının Bosna Savaşı sırasında verdiği destansı mücadeleye indirgenemez. Zira Bosna’da yirminci yüzyılın son çeyreğinde
yaşananlar, Müslümanların tarihinde ne ilktir ne de son. Aliya’nın olağanüstü rolü, onun siyasal ve askeri olanla sınırlanamayacak entelektüel katkılarında ve bu katkıların özgünlüğünde yatmaktadır. Aliya’nın İslam anlayışı, sosyal bilimlerdeki
ve felsefedeki Doğu-Batı karşıtlığıyla hesaplaşması ve onu aşmasıyla benzerlerinden ayrılmaktadır. Bu tebliğde, Aliya
İzzetbegoviç’in İslamcı düşünceyi temellendirmekte kullandığı bütüncü(l) yaklaşım ontolojik ve epistemolojik boyutlarıyla ele alınacaktır. Dolayısıyla bu tebliğin konusu, Aliya’nın Batı felsefesine içkin olan dikotomilerle nasıl hesaplaştığı, bu
çerçeveden hareketle İslami düşünceyi nasıl temellendirdiği ve bu düşünceyi İslamcı mücadelenin temeline nasıl yerleştirdiğidir. Bu haliyle Aliya İslamcılığının uçlara kaymak ya da çekilmek yerine, “hayatın gerçeğine” nüfuz etmeye çalıştığı
söylenebilir ki, bu vasıf, onun düşüncesine çağdaşı pek çok İslamcının sahip olmadığı bir derinlik, doğallık ve “hakikilik”
kazandırmıştır.
1983’te Hacettepe Üniversitesi Sosyoloji Bölümünü bitirdi. Yüksek lisans (1985)
ve doktorasını (1996) araştırma görevlisi olarak çalıştığı aynı bölümde tamamladı. Bu dönemde DPT’nin Özel İhtisas Komisyonlarında ve Aile Araştırma
Kurumu için yapılan “Metropolde Kariyer Meslekleri ve Aile Yapısı Temelinde
Yaşama Tarzları” başlıklı araştırmada görev aldı. Bölümlerinden birini yazdığı
araştırma raporu 1997 yılında yayımlandı. 1997-2000 yılları arasında Kırıkkale Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde yardımcı doçent olarak çalıştı. 20062007’de İBB’nin Tarihi Yarımada Koruma Amaçlı Kentsel Tasarım Projesi’nin
sosyolojik araştırmalarını yürüttü. Aynı yıl ASAGEM için yapılan “Medya
Profesyonellerinin ve Medyanın Aile Algısı” araştırmasında görev aldı. Bu rapor
2008 yılında yayımlandı. Şubat 2012-Eylül 2013 tarihleri arasında Kırklareli Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümünde yardımcı doçent ve
doçent olarak çalışan Erkilet, Eylül 2013’den bu yana Sakarya Üniversitesi İletişim Fakültesi İletişim Bilimleri Bölümü’nde görev yapmaktadır. Ortadoğu’da
Modernleşme ve İslami Hareketler, Ele Geçirilemeyen Toprak Kuzey Kafkasya,
Eleştirellikten Uyuma, Toplumsal Yapı ve Değişme Kuramları ve İstanbul Halkının Dilencilik Olgusuna Bakış Açısı (İ. Coşkun ile birlikte) adında beş kitabı ve
çeşitli kitap ve dergilerde yayınlanmış makaleleri vardır.
9
Aliya İzzetbegoviç’te Ütopya ve Dram
Mustafa Aydın
Ali İzzetbegoviç sıradan bir bilim adamı, bir düşünür değil, genel kabule göre bilge bir insandır. Bilgelik, insanî sorunlara makro düzeyde bakabilmek demektir. Gerçekten de İzzetbegoviç böylesi bir bakışa sahiptir. Birçoğu güncel sosyal
hayatın yansıması olan ve dolayısıyla da genel-geçer gözüken bakışların ötesinde beşeri sorunlarımızı kapsamlı ölçeklere
oturtabilen müstesna bir insandır. O, bu ölçeklendirme bağlamında bir kısmı hemen herkesçe bilinen ama yepyeni bir kavramsallaştırma ile kullanıma konan ikili anlam kategorileri ortaya koymuştur: Yaratma ve evrim, kültür ve medeniyet, Din
ve materyalizm, ütopya ve dram bunların en önemlileridir. Ben tebliğimde “Ütopya ve Dram” kültür matriskleri üzerinde
durmak istiyorum.
Bilindiği üzere ütopya, en azından Antikçağdan günümüze belli filozofların ideal toplum kurgularını ifade etmede kullanılan bir kavramdır. Platon’un Devlet’i, Bacon’ın New Atlantis’i, Campenella’nın Güneş Devleti, gibi. Bir tiyatro kavramı olan
Dram ise hayatın marjinal yönlerini ortaya koyan komedinin ve trajedinin yaklaşımlarına karşılık, hayatı olduğu gibi ele
alan bir tiyatro tipidir. İzzetbegoviç kavramların etimolojisine sadık kalmak kaydıyla bu kavramlara kendi dünya görüşü
içinde yepyeni anlamlar yüklemiştir. Buna göre insanlık tarihi boyunca iki temel eğilim vardır: Ütopya ve Dram. Dram,
insan tabiatına ve fıtratına uygun hayat biçimidir. Ütopya, ise fıtri yapıyı bozup her şeyi yeniden kurmaktır. Bu kurgu keyfidir, nefsin isteklerine bağlı zekâya dayalı bir iştir. Yani burada ütopya belli filozofların bir düşünce sistemi değildir, genel
bir hayat modelidir. Ana yapısı itibariyle din, ahlak, sanat, drama ile; bilim, medeniyet, vb daha çok ütopya ile ilgilidir.
Ali İzzetbegoviç’e göre belki daha önemli olan bütün beşeri olgularımızı, bu ikisinin de kendince düzenlemek istemeleridir.
Dolayısıyla da her şeyin bir ütopik ve bir dramatik biçimi vardır. Mesela buna göre iki tür ahlak vardır: Ütopik ahlak, dramatik ahlak. Aileye iki tür bakış vardır vb. Maalesef modern dünyada her şeye ütopyanın kurgusallığı hâkim olmaya çalışıyor.
Bizi bundan kurtaracak yegane alternatif dindir.
1950 yılında Konya’da doğan Mustafa Aydın, 1976 yılında Selçuk Üniversitesi
Yüksek İslam Enstitüsü’nden mezun olmuştur. 1987’de Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Din Sosyolojisi’nde yüksek lisans’ını tamamalamış, aynı
bilim dalında doktora derecesini 1991’de almıştır. 2010 yılından beri Selçuk
Üniversitesi Sosyoloji Bölüm Başkanlığı görevini sürdüren Aydın, Din Sosyolojisi,
Bilgi Sosyolojisi, Kurumlar Sosyolojisi, Siyaset Sosyolojisi, Değişim Sosyolojisi,
Antropoloji alanları ile ilgilenmektedir. Moderniteye Dışarıdan Bakmak (2009),
Gençliğin Dini ve Sosyal Değerleri (2010), Siyasetin Sosyolojisi: Bir Sosyal Kurum Olarak Siyaset (2002), İslam’ın Tarih Sosyolojisi (2001) basılmış kitaplarından bir kaçıdır.
10
Aliya İzzetbegoviç’in Siyaset Felsefesi ve İslam
Mahmut Hakkı Akın
Aliya İzzetbegoviç (1925-2003), yirminci yüzyılda yetişmiş, farklı konulardaki özgün yaklaşımlarıyla İslam düşüncesine
önemli katkılar sağlamış bir düşünürdür. O, İslam dünyasının pek çok meselesi ile ilgilenmiş, çözüm üretmek için fikirler
sunmuştur. İslam dünyasında tespit ettiği ve çıkış yolu aradığı en önemli meselelerden birisi, Müslüman toplumlarda inanç,
ahlak ve siyaset konularında inanç ile pratik arasında oluşan mesafedir. Başka bir deyişle Müslüman toplumlarda zaman
içerisinde farklı sebeplere bağlı olarak oluşan “olan” ile “olması gereken” arasındaki büyük mesafe, Aliya İzzetbegoviç’in
siyaset felsefesinin de en önemli meselesidir. Bosna-Hersek Cumhuriyetinin cumhurbaşkanlığı ve arkadaşlarıyla birlikte
kurduğu Demoratik Hareket Partisinin genel başkanlığı görevini de yürütmüş olan İzzetbegoviç’in siyasal pratiği, ahlak, insan, tarih ve İslam ile ilgili görüşlerine bağlı düşüncesinden kaynağını almıştır. İslam’ın ahlâki temeline dayanarak siyaset
üretme inancı ve çabası, onun siyaset felsefesinin en önemli özelliklerinden birisidir. Böylece düşüncesi, inancı ve pratiği
ile İslam’ın kurucusu olduğu bir siyaset felsefesinin yeniden gündeme gelmesine ve imkanlarının tartışılmasına önemli
katkılarda bulunmuştur. Bu tebliğde, Aliya İzzetbegoviç’in siyaset felsefesinde “olan” ile “olması gereken”, “araç” ile “amaç”
arasındaki ilişki, ahlakî bir temelde yeniden tartışılmakta ve kurulmaktadır.
1981 yılında Karaman’da doğdu. 2003 yılında Uludağ Üniversitesi FenEdebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümünden mezun olduktan sonra Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Ana Bilim Dalından 2005 yılında
yüksek lisans, 2009 yılında doktora derecesi aldı. 2013 yılında sosyoloji alanında
doçent oldu. Halen Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümünde
öğretim üyesi olarak çalışmaktadır.
11
Aliya İzzetbegoviç’in Bir Siyasi Projesi Olarak SDA
Tarkan Tek
Osmanlı Devleti 1878 yılındaki Berlin Antlaşması ile birlikte Bosna-Hersek sancağının yönetimini Avusturya-Macaristan
İmparatorluğuna devretmiş, bu tarihten sonra Bosna-Hersek sancağı Müslümanların yönetiminden çıkmıştır. Akabinde
Bosna-Hersek önce Yugoslavya Krallığı, sonrasında Yugoslavya Federasyonunun yönetimi altında uzun yıllar idare edilmiştir. Bu zaman aralığında Müslümanlar daima dışlanan ve hor görülen bir halk olmuştur. Bu duruma son verilmesi gerektiğini düşünen Aliya İzzetbegoviç ve yol arkadaşları daha hapishanedeyken Müslümanların bir siyasi oluşuma gitmeleri
gerektiğine karar vermişlerdir. Hapishane hayatı sona erdikten sonra İzzetbegoviç ve yol arkadaşları bu kararlarını hayata
geçirip, Demokratik Hareket Partisi‘ni (SDA) kurarlar. Akabinde SDA girdiği ilk seçimi kazanır. Aliya İzzetbegoviç Cumhurbaşkanı olarak seçilir. Bununla birlikte kendilerine olan güvenlerini tekrar kazanan Bosna-Hersekliler, diğer halklar gibi
bağımsızlıklarını ilan ederler. Bağımsızlık sonrasında başlayan savaş ile birlikte, SDA halkı organize eder. Savaş bittikten
sonra yapılan seçimlerde SDA tekrar seçimleri kazanır. Ülkenin gerek kuruluşunda gerekse bağımsızlık hareketinde önemli
roller oynar. SDA, İzzetbegoviç‘in lideri olduğu dönemde girdiği tüm seçimlerde birinci parti olur. İzzetbegoviç‘in görevini bırakması ve sonrasında vefatı ile birlikte partide ayrışmalar başlar. Süleyman Tihiç 2001 yılından günümüze kadar
partinin genel başkanlığını yapmaktadır. Aliya İzzetbegoviç‘in bir siyasi projesi olan SDA kuruluşundan günümüze kadar
kesintisiz olarak Bosna-Hersek’in yönetiminde bulunmuş ve önemli roller oynamış bir siyasal partidir.
İlk ve ortaöğrenimini İstanbul’da tamamladı. 2010 Yılında Viyana Üniversitesi Siyaset Bilimini bitirdi. Aynı bölümde master eğitimine devam etmektedir.
2011 yılında Bosna-Hersek Demokratik Hareket Partisi (SDA) Kuruluşundan
Günümüze Parti‘nin Gelişimi/ Parti Analizi adlı kitabı (Almanca) yayınlandı. Avusturya’da İslam konulu derleme bir kitabı yayına hazırlamaktadır.
Viyana’da Almanca olarak çıkan, Der-Wisch adlı derginin yayın kurulundadır.
Aynı zamanda Rahma Austria adlı insani yardım kuruluşunda çalışmaktadır.
Çalışma alanları; Siyaset Bilimi, Siyasal İlahiyat, Balkanlar’da Siyaset, İslam
Siyaset Düşüncesi ve Slavoj Zizek.
12
İzzetbegoviç’in Ortayol Bağlamında Ahlak’a ve
Kader’e Yaklaşımı
Cihangir İslam
İzzetbegoviç bütünlük içerisinde değerlendirildiğinde ortayol kavramı ile karşılaşırız. Ortayol İzzetbegoviç’de “ümmet-i
vasat”ın karşılığıdır. İslam’ı ne idealist ne de materyalist olarak tanımlamayan ancak hem ideanın hem de maddenin insan
fıtratı üzerindeki etkilerini kabul eden, bunları tevhid eden; fakat İslam’ın bunların toplamından daha fazla, daha nitelikli
ve insan fıtratına uygun, ucu açık bir “şey” olduğunu kabul eder. İslam Batı’nın “religion-din” anlayışından daha fazla bir
“şey”dir. İzzetbegoviç’in çağrısı Batı Kültürü ve özellikle yıllarca materyalist dayatma altında kalmış Müslüman topluma
ve aynı zamanda bütün insanlara yapılan bir çağrıdır. Hayvani tarafımıza ait olan bilimin (ve hatta felsefenin) aksine;
din, ahlak ve sanat İzzetbegoviç’in sadece insan özüne ait olarak gösterdiği ayırt edici özelliklerdir. İzzetbegoviç’e göre
insan yaptığı değil istediği ve meylettiği şeydir, ahlaka uygunluk doğru hareket değil doğru niyettir; kısaca ahlak hareket
tarzı değil istektir. İzzetbegoviç’e göre insan ile dünya belirli bir nispet, anlaşılabilir bir mütekabiliyet içerisinde değildirler.
İyi ve doğrudan yana bir tutum alışımıza rağmen irademiz dışında gelişen olaylarla bedenen ve ruhen müthiş bir ıstırap
çekmemiz mümkündür. Bu durum insanı “kötümserlik, isyan, ümitsizlik, lakaytlık, sığ iyimserlik, nihilizm”e götürebildiği
gibi “Allah’ın İradesi’ne yani kadere teslimiyete” de yönlendirebilir. Teslimiyet pasiflik veya olan-bitene fiili teslimiyet değil;
gayret ve neticenin kabulüdür. Allah’ın İradesi’ne teslimiyet hayatı ve ıstırabı olduğu gibi idrak etmek ve tahammül ve
sabra bilinçli olarak karar vermek demektir. İnsanın hürriyeti de bu bilinçli kabulden itibaren başlamaktadır. Bu durumda
teslimiyet kötümserliğin ötesinden gelen bir nurdur. İzzetbegoviç, bütün tezleri ile adeta bir bir imtihan edilmiş ve bu
imtihan hepimizin ve tüm insanlığın gözleri önünde cereyan etmiştir.
Ortopedi ve Travmatoloji Uzmanı. Ankara Üniversitesi Tıp Fakülesi (1983).
Ortopedi ve Travmatoloji Uzmanı, Omurga Cerrahisi Uzmanı, Minnesota Üniversitesi Klinik Araştırma Master, Spor Hekimi. Çalıştığı Kurumlar: Ankara
Üniversitesi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Minnesota Üniversitesi, Haydarpaşa Numune Hastanesi, Kafkas Üniversitesi, Omurga İstanbul. Sosyal Faaliyetler: Mazlumder Kurucu ve Eski Genel Yöneti Kurulu Üyesi, Saadet Partisi Kurucu ve GİK
Üyesi, Münfesih Has Parti Kurucu ve GİK Üyesi, İstanbul Düşünce Evi (İDE).
13
Aliya İzzetbegoviç’in İslam Dünyasına Bakışı
Kazım Hacımeyliç
Bosna’nın ilk devlet başkanı olarak Aliya İzzetbegoviç’in İslam ve İslam dünyasındaki Müslümanların düşüncesine dair
görüşleri, İslam dünyasında ve tüm kürede yaşanan bireysel ve toplumsal krizleri sorgulayarak alternatif çözümler üretme
çabasındadır. Krizden çıkış için çözüm islam’ın bilim, anlayış, hoş görü ve köleliğin ortadan kaldırılması, Kur’an sünnet ve
peygamberin hadisinde gerekli görülen demokratik dünya anlayışı (kavramı) şeklinde İslam’ın teklif ettiği “orta yolun” kabulüdür. Gerçek muvahhid, pasif bir çileci olmayan veya sadece maddeye meyil göstermeyen özgür bir adamdır. Bu insan
tiranlığa ve köleliğe karşı savaşta aktif olan ve aynı zamanda içsel özgürlüğe de önem veren insandır. Başkan İzzetbegoviç’e
göre bu İslami orta yol insanlığın krizine bir alternatiftir.
1964 Zenica (Bosna Hersek) doğumlu Hacımeyliç, 1991 yılında Mimar Sinan
Üniversitesi Uygulamalı Sanatlar bölümünde Hat ve Kitap Sanatları bölümünden mezun oldu. 1994 yılında Marmara Üniversitesi’nde yüksek lisans derecesi
aldı. Mimar Sinan Üniversitesi’nde1997 yılında, kitap sanatları ve geleneksel cilt
alanında hazırladığı tez ile doktor ünvanın aldı. Bu süre zarfında Hattat Hasan
Çelebi’den sülüs-nezih icazeti; Hattat Ali Alparslan’dan talik icazeti aldı. Dünyaca ünlü geleneksel cilt sanatçısı Üstad İslam Seçen’den cilt ve kitap sanatları
eğitimi, Adet Gazi’den patoloji ve restorasyon eğitimi aldı. Mimar Sinan Üniversitesi ve Saraybosna Üniversitesi’bde Sanat Tarihi dersleri verdi. Bosna Hersek’de
pek çok caminin hatlarını yazdı, Merhum Aliya İzzetbegovic’in mezar taşını tasarladı. 1999 yılında Bosna tarihine ve kültürel mirasına ilişkin özel bir müze
kurdu. Eserleri ile, otuz beş özel sergi hazırladı, elli karma sergiye iştirak etti.
Yayınlanmış pek çok makalesi ve ulusal-uluslararası tebliğleri, geleneksel sanatlar
konusunda yayınlanmış üç kitabı bulunmaktadır.
14
Aliya İzzetbegoviç Düşüncesinde Din ve İslam
Aliye Çınar Köysüren
Aliya İzzetbegoviç’e gore Doğu ve Batı düşüncesi birbirinden farklı iki paradigmadır. Dolayısıyla da iki ayrı dünyadır bunlar.
Din (religion) daha ziyade Batı düşüncesini çağrıştırır ve şuur veya bilinç odaklı bir anlam dünyasını berbarinde taşır. Oysa
İslam, teslimiyet merkezli bilgi-değer ve varlık paradigmasını kapsar. Kültür, medeniyet, ahlak bu tasavvurun uzantıları
veya sözkonusu bütüne götüren tali yolların adıdır. Öte yandan uygarlık, eğitim ve teknoloji ise Din düşüncesinin sonuçlarıdır. Din olarak İslam mümtaz özellikleri olan değer varlığı insanı ve sonuçta made ve ruh bütünlüğünü yüceltir. Din ise,
bilinç, inanç (belief) ve maddde tassavvuru üzerinden varlık gösterir. Böylece, bilgi, inanç ve iman üçlüsü farklı anlamlarla
bu iki paradigmada öne çıkar.
1998’de Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Din Felsefesi Anabilim
Dalında, ‘Leibniz’de Tanrı- lem İlişkisi’ konulu yüksek lisans ve 2004 yılında da
‘Paul Tillich’de Din-Sembol İlişkisi’ başlıklı doktora tezini tamamladı. 2009’da
doçent oldu. Hâlihazırda Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümünde görev yapmaktadır. Disiplinler arası bir çalışma yelpazesinde, felsefe ekseninde makale, kitap ve bildirileri yayınlanmıştır
15
Aliya İzzetbegovic’in Sanat Anlayışı Ekseninde
Aida Begić Sinemasına Bakış
H. Ramazan Yılmaz, Yusuf Z. Gökçek
Aliya’nın din ve materyalizm arasında yapmış olduğu müzakerelerde sanat, dinin bütün metafizik ve ruhsal anlamlarının
hayat bulduğu bir olgu olarak ifade edilmektedir. Temel gayesi herhangi bir güzel olanı, bir eseri ortaya çıkarmak olmayan
sanat, eserin ortaya çıkarılmasında ve ardından temaşa edilmesinde sanatsal tecrübenin ruhsallığına erişmeyi merkeze
almaktadır. Bu tecrübe esnasında sanatçı-izleyici ayrımının ortadan kalkması ve bu iki paydaşın bütünleşmesi sanatın
temel özellikleri arasında bulunmaktadır.
Aliya “Zıddiyetler Cetveli”nde İslam’a, din ve materyalizm arasında bir konum biçerek İnsan’ın ruh ve maddeden müteşekkil olduğunu gösterir. Üçüncü bir yol olarak altını çizdiği İslam’ı Kur’an-ı Kerim’de vurgulandığı gibi “vasat” olarak nitelemektedir. Sanat dine yakınlık gösteren tüm nitelikleriyle birlikte Aliya’nın yapmış olduğu mülahazalarda “üçüncü yol”
bağlamında konu edinilmemiştir. Değerlendirmelerin çoğu ilim-sanat karşıtlığı çerçevesinde oluşmuştur. İlim/bilim; zekâ,
öğrenmek/keşfetmek ve tabiat üzerinden materyalizme kapı aralarken, sanat; ruh, tefekkür ve varlığın hakikati üzerinden
dine ulaşmaktadır. Doğu ve Batı Arasında İslam eserinde sanatın bu noktaya intikali büyük oranda Ortaçağ Hıristiyan dünyasında ve Sovyetler Birliği’nde sanata verilen anlam ve konumlandırmaların örnekliğinde söz konusu olmaktadır. Burada
yapılan sanat tarifinin İslam estetiği perspektifine olan yakınlığı kaçınılmaz olmakla birlikte, İslam medeniyetindeki sanatzanaat birlikteliğini göz önünde bulundurmak daha ideal bir sanat anlayışının oluşumunu destekleyecektir. İşte bu noktada “üçüncü yol” yaklaşımı doğrultusunda bir sinema pratiğine yaklaşan Aida Begić’in filmleri çözümlenecektir. Zaman’ı
neden-sonuç ilişkisi eksenindeki kronolojik ve modern işlevinden uzaklaştıran Begić, içinde bulunulan an’ın geçmişe ve
geleceğe açılabilen bir ruhsal deneyime dönüşmesini sağlamaktadır. Neticede Aliya İzzet Begoviç ve Aida Begić ortaya
koydukları teori ve pratik ile sanatı yaşadıkları coğrafyaya hâkim olan faydacı tutumlar karşısında var edebilmişlerdir.
Hasan Ramazan Yılmaz 2008 yılında İstanbul Üniversitesi İletişim
Fakültesi’nden mezun oldu. Yüksek lisansını “Yeni Gerçekçilik ve Türk Sinemasında Gerçekçilik” başlıklı tezi ile 2011 yılında tamamladı. İstanbul
Üniversitesi’nde sinema alanında doktora çalışmalarına devam eden Yılmaz,
İstanbul Ticaret Üniversitesi Görsel İletişim Tasarımı Bölümü’nde araştırma görevlisi olarak görev yapmaktadır.
Yusuf Ziya Gökçek 2006 yılında Marmara Üniversitesi İletişim Fakültesi Halkla
İlişkiler ve Tanıtım Bölümü’nden mezun olduktan 2011 yılında Beykent Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Sinema-TV bölümünde Yüksek Lisans’ını
tamamladı. Marmara Üniversitesi İletişim Fakültesi Sinema-TV’de Doktora
öğrencisi olan Gökçek aynı bölümde öğretim görevlisidir.
16