GORDLEVSKt ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ

GORDLEVSKt
ANADOLU
SELÇUKLU
DEVLETİ
KONYA PAZAR KAPISINDA MELEK PöLY EFÎ (13, YY)
ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ
V. GORDLEVSKÎ
B İR İN C İ B A SK I
A N K A R A — 1988
ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ
V. GORDLEVSKt
ÇEVİREN
AZER YARAN
V G o rd lev sk l’n in G o su d a rstv o S e lç u k id o v M aloy A z il (M osk ova-L en in grad ,
1941) a d h y a p ıtın ı, Aaer Y a ra n R u sça a s lın d a n T U rkçeye çevird i, ve k lte p ,
A n a d o lu S e lç u iılu D e v le ti a d ıy la , O nu r Y a y ın la r ı ta r a fın d a n A n k ara’d a Ş a ­
h in M a tb a a sı’n d a d iz d ir ilip 'bastırıld ı.
ÎÇ Î
7
11
Ö n söz
G ir iş — K ü ç ü k
A raçlar
A sy a
S e lç u k lu la r ı
T a r ih i
Ü z er in e
K a y n a k la r
ve
B İR İN C İ BÖLÜM
3T— G1
K ü ç ü k A sy a ’d a T ü rk ler - S e lç u k lu Y a y ılm a sı - B iz a n s - H a ç lıla r - D a n iş
m enciler - G ü r c ista n - D e n iz e D o ğ ru H arek et - G ü c ü n D o r u ğ u
İK İN C İ BÖLÜM
62— 76
MogoilP-r _ K ö sed a g S a v a şı - M oğol A k ım ın d a n S o n ra D e v le tin P a r ç a la n ­
m a sı - T ü r k m e n le r A r a sın d a K a y n a şm a - K a ra m a n - B eyb ars S e fe r i - S u lta n
Y ö n e tim in in D ü ş ü ş ü - V e zir in Y ü k s e liş i - B a ğ ım sız B e y lik le r in K u r u lm a ­
s ı - M oğol E tk is i - V ergi S is te m i
Ü Ç Ü N C Ü BÖLÜM
77— 110
O ğu zlar - K ü ç ü k A sy a ’d a S o y D iz isi K a lın tıla r ı - O ğ u z la r ın K ü ç ü k A sy a ’da
Y e r le şm e sin in T a rih i İ ç in T o p o n o m in in Ö n e m i - S ın ır B eyleri, ‘‘G a ziler” ve
“A lp lar” - O ğ u z B o y la r ın ın A sk eri Ö r g ü tlen m e si - Ş ö le n d e ve Z iy a fe tte S o ­
y u n Ö n c e lliğ i - A v - O ğ u zla rd a İslâ m - S o y A dları ve L a k ap lar - O ğu zların
T öreleri; D ü ğ ü n , Y a rg ıla m a , K a n D a v a sı, K a d ın la r ın D u r u m u - K u r u lta y ve
S u lta n Seçlm l'eri
D Ö R D Ü N C Ü BÖLÜM
111— 120
S e lç u k lu la r D ev rin d e O ğ u z la r ın D u r u m u n u n B ir G ö r ü n ü m ü O larak
Y ü z y ılla r d a K ü ç ü k A sy a G öçeb e B o y la r ın ın Ö r g ü tlen m e si
15-18.
B E ŞİN C İ BÖLÜM
121— 150
K ü ç ü k A sya'd a F e o d a lizm - S e lç u k lu la r D ev rin i K av ra m a d a M alzem e O la­
rak D o ğ u İlle r in d e F eod al K a lın tü a r ın G ü n ü m ü z d e k i T a b lo su - S e lç u k lu la r ­
d a S oy K ü t ü ğ ü n ü n B o z u lm a s ı - A sk erî T ım a r la r S is te m i - B u n u n M oğol
K ök leri, S e lç u k lu la r Ö n c e sin d e K ü ç ü k A sy a ’d a T oprak D ü z e n le r i - T ım arlar,
B u n la r ın T ü rleri - F e o d a lla rm Z e n g in liğ i - “ G u ia m ia r ” - “D e reb ey i” T ip in in
D o ğ u şu - F e o d a lla r m A sk erî Y ü k ü m lü lü k le r i - “ S ip a h ile r ” - B a ğ lı B eyler ve
M erkezi H ü k ü m d a r (V a sa lla r v e S ü ze r en le r) - İ ta a t İfa d e si - B a ğ lı B e y lik ­
le r in (V a sa llığ m ) D o ğ u lu ve B a tılı Ö ğeleri - S u lta n v e H a life
A L TIN C I BÖLÜM
151— 164
S u lta n ın O to r itesi - F e o d a lla rm B a şı O larak S u lta n - F e o d a lla rm A r a sın ­
d a K a tm a n la ş m a - S u lta n ın D a y a n a ğ ı O larak Y en i İ n sa n la r ( “O rta B e y ­
ler'’) - S u lta n ın M u tla k ç ılığ a E ğ ilim i - S u lta n ın H a r a ç la r ı' - E k on om id e
S ö m ü r ü S is te m i
Y E D İN C İ BÖLÜM
165— 183
P e o d a lla rın " ta b l”leri - K ö leler v e B u n la r ın Y a şa m d a B o lü - M ü lk S a h ib i
K ö y lü ler ( “d eh lcan lar” ) ve Irg a tla r (" e k iciler ” ) - B a b a İ sh a k - B a b a İ sh a k ’m
Y ö n e ttiğ i K ö y lü A y a k la n m a sı
SE K İZİN C İ BÖLÜM
184— 192
Z a n a a tç ıla r , B ile şim le r i ve B ir lik le r i - Z a n a a tç ıla r ın E k o n o m ik v e H u k u k sa l
D u r u m u - K o r u y u c u A ra y ışla rı İ ç in d e Z a n a a tçıla r
D O K U ZU NC U BÖLÜM
195—200
K ü ç ü k A sya'da, A h ile r in O rtaya Ç ık m a sı - A h i T o p lu lu ğ u n a K a b u l T ö re ­
n i - A h ile r in Y ü k s e liş i - M ev lev iler ve A h ile r A ra sın d a A y n lık - Z a n a a t­
ç ıla r v e A h ile r A ra sın d a Y a k ın la şm a - F e o d a lla rla A h iler A r asın d a S a v a ­
ş ım - O sm anlI D ö n e m in d e A h ile r in İzleri
ONU N C U BÖLÜM
207— 225
T ic a re t - T ü c ca r la r ın T a rih se l T ip i - İ ta ly a n T ü c c a r la n - T ic a re t Y o lla ­
rı - K erv a n sa ra y la r - T ic a re t M a lla n , D ış a lım ve D ış sa tım . S ik k e
K en t - K en t D üzeni
O N B İR İN C İ BÖLÜM
22S—236
- H a lk - S e lç u k lu la r ın B a şk e n ti - K o n y a ’d a Y a şa m
O N İK İN C İ BÖLÜM
237— 248
S e lç u k lu la r D ö n e m i S a n a t A n ıtla r ı - S e lç u k lu S a n a tın ın K ö k e n i - S e lç u k lu
S a n a tın ın Ö zg ü n Ç izg ileri - Y erli E tk i
ONÜ Ç Ü N CÜ BÖLÜM
248— 269
Y ö n e tim - M erkezi O rganlar (D iv a n la r) - T a şra - Y erel Y ö n e tim - M alik an e
v e D e n e tim - M oğol D ö n e m in d e M ey d a n a G e le n D e ğ işik lik le r
O N D Ö R D Ü N CU BÖLÜM
270— 286
O rdu, O rd u n u n B ile ş im i - B o y B ir lik le r i - F eo d a lla ı-m B irlik le r i - S a v a şın
K a ra k teri - Ü lk e İç in d e k i A sk erî B ir lik le r - Ü c r e tli B ir lik le r
O N B EŞİN C İ BÖLÜM
287— 304
S e lç u k lu Sarayı - B iz a n s - Sa ra y T ö rsn K u r a lla r ı v e Saray S a n la rı Ü zerind e
İra n E tk is i - O ğ u z G e le n e k le r in in K a lın tıla r ı . H arem
ONALTINCI BÖLÜM
305— 338
S e lç u k lu la r D ö n e m in d e D in se l İn a n ışla r - M ü s lü m a n lık Ö n c e sin in ve H ır is­
tiy a n lığ ın Y a n sım a la r ı - R e sm i D in O larak İslâ m - K ü ç ü k A sya'da D e r v iş­
lik - M ev lev iler v e C elâ led d in R u m i’n in R u m Çevredi
33.)
343
S o n sö z - O ğ u zla rca G e ç ile n Y o lu n A şam aları
E k - R u m S e lç u k lu la r ın ın K r o n o lo jik T a b lo su
ÖNSÖZ
KÜÇÜK ASYA’DA, Selçuklu hanedanı egemenliği dö­
nem ini kapsayan, o dönem de, T ürkler’in yaşam ı üzerine
b ir kısa deneme, vaktiyle, tarafım dan hazırlanm ıştı. O
çalışm ada, T. H outsm a’m n yayınlarından, Prof. Sinirnov'un “OsmanlI Yazınından Örnek Y apıtlar” başlığıy­
la, yeniden bastığı Ibni B ib in in T ürk Vakayinam elerin­
den yararlanm ıştım (Sen - Petersburg 1903, s. 2-16).
Toplum sal - ekonom ik ve siyasal yaşamı, k urum lan,
toplum sal gruplaşm aları vb. içeren b ir Küçük Asya ta ri­
hiyle yeniden ilgilenirken, Rum Selçukluları zam anına
ilişkin tarih m etinlerini, b ir kez daha okudum ve daha
önce yüzeysel olarak üzerinde durduğum konuları geliş­
tiren malzemeyi ayırdım . Örneğin, kütüphane malzeme­
si yokluğu gibi dış, ve yöntem bilim sel deneyimsizlik gibi
iç güçlüklere karşın, Rum Selçuklularının devlet ve top­
lum yapısının sınıfsal tem ellerini ortaya çıkarm aya gi­
riştim . Bunu, ne denli başardım , ya da başarabildim mi?
Yargısı, kuşkusuz, bana düşmez.
Belki de, çağdaş istem lere aykırı olarak, ben, iç tah­
lilden önce, devletin dış tarihinin b ir taslağım çizdim ve
önce, topraklarının genişlemesini, siyasal yükselişini ve
Moğol istilasının yol açtığı düşüşünü ele aldım. Yalnız­
ca, Rus dilinde değil, genel olarak, Selçuklular üzerine
yazının kıtlığından yola çıkarak böyle davrandım .
Ne var ki, ortaçağ Doğusunun b u karanlık köşesi,
bende, düzensiz olarak aydınlatılm ıştır. B ir yandan
T ürkler arasında, öte yandan yerli Rum ve Erm eni halk­
ları arasında, karşılıklı ilişkiler; Eyyûbiler, Rum Selçuk­
luları ve H arzem şahlar arasında Suriye için savaşım;
m üslüm anların ne kad ar hoşgörülü ya da hıristiyanlarm ne kadar fanatik oldukları sorusuna yol açan Haçlı­
lar, daha doğrusu sorunun dinsel alandan ekonom ik ala­
na geçmesi; M ısır M emlûkler’i; Moğolların saldırısından
sonra. Küçük Asya'da oluşan ortam , ve h er şeyden ön­
ce, daha, O rta Asya'da Selçukluların devlet, toplum ve
k ü ltü r norm larının oluşm asına kesin etkilerde bulunan
Moğol devlet düzeni; en sonu kültür, tüm bunlara, ben­
de, yüzeysel ve rastlantısal olarak değinilm iştir.
Bazan, gerekli malzeme el altında bulunm adığına
göre, Selçuklular dönemi üzerine bilgi yetersizliğini, ben,
daha geç dönem lerin bilgileriyle tam am ladım , ve b ir an­
lam da buna hakkım vardı.
Doğuda, Feodalizm, 19. yüzyıla, h atta b ir ölçüde,
20. yüzyıla k adar ayakta kaldı. Doğuda, yaşam , katı b i­
çimlere bürünüyor, ve toplum sal yaşam ın bazan k aran ­
lık ya da belirgin olm ayan eski öğeleri, çağdaş kalıntı8
1ar içinde açıklığa kavuşuyor, ve Doğu ülkeleri tarihini
anlam ada, örneksem e yasal b ir anlam kazanıyor; daha­
sı, incelenmesi gereken devri, doğrudan izleyen dönem ­
de, b ir açıklam a bulunuyorsa, örneksem e doğal oluyor.
Örnekseme, kuşkusuz, olguların kavranm asını ko­
laylaştırm akta, açıklayıcı olm aktadır; ancak, ikna edici
olm adığı gibi, örneksem ede netlik de yitm ektedir. Bu
durum da 12. -13. yüzyılların kavranm ası, bende m odern­
leştirm e, h a tta belki de şem alaştırm a belirtileriyle ö r­
tülm ektedir.
Çalışmanın genel çerçevesi, daha 1935 E kim ’inde
N. N. Nerim anov Doğu A raştırm aları E n stitü sü n d e çi­
zilmişti. Bitirildiğinden bu yana beş yıl geçince, bugün,
yetersizliği benim de gözüme çarpıyor; bu konuya yeni­
den sarılabilseydim , başka tü rlü gözlemler ve ilk kay­
nakları çözümlerdim.
Bu süre boyunca, bazan, çalışmayı yeniden gözden
geçirdim; m etinler tam am lanm ış, kimi yerlerde düzel­
tilmiş, am a belki ayrıntılarla yüklenm iştir; tüm bunlar,
sanki kuruluşun bütünlüğünü bozan, h a tta yargılarla, ay­
rılıklar getiren eski giysi üzerinde yam alar gibidir.
K ronolojide yönel tim sağlam ak için, sözkonusu Do­
ğu hanedanının yaşam ının nasıl b ir telaş içinde aktığı­
nı, çok genel dile getiren b ir Rum Selçukluları tablosu,
ek olarak verilm iştir.
Geriye şöyle b ir göz atarken, bana, şu ya da bu şe­
kilde yardım da bulunm aya çalışan iyi niyetli kişileri
anım sıyorum . Eski dinleyicilerim olan, elde edemediğim
kitapları sağlayan ve h atta, baştan sona, m akaleler kop­
ya eden V.D. A rakin’le, N.N. Nerimanov, Doğu A raştırm a­
ları E n stitü sü n d e, daha yayını usum dan geçirdiğim sıra­
da, denem elerim in yayımı için çırpınan Y.F. Ludşaveyt,
bunlar arasındadır.
Aynı şekilde, bilimsel başlangıçlara, değişmeyen dost-
ça onayından dolayı, akadem isyen I.Y. K raçkovski’ye te­
şekkür etm e olanağım bulm aktan m utluyum .
M osk ova
A ğ u sto s 1940
10
G î R I Ş
Küçük Asya Selçukluları Tarihi Üzerine
Kaynaklar ve Araçlar
İ b n l - B ib i v e Y a z ıc io g lu A li — A ksaray! — İb n i
B a tû t a — H ır is tiy a n T a rih ç iler — E p ig ra fi — A r k e o lo jik
M alzısm e — M addi K ü ltü r — T o p o n o m l — M . F u a d K ö p .
r ü lü ’n ü n Ç a lışm a la r ı — M ü k rem in H a lil — SSC B 'nde
S e lç u k lu la r A r a ştırm a sı.
Rum Selçuklularının tarih i için, H ollandah bilim
adam ı. T. H outsm a'nın yayımladığı Fars ve T ürk vakayi­
nam eleri, birinci derecede önem taşım aktadır.’
Fars dilinde düzenlenen vakayinam elerin yazarı, yük­
sek b ir konum da bulunuyordu, o b ir em irdi; am a adı
(Em ir N asıreddin Yahya), belki, kocasından fazla yaşa­
yan annesinin lakabıyla yer değiştirm iş, îb n i - Bibi (hala'nın, sayın bayanın, hatu n u n oğlu) şeklindeki tu h af deyim,
yazısında yerleşmiştir.^
1 T h. H o u tsm a R eo u ell de t e x te s r e la tifs â l'h isto r ie d e s S e ld jo u c id e s,
v ol. III, H isto ir e d es S e ld jo u c id e s d ’A sle M inSu re d 'a p r is I b n -B ib i, L eyde,
1902 (T ü rk çe m e tin ): vol. IV. H isto ir e d es S e ld jo u c id e s d ’A sle M in eu re
d ’aprâs l'A brâgâ d u S e ld jo u k n a m e h d 'Ib n -B lb i, L eyd e, 1902 (F arsça m e tin ;
d a h a so n r a Itan-B ib l a k ta rılıy o r, IV ).
2 “B ib i’' S ö z c ü s ü A h a lts ıh ’da, (A h a lçin , A k ısk a ) “k o c a n ın y a d a k a r ın ın
k ız k a r d e şl” a n la m ın a g eliyor.
11
îb n i - Bibi, Moğol devlet adam ı Alaaddin Ata - Mâlik
Cuveyni tarafından kendisine verilen tarihçilik görevini
yerine getiriyordu.
“Selçuklular yanlısı”^ îb n i-B ib i vakayinamesi'' 1188
yılında devleti paylaştıran II. Kılıç A rslan’ın oğullan ara­
sındaki iç çatışm a olaylarından Sultan II. Gıyaseddin
M esud’un yönetim ine (1282 yılından itibaren) kadarki
olayları içerm ekte, yani, yaklaşık yüzyıllık b ir zam an
aralığını kapsam aktadır.
îb n i - B ib in in ailesi, Celaleddin H arzem şah’ın ölüm
tarihi olan 1231 yılından® sonra, Küçük Asya'ya yerleşti;
Vakayiname, 1282 ve 1285 yılları arasında yazılmıştır;
ilk yazmaya başladığında, kaç yaşında olduğu, belli de­
ğildir. Şurası kesindir ki, ailesi, Saray çevrelerinde yaşa­
dığı için, —baba M ecdettin Mehmed Tercüman, sultan
yazmanı ve diplom at, ve anne Bibi, M ünecimedir (astro­
log)— yazar, birçok şeyi görebilmiş ve öğrenebilm iştir.
Vakayinamede, örneğin, antifeodal Baba İshak ayaklan­
m asını (1241) “güvenilir ağızlardan” dinlediğini bildiri­
yor, görgü tanıklarına, seferlere katılanlara ya da Sul3
Cl. H u a rt, E p lg r a p h le arabe d e l'A sie M ineure, P aris, 1895, s. 19, n o t 1.
(a lın tı “R e v u e S 6 m itlq u e ’'d e n ).
■«Ayasofya c a m iin d e (b u g ü n m ü ze d ir ) H a lil E d h em ta r a fın d a n fa r sça
v a k a y in a m e n in ta m m e tn i o rta y a ç ık a r ılm ış tır (n o : 2985); A li E m lrl'd e de
(O sm an lI V lla y a t-ı Ş a r k ly e sl İ sta n b u l 1918, s. 56—) ta m m e tin vardı; k u ş ­
k u s u z o ra d a d a S e lç u k lu la r d e v rin e a it d e ta y la r b u lu n a b ile c e k tir . B u e ly a z m a s ım n y a y ım ın ı İ s ta n b u l’d a A lm a n A rk eo lo jisi E n s titü s ü h a z ır la m ış tır (b kz:
P. W lttek . D er İsla m , B d . X X , s, 202, n o t 1): y a y ım ik i c ilt t e n o lu ş a c a k tı;
F a r sça m e tn in v b ta m m e tin d e n e k le r in ç ev irisi v e y o r u m la r (bkjs; H. W.
D uda, Z ur G e sc h ic h tsfo r s c h u n g ü b er d le B u m -S e ld s c h u k e n . Z e itsc h r lft der
D e u ts c h e n M o rg e n la n d isc h e n a e s e lls c h a f t (Z. D - M. G .). N . P., X IV (1935),
(s. 12 - 20) " U lu s” g a z e te s in d e b e lir tild iğ in e g ö re (1936, N o. 5481) A n k ara'd ak i
‘‘T ü rk T a rih K u r u m u ” İ b n l-B lb i e ly a z m a sın ın t ıp k ı b a s ım ın ı y a p m a k ta d ır.
D a h a ö n c e P a rsça v a k a y in a m e n in y a z a n , R A vendi (13. y y .) olarak k a y ­
d ed iliy o rd u . b k z: T h . H o u tsm a , R e c u e ll..., v(M. III. — V. B artold . T u r k e sta n
VI e p o h u m o n g o lsk o v o n a ş e stv ly a , ç. II, 1900. — A y n ı yazar. O çerk Istarii
tu r k m e n sk o v o na rod a . B b o r n ik " T u rk m en iy a ” , t . I, L., 1929, s. 32.
S H o u ts m a ’n ın ç a lışm a sın d a ' İ b n l-B ib l ü z e rin e (F arsça m e tin d e n çeviri)
b ir b iy o g r a fik n o t a k ta r ılm ış tır (R e c u e ll, v o l. IV ., s. V I I - I X ) , ayrıca bkz:
“E ncyclopĞ die d e l'İ slâ m ” , II, 392.
12
ta n ’ın yakınlarına dayanıyor. Ama, Moğol devrine göz a t­
tığı ölçüde, sarayın yaşadığı korku ve dehşeti yeniden ya­
şıyor, ortam ın heyecanı yazara yansıyor. İbni B ibi’de,
olayların tarihlendirilm esi bazan kuşkuludur (Küçük E r­
m enistan'da, I. H etum hüküm sürerken, o, II. Levon’dan
sözediyor, sultanların ölüm tarihlerinde yanlışlık yapı­
yor vb.).
Hem kökeni bakım ından, hem de kişisel ilişkilerine
göre, o, b ir vakanüvis için, elverişli koşullarda bulunu­
yordu.
Kuşkusuz, Vakayiname, feodal züm renin çıkarlarını
yansıtm aktadır. îb n i - Bibi, feodal gru p lar arasındaki sa­
vaşım ın içine sürüklenm iş durum dadır;* örneğin. Sultan
II. Gıyaseddin Key - H üsrev’in çocukları olan üç karde­
şin tarihini aktarırk en dengeyi yitirm ekte, birbirinden,
iktidarı, savaş yoluyla alan üç feodal grup karşısında,
tarafsızlığını sürdürm esi, güç olm aktadır. Y azarda b ir si­
yasal ufuk genişliği yoktur,
İb n i-B ib i, Vakayinamesini, Selçuklular’ı uydu bey­
likler durum una düşüren, Küçük Asya’ya Moğol saldırı­
sından sonra yazm ıştır. O sıra, feodallar arasında iki yö­
nelim belirginleşm işti; b ir kesim (bunların başında ön­
celeri vezir M uineddin Pervane de bulunm uştu^ Moğollara eğilim gösteriyordu; am a henüz, belki de, Oğuz efsa­
nelerini korum akta olan eski feodaller, düşünce olarak,
bakışlarını, Sultan I. Alaaddin Keykubad zam anına çevi­
riyor ve h er bakım dan, onu, idealize ediyorlardı. îb n i Bibi, belli ki, Moğollara düşm an olan ulusal çevrelerin
etkisi altındaydı.
Feodal - teokratik düşünceler üzerine eğitilmiş zama­
nın insanı ib n i - Bibi, su ltan lar için, babalarının eski hiz­
m etlilerinin öğütlerini ya da kadıların yargısını uygula­
m am anın felaketler (başarısız sefer, üç yıllık açlık) geti« H a lil E d h em , K a y ser iy e Ş eh ri, İ s ta n b u l, 1334, s. 93.
13
recegini vurguluyordu.
Yazar, M uineddin P ervaneyi övüyor ve Sultan IV.
R ükneddin Kılıç Aslan’ın öldürülm esiyle ilgili suçlam a­
yı onun üzerinden kaldırm aya çalışıyor.^
îb n i - Bibi, toplum sal düzen konusundan az sözetmekle birlikte, gene de vakayinamede, Küçük Asya Sel­
çukluları devletinin feodal yapısı, ortaya serilm ektedir.
Ib n i-B ib i V akayinam esi'nin Farsça orijinali, 15.
yüzyılda, yani Osmanlı devrinde, yeni b ir işlem den geç­
m iştir: Saray methiyecisi Yazıcıoğlu Ali,® Sultan II. Mula d için, Türkçe olarak b ir Küçük Asya Selçukluları ta­
rihi düzenlemiştir.
W ittek tarafından saptandığına göre, Yazıcıoğlu Ali,
15. yüzyılın ünlü yazar üçlüsünden biriydi; K ardeşi Mehm ed Bican, basit Türkçe şiirlerle, “M uhamm ed peygam­
berin yaşam ım ", "M uham m ediye’ yi yazmış; kitap, Müs­
lüm an Türk dünyasına m al olm uştu; diğer kardeşi Ahm ed Bican şeyhti, "Tanrıyı Sevenlerin Meşalesi” (Enverüil Âşıkın) adlı yapıtında, sufi öğretisinin özet açıkla­
m asını yapm ıştı.
Tarihçi Yazıcıoğlu Ali, çalışm asına, “Selçuknam e”
ya da daha sık adıyla "Oğuzname" başlığını koymuş, böylece, Osmanlı sultanlarının bağlarını, Selçuklular’dan ge­
çerek efsanevî Oğuz soyuna uzatm ıştır.
15. yüzyılda, Türkiye’de, milliyetçi [budunsal, —ç.]
7 İ b n l-B lb !, IV. 320.
8
y a z ıc ıo ğ lu A li'n in adı, g a lib a , İ s ta n b u l’d a T o p k a p ı S arayı k ita p lığ ın d a
o r ta y a ç ık a r ıla n e ly a z m a sın d a g e çm ek te d ir . Y a z ıc ıo ğ lu elyasam aları [Fr. B a b ln g er. D le G e sc h lc h tsc h r e lb e r der O sm a n e n u n d İhre W erke (6. O. W .)D er İsla m , X X . p. 202, d e ğ e rlen d ir m e sin d e ] W itte k ta r a fın d a n n a k le d ilm iş tir .
Dr. K u e n e n ta r a fın d a n t a n ıtıla n Y a z ıc ıo ğ lu A li e ly a z m a sı d a h a ö n c e T. N ö ld ek e ta r a fın d a n k a y d e d ilm iş ti. K ısa sü re so n ra , e sk i O sm a n lı y a p ıtla r ıy la
İlg ile n e n V. B ern a u er de b u n a d ik k a t e tm iş ti. B u e ly a z m a sın ın b ir k o p y a sı
n a s ıls a M osk ova'd ak i h a lk ta r ih k ita p lığ ın a g ir m iştir . G ö r ü ld ü ğ ü g ib i b u
b itm e m iş ta s la k la r ı B ern a u er " o n u a y r ın tıy la ta n ım la m a y ı v e ta r ih s e l a ç ık ­
la m a la r la ta m a m la m a y ı” u m u y o r d u . B u n u n iç in o, b ü y ü k b ir h a z ır lık ç a lış ­
m a sı y ü r ü tm ü ş, 1869 y ılın d a İ s ta n b u l’d a b u lu n d u ğ u sırad a M ü n e c c im b a ş ı’dan . H a c ı H a lfa ’da jı vb. a k ta rm a la r y a p m ıştır.
14
eğilim ler güçlüydü. Yabancı (Batı Avrupalı) gözlemciler
tarafından anlatıldığına göre, Osmanlı sultanlarının sa­
ray yaşamı, henüz eski göçmen yatkınlıklarını koruyor­
du. T ürk düşüncesinin taşıyıcısı Osmanlı Sultanları, Selçuklular’a yakınlık duyuyor ve bunu, h er tü rlü çabayla
gösterm eye çalışıyorlardı. Örneğin, Sultan I. Mehmed,
kızının adını Selçuk H atün koym uştu:’ Selçuk, sevilen
b ir kadın adıydı.
Ama, 16. yüzyılda, Ahmed Feridun, “Sultanların Bel­
gelerini” (M ünaşaatü's Selâtin) toplarken, çahşm asına,
Selçuklu III. Alaaddin K eykubad'ın Sultan O sm an'a ikti­
d ar belirtisi olarak, yani onun Selçukluların yasal ardılı
ve sürdürücüsü olduğunun kabulü anlam ında belge yol­
ladığı konusunda, sahte b ir kararnam eyi de’° katm ıştı.
Demek, Osmanlı Sultanlarıyla Selçukluların devletle­
ri arasındaki iç bağ düşüncesinin bilincine, çok eskiden
beri, varılıyordu.
Yazıcıoğlu Ali’nin çalışması, daha önce düşünüldüğü
gibi, İbni - B ibi’den b ir çeviri değil, îb n i - Bibi ve Ravend i’nin Farsça vakayinam elerinin belki başka birtakım
kaynaklar kullanan red ak tö rü n eklemeleriyle, yeniden
düzenlenerek yazım ıdır (onda bazan İbni - B ib in in bil­
mediği olgular söz konusudur).
Yazıcıoğlu Ali, Sultan II. M urad'ın methiyeci ozanı­
dır, ve Selçukluları anlatırken, bazan, çağdışı olan saray
yaşam ından renkler ak tarm aktadır.
Daha sonra (1600 yılı), Seyid Lokman, Yazıcıoğlu
tarihinden yeni b ir m etin oluşturm uş, bu çalışmadan,
19. yüzyılda, FinlandiyalI bilim adam ı Lagus yararlanm ış­
tır."
9
Pr. T a esc h n e r . B eitr a g e z u r fr ü h o sm a n lsc h e n E p lgrap h te u n d A rchBo logie, D er İsla m , B d. xx> s. 149.
lOBkz: A h m ed F e r id û n ’u n y ö n te m i ü z e r in e M ü k r e m in H a lil'in m a k a lesi
“ T a rih i O sm a n ! E n c ü m e n i M e c m u a sı”, N o . 67 - 77 ve dv..
11 S e ld L o cm a n i ex L lbro T u r cico q u l O ghusnaim e in s o r lb ltu r ex cerp ta
15
Türk dilbilimcisi Necip Asım Yazıksız (öl. 1935), Topkapı Sarayı kitaplığında korunan elyazm alarına göre, Yazıcıoğlu Ali tarihinin yazımına. Birinci Dünya Savaşı’ndan önce girişm iş, am a Bahriye N ezareti basım evindeki
basım işi kısa sürede durm uştur.'^
Bugüne değin yayım lanm am ış olan Aksarayi de, Mo­
ğol istilası sonrası Selçuklular tarihinden birçok şeyi
açıklayabilecektir.
K erim eddin Aksarayi’nin çalışması, 723 yılında (1323)
yazılmıştır.'^ Aksarayi’den ilk esaslı ak tarm aları (tarih­
çinin adını henüz bilm iyor olsa da), V. V. B artold yap­
m ıştır.”
Dördüncü bölüm de, yazar, em irlerden, vezirlerden,
resm î kişilerden, ayrıca Türklerin, yani Oğuz kabileleri­
nin başkaldırılarından, "d iv an 'la rd ak i hizm eti sırasında
gözleyebildiği ölçüde söz etm ektedir. F. K öprülü'nün be­
lirttiği gibi, onda, îb n i - B ib in in sözetmediği ayrıntılar
yer alm aktadır.
Öğrenim görm üş b ir kişi olarak (Farsça yazm akta­
dır), yani varlıklı kişiler sınıfından Aksarayi de, kuşku­
suz ,taraflı açıklam alarda bulunm aktadır. İsyana rastlan ­
tısal mı, bilinçle mi kendini kaptırdığı açık değildir; ama
daha sonra, isyana, h er bakım dan uzak durm aya çalış­
m ıştır, vakayinam esinde ise, “hiçbir yerde, varlığa tam ah
etm ediğini” vurgulam aktadır.
Gençlik günlerinde, alevlenen isyana katılan yazar,
p r lm u s e d id it, la tlıie v e rslt, e x p llc a v lt J a c . J o h . W U h. L agu s. H e lsin g fo r sla e,
1854.
lîY a z ıc io g lu A li'n in T ü rk çe iş le m e sin d e n , d a h a 1891 ta r ih li Ş . S e fer
y a y ım ın a göre P. M. M elio ra n sk i, ‘‘S e lç u k n a m e , k a k I sto ç n ik d ly a Isto r ll
V iz a n tii VI X II; X II I vv" (V lz a n tiy sk ly v r e m e n n ik ) (T . I . 1892, s . 613 - 640).
m a k a lesin d e ö z e t a lın tıla r y a p m ıştır, a m a m e tn in y o r u m u z a y ıftır ,
13 E ly a z m a la r ı k o n u su n d a h k z: F. T a u er. L es m a n u sc r its p ersan » h ls to r iq u e s d es blt>U othSques de S ta n b o u l. A r ch iv O r ie n ta ln l, t. IV, 1932, s, 93.
14 M akale: O n e k o t o n h v o s to ç n ıh r u k o p isa h v ı b ib llo te k a h K o n s ta n tln o p o ly a 1 K aira. Z a p lsk i V o sto çn o v a o td e le n iy a (ZV O ), t. X V III, 1908, str.
0124 - 0137 {d a h a so n r a A lcsarayl a k ta r ılm a k ta d ır ).
16
kenar bölgelerdeki Oğuz kabilelerinden, sınır beylerinin
feodal düzene karşı p rotestoları konusunda, olayların
toplum sal anlam ının bilincine varm aksızın bilgiler ak­
tarm aktadır. V. V. B artold, haklı olarak, “Sanm am ki,
(sultanların, vezirlerin, onların m em urlarının) karakterle­
ri tam b ir tarafsızlıkla derlenm iş olsun!” diye yazıyor.’®
Mevlevi Aflaki’nin C. H u art tarafından çevrilen anı
notları “Menakib-ül arifin ”, yani 13. -15. yüzyıllarda Mev­
levi T arikatı şeyhlerinin biyografileri, önem li ek b ü tün­
lük sağlam aktadır.’*
M ezartaşı yazısından anlaşıldığına göre,’^ Şemseddin
Ahmed Aflâkî, 1360 yılında ölm üştür. Aflâkî, iyi öğrenim
görm üştür, yani yazına eğilim leri olan varlıklı b ir aile­
den gelmiştir. Babası, herhangi b ir biçim de A ltm ordu’ya
girmiş ve sarayda büyük b ir ağırlık elde etm iştir; öldü­
ğü zam an b ir kitaplık bırakm ış. Volga boylarında, eski
b ir akının yolu üzerindeki elyazma yönergelerden biri,
burada bulunm uştur.
îra n doğumlu (Tebrizli), belki de T ürk olm ayan (ya­
zın dili Farsçadır) Aflâkî, Mevlevi tekkesi şeyhi Âmir Ârif
tarafından, kendisine verilen yüksek b ir görevi yerine ge­
tiriyordu. 14. yüzyılın birinci yarısında, yüzyıl önceki olay­
ları da —tarik atın kurucusu Celâleddin R um i'nin öykü­
sünü— yazm akta, fantastik b ir sisle bü rü lü olarak, açık­
ça, doğaya aykırı saçm alıklar bildirm ektedir: Celâleddin,
onun için, sıradan öjüm lülere benzemeyen, onlar için ula­
nılmaz b ir erm iştir. îra n kökenli oluşu, b ir ölçüde, din­
sel aydınlar sınıfı "Mevlevilik’e aidiyeti, ona, Türklere,
15 A k sa ra y l’n ln ç a lış m a sın ın T ü r k ç e çev irisi, 1937 y ılın d a K o n y a ’da, “K o n ­
ya M 'ecm uası” n d a y a y ım la n m ış tır .
16 A flâ k î. M a n â k ıb B1 A rifin . Cl. H u a rt. L es s a ln ts d es d e r v lc h e s to u r n e u rs. R eo lts, tr a d u lts d u p ersa n e t a n n o tfe , t. I - II. P aris, 1918 - 1922 (d ah a
son ra, A flâ k î a k ta rılm a k ta d ır ).
17 P. W lttek . D as P ü r s te n tu m M e n te sc h e . İ sta n b u l, 1934, s. 37, n o t. 3
(b ilg i, M. Y u s u f “K o n y a asarı a tik a m ü z e s i reh beri". İ s ta n b u l 1934, s. 91’d e n
a lın m ış tır ).
17
T ürk alttab ak alan n a karşı, hem en hemen, b ir h o r görme
duygusu verm ektedir; onun çevresinin insanı için, Türk,
b ir zam anlar, Tebriz'de b ir arkadaşının dile getirdiği gi­
bi, bönlüğün eşanlamı, "Anadolu K afası”dır.'® Aflâkî’nin
anlatım ı, 14. yüzyıla yakınlaştığı noktalarda, daha ölçü­
lüdür: Betim lem edeki canlılık yitm ekte, yalnızca, b ir not
defterinden aktarılan özetler ya da parçalar olarak, kuru
n o tlar haline dönüşm ektedir.
Ama, Mevlevî T arikatı yöneticilerinin yaşam öyküle­
ri, 13 ve 14. yüzyıllar K onya'sının günlük yaşam ından il­
ginç, genellikle renkli çizgiler içerm ektedir; kuşkusuz, ya­
zar, 14. yüzyılda, otuz beş yıl boyunca (1318 ve 1353 yıl­
ları) yazdığına göre, belleğinde bazı şeyler vardı; b ir ih­
tiyar olarak, çok eskiden m eydana gelmiş olayları, canlı
anım sıyor, gözleri önünde olup bitenleri unutarak, 14.
yüzyıl olaylarını, bulanık ve renksiz biçimde yeniden ü re­
tiyordu. Ayrıca, bazan, perspektifi de bozulm uştur. 14.
yüzyılda, Konya şehri, kargaşalardan zarara uğram ış,
kentte ticaret düşm üştür. Yerini b ir ıssızlığa bırak an 13.
yüzyıl canlılığı, yine de, onun gözünde önem sizleşmiştir.
H er nasıl olursa olsun, Aflâki’nin yüzeysel olarak çır­
pıştırılm ış notlarının'’ değeri artm akta, çalışm asının ta ­
rihsel önemi yükselm ektedir.
14. yüzyılın birinci yarısının tarih i için, derin düşü­
nebilen b ir Arap gezgini tb n i - B atûta'nın anlattıkları da,
günümüze kalm ıştır.^ O, Akdenizden Ege Denizine, KaISA flâkî, II, 379.
19 B u n u n la b ir lik te , a ra ştırm a k g ü ç tü r , ve b e lk i de b en , A flâ k î’de b lr şey le r g ö reb ild im ; H u a r t iç in , b u (s u flle r in d ü n y a g ö r ü ş ü n ü n k a v r a n m a sm d a ö n e m li) b ir a g io g r a fi m a lz e m e si o ld u ğ u n a g ö re, o, k ısa k o n u d iz in in d e ,
A flâ k î’n in ç a lışm a la r ın d a b o lc a b u lu n a n b a z ı y a şa m sa l (ve bir b ö lü m ü y le
ta r ih s e l) a y r ın tıla r ı a tla m ıştır . B u n u n y a n ısır a , o, d a h a so n r a (ik in c i c ild e
ö n s ö z ü n d e ), A flâ k î’n in ta r ih s e l ö n e m in i d e ğ erlen d iriyor, B k z: “J o u r n a l
A sia tiq u e ” (t. 2ÎIX, 1922) de, H u a rt'm m a k a lesi.
20 V oyages d ’Ib n B a to u ta lı, te x te arabe, a cco m p a g n â d ’u n e tr a d u c tio n
par C. D efrâm ery e t B. R . S a n g u n in e tti, P a ris (S o n u n d a , tb n i B a tû t a a k t a ­
r ılm a k ta d ır ) .
18
radenize kadar, Küçük Asya’yı dolaşm ıştır ve önyargısız
yaptığı gözlemleri, büyük önem taşım aktadır. Tarafsız
insan, genellikle, Küçük Asya’da yaşayanların sustuğu
şeyleri görüyor. Îb n i-B ib i ve Aflâkî, h er günkü yaşam
biçim ine bakm ışlar, Îb n i- B atû ta ise. Küçük Asya'da se­
yahat ederken, b ir yabancıyı şaşırtan n o k taları ön plana
çıkarm ıştır.
Aflâkî ve İbni - B atûta çağdaştırlar; ikisi de aynı dev­
ri, çalışm alarına alm ışlardır. îkisi, bazan aynı anı (örne­
ğin Ladik’te înanç Bey hanedanı egemenliğini) yansıt­
m aktadırlar, ve onların bildirdiklerinin karşılaştırılm ası,
sınıfsal yakınlığı olan bu kişilerin anlayışı için ilginç ol­
m aktadır.
Hem Aflâkî, hem de îb n i - B atûta, 14. yüzyılda, yani
Küçük Asya’da Selçuklular devletinin dağılm asından son­
ra ve îb n i - B îbî’den yaklaşık elli yıl daha geç yazmış ol­
salar da, b ir önceki devri anlam aya, bu ikisi yardım cı
oluyor. Kuşkusuz, yapıtı, 14. yüzyılın ikinci yarısında.
Küçük Asya'daki ortam ı açıklayan A. A strobadi’yi^' (Menakıb) de dikkate alm ak yararlı olacaktır. Ve kuşkusuz,
"Celâleddin Rum i'nin M ektupları” (1937 yılında Türkiye’­
de yayım lanm ıştır) ve S ipehsalar’m “Övgüye Değer îşler”i (Tersilat) (1901’de H indistan’da yayım lanm ıştır) ay­
nı şekilde araştırm aya değer.
Rum Selçukluları tarihi için, kaynaklar, henüz tü ­
müyle elde edilem em iştir, ve belki de, Türkiye’deki kitap­
lıklarda, h atta özel kişiler elinde korunan yeni elyazmaları, b ir gün, araştırm acının önüne çıkabilecektir.
Ama, tüm bunlar, kaynakların yalnızca küçük b ir
bölüm üdür. Benim için erişilmez olan kaynaklarsa, yararlanabildiklerim e göre nicelik olarak ağır basm aktadır.^
21 B ezm u R ezm (1928 y ılın d a İ s ta n b u l’d a K ilis li R ıfa t ta r a fın d a n y a y ım ­
la n m ış t ır ) ; bk z: ş im d i H. G ie se c k e 'n in ç a lışm a sı.
22 E ly a z m a sı ve b ir b ö lü m ü y le b a s ılı, M ısır v e B a tı A v ru p a ç a lış m a la r ı.
19
Ne var ki, Küçük Asya'da doğmuş ve ülkenin o rta­
mıyla sm ırlanm ış İbni - Bibi, Aksarayi, ya da uzakta bu­
lunsa da iyi enform e olm uş îb n i - al Asir gibi m üslüm an
tarihçiler, pek fazla kapsam lı olm am akla birlikte gene
de tabloyu tam am lam akta, bazan kom şu gözlemci hıristiyanlar tarafın d an düzeltilm ektedir. Bunlar, ülkenin
halk dili olan Türkçeyi ya da yazın dili olan Farsçayı bir
kural olarak her zam an bilm iyorlardı, am a özel çıkarları,
onları. Küçük Asya’yı böylesine hızla ele geçiren Türklere dikkatle bakm aya zorlam aktadır.
H ıristiyan tarihçiler, T ürk boyları arasındaki iç sa­
vaşımı, haçlı yürüyüşleri sırasında. Küçük Asya’da, halk­
lar arasında oluşan karşılıklı ilişkiler ortam ını vb., ay­
rıntıyla anlatm aktadırlar.
Erken dönem i — 1. Haçlı yürüyüşü zam anını—, E r­
meni V akanüvist Urfalı Matfey iyi yansıtmıştır.^^ O, ola­
sıdır ki, eski hıristiyanhğm anılarıyla dolu “k u tsal” kent­
te yaşamış, b urad a doğmuş ve ölm üştür (1144), Uzak gö­
rüşlü p atrik G rigori’nin (Öl. 1105) hayranı b ir keşiş ola­
rak, o, olayları, inanm ış b ir hıristiyan - m onofistin bakış
açısından inceliyordu. Urfalı Matfey, H açlıların başarısız­
lıklarını, işlenen günahlar ve adaletsiz işler yüzünden.
T anrı tarafından gönderilen b ir cezalandırm a olarak
açıklam aktadır; Tanrı, ölüm saçanları bozguna uğratır.
Eğer, T arent Prensi Boemund, Danişmend tarafından tu t­
sak edilmişse, bu. T anrı’nm hıristiyanları b ir cezalandır­
m ası dem ektir. Ama yaşam kendi bildiği yolda yürümekn ın lis te s i, P. K ö p r ü lü ta r a fın d a n v e r ilm iş tir : " A n a d o lu ’d a İsla m iy e t" , Edeıb ly a t F a k ü lte s i M ecm u a sı, c. 2, 1922, s. 32. T ü rk E d e b iy a tın d a İlk M u ta sa v ­
v ıfla r, İ sta n b u l 1918, s. 213 - 218. B kz: a y n ı y a z a rın , Les o r ig ln e s de L ’E m pire
O tto m a n , P a ris, 1935, s. 23 (N lğ d eli K ad ı A h m ed ).
K u lla n ılm ış ^ a n (ve. H acı H a lfa ’d a n g ö r ü ld ü ğ ü g ib i b ir b ö lü m ü y ite n )
y a z m a la r ın lis te s i H a m m er ta r a fın d a n v e r ilm iş tir [.Tos. H am m er. G e sc h ic h te
d e s O sm a n isc h e n E e ic lıe s (G, O, R .) V II, pp. 545 - 50]. G ene b k z: W ltte k 'in
y u k a rd a g ö s te r ile n d eğ e rlen d ir m e si.
23 B S c it de la p rem lere croisade, tr a d u it par E. D u la u rier. P a ris, 1850.
20
tedir, ve yerli halk A vrupa'dan gelen zorbalar tarafın ­
dan zarara uğratıldığı zaman, —T ürklerin can düşm anı
olarak— o, din düşm anlarına çağrıda bulunm a düşünce­
sini olabilir saym aktadır.
Ama, onun aktardığı rakam lar, genellikle abartılm ış­
tır; örneğin. Sultan K ılıçarslan Davud, îzn ik ’in H açlılara
karşı savunulm ası için, güya, 600 bin asker getirm iştir;
ve giderek sayılar çok daha düşseldir. H orasan’dan An­
takya’ya doğru 800 bin atlı ve 300 bin yaya hareket et­
m ektedir.
Antakya’dan Suriye’li Mihail (Yakubi patriği), Sel­
çuklular tarihinin 12. yüzyıla değin geniş b ir dönem ini va­
kayinam esine almaktadır.^"* O, Selçukluların K üçük As­
ya'daki ilk adım larını, M alazgirt çarpışm asını da betim ­
lem ektedir, ve hem en burada, kişiliği ortaya çıkm akta­
dır: Savaşkan H ıristiyan, H alkedon Konseyinin düşm anı
olan Vakanüvist, u sta sapm acılar olarak, R um lara karşı
kötülük isteyen b ir ru h yapısındadır. Erm enilerin adre­
sine de, o, hoş olm ayan sıfatlar kullanm aya hazırdır. Haç­
lılar da hainlik içindedirler; o, Türklerden çok daha
önemle sözetm ektedir. Antakyalı M uhail'in sözlerine gö­
re, Alparslan yengi kazanm ıştır, çünkü Tanrı, iyilik yap­
m ak isteyenlere kulak verm ektedir. Bu çerçevede, Ermenileri kendisinden uzaklaştıran Bizans İm p arato ru Ro­
men Diyojen, A lparslan’ı ateşte yakm a tehdidi taşırken,
Selçuklu, tersine m erham et gösterm ek istiyordu.
Suriyeli Mihail’in vakayinamesi, büyük önem taşı­
m aktadır; o, belli ki, Küçük Asya’da ne olup bittiğini iyi
İnlivordu. H. K ılıçarslan'ın yaşam ının son günlerinde,
kardeşler arasındaki iç savaşlardan, genellikle, çağdaşla­
rının gözünden kaçan ilginç ayrıntılar ortaya koyarak
Selçuklularla Bizans arasındaki savaşlardan vb. sözet24
C h ro n iq u e de M lch el le S y r ie n ... M itS c ... e t tr a d u lte p ar J . —
b o t. P aris, 1899.
21
Cha -
m ektedir. Kuşkusuz, onda da yanlışlarla karşılaşılıyor
(Örneğin, K utılm ış’ın oğlu Süleym an’ı Küçük Asya’ya,
güya, Alparslan göndermiş, Süleyman, Konya’da beylik
etm iş vb.).
Genellikle, H ıristiyan ve M üslüm an yazarlar, aynı us­
sal ve tinsel düzeyde bulunm aktadırlar; ancak Ermeni1er ve Suriyeliler, belki, Türklere karşı BizanslIların ol­
duğundan daha hoşgörülüydüler. Onlar, BizanslIlardan
daha içtendirler. Y apılarının incelmişliğiyle böbürlenen
Bizanshlar, Sultan II. K ılıçarslan’ı bahsettikleri deyimle,
"elm acıklı çirkini” olarak algılarken, kendilerini zorla­
m aktadırlar.
H ıristiyanların ve M üslüm anların, kendilerine özgü
d ar hayranlıklarından ileri gelen görüşlerindeki ortaklık,
M oğolların K üçük Asya baskını sırasında, yeniden dışa
vurm aktadır. Hem Erm eni tarihçiler (Keşiş Magahi, Kirokos), hem Arap îbn-al-Asir, Moğol zorbalıklarının deh­
şetine uğram ış olarak, Moğolların kişiliğinde, kutsal ki­
tapların sözünü ettiği zalimleri görm ektedirler.
Gürcü vakayinameleri^® teknik bakım dan, Ermenilerin ve Suriyelilerin safdil vakayinam elerinden daha ol­
gundur, am a bunlardaki söyleyiş biçimi, övünçlü ve tum ­
turaklıdır ve sözler kuşku uyandırm aktadır. B ununla b ir­
likte, Selçuklularla Kraliçe Tam ara ve onun ardılları ara­
sında, daha çok düşmanca, hazan da dostça ilişkilerin
doğduğu dönem ler, yani 13. yüzyılın ilk yarısı için, bu
kaynaklarda yararlı malzeme bulunabilir. B unları Fransızcaya çeviren Brosset, hazan yanlış yapıyor: Örneğin,
“R um ” terim i, onda "Y unan” olarak veriliyor, "O rthoul”
derken o, "O rtoki” anlıyor, am a b u "Toğrul” sözcüğünün
bozulm uşu değil m idir?
Küçük Asya yazıtbilimi (epigrafi) henüz gençtir, am a
25 M. B ro sset H isto ir e de la G âorgien . Prem i'ere p a rtle, S t.
1849.
22
P etersb u rg ,
Rum Selçukluları tarihçisi, artık bundan da yararlana­
bilir.
Iran kültürünü n hayranı Rum Selçukluları, toplum ­
sal binalar üzerindeki yazıtları, Arap dilinde yazm ışlar­
dır.
Konya’daki yazıtlara, galiba, ilk kez, Ş. Teksye ilgi
gösterm işti, am a bunların yorum lanm ası için, kentte, bil­
gili kişi bulm aya çalışm ak ,onun deyimiyle boşunaydı.
Durum, ancak, 19. yüzyıl sonunda değişm iştir.
îyi eğitim görm üş b ir diplom at olan ve boş zam an­
larını bilim e veren, yaşam ını “Ecole des langues orientales vivantes” de bitiren Cl. H uart, daha, dem iryolu ula­
şımı başlam adan önce, Küçük Asya yolculuğu sırasında,
K onya’ya giderken, Rum Selçukluları tarihini aydınlatan
yazıtlar toplam ıştır. Onun eski denemesi (1895),^^ Selçuk­
lu devleti toprağındaki yazıtbilim kalıtına, ilk genel b a­
kış olarak, önem ini sürdürm ektedir.
Eski arkadaşının örneğine öykünen Fransız konso­
losu F. G renar, Sivas için bazı çalışm alar yapm ıştır.
On yıl sonra, Konya’daki Alman Konsolosu Löytved
(1914 -1918 yıllarındaki em peryalist savaş sırasında Suri­
ye’de ölm üştür), bölgede, konuyu bilen b iri olan Abdulkadir Hamidzade eşliğinde, kentin göm ütlüklerini dolaş­
m ış ve yazıtlar toplam ıştır, am a onun yazıtbilim dene­
m e s i,n e d e n s e iyi bilinm em ektedir. Gene de b u n lar kü­
çük rastlantısal çalışm alardı.
K üçük Asya yazıtlarının planlı toplanm asını ve in­
celenmesini, İsviçreli bilim adam ı Max von Berchem
(1863 - 1921) üzerine alm ıştır.
Bilim adam lığı kariyerini, ilk halifeler zam anında
toprak m ülkiyeti ve to p rak vergisi üzerine araştırm ayla
26 K ısa s ü r e sonra, E. B lo şe 'n in to p la d ığ ı y a z ıtla r ın d a yer a ld ığ ı “R evu e
S â m ltlq u e" d e .
27 J . H. L ö y tv ed . K o n ia . I n s e lır if te n der s e ld sc h u k ls c h e n B a u te n . B erlin ,
1907.
23
başlatan M. Fuad K öprülü’nün deyimiyle, "M üslüm an yazıtbilim in kurucusu” Max von Berchem, 1910 yılmda, ka­
rarlı olarak, Küçük Asya’ya yöneldi. Max von Berchem,
Josef Strizygowski ile birlikte yazdığı D iyarbakır üzerine
yazıtbilim plastik sanat m onografisinde, fotoğraflanm ış
yazıtları yayım ladı ve çözümledi.^® Daha önce, Küçük As­
ya yazıtlarının incelenmesi, 1899 yılında Oppenheim ve
1907’de K. Lemann - H aupt tarafından akla getirilip esin­
lenirken, Arapça yazıtlar için, anıt malzem elerin üçüncü
bölüm ü, artık, özel olarak, Küçük Asya’ya ayrılm ıştır.”
Burada, o, İstanbul Müzeler M üdürü Halil E them ’in (EIdem, öl. 1938) etkin yardım ını gördü.
Sivas’tan ve Divriği’den yazıtlar içeren ilk yayının de­
vamı gelmek durum undaydı (ii inci yayında yalnızca dü­
zeltm eler ve dizinler vardır): Max von Berchem de Kon­
ya’dan, Niğde, Tokat ve galiba daha başka kentlerden
de yazıtlar toplam ış ve yayma hazırlam ıştı. Birinci em­
peryalist savaş sırasında, yayın, onun yazdığı biçimiyle
"daha güzel zam anlara değin” ertelenm iş; daha sonra ise,
ölümü, yılların emeğini, tüm üyle kesintiye uğratm ıştır.
Küçük Asya Selçukluları tarihini ortaya koyan me­
tinlerin yayıncısı T. H autsm a, ilk yayının değerlendirm e­
sini yaparken, hem kronolojik, hem etnografik, hem de
tarihsel - kültürel sorunlara değinen çalışm anın çok yön­
lü önemine işaret etm iştir.
Max von Berchem ’in izinden, T ürk bilim adam ları
da yürüdüler. Jö n tü rk devrim inden kısa süre sonra, 1910'da kurulan “T ürk Tarih Cemiveti” dergisinin sayfaların­
da, yazıtbilim malzemesi (Halil E them ’in, Ahmed Tev2BMax v o n B erch em — J o s e f S try g o v sk l. A m ld a, H eldelberg, 1910, s. 99,
n o t. 1, 3.
29M ax v o n B erch em . M atSrlaux p o u r u n C orpus in s c r lp tlo n u m a rab iearnm . T r o lslim e p a r tle . A sie M in eu re par M ax v o n B erch em e t H aiti E dhem .
M Sm olres p u b liS s p a r le s m em h res de l ’I n s t it u t fr a n ç ls d ’arcâologl© o r le n ta le
d u Calre, t . X X IX , L e Caire, 1 9 1 0 -1 9 1 7 .
24
hid'in vb. makaleleri) yayım lanm ıştır.
Max von Berchem 'in çalışma, arkadaşı Halil Ethem ,
yapıları ve yazıtları yerinde inceleyerek, 1918 yılında,
Kayseri üzerine, Selçukluların tarihine yetkin bakış içe­
ren b ir m onografi yayınlam ıştır.^
Türkiye'de Kem alist rejim in yerleşm esinden sonra,
M übarek - Galib var olan Küçük Asya yazıtlarını yayım­
lam aya niyetlenm iştir; belirtelim ki, (Ankara üzerine Mü­
barek - Galib'in, Sivas üzerine Rıdvan - Nafiz ve İsm ail
H akkı’nm, K astam onu üzerine M. Becet'in hazırladığı, Si­
nop'taki yazıtları Hüseyin H ilm i'nin topladığı) bu m o­
nografiler değişik düzenlemeler özelliğindedir. Belirli, ke­
sin b ir plan yoktur; am a yayım lanan yazıtbilim malze­
mesi, büyük değer taşım aktadır.
Prof. İsm ail H akkı'nın (Uzunçarşılı) çalışm aları, Kü­
tahya, A fyonkarahisar m onografileri, iki cilt oluşturan
yazıtlar vb., kuşkusuz b aşta gelmektedir.
B ir bölüm üyle ben, Selçuklular devleti toprağında
bulunan Küçük Asya kentleri üzerine m onografileri de
kullandım .
Kemalizmin yerleştiği sıralardan başlayarak, büyük
gelişme gösteren yurtbilim i yazını (Küçük Asya kentle­
rinin tanıtım ı) da, herhalde, Selçuklular dönem inde Kü­
çük Asya üzerine düşünceleri tüm leştirebilecektir.
Ayrıca arkeografi malzemesi vardır, am a bunu bul­
m ak için büyük yetenek ve uzun çaba gerekiyor.
F. Babinger'in de yerinde olarak belirttiği gibi Sel­
çuklu belgelerinden, yani "m eşhur"lardan N ikita Akropolit ve N ikita Akominat gibi Bizans yazarları da sözetm ektedirler. Sultan H. A bdülham it'in hoşnutsuzluğunu
üzerine çekm ekten galiba ko rk arak susan "O sm anh Mü30
K a y seriy e Ş eh r i m eb a n i-1 İ slâ m iy e v e k ita b e le ri, S e lç u k l ta r ih in d e n
b ir k ıta , o n a lt ı a d e t le v h a y ı h a v id ir. İ s ta n b u l, 1334. " K o n y a ” d e r g isin in M os­
kova'ya g ö n d e r ile n bir sa y ısın d a n y a rg ıy a v a r a b ild iğ im k ad arıyla, bu rad a,
b ir in c i d erec e d e n , d eğ erli m a lz e m e y er a lm ıştır .
25
zeleri” M üdürü Halil Edhem vakfiyenin önem ini iyi kav­
rıyordu.
Max von Berchem şöyle yazıyordu: "K üçük Asya'da
korunan vakıf belgeleri (actes de Fundation) bugüne ka­
d ar aranm am ıştır. Bunlar, azar azar, h er yana dağılmış
durum dadır ve mütevellilerin, sıradan köylülerin ve h at­
ta kadınların elinde bulunm aktadır. Genellikle, parşöm e­
ne yazılmış ve uzun dürüler halindeki bu özgün belgeler,
bunların orijinalleri ya da eski kopyaları, başka yerde çö­
züm aranm ası boşuna olacak b ir dizi sorunun kavranm a­
sını sağlayacaktır. Küçük Asya yazıtlarının ilk bölüm ünü
basarken, yayıncıların elinde, Sivas, Divriği (ve Tokat)
hayır k u ru m lan için vakfiye fotoğrafları bulunuyordu.^'
Küçük Asya’da, Selçuklular egemenliğinin başlangı­
cını ve sonunu birleştiren iki belgenin var olduğunu be­
lirtelim .
İran'da, saray arşivinin m uhafızı Abdal Kasım îvoğlu
H aydar tarafından, 16. yüzyılda düzenlenen b ir derlem e­
de, Bizans İm p arato ru Romen Diyojen'i bozguna uğrata­
rak, Oğuz boylarına Küçük Asya yolunu açan Büyük Sel­
çuklu Sultanı A lparslan'ın (galiba Küçük Asya'ya yöne­
lik olmayan) b ir tezkeresi vardır.^ Bu belge, ne denli gü­
venilir, bilm iyorum , (galiba, gerçekliği kuşkuludur). En
azından, Selçuklu Sultanı III. Alâaddin K eykubad'ın Os­
manlI Sultanı Osman yararına iktidardan "resm en” vaz­
geçmesi b ir tarihsel çarpıtmadır.®
Gürcü vakayinam eleri, ayrıca. Sultan R ükneddin'in
kraliçe Tam ara'ya tu m tu rak lı b ir m esajını aktarm akta31 M ax v o n B e r c h e m e t H a lil E dhem , A sle M in eu re, s. 91, n o t. 1: s. 37,
38, 107 . 108.
32 V. B a rto ld , H r a n e n iy e dok uım entov v ı g o su d a r stv a h m u su lm a n s k o v o
V o sto k a . Isto r iy a a r h iv n o v o d e la k la ssIçesk o y d r e v n o sti, v ı za p a d n o y Y evrop e
1 n a m u sa lm a n sk o m V o sto k e. pgr., 1920, s. 383.
33 R esm î y a z ışm a ö rn e k le r i “ln ş a ” la rd a da, b e lg e le r orta y a ç ık a r ıla b ilir.
B kz: ö r n e ğ in . B ü y ü k S e lç u k lu İm p a ra to ru S u lta n S a n ca r 'ın te z k e r e si (M ater ia lı p o is to r ll tu r k m e n 1 T u r k m e n li, t. I, M— L., 1939, s. 315).
26
dır/'* am a, belli ki bu, Islâm a karşı nefret uyandırm ak
isteyen dinsel ru h yapısında b iri tarafından düzenlen­
miş sahte b ir belgedir.
E skiden beri, hem Doğuda, hem B atıda devlet belge­
leri, uluslararası sözleşme ve anlaşm alar, hazine bölüm ü­
ne yerleştiriliyordu; b u nların güvenliği, böylece sağlanı­
yordu. Arşiv karşılığı olarak, doğallıkla, "hazine” terim i
de kullanılıyordu.^
Yazıcıoğlu Ali’nin de bildirdiği gibi, Selçuklularda,
sözleşmeler, ant senetleri vb.®^ devlet senetleri, devlet hâ­
zinesinde saklanıyordu, am a karışıklık ve başkaldırı za­
m anlarında, bunlar, kolayca yitiyordu, asiler kendilerine
gerekli olm ayan kâğıtları atıyor ve yok ediyorlardı.
"D efterler” (nüfus, to p rak sayım defterleri), "m en­
şu r” (bağış belgeleri), “vakfiyeler” (hibe senetleri) ekono­
m i üzerine, tım arlar, b u nların kapsam ı ve bağım lı beyle­
rin yüküm lülükleri üzerine gerçek b ir yargı sağlayabilir­
di; am a "divanların” arşivleri daha M oğolların K üçük As­
ya’ya ilk saldırısı sırasında yok olm uştur ve ekonom i bel­
gesinin kerpiç tabaka üzerinde saptandığı uzak dönemle­
re ilişkin ta sa n la r bile, Selçuklular dönem ine göre önem ­
li ölçüde daha tam ve açıktır.
Selçuklularda yönetim sistem ini, genellikle eski dü­
zenlemelerin kopyası olan Osmanlı devri yasaları, belge­
leri, benzeşim yoluyla açıklayabilir.
Bu yönden, ta rik at tekkelerinin yöneticilerinden çı­
kan çağdaş k ararlar da, tavsiye m ektupları da ilgiye de­
ğer, çünkü uzun süre — 1914-1918 yılları arasındaki sa­
vaşa değin— büyük to p rak parçalarını üzerlerinde yoğun­
laştıran derviş örgütleri, feodal yapının düzenlemelerini
koruyorlardı.
34 M. B ro sset. H lsto lr e d e la G Sorgie, s. 463.
35 V. B a rto ld . H r a n e n ly e d o k u r a en to v , s. 3.
3ö Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 137: ‘‘S u k e n d n a m e ta m a m o lu p haziney® a ld ıla r ” ,
27
Aflâkî, daha 13. yüzyılda, feodallerin yaşantısını sa­
ran ünvanları iyi görm üştü, dervişler için de, bunların
saptanm asına kim se hayır demezdi. En azından, anıların­
da yazdığına göre, b ir gün Sadreddin Konyevi’de topla­
nan sufi - dervişler, Celâleddin R um i’nin içrek düşünce­
lerini tartışırken, ev sahibi haykırm ıştır; “Bayazid Bistami ve Cüneyd sağ olsalardı, o erin atının çulunu omuzla­
rında taşırlard ı!”
Derviş ayinlerinde (örneğin, Mevlevilerde), genellik­
le sultanlık törenlerinin yansım aları görülm ektedir; bu
da doğaldır, çünkü derviş örgütleri, dinsel feodallerden
oluşm aktadır.
Kısaca, B abıâli’nin arşivlerinde (İstanbul'da), Elyazm aları K ütüphanesi M üdürlüğünde (Ankara’da), Küçük
Asya kentleri vakıf yönetim lerinde, bitm ez tükenm ez bel­
ge koleksiyonları bulunm aktadır. O sm anlılar - öncesi dö­
nem, Küçük Asya tarihini kavram anın anahtarı b u ralard a
yatm aktadır.
1908 T ürk devrim ine kadar, düzensiz durum da bulu­
nan bu arşivler, araştırm aya kapalıydı; şimdi, belgelerin
b ir bölüm ü (bu arada, Küçük Asya göçebe Türkleri üze­
rine olanlar da), yazılı anıtlar uzm anı, tarihçi Ahmed
Refik (öl. 1937) tarafından çıkarılm ış ve yayım lanm ıştır,
bu onun büyük hizm etidir; belgeler, 12. ve 13. jTİzyıllar
Türk boylarının durum unu açıklıvor.®"
Amtyazı malzemesi, artık, Türk araştırm acılarının
görüş alanı içinde bulunm aktadır; h a tta vakıf yönetmem,
özel b ir kılavuz kitap yayınlam aktadır; ama şimdilik, ya­
yınlanmış olanların tüm ü, yalnızca Türkiye tarihini, onun
sultanlık dönem ini aydınlatıyor.
37
A h m e t R e fik . A n a d o lu 'd a T ü rk A şiretleri (9 6 6 - 1200), İ s ta n b u l, 1530.
G ö r ü n ü şte k i te k d ü z e lillg in e ve ö z n e l se ç im in e k a rşın , b u n lard a, d e v le tin g i­
d erek a r ta n e k o n o m ik k a r m a şa sın ın ü z ü c ü ta b lo su o rta y a ç ık m a k ta d ır ; h ü ­
k ü m e tin d ü şü n c e s in e g öre b u n u n s u ç lu s u , k ö y lü le r in h u z u r lu ç a lış m a sın ı
e n g e lle y e n g ö çeb elerd i.
28
Selçuklular devletinin yıkıntıları üzerinde doğan Kü­
çük Asya beyliklerinin iç yaşamıyla ilgilenen Prof. İsm a­
il H akkı Uzunçarşılı, eski belgeleri araştırm ak tad ır; am a
o, şimdilik, yalnızca 14. yüzyıl, bunun ötesinde K aram an
Beyliği vakfiyelerine ilişkin 15. yüzyıl belgelerini ortaya
çıkarabilm iştir.
“K onya” (1936, No: 2, s. 127 - 128) dergisinde, Celâleddin K ara tay vakfiyesinin özet Türkçe çevirisi basıl­
m ıştı; ne var ki, belge, özensiz yayım lanm ıştır; ne hibe
senedinin düzenleniş tarihi, ne de bulunduğu yer göste­
rilm iştir.
Yerel ta rih çalışm ası için, arşivlerde korunan yazıt­
ları ve belgeleri kullanm akta olan Konya Müzesi M üdürü
M. Y usuf'un çabasında b ir um ut vardır.^
Küçük Asya ile canlı b ir ticaret yürüten İtalyan kent
cum huriyetleri arşivlerinde, kuşkusuz, Selçuklular devri
belgeleri (örneğin, ticaret sözleşmeleri) bulunabilirdi;
am a bu, yalmzca kuram sal varsayım dır. Gene de, kısa
süre önce, arşiv malzem esinden çok iyi anlayan M acar
bilim adam ı L. Fekete^'’ tarafından incelenen Venedik a r­
şivlerinde, en erken dönem T ürk belgeleri, yargıya varılabildiği kadarıyla, 15. yüzyılın ikinci yarısına, Sultan II.
M ehmed zam anına aittir.
Selçuklularda eski soy yapısının kalıntılarına ayırdı­
ğım bölüm de, tarafım dan “yerin dili” toponom i kullanıl­
m ıştır; Prof. M. K öprülü de"*" daha önce, toponom i ince­
lem elerinin önem ine dikkati çekm iştir.
"Sözcükler”den (Worte), yani belgelerden, ilgi, nes­
nelere (sachen), yani Selçuklular devrinde kişisel ve top38 K o n y a M ü zesi M ü d ü rü M. Y u su f, ild e b u lu n a n m ü s lü m a n a n ıtla r ı
ü z e r in e y erel ta r ih i a y d ın la tm a k d u r u m u n d a bir ç a lış m a h a z ır la m a k ta d ır .
B k z: “B e lle te n ” (A n k ara'd ak i T ü rk T a rih K u r u m u o r g a n ı), I, 1937, 56, n o t.
H. H ü sa m e d d in (öl. 1938) d ö rt c ilt lik "A m asya T a rih i’'nde v a k ıf m alz'em esi
k u lla n m ıştır .
39 B kz: “L ev e lta ri K ö zlem en y ek " , IV, 1926.
40T ü rk İy â t M ecm u a sı, c. 1, s. 194.
29
lum sal yaşam biçim inin som ut göstergesi olarak, m addî
kültüre geçm ektedir. Türkiye'de bu ilgi, yalnızca Küçük
Asya Selçuklularının eski başkentini değil, taşsarayı da
sarm aktadır: Niğde'de nesnel anıtlar, müzeye dönüştürü­
len "Akm edrese"de toplanm aktadır. Sahib - ata (Sahib
Ali Fahreddin) tarafından yaptırılan ve 1937 yılında res­
tore edilen K ayseri'deki Sahibiye M edresesi'nde, aynı şe­
kilde, Selçuklular devri nesnel an ıtları (yazıtlar, Frizler
vb.) toplanm aktadır. Kuşkusuz, bu, henüz ilk biriktirm e
aşam asıdır.
Sikke koleksiyonculuğu alanında, daha devrim önce­
sinde, İstanbul m üzelerinde korunan Selçuklu sikke ko­
leksiyonlarını anlatan Galib Edhem , A. Tevhid (öl. 1940),
Halil Edhem gibi Türkler, büyük katkıda bulunm uşlar­
dır.'"
Eski gezginler, zam andan m ıdır, bilisizlikten m idir,
kısa sürede ilk görünüm lerini yitiren ya da tüm üyle kay
bolan, Selçuklular devri anıtları ortaya çıkarm ışlardı
B unlar arasında, belki, ilk yeri, 19. yüzyılın 30'lu yılların
da Küçük Asya’da bulunm uş olan Ş. Teksye tu tm ak tad ır
Daha önceleri, gezginler (Fellow, Arundell), silahlı koru
m a altında seyahat ettikleri ve dönüşte, yaşadıkları k o r
k u la n anlattıkları halde. Yeniçeriliği kaldıran Sultan II
M ehmed'in enerjisiyle, halkın yabancılara karşı davranış
larm da m eydana gelen olum lu değişiklikler sayesinde,
Teksye, birkaç yıl boyunca ülkeyi dolaşabilm işti.
B ir zam anlar, bilim için, Fransızlar tarafından o rta­
ya çıkarılan anıtsal yapılar (camiler, m edreseler, kervan­
saraylar vb.), şimdi, İstanbul'daki Fransız Arkeoloji Ens­
titüsü ve buranın m üdürü A. Gabriel tarafından yeniden
yoğunlaştırılm ış olarak İncelenmektedir.
41
K u şk u su z , sik k e k o le k siy o n la rı d a b a z a tı k a r ışık lık d oğ u rm a k ta d ır
(ö rn eğ in , bk z: H a lil Edh-em, A sie M in eu re, p. 95). M en te şe le r ü z e rin e ö z e n il
b ir m o n o g r a fin in y a z a rı P. W itte k ’t e de k o r o n o lo jik a y rılık la r ve y a n lış lık ­
la r g ö r ü lm e k ted ir .
30
Küçük Asya’da Selçuklu devri anıtlarının (Fr. Zarre
tarafından kurulan) incelenmesi, ta rih -a rk e o lo ji çalışma­
ları yazarı, plastik sanatlar araştırm acısı A. G abriel’e,
Selçuklu m im arisine özgü çizgileri belirlem e olanağı sağ­
lam ıştır; o, İstanbul'daki II. Tarih K ongresinde (1937)
bunu dile getiriyordu.
Aynı kongrede, antropolog Prof. Şevket Aziz Kansu,
Selçukluların ve Küçük Asya’nın Türklerden önceki hal­
kının antropolojik birliğini kanıtlam aya çalışmıştı; soru­
nu ilk kez ortaya koyarken, o, konuyu. Küçük Asya’da,
Türk boylarının oldum olası bulunduğu, ülkenin köklü
halkı olduğu bakış açısından incelem ektedir.
Heykelciliğin, "küçük sanatın” (Kleinkunst) kavran­
m ası için de, şimdi, sağlam b ir tem el atılm ıştır (H. Glück
ve Fr. Sarre).
H am m er’in ve D’Osson’un eski çalışm aları, büyük de­
ğerini sürekli koruyan gerçek malzeme içerm ektedir. On­
ların kullandıkları elyazma kaynaklarının b ir bölüm ü, bu­
güne değin de, henüz elde edilem em iştir.
O sm anhlar öncesi dönem. Küçük Asya tarihinin baş­
langıç belirtilerine çok yanlı değinen, İstanbul Üniversi­
tesi Profesörü (şimdi Ankara Üniversitesi DTCF Profesö­
rü ve Büyük Millet Meclisi milletvekili) M. Fuad Köprülü'nün çalışm aları, Türklerin göründüğü andan başlaya­
rak Küçük Asya’yı araştırm a tarihinde b ir devrim gerçek­
leştirm iştir.'’^
42
D a h a 1915 y ılın d a (s ü r e li y a y ın ‘‘M illi T eteb u la r" d a ) g e n ç b ilim a d a ­
m ın ın , R u m S e lç u k lu la r ı d e v le t v e to p lu m y a ş a m ın ın tü r lü y a n la r ın ı k a p ­
sa y a n b ir m a k a le s i ç ık m ıştı. Sonra da, Ü n iv e r site o r g a n ı “E d e b iy a t F a k ü l­
te s i M ec m u a sı” (1922'den b a şla y a ra k ) sa y fa la r ın d a , sad e d ille y a z ıla n "T ür­
k iy e T a rih i” k ita b ın d a (1923 y ılın d a , “ T ü rk H a lk la r ın ın T a r ih r 'n i içeren ,
y a ln ız c a İlk b ö lü m ü ç ık m ış tır ), M ltte ilu n g e n zu r O sm a n isc h e n G e sc h ic h te
(M. O. G .), K örösi C som a - A rch lv (K C SA ) g ib i B a tı A v ru p a d ergilerin d e,
İ s ta n b u l T ü r k o lo ji E n s titü s ü o rg a n ın d a , F. K ö p rü lü , K ü ç ü k A sy a 'n ın O s­
m anlIlar ö n c e si d ö n e m in e iliş k in in c e le m e le r in i sü rd ü r m ü ştü r. V e e n so n u ,
b a ş lığ ı is a b e ts iz o la n “B iz a n s K u r u m la r ın ın OsmanlI K u r u m la n n a E tk isi
Ü z er in e N o tla r ’’ (T ü rk H u k u k v e İ k tis a t T a rih i M ecm u a sı, I, 1931, ss.
31
H er şeyden önce o, Doğuda olduğu gibi B atıda da bi­
linmeyen taze malzeme devreye sokm aktadır. O, Küçük
Asya tarihinin karm aşık sorunlarını (toplum sal - ekono­
mik, siyasal, kültürel, dinsel, yazınsal vb.), ince çözümle­
mesiyle, yalnızca joırttaşı olanları değil, Batı Avrupalı
araştırm acıları da aşarak yeni b ir yöntemle aydınlatm ak­
tadır. Ancak, Savları pekiştirm ek durum undaki çalışm a­
lara sık sık yapılan gönderm e ve im alar, varlığı açıkla­
nan, am a on yıl geçtikten sonra, hâlâ küp dibinde yatan
çalışm alara yapılan gönderm eler rahatsız etm ektedir.
Çoktandır, Küçük Asya tarihiyle uğraşan, İstanbul
Üniversitesi Doçenti M ükremin Halil, Küçük Asya Selçuk­
luları devrine giriş niteliğinde “Anadolu’nun F ethi”''^ de­
nem esini yayım lam ıştır. Yalnızca basılı olanlardan değil,
elyazma Doğu kaynaklarından da yararlanarak, o, Sel­
çuklular yönetim indeki Türkm en (Oğuz) boylarının 11.
yüzyılda Küçük Asya üzerine İsrarlı akm larm ı anlatm ış­
tır. M ükremin Halil, yeni malzeme kattığına göre, Bizans
165 - 313, ö z e ti. "VII. C ongrS I n te r n a tio n a l d es scie n o e s h ls to r lq u e s ”, 1933, I,
(ss. 297 - 302’de) ç a lışm a sın d a , d a h a ö n ce, o n u n ta r a fın d a n y a z ıla n la r ın k e n ­
d in e ö z g ü b ir to p la m ra p o ru g e r ç e k le ştir ilm iştir . R apor, k u şk u su z , y ir m i y ıl
ö n c e o ld u ğ u n d a n ço k d a h a o lg u n lu k ve d e r in lik o rta y a k o y m a k ta d ır. B i­
z a n s 'ın O sm anlI d e v le tin e e tk is i k o n u su n d a k i y a y g ın k a n ıy ı ç ü r ü te r ek , o,
b u n u n y a n ısır a K ü ç ü k A sya S e lç u k lu la r ın ın k u r u m la r ın ın k a r a k ter in i o r­
ta y a k oyu yor. A m a. eğer B iz a n s ’ın O sm a n lIla r ü z e r in e 14. y ü z y ıld a d o ğ ru d a n
e tk is i d ü şü n c e s i d ışla n d ıy sa , R u m la rla y a n y a n a y a şa y a n T ü r k le r in 15 -1 6 .
y ü z y ılla r d a , ö n c e lle r i R u m S e lç u k lu la r ı ta r a fın d a n ö ğ e le ri b e n im se n m iş y a ­
b a n c ı k ü ltü r ü n e tk is in d e n k e n d ile r in i k o r u y a b ild ik ler in i v a rsaym ak g ü ç ­
tü r. M. P. K ö p rü lü , h e r şey e k a rşın , R u m la r ın so n r a k i e tk is in in k a p sa ­
m ın ı ve ö lç ü le r in i s ın ır la n d ır m a k is te m e k te d ir (ö rn eğ in , bk z: s. 278). G e ­
n e l olarak, ö ğ ü t v e rici — b a z a n g u r u r lu — a n la tım b iç im i e n b ü y ü k ç a ğ ­
d aş T ü rk o lo g - d ilb ilim c in in , y a z ın a r a ştır m a c ısı ve ta r ih ç in in ç a lış m a la ­
r ın ı o k u m a n ın iy i iz le n im in i b o zm a k ta d ır. 1935 y ılı b a h a rın d a , P a r is'te
d ü z e n le n e n "T ürk H a fta sı" n d a P rof. K ö p rü lü , 13 -1 5 . y ü z y ılla r d a K ü ç ü k
A sya'da T ü r k le r in ta r ih i ü z e rin e ü ç b ild ir i o k u m u ş tu r (İ s ta n b u l’d a k i F r a n ­
sız A rk eo lo ji E n s titü s ü ta r a fın d a n “L es o r ig in e s de l ’E m p ire O tto m a n " .
A vec. prâfaoe de J. C h a riety , P aris, 1935, b a ş lığ ıy la y a y ım la n m ış tır . B u rad a
o, u z u n y ılla r a la n in c e le m e le r in in s o n u ç la r ın ı ö z e tle sa d e leştir m e k ted ir .
B kz: V. V. B a rto ld ta r a fın d a n d ü z e n le n e n "Z aplska ob u ç y o n ıh tr u d a h
K ö p r ü l ü - z a d e F u a d - beya" (I z v e s tiy a A k a d em ii N au k , 1925, s. 8 9 5 - 898).
-(3 T ü rk iy e T a rih i S e lç u k lu D evri. I, A n a d o lu ’n u n F e th i. İ sta n b u l, 1934.
32
tarihçileri ve Avrupa araştırm acıları tarafından, taze
T ürk kalabalıkları ve köhne Bizans arasındaki savaşım ın
anlatılm asına düzeltm eler getirm ektedir. M ükrem in H a­
lil’in çalışm asında toplum sal sorunların aydınlatılm ası
bana yüzeysel görünüyor. Böyle olm akla birlikte, M ükre­
m in H alil'in direşkenliği ve heyecanı, d ö rt bölüm de dü­
şünülm üş çalışm asının devam ını sabırsızlıkla beklemeye
isteklendiriyor.
T ürkler için Selçukluların tarihi, yalnızca bilimsel
değil, aynı zam anda b ir ulusal ve siyasal sorundur. Tür­
kiye'de n . T arih K ongresi’nde (1937) "Acaba İslâm dün­
yasındaki çözülmenin nedeni Selçuklu fethi m id ir?” so­
rusunu ortaya atan Prof. Şemseddin Günaltay, A vrupa’­
da, E. Renan zam anından beri yerleşm iş olan eski anla­
yışı yıkm ak istiyor. O, Selçukluların, Abbasi halifelerinin
sarsılan tah tım desteklediklerini ve devletin to p rak ların ­
da toplum sal düzeni, vicdan özgürlüğünü vb. yerleştirdik­
lerini kanıtlam aya çalışm aktadır. “Türklerin centilm en­
liği, H açlılarda Roma kilisesinin kışkırttığı gaddarlığı yok
etm iştir. Uzun b ir dönem boyunca. H açlılar, Doğu kül­
türüyle yan yana bulunm uşlar, ve bu. B atıda, Rönesans
için zemin hazırlam ıştır.”
Genel olarak, doğu dillerinde, özellikle T ürk dilinde
yazılan çağdaş çalışm aların bilinm esi, Küçük Asya ta ri­
hini araştıran herkes için zorunlu koşuldur.
Bizde, Sovyetler Birliği'nde, de, Selçuklulara karşı
ilgi uyanm aktadır. Ama, "Selçuklu devletinin iç kurulu­
şu ” konusunu ele alan anonim yazar, şematizm e kapıl­
m ıştır^ ve tek tek doğru n o tlara rastlanm akla birlikte.
Küçük Asya Selçuklularında oluşan gerçek, som ut o rta­
m ı anlatm ayı başaram am ıştır.
"Oçerki po istorii Turkm enii V IH - XV yy" çalışma44
S e lç u k D e v le tin in D a h ili K u r u lu şu n a D a ir. B a k û ,
D e v le t B ilim s e l A ra ştırm a E n s titü s ü y a y ım ).
33
1930.
(A zerb aycan
sini hazırlayan Prof. A. Y. Yakubovski de, bu m üslüm an
hanedanının incelenm esinin önem ine ilgi gösterm iştir.
Onun çalışm asının "Selçukidskoye dvijeniye i Turkm em
V I XI veke” bölüm ü, Küçük Asya Selçukluları tarihine
kendine özgü b ir giriş niteliğindedir ve sonradan Küçük
Asya’da yerleşen feodal ilişkilerin başlangıç belirtilerini
ortaya koym aktadır.
Doğu ile B atı arasındaki yol ağzında yer alan Sel
çuklularm tarihi için, daha geç dönem lerden de olsa. Do
ğ u -m ü slü m an (îbn-al-Asir, Abul-Fida, Ibn-Haldun, Cena
bi, H ondem ir, M ünecimbaşı), Doğü-hıristiyan (Bizans, E r
meni, Suriye) kaynaklarının özenle incelenmesi zorunlu­
dur. Ve, örneğin, Suriyeli Mihail ya da Dominikan keşişi
m isyoner Sim on’dan duyduklarını kaydeden Vensan de
Bove (Vincentius Bellovacensis) vb. bazan Selçukluları
şahsen tanıyan —haçlı seferlerine katılm ış— kişilerin
yazdığı anılardan oluşan Batı Avrupa kaynaklarının göz
önünde bulundurulm ası gereklidir.
Cl. Cahen, M oğollardan sonraki dönem de Selçuklula­
rın tarihine ışık tu tan Îbn-Şeddad, Beybars M ansuri vb.
daha geç Arap kaynaklarından, şimdiye değin olduğun­
dan daha ayrıntılı b ir seçme yapm ayı önermektedir.'^
Bugün, Rum Selçukluları tarih i yazm ak isteyecek
olanın önündeki zorunluluklar artm ıştır.
Ve, bizantinistlerin ve türkologların, Küçük Asya’­
nın araştırılm asına yönelik bilim sel işbirliğini düşleyen
Prof. F. Babinger de haklıdır. Ancak ben, "türkologlar”
sözcüğü yerine "doğubilim ciler” sözcüğünü koyardım ,
çünkü yalnızca T ürk dilinin bilinm esi yetersizdir, eski
Türklerin dediği gibi, “üç dilin” bilinm esi gereklidir.
Selçuklu devletinin yıkılm asından sonra. K üçük As­
ya'da kurulan em irliklerden b iri üzerine m onografi yaza45
Cl. C a h en . Q u e lq u e s te x te s n^gll^^s c o n c e r n a n t le s tu r c o m a n s
R û m a u m o m e n t de l ’İn v a sio n m o n g o le, B y z a n tio n , t . X IV , 1939, s. 139.
34
de
rı P. W ittek, Bizans ve Türkiye sorunlarını iyi bilen baba
ve oğul M ortm ann’ların geleneklerini sürdürm ektedir.
Başlangıçta, İstan b u l’daki Alman arkeoloji E n stitü sü gö­
revlilerinden olan W ittek, Belçika'ya yerleşm iş ve B rük­
sel Ü niversitesi’ne bağlı olarak “Türkoloji sem inerleri”
düzenlem iştir. Londra doğubilim ciler kongresinde, Bi­
zans - Selçuklu ilişkileri üzerine rap o r sunm uştur.
O,
Selçuklular devrinde Küçük Asya coğrafyasıyla uğ­
raşmıştır."*^ 12. yüzyılda Küçük Asya’nın içine düştüğü
çetin dönem lerin yetkin çözümlemesi, onun, hem müslüman, hem de hıristiyan kaynaklarından y ararlanarak Bi­
zans ve Konya arasındaki karm aşık karşılıklı ilişkileri
aydınlatabileceğini, Selçuklu devletinin sınırlarını sapta­
yabileceğini düşünm esine olanak verm ektedir. 1936 yılın­
da Sorbon'da verdiği konferanslar ise, Rum T ürkleri üze­
rine tasarladığı m onografinin başlangıcı olan “iki bölüm ­
den” oluşmaktadır."*^
B urada belirtelim , Rum Selçuklularının tek başına
önem ini reddeden P. W ittek, Selçuklular tarihini, Bizans’­
ın ya da Türkiye’nin tarih in i açıklayan geçici, yardım cı
bilgi dalı olarak görm ektedir.
Selçukluların tarihi, kısa süre önce Prof. H artm an n ’ın'*® dile getirdiği gibi. K üçük Asya tarihinin "düzensiz”
dönem lerinden biridir.
A. D. M ordtm ann’ın Anadolu’dan m ektuplarım yeni­
den yayımlayan F. Babinger, b ir Selçuklu Siyasal tarihi
konusunda hayıflanıyor;"” sikke koleksiyonları ve yazıtbilim, bu amaçla, b ir kronolojik taslak için, artık, sağlam
tem el sağlasa da, böyle b ir çalışm a yoktur.
4t) P. W lttek . V on d er b y z a n tln ls c h e n z u r tü r k is c h e n T o p o n y m ie. B y z a n tio n , t . X , 1935, s. 11 - 64.
47 p. W itte k . D e u x c h a p itr e s d e l'h is to lr e d es tu r c e s d e R o u m . B y z a n tlo n ,
t. X I, 1936, s. 285 - 319.
-« P . W itte k 'ln M en teşe B ey liğ i k o n u su n d a k i m o n o g r a fisi ü z e r in e d eğer­
le n d ir m e d e (O r ie n ta listisc h e L ite r a tu r z e itu n g , 1935, s. 320).
49 A. D. M o rd tm a n n . A n a to lle n . H a n n o v er, 1925, V orw ort, s. 4.
35
%
Daha Fr. Wilken, Selçuklu sultanlarının tarihinin de,
Dükanj zam anlarında, yani 17. yüzyılda olduğu gibi, ka­
ranlık, boşluklarla dolu ve o denli karm aşık olduğunu
gözlemlemişti, ve Rum Selçuklularının sözkonusu olduğu
h er durum da, bu hüzünlü gözlem yinelenegelmiştir.
Ş. Teksye (1845 yılında), Lagus (1854 yılında), Hau tsm a (çeyrek yüzyıl içinde iki kez, 1883'te Yazıcioglu
Ali'nin bulunuşunu duyururken ve 1910'da Max von Berchem, Halil Edhem yazıtlarını değerlendirirken), Le Strenç
(1884), ensonu R. H artm ann (1928), tüm ü de kendine gö­
re yakınm aktadır; herşey, W ilken'in yargısının 20. yüzyıl­
da da geçerliğini sürdürdüğünü doğrulam aktadır.
Ne var ki, şim di büyük gelişmeler belirm eye başla­
m ıştır; Doğudan ve B atıdan o rtak çabalarla. Küçük As­
ya tarihinin unutulm uş köşesi aydınlanm akta ve b errak ­
laşm aktadır.
Tek b ir deyişle. Küçük Asya Selçuklularının araştırıl­
m ası çeşitli bakış açıları altında genişlem ektedir; gide­
rek b ir m onografi için malzeme toplanm aktadır; böyle
b ir çalışma, “m üslüm an Doğunun” tarihinde onların ye­
rini saptayacak ve, hıristiyanlığa m ensup halkların kül­
türünü, sanki yalnızca Doğu halklarının —Türklerin, Mo­
ğolların— yıktığı yolunda, bazan ulusal tarihçilerin tarafçıhkla aşıladığı suçlam aları, onların üzerinden kaldıra­
caktır.
Gene de, bu Giriş Bölümü, benim bitm em iş, sözün
y ansında kesintiye uğrayan, bazan da sorunları ortaya
koym aktan açıkça kaçınan solgun denem elerimin, bağım ­
sız bölüm lerinin sağladığından daha fazla şey vaadediyor.
36
BİRİNCİ BÖLÜM
K üçük Asya’da T ürkler ■ Selçuklu Yayılması Bizans - H açlılar - D anişm endler - G ürcistan Denize Doğru H areket - Gücün Doruğu
Küçük Asya’da, T ürk boylan, Selçuklulardan' çok
önce, daha 8 -10. yüzyıllar arasında yayıldılar. Buraya,
eskiden beri halifelerin gözleri çevrilmişti. Arapları, Bi­
zanslIlardan çoktandır ayıran askerî bölge, A ntakya’dan
M araş'a ve M alatya'ya geçmiş bulunuyordu. Halife H arun
1
is im e tim o lo jis i T ü r k iy e 'd e d e d ik k a tle r i çek m e y e d ev a m ediyor: ö r ­
n e ğ in , "T ürk T a rih K u r u m u ” d e r g isi “B e lle te n '’ (III, 1939, s. 377 - 384)'de,
D il v e T a rih , C oğ ra fy a F a k ü lte s i p r o fe sö rü M acar b ilim a d a m ı L. R â so n y i'n in b ir m a k a le si y a y m la n m ıy o r . Y azar b a ş la n g ıç ta e sk i k a y n a k la r d a n y o la
çık a r a k " S e lç u k ’' s ö z c ü ğ ü n ü n t e la ff u z u n u sa p tıy o r . O, P a m lr ’ln k u z e y b a t ı
b ö lü m ü n d e , K a r a te g in ’de d a h a 9. y ü z y ıld a O ğ u zla rın y a ş a d ığ ın ı, b u n la n n
(1878'de O şa n i'n in b u ld u ğ u ) S e lta u b u z u lu n u b ild ik le r in i ta h m in ediyor.
" S e lç u k ’' a d ı: 1) " S el’' s ö z c ü ğ ü v e T ü r k m e n c e k ü ç ü ltm e e k i “ ç u k ” b ir le ş m e sin d e iı, 2) y a d a d o ğ ru d a n c o ğ ra fy a a d ın ın k iş i a d ın a , v e b o y a d ın a
d ö n ü şm e s in d e n d o ğ m u ş o la b ilir; İcrş: ta r ih s e l b ilg i; W. B a rth o ld . 12 V o rles u n g e n ü b er d ie G e sc h ic h te d«r T ü r k e n M ltte la s ie n s . B er lin , 1935, s. 101.
37
a r Reşid zam anında, bu çevrede tah k im at yapılmış, Suri­
ye'de "askerî bölgeler" oluşturulm uştu. H orasan’dan sevkolunan Türkler, Tarsus ve E rzurum ’un Doğusu boyunca
geniş alanda, yani Küçük Asya’nın güneydoğu bölüm ün­
de yerleşm işlerdi. Küçük Asya’nın Selçuklular tarafından
ele geçirilmesi böyle hazırlanm ıştı.
K üçük Asya’nın Türkleşm esi, Oğuzlardan çok önce
başladı. Kalaç, K arluk, Kanglı, K ıpçak boyları, çoktandır
ülkenin yerli nüfusundan sayılarak benim senm işlerdi.
11. yüzyılın başında, Selçuklu soyundan önderler ko­
m utasında, Oğuzlar, yığınlar halinde. Küçük Asya’ya akın
ediyorlar. K entlerini sağlam laştıran Bizans, artan b ir ıs­
rarla saldıran Türklerden, duvarlarla korunm aya çalışı­
yor. Türkler, Bizans’ı doğudan (Malatya), güneyden (Tar­
sus) ve kuzeyden (Erzurum ) "u ç” denilen ileri sınır ka­
rakollarıyla kıskaca alıyordu.
BizanslIlar, devletin doğu ve b atı uçlarında T ürkler­
den savaşçı yığınlar toplam ışlardı; sınır bekçileri görevini
yaparak yönetim tarafından okşanan b u Türkler, ülkeyi
göçebelerin akm m dan koruyordu.
Ama tüm b u n lar başarısızdır: Bizanslı kom utanlar,
yenilgilere uğrayarak ve bölgeleri teslim ederek batıya,
K ızılırm ak kıyısına çekiliyorlar. Cephe gerisinde, İm pa­
rato rların Bizans birliklerinde hizm et eden T ürkler (peçenekler, guzlar vb.) üzerine hesapları da çöküyor.^ Ayrı
T ürk boyları, kendi aralarındaki soy bağını desteklem ek­
te, karşılaşm a durum unda, araların d a çağırışıp seslen­
m ektedirler: M alazgirt önündeki savaşta (1071 yılı) Guz— C. B ro c k e lm a ım . T u ra n . 1918, s. 403, n o t. 1. T er im in y e n i b ir y o r u m u
N . Y . M arra'da (O lln g v ls tlç e s k o y p o y ezd k e vx v o sto ç n o y e sred lzem n em orye.
M. — L. 1934 g„ s. 106). T ü rk ler b u g ü n b u s ö z c ü ğ ü “s e lç u k , S e lç u k lle r b i­
ç im in d e sö y lü y o rla r. B e sim A ta la y (T ürk B ü y ü k le r i v e T ü rk A dları. İ s t a n ­
b u l, 1339 h ., ss. 74 - 75) " K â in a t'’ y a z a rı M eh m ed ’d en ‘'selçlk " fo r m u n u
a k tarıy o r; a y n ı Şekilde, U şa k y a k ın ın d a S e lç ik le r k ö y ü vardır.
2
S e lç u k lu la r d a n ö n c e K ü ç ü k A sya'da O ğ u zla r k o n u su n d a bk z: P. K ö p ­
r ü lü , T ü rk E d e b iy a tın d a İ lk M u ta sa v v ıfla r . İ s ta n b u l 1918, ss. 205 - 206, n o t 1.
38
lar, yani Oğuzlar, karşılarında bulunanların aynı soydan
olduklarını görünce, Bizans İm p arato ru Roman Diojen'e
ihanet ettiler.^
Doğuda gürültülü yankılar bulan M alazgirt - Mancık e rt’teki yengi, Küçük Asya'yı Selçuklulara teslim etti.
Oğuzlar, ülkenin derinlerine doğru, kolayca ve hızla yol
aldılar. "Akıncı” kolları, zam an zam an çığlar halinde, Kaladeniz Boğazı’na, Bizans’ın başkenti İstan b u l’un kapıla­
rına dayandılar.
B ununla birlikte, Bizans, Selçuklular karşısında çok
daha önceden geri adım lar atm ak durum unda kalm ıştı:
1050 yılında Bizans İm p arato ru K ostantin Monomah, Bü­
yük Selçuklu Tuğrul Bey’e m innet işareti olarak İstan ­
b u l’da b ir cam i kurdurm uş ve din adam ı kadrosunu sağ­
lamıştı.
Rom an Diojen’in bozguna uğram asından sonra Bi­
zans, bozkır Oğuzlarının gücünü kesin olarak duyumsuyordu.
Devletin genişletilmesi planı, daha ilk Selçuklu ta­
rafından belirlenm işti. Vezir Nizam-ul-Mülk-ün ark a çık­
masıyla, Büyük Selçuklu M elikşah tarafından korunan
Kutılmışoğlu'* Sultan Süleyman, R um ’a gönderilm işti. O,
batıda İznik'i, Suriye’de Antakya’yı işgal etti.
Sık sık, Türkleri yardım a çağıran Bizansh kom utan­
lar arasındaki anlaşm azlıklar sayesinde, Süleyman, hızlı
askerî b aşarılar kazandı.
Arap tarihçilerinin verdikleri ünvanla, "Anadolu Fa­
tihi” Süleyman, Anadolu üzerinde egemen oluyor, ve Bi­
zans İm p arato ru Aleksi Komnin, b ir anlaşm a yaparak
3
V. R o zen . A ra b sk iy e s k a z a n iy a o p o r o je n il R o m a n a D lo g e n a A lp -A rsla n o m . ZVO, 1. s. 193. P. K ö p r ü lü , A n a d o lu ’d a İ sla m iy e t, s. 39, n o t. — B kz:
C. C ahen, L a c a m p a g n e de M a n tz lk e r t d'aprfes le s so u r ce s m u su lm a n e s.
B y za n tfo n , t. IX , s. 613 _ 642.
4 P . W ittek , n e d en se, " K u tlım ış ’' ş e k lin d e o k u m a k ta ısra r ediyor, am a
b u ş e k il b e n im İçin a n la ş ılır d eg ll.
39
D rakon ırm ağına (sakarya) k ad ar uzanan to prakları (bu­
günkü Kocaeli - İzm it ili) ona bırakıyor.®
K üçük Asya’da Selçukluların yerleşm esi konusunda
incelem esinin bilançosunu yaparken bizantinist Laurent,
“ 1081 yılında Rum Selçuklu Sultanlıgı’nm var ve başken­
tinin tznik olduğu, ve Süleym an'ın kurucu ve ilk hüküm ­
dar olarak b aşta bulunduğu” sonucuna varıyor.*
İznik’te yerleşen Selçuklular bu yolu işgal ederek
İstanbul ile Küçük Asya (ve başlangıçtan beri bakışlarım
çevirdikleri Suriye) arasındaki bağı koparm ak istiyor­
lardı.
325 yılında 1. Eküm enik Konseyde canlı inanç sim­
gesi ilan edilmiş olan Iznik’in işgali, uzun b ir süre için
Hıristiyanların düşlerini yıkm ıştır. Ortaçağın dekoratif
egzotikle dolu şövalyelik rom anlarında, çok eskiden beri,
İznik Sultanı Solim an betim lenegelm iştir.
Artık Selçuklular, Küçük Asya’ya sağlamca yerleş­
m işlerdir. Onlar, artık, b ir yerden diğerine dolaşan ve
özel olarak otlak aram akla uğraşan göçebeler değildir.
Devletin kurulm asını düşünm ektedirler; Sultan Mesud,
daha önce, Süleym an tarafından 1077 yılında ele geçiril­
miş olan Konya’ya yerleşir, kent, Selçuklu devletinin baş­
kentidir.
11.
yüzyılın sonuna doğru, Bizans, artık yardım sızdı,
ve onu, rakipleri arasına düşm anlık to h u m lan eken us­
taca oyunları kurtarıyordu. Onun bulunduğu yeri, b ir an
önce işgal etmeyi düşünmeyen kim vardı? N ikifor Vatan io t’un yetiştirdiği T ürk korsan Çaha, İstan b u l’a karadan
ve denizden saldırm ak istem ektedir (1090), güçlü b ir do­
nanm ası da vardır; örneğin, Trabzon’daki Grigoriy Ta5 S u r iy e li M ih a il’in b e lir ttiğ in e g ö r e (E., J . C h a b o t, III, 172) T ü rk ler,
ta r o lt’i de, k e n d ile r i ele g eçirm işlerd ir.
6 J . L aupent. B y z a n c e e t l'o r ig in e d u s u lta n a t de R o u m . M âlan ges C harles
D ie h l. P rem ier v o lü m e. P a ris, 1930, s. 142.
40
ronit gibi özel valiler, im paratorluğun düşm anlarını Kü­
çük Asya’da toprak ilhakına k ışk ırtarak ihanete niyetleni­
yorlar. T ahtta hızla görünüp yiten hanedanlar ya da tek
b ir hanedanın üyeleri arasında boğuşm a yürürlüktedir,
ve iddia sahipleri, k arşıtlarını darbelem ek ve yok etm ek
için, her yola başvurm aktadırlar; Bizans’ın kendisine yar­
dım a çağırdığı haçlılar, silahı o’na çevirm ektedirler; Kü­
çük Asya’da, T ürk devlet oluşum ları serpilm ektedir. Bü­
yük Selçuklu Alparslan, Küçük Asya’da ilerleyerek Bi­
zans topraklarım kom utanlarına dağıtm ayı başarm ış,
böylece, onlar, 11. yüzyıl sonunda, tüm O rta Anadolu’yu
E rm enistan’ı, G ürcistan’ı kendilerine bağlam ışlardır, yal­
nızca kıyı kentlerin yönetim i R um ların elindedir. Tüm
bunlar da Bizans’ın düşm anlarıdır. Tümü, R um ları uzak­
laştırm ak istem ekte, ve böylece, eninde sonunda, Selçuk­
luların Bizans topraklarında kök salm asına yardım cı ol­
m aktadırlar.
Küçük Asya'yı, böyle hızlı ve yengiyle yayılarak ge­
çen Selçuklular, İznik’te niçin takılm ıştır? Yoksa, H ora­
san’dan taze güç akım geçici olarak durm uş m udur? Yok­
sa, onlar burada, İstan b u l’un işgalinin devletin sonu ola­
cağını kavrayan Bizanslı kom utanların direnişiyle mi
karşılaşm ışlardır? Küçük Asya, Selçuklulara, b atıd a yal­
nızca b ir set olarak gerekliydi de, baştan beri, gözleri,
güneye, Yerussalem 'e mi dikilm işti? Yoksa, daha sonra,
13. yüzyılın ilk y an sın d a oluşan dünya ticareti, dünya
egemenliği konusundaki planları tam belirgin değil mij^di?
Galiba, burada hepsi birden etkiliydi. Şurası kuşku­
suz ki, “T ürk tehlikesi” gerçekti, k ritik b ir anı yaşıyor­
du, ve im p a ra to r Aleksi’nin P apa’ya hitaben gönderdiği
m esaj, Bizanslıların pek m eraklı oldukları gözyaşı dolu
leto rik egzersizlerinden b iri değildi, b u m esajda, devlet
tarafından bilinçle duyulan tehdit, açık olarak ortaya çık­
41
m aktadır. Haçlı seferleri, Bizans’ın başkentinden Selçuk­
luların elini çektirdi; Bizans İstan b u l’unun düşüşü, Sel­
çukluların ardılları Osmanlı S ultanlarına hazırlanm ıştır.
Başlangıçta, Bizans, kendine yalnızca doğudan, Sel­
çuklular yönünden gelen tehdidi düşünüyordu. Batıya
karşı duyduğu nefreti b ir yana bırakan Bizans İm p ara­
to ru I. Aleksi Komnin, Papa II. U rban’a başvurdu (1094)
ve Selçuklulara karşı yardım çağrısında bulundu, im p a­
rato ru n ruhsal durum u, R obert F lan d r’a yolladığı yarı
içten m esajında açık b ir yansım asını bulm uştur: "Hıristiyajılarm en kutsal im p arato rlu ğ u —diye yazıyordu im ­
p arato r— Peçenekler ve Türkler tarafından (yani Avru­
pa tarafından ve Asya tarafından) ağır şekilde sıkıştırıl­
m aktadır. Biz, putperestlerin boyunduruğunda olm aktan­
sa, siz Latinlerin yönetim i altında bulunm ayı tercih edi­
yoruz.”
I. Haçlı yürüyüşünden önce, dinsel b ir ateşle coşan
Batı, Bizans’tan gelen um utsuzluk inleyişlerine karşılık
verdi; o, keşişleri. Roma kilisesinin sinesine çevirmeyi
düşlüyordu. Ne var ki, kutsal yerlere akın ateşi çabucak
soğudu. H açlılarda yağm acılık m elekleri ü stü n geldi:
H açlıların asıl çekirdeğini, ya yurdunda işsizleşmiş yok­
sul "şans avoir” şövalyeler ya da ülkesinde ağır yoksul­
luğa m ahkûm olunm uş topraksız köylüler oluşturuyordu;
onları, Doğu’ya yönelten dürtü, tanrısızların tu tsak etti­
ği kutsal mezarı düşünm ekten çok, Avrupa’da yitirilm iş
yeryüzü m utluluğuna ulaşm a um uduydu. Ve Avrupa’dan
Doğu’ya haçlı kalabalıkları harekete geçti; bunlar, köy­
leri yağm alayan ve yerle b ir eden çapulculardı. Doğu’ya
ulaştıklarında ise, şövalyeler, orada, Suriye’de ve Filis­
tin ’de y u rt tu ttu lar; devletin egemenliğini yıkarak, Bi­
zans Im o arato ru ’na verdikleri bağlılık andını un u ttu lar.
Doğallıkla, daha ilk Haçlı dalgalarını belirsiz b ir kuş­
kuyla karşılayan Bizans, kısa sürede düş kırıklığına uğ­
42
radı. H açlıları, kendi topraklarına salarken, Bizans, Kü­
çük Asya’da yitirdiği kentleri, onların eliyle Selçuklular­
dan geri alm ak istiyordu. Ama, H açlıların önünde, Doğu’da Bizans’ı işgal planları vardı.
Dogu’da hıristiy an lan savunm ak için bulunan Haç­
lılar, tutum larıyla —baskıları ve yağm alarıyla— Küçük
Asya halkını öyle öfkelendiriyorlardı ki, kilisenin müslüm anlarla hıristiyanlar arasına koyduğu uçurum u unu­
tan yerli prensler, Türklere yöneliyor ve H açlılara birlik­
te karşı çıkıyorlar. Bu şekilde, Doğu’da, b ir süre Haçlı­
lara karşı yönelen birleşik blok oluşuyor: H açlılarla Türk1er arasında b ir seçimle yüzyüze kalınca, hem Erm eniler,
hem de Bizanslılar, tercihlerini genellikle Türklere kul­
lanıyorlar.
Türkler, Küçük Asya’da yerleşm ek istiyo'-, batıdan
ise, çağrısız konuklar geliyor. H açlılarda, onlar, işgalci
kimliği görüyorlar ve H açlılardan aynı şekilde nefret
edenlerin yardım yalvarışlarına, istekle kulak veriyorlar.
Bizans’ın ve H açlıların yo llan ayrıldı. Birbirlerinden
soğuyarak taban tabana k arşıt am açlara erişm ek için,
Selçuklulardan yararlanıyorlardı. Bizans im p arato rları­
nın sarayında bulundukları sırada, diplomasi becerisi ka­
zanmış olan Selçuklular, I. Haçlı yürüyüşünün kendileri­
ne indirdiği darbenin etkisinden hızla kurtuldular.
O sıra, Selçukluların yayılması, birden h er yanda
kendilerine set oluşturan H açlılara çarpm ıştı. Süleyman
tarafından işgal edilen, Selçuklu devletinin genç başken­
ti îznik, onların yönetim inden kaydı. E skişehir yenilgi­
sinden sonra, doğuya (Eskişehir’in ardına) atıldılar. Sel­
çukluların direnişi parçalanm ış. H açlılar, Küçük Asya’yı
engelsiz geçmişlerdi. K entleri işgal ederek T ürk garni­
zonlarını kılıçtan geçirdiler. Bu, H açlıların tutum unun
açık örneği oldu.
"Aziz P eter’in en eski m inberi” olarak H açlıları çeken
43
Antakya da çabucak düştü: H açlıları, Küçük Asya hıris
tiyanligm m kurtarıcıları olarak gören b ir (Ermeni) yö­
neticinin ihaneti, kentin H açlılarca alınm asını kolaylaş­
tırdı. A ntakya’yı kaybeden Rum Selçukluları, Suriye’den
ebediyen vazgeçmek zorunda kaldılar.
Cephe gerisinde, H orasan’dan Türkm en boylarının
akışını engelleyecek b araj olarak U rfa prensliği kuruldu
(1098) ve U rfa prensi Balduin, gene kısa süre önce (1078)
Roman Diojen’in oğlu tarafından ele geçirilen Yerusalem 'deki "kutsal m ezarın savunucusu” kardeşi Gotfrid
Bulon’a el uzattı, böylece, Selçuklular, Filistin’den de
uzaklaştırılm ış oldular. Akdeniz kıyısında ise, B atılı ba­
ro n lar belirm ekte ve Selçuklulara deniz yolunu k ap at­
m aktadırlar.
Çevresi hıristiyanlarla sarılan Selçuklular, kolayca
dağıtılabilirdi, hem Bizans hem de H açlılar için, bu, ya­
şam sal gerçek ve dinsel ideallerine, ket vuran b ir engeldi,
I. Haçlı seferi zam anındaki cansızlaşmış Selçuklu devle­
ti, daha da zayıftı.
Ama, H açlıların bakışları, Suriye ve Filistin kıyıları­
na dogrulm uştu. Selçukluları kovalam ak için. Küçük As­
ya'ya gelirken. H açlılar, Bizans’ı koruyarak kendilerine
zarar vereceklerini görm ektedirler. Selçuklulara kayıt­
sız bakıyorlar. Onların önünde yeni rakipler belirm iştir:
M ezopotamya’dan m üslüm an prensler de aynı şekilde ku­
zey Suriye’ye istek duyuyorlardı. H açlılar, Selçuklu teh­
likesini savarken, M ısır’dan da, önce Fatim iler, sonra Ey5mbiler tarafından darbe alm ak durum undaydılar. Sel­
çuklulara huzur sağlanmış, darbelerden k u rtulup to p ar­
lanm ışlardı.
Selçukluların siyasal gücü, k ararlı b ir sa'/aşım la el­
de edilmişti. B atıdaki kom şuları Bizanslılann ve H açlı­
ların uzağı göremeyen politikası içinde başarı büyüdü.
Onlar, karşılıklı çelişkilere düşüp kendi çıkarlarım izler­
44
ken, K üçük Asya’da, Selçukluları güçlendirdiler am a bu,
kuşkusuz bilinçsizce olm uştur.
1071 yılı yengisinden sonra, Küçük Asya'da doğan feo­
dal Türkm en beylikleri, giderek, Selçuklular taratından
yutulm uştur.
Ne var ki, Selçuklular, yönetim lerini çem bere saran
hıristiyanlar (Rum lar ve. Erm eniler) ve m üslüm an Artuklar^ ve D anişm endler gibi iç düşm anları. Küçük Asya’da
saf dışı bırakm caya değin, savaş dolu yıllar gerekm iş, tüm
b ir on ikinci yüzyıl bu savaşlarla geçm iştir.
,
Bizans’ın ve Selçukluların m ülkiyetlerindeki to p rak ­
lar arasından geçen sınırın durum u kö tü saptanm ıştır.
Bu noktada, toponom i (coğrafya adları bilgisi) yardım cı
oluyor.
K üçük Asya’daki coğrafya adlarım , b u adların uğra­
dığı değişiklikleri tahlil eden P. W ittek, 12. yü/yılda, Sel­
çuklu devletinin genişliğini, sınırlarını saptıyor.
I.
Haçlı yürüyüşü sırasında, İznik’ten atılan Selçuk­
lular, sonra gene de batıya doğru gitmeye çaba harcam ış­
lardır. Selçuklu dönem inin en eskisi olan. Sultan I. Alaaddin K eykubad’a ait yazıt, Afyon K arahisar’da, C. Hua rt tarafından bulunmuştu.® Ancak, K ütahya'da (1180’de
işgal edilmişti), Denizli'de raslanan kervansaraylar, han­
lar, ham am lar vb. toplum sal yapılar, b u ralard a da kent
k ültürü yerleştirebilm iş olan Selçuklu devletinin sınırla­
rı konusundaki eski varsayım ları altü st etm ektedir. Şu
ya da bu noktanın BizanslIlardan ne zam an alındığını
söylemek güçtür. Askerî talih h er zam an İyi gitmiyor,
Bizans ise, kayıplar konusunda susm ayı yeğliyordu.
Devlet sınırının ötesindeki "uçlar"da ise, Türkm en
göçebeleri “akm cılar’'ının şeridi uzanıyordu. B uralar,
7 M ü lır e m ln H a lil de “ o rto k la r'’ y e r in e d o ğ ru y a z ıy o r ("A rtu k" sözcüh
ğ ü n d e n ), (op. c it, s . 55 - 57). U rfaU M a fle y ’de, örnıegin, S u k m e n , A r tu k ’un.
o ğ lu .
8 Cl. H u a rt. E p ig r a p h ie apabe, a. 10.
45
bazan Bizans’a düşen, bazan Selçuklulara bağlanan taraf­
sız bölgelerdi; bu bölgelerde, "akıncılar" ve "ak ritler”
birbirini gözetliyordu.
Örneğin Eskişehir, güçlü olduğu sırada, sultana bağ­
lı Türkm enlerce işgal edilm işti, am a gücü düştüğü za­
m an, ona itaatsizlik etmeye başladılar. M iriekafali yakı­
nındaki çarpışm adan sonra, im p arato r Manuel, batıya çe­
kilirken, kendisini, gene de epeyce yıpratan Türkm enler­
le karşılaştı, am a artık barış imzalamış olan im paratorun
şikâyeti üzerine. Sultanın Em irleri, yalnızca sözlü olarak
özür dilediler. Moğol devrinde (1258), yazılı o k ra k gelen
Selçuklu hitaplarına da Türkm enler kayıtsızdılar.
Selçukluların karışm alarını reddeden Türkm enler,
gene de b ir yandan, belki kendilerinden um ulm ayan bi­
çimde, Selçuklular devletinin genişlemesine yardım cı olu­
yorlardı. Bizans, b u n u anlıyordu, am a göçebelerin gem­
lenmesi için, artık zam an geçmişti, ülke perişandı.
N ikita H oniat, "Pontus kentlerinin” K ılıçarslan’m oğ­
lu Sultan R ükneddin'e ait olduğundan sözederken, K ara­
deniz kıyı kentlerini değil, R ükneddin’in T okat’tan ko­
layca yönelebildiği ve hızla ele geçirdiği Çankırı ve Kas­
tam onu’yu kastetm ektedir.
Latin im p arato rlu ğ u ’nun kurulm asının (1204 yılı)
yarattığı düzensizlikten yararlanan Selçuklular, Bizans
kalıtını daha da b ir güçle ellerinde topluyorlar.
Başlangıçtaki “Türkm en hazırlığından” sonra, kent­
ler işgal edilm işti; otlakları ele geçiren, tarlaları tâlari
eden vb. keyfî hareket eden Türkm enlerle komşuluğun
olanaksızlığım duyum sam aya başlayan Rum halk, yum u­
şak biçimde, Selçukluları yardım a çağırıyor, Selçuklular
da düzeni sağlayarak, Bizans toprağında engelsizce iler­
liyordu. Örneğin, gerisinde, artık, Selçuklular bulunduğu
için zayıf olan Sinop, bu şekilde kolayca düştü (1214);
Güneyde Adalya işgal edildi, kısaca, bu, Selçukluların ele
46
geçirme siyasetinin yöntemiydi.
K arşılıklı kültürel ve akrabalık ilişkilerine bağlı ya
da, belki, birtakım uzağı göremeyen ve devlet k arşıtı dü­
şüncelerle, b ir kez, İznik'ten atılan Selçuklular, batıya
baskılarım , daha başlangıçta zayıflattılar. Yoksa, kısa sü­
re sonra, Osm anh S ultanlarının kanıtladığı gibi, Bizans­
lIların direnişi önemsizdi. Örneğin, Sultan I. Gıyaseddin
Keyhüsrev, ikinci kez ta h ta çıktığında (1204), İznik’ten
geçmek için, Denizli'yi Bizans im p arato ru Fedor Laskaris'e verm işti. Sonra, güç günlerde konukseverliğinden
yararlandığı im parato r Aleksi Angel'in çıkarlarını savun­
m ak için, b u bölgeyi, savaşla geri alm aya k arar vermiş,
am a başlattığı savaş talihsiz sonuçlanm ış. Sultan, Alaşe­
h ir yakınında, savaş alanında ölm üştü (1210).
Ama, sultanın kayınpederi M anuel Maurozo, Selçuk­
luların himayesinde, Ladik (Denizli), H unas v>; Menderes
nehri havzasında, küçük b ir prenslik kurabilm iştir.
Onların karşısında, batıda, içerden düşm an gruplar
ve dinsel k arşıtlarca yıpratılan, dışardan sürekli saldırı­
larla ülkeyi yakıp yıkan Latinlerce gözü korkutulan Bi­
zans, tek düşm an olarak kalıyor. îlk K om nin'ıer (Aleksi
ve oğlu Yoann), Küçük Asya'da sık sık seferler düzenli­
yorlar. Ama, tehlike,giderek daha da büyüyor; İstanbul
sarayının okşayışlarına, galiba, alışmış olan Selçuklular,
Bizans’ı yöntem li olarak parçalıyorlar. Ve "Sezar düşü”
hastalığına yakalanan I. M anuel Komnin, ta h ta geçince,
Bizans’ı yok eden yanlış gerçekleşiyordu.
im p arato r M anuel’in yol açtığı yanlış kaçınılm az so­
nuçlar taşıyordu, am a Bizans, belki de, öyle davranm ak
durum undaydı; Avrupa’dan H açlılar geliyorlar, ve Bi­
zans, Küçük Asya’nın sahibi olduğunu gösterm ek isti­
yordu, ve ona yardım a gelen herkes, karayoluyla, güven­
lik içinde Filistin’e ulaşabilirdi.
Manuel, H açlılar için, Selçuklu m ülkü topraklardan
47
Filistin’e götürecek yolu temizlemek istiyordu. Ama, Nik ita A kom inat’m belirttiği gibi, R um ların hapsedildikle­
ri ve koyun sürüleri gibi kesildikleri Miriokefali yenilgisi
(1176), Selçuklularm K üçük Asya'daki yerlerinden sürül­
m esi konusundaki son um udu da yok etti. Ne var ki.
Sultan II. K ılıçarslan, Bizans’a m erham et etti ve barış
yaptı, am a Bizans’ın bozgunu gözler önündeydi.
Aynı zam anda. Küçük Asya’da, Selçuklularla Danişm endler arasındaki yüzyıllık ölüm kalım savaşı sona er­
di. Danişmendler, gazilerin’ atası Seyid B attal kanını ta­
şıyorlardı.
Belki, H orasan’dan gelen gazi kalabalıkları sayesin­
de, 11. yüzyıl ortasında N iksar’da güçlenen Danişmend1er, 12. yüzyıl boyunca, Selçuklular için siyasal tehdit
oluşturuyorlardı.’°
D anişmendler, başlangıçta, Süleyman K utılm ış'ın
buyruğundaydılar, am a hızla güçlendiler. Melik Gazi
(1083- 1116), Küçük Asya’da, Rum egemenliğini yok et­
m ek ve b ir Rum - T ürk devleti k u rm ak istiyor. Bizans’ın
im dadına gelen H açlıları, düşm an olarak görüyordu, ama
T arent Prensi Boem und, da, D anişm endler’in H açlılara
engel oluşturduğunu duyum suyordu. Antakya’da güvenle
yerleştikten sonra, D anişm endler’e karşı b ir sefer yapm a­
ya niyetlendi (1100), am a M eliten’de (Malatya) yenildi ve
tutsak düştü. H açlıların Boem und’u k u rtarm a girişimleri
acıklı sonuçlandı, K ılıçarslan’ın. Melik Gazi'nin ve Rid9
A. M o rd tm a n n . D ie D ln a s tle D a n lsc h m e n d , Z. D , M. Q., B d. X X X ,
s. 468.
lO U rfalı M a tfe y (R ^ cit, p. 34), b e lk i D a n işm e n d ter in h ır is tiy a n la r a e ğ i­
lim in e k a p ıla ra k , o n la r ın E rm en i k ö k en li o ld u ğ u n u sö ylü yor. B u ad ı a ç ık ­
la m a y a g ir işe n V . D. S m irn o v ( “M n im ly tu ry e tsk Iy s u lt a n ”, s. 26) D a n lş m e n d ’ln T ü r k m e n le r d e ö ğ r e tm e n o ld u ğ u n u g ö ste riy o r : O sm a n lı d e v rin d e
" d an lşm en d " , ü ç ü n c ü k a d em e "taleb e" a n la m ın a g eliy o rd u .
K ır ım ’a, S e lç u k lu la r d a n ö n c e g e le n le r o n la r m ıy d ı? P eod osya'd a, (K a fe)
d a h a 13. y ü z y ıld a , D a n işm e n d le r a d lı b ir c a m i vardı. K u şk u su z , s o ru n u ,
a n c a k (v a k ıf) b e lg e le ri ç ö ze b ilec e k tir .
48
Van'ın birleşen birlikleri, onları, Sinop yakınında kırdı­
lar.
Melik G azinin siyasal önem i arttı. Melik Gazi (Ahmed), kendisine sikkeler üzerinde (Rumca) “tüm Rum un
ve A nadolu”nun fatihi Unvanını veren güçlü b ir hüküm ­
dardı; am a ardılı Melik Gazi M uhammed, Bizans’a yarı-bağımlı olarak "büyük em ir” ünvanıyla yetinm ek zo­
rundaydı.”
K uşkusuz, kendi özel çıkarları doğrultusunda "İstan ­
b ul’un surlarına m ızrak saplam ak" istediğini cesaretle
tekrarlayan Boemund, hıristiyan prenslerin yardım ını
vaadederek. Melik Gazi’yi, Bizans İm paratoruyla bağda­
şıklıktan vazgeçiriyor, Selçuklulardan öç alm aya kışkır­
tıyordu.
Selçuklu başkenti Konya, Melik Gazi tarafından ku­
şatılm ış ve işgal edilm iştir (1101 -1102).
Güneye, Klikya’ya el atan Melik Gazi’nin savaş kah­
ram anlıkları, doğulu - hıristiyan tarihçiler üzerinde güçlü
etki bırakm ıştır. Hem Urfalı Matfey, hem de Suriyeli Mihail, seferlerini ayrıntıyla yansıtm aktadır. Küçük Asya’da
üstünlük Melik Gazi'nin elindeydi, ve sanki bu savı ka­
n ıtlar gibi, Suriyeli Mihail (Bağdat’tan) halifenin ve (Ho­
rasan’dan) sultanın, yani Büyük Selçuklu’nun, kendisine
Abbasi halifesinin bağımsız hüküm darlık am blem i kara
sancak, sultan olarak önünde çalm an b ir davul, darbe­
leri yetki vermeyi simgeleyecek altın b ir asa gönderdik­
lerini anlatm aktadır.
Melik Gazi Danişmend, Rum Selçukluları indinde^
böylece onurlandırılm ıştı; ne v ar ki, sonraki kuşaklar,
ata m ülkünü parçalayarak. Küçük Asya'daki önem lerini
yitirdiler, Selçuklular, bu n d an da başarıyla yararlandılar.
İleriye, sınır boylarına doğru can atan, gazilerin ba11
15. y ü z y ıld a İ s ta n b u l f a t ih i S u lta n II. M eh m ed d e k e n d is in e " em ir”
v e “ b ey” ü n v a n ım verm ek ted ir.
49
şı, güçlü hüküm dar kentten de uzaklaşm ıştır, Bizans top­
rağında savaşan islam m kahram anı Ahmed G azinin gö­
m ülü olduğu türbe, kentte değil (Kayseri ili yöresinde).
Melek Gazi köyünde bulunm aktadır.
12.
yüzyılın birinci yarısı boyunca, Danişmendler,
Selçukluların ik tid ar iddiasını çürütm eye çalışıyorlar­
dı; Melik Gazi M uhammed, babasının ününü henüz koru­
yordu ama. Sultan İzzeddin K ılıçarslan, D anişm endler'i
—Yakub H asan'ı (Amasya'nın ve A nkara'nın hakim i) ve
Cun-Nun'u (Kayseri ve Sivas'ın hakim i)— uydular olarak
görüyordu. Sultan, Cun-Nun’un elindeki m ülke (belki E r­
zurum beyi S altuk'un kızı olan nişanlısı elinden alınınca
duyduğu kızgınlıkla) el koymuş, am a Selçuklunun ikbalperestliğinden “oruna, yüksekliğe düşkünlüğünden” ra ­
hatsız olan Suriye atabeyi N ureddin Danişm end'e yar­
dım etm iştir. Ama, Danişmendler, henüz güçlüydü, onlala şim di Bizans yardım ediyordu. D anişm endler tarafın ­
dan sıkıştırılan Sultan II. K ılıçarslan, İstan b u l’a geldi
(1162), M anuel’den destek olm asını istedi. Manuel Sivas'­
ın kendisine verilmesi rızasını alarak anlaşm a yaptı. Sul­
tan, yardım cı birlikler sağlamayı üstlendi. Ama, Bizans,
eskiden de olduğu gibi, Rum halkını K aradeniz'e çeken
m üttefiklerinin eylemlerinden rahatsızdı.
N ureddin'in ölüm ü (1174) Selçukluları coşturdu ve
destekten yoksun kalan Danişmendler, onların önünde
eğilmek zorunda kaldılar.
II.
K ılıçarslan, devleti bölgelere ayırıp po.ylaştırdığı
zam an (1188), Sivas'ı oğlu II. K utbeddin M elikşah'a ver­
di. Artık, Selçuklular rah at edebilirlerdi. Küçük Asya'da
sınırsız olarak egemendiler.
Danişmendleri güçsüzleştirmek için, Selçuklular, on­
ları yönetim görevlerine yerleştiriyorlar; kendi ortam ın­
dan koparılan Danişmendler, belki, Eskişehir çevresinde
göçebelik eden Türkm en boylarının başına veriliyor. Ama
50
b ir on yıl daha geçiyor, Y ağıbasan’ın oğulları Danişmend1er de, yeğeni III. K ılıçarslan tarafından işgal edilen tah­
ta, Sultan I. Gıyaseddin K eyhüsrev’in geçmesine yardım
ediyorlar. Kendisine bağlı beylerin hizm etlerini değerlen­
diren sultan, kardeşleri cöm ertçe ödüllendirdi. "Danişm endler'in bölgelerini”, o, gerçekte, oğlu A laaddin’e ver­
di, am a M uzaffereddin M ahm ud’a da eski b ir bölgeyi,
N iksar’ı ve K oyulhisar’ı verdi. M uzaffereddin, Kayseri'ye
dönebilm iştir; Sultanın ta h ta çıktığı yıl (h. 602 yılı), or­
da cami yaptırm aktadır. Z ahareddin’e'^ "pervane” görevi
bağışlanm ıştır.
Artık, kendisini ta h tta sağlam duyum sayan I. Key­
hüsrev’in oğlu Sultan I. tzzeddin Keykavus, K üçük As­
ya’nın fethinin tarihini ısm arladı ve yazm an îb n i - Âlâ’nın kalemiyle, bu tarih, D anişm endler hanedanının övgü­
süne dönüştü.’^
Şimdi artık, Selçuklular, Küçük Asya üzerinde ege­
men olan güçlü b ir devlettir. Onlar, karm aşık b ir siyasal
yumağın içine çekilm işlerdir. Hem H açlıların hem de Bi­
zanslIların başlangıçta yok etm ek istedikleri Selçuklular’ın şim di h er iki ta ra f da korum asını, yardım ını, ittifakını
aram aktadır, tsaak Angel’in tutum una öfkelenen Alman
im p arato ru I. Fridrich B arbarossa, R um lara karşı haçlı
seferi ilan edilmesini istiyor. O, K ılıçarslan'la ittifaka gi­
riyor ve onu, M anuel'i Avrupa’dan soyutlam ak için, Bi­
zans'a saldırm aya ikna ediyor. Oğuz boylarının Küçük
Asya’da hıristiyanları nasıl dehşete düşürebildiklerini bi12 V ak a y in a m e, ona, Z a h ired d in İ li ş e k lin d e t u h a f b ir ad veriyor.
13 D a n işm e n d le r k o n u su n d a b ir m o n o g r a fi İçin , sa n ır ım ö n e m li m a lz e ­
m e b ir ik m iş d u ru m d a d ır: K a z a n o v a ’n ın n u m iz m a tik d e n e m e si v ard ır (R evu e
N u m lz m a tlg u e P ra n ça lse, 3 -m e sârle, t t . X II, X IV , 1894, 1896); M aks v o n
B er sch a m y a z ıtla r ı İ n c e le m iştir (Z e lts e h r lft fü r A ssy rlo lo g le, X X V I I ); İde­
o lo jik ta r a f — G azi te m s ilc ile r i o la ra k D a n işm e n d ler — P. W 1ttek ta r a fın d a n
İn c e le n m iştir (B y z a n tlo n , t. X I ). R u s d ilin d e P. t. U sp e n sk t'n in m a k a lesi
vardır: "M elik G a zi 1 D z u l - N u n D a n lşm e n d l" (Z a p isk i O dessk ovo o b şç estv a
Isto r ll 1 d r e v n o ste y t. X I, 1879, s. 2 2 9 - 268).
51
liyor. Bizans im p arato ru ise, ikili 030 ınu yürütüyor; Sel­
çuklulara arm ağanlar ve h araç göndererek onlarla iyi
kom şuluk ilişkilerini korum aya çalışıyor, am a gizliden
kinli niyetler taşıyor ve III. Haçlı yürüyüşünün hedef al­
dığı Salahaddin'le görüşm eleri sürdürüyor. Bizans İm pa­
ratoru, belli ki, Mısır.ı, Filistin’i ve Suriye'yi birleştiren
ve artık M ardin’i işgale yeltenen Eyyûbiler hanedanı ku­
rucusunun Rum Selçuklularını da engelleyebileceğini um ­
m aktadır. Isaak Angel, Salahaddin’in tehlikeli düşm anı
Fridrih'ı engelleyecektir, S alahaddin’se, buna karşılık,
“kutsal yerleri” Bizans’a geri vermeyi vaadetm ektedir.
III.
Haçlı yürüyüşünden sonra, Selçuklular’ın Bizans
ve H açlılar yönünden hiçbir korkuları kalm am ıştır. Bu­
nunla birlikte, içten b ir tehlike. Sultan II. K ıhçarslan'm
yaşlanınca, güçsüz düşerek, devleti çocukları arasında
on iki parçaya ayırm asından dolayı, kendi kendini yok
etm e tehlikesi belirdi. Devlet bölüşüldü, am a onun en ya­
kın ardılları, oğlu ve torunları yeniden birleştirdiler, da­
ğılmış olan devlet, yeniden büyük b ir doruğa yükseldi.
Sultan K ıhçarslan’m oğulları da, kentleri, kardeşle­
rine ve çocuklarına dağıttılar, am a b u artık pay olarak
ayrılmış bölgeler değildi; Selçuklu ailesinin üyeleri, feo­
dallerin genel yüküm lülüklerini yerine getiren, m erkez­
deki sultana bağlı feodallerdi.
Uzakgörüşlü çocuklar (başlangıçta Kutbeddin, sonra
Bukreddin), anlaşılan, babalarının tutum unu kınam ışlar­
dır. Kutbeddin, ihtiyar Sultanı atlam a cesareti göstere­
rek, K ılıçarslan'ı kabile, cem aat ilkelerini dirilten bu ih­
tiyatsızca adım ı atm aya belki de itm iş olan veziri H asan’a
hakaret etmişti.'"' O, to p rak lan te k ra r birleştirm eye çalı­
şıyor, K ayseri’ye gitm ek istiyor, babasını M alatya'yı ken­
disine vermeye zorluyor, ve ü rken Muizeddin, Salahad14
tığ ın d a n
S u r iy e li M ih a ll, V ezir H a sa n 'ın K ılıç a r sla n ’ı o ğ lu n u n ü z e r in e k ış k ır t­
sö z ediyor.
52
din'e kaçıyor, onun yeğeni veMelik Adil’in kızıyla evleni­
yor, yeni b ir bölgeyi, U rfa’yı alıyor. K utbeddin ise, ba­
basının iradesini çiğneyerek Konya’ya yerleşti, am a sev­
diği (U luborlu'da yanında yaşadığı) küçük oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev tarafından desteklenen K ılıçarslan, isyan­
cının üzerine yürüdü, başkenti işgal etti ve kısa süre son­
ra da orada öldü.
K utbeddin yok edilm iştir, K utbeddin’in k a rşıtla n Gıyaseddin’e bağlılık andı içm işlerdir, am a Gıyaseddin he­
nüz gençtir, güçlü kardeşi R ükneddin ise, ik tid ar savaşı­
m ını sürdürüyor, Gıyaseddin’i ülkeyi terketm ek zorunda
bırakıyordu. R ükneddin’in devlet zekâsı, y a ra la n çabu­
cak iyileştirm iştir. Onun bölgesi, kuzeyde bulunduğuna
göre dikkati de aynı yere çevrilm iştir.
Selçuklu tarihinde, eski ilişkilere geri götüren talih­
siz öykü, böylece sona erm iştir.
13.
yüzyılın ilk yarısı (Rükneddin Süleyman Şah'dan
Alaaddin K eykubad’m oğlu Keyhüsrev'e kadar) askerî
başarı belirtileri altında geçer.
Yalnızca, R um ların yerleşmediği, ya da R um lardan
çok Laz-iber soylarının yerleştiği Trabzon bölgesi, 11. yüz­
yılda, K afkaslara doğru b ir eğilim gösteriyordu. 12. yüz­
yılda, K om ninler (İm parator Manuel), burayı kendisine
bağlam ayı başarm ıştır. Ama, Angeller hanedanı zam anın­
daki IV. Haçlı yürüyüşü öncesinde başlayan düzensizlik,
G ürcistan Kraliçesi T am ara’nm (1104-1212) savlarının
ortaya çıkm asına yol açm ıştı. M aceracı im p arato r (Bi­
zans’ta sık sık raslandığı gibi, sonunda gözlerine mil çe­
kilen) A ndronik’in torunları, ona akraba oluyorlardı. Gür­
cistan’da öğrenim görm üşler, Doğu hıristiyanlarm ın yük­
sek koruyucusu kraliçenin kurduğu düşlere kapılm ışlar
ve dedelerinin çiğnenmiş haklarını, savaşla geri alm ak
istem işlerdi (Paflagonya, İm p arato r M anuel tarafından
Andronik'e verilm işti). Genç Aleksi, kendine verdiği ün53
vanla Büyük Komnin, Trabzon’a yerleşm işti, onun "yolaçıcı ve habercisi” kardeşi David ise, devleti batıya doğ­
ru genişletiyordu; am a Sam sun’un kuzeybatısındaki ti­
caret kenti Amasya yakınında, İznik İm p arato ru Fedor
Laskaris, onu durdurdu.
Ama, Trabzon İm p arato rların ın "denizaşırı hüküm ­
d a r” ünvam üzerinde iddialı olan Selçuklular da, kuzeye
doğru hevesleniyorlardı (Trabzon K om ninlerinin kolu da­
ha sonra, 15. yüzyılda, Mangup prensliğine oturm uştur).
Genç Aleksi’nin ihtiyatsızlığı (av sırasında tu tsak
(Jüşmüştür), devletin yazgısını belirledi; Selçuklulara b a­
ğımlı b ir derebeyine dönüştü. Kir-Aleksis’e lü tu fta bulu­
narak Trabzon K rallığına geri gönderen Sultan I. îzzeddin Keykavus, K aradeniz’de b ir limanı, Sinop’u elinde
tu ta r (1214), orada "Reis H etum ”, Kır-Aleksis üzerine sul­
tanın gözüdür. R um lar üzerindeki gözetim işinde He­
tu m ’a (belli ki, bu b ir Erm enidir), Sultan rahatça güven­
m ektedir. Reis ünvanm m gösterdiği gibi, o b ir filoya ko­
m uta etm ekte ve K ırım ’ın güney kıyısının bağlandığı
Trabzon ticaretini gözetiminde bulundurm aktadır.
Trabzon’un Selçuklulara bağımlılığı, K om ninler için,
kuşkusuz, hoş değildi; Aleksi’nin ardılı Andronîk Gid, ha­
raç vermeyi reddedecek olmuş, am a eninde so ru n d a, Sel­
çuklular önünde eğilmek zorunda kalm ıştır.
H etum , Bizans İm p arato ru n u n hâzinesini tasıvan ge­
miye el koyduğu zam an (1223), derebeyi ile m erkezi h ü ­
küm dar arasındaki ilişkiler yeniden bozuldu.
SinoD, denize açılm ak için yalnızca b ir basam aktır.’®
Sinop, daha sonra yitirilm iştir, ve 13. yüzyılın ikinci ya­
rısında, M oğollar ta;rafından güçsüz düşürülen devlet, bu15
H. 612 y ılın a a lt (tS 1215 y ılı) S in o p 'ta k i y a z ıtla r trnnu d ile g e tir i­
yor, b k z: H ü se y in HHmI. S in o p K ita b e ler i, S in o p , 1923. A b u lfid a (G S ograp hle
d'A b ou lfâd a, trad . S t. G uyard. P a ris, 1848, I, 2, s. 140). S a m su n ’u d a Karafd e n lz 'd e “ü n lü lim a n ” o la ra k övm ektedir!.
54
ranın ele geçirilmesi için um utsuz b ir çaba h arcam akta­
dır.
Selçuklular, buranın, K ırım yolunu açan b ir daya­
nak noktası olduğunu iyi kavram aktadırlar. Selçuklula­
rın ardılları Osmanlı Sultanları da, Sinop'un stratejik
önem ini iyi kavram ışlardır. 17. yüzyılda, burt-sı, filo de­
m irlem e yeriydi.
Sultan I. Alaaddin Keykubad, b ir K ırım seferi ger­
çekleştirm eyi başarm ıştı. Moğol saldırıları öncesinde, Çobanbey, K ırım 'a geçti (1221 - 22) ve Sudak’ı işgal etti.’*
Ancak, Küçük Asya’da ortaya çıkan düzensizlik, Sel­
çukluların planlarını altü st etm iş, onların K ırım 'daki ye­
rini, T atarlarla, A ltm ordu’yla anlaşarak b u noktanın kâ­
rından yararlanan "denizin köpek balığı" Cenevizliler ele
geçirm iştir.
Transkafkasya da, Doğu Avrupa’ya karadan yol açı­
yordu; burası, ticari kârlarıyla, kuzey için de çekiciydi.
Kafkasya "burada, uzak kuzeyde” iyi bilinm ektedir, ve
Viladimiro - Surdalskoye Knazi Andrey Bogolubski’nin
çapkın, m aceracı oğlu Grigori, zengin b ir gelinle, Gür­
cistan Kraliçesi T am ara’yla evlenme kurnazlığını göster­
m iştir.
Devletin kuzeydoğu köşesinde sarkıp d uran ve sınır
bölgelerini siyasal ve ekonom ik etki alanında toplayan
G ürcistan, elbette Selçukluların kıskanç kuşkularını üze­
rine çekiyordu. Daha Sultan II. R ükneddin Süleyman
Şah, G ürcistan üzerine b ir sefer düzenlemiş, £m a K rali­
çe Tam ara, onu yenilgiye uğratm ış, dağılan ordudan,
kendisine büjâik ganim et kalm ıştı. Zafer kutlanırken,
16
B u k o n u d a , tb n l B lb ! v a k a y in a m e sin d e n b ir p a r ç a n ın ç ev irisi
t a h lili A. Y a k u b o v sk i’d e v e r ilm iş tir (R a ssk a z t b n al B îb î o p o h o d e m a lo a z la ts k ih tu r o k n a S u d a k , P o lo v tse v i r u s sk ilı v ı n a ç a le X III, v. V lz a n tiy s k ly v r em en n ik , t. X X V , 1927, s. 5 3 - 76). S e fe r in n e d e n i, “S lo v e L azarya
T ra p ez u n tsk o v o o ç u d e sa lı sv. Y e v g en li" (Y. K u la k o sk iy . P r ö şlo y e T avridı.
K iyev, 1914, s. 9 6 )'d a anlatU m ışt:r(.
55
ve
Gürcüler, S ultan’ın sancağını taşıyorlardı; sancağın ar­
dında ise, daha sonra Kraliçe T am ara’nın dem ir b ir nal
karşılığında sattığı " b ir büyük b ir ünlü e r”, Erzincan
beyi yürüm ekteydi.
Savaştan sonra, E rm enistan da, K ü rt ve Selçuklu
em irlerinin yönetim inden kurtuldu. Tam ara, birkaç yıl
boyunca kararlı şekilde, güneye doğru, M alazgirt'e ka­
dar yürür, Van gölü çevresindeki toprakları, Ahlat’ı, E r­
ciş’i yakıp yıkar.
Atabey “Şah Armen”in başkenti Ahlat, 13. yüzyıl ba­
şında, Eyyûbilerce ele geçirilmiş sonra H arzem şah Celaleddin M uhammed, kısa süre b u rad a bulunm uştu; o. Me­
lik Adil’in oğlu Melik E şref’i bozguna uğratm ış ve Tiflis’i
alarak (1226) G ürcüleri kuzeye atm ıştır.
Geçici olarak gerileyen Selçuklular, k ararlı olarak
saldırıyorlardı. Sultan I. Alaaddin Keykubad, karada,
devlet topraklarını bütünleştirm işti.
O, kuzeyde, b ir zam anlar II. K ılıçarslan tarafından
Tuğrul Sah’a verilmiş olan E rzurum ’u, ve K aradeniz’den
İra n ’a giden yol üzerindeki zengin Erzincan kentini, Sel­
çuklulara bağlam ıştır.
M eneücüklerin yazgısı tekdüze geçm iştir. Erzincan
ve Divriği, daha Alparslan zam anında, gönüllü asker
Türkm en M engücük’e bağışlanm ıştı. Erzincan beyi, yu­
m uşak b ir siyasa yürütüyordu, Selçuklularla Mengücük
1er arasındaki ilişkiler, dostça k arak ter taşıyordu; hane
danlar, akraba bile olm uşlardı: Fahreddin B ehram sah
Sultan İl. K ılıçarslan’ın kızıyla evlenmiş, ve sonra, ken
di kı/ım . Sultan I. îzzeddin Kevkavus’a verm işti. Men
gücükler hanedanı, 13. yüzyıla deSin bövle vasavasrelmiş
S ultan Alaaddin, Davud’un ayrılıkçı yeltenişlerini görmüş
onu Erzincan’dan alarak zararsızlastırm ıs, M üneccimba
şı’nm yazdığı gibi, "devlet yüküm lülüklerinden” bağım ­
sız olarak yam başındaki K ırşehir’e verm iştir.
56
Ama, Transkafkasya’ya, G ürcistan'a u zan ıra girişimi
düşm üş oluyordu; bununla birlikte, G ürcistan Kraliçe­
si, Hıristiyan dininde kalm ası güvencesini alarak, kızı Tam a ra’yı, Sultanın oğluna verm iştir.
Doğuda, dünya çapında ün düşleyen H arzem şah Celaleddin M uham m ed’in kısa b ir süre elinde kalan Ahlat
ve H açlıların üslenerek saldırı düzenleyebildikleri Urfa
ele geçirilm iştir (burası sultanın elinden çabucak çıkm ış­
tır).
K ürdistan’ı, kuzeyden ve güneyden kuşatan Selçuk­
lular, D iyarbakır’a saldırı hazırlıyorlardı.
Başlangıçta, K ü rt beyleri M ervanilerden Büyük Sel­
çukluların yönetim ine geçen D iyarbakır, sonra elden ele
geçmişti. Yerel devlet zayıftı, ve iki devlet, —Rum Sel­
çukluları ve Eyyûbiler— D iyarbakır beyleri A rtuklular
üzerinde egemenlik için birbirleriyle sürtüşüyorlardı. Kü­
çük Asya topraklarını b ütünleştiren Sultan I. Alaaddin
Keykubad, D iyarbakır'ı işgal etmeyi düşlüyor, am a iki
kez başarısızlığa uğruyor. Orada, ancak, oğlu Gıyaseddin
Keyhüsrev tutunabilm iştir (1241). K ent yaşayanlarım ken­
disine bağlam a isteğiyle, belki gene o, kente getirilen m al­
lardan, pazarda satılan ürünlerden vb. dolaylı verginin
kaldırıldığına ilişkin (Ulu Cam i’nin duvarına oyularak
yazılan) b ir yasa çıkarm ıştır. Moğol akm larm m yolaçtığı
panik sırasında kent, Selçukluların düşm anı Melik Kâ­
mil Evvûbi tarafınd an işgal edilmiş, am a H ülagü Han,
D iyarbakır'ı Selçuklu kardeşler II. Keykavus'a ve IV.
Rükneddin K ılıçarslan'a geri verm iştir, ve 1280 yılında,
kentin yönetimi, henüz III. Gıyaseddin K eyhüsrev'in elin­
dedir.
Bizans'ın yetersizliği, K ayseri'de yeıleşik Erm enilerde, çok önceden, b ir ulusal krallık kurm a düş/erî uyan­
dırm ıştı. Güneyde, Küçük E rm enistan'da II. Levon, Erm enileri birleştirm ek ve birleşik güçlü b ir devlet y arat­
5¥
m ak istem ektedir. "B aşkent” K ayseri’ye b ir baskın ve
Selçukluları zayıflatm a fırsatım dikkatle gözlemektedir.
Sultan, derebeyini b astırd ı ve Klikya geçidini savunan
kaleleri işgal etti. Erm eniler, büyük haraç ödüyor, Sel­
çuklular da otoriteye ve gümüş sikkelerin ayarına dikkat
ediyorlardı. H. Levon’dan sonra, 1375 yılına değin, Sisa’da tutu n an Rupenidler, artık sessiz durm uşlardır.
Selçuklular önündeki dalkavukluklar, açıkça b ir ah­
lâkî düşüklüğü ve hıristiyan inancının savunulm asına iliş­
kin yüksek perdeden tüm celerin sahteliğini gösterm ekte­
dir. Venedik’in bezirgân çıkarlarının temelsiz ideallere
ağır bastığı IV. Haçlı Seferi zam anında, Bi/.ans, bunu
kendi üzerinde, kendi gözleriyle görm üştür. Selçuklular,
Küçük Asya’daki istila politikalarını gene de yenilemişler
ve ısrarla denizlere doğru jöirüm üşlerdir.
Artık, Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev, denize b ir çı­
kış aram aktadır; Akdeniz yolu üzerinde yerleşik olan kü­
çük beylikleri saf dışı bırakarak, H açlılara göz kırpan
Antalya’yı işgal etti (1207), ve Venediklilerle ticaret an­
laşm ası yaptı; çoban Oğuz, tüccara dönüşm ekte, deniz
ötesinden tüccar davet etm ektedir.
Selçukluların deniz silahları bulundurduğu tek de­
niz üssü Antalya’dadır; k ırk k ad ar bey sarayını ele geçi­
ren E m ir M ubarizeddin, Arslan Yürekli R işar tarafından
işgal edilmiş olan (1192) K ıbrıs adasını, H açlıların elin­
den almayı düşlem ektedir.
Akdeniz’de ve K aradeniz’de lim an kentlerine sahip
Selçuklular, dış ticareti genişletebilmişler, ve bu, üretici
güçlerin artısını yükseltm iş, ülkenin ekonom ik güvenci­
ne önemli ölçüde yardım cı olm uştur.
Selçuklular, b ir zam anlar A ntakya’daydı. B ir zam an­
lar, Küçük Asya’daki yaşam ın emekleme çağm da T ürk
akınlar!, belki de Bizans konusunu daha az düşünerek,
Y erussalem ’i tehdit ediyordu.
58
Onlar, sonra, Eyyûbilerin yönetim inde bulunan H a­
leb’e de gezdiktiler, am a I. Keykavus, sık sık H açlıların
iç çarpışm alarına tanık olan Suriye yakınındaki Tell-Başa r’da (Fırat'ın sağ kıyısında), Melik Aşraf tarafın d an agır
yenilgiye uğratıldı. Sultan Alaaddin, k arşıtların ı hoşnut
etm ede ustalık gösterdi (bunun için b ir Eyyûbi ile evlen­
di)'^ ve M ısırlı K âm il’in başını çektiği koalisyon etkisiz­
leşti.
Selçuklular, hıristiyanlar karşısındaki askerî b aşarı­
ya önem veriyorlardı; hıristiyan topraklarına yapılan se­
ferleri, T a n rın ın isteği olarak yansıtıyorlardı. Sultan I.
Alaaddin K eykubad'a m ethiye okuyan Yazıcıoğlu Ali, "islâm ın sancağını böylesine yücelten b ir başka sultan gel­
m ediğini”'® söylemektedir.
K om şular böylece bağlı kılınm ış ve ezilm iştir.”
Selçuklu devleti, Moğol saldırısından önce, şanın doruğundayken "Yemen’den G ürcistan’a ve Abhazya’ya, Rus­
ya m ülkünden Tarsus sınırına, Antalya sınırından Antak­
ya bölgesine. Sudak ve K ıpçak bozkırlarından Suriye ve
Irak çöllerine, Rum (yani Bizans), Frenk ve Erm eni m ülk­
lerinin sonundan M edine’ye ve Yemen’e k ad ar”“ tüm ül­
kelerin "prensleri” (mülk) ve " tira n ları” (cebabreh) onla17 S u lta n II. K e y h ü sr ev d e b ir E y u b -n in (H alep p r e n s in in ) k ız ı G aziye
H a tu n ’la e v liy d i.
18 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III. 208.
19 S elçu lciu la r. so n ra , A vrupa'ya d a g ö z le r in i d ik tile r ; 13. y ü z y ılın b a ş­
la r ın d a , g ö ç d a lg a s ı D o b r u c a ’ya u la ş tı (B k z: B u lg a r t. K . D im itr o v a 'n ın in ­
c e le m e s i); 14. y ü z y ıld a , t b n i - B a t û t a (II. 416 v e d e v .), a n la ç ıla n , K a ra d en izin
b a t ı k ıy ısın d a b ir yerlerd e y«r a la n b ir "B aba S a lt u k ” a d lı T ü rk k e n tin d e n
sö z e tm e k te d ir . K u z e y F essa ly a 'd a ( “S erv iy e” v e "K ozan" y ö r eler in d e) b u g ü n
de, v a k tiy le B iz a n s im p a ra to rla rın ca , O sm a n lIla rın B a lk a n y a r ım a d a sın ı İş­
g a lin e kad ar, b u ra d a y e r le ş tir ilm iş, S e lç u k lu k u ş a k la n "kon yar” lar, K on ya
in s a n la r ı y a şa m a k ta d ır . B u n u n la b ir lik te , K. tr e ç e k (tsto r iy a bolgar. O dessa,
1878, s. 620), K o n y a r la r ın y e r le şim y e r le r in in 16. y ü z y ıld a , T rak ya’n ın ve
M a k ed o n y a 'n ın g ü n e y b ö lg e le r i o ld u ğ u n u ö n e sü r m e k te d ir ; F. B ab in ger
S c h e io h B e d r -e d -d in der S o h n d e s B ic h te r s v o n S im a v . B e r lin 1921, s. 10,
n o t ), b u n la r ın k iş iliğ in d e B u lg a r a t ç o b a n la r ın ı görüyor.
20 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 209.
59
ra boyun eğmişti; Ön Asya devletleri için süıekli özellik
olan istilacı eğilimler, Selçuklularda canlanm ıştır.
S ultan I. Alaaddin Keykubad, kendisine örnek olarak
seçtiği Büyük Selçuklu’yu, S ultan S ancar’ı anım sayarak
m üslüm an devletinin dünyadaki önemi konusundaki es­
ki tasavvurları diriltm ek istiyordu. O, evrensel b ir iktidar düşlüyor, K üçük Asya’daki istilaların, belki de, yal­
nızca m üslüm anlardan ib aret olm ayan b ir dünya ege­
menliğinin yolunu açacağını düşünüyordu.
Küçük Asya’da, an ıt yapılar üzerindeki yazıtlar, Rum
Selçuklularının şatafatlı ünvanlandırılm asını dile getir­
m ektedir. Selçuklu (Sultan II. Keyhüsrev), kendisini “kâ­
firleri ve m üşrikleri öldüren” (katle’l kefere vel m üşri­
kin) "R um ’un, E rm enistan’ın, D iyarbakır’ın ve Suriye’nin
S ultanı”, "kıyıların hü k ü m d arı” (E m iri’s sevahil) ola­
rak gururla yüceltiyordu.
'
İtalyan sözleşme belgeleri de, böyle tum turaklı sul­
tan ünvanlarm a uygun biçim de şöyle düzenleniyor: "tkon ia’nm büvük Sultanı ve Doğuda ve Yarıgece ülkesinde
bulunan b ü tü n toprakların, ve Büyük K apadokya’nm ha­
kim i Alaaddin ("Alatinus Magnus Soldanus îconii et Potestas om nium terraru m p er Orientem et Septentrionalem Plagam existentium et Magnae Cappadociae”).®’
Selçuklular, dış düşm anlara k arşı u tk u lar kutluyor­
lardı, am a devletin içinde, sınırlarda, genellikle güçsüz­
düler; feodaller, sultanları yerinden ediyor, "uçlarda” du­
ran bevlerse, buyrukları uygulamayı reddediyorlardı.
Selçukluların tarihi, hızlı yükselisin ve düşüşün şa­
şırtıcı örneğini oluşturm aktadır. 11. yüzyılın ikinci yarı­
sında, H orasan'dan ortaya çıkıveren Selçuklular, tüm 12.
21
S e lç u k lu la n n
la r d ü şü lm ü ş tü r . (“A sle
d a " d a ). — B kz: ayrıca,
B. 127), b u ra d a s u lt a n
m IştIr.
ü n v a n la n d m im a s ı k o n u su n d a , M ax v o n B erşara'da n o t ­
M in e u r e ” , y a z ıtla r ın y o r u m la n no. 16; g e n e "A m lC elâ le d d in K a ra ta y ’ın V a k fiy e si (K on ya, 1936, n o . 2,
İç in o ld u ğ u g ib i, n a ib i İçin d e z a r if s ıfa tla r verllr
W
yüzyılı savaş içinde geçirdiler, ve tarihin otoritesinin Kü­
çük Asya’da egemenliği onların elinden koparan Danişm endlerden yana eğilim gösterdiği anlar oldu, am a düş­
m anları arasındaki çelişkilerden y ararlanarak tutım dular,
ve Küçük Asya ortasındaki bozkır kenti Konya’dan, ba­
tıya, kuzeye, doğuya ve güneye yayıldılar. B ir zam anlar,
Araplarca, ileri saflara sürülen, inanç uğruna sınır savaş­
çılarının eski bölgesi Küçük Asya’da k ü ltü rü büyük bir
doruğa yükselten devlete dönüştü. Onlar, b u rad a yarım
yüzyıl içinde, yaratıcılarından fazla yaşayan an ıtlar ger­
çekleştirdiler.
Ama, toplum sal kuruluş sallantılıydı, ve devlet kısa
sürede parçalandı. Merkezcil güçler, m erkezkaç güçler ta ­
rafından savrulm uştur.
61
ÎK ÎNCt BÖLÜM
Moğollar - Kösedağ Savaşı - Moğol Akınmdan Sonra Dev­
letin Parçalanması - Türkmenler Arasında Kaynaşma Karaman - Beybars Seferi - Sultan Yönetiminin Düşüşü Vezirin Yükselişi - Bağımsız Beyliklerin Kurulması - Mo­
ğol Etkisi - Vergi Sistemi
Bizans’ın üzerine doğudan yüklenen göçebe dalga
la n , 11. yüzyılda, burada, yavaş yavaş sönmeye başladı
Ama Rum Selçukluları devleti de, 13. yüzyılda Batı As
ya’yı ve Doğu Avrupa'yı basan korkunç b ir gücün saldı
rısı altında çökm üştür. Parçalanm a süreci, hızlı gelişti
çünkü devlet organizm ası da henüz sağlam değildi.
Küçük Asya’da dipten gelen sarsıntılar çoktan beri
duyuluyordu; Moğollar, önce, H arzem Şahı Celâleddin
M uham m ed’i yenm işler (1200-1231), arkasından Küçük
Asya’yı göçmenler doldurm uştu. T opraklarım ve evlerini
yüzüstü bırakm ış perişan feodaller. Küçük Asya halkına,
bozgun sırasında yaşadıkları k orkuların b ir uyarısı gi­
62
biydi; am a yabancı yerlerde, durum dan hoşnut olm ayan
bu insanlar, çıkardıkları gürültüyle, toplum sal b ir döne­
m in tem ellerini sarsıyorlardı. O rtam karm aşıklaşıyordu.
Küçük Asya’ya saldıran Moğollar, yolları üzerinde
rastladıkları kentleri ve otoriteleri yerle b ir ettiler. Önce
(1225) Transkafkasya, sonra (1243) Küçük Asya, ensonu
(1258) halifeliğin başkenti Bağdad, yabancı akm larm m
ağırlığını gördüler.
H ıristiyan ve m üslüm an tarihçiler, Moğoı saldırıla­
rının dehşetini, açık olarak yansıtm ışlardır. Sonra, kuş­
kusuz, her şey atlatıldı, am a daim a olduğu gibi, yaşamın
barış içinde akışını yıkan o ilk an şaşırtıcı oldu ve ka­
lıcı acılar bıraktı. M usul’da yaşayan ve M oğolların Transkafkasya’da gerçekleştirdiği yıkımı yakından gözlemle­
yen tarihçi îbn-al-Asir, bakın ne diyor:
"Islâm ın ve m üslüm anlarm bu yenilgisini, kim, ko­
layca yansıtabilir? Ne çare, anam beni doğurm asaydı da­
ha iyiydi. Keşke, bundan önce ölseydim de, sonsuza de­
ğin unutup kalsaydım. Ben, önce duraksadım , am a sonra,
gecelerin ve gündüzlerin b ir benzerini daha doğurm adı­
ğı, ve tüm yaratılm ışları saran ve özellikle müslümanlara dokunan en büyük olayın, büyük m utsuzluğun ta ri­
hini anlatm aya başladım . Tarihin kaydettiği en büyük
bela, N avuhodonosor’un İsraillilere karşı hareketi, onla­
rı yok edişi ve Y erussalim ’i yıkışıdır. Ama, lanet olası
T atarların kırıp geçirdiği ve h er kentin Y erussalim ’den
birkaç kez daha büyük olduğu şu ülkelerle kıyaslandığın­
da, Yerussalim ne ifade eder ki? Ve, onların yok ettikleri
yanında, tsrailoğulları nedir ki? Zira, onlar m yok ettiği
tek b ir kentin sakinleri, tüm İsraillilerden daha çoktu.
Kimseyi bırakm ıyorlardı; k a n la n , kocalan ve çocukları
öldürüyorlardı, ham ile kadınların karnını deşiyor ve dö­
lü t halindeki yavruları öldürüyorlardı.”’
1 N. t
I lm ln s k l’n ln
e sk i ç e v ir is in i b ira z
63
k ıs a lta r a k a lıy o ru m .
B kz;
A.
Daha sonraları, Avrupalı tarihçilerin de korudukları
Moğol yağm acılara karşı oluşan olum suz bakış açısı, ilk
kez, bu rad a yansım ıştır.
Moğollar, K afkasya’yı, geçici olarak bıraktılar; tehli­
ke, geçici olarak uzaklaşm ıştı.
Doğudan gelen felaketi sezen Sultan I. Alanddin Keykubad, M oğollarla barışçı ilişkileri desteklemeyi yeğliyor­
du. Moğolların, oğlu Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev'i
Kösedağ’da ağır yenilgiye uğrattığı (1243) ve £>rtık devle­
tin zayıflamaya başladığı talihsiz yıla değin durum böyleydi.
Moğolların bıraktığı izlenim, akıllara durgunluk ve­
riciydi. Selçuklu ordusunun sayısı çok fazla olm asına
karşın (Ibni-Bîbî'ye göre^ Kösedağ çarpışm asında sulta­
nın 70 bin askeri vardı), Moğollar, onları kolayca boz­
guna uğrattılar. Felaketten 10 yıl sonra, Küçük Asya’da
dolaşan Vilhelm de Rubruk, sultanın tüm ü atlı 200 bin
adam ı varken. T atarlar olsa olsa 10 bin kadardı, dem ek­
tedir.® R ubruk’un aktardığı sayılar, kuşkusuz, kesin sa­
yılar olarak kabul edilemez, am a bunlar, çağdaşlarının
genel izlenimini ,genel kanısını dile getirm ektedir; başka
tü rlü olsa, Selçukluların çok fazla düşm an sürüsü karşı­
sında gerilediğini söylemek doğal olurdu.
Gürcü vakayinam eleri, Sultan'm 400 bin savaşçısı
olduğunu söylüyor. Ama, Moğollar, savaş geleneklerini
izleyerek sağ kanada Gürcülerden ve Erm enilerden seç­
m e gönüllüler yerleştirm işler ve Sultana yüklenm işler­
dir. Sultanın da, hıristiyanlardan ücretli kom utanları var­
dı (Gürcü D ardan Şarvaşidze ve Erm eni kralının oğlu
Van), ne var ki, Gürcü önder öldürülm üş ve Sultanın birK u n lk . I sto r lç e sk ly e m a te r la lı 1 r o zısk a n iy a , II, V ıp ısk a İz tn b -e l-A tır a .
U ç e n iy e z a p isk i P erv o v o 1 T rety ev o o td e le n ly A k a d em ll N a u k , t . II, s. 640.
2 tb n l B tb l, IV, 237.
3 V d e H ub ru k. P u te şe s tv ly e vı V o sto c n ıy e str a n ı. V v e d e n iy e p e r ev o d 1
p r lm e ç a n ly a A . M a le ln a . Spb. 1910, s. 175.
64
likleri sarsıntıya uğram ıştır.
K ösedağ'da iki sancak karşılaşm ıştı, kırm ızı (Moğol)
ve siyah (Abbasi - Selçuklu); Küçük Asya üzerinde k ır­
mızı bayrak yükseliverdi.
M antık, Selçukluların düşüşünü açıklayabilir: Onlar
için, güçlerin konum u elverişsizdi; devlet düzeni, hem
halkın alt kesim lerini hem de feodalleri, aynı şekilde, bas­
kı altına alıyordu. Çok kısa b ir süre önce. Baba Ish ak ’m
yönettiği köylüler ve göçebeler, kenti tehdit etm işlerdi;
am a feodaller da bağımsızlık düşlüyorlardı. Sultan, do­
ğallıkla, yenilgiye uğram ak durum undaydı; gözü kork­
m uş olarak birliklerini te rk eder ve savaş alanından ka­
çar.
O zaman, ordugâha saldıran Moğollar, eısakı, eşya­
yı ve çadırları ele geçirdiler. Keşiş M agaki’nin belirttiği­
ne göre. S ultanın karargâhının dışının ve içinin döşenişi
zengindi. Çadırın girişinde, kaplan, aslan, leopar gibi ya­
ban hayvanları bağlıydı.
Selçuklu devletinin çıkarları çerçevesine zcrla sokul­
m uş olan Önasya beylikleri, şimdi, Moğol sald;rılarm dan
yararlanıyorlardı. Bağım sızlıklarını gözeterek Selçuklu­
larla aralarına m esafe koyuyor ve M oğollar önünde, gö­
rünüşte b ir bağlılığı vurgulam ak istiyorlardı. Örneğin,
M oğollarla kız alıp vererek ak rab a olan Prens Haçen,
H aşan Cemal, Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev'e karşı
Baycu seferine de katılm ışlardı.
Moğollar, Küçük Asya’yı ürkütm üşlerdi, M oğollardan
Tavar dağlarına gizlenmiş gibi duran Küçük Erm enis­
tan, doğu konukseverliği kuralını bozm uştur: Sultan II.
Gıyaseddin K eyhüsrev’in karısı ve kızı, Kösedağ sava­
şından sonra H etum ’a kaçınca, H etum , onları M oğollara
teslim etti.
Moğol saldırısının sonuçları, yaşam ın tüm alanların­
da derhal yansım ıştır.
65
Tarım altüst oldu; tarlalar bakım sız bırakılm ıştı, ve
1243 yılında, ülkede ağır b ir açlık başladı. Türkler, yı­
ğınlar halinde, Bizans devletinin sınırlarına yöneldiler.
N ikifor G rigora’nm (1295 -1359) yazdığı gibi, “Yollar,
kadınlar, erkekler ve genç insanlardan oluşan bu halkla
dolm uştu. T ürklerin tüm zenginliği —altın, gümüş, doku­
ma, m ücevherler—, h er şey, R um ların eline geçti. Küçük
b ir ölçek buğdaya büyük p aralar veriliyordu, herhangi
b ir kümes hayvanı, öküz ya da keçi çok yüksek fiyatlara
gidiyordu.'"*
Küçük Asya'nın, Erzurum , Kayseri gibi k ü ltü r m er­
kezleri boş alanlara dönüşm üştü; sakinleri kırılm ış, zan a a tk â rla n O rta Asya'ya götürülm üş, halka yüksek ver­
giler yüklenm işti. Ülkeyi, üç ay içinde yerle b ir eden Baycu, Azerbaycan’daki kışlık otağına döndü ve ininde, önün­
de serili duran ganim etine bakınm aya başladı. Direnişi
kırm ak için, Moğollar, devleti bölm üş ve egem enler ara­
sına düşm anlık tohum ları ekm işlerdi.
Selçukluların yıkılması, doğallıkla, Bizans’ın, Kü­
çük Asya topraklarının bu ihtiyar aşırtıcısınm başarı
um utlarını yükseltebilirdi, am a onun susm ası, Moğolla­
rın yarattığı kargaşaya kayıtsız gözlerle bakm ası, Miriokefali yenilgisinden sonraki zam anda, çok daha açığa çı­
kan fiziksel ve ahlâksal çöküşün derinliğini gösterm ekte­
dir.
Türkm en kalabalıkları, belki gaziler de, çoktandır
Karadeniz kıyısına yöneliyorlardı; doğuda, Moğollarca
ezilmiş olan bunlar, doğallıkla, batıya, Bizans taşrasına,
Paflagonya ve Pam filiya’ya doğru yola çıkm ışlar, bu yüz­
den saldırının tüm ağırlığını üzerlerinde duyumsamışlardı.
N ikifor Grigora, bunu, doğru kavram ıştır. Şöyle ya4
V iz a n tiy s k iy e Isto rik i, t. I, R lm sk a y a is to r iy a
1862, str. 41 - 42 (d ev a m ın d a N ik ifo r a r lg o r a k ta r ılıy o r ).
66
n ik ifo r a G rlgorl. S p b ,
zıyor: “Birçok despotluk yapan Türkler, Isk itler (yani
Moğollar) tarafından kovalanm ış olarak, kendileri de
Rum ları (yani Bizanslıları) kovalıyorlardı, ve İskitlere
kıyasla ne denli güçsüzleştilerse. K um lara karşı o denli
yiğitleşiyorlardı. H er tü rlü eşkiya, b ir araya gelerek soy­
gunculuğa sarıldı ve Rum ülkesinin sınır köjderini ala­
bildiğine rahatsız ettiler.”^
Sultan II. K eyhüsrev'in uğradığı yenilginin ardından,
kendisini, Sultan Alaaddin K eykubad'ın oğlu olarak gös­
teren düzmece b ir Türkm en, (V. de Bobe’nin kaydettiği­
ne göre) "K oterin” ortaya çıktı. O, kardeşinin yeteneksiz
ve kadınsı biri olduğunu ve ülkeyi yönetm esinin yakışık
almayacağını söylüyordu. Türkm en, çevresine 20 bin yan­
daş toplayarak Konya yöresini yakıp yıktı ve güneye, Kilikya’ya hareket etti. Ne var ki, I. H etum 'un ona incin­
m iş olan ve çoktandır Selçuklulara dayanan kuzeni ta ra ­
fından püskürtüldü. Düzmece Türkm en, Alaiye’ye girm e­
ye hazırlandığı sırada ele geçirildi, ve asıldı. Üç ay süren
dalgalanm alar, kısa süre sonra, yeniden başlam ak üzere
durdu.
Sultan II. K ılıçarslan’ın ussal olm ayan eyleminden
sonra, kendini toparlam ış olan Selçuklu devleti içten sar­
sılıyordu. Yönetim aygıtının güçsüzleşmesinden, "uçlar­
da" o tu ran ve merkeze ancak korku duydukları sürece
bağlı kalan T ürkm enler yararlanıyordu.
Devlet aygıtı bozulm uştu. M oğolların doğrudan sal­
dırılarından kaynaklanan dağınıklık, Oğuz (Türkmen)
boyları arasında kaynaşm aya yolaçtı. Başlangıçta (1261),
K aram an (Erm enek’le) boyu başkaldırdı, sonra (1275)
Cimriler. Bunlar, Konyayı işgal ederek yağm alattılar. Baş­
kaldırı genişleyerek Aksaray’a sıçradı.
"U çlarda” göçebelik eden Oğuz boyları, Selçuklulara
karşı feodal yüküm lülüklerine son verdiler; b u nların boy
S N lii f o r G rigorla, s.
132.
67
önderleri bağım sızlık ilan ettiler.
Selçuklu devletinin doğu yarısının huzurunu göze­
ten Moğol ham Hülagu, Türkm enlere, devlet karşıtı, "kuş­
ku verici” b ir u n su r olarak bakıyordu. Tavr Türkmen1er arasına düzenlediği b ir geziye Selçuklu îzzeddin ve
Rukneddin kardeşleri de kattı. Başlangıçta, İzzeddin’i
destekleyen Türkm en önderi M uhamm ed al-Uci (yani
"u çta”, sınırda duran), ondan kopm uştu. Hülagu, Türkmeni yanına çağırdı, am a M uhamm ed Al-Uoi bunu red­
detti. Asinin bastırılm ası görevi, R ukneddin’e verildi. Mu­
ham m ed Al-Uci yakalandı.
Devlet, adım adım zayıflıyordu ve Türkm en baskıla­
rını püskürtm ede güçsüzdü. Erm eni vakayinam elerinin
yazdığına göre, “îsm ailyen soyundan” olan K aram an da
çileden çıkm ıştı. O, kendisini sultan ilan etti ve Akdeniz
kentlerini yakıp yıktı. Sultan R ükneddin'in cesareti kı­
rılm ıştı, am a I. H etum ona yardım etti. Başarı geçiciydi,
1277 yılında M uhammed-İbn-Karaman, Konya’yı işgal etti.
Yabancı saldırıları ortam ında, Küçük Asya’da, ana­
yurda sevgi duygusu da doğdu. Başlangıçta, y u rt kavram ı
yabancıydı ve anlaşılm azdı; Türk, sık sık, devleti terkediyor ve Bizans'ın yolunu tutuyordu; sultanın akrabası, öç
alm ak isteğiyle, Moğollara saldırabiliyordu, am a kom şu­
ları, "bilgili B izanshlar” da aynı şekilde davranıyorlardı.
Şimdi, K aram an bölgesi temsilcileri, Selçukluların feodalları, çiğnenmiş olan haklarını savunmayı üstleniyor­
lardı. Bunlar, uç beyleriydi: K aram an, Zeynel Hacı, Bun­
suz*, otuz bin atlıyla Konya’ya yürüdüler ve tahta, Izzeddin Keykavus’un oturm asını istediler; bu, onların Türk
dilinin üstün kılınm ası savaşımıydı.
K aram an beylerinin uslarında, Moğollara karşı koy­
m a konusunda, belki, belirsiz b ir düşünce dolaşıyordu.
Merkezin güçsüzlüğünü gören K aram an, ulusal, Küçük
6 K rş. E sk i U y g u r b e lg e le rin d e k i M u n g su z adı.
68
Asya ortak çıkarlarını savunmayı üstlenm ek, Selçuklula­
rın başkentini yabancıların siyasal ve kültürel egemen
liginden kurtarm ak istiyordu. D ivanlardan Fars dilini ko­
van ve Türk dilini yerleştiren^ "köylü ik tid arııu ”, vergile­
rin ağır baskısı altındaki köylüler destekliyordu.
K aram an beylerinden ve yüksek ünvanlı Selçuklular­
dan, M ısır Sultanı B eybars'ın niyetlendiği (1277) karış­
mayı da onaylayan yandaşları bulunuyordu.
Moğolların kendilerine Suriye yollarını açan hızlı
devingenliği. Küçük Asya’yı, güney yönünden darbelere
açık hale getirm işti. Bazan, Haçlı yürüyüşlerinin sonuncu
heveslisi K ral IX. Lüdovik’Ie bazan Suriye hıristiyanlarıyla görüşm eler yürüten "Yüce T atar S ultanı”, Memlûkleri
telaşa düşürm üşlerdi. M ısır Sultanı Beybars, Suriye’yi
yengilerle geçerek Küçük Asya’ya girdi ve Moğol yandaş­
larım yenilgiye uğrattı.
O, K ayseri’ye yöneldi, am a buradaki yüksek ünvanlı
Selçuklular kaygılandılar, ve M uineddin Pervane, küçük
yaştaki Sultan III. K eyhüsrev’i alarak T okat'a kaçtı.
Moğol devrinde, Küçük Asya, bazan, deyim yerindey­
se, b ir açık avlu özelliği gösteriyor, egemenlik için, Sel­
çukluların kalıtı için savaşan düşm an ta ra flar b u avluda
geziniyorlar.
B ir zam anlar, dış politika iplerini yönlendiren Sel­
çuklular, şim di ilgisizce b u savaşımı seyretm ektedir. On­
lar, tartışm ayı çözmede güçsüzdür, ve biri (örneğin, Mui­
neddin Pervane) etkin davranm a isteğiyle ortaya çıkarsa,
bunun sonuçlan acıklı olm aktadır.
Gürcü vakayinam esinin söylediğine göre. Sultan II.
Gıvaseddin Keyhüsrev, boyun eğerek M oğollardan, Kü­
çük Asya üzerinde b ir "şan ”®, yani "şihne” (şahne) kuru7 K a r a m a n o ğ lu M eh m e d 'in K o n y a 'y ı iş g a lin d e n (1277) so n r a T ü rk d ili­
n in y ü k se liş i k o n u su n d a , bk z: F. K ö p rü lü . E n cyclop fid ie d e l ’Isla m , IV, 989.
8 M. B ro sset, op. c it., p. 520.
69
m u oluşturm alarını dilem iştir. B ununla birlikte "Şignagi”
sanı, Selçuklularda çok eskiden, daha O rta Asya’dayken
vardı.’
S ultan’ın gücü ise düşüyordu, çünkü hazine de bo­
şalm ıştı. Moğol döneminde, devlet gelirleri şöyle payla­
şılıyordu: S ultana yalnızca üçte b ir gidiyor, üçte birini
Mogollar ve diğer üçte birini feodallar alıyordu.
Bağdad’ı işgal eden (1258) Hülagu, Selçuklular dev­
letinin ikiye bölünm esini gerçekledi, desentralİ 2asyon (ye­
rinden yönetme), süreci ise, çok daha çabuk işledi. Feo­
dallar arasında düşm anlık güçleniyordu; h er grup, ken­
di adayını ileriye sürüyordu; b ir süre (1249 -1257) Kü­
çük Asya'da üç Selçuklu (II. Gıyaseddin K eyhüsrev’in
oğulları) birden egemenlik sü rer olm uştu.
Rekabet doğuran ikili yönetim, kuşkusuz M oğollara
siyasetlerinde b aşarı sağlıyordu; örneğin, G ürcistan’da on
yılı aşkın süre o rtak yönetim de bulunan iki kraliçeyi b ir­
den onaylam ışlardı.
Sultan, otorite kullanm ıyordu; o, hanın önünde baş
eğmeye gitmek zorundaydı, orada, deyim yerindeyse, "ünvan belgesi” elde ediyordu. Gerçekte, fiili yönetici, Moğol
hanının genel vahşiydi. Han, ya da "îlh a n ”, em irleri de
atam aktaydı, vezirlerse Sultanın değil. H anın istem ini
uyguluyorlardı.
K ars’ta b ir yerde oturan Moğol genel valisi Baycu,
uzaktan, iktid ar için didişen kardeşlerin ne yaptıklarını
gözlemektedir.
Ensonu, Sultan II. Keykavus'un, haraç vergisini ya­
tırm ayı geciktirdiği gerekçesiyle, ülkeyi yıkarak, onun
üzerine yürür. Sultan direnm eye çalışır, am a Mihail Paleolog’un yardım ına karsın. Sultan, Sultanhan yakınında
bozguna uğram ıştır ve ülkeyi hem en terk eder. İktidara,
9 M a te rla lı p o is to r il tu r k m e n u T u r k m e n ll, I, a. 314.
70
tek başına Sultan IV. K ılıçarslan geçer.
H anedanın düşmesi öncesinde, II. Keykavus’un to ru ­
nu, M oğolların beğenmediği, onları başarıyla yenilgiye
uğratan Sultan III. Alaaddin, gene onlar tarafın d an dev­
rildi, o zam an kul ruhlu yüksek ünvanlılar, sahiplerinin
istem ini sezerek, sultanı boğdular. Böylece, sultanları et­
kilemede, eski yöntem ler. K üçük Asya’da devam ediyor,
erkân ile Moğollar arasındaki sınır çizgisi silinmiş olu­
yordu.
Selçuklular, çoktan, Moğol hanının derebeylerine dö­
nüşm üştü; han. Sultanın Küçük Asya’daki m ülklerine
kendi m alı gibi egemen oluyordu. Örneğin, M ısır Sultanı
Beybars’ın üzerine hareket eden han Abaka, E rzincan’­
dan geçmişti; kentliler, ona bağlılık gösterdiler, am a si­
lahlı birinin su rlar üzerine çıkm asına öfkelenen han, ken­
ti, yıktı. Sonra, b ir zam anlar, Mengücük Beyliği’ne dahil
olan Divriği kenti, Feram erza'nm oğlu Sultan III. Alaad­
din K eykubad'ın disiplinsiz çapulcu birlikleri tarafından
yağm alandığında, düzensizliklere canı sıkılan H an Ga­
zan, sultanı azletti. Kısa süre sonra da, Selçuklu haneda­
nı sona erdi.
Genellikle, feodallarm çaldığı havayı oynayan Sel­
çuklu hanedanı, 14. yüzyıl başına k ad ar yaşam ıştır, ama
13. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak sultan, artık,
Moğol hanlarının isteğine göre göreve gelea vezirlerin
ellerinde ta h ttak i b ir kuklaydı.
Moğolların egemenliği sırasında, işleri, vezirler iste­
dikleri gibi çekip çeviriyorlardı; bunlar, sultanın vezir­
leri olm aktan çok, Moğolların genel valileriydiler. Yaşam
ve ölüm yetkisi vezirdedir; katilleri o yargılam aktadır.’"
Aflâkî'nin anlattığına göre," b ir kez 2 ya da 3 bin dinar
ödemekle yüküm lü b ir kişiye yardım da bulunm ak iste10 A flâ k î, I. 119 - 120,
llA f lâ k î, I, 119.
71
yen Celâleddin Rumi, Vezir M uineddin Pervaneye hoşgö­
rü ricasında bulunm uştur; vezir b u n u reddedince, Celâ­
leddin, vezirin kişisel adım ("Süleym an”) im a ederek ikin­
ci kez yazm ıştır: "Devler, Sultan Süleym an’ın buyruklan n a boyun eğerler; Süleymansa, devlere divan durm az.”'^
B ir seferinde, M uineddin Pervane, Konya halkına kız­
m ıştır, sayısız bela beklem ektedir onları ve ancak Celâ­
leddin R um i’nin ark a çıkmasıyla, öfkeli vezir, 10 bin di­
n a r gibi büyük b ir fidyeye razı olm uştur.
Celaleddin’in gönderdiği ve vezirin saygıyla göz gez­
dirdiği basit b ir pusula, halkı b ir felaketten k u rtarn aş­
tır. H er şeye gücü yeten vezir, böyle davranm ıştır çünkü,
anlaşılan, o, şeyhin istem ini itirazsız uygulam ak duru­
m undaki b ir "m ü rid ”dir.
Ama, bu geçici m em urun yolsuzlukları ve onun iki­
yüzlü politikası —dıştan Mogolları destekliyor, gizlice de
Beybars’ı onların üzerine yönlendiriyordu.— Eninde so­
nunda ölçüyü aşmış, ve M uineddin Pervane, 1278 yılında,
Abaka H an tarafından idam ettirilm iştir.
Moğol döneminde, yalnızca H an karşısında hesap ve­
ren, başına buyruk d ik tatö r vezir tipi böyle oluşm uştur.
K om şular, belli ki, Selçukluları artık unutm uşlardır; Gür­
cü vakayinamesi, Pervane’yi "su ltan ” olarak yüceltm ek­
tedir.'®
’
Küçük Asya’da feodallar kazandılar. S ultan’ın m er­
kezi iktidarı güçten düştü ve yerini, Moğol hanının tem ­
silcisinin denetim ine bıraktı. K enar bölgelerde, feodal­
lar, siyasal anlam da bağımsız oldular ve olabildiğince,
kişisel ya da dar bölgesel çıkarlar gütmeye başladılar.
Bölgelerde, bazan Selçuklu başkentinin yanıbaşında,
yeni m ülk sahipleri (sultanlar, beyler) ortaya çıktı. Bun2)
12 B u ra d a ç ev r ilm ez b ir sö z o y u n u var: 1) " D iv a n ”, d e v le t m e c lisid ir ,
"dev" sö z c ü ğ ü n d e n ç o ğ u l " devler”, "periler". ("D ev” , esk i R u s ç a "dlv").
13 M. B ro sset, op. c lt., p. 58T.
72
1ar, m ülklerin parçalanm asını reddediyor, tersine, kendi­
lerinin ve soylarının ellerindeki toprağı tutm aya çalışı­
yorlardı. K üçük Asya'da, ik tid ard a blundukları sürede,
başlarında, büyük yu rtlu k lar edinen vezirlerin bulundu­
ğu küçük beylikler serpilm işti. “Vezir h anedanları” (sü­
lale al vüzera) hüküm darlıkları oluşm uştu; Atyon Karahisar'da S ahiptaoğullan (Vezir Sahip A tan ın soyu), Ka­
radeniz kıyısında Pervanezadeler (Vezir M uineddin Per­
vane, Sultan IV. Rükneddin K ılıçarslan’dan Sinop’u al­
m ıştı) vardı. K astam onu’yu, 14. yüzyılın 30'lu yıllarında,
yaşlı Süleym an Padişah yönetiyor, doğrudan ardılı en kü­
çük oğlu Cevad da b u rad a yaşıyordu, diğer oğlu İb rah im ’i
Sinop yöneticisi olarak atam ış, (kısa süre sonra ölen)
annesi de buraya taşınm ıştı.’'* Durum, h er yerde böyleydi.
K ararlı olarak to p rak birik tiren feodallar arasında,
Osman soyu sivrilm işti. Sultan Osman konusunda, tbnî
B atûta, onun 100 m alikâneyi ele geçirdiğini s ö y lü y o r ,y a ­
ni 100 küçük feodal onun iktidarını kabul etm iştir.
K üçük Asya’nın b atı ucunda, gerginlik, daha az du­
yum sanıyor, ve Sultan Osman, elverişli koşullardan ya­
rarlanabiliyordu. Küçük feodallar ona yaklaşıyor, çağın
kaygılı ortam ında, onda huzur buluyorlardı. Bizans üze­
rine yaptıkları baskın tipindeki seferler ise, yitirm iş ol­
duklarını geri getiriyordu.
Böylece, doğal olarak, Rum Selçuklularının m ülkle­
ri üzerinde doğan beyliklerin ortasında, gideıek, bazan
savaşlarla, bazan gönüllü katılm alarla, Selçukluların ge­
niş topraklarım elinde toplayan Osmanlı sultanlarının
devleti yaratılıyordu; Osmanlı sultanları devletin sağlıklı
ve hızlı yükselişini Moğol saldırısına borçludurlar.
Küçük Asya, bağımsızlığını, henüz b ir ölçüde koru­
yordu, am a artık, b u rad a Moğol nizam ları geçerlidir, ve
U t b n l B a tû ta , II, 343.
IS İb n l B a tû ta , II, 322.
73
b ir gözetim kurulm uştur. Moğol im paratorluğu, toprak­
ları üzerinde özgürce, güvenlikli yer değiştirm elere, an­
cak payca —Rus vakayinam elerinde "baysa”— izin vere­
bilm ektedir.
“ İlhanlılar” (İran Moğolları) zam anm dan beri, başlan­
gıçta iç özgürlüğünü korum uş olan Selçuklu devleti, Mo­
ğol etkisini, üzerinde duyum sam aya başladı.’^
Selçukluların düşüşünün ardından yeni ünvanlar,
sanlar duyulur: ağa ve belki de paşa terim lerini Moğol1ar bırakm ıştır, b u iki terim e Aflâkî'de rastlanıyor. Aynı
dönemde, "önder bey” anlam ında "noyon” sö/cüğü o rta­
ya çıkıyor. Besim Atalay’m deyimiyle "bu çok güzel a d ”.
Sultan Osman Gazi'nin Germiyanoğlu Yakup Eey’e m ek­
tubunda kullanılm ıştır.”'
Moğollar, yönetim sistem ini değiştirdiler, vergi top­
lanm asını da düzene soktular. Onlar, topraktan, yani yer­
leşik halktan "k ılan ”, hayvandan, yani göçebelerden
"ku p çu r” kentlilerden ve tüccarlardan "b ac” ve "tam g a”
alıyorlardı; tek p ara sistem i de yürürlüğe konm uş, kısaca.
Küçük Asyada "ekonom ide an arşi” son bulm uştur.’®
H am dullah Kazvini (14. yüzyıl tarihçisi), kesenekler
(iltizam) belirlenm esinden devlet için y arar sağlandığına
işaret ediyor. Bu arada, vergilerin toplanm ası, eskiden ol*
duğu gibi kadılara düşüyordu, kadılarsa sıksık azledildikleri için, biran önce, halkı soymaya bakıyorlardı. Vergi­
leri, düzenli şekilde toplam ak için, sayım düzenlemesi ge­
rekliydi, ve "büyük divanda”, halka, hayvanlara ve tarım a
16 Krş; K . S tr a to n its k i, M o n g o lsk o y e u p r a v le n iy e p o k o re n n ım l K ita y era
1 A rm en iy ey . M., 1913, (O ttls k ).
17 B esim A ta la y , agy. s. 107.
18 V. B a rto ld . O n e k o to r ıh v o s to ç n ıh r u k o p lsa h , s. 0128, ayrıca n o t 4;
M oğollaroa B u m a y ü k le n e n h a ra ç 20 b in tü m e n , 500 k u p o n İpek, 300 b in
p arça d e r i (k o y u n p o s tu ) 500 a t ve 500 k a tırd ı. — " K u pçur" te r im i V.
B a r to ld ’d a n a lın m ış tır (P ersld sk a y a n a d p ls n a A n iy k o y m e ç e tl M a n u çe. SP b.,
1911, s. 30), d a h a ö n c e E. Q u a trem 6 re (o n a g ö n d er m e .A. Y a k u b o y sk l’n ln ,
agy. s. 116, primi. 1).
74
ilişkin istatistik bilgiler b ir araya getirilm işti.
Kuşkusuz, kesenek sistem i, belki hazine içjn kârlıydı
(çünkü devlete b ir elden belirli meblağ sağlıyordu), ama
aynı zam anda yolsuzluklara geniş alan açıyordu; m ülte­
zim, tıpkı kadı gibi kişisel çıkarlarının peşindeydi ve hâ­
zineden kesenek (iltizam) aldığı zaman, harcadığım , faz­
lasıyla geri döndürm ek istiyordu.
Ekonom ik karşılıklı ilişkilere, M oğollarca getirilen
değişiklikler sonucu, feodallar ile köylüler arasındaki
bağ çok daha zayıfladı, çünkü köylüler, vergilerini, bü­
yük bölüm üyle, feodali atlayarak hâzineye ödüyorlardı.
Çin'den K aradeniz’e dek çok geniş b ir alanda, tek ik­
tidar, Moğolların ik tid arı sağlam laştığına göre, güneyden
K aradeniz’e ve K ırım ’a sıçrayan ticaretin kârlı çıktığı
göreli b ir güvenlikde yerleşm iş bulunuyordu. Daha önce
de zengin olan Sivas kenti, daha da gelişm işti (1336 yı­
lında bütçe bakım ından R um ’un gelirlerinin iıçte b irin ­
den fazlası iki kente, Konya ve Sivas’a düşm ektedir). Si­
vas’ta, 1276 yılında, artık b ir Ceneviz konsolosu bulunu­
yordu, bu da kuşkusuz, Cenevizli tüccarların ticaret iş­
lem lerinin oylum unun büyüklüğünü dile getirm ektedir.
Bu durum da, vergilerin toplam tu tarı, önem li ölçü­
de artm ıştır. Bu, gerçekten, Moğollar zam anında güçle­
nen ticari dolanım dan k âr elde eden halkın refahında
b ir yükselmeyi mi doğrulam aktadır, yoksa, tersine, yal­
nızca, halkın sırtından ne m üm künse koparan ve onun
yoksullaşm asına yol açan ve, kaçınılm az sonuç olarak,
merkez ile kenar bölgeler arasında ayrılığa götüren ver­
gi baskısının ağırlığını m ı gösterm ektedir, yani kenar
bölgelerin m erkezden siyasal kopm asına yolaçan ekono­
m ik nedenler m idir?
Selçuklular devrinin ekonom ik yaşam ı karanlıkla
örtülüdür. Küçük Asya’nın Moğol dönem i ekonomisi üze­
rine yargıya varm ak için, bilgilerin sınırlılığı, dolaylı gös­
75
tergelere başvurm aya zorlam aktadır.
H ülagu’nun îlh an ulusuna Azerbeycan da dahil ol­
duğu için, Transkafkasya’da, 19. yüzyıla değin b ir bölü­
m üyle sürm üş olan vergi terim leri, Küçük Asya’daki yö­
netim örgütlenm esi konusunda b ir fikir verebilir. Döne­
m in finans sistem ini ortaya koyan eski belgeler, çok da­
ha önem kazanıyor. 15. yüzyıl sonu "soyurgal” af k arar­
nam esinde, beylerin ödem ek zorunda olduğu, am a hanın
bağışladığı feodal vergiler sayılm ıştır. Terim ler karışım ı
(Moğolca, Türkçe, Arapça ve Farsça), kuşkusuz, Küçük
Asya'da, yabancıların egemenlik zam anlarını gösteren
ilişkilerin karm aşıklığını dile getirm ektedir.”
Bununla birlikte, merkezi h ü küm dar ve feodal ara­
sındaki ekonom ik karşılıklı ilişkiler, daha O rta Asya’da
yerleşm iştir, Moğol öğeleri (terim ler ve vergi türleri).
Küçük Asya’ya Oğuzlar tarafından da getirilm iş olabilir.
T ürk ve Moğol boyları, Moğol saldırılarının Selçuklu dev­
letinin yaşam ını altü st etm esinden çok önce, O rta Asya’­
da yüz 5TÜze gelebiliyorlardı. Türklerin ve M oğolların k ar­
şılıklı etkileşim i hipotezi sırada bekliyor. T ürk ve Moğol
boylarının erken dönem yerleşim haritası. Küçük Asya’­
da feodalizmin biçim lenm esini açıklayan bu hipoteze, b ir
som utluk kazandırabilecektir.
19
V. M in o rsk y . A. S o y u rg h â l o f Q a sim b. J a h a n g ir A q -q u y u n lu . B u lle tin
o f t h e sc h o o l o f O r le u ta l S tu d ie s . ü n iv e s it y o f L o n d o n , vol. IX , P a r t IV,
s. 927 - 960.
76
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Oğuzlar - Küçük Asya'da Soy Dizisi Kalıntıları - Oğuzla­
rın Küçük Asya’da Yerleşmesinin Tarihi İçin Toponominin Önemi - Sımr Beyleri, “ Gaziler” ve “ Alplar" - Oğuz
Boylarının Askerî Örgütlenmesi - Şölende ve Ziyafette
Soyun Öncelliği - Av - Oğuzlarda İslâm - Soy Adları ve
Lakaplar - Oğuzların Töreleri; Düğün, Yargılama, Kan
Davası - Kadınların Durumu - Kurultay ve
Sultan Seçimleri
Oğuzlar, eski T ürk boylarından b irid ir;' IS 8. yüzyıl
O rhon anıtları, onlardan sözediyor. Oğuzlar, dokuz boya
ayrılıyorlardı (Tokuz oğuz); dokuz sayısı, bu soy için bü­
yük b ir iç anlam ı dile getiriyordu. Ama, o zam anlar, Or­
hon T ürklerinde soy dizisi artık ayrışm aya başlam ıştı.
O zam anlar, şimdi artık yitm iş olan boy adları var­
dı. Örneğin, yazıra boyu, adım k arataşlı olarak değiştir­
miştir.^ Etnografik terim lerin ardında, genellikle Türklerin siyasal asker-soy birliği gizleniyordu. Güvenlik ya
1
O ğ u z la r ın (g u z la r ın ) ta r ih i "E ncyclopSd le d e r is l a m ” da, V. B artold
ta r a fın d a n k ısa c a ö z e te n m iş tir (m a k a le a r tık e s k im iş tir ); krş.. F. K ö p r ü lü 'n ü n n o t la n (A n a d o lu 'd a İ sla m iy e t, b. 37, n o t .).
2 V . B a rto ld , O çerk Isto r ll tu r k ın e n s k o v o naroda, s. 38.
77
da çıkar düşünceleri, güçsüz b ir boyu, soy adım kurban
etmeye zorluyordu.
Oğuzlar, giderek, M oğolistan’dan batıya, Aral boyla­
rına doğru yer değiştirdiler; 10. yüzyılda, yolu üzerinde
onlarla karşılaşan Îbni-Fadlan, Oğuz zenginlerinin 100 b i­
ne kadar koyun sahibi olduklarını belirtiyor,^ bu ise, ar­
tık sürüsü küçük olan yoksulun ezilmesine yol açan top­
lum sal farklılaşm ayı gösterm ektedir.
İlk kez, 11. yüzyılda, K aşgarlı M ahmud, Oğuzların
24 boya ayrıldığını bildirm iştir (bununla birlikte o, yal­
nızca 22 boy saymaktadır);"* daha sonra 15. yüzyılda Türk
vakanüvisti (Yazıcıoğlu Ali) tarafından alıntı yapılan Raşideddin'in® 13. yüzyıla ait notlarından b ir bölüm üyle ay­
rılan Kaşgarlı M ahm ud'un terim leri, eski dil form larını
yansıtm aktadır. “24" sayısı, göçebeler için b ir tü r gele­
neğin ürünüydü. Buna, hem H unlarda (24 görev), hem
de Oğuzlarda (örneğin, Meru Türkm enlerinde 24 kıdem)
rastlanmaktadır.'^ K aşgarlı M ahm ud’da 22 boyun varol­
ması, sanki 11. yüzyılda. Oğuzlarda, artık soy kütüğünün
parçalanm aya başladığını dile getirm ektedir: İslâm döne­
mi öncesinde, artık iki boy kopm uş ve 10. yüzyılda. Gü­
ney Afganistan’da yaşayan “H alac” ("Kalaç”) halkını oluş­
turm uştur; belli ki, onlar, fiziksel k urtuluşları için boy
bağımsızlığından vazgeçmeyi yeğlemişlerdir.
Selçuklular önderliğindeki Oğuzlar, aileleri ve sürü­
leriyle birlikte, O rta Asya’dan^ Küçük Asya’ya doğru çev­
re sakinlerine korku salarak hareket ederler.® “Dede Kor3 P u te şe s tv iy e tb n -F a d la n a n a V o lg u . M .— L ., 1939, s. 66.
4 K a şg a rlı M a h m u d , D lv a n ü L û g a t- lt T ü rk , 1. 56.
5 T ru d ı V o sto çn o v o o td e le n iy a A r h e o lo g lç esk o v o o b şç estv a . t. V. s. 25
ve dv. (R u sç a ç e v ir i); t, V II. s. 32 v e dev. (F a rsça m e tin ).
6 V. B a rto ld . Isto r iy a tu r y e ts k o — m o n g o lsk ih narodov. T a şk en t, 1928,
s. 4.
7 S o n ra la rı O ğ u zla rın b ir b ö lü m ü y le g eri d ö n ü ş h a r e k e ti aneydan a g e ­
liyord u ; T im u r z a m a n ın d a b ö y le o ld u , b k z: F. K öp rü lü , "O ğuz E tn o lo jis in e
D a ir T a rih î N o tla r ” , T ü r k iy â t M ecm u a sı, I, s. 203.
78
k u t K itabı”, "destan kahram anları çağı” olarak, Oğuzlala n n Küçük Asya zam anını yansıtıyordu.
Oğuz boylarının Küçük Asya'da yayılma alanı, m ad­
dî anıtlarla olduğu gibi, sözlü yapıtlarla da ortaya kona­
bilir. Bunun yanısıra, atların üzerine basılan dam galarla,
genel olarak, köylerde henüz korunan m ülkiyet işaretle­
rinin incelenmesi yardım cı olacaktır. Bu kbnuya, yüzey­
sel olarak Rıza N ur ilgi gösterm iştir.’
Öte yanda. Küçük Asya’da günümüz toponom isi de,
“yer adları, yerleşim adları, yeradıbilim ”, ülkenin eski
halkı Oğuzlar konusunda anılarla doludur.'“
Belki de. Prof. F. K ö p rü lü n ü n direktifine göre ha­
reket eden T ürk bilim adam ları, Oğuz-Türkmen boyları­
nın Küçük Asya’da yerleşimi konusunda yargı olanağı
verecek malzemeyi toplam aya başlam ışlardır.
1928 nüfus sayımı öncesinde, istatistik yönetim inin,
köy yerleşim noktalarının listesini içeren bin sayfalık ge­
niş b ir kitap yayımlamasıyla, Türkiye’de toponom i ince­
lemeleri kolaylaşm ıştır.”
Türkiye'de, Genelkurmay tarafından yayım lanan Kü­
çük Asya haritaların ı gözden geçiren H. Nihal ve A. Naci,
köylerin kökenini, eski halk geleneklerini vb. dile getiren
sözcükleri çıkarm ışlardır. Onların yorum ları, gene de,
bazan kuşku doğuruyor (yazmada özgür yakınlaştırm ala­
rı var), örneğin: (Kargın, karnık);'^ herhangi b ir yerleşim
8 “Y e llz a v e tp o lsk a y a b ö lg e s in in K u tk a ş in N u h in k öyü " y a şa y a n la r ı, to p ­
r a k ta k e m ik le r b u lu n c a , b u n la r ın O ğ u z d e v le r in e a it o ld u ğ u n u d ü şü n ü y o r ­
la r d ı (R a şid - b ek E fe n d iy e v , S b o rn ik m a te r la lo v d ly a o p is a n iy a m e s tn o s te y
i p le m e n K avkaza". vıp. IX , s. 140).
9 T a m g a o u ta g , m a r q u e a u fe r c h a u d su r le s c h e v a u s â S in o p e , J o u r n a l
A sia tiq u e, 1928, J a n v le r - M ars.
10 B ü y ü k T u r a n 'd a n K ü ç ü k A sy a ’ya g e le n T ü rk b o y la r ın ın e tn o g r a fik
d a ğ ılım d e n e m e s in i, m illiy e t ç i a r a ştırm a cı B e sim A ta la y da y a p m ıştır, bkz;
1922 y a d a 1923 y ılın d a A n k a ra 'd a v erd iğ i k o n fe ra n s raporu: V. G ord levsk i.
İz j lz n i so v re m y o n n ıy T u r ts ii. V o sto k , kn. 4 , s. 204 - 205.
11 K ö y le r im iz in A dları. İ sta n b u l, 1928.
12 A n a d o lu ’d a T ü rk lere A lt Y er
İsim ler i" . T ü r k iy a t M ecm u a sı, II. ss.
243 - 259.
79
yerinde soy terim inin bulunm ayışı, sonuçlar çıkarm ak
için yeterli değildir; çünkü, eski etnografik adlandırm a
unutulm uş ya da yerini başka ada bırakm ış olabilir. Doğ­
ru sonuçlar, eski Doğu ve Avrupa tarihsel coğrafya yazı­
nının gözönüne alınm ası ve kullanılm asından sonra elde
edilm elidir.
Hakim iyeti Milliye (şimdi Ulus) gazetesi de, toponomiye büyük ilgi gösterm iştir. Sayfalarında süıekli ola­
rak bu konuda m akaleler çıkm ıştır. Küçük Asya Oğuzla­
rının akrabaları, doğuda yaşam akta olduğuna göre, H ü­
seyin Nam ık Orkun, Bayat (N işabur çevresinde) ve Kayı
boylarını anım satm ıştır.'^ B ütün bu n lar biliniyor ve do­
ğaldır; bu, büyük T ürk boylarının ve halklarının batıya
göç etm esi olayıdır, ve boyların, bugün, siyasal bakım dan
dağılmış olan bölüm leri, tek b ir etnografya bütünlüğü
gösterm ektedir; Îb n i-B îb î vakayinamesinde, "Türkmen1er” terim inin kullanılm akta olduğunu da, bu arada be­
lirtelim .’*'
H. N ihal’in ve A. N aci’nin yaptığı gibi sistem atik
olm asa bile, Avni Ali Candar, b ir dizi ildeki köy adları
listesinden, Oğuz boylarının anısını sürdürenleri çıkar­
mıştır.'^
Küçük Asya’da, Oğuzlardan yalnızca köy toponomisinin sözetmesi, kuşkusuz, şaşırtıcı değildir; göçebeler,
artık, kültürlü halkın işgal ettiği boğucu kentlere değil,
özgür alanlara, engin otlaklara koşarak, bozkır da y urtla­
nıyorlardı.
Ankara, Selçuklular devletinin b ir yönetim bölgesi
olduğu için, ben, Avni Ali C andar'm malzemesi içinden,
13
Y er a d la r ım ız ın ta r ih e y a rd ım ı (U lu s, 1935, n o: 4852). Y a za rın U lııs
g a z e te s in d e b a s ıla n m a k a leler i, " O ğu zlara D a ir'’ (A nk ara, 1935) k ita b ın d a
to p la n m ış tır .
M lb n B ib i, IV, 282.
ıS B k z: " Y u r d u m u z u n e sk i d ili" (H a k im iy e ti m illiy e , 1933, n o . 4185).
B ir s ü r e ö n c e F. A k su " İsp a rta İli, y e r a d la r ı’’ (İsp a rta , 1936) k it a p ç ığ ım
çık ard ı.
80
günümüz ve Selçuklu dönem i Ankara to p ra k la n b irb iri­
ne denk düşm ese bile, bu ilde bulunan köyleri örnek ola­
rak alıyorum . A nkara ili to p rak larm d a şu soylar yaşı­
yordu: Kayı, Bayat, Alkaevli, Yazır, D udurga, Avşar, Kızık (asıl, K esrelik - Kızığı köyü). Bey dili, Kargın, Bayın­
dır, Peçeneg, Çavundur, îym ir, Oregil, îğdir, Bügdüz
(Çandır köyü), Kınık, yani A nkara toprağında 24 Oğuz
boyundan, en az 17'si vardı.
B urada, 24 (22) boyun birden bulunm uş olm ası da
olanaklıdır, am a eski adlandırm alar, ya istatistiklerden
kaçm ış ya da yok olm uştur. Soyların b ir bölüm ü ise, ye­
rinden olmuş, bunlar, diğer boylarda erim iş ve kaynaş­
mış olabilirler. Adları ise, örneğin, hiçbir şey ifade et­
meyen Tava ya da Karaevli'* gibi, hızla unutulm uş ya da
bozulm uştur. Çapni ve Salor boyları, A nkara dışında
yerleşm işti: Çapni, Sinop’ta, Salor da A nkara’nın güneyindedir (bu soyun dallarından biri K aram an beyliğini
oluşturm uştur),’^ bununla b irlik te Çapni boyunun (K. Hum ann tarafından Tahtacılarla özdeşleştirilen bir bölüm ü)
Güneybatı Anadolu’da göçebe yurtluklarına yerleşmiştir.'®
A nkara ilinde, adlarında (sağ kan attan ilk d ö rt boy­
dan birinin totem i olan "doğan”ın”) bozulm adan devam
ettiği Akdoğan, Doğanlar, Şahinler gibi köylere sık ra st­
lanır, am a belki de, bu köyler, av için şahin sağlam akla
uğraşıyorlardı.
Ama, A nkara toponom isi, küçük yerleşm e noktaları
l6 K r ş: A b u lg a zI'd e " K araeyll" (V. B a rto ld , O çerk ts to r ll tu rk m e n e k o v o
naroda, s. 4 4). K a şg a r ard ılla r ı K a ra ey ll o la ra k a d la n d ır ılıy o r d u ("K airaev111er” ): b u n la r d iğ e r le r in d e n d a h a y o k su ld u .
17 F. K ö p r ü lü , "O ğuz E tn o lo jis in e D a ir T a rih ! N o tla r" , T ü r k iy a t M ec­
m u a sı, I, 193.
18 K ü ç ü k A sy a e tn o lo jis i k o n u su n d a bk z: tz v e s tiy a K a vk azsk ovo o td ela
B u s sk o v o k e o g r a fıç e ck o v o o b şç estv a , t . VI, s. 57, (K . H u m a n n 'ın “V e r ia n d lu n g e n d er G e se lls c h a ft fü r E rd k u n d e ’', B d. V II, 1880. ç a lış m a sın d a n m a ­
k a le ç e v ir is i).
19 A n k a ra ilin d e (Zir ilç e sin d e ) S e n c e r k ö y ü de vardır, b u S e lç u k lu
s u lta n ı (M e llk şa h 'ın o ğ lu ) S e n c e r'in a n ısıd ır.
81
(köyler) içerdiğine göre, belli ki, Oğuz boylan, batıya doğ
ru hareket ederken yol boyunca dağılm ışlardır.^ Boylar­
dan bölüntüler kalıyordu, bu yüzden, İğdır yerleşim nok­
tasına, yalnızca A nkara ilinde değil, K ars’ta, Konya’da
ve Zile’nin güneybatısında [Artova’da], B ayındır’da (İz­
m ir ilinde vb.) rastlanm aktadır,^' yani Oğuz boyları her
yanda yerleşm işlerdi
Kayı boyunun dağılım ını özel olarak incelerken, Avni Ali Candar, Çanakkale’den K ars’a, U rfa’dan M anisa’ya
değin çok büyük b ir alanda, bu boyun soyundan ve ku­
şaklarından bölüntülere rastlamıştır.^^
B ütün bunlar, boylar arasındaki zayıf kcynaşmayı,
soy kütüğündeki bozulm ayı dile getirm ektedir. Güçlü boy
oluşum larını, bilinçli olarak parçalayan Selçuklu siyasal
sistem i de, bozulm ayı hızlandırabiliyordu.^'*
K entleri ya da bölgeleri ele geçiren Selçuklular, b u ­
ralara, Oğuzları yöneltiyorlardı. B ir cam i yapımı, sanki
yerleşme anını gösterm ektedir; örneğin, Sudak’ı işgal
eden Çoban Bey, kalede cami yaptırm ıştır. O. belli ki,
burada, K ırım ’da yerleşen ardıllar, Anadolu konuşm a
Türkçesinin özelliklerini koruyan koloni sakinleri b ırak ­
m ıştır.
Oğuzların Küçük Asya’ya aralıksız taze akını, onla­
rın başarıyla gelişmesini kolaylaştırıyor, yerli halk da,
20 B ir y e r le şim n o k ta sın d a da, d e ğ işik b o y (y a d a u lu s) p a r ç a la r ın ın
b u lu n m a sı İlg in ç tir , ö r n e ğ in , A h la t k e n t in in g ü n e y k e s im i “K açar”, k u ze y i
“T o n o s" a d la rı ta şıy o r d u .
21 B u y e rler in h a lk ı, h er h a ld e , a n tr o p o lo jik b a k ım d a n g ö ç e b e le r in ç iz g i­
le r in i k o r u m u ştu r ; ö r n e ğ in , 19. y ü z y ıld a K u z e y d o ğ u K ü ç ü k A sya’y ı g ezen
A, M cr tm a n n (A n a to lle n , H an n over, 1925, p. 266), B a y ın d ır'd a n (B o lu civ a rı)
b ir z a p tiy e n in N a g a y t ip in e işa r e t ediyor.
22 K o n y a y ö r esin d e, O ğuz b o y la r ın ın d a ğ ılım ı k o n u su n d a M esu t K o m a n 'ın y a z ısı " K o n y a ” d erg isi, 1936, n o . 2, s . 121 -1 2 3 .
23 A vnl A li C andar, “K a y ı’n ın B ö lü n tü le r i” , H â k im iy e ti M illiy e, 1934,
n o. 4473.
24 K ü ç ü k A sya'd a O ğuz b o y la r ın ın g r u p la n m a sı k o n u su n d a bk z: M ükrem ln H a lli, agy., s. 83; k u ze y d e "b ozok ”la r a a lt boylar, g ü n e y d e , te r sin e
"üçok" b o y la r ı a ğ ır b asıyord u .
82
giderek asim ilasyona “özüm lenmeye'' uğruyordu. İslâm ­
laşm aya doğru da b ir dönüş vardı; Küçük Asya’da devlet
kurulduğu, asim ilasyonun büyük m addi çıkarlar sağladığı
Selçuklular zam anında, bu süreç, geniş boyutlara varm ış­
tır.
Ama Oğuzlar da ortam ın etkisine uğruyordu. Batıya
ne k ad ar yaklaşıyorlarsa, göçebe gelenekleri, o ölçüde
zayıflıyor, kent yaşam ının yatkınlıklarım ediniyorlardı.
Oğuzların Küçük Asya'daki durum u, çok şekilli ve
karm aşıktı. K om şuları hıristiyanlar arasında, "cihad böl­
gesinde”, islâm ın savunucuları az ya da çok ayrı b ir ya­
şam sürüyorlardı. Din, onları diğer halklarla karışm ak­
tan ve asim ilasyondan alıkoyuyordu, am a tüm bunlar,
bilinçsizce oluşuyordu, çünkü Oğuzlar —Oğuz kitlesi—
gene de kötü m üslüm anlardı ve yurtseverlikleri zayıftı.
Dinsel ya da boysal b ir kıyaslam a engelinin bulunm adığı
yerde, A nadolu’nun doğusunda, A raplar ve K ü rtler ara­
sında, Oğuzlar, bazan denasyonalize “ulusal niteliklerini
bozm ak” oluyorlar, ulusal özelliklerini yitiriyorlardı.^
Sınır boylarında, dağlarda, merkezi ik tidarın otorite­
si, hiç denecek kadar önemsizdi; buralarda. Oğuzlar, ken­
dilerini bağımsız duyum suyorlardı; örneğin. S ultan I. Gıyaseddin K eyhüsrev'in seçilmesi, Bizans’ın eski düşm an­
ları Danişmend Y ağıbasan’ın sınır beyleri olan üç oğlu­
nun onayı ve desteğiyle, önceden kararlaştırılm ıştı.
M erkezden uzakta, devletin sınırlarında, Oğuzlar, b ir­
lik ve dayanışm a içinde yaşıyorlardı. B uralarda, sürüle­
rin rahatça otlanabildiği boş to p rak lar vardı; burada,
boy başkanları olan “beylerin” ik tidarı güçlüydü. Oğuz­
lar, “İl” denilen boy birliği oluşturuyorlardı (ve boyun
25
B kz: D o g u A n a d o lu ’d a (e n so n ) “d e n a sy o n a liz a sy o n " (u lu s a l n it e lik ­
le r in b o z u lm a sı) ö rn ek leri; C. B ro c k e lm a n n . D a s N a tlo n a lg e fü h l der T ü rk en
lan L ic h te d er G e sc h lc h te , H a lle a .s., 1918, p. 13. — 18. y ü z y ıl s o n u n d a
M ard in ’de A rapça k o n u şu lu y o r d u .
83
askerî başkanm a "ilbaşı” deniyordu); bu terim , daha
sonra, halkın karışık olduğu bölge çapında siyasal birli­
ğe de geçm iştir, örneğin, K am ereddin’in m ülkiyetindeki
topraklar, K aram anoglu’na geçince, b u ralar için ‘‘iç-il’’
adı yerleşm iştir.^
Küçük Asya’yı ele geçirmede kendilerine yardım eden
Oğuzların hizm etlerini anım sayan Selçuklu sultanları,
Oğuz boylarının önderlerine ayrı b ir önem veriyorlar,
devletin sınırlarının korunm asını, onlara em anet ediyor­
lardı. Sınır beyleri (uçbeyleri)^, devlet içinde 3İik sek gö­
revlerde bulunuyordu.
B abaların şiî düşüncelerine kapılm ış, dem ek ki, de­
rin b ir dinsel kanı ayrılığı duyan Oğuz Türkm enleri, inanç
uğruna, çengin beklediği yere istekle gidiyo>'lardı. Günü­
müzdeki Teke bölgesi devletin güney sınırının tutulm ası
için, Selçuklular tarafın d an buraya gönderilm iş olan
Türkm en Teke boyunu anım satm aktadır. Söz konusu boy,
buraya yerleşm işti, am a 16. yüzyılda, Şah İsm ail Sefevid'in (Safavî) seferi, Sufilerde, sünnilere karşı m oral gücü
yükseltm iş ve hüküm et, baskı önlem lerine başvurm ak
ve onları Avrupa Türkiye’sine göçürm ek zorunda kalm ış­
tır.^
Oğuzlar, sınır boylarına istekle gidiyorlardı. Çayır­
ların oluşturduğu to p rak parçalarına sahiptiler.” Göçebe
2 6 Y a z ıcıo ğ lu A li, III, 369 - 370; ş im d i, “İçel" adı, A k d e n iz k ıy ısın d a k i
M ersin İlin e v e rilm iştir .
V B a şla n g ıç ta u z u n sü re, (A bu 'l F ld a 'y ı, 941, çev ire n ) S. O tia rt'm y a p tığ ı
v e so n r a K . H u a r t ta r a fın d a n b ir k e z d a h a y in e le n e n esk i b ir y a n lış olarak
"uç" s ö z c ü ğ ü n ü n T ü rk b o y u a n la m ın a g e ld iğ i d ü şü n ü lü y o r d u . B u n u n la b ir ­
lik te , D o ğ u h ır ls tly a n ta r ih ç ile r i d e (ö r n e ğ in . K ra liçe T a m a r a 'n ın ta r ih ç is i,
G ü r c ü B a sili), " u çla r'’ d e r k en , T ü r k le r l a m a ç la m ıştır . B kz; V. D o n n u a .
B a sili, Istorik ts a r its ı T a m a rı. P a m y a tn ik i e p o h l B u s ta v e ll, L., 1938, s. 61;
a y n ı şek ild e , B ro sset.
28B kz: V. G o rd lev sk l. V n u tr e n n e y e s o sto y a n iy e T u r ts il vo vto ro y p o lo v ln e X V I veka. T ru d ı M o sk o v sk o v o İ n s t ltu t a v a sto k o v e d e n iy a . S b o rn ik n o . 2,
M„ 1940, a. 92.
29 ö r n e ğ in , İ b n l B a tû t a (II, s. 314), b ir T ü r k m e n b o y u n u n (y a n i O ğ u z-
84
için kent, b ir tü r hapishanedir, ve 13. jöizyılda, İstan b u l’­
da bulunduğu sırada sıkılan şehzade Izzeddin, b u ru h
durum unu çok güzel dile getirm iş, Bizans Im p ara to ru ’na şöyle dem işti: "Biz Türkler, sürekli olarak kentte de
yaşayamayız. Bizi, şöyle kıyıda köşede b ir yere yerleş­
tir.”
Izzeddin'in ağzından, bu sözleri nakleden tarihçi Seyid Lokman, günümüz T ürklerinin de iyi bildiği b ir halk
sözünü yinelem ektedir: “T ürk için kent hapishanedir’’®’
S ultan da sıkılır; onun içinde de b ir göçebe yaşam ak­
tadır, yerinde duram az; sık sık K onya’dan K ayseri'ye ge­
çer, kış gelince Akdenize, Antalya’ya gidecektir.
Daha 19. yüzyılın sonunda, Akdeniz kıyisi boyunca
uzanan köyler ve kentler, yazın ıssızlaşır, sakinleri, sü­
rülerini alırlar ve yaylalara çıkarlar, boğucu sıcaktan
kaçıp bu ralard a serinlik ararlard ı.
Sınır boylarında Oğuzlara ait sürüler otlar; b u rala r­
da, Oğuzlar, kom şuları üzerine "ak ın lar” (akın) gerçekleştirirlerdi. Yaşam, m erkezi ik tidarın koyduğtı düzenden
bağımsız, tok ve rah at olarak ak ar giderdi.
Sonrasız b ir savaşım, —savaş değil— b ir tü r spor,
güreş devam ederdi. Çatışm anın sonucunu, genellikle, te­
ke tek vuruşm ayla belirleyen kahram an b ah ad ırlar
("Alplar”) bu ralard a doğuyoi'du.
9.
yüzyılda, H orasan’da ortaya çıkan savaşçı tipi, da­
ha "K utadgu - B ilik”te betim lenm ektedir;^' bu O rta Asya
yapıtı, "b ir orduya bedel", "d ö rt bin savaşçıya eşit”“ al­
pa yüksek değer veriyor.
la r ın ) M a n is a y a k ın ın d a k e n d ile r in e a lt m e r a la r d a (f i m e r ’a -i le h ü m ) g ö ­
ç e b e lik e t t iğ in i sö y lem ek te d ir .
30 V. G o rd lev sk l. İz Isto r ii o s m a n s k o y p o s lo v lts ı 1 p ogovork i. J lv a y a
e ta r in a , 1909. v ıp . I I - I II, s. 111.
31 D as K u d a tk u E llik (V. V. B a d lo v y a y ın ı), p . 207.
32 A lp la r ın k a h r a m a n lığ ı — b ir a lp a g e re k li d o k u z n it e lik — A şık p aşa'd a
(14. y ü z y ıl) '■ aarib n am e" d e a n la tılm ıç tır . B kz; P. K öp rü lü . T ü rk E d eb iy a ­
tın d a tik M u ta sa v v ıfla r , s. 273, n o t. 2.
85
Yapay şekilde dinsel ateş tu tuşturuldugu zam an ise
savaşımı, genellikle topraksız, evsiz insanlar^^ "gaziler’
benim sem iştir, ve Tarihçi Âşıkpaşazade’nin dediği gibi
bunlar, ayrı birim ler değil, çoktandır “Futuvva" yasası
nm birleştirdiği "Rum Gazileri’ nden (Gaziyân-ı Rum)
büyük m üfrezelerdi.
Bu yoksul çulsuzlar takım ına to p rak Vaadeden önü
ne geçilmez b ir atılganlık, onları batıya çekiyordu; fetih
1er, bunların içinde kaynayan güce verim sağlıyordu, ve
Danişm endler’i saf dışı bırak an Selçuklular, fetih dü­
şündükleri zaman, bu öncü kollardan yararlanıyorlardı.
Selçuklular için tehlikeli "b ab a” düşüncelerine ka
pilm iş çevrelerden çıkan Danişm endler, b u gazilere da
yanıyorlardı; 12. yüzyılın birinci yarısında, b ir dönem
bunlar. Küçük Asya’nın o rta bölüm ünde (Niksar, Kayse
ri, Ankara ve diğer kentler) egemenlik sürm üşlerdir.
Ama alplar ya da gaziler olsun, bunların aynı olan
düşünceleri savaşa, yağmaya yönelikti, ve gâvurlara k ar­
şı savaş, "gazavat” (akınlar, seferler, savaşlar) ilan eden
sultan, "adam larının” iyi doymasını istiyordu. Vakayina­
me, inançsızlardan ele geçirilen ganimeti, ayrıntıyla an­
latm akta, am a İslâm laştırm a konusunda susm aktadır.
Kuşkusuz, hakkında söylenceler oluşan, Seyid B attal
gibi (en görkem lisi Seyid Gazi) gerçek inanç savaşçılan
da vardır.
Seyid B attal söylencelerinin temelinde, Om ayadların
Küçük Asya seferlerine katılan b irinin (bir Arap’m) ta rih ­
sel anıları yatm aktadır.^
33 A. Y a k u b o w sk i o n la r ı b ö y le n it e liy o r (M a h m u d G azn evid , sb o r n ik
“FerdovBİ’', L. 1935, s. 63). "G aziler" k o n u su n d a g e n e b k z: F. K ö p r ü lü :
T ü r k iy e T a rih i, İ s ta n b u l, 1923, I. ss. 81 - 82. G en e o n u n ; L es O r ig in e s de
l ’E m p ire O tto m a n , p. 93, 101 - 106.
34 S ey id B a tta l G a z i'n in "y a şa m ö y k ü sü n d e " , o n u n , in e k d e r isin i çok
in c e ş e r itle r e b ö lerek İ s ta n b u l k e n t in in y a r ısın ı n a s ıl e le g e ç ir d iğ in d e n söz
ed ilm ek te d ir : b u ra d a , 8. y ü z y ıld a , A rap k o m u ta n ı M a slam a’n ın rica sıy la ,
86
Rum bilgini Karolidis, Seyid B attal’ın, Digenis Akrit üzerine Bizans söylencelerinin doğm asında etkili oldu­
ğunu düşünüyordu. Sorunu en iyi bilen H. Greguar, b u
varsayım ı geliştirdi; Seyid B attal efsanesinde, 12. yüzyıl
başının tarihsel ortam ına ilişkin —Selçukluların Bizans'a
saldırısı— gibi im alara da rastlanm aktadır. Bu efsanenin
son bulduğu dönem dir; am a öykünün Arap kaynaklarına
uzanan başlangıcı, Amori hanedanı dönem i olan 9. yüz­
yıl olaylarını canlandırm aktadır, ve Bizans destanına da
y a n s ım ış tır B u r a d a , Seyid B attal ve Digenis A krit ayırdedilemez.
Sınır boylarında, Bizans akritlerinin ve T ürk akıncı­
larının içinde bulunduğu aynı koşullar, aynı ortam , Di­
genis A krit’in ve Seyid B attal’ın tiplerine, b ir ıç ortaklık
ve buradan koşutluk sağlam ıştır.
Öz toprağının bağımsızlığım savunan halklarda, bu
savaşım, aynı tarzda söylenceler doğurm uştuı; örneğin,
BizanslIlarda Digenis Akrit, Erm enilerde David Sasunki,“
B alkanlarda —S ırplarda ve Bulgarlarda— M arko Kraleviç yaratılm ıştır, ikili inanç ortam ı koşullarında ise, Bi­
zans - Erm eni söylenceleri m üslüm an T ürkler tarafından
da kolayca* benim senm iştir; onlar, "gazinin”, —savaşçı
islam ın kahram anı— Seyid B attal’m yiğitliğini dile geti­
ren söylencelerin oluşum una, yakın b ir takım etkiler k at­
mışlardır.®' "Devgeniyevo deyaniye" daha önce, 12. yüzîs t a n b u l’d a b ir c a m i y a p ım ı k o n u su n d a k i a n ıla r y a n s ım ış tır ; bk z: S k azk a
o h lt r o s tl D id o n l 1 K o n s ta n tin o p o l (İ z v e s tiy a A k a d em i! N a u k , 1918). Y a k u t'­
u n “C oğrafya S ö z lü g ü " n d e b ild ir d iğ in e g ö re S e lç u k lu la r ın b a ş k e n ti K a y ser l’d e E b u M u h a m m e d B a tta l c a m is i v a rd ı.
35
H. G rSgolre, L ’âpopĞe b y z a n tin e e t se s ra p o rts avec I'âpopâe q u e e t
l ’âpopâe ro m a n e. B u le ttin de la c la ss e d e s le ttr e s e t d e s sciens'es m ora les
e t l'A cad â m le B . de B elg lq u e , 5e sârle, t . X V II. 1931, s. 463 seq q . — ayrıca
bk z: S. K y rla k ld es, E 14m ents h ls to r lq u e s b y z a n tln s d a n s le r o m a n tu r c de
S a y y id B a tta l, B y z a n tio n , t. X I, 1936, p. 563 - 570.
34
A. V . B a n k . D ig e n is A k rit v iz a n tiy sk o v a e p o sa i D a v id S a s u n s k iy (D a ­
v id sa su n sk iy , Y u b ile y n ly S b o rn ik , p o s v y a şç e n m y 1000 — le tiy u eposa. Y e revan , 1939, s. 143 ve d e v .).
37 tn a n ç s a v a şç ıs ı S e y id B a tta l G a zi tip i, h e r h a ld e , m ü slü m a n la r ın g ö n •
87
yılda, yani Küçük Asya’da, akritlerle akıncılar arasında
savaş henüz sürerken, Rus diline çevrilm iştir. Destan, öyküsel içeriğinin yanısıra, sınır bekçisi Rus bahadırlarının
içinde bulundukları askerî o rtam ı anım sattığı için, okura
yakın gelmiştir.
Küçük Asya’da hıristiyanlar ile m üslüm an dünya
arasında, sınır savaşı, çok eskiden başlam ıştı. Aralıksız
savaşlar, öykülerde ve şarkılarda yankısını bulm uş, ve
daha 10. yüzyılda (10. yüzyılın ilk yarısında) Digenis Akrit destanının tem el çekirdeği oluşm uştur. Askerî kaza­
nım lar duygusunun canlı, çarpışm alara ilişkin anıların
taze olduğu sınır boylarında, G reguar’ın, Sam asata yakı­
nında Digenis A krit’in ölüm ü olayını çözüm lerken başa­
rıyla kanıtladığı gibi, kahram anca yararlık şarkıları, b ir
bölüm üyle oluşmuştu.® Ama, H açlılar da, Suriye'de müslüm anlara yükleniyordu; aynı şekilde Seyid B attal söy­
lencelerinde yansıyan Arap yiğitlik öyküleri de b u rad a
yaygınlaşıyordu.
Ve, Hıristiyanların korujoıcusu Digenis Akrit Bizans
dünyasının sın ırlan ötesinde, Sam osata yakınında düş­
müşse, Bizans’a saldıran m üslüm an kahram an Seyid B at­
tal, doğallıkla, batıya kaydırılm ıştır. Onun mezarı, Bi­
zans’ın kutsal yeri Nakoleon (sonra Seyid Gazi) kentine
düşm üştür. Gazi’nin savaşçı ardılları bektaşi dervişler,
b urada Seyid B attal mezhebini yaratm ışlardır.^
lü n e u y g u n d ü şm ü ştü r . A. A, S e m y o n o v a 'd a n d u y d u ğ u m a göre, S e y id B a tta l
a a z l'n in g a za v a tla r k ita b ı, B u h a r a .h an ı N a sr u lla (1827 - 1860) zaim am n d a
T ü r k ç ed en T a cik ç ey e ç e v r ilm işti. K ita p , V o lg a b o y u T a ta r la r ın a İki y o ld a n
g e le b ilm iş tir : B u h a r a 'd a n v e so n r a d o ğ r u d a n İsta n b u l'd a n . G e n işç e 'd ağılan
ta ş b a s m a s ı y a y ın , H. E th e m ta r a fın d a n ç e v r ilm iş (D le P a h r te n d e s S a jjld
B a tth a l. L elb zlg , 1871), R u s ç a o la ra k V. S m irn o v 'd a ö z e tle n m iş tir (O çerk
Isto r ll T u r y etsk o y L ite r a tu r ı. V se o b şç a y a Isto r iy a L ite r a tu n K orşa - K lr p lç n lk o v a , t . IV. s . 4 4 7 -•4 6 6 ).
38 H. G rfigorie. L e to m b e a u e t la d a t e d e DlgĞnIs A k ritas, B y z a n tlo n ,
t , V I. 1931, p. 481 - 508; " A ü to u r d e D lg S n is A k r ita s” V ll'd e k l İn c e le m e n in
ö z e ti.
39 0 . J a co p . D le B e k ta sch l]J e İn ih r e m V e r h S ltn ls z u v e rw a n d te n E r sc lıe ln u n g e n . M ü n c h e n 1909, s, 28. — T h . M en zel. D a s B ek ta scM - K lo ste r SeJjld-1
88
Seyid B attal öyküsü, genel olarak, ikili inanç o rta­
m ının b ir yazınsal ü rünüdür: Seyid B attal’m savaş ark a­
daşları, hıristiyanlarla savaşı yürütm ede yardım cı olan,
görünmeyen m üslüm anlardır.
S ınırların korunm ası için yerleştirilen Oğuzlar, ara­
da bir. S ultana başkaldırıyorlardı. Selçukluların düşm e­
sinden sonra, doğal olarak, sınır beyleri kendilerinde güç
hissettiler, ve Moğol genel valisi E ratn a bey, b ir defa­
sında, onların bastırılm ası için Amir Arif Çelebi’yi gön­
derdi.'"’
Bunlar, sultana pahalıya m al olan hırçın ve kendi
keyfine göre davranan insanlardı. Onların, devlet düze­
ninin sağlamlığını tehdit eden b u delişmenliğini ve keyfi­
liğini bilen sultan, b u n lar kendilerini soy başkanı olan
beye değil. S ultana bağım lı saysınlar diye, boyları ufala­
maya ve ayırm aya çalışıyordu. Sultanın siyasetinin da­
yandığı işte buydu. B u yüzden, göreli olarak küçük b ir
alan üzerinde, A nkara ili topraklarında, Türkm en (Oğuz)
boylarının çoğunluğunun tem silcileri toplanm ıştı; bun­
dan dolayı boyun küçük bölüntüleri, birbirinden uzak­
lara serpilm işti.
Oğuzlar, boy önderinin çevresinde birleşince tehli­
keli oluyorlardı, birbirinden ayrılm ış durum da güçsüz­
düler: O nlar için yalnızca soya, boya dayalı ik tid ar an­
laşılır b ir şeydi. Başka h er boy, onlar için yabancıydı,
ve onu düşm an olarak görüyorlardı. A kraba boylar ara­
sında iç çarpışm alar böyle ortaya çıkıyordu. Yalnızca Sul­
tana karşı duyulan korku, bazan göçebe bo y lan dizginli­
yordu. Ama, Selçuklular yok olunca, h er şey değişti. Kü­
çük Asya yolculuğu sırasında, Îb n i-B â tû ta E rzu ru m ’da
G h a z i (M . S. O. S .), J a h r a n g X X V III, A b te llu n g II, s. 82 - 125. B eyld B a t­
ta l - G azi (C a fa r İ b n - H ü se y in - G a zi) a m s ı İ s ta n b u l’d a d a sü r ü y o r d u , bkz:
E v liy a - Ç eleb i. P u te se s tv ly e , I, s. 470 - 471.
^OAflâkî, II, 4 1 S -4 1 6 .
89
iki T ürk boyu arasında, kentin zarara uğradığı b ir iç
savaşa rastlam ıştı.'" Ve yüz yıl sonra, 15. yüzyuda, Küçük
Asya’nın kuzeydoğusunda, “Dede K orkut K itabı”nda, bu
halk yazını yapıtında canlandığı gibi, boylar arasında sa­
vaş henüz sürüyordu.
Oğuzlar başkaldırınca, “arm ağan” ödentilerine son
veriyorlardı, am a sultanlar, arm ağan konusunda duyarlıydılar, her tü rlü olağandışı olay, ta h ta çıkma, evlenme,
olağanın dışında giderlere neden oluyordu, ve Oğuzlar,
sultanın hâzinesini ve m utfağını dolu tutm ak zorunday­
dılar. Ve onlar. Sultana, sürü, deve, tutsak, köle türünde
doğal "arm ağanlar”, açıkçası, hıristiyan topraklarına
akınları sırasında ele geçirdiklerini gönderm ektedirler.
Haraç, süreklilik niteliği taşıyordu; örneğin, Büyük Sel­
çuklu S ancar’m (12. yüzyıl) m utfağına. Oğuzlar, h er yıl
24 bin koyun gönderiyorlardı.
,,i Bozkır geleneğine göre,'*^ T ürk boyları arasında öte­
den beri “sağ” ve "sol” kol bölünm esi vardı. Oğuzlarda
da böyleydi; kol 12 dala bölünüyordu. “Sağ kol”un (sağ
kol) başında Kayı boyu beyleri (ve Bayat), "Sol koF'un
(sol kol) başında Bayındır (ve Çaudor [Çavundur, ç.])
beyleri bulunuyordu.'"^
Kayı boyu (Yazıcıoglu Ali Vakayinamesinde, b ir yer­
de, sınır beyi E rtuğrul anımsatılmaktadır)'*'*, sonunda, Mo­
ğolların ardından doğan feodal beylikleri yeniden to p ar­
lamış, ve Osrpanh devletini kurm uştur. B ayındır boyu,
14. -15. yüzyıllarda. Küçük Asya’da egemen b ir yer tut41 İb n l B a tû ta , II, 294.
42 B. V lla d im ir tso v . O b şç e stv e n n ıy str o y m o n g o lo v . L ., 1934, s. 135.
43 B u b ö lü n m e n in k ö k te n llg l ve ö n e m i k o m ısu n u , P. K ö p r ü lü d e d ile
g e tir iy o r (B iz a n s M ü e sse se le r in in T esir i, ss. 193 . 194, n o t. 1 ve k a y n a k ç a ).
A yrıca bk z: C harm oy. E x p S d itio n de T lm o u r - i - L en k c o n tr e T o g ta m isc h o .
M âm oires d e l'A cad âm ie d e S t .— P etersb o u rg , V I sfirie, t. 3, p. 148. "Ç angar"
— so l k o l; “b u n g a r" — sa ğ kol.
44 K u şk u su z , b u , O sm a n lI s u lta n ı O sm a n ’ın b a b a sın ın r a s tla n tıs a l bir
ad aşıd ır, bk z: H a lil E d h em . K a y seriy e Ş eh ri, s. 57, n o t. 1.
90
muştur;'*® 15. yüzyılda, onlar, Ahlat’ta hüküm sürüyorlar­
dı. “Dede K orkut K itabı"nda, Bayındır, Oğuzların yüksek
önderi olarak yüceltiliyor. O rdu önderinin önemi, onun
m addi gücüne bağlıydı.
Savaş, askerî yiğitliği yükseltiyor, k ahram anlar doğu­
ruyordu. Bu, doğallıkla, Oğuz için onurlu b ir uğraştı,
Oğuz bununla gururlanıyordu. Burada, tipik eski Türk
çizgisi ortaya çıkıyordu; B u h ara’da "u ru g d ar” ("soy sa­
hibi”), "B uhara sultanlarına hizmetiyle kendini belirgin­
leştiren Özbek” anlam ına geliyordu.'^
H er boy, b ir tüm en, yani (belli ki, atlı) 10 bin kişi
veriyordu ve yalnızca (Selçukluların içinden çıktığı) Kınık
boyu, 40 bin kişilik 4 tüm en sağlıyordu. Bu, b ir tü r ça­
lışm a vergisiydi.
Bu ku ru ve yüksek rakam lar, gene de, kuşku yara­
tıyor. Sanki boyların sayıları aynıymış izlenimi uyandırı­
yor. Kınık boyundan, sultan, şurası kuşkusuz ki, öbür
boylardan d ö rt k at daha fazla sayıda kişi alıyordu. Kınık
bo}aı, Küçük Asya’da büyüm üştü; Selçukluların siyasal
yengisi, Kınık soyuna, daha az şanslı Oğuz boylarının
eğilimini güçlendiriyordu.
"Tüm en” terim i, örgütlenm enin köklerini ortaya koy­
m aktadır. Selçuklulara daha sonra geçen bu terim , Moğollarda boyun 10 bin savaşçıdan oluşan b ir yüksek as­
kerî birliği anlam ına geliyordu; belli ki. Oğuzlarda, "tü ­
m en”, artık tüm üyle sayı, anlam ım yitiriyordu- "tüm en”
kendine özgü b ir resm î birim , belirli b ir yeri, göçebe ko­
nağını işgal eden boy parçasıdır,'*^ ayrıca bu, soy terim ­
lerinin alışılan yazgısıdır.'*®
45 B a y ın d ır v e o ğ lu n u n tü r b e le r i ü z e r in d e k i y a z ıtla r . B kz: A b d u rralıim
Ş e r if. A h la t K itâ b e le r l. İ s ta n b u l, 1932, ss. 77 - 80. A iıla t h ü k ü m d a r ın ın , z e n ­
g in olarak ü n ü vardır; b k z: B e n im " O sm a n sk iy e s k a z a n iy a i le ğ e n d i” (E tn o g r a flç e sk o y e o b o zrev a n iy e, 1916, n o . 3 - 4 , s. 2 0 - 2 1 ) .
46 N . H a m k o v . O p isa n iy e B u h a r sk o v o h a n stv a . sp b ., 1843, str. 182.
47 B . V la d im ir tso v , ts it , s o ç ., str . 104.
48 D a h a so n ra , O rta A sya'd a '‘tü m e n " b ö lg e, k a z a d e m e k tir, bk z; A.
91
Oğuz boylarından toplanan ordu, b u insan çığı, Kü­
çük Asya’yı doldurduğu zam an, h atırı sayılır b ir gücü
tem sil ediyordu; onlarda devriye (talaya), öncü (karol),'”
artçi (çağdol)®’ gibi, korunm a için ileri karakollar var­
dı, kısaca bunlar, gene de düzensiz b ir kitle değil, çarpış­
m a sırasında, daha önceden belirlenm iş görevleri yerine
getiren örgütlü askerî birliklerdi.
Askerî birlik ler için özel terim lerin varlığı (sağ kol
ve sol kol, ileri karakol, öncü, artçı) yeniden, Oğuz boyla­
rının savaş taktiğinin T atarların (Moğolların) savaş yü­
rütm e yöntem lerine benzediğini düşündürüyor. Örneğin,
Sudak seferi sırasında, sultan ordularının kom utanı Ço­
ban, yeniliyorm uş izlenimi vererek bilerek geriye çekil­
miş, düşm anı kaleden uzaklaştırm ıştı. Ve belki, Osman­
lIların Bizans’a saldırısı da (Avrupa’ya geçip önce Edirne
işgal edilerek, İstan b u l’un ark ad an kuşatılm ası) eski yön­
tem leri yansıtm aktadır. Ama, T atarlar da, böyle hareket
ediyorlardı: 16. yüzyılda Rusya’yı ziyaret eden tngiliz
Fletçer, T atarların askerî ustalığına şaşırm ıştı.
T ürk savaş taktikleri, kom şuları tarafın d an çoktan
çözülm üştü: Bizanslı N ikifor Grigora bundan sözetmektedir; "Solovo o polku tgorove” de, Polovets’lerin îg o r’un ordularını nasıl üzerine çekerek pusuya düşürdüğü­
nün ve sonra üzerine saldırdığının öyküsünü anlatm ak­
tadır. Oğuzlarda, askerî birlikler, ondalık sistem e göre
kurulm uştu. Yazıcıoğlu Ali Vakayinamesi, kom utanlardan
S e m y o n o v , O çerk p o z e m e ln o — p o d a tn o v o i n a lo g o v o v o u s tr o y stv a b. B u h a r sk o v o h a n stv a . T a şk e n t, 1B?9, str . 39, p r im . 74. K rş; a y r ıc a B a b u r ’d a
k a z a d em ek o la n " b ö lü k " sö z c ü ğ ü K ü ç ü k A sy a T ü rk le r in d e “ a sk e ri b ö lü m ”
d e m e k tir, bk z: V . B a d lo v sö z lü ğ ü , IV. 1701. " T ü m en " s ö z c ü ğ ü n ü n e tim o lo ­
jis i v e k a v r a m ın İ ç e r iğ in e b k z: W. B a rth o ld . E n e y c lo p id ie d e l'I sla m , IV.
880.
49 B u sö z c ü k , M oğol a k m la n s ır a s ın d a T a ta r la r a r a c ılığ ıy la R u s ç a y a d a
g ir m iştir , ■
— '‘K araul".
50 V a k a y in a m e d e (Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 150) b ir yerd e " D uyd ar b e g i” o la ­
rak a n ılm a k ta d ır , h e r h a ld e b u , “D u m d a r b e g i” y e rin e b ir b a sk ı h a ta sıd ır .
92
söz ederken, b ir yerde, “serverler”den ("server”, Farsça,
önder, başkan) ve "elliliklerden” (ellibaşı) söz etm ekte­
dir.
Ama, bu da, Oğuzlara O rta Asya'dan getirilm iştir.
Örneğin, Nizam-ül-Mülk (bl. XIX), h er 50 seçme “gulam ”m (bunların sayısı belki 200'dür) başına b ir “n akîb”
yerleştirm eyi salık veriyor. B uhara'da da, ordu, on sayı­
sına göre örgütlenm işti; dıyahbaşı (onluk grup başı, on­
başı), "pıyancabaşı” (ellilik grup başı, ellübaşı)
Devletin kuruluş gelişmesinin ilk aşam asında. Sel
çuklularm ordusu, h er an savaşa hazır, seferberlik duru
m unda yaşayan boylardan oluşturulm uştu. Savaş sırasın
da, bu ordu, hem M oğollarda hem Türklerde olduğu gibi
soy ve boy hiyerarşisine dayalı dönem ini sürdürüyordu.
T im ur ordusunun donatım ını an latan tarihçi Mir
hand, putperestlerden, yani O rta Asya T ürk - Moğol hal
kından savaşçıların, eski ve yeni âdetlere uyarak, yanla
rında, b ir yıllık yiyeceklerini ve b ir yayla 30 ok getirm e
lerinin zorunlu olduğunu belirtiyor.®
Bu düzenin kalıntıları, barış zam anında olduğu gibi
savaş zam anında da devlete yüküm lülüklerini yerine ge
tirerek, altı aylık yiyeceklerini, sürekli elinde bulundu
la n yürüklerde de (yörüklerde Ç.), devam ediyordu. "30’
sayısı ise, soy düzeninde, herhalde, büyük rol oynuyor
du. Y ürüklerdeki "Ocak”, 30 aileden oluşuyordu; Make
donya'daki eski M anastır ilinin, bugünkü Serfiyçe kenti
nin Küçük Asya'ya göç eden Rumeli T ürkleri b ir süre
önce saptandığına göre, beylerine bağlılıklarım , 30 oktan
oluşan b ir sadakla ifade ediyorlardı.
B undan başka, tehlike zam anında, korkusuzca kendi
51H. H am k ov, agy., s, 184. — B kz: ayrıca, V. B a d lo v . S red n y a y a Zera.vşa u sk a y a d o lin a . Z a p isk i B u s sk o v o g e o g ra fiç esk o v o o b şç estv a , 1880, t VI,
s. 82ı
52 B . G rek o v 1 A. Y a k u b o v sk iy . Z o lo ta y a Orda, L., 1937, s. 82 - 83.
93
boyunun yardım ına atılan seçme, ayrıcalıklı alplar ve
bahadırlar grubu bulunuyordu.
Selçuklular, özverili cesaretleriyle göze çarpıyorlar­
dı. Bunlar, R eşideddin’in anlattığı gibi, “her yerde say­
gı gören”, “değerli" ("aziz”) Kınık boyundandı.^ Örneğin,
Sultan A rslan’m adına, “alp” sanı çoktan eklenm işti. Bel­
ki de bu cesaret, Selçukluları, Oğuz boyları üzerinde yük­
seltm iş ve küçük b ir boya, ta h t hakkını sağlam ıştır.^
K aşgarlı M ahmud, Oğuz boylarını sayarken, ilk sıraya,
"sultanların içinden geldiği" Kınık boyunu yerleştiriyordu.
Ama, başlangıçta, Kınık boyu, gölgede kalm ış bulu­
nuyordu. “Selçukname"de, 24 Oğuz boyunun başında “Salo rlar”m bulunduğundan sözedilm ektedir. Küçük b ir
Oğuz boyu temsilcisi, “bahadır, sağduyulu ve bahtı açık”,
anne tarafından ise hüküm dar soyundan gelen Lokm an
Han, daha sonra seçilmiştir.'® Sonuncu düşünce, sanki, bu
boyun ani yükselişini haklı çıkarır gibidir.
Selçukluların (son sultanının) kendi yerini alacak
yeni b ir gücün gelmekte olduğunu görerek, Osman Gazi’ye, bağımsızlık simgesi olarak davul ve sancak gönder­
diğine ilişkin söylenti, Selçuklularda devletin askerî te­
meli konusundaki anıların ne denli güçlü olduğunu dile
getirm ektedir.^
Sefere niyetlenen sultan, bunu, m ektuplarla sınır
beylerine duyuruyordu. Oğuzlar toplanınca, sultan, on­
lar için geleneksel b ir şölen, "şilan”^ düzenliyor, koyun53 T ru d ı V o sto çn o v o o td e le n iy a , t. V II, a 38.
54 H. N ih a l v e A. N a ci, (agy., ss. 253 - 254). K m ık b o y u n u n a d ın ı t a ş ı ­
y a n 15 y er sayıyorlar; g e n e bk z: H ü se y in N a m ık O rkun . A n a d o lu 'd a O ğuz
B oy A dları. " U lu s” , 1935, n ° 4871. Y azar, B erg a m a 'd a K ın ık n a h iy e s i b u lu n ­
d u ğ u n u a n ım sa tıy o r; b u n d a n b a şk a M a ra ş'ta (A h m ed B e fik , age, d o k u m e n tı
n o : 185, 201), K u z e y S u riy e 'd e (a y n ı yerd e, d o k u m e n t n o: 159) (" K ın ık
U şa k ” ) vardır.
55 Z iya G ökalp. E sk i T ü rk lerd e İ ç tim a i T e şk ilâ t. M illi T eteb b û le r M ec­
m u a sı, n ° 4, ' s. 437.
56 P. K ö p r ü lü . B iz a n s M ü e sse se le r in in T esiri, s. 185..
57 T ü rk ler ş im d i " şö le n '’ şe k lin d e yazıyorlar.
94
1ar kesiyordu. Bu, sultanın ta h ta çıkışında da yapılan es­
ki b ir ulusal kutlam a töreniydi, ayin m asası çevresinde­
ki Oğuz boyları tem silcileri, töre gereğince, b ir parça
kızartılm ış yağ alırlardı.®^ O rtak yağı yiyen Oğuzlar, b ir
anlam da, sultana an t içmiş olurlardı.
Küçük Asya’da ulu b ir devlet kuran göçebe halk,
Oğuz Türkleri, göçmen yaşam ının geleneklerini, alışılmış
"tö re” hukukunu sürdürüyordu.^’
Töre’nin, Oğuzların alışılm ış hukukunun tutkusuz
sürdürücüsü Sultan I. Alaaddin Keykubad, 13. yüzyılda
da, göçebe yaşam ım dile getiren eski yemek alışkanlıkla­
rını yeğliyordu."*
Ziyafette, "yer hiyerarşisi” özenle gözetiliyor, tem sil­
ciler, alışılm ış hukukun belirlediği yerlerinde oturuyor­
lardı; bu hukuk, Oğuzların efsanevi atası Oğuz H an ta ­
rafından kutsal kılınmıştır.^'
Yazıcıoğlu Ali V akayinam e’sinde, boy önderlerinin
"şölende” oturm a düzeni anlatılm ıştır. Düzyazıya kaçan,
kendine özgü b ir sofra töreni şarkısı olan koşuk parçası­
na, belli ki, sonradan eklem eler yapılm ıştır. Şiir, kuşku58 P. K ö p r ü lü , T ü r k E d e b iy a tın ın M en şei. M illi T e te b b û le r M ecm u ası,
n ° 5, ss. 27 - 34. — N . llm in s k iy . D rev n iy o b ıç a y r a sp re d e le n iy e k u sk o v
m yasa, s o h r a n iv ş iy sy a u k ir k izo v (— k a z a k o v ). I z v e s tiy a V o sto çn o v o e td e le n iy a A r h o lo g iç e sk o v o o b şç estv a , ç. 1, vıp . 5, spb, 1860, s. 109 - 127. A yn ı yer­
de, s. 128 - 136. " P rim eç a n ly a n a p lsm o N . i . tim in s k o v o k P. S. S avelyevu "
L a n u G a lsa n a G o m b o y eva . — Z iya G ö k a lp , agy., s. 414 - 418. A bdu lkadir.
O ru n v e Ö lü ş M eselesU T ü rk H u k u k v e İ k tis a t T a r ih i M ec m u a sı, c. I,
sç. 1 2 1 -1 3 3 .
59 F. K ö p r ü lü b u n a İşa ret e tm iş tir (T ü r k E d e b iy a tın d a i l k M u ta sa v v ıfla r ,
s. 210).
6 0 Y a z ıcıo S lu A li, III. 215.
61
O ğ u z d e s ta n la r ı ve 24 O ğ u z b o y u k o n u s u n u A bu'l G azi B a h a d ır h a n
d a y in e le m e k te d ir (R o d o slo v n a y a T ü r k m e n . A. T u m a n sk i ç ev irisi, A şk abad,
1897). İ s ta n b u l’d a O ğ u z s ö y le n c e le r i y a y ım la n m ış tır (b a n a u la ş m a d ı): W.
B a n g — Q. B . R a h m a ti. O ğuz K a ğ a n D e sta n ı. İ sta n b u l, 1935. A yrıca bk z:
S itz u n g b e r ic h te d. P r e u s slc h e n A k a d em ie d er W is se n s c h a fte n X X X V , 1932,
A. N . B ernştaim , " tsto r iç e sk a y a p ra v d a v ı le ğ e n d e ob O ğ u z - K agan e" (S o v e tsk a y a e tn o g r a fiy a , 1935 g. n ° 6, s. 33 - 43) m a k a lesin d e, S e lç u k lu la r d ö ­
n e m in e d e ğ in T ü rk h a lk la r ı ta r ih in in a şa m a la r ın ı belirtiy o r.
95
suz, Sultan II. M urad için yazılm ıştır. (Osmanlı sultan­
larının içinden çıktığı Kayı bojm nun egemenliği konu­
sundaki varsayım da, b u rad a yer alm aktadır). Sultanm
hiçbir zam an güçlü k arşıtları olm ayan "ahilerin” sıradan
düzen koyucular. Oğuzların (20. yüzyıla değin bırakm a­
dıkları) eski geleneğinin sürdürücüleri rolüne düşürülm e­
si de, Türkçe m etnin işlenm esinin ,en azından, 15. yüz­
yıla değin uzandığını ortaya koyuyor. H alk şarkıcıları
"ozanlar” ya da “âşık lar” tarafından yaygınlaştırılan ik­
tid ar üzerine resm î görüşler, R aşideddin tarihinden alın­
tı bulunan bu parçada da yansım ıştır.^
H autsm a'nın yayımladığı m etin özensiz hazırlanmıştır;‘® am a, şiirin sonundaki özel adların seslendirilm esi
(ve biçimi), b ir önceki şiirde aynı göründüğüne göre, etnografik terim lerin, 24 bojoın adlandırılm ası konusu üze­
rinde b ir kez daha durm ak isteğiyle, parçanın çevirisini
aktarıyorum.*^
"H anların atası, Oğuz -han söyledi; — şöyle belirledi
töreyi, yolları ve yasaları; — şu şekilde öğüt verdi — töre
oğullarına yol olsun diye. — Dedi: Sonra Kayı, han ola­
cağı için, — O, sağ kolun beylerbeyi ilan olunsun, — Tö­
reye göre sol kolda da beylerbeyi olacak, — o da Ba­
yındır olm alı — Töre, k u rallar ve ikram da yine — şu
düzende olmalı, ey kardeşim : — B aştan Kayı oturacak,
sonra Bayat , — sonra Alkaevli ve Karaevli, ağırbaşlı,“
— sonra Yazır otursun, onun ardından Düker, — sonra,
tabii, Tundırga, Y apurlu“ — Avşar, Kızık**^ ve sonra Bek62 A b d u lk a d lr, a g y ., s. 123.
M Y a z ıc io g lu A li, III. 203 - 204.
64 A n a liz T h. H o u tsm a (D le a h u z e n s tB m m e . W. Z. K . M ., II, s. 219 - 233)
ta r a fın d a n v e rilm iştir , m a k a le, k u şk u su z , ş im d i e sk im iş tir (bkz: F. K ö p rü lü .
A n a d o lu ’d a İ sla m iy e t, s. 37, n o t. 1).
65 M etin d e, " S o n ra h a lk a a v lık ta u lu b a ş b a t” ; k o p y a e d e n H o u tsm a ,
d iz e a n la ş ılm a m ış tır . B e şid e d d in 'd e A lk ır e v ll v e K araevli.
6 6 B eşld ü 'd D ln 'd e; Y ayırtı.
67R eşldü'd D ln ’de: K a n k .
96
deli, — ve sağ kolda en sona Kargın.
Sol kolun başında Bayındır olacak, — onun altında,
küçük kardeşi Biceneg^ — sonra Çaundur,^’ yanına çep
ni'’“ b ir de Eynürle Salor otursun, — sonra Alayünlü^’ ve
U rakir^ — îgdir, Bükdür,^® Yivak^'" ve Kınık. — îşte bu
düzenle oturm ak gerek; — önlerinde payları olm alı;” Kum us ve “K ım ran”^^ aynı bu düzenle — içilmeli büyükler­
le küçükler arasında; — Beylerin görev ve sanları, bu dü­
zende dağılsın soylarla dallar arasında,^ — Bu soylardan
herkese dağıtılsın — eğer kalırsa, o zam an ötekiler de
yararlansın.”^®
Bu düzen, Rum Selçukluları için b ir ideal olan Bü­
yük Selçuklu, Sultan Sencer^’ zam anında, 12. yüzyılda sı­
kıca gözetilm ektedir.
Barış zam anında, savaşın yerini sportif oyunlar ve
özellikle,, Cengiz H an’ın®° belirttiği gibi, savaş okulu olan
av alıyordu, am a, av M oğollarda da sevilen b ir uğraş ola68 K a şg a rlı M a h m u d ’da: P e ç e n e g .
6 9 R e şid ü ’d D ln ’de: ç a v u n d u r .
70 M etin d e ; Ç inl.
71 B e ş id ü 'd D in 'd e: U la y o n tlı; krş: A la y u n t, K ü ta h y a 'd a , A n a d o lu d em iry o lu
a ğ ı İsta sy o n u . [T o k a t - A rto v a ’d a " A la n y u rt” ]
72 R eşid ü 'd D ln ’de: U rek ir (krş: A nkara y a k ın ın d a U r eg ll d e m ir y o lu
is ta s y o n u ), a y rıca m e tin d e “b ıy ık ’’ şe k lin d e .
73 R eşid ü 'd D in 'd e: B ü k d ü z.
74 R e şid ü ’d D in 'd e: " y iv e '’: H o u tsm a (D le O h u z e n sta m m e , s. 226) o k u ­
n u ş u şö y le veriyor: “Y a v m ” ; M ü k r e m in H a lil (agy., s. 42): “Y avu k " y a d a
"Y ıvık".
75 M etin d e : M u çla r m ü ç e sö z c ü ğ ü bk z: A bdulkadiT, agy., s. 1 3 1 -1 3 2 ;
orada V. R a d lo v s ö z lü ğ ü n e (IV. 2227), ve P. M elio ra n sk i’y e (ZVO, t . X IV ,
s. 021 - 022) g ö n d erm eler var; V III. y ü z y ıl. Y e n isey y a z ısın d a " d ü ğ ü n ar­
m ağan ı" .
76 V. R o d lo v . O p ıt slo v a ry a tu r k sk ih n a reçiy , t . 11. s. 854: “k a m ra n '’
(K a za n T a ta r d ili) , s u y la k a r ış tır ılm ış , k a y n a tılm ış in e k s ü tü .
77 M etin d e : soy, u r u g te r im le r i: so y te r im le r in in u y u şm a z lığ ı k o n u s u n ­
d an , V. B a rto ld sö z ed iyor (O çerk Isto rli T u rk m en sk o v o n a rod a, s. 29 - 30).
78 Ç eviri v a r sa y ım la v e r ilm iştir , m e tin d e ; "a rtır ise a y ru ğ ı h o ş gö reler’'.
79 V. B a rto ld . O çerk is to r ii tu r k m e n sk o v o n a ro d a , s. '^2 (R a v e n d l’d e n ).
O n u n a n ıs ın ı M erv h a lk ı s a y g ıy la koruyor, a d ı ç ev r e sin d e m a sa lla r y a r a tı­
yord u : b k z: V. A. J a k o sv k iy . R a z v a lln ı sta r o v o M erva. spb., 1894, s. 125 - 126.
SOUstav lo v a vı Y ase (b kz: Q. V ern a d sk iy . O so sta v e V e lik o y Y a sı C ln g lz h a n a .) B ru sse l 1939, s. 21 - 22.
97
rak savaşa hazırlarken, aynı zam anda ekonom ik önem
de taşıyordu; bu, bozkır feodalinin kendine üzgü b ir do­
ğal yükümlülüğüydü.
Asya'nın her yanında, av, bir Sultan uğraşıydı, (daha
sonra Rusya’da benimsenen) geleneksel, sevilen b ir hü­
küm dar uğraşı; K açar Şahı yüceliğinin tüm parıltısıyla
b ir yere hareket ederken elinde şahin tu tan b ir şahinci,
ona eşlik ediyordu.®'
Bozkır Türklerinde, şahinle yapılan av, çok eskiden
beri yaygındı.®^ K aşgarlı M ahmud, "Sözlük”te, avdan (sigor) ezeli biı^ T ürk geleneği olarak sözediyor. Selçuklular
da, doğallıkla, eskiyi özenle koruyorlardı; Büyük Selçuk­
lu Melikşah zam anındaki av törenlerini anlatan özel bir
"Av K itabı” ("Şikârnam e”) vardı.“
Rum Selçuklularında, avın başında “em ir” bulunu­
yordu; "erki sınırsız" vezir Sa'deddin "K öpek”, b ir za­
m an, av başkanı "em ir” görevinde bulunm uştu.
Oğuzlarda, K üçük Asya'da "büyük av” (ulu av)®"* yıl­
da iki kez oluyor ve 15 gün sürüyordu;®® geniş b ir alanda
hayvanlar gözetlenip izleniyor, sonra sürülerek sıkıştırı­
lıyordu.®^ Bu b ir soy ve boy töreniydi; Oğuzlaim kuş ve
81 E. A u b in . La F erse d 'a n jo u r d 'h u l. P a ris, 1908, s. 132.
82B kz: “K u ta d g u B ilik ” (İzd. V. R a d lo v a ) s, 212. — A yrıca krş: M.
G avrllov. P e r e p e lin ıy sp o r t u T a şk e n tsk ih sa rto v . J iv a y a sta r in a , god X V III,
1909, s. 47 - 51. — , B u a v m K ü ç ü k A sya'da n e d e n il y a y g ın la şm ış o ld u ğ u n u
(P. G ize ta r a fın d a n k a y d ed ile n ) T ü rk h a lk tü r k ü le r in d e k i şiir se l tip le r g ö s­
te r m ek ted ir; d e lik a n lı ve g en ç k ız a r a sın d a a ş k ın d o ğ u şu , ik i k u şu n , k e k li­
ğ in v e ş a h in in a r a sın d a k i sa v a şım b iç im in d e b e tim le n iy o r : bkz: V, G ordle v sk ly . İz n a b iü d e n iy n a d tu r y e tsk o y p esn ey . E tn o g r a flç e sk o y e o b ozren iye,
kn . 79, M., 1909, s. 31. — K ek lik ta sv ir in e . K ü ç ü k A sya’d a b ir yerd e y a r a tı­
la n v e T ü rk h a lk tip le r in in ve b e tim le m e le r in in y a r a tılm a sın ı e tk ile y e n
D ig e n is A k rit R u m d e s ta n ın d a d a T aşlan m ak tad ır.
83 F. K ö p rü lü . B iz a n s M ü e sse se le r in in T esiri, s. 268, n o t. 1. — P. K ö p ­
r ü lü . T ü rk E d e b iy a tın ın M en şei M illi T eteb b û le r M ec m u a sı, n ° 4, ss. 34 - 40.
84 F. K ö p rü lü , agy., n ° 4, ss. 34 - 39.
O SY azıcıoglu A li, III, 215.
S iY a z ıc io g lu A li'd en g ö r ü ld ü ğ ü g ib i (III, 68) y a b a n d o m u z u a v ı y a p ılı­
yordu: İ z n ik ve İ n ö n ü a r a sın d a S u lta n I. G ıy a se d d iu K e y h ü sr ev ’in ç o c u k ­
la r ın a o rm a n d a y a b a n d o m u z u sa ld ır m ıştı.
98
vahşi ha 5Tvan totem leri, bunu dile getirm ektedir. Sultan
sağ kol ve sol kol beylerini ve sipahileri (sultanın kişisel
hassa birliği "oğlanlar" da katılıyordu) b ir aıaya getiri­
yordu. Sipahilerin varlığı, boy töreninin yalnızca soy üye­
lerinin değil, genel olarak askerî hizm et yapm aya uygun
kişilerin el isabetinin ve gücünün sağlam laştığı sportif
askerî oyunlara dönüştüğünü gösterm ektedir.
İsabetli vuruşlar ödüllendiriliyordu. Küçük Asya'da,
Selçuklular, daha O rta Asya’da oluşan düzeni koruyorlar­
dı. Eğer biri, okunu kaplana isabet ettirirse, koluna kap­
lan kuyruğu "K ufas” bağlanıyordu.®^ Kuşa başarılı isabet
durum unda, "S ultan ”, ihsanda bulunuyordu. 12. ve 13.
yüzyıllarda. Küçük Asya’da, kaplan ve yaklar bulunuyor
muydu, belli değil; daha doğrusu, tüm bunlar, vakanüvist
tarafından, Nizam-ul-Mülk-ün "Siyasetnam e”sinden kop­
ya edilen, O rta Asya’dan gelme betim lem elerdir. Ama,
İzm ir bölgesindeki Selçuk’ta (eski Efes), İzm ir’deki Mü­
ze M üdürü Selahattin K an tar’m savladığına göre, bugün
de panterler bulunmaktadır.®® Bunun yam sıra, P. A. Çihaçev'in atlasında, da, İzm ir çevresinde öldürülm üş b ir
panteri yansıtan gravür bulunm aktadır.
Sultanın atalardan kalan b ir başka tu tk u su daha var­
dı. Büyük b ir at hayranıydı. Küçük Asya’da, sultanın
zevkleri incelm ektedir, ve ona M acar ve Kafkas (tavlin)®’
atları getirilm ektedir.
At, akınlar yapan binicinin sevinciydi, Önasya’da ata
yüksek değer veriliyordu; örneğin, Gürcü kralı. Tam ara'nm kocası David Soslani, b ir at karşılığında, Kale ve
köyler verm işti.
Öğrenim, kuşkusuz, düşük düzeydeydi, ve yabancı
87 " K u tas" k o n u su n d a bk z: P. S a v v a ito v . O p isa n iy e s ta r ln n lh r u ssk ih
u tv a re y , o d e jd ... i. k o n sk o v o pribora. sp b ., 1896, s. 15 - 16.
88 B kz; Y a z a rın “U lu s" ta k l m a k a lesi, 28 Ş u b a t 1938, "İzm ir'd e K a p la n
V ar m ı Y ok m u ? ’'
89 B kz; Y a z ıc io g lu A li, m . 341.
99
din adam larınca yaygm laştınlan yazıya, alfabeye Oğuz­
lar, boş inanlı b ir korkuyla bakıyorlardı; daha Uygurlarca Çinlilerden alınan “b itik ” (mektup) sözcüğü onlar­
da tılsım la eşanlamlıydı.^'"
10.
yüzyılda Îbni-Fadlan, Oğuzları gözlemlediği sıra­
da, onlar, henüz putperesttiler. Fadlan, onlarda, 8. yüz­
yıl Türklerinin p u tp erest cenaze ayinlerini bulm uştu.
Ama, ik i-ü ç yüzyıl geçtikten sonra. Küçük Asya’da, is^
lâm, çağlarca oluşan yatkınlıkları ancak yavaş yavaş de­
ğiştiriyordu.
Örneğin, daha 13. yüzyıl başında, herhalde, ölünün
gövdesini örten toprağın kutsallığı konusunda, henüz İs­
lâm öncesi (Şaman) anlayışıyla dolu olan Selçuklu, düş­
m anı Danişmend Yağı B asan’dan öç alarak, onun meza­
rını açmış, kem iklerini yakarak külünü rüzgâra savurm uştur: O, düşm anın “ru h u n u ” to praktaki sığmağın hu­
zurundan yoksun kılm ak istiyordu.
Oğuzlar, m üslüm an olurken, eski düzenlerine sıkıca
sarılıyordu. Bugün bile. Küçük Asya Türkm enlerinde,
m üslüm anlara güvensizliği kanıtlayan b ir atasözü devam
etm ektedir: “M üslüm anm yolundan gitmek olmaz.”’’ Sel­
çuklular döneminde, boysal, ulusal gelenekleri zorla yok
ettiği ölçüde. Oğuzların m üslüm anhğa antipatisi daha
güçlüydü.
Oğuzlar resm î olarak m üslüm andı, am a bu, işin dış
yüzüydü, ve daha uzun süre, onların çift adiarı vardı;
Yeni, m üslüm an, ve eski, soy adı ya da lakap. Eski adla­
rını Tcoruyan Oğuz m üslüm anlan, içgüdü ile, b i ' halk öğü­
dünü anım sam aktadır: "K ardeş yabancı adı alm ak, ya9 0 M a teria lı p o is to r ll... T u r k m e n il, 1, 311.
91
T ü r k m e n A şire tle r i. İ sta n b u l, 1332 (1916), s. 321. K m p eryalist savaş
sır a sın d a T ü r k iy e ’de ç a lış m ış o la n A lm a n la r (m ü h e n d is F rey lih ve R a u lig )
ta r a fın d a n h a z ır la n a n b u k ita p — b e şy ü z s a y fa d a n fa z la d ır — n a s ıls a fark
e d ilm e m iştir , a m a ç a lış m a g e n iş b ir e n to g r a fy a ve s o sy o lo ji m a lz e m e si İçer­
m ektedir'.
100
bancı ulusa benzemek dem ektir.””
İkili ad, (islâmm derinlem esine girm ek durum unda
olduğu) saray ya da m em urlar züm resinde de görülm ek­
tedir, örneğin: Ziyaeddiri K ara Arslan (askerî artçı b ir­
lik başkam ), Fahreddin Arslan Doğmuş, M ubarizeddin
Ertokuş, Seyfeddin K ara Sonkor, Şemseddin A ltunpa vb..
13. yüzyılda yüksek yöneticilerde boy adlarına eğili­
min başka örnekleri de var. Aymak, "K aym arlı” yöneti­
cisi, Amasya valisi (Aymak, anlaşılan, Amasya çevresin­
de de göçebelik ediyordu) iki ad taşıyordu: N ureddin
Tugrak; onun çocukları da iki adlıydı: Seyfeddin Salor,
Şemseddin Oğuz, H üsam eddin Timur; ve adı, "Slovo o
polku îgorove”den Polovets hanını anım satan d ik tatö r
vezir Sadeddin Köpek.’^
Bazan soy adı, Oğuz’a dayatılan yeni ada ü stü n ge­
liyordu (örneğin. E m ir Oğulbey’de olduğu gibi); Selçuk­
luların eski düşm anı. Sultan kinlenen ve b u yüzden iha­
net eden Danişmend Yağı Basan, belki, kom şular üzerin­
de korku doğuran, soyunun adını taşıyordu.
B asit savaşçılarda, eski adlar, kuşkusuz daha ağır
basıyordu, am a sıradan sipahiye feodal vakayinam ede
yalnızca b ir kez rastlanm aktadır: Salor Yoluk (Yuluk)’'*
Arslan.
Boy lakapları, 14. yüzyıla değin tutunuyor: Sultan
Velet’in m üridleri arasında E m ir M ehmed Sokurci (bu­
rada Oğuz totem i “sonkor”, yani şahin, görülüyor)’®bulu­
nuyordu; Ladik’teki inanç Bey’in adı gene Oğuz totem ini
yansıtan, kardeşi Doğan Paşa vardı.’^
92 V. R a d lo v . O b ra ztsı n a r o d n o y L lte r a tu n tu r k sk ih p le m e n V. 227
(M an as ü z e r in e ).
93 K rş: P. F a d lev . N o g a y sk a y a sk a z k a o b A k -K ö b y o k e. S b o rn ik M uzeya
a n tr o p o lo g u 1 e tn o g r a fil, t . V. s. 189 - 196.
9 4M ü k rem ln H a lil b ö y le o k u y o r (agy., s. 56).
95A flâ k î, II, 314.
94A flâk i, II, 327, 384. — A y rıca krş: K o n y a İlin d e b u g ü n k ü y e r le şim
n o k ta la r ı: D o g a n b e y , D o g a n h lsa r.
101
Bunlara, seyrek olarak, 16. yüzyılda da rastlanm aktadır. A. Refik tarafından yayımlanan, m adenlerle ilgili
belgelerde, h. 980 yılında Oğuz adlı b ir eski sipahiden
sözediliyor.’^
Oğuzlarda lakaplar, genel olarak, boyun kökeniyle ya
da soyun totemiyle bağlantılıydı.’®Sol kol boyu K ınık'tan
gelen Selçuklularda, sanki, sık sık “çakır" (aladoğan) la­
kabı beklenir gibidir, am a onlarda, “Arslan lakabına da
rastlanm aktadır. Burada, daha sonra sikkelerde de, yan­
sıyan eski İran am blem ine ("aslan ve güneş”) duyulan
heves dile gelmektedir.*”
“Kılıç” adında, lo rn a n d ’m bildirdiğine göre, bunlar
arasında yaygın b ir kıbç saygısının anısı yatm aktadır.
îkili ad "Kılıç - Arslan”, H autsm a’nm düşündüğüne göre
baba boyunun ve anne boyunun totem lerini gösterm ek­
tedir; ama, totem lere b ir inancın da bulunm adığı isim­
leri tahlil eden P. M. M elioronski, H outsm a'm n kuşkulu
varsayım ına karşı çıkıyordu: "Kılıç - Arslan” birleşim in­
de, iki sözcük de, h er şeyden önce, erkek totem leridir:
Kılıç (erkeğin silahıdır), Arslan, Selçuklular sojoınun
ikinci adıdır (krş. Süleyman - îb n - Kutıimtş - İbn - Ars­
lan - tb n - Selçuk); Arslan, belki, Selçuk'tan daha küçük
b ir alt birliğin soy adıdır.
Oğuzların islâm ı benim sem esinden sonra da, atala­
rın işleyip geliştirdiği zorunlu yaşam norm ları törede yer
97 A. R e fik . O sm an lI D ev rin d e T ü r k iy e M a d en leri. İ sta n b u l, 1931, n o . 26,
s. 16.
98 T lı. H o u tsm a . E in T ü r k lsch - a ra b isch es G lossar, lie r a u sg eg e b e n u n d
e rlg u te r t. L eld en . 1894, s. 26. — D a h a g eç d ön em d e, H ou tsraa'd an b a ğ ım sız
olarak, A. N . M ak sim ov, b u k o n u y la ilg ile n m iş tir {K. vop rosu o to te m iz m e
u n a ro d o v S ib iri. U ç e n iy e z a p isk i RA N tO N , t . VI. s. 7 ve d ev .).
99 tr a n d a k i a sla n la r ü z e rin e , b a şla n g ıç ta , k a h ra m a n la r ın a n ıt m ezarları
k o n u su n d a bk z: A. R o m a sk ev iç. tz v a y a n iy a i iz o b r a je n iy a Ivov v ı Iran e,
III. M ejd u n a ro d n ıy sy ze d p o ir a n sk o m u is k u s stv ü i a rh eb iogil. M. - L., 1939,
s. 209 - 215. B u n u n la b ir lik te , a sla n , a sla n p o stu , a sla n k u y ru ğ u , çok e sk id e n
b eri ik tid a r sim g e siy d i (H ititle r d e , M ısır d a , ve d a h a son ra B iz a n slIla r d a ).
100 T h. H o u tsm a , op. c lt., s. 27.
102
alm ıştı; toplum sal ya da özel yaşam ın h er adım ı, kural­
lara bağlanm ış bulunuyordu. Oğuzlar, (başları daim a ö r­
tülü olm ası gereken) m üslüm anlar olduklarını unutarak,
sevinç anında, şapkalarını ("külahlarını") havaya fırlatm aktadırlar.'“' Ama, belirtm ek gerekir ki, bu, belki de
(harfi harfine yorum u da inandırıcı olmayan), şapkanın
yere çalınm asının um utsuzluğu dile getirm esine'^ benzer,
tipik b ir sevinç ifadesidir.
Küçük Asya’da, törenin koruyucusu, Oğuz boylarının
önderi Selçuklu sultanıydı. Sultan I. Alaaddin K eykubad’ın ölçülerindeki sadelik, devletin görkem li gelişme ve
yücelme çağında devam eden göçebe (boy) gelenekleri­
nin gücünü dile getirm ektedir. Vakanüvist, Sultan I. Ala­
addin'in, Oğuzların alışılm ış hukukunu, "Oğuzname’ yi
çok iyi bildiğini gururla vurgulam aktadır. Saray yaşam ın­
dan (sivil) mahkemeye kadar, küçük ayrıntılar bile,
"Oğuzname’ nin kesin buyruklarına dayalıydı.'”
"Oguzname''de, “çeri” ve "yasa” norm ları bildirilm iş­
tir, yani Alaaddin, eski askerî "çeri” ve sivil "yasa” k ural­
larını gözetiyordu.
Belli ki, soy kütüğünün çözülmesi süreci, yavaş, am a
(Ahmed Refik’in yayımladığı belgelerden görüldüğü gibi,
17. yüzyılda bitm em iş olsa da) aralıksız devam ediyordu,
îb n i - Bîbî'nin vakayinam esini yazdığı 13. yüzyılın sonu­
na doğru, Selçuklu devleti ü st zümresi, daha yarım yüz­
yıl önce egemen olan ölçülerdeki sadelikten ne denli uzak­
laştığım açıkça duyum suyordu. Ama, değişiklik, çoktan.
Sultan I. Alaaddin K eykubad’dan çok önce görünmeye
başlam ıştı; o, tarihçi için, Selçukluları erişilmez b ir do­
ruğa yükselten ideal hüküm dardı; bu, onun eskiye, dede­
lerinin eski geleneklerine bağlılığı, devleti uçurum a sü101 Y a z ıo ıo g lu A li, III, 105.
102ibn l B îb l, IV. 114.
103 Y a z ıc io g lu A li, III, 217.
103
rükleyen yeniye k arşı nefreti sayesinde olm uş gibi görü­
nüyordu.
Selçukluların saray yaşam ında, şehzadenin eğitimci­
si, onun vasisi, onurlu "atab ek ” sanı devam ediyordu.
Öğrencisi yükseldiği zaman, atabek, büyük b ir etki kaza­
nıyordu; Sultanın güvendiği kişi, ilk danışm an odur,
çünkü o, h er şeyden önce, " a ta ” olarak adlandırılm ıştır.
Düğün törenlerinde, Oğuz gelenekleri, renkli şekilde
ortaya çıkıyor.’^ Oğuzlarda, evlenmeler, boy içinde yapı­
lıyordu, bunlar endogam “içten evlenme” evlenmelerdi.
S ultanların harem leri esirlerle doluydu; Selçuklular, si­
yasal düşüncelerle karşı taraftan , Bizans’tan ya da Gür­
cistan’dan eş alıyorlardı, am a gene de, Türkm en kadın
daha yakındı: Sultan I. tzzeddin Keykavus’un evlenmesi
sözkonusu olunca, ona, II. Kılıç A rslan’m "tem iz soyun­
dan” gelen Erzincan beyinin kızını ("melike") gösterirler.
Cenaze sırasında da, m üslüm anhktan önceki gelenek­
ler gözetiliyordu. Sultan I. Gıyaseddin K eyhüsrev’in cese­
di (Rum larla çarpışm ada ölm üştü) Konya’ya getirildiği
zaman, oğlu, I. îzzeddin Keykavus, zengin bir ayin sof­
rası düzenlemişti; ayrıca, onun binek atım (türbesine?)
yerleştirm işlerdi, cum a günleri, üzerine, kızıl T ürkistan
atlası Örtüyorlardı.’^
tnsanın yeryüzündeki bağlı dostu ve yoldaşı at, ölüm ­
den sonra da sahibini koruyan b ir tılsım a dönüşm üştü.
R ubruk,'“ gezisi sırasında, b ir Moğol m ezarının çevresin­
deki yüksek sırıklara, h er yana 4 olm ak üzere 16 a t postu
104 B u k o n u d a a y r ın tı iç in bk z: VI. G ordlevskiy. tz k o m m e n ta r iy e v k
afcaroosm anskom u p erev o d u h r o n ik i m a lo a z ia ts k lh S elç u k ld o v , ta k n a z v a y e m o y h r o n ik i İb n i B ib i, s. 6 - T.
105 Y a z ıc ıö g lu A li, III, 114: "ve b ir n ö b e ti c e n ib e ti 'y e d e k at. çavgar, ç . "
a n d a m ü lâ z ım k a d ı ve k ız ıl a tla s b ir K e s tü a n ı (T ü r k ista n 'ı? ) b ir le h e r
a z in e “sü s, z iy n e t, ç.” g ü n m ü r e tte b k a lu b tu ta r la r d ı.” K rş: P a lla d i’n in
a n la t tığ ı M oğol h a n la r ın ın cen a ze le r i: V. B a rto ld . K . V op rosu o p o g r e b a in ih
ob rya d a h tu r o k 1 m o n g o lo v , t . X X V , s. 65.
106
de R u b ru k . P u teşestv iy © v ı v o s to ç n ıy e str a n ı, s. 80.
v.
104
asıldığını görm üştür.
Sultan tarafından yönetilen m ahkem ede, eski yön­
tem ler egemendi. Öldürmeye karşılık öldürm e gerekiyor­
du, am a kan, "k u n ” parası ödem ek de olanaklıydı. Örne­
ğin, Aflâkî, vezir M uineddin Pervane’nin Celâleddin Ru­
m i’nin ricasıyla, dostunun evinde saklanan bir katil için
düşm anlarına "kan bedelini” ödediğini an latm ak tad ır.’"^
"K an bedeli” bazan büyük tu tarlara ulaşıyordu; mevleviligin başkanı tarafından büyülenm iş olan Alameddin
K ayşar (Aksaray hüküm darı), Celâleddin Rum i'yi hoşnut
etm ek için, varlığını (40 bin dirhem ) seve seve dağıtmıştı.'“
îslâm , kadından, daha önce yararlandığı özgürlüğü
alm ıştı: K adınlar, örneğin, "şölene” katılıyorlardı; "Dede
K orkut K itabı”nda, kadının da, savaşta kahram anlık gös­
terdiği doğrulanm aktadır.
Selçuklular çağında, (anıt yapılar üzerindeki) yazıt­
larda genellikle, kadın hayırseverlerin (Selçuklu "prenses­
lerin”) adları yer almıyor, adlar, sıfatlarla yer değiştiri­
yor; "dirliği ve inancı tem iz”, ya da, kısaca sultanın ya
da sarayın çevresinden kadın ünvam olarak "hond”da yer
alıyor, (hond).’°’ Bu ünvana yalnızca Selçuklular devleti
toprağında (Niğde ve K ayseri’de) değil, Osmanlı devrin­
de B ursa’da da rastlan m ak tad ır ("Hondi - H atu n ”); tıpkı
bunun gibi, vakayinam ede değinilen ad lar da gerçek ad­
lar değildir."” M üslüman dini, resm en, kadını gizliyor ve
h a tta aşağılıyordu. Rum Selçuklularının tarihçisi müslüm an A ksarayi'nin kadın konusundaki düşüncesi de alçaltıcıydı.'”
lOTAflâki, I, 120.
lOSAflâkt, I. 361.
109 N iğ d e ’d e H o n d k o n u su n d a b k z; VI. G ordlevskiy. t z j lz n l s o v re m y o n n o y T u r tsll. V o sto k , k n . 3, str . 206.
110 H a lil E d h em , K a y seriy e Ş eh ri, s. 32.
111V . B a rto ld . O n y e k o to r ıh v o s to ç n ıh r u k o p lsa lı, s. 0133, p rim . 1.
105
Ne var ki, gelenekler ve yaşam ın istem leri karşısın­
da, İslam
boyun eğmek ve ödün verm ek zorundadır.
Güçlü kadın, dinin koyduğu p u tları kırm ayı başarabili­
yordu.
î b n i - B ib in in annesi, erkekler arasında dolaşıyordu.
Ama bu, onun mesleğiyle, önceden bilen horos Fastas et
nefastas, [uğurlu ile uğursuzu bilen falcı, m üneccim ], sul­
tanın m utlu ve m utsuz saatlerini kestiren, ber saatini
yönlendiren b ir "m üneccim e” olm asıyla açıklanıyordu.
Küçük Asya tarihinde, kadının, kocasının ölüm ü üze­
rine, onun yerini aldığı d urum lar olm uştur. Sultan I. Izzeddin Keykavus’un dayılarına bağlı olan H alco’te G^urada b ir zam anlar M elikşah’m kardeşi T utun”^ hüküm dar­
dı), küçük yaştaki Melik yerine “o torite vekili \ e devletin
yöneticisi” görevini, annesi Azize yerine getiriyordu;”’
H alep’te, fiilen, atabek Şihabeddin Doğrul yönetici olsa
da, Yazıcıoğlu Ali (1218 yılında) yalnızca Tayfa’dan söz
ediyor.”'’
Daha geç dönemde, 14. yüzyılda da, Osraanlı toplum unun (islâma kapılmış) yüksek çevrelerinde, eski boz­
kır gelenekleri kortm m aya devam ediyordu. îb n i - B atûta,
İznik'te, kocası Sultan O rhan adına kenti yöneten "Beyalu n ”a, yani N ilüfer’e”® rastlam ıştı; daim a islâm m k oru­
yuculuğunu yapan Îbni - B atûta, onu, dindar vo ü stü n b ir
kadın olarak tanıtıyor.”^
Bazan ödünler veren İslâm, gene de, Türklerde, p u t­
perest oldukları sürece egemen olan gelenekleri yumu112 B elk i b u b ir ad d e ğ il de, “tu d u n " ü n v a n ı. A yrıca M ü k r e m in H a lil
(agy., s. 63) o n u " tu tu ş ” şe k lin d e a d la n d ırıy o r.
113 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 163.
114 V. B a rto ld . M u su lm a n sk Iy m in is tr - filo s o f e p o h i k r e sto v ıh poh od ov.
V o sto k , k n . 4, 1924, s. 134.
115 p . G lz e 'n in ö n e r d iğ i o k u n u ş; d em ek , h a n M u h a ın m ed U z b e k 'in k a ­
r ısı o la n , B iz a n s im p a r a to r u n u n k ız ın ın ad ı d a N ilü fer 'd i. (B ilü n ? ) (B kz;
İ b n i B a tû ta , II, 383).
116 Î b n i B a tû ta , II, 323.
106
satıyordu. "K arısı ve çocukları bulunan b iri ölünce, ço­
cuklarından en büyüğü, eğer annesi değilse, kadınla ev­
lenir” diye yazıyordu İbni - Fadlan.”^ Bu kez. Sultanın
dul karısı, yakın m em urlardan birine veriliyordu; örne­
ğin, vezir M uineddin Pervane, sultanın ölüm ünden son­
ra, onun karısı Gürci H atu n ’u almıştı.
Yaşamda, kadın, din adam larının baskılarını savuş­
turuyordu. Yeni inancın buyrukları, Oğuz müslümanlarina henüz yabancıydı, ve onlarda her şey eskisi gibi ka­
lıyordu. "Dede K orkut K itabı”, yüksek çevreye (örneğin
sultanlara) erken mal olan çok karılılık konusunda sus­
m aktadır.
Yacızioğlu Ali’nin belirttiğine göre, (daha önce hapis­
te bulunan) Sultan I. Alaaddin Keykubad, Konya’ya gir­
diği zaman, kadınlar, pencerelerden alayı seyretm işler­
di.”®Akdeniz kıyısında (Alaiye’de), 14. yüzyılda, kadınlar,
henüz açık dolaşıyorlardı."’ Ama, burada, belki hıristiyan gelenekleri etkili oluyordu. Çünkü, Alaiye, Bizans
kenti K olonoros’un yerinde ortaya çıkm ıştı, belki de li­
m an yaşamı, islâm m zayıf ilkelerini kırıyordu.
Küçük Asya'da, h er şey, m üslüm an yaşam biçimine
benzemiyordu. Yeni karşılıklı toplum sal ilişkilerin k ar­
m aşık durum a soktuğu yüksek devlet iktidarı düşüncesi
bile, soy kütüğünün yansım alarını koruyordu.
Arapça olarak kazılan anıt yazıtlarında, tum turaklı
Arapça ünvanlarm yanısıra, örneğin "cabuaa”'^ yani Orhonca "vabsu” gibi eski sıfat ve sanlara da rastlanm aktadır; 10. yüzyılda îb n i - Fadlan, "yabgu” formvmda, Oğuz
boyları başkanının sanını verm ektedir. [îb n i - B îbî’de es117 P u te şe s tv ly e tb n F a d la n a n a V olgu, s. 61.
118 Y a z ıc io g lu A li, I II . 202, E ğer b en , (b u ra d a k i “d e r lç e ” “sa ra y la r ”
d e g ll de “p e n c e re ” ) d o ğ ru a n la d ıy sa m , b ir za m a n la r , K onya'da, e v le rin p e n ­
c ereleri s o n r a d a n o ld u ğ u g ib i a v lu y a d eğ il, ca d d ey e a çılıy o r d u .
I l9 lb n l B a tû ta , II, 256.
120
VI. G o rd lesv k iy . K v o p ro su o v lly a n ll tu ry e tsk o v o y a z ık a n a arabskiy.
Z apiski k o lle g il v o sto k o v ed o v , t. V, s. 273.
107
ki Türk sanı "T u tu n ” ("Tudun B ehadır”) şekli de var­
d ır].’^'
Selçuklularda, ordunun eski örgütlenm esini yansıtan
eski T ürk sanlarının sürm esi de doğaldı: "Yabgu” ve
“şad”, ordunun sağ ve sol k anatlarının başkanlarıydı.
Sultan öldüğü zaman, onun ardılı sorunu, müslüm an kurum u olan "m ecliste” görüşülm üyordu; erkân,
Oğuz boylan tem silcilerinden b ir k urul olan "k u ru ltay ”ı
topluyordu. Selçuklularda kurultay, hanın ilan edildiği
boylararası ortak toplantının eski işlevlerini sürdürüyor­
du. B ir seferinde, kurultayda, düşünce ayrılıkları başgösterm iş, o zam an, M araş beyi N usreddin, Oğuzların alışıl­
mış hukukunu anım satm ıştı. Şöyle diyordu: "Büyük k ar­
deş varken küçüğe serverlik düşm ez” (“Aga varken eyniye serverlik değmez.
Oğuz beyleri, seçilenin çevresinde ayakta durarak,
önünde üç kez eğiliyorlardı; sonra, ona bal ve kımızla
dolu sağraklar sunuluyordu, Osmanlı tarihçisi Lütfi Pa­
şa, böyle anlatıyor.
Yazıcıoğlu Alinin bildirdiği ta h ta o tu rtm a töreni, Karam anoğulları hüküm darlarında, henüz devam eden eski
Türk geleneklerinin aynısını canlandırıyor;’^®sultan, kol­
lara alınarak kaldırılıyor ("taşınıyor”) ve tah ta oturtuluyor,’^"* sonra, üzerine yağm ur gibi dirhem ve d inarlar (gü­
m üş ve altın sikkeler) savruluyordu.
Alıştığı eski form lardan istem eyerek vazgeçen bozkır
insanı, h er yanda duyum sanıyordu.'^ Sultanın sarayına
121 îb n l B îb l. r v . 314; b u s ö z c ü k k o n u su n d a bk z; " S b orn lk M u zeya
a n tr o p o lo g u 1 e tn o g r a r il" m a k a lesi, t . V. s. 395 - 400.
122 Y a z ıc ıo ğ lu A li.
97.
123 V. V e ly a a n h o v . Z ernoz. İssleclo v a n ly e o k a sım o v sk lh ts a r y a h 1 ts a r e v lç a h . sp b ., 1864, ç. II, s. 403 -4 0 9 (v o tsa r e n iy e U raz - M u h a m m e d a ).
124 ib n l B tbî, IV, 251, v e a y n c a 280 (K u r ’a n ü z e r in e y e m in de b u ra d a d ır ).
125 V. B a rto ld (O çerk is to r ll tu rk m e n sk o v o no ro d a , s. 28), S e lç u k lu s ik ­
k e le r in d e , K ın ık b o y u d a m g a sın ın (u c u y u k a rıy a d ö n ü k ok ) b u lu n d u ğ u n a
işa r e t ed iyor. B kz: E c ş id ü 'l D ln ’de d a m g a ta s v ir i (T ru d ı V o sto çn o v o o td e le -
m,
108
gelen beyler, "Oğuz geleneğine göre” eğiliyor, toprağı öpü­
yorlardı. Bizans İm p arato ru Roman Diojen de, Alp Arslan
önünde toprağı öpüyordu. 11. yüzyılda. Büyük Selçuk­
lular, bağlı beyliklerle ilgili tören düzenini henüz bilm i­
yorlardı.
Sultan, iktidarı güçlü olduğu sürece, toprağı, oğul­
ları arasında soy "uluslarına” bölüyordu. O, R um ’a kişi­
sel yurtluğu gibi bakıyordu. Sultan II. Kılıç Arslan böy­
le davranm ış, daha Büyük Selçuklularda var olan gele­
neği izleyerek, toprak ları 12 parçaya bölmüştü.'^'^ Bilindi­
ğine göre, bu, bozkır adam ı sultanın iradeyi dağıttığı son
olaydır. Oğulların bölgelerinden sultanın divanına gelir
gelmiyordu, yalnızca, yılda b ir kez, çocuklar, babalarının
önünde eğilmeye geliyorlardı.’®’
“H alkın sesi” de saraya girebiliyor, burada, sık sık
halk ozanının türk ü sü duyuluyordu. Ve ozanlar, (Prof.
F. K ö p rü lü n ü n ortaya çıkardığı) anonim ozan örneğinde
görüldüğü gibi, daha 15. yüzyılda bile vardılar.’^®Ozanlar,
halk şairleriydi, türkülerin yazarı da çabucak unutulu­
yordu.
Selçuklularda, şiir. Şam an dini izlerini taşıyordu.
16. yüzyılda. Sultan I. Selim ’in "ordu şairinin” adı (ya da
yazınsal takm a adı). K azakların bugün de koruduğu bir
terim olan "B ahşi”’^ idi.
Oğuzlarda töre (alışılmış hukuk,) h er yanda ağır ba­
sıyordu ve îra n kültürüyle beslenm iş yerleşik kentli ile,
göçebe Oğuz arasındaki uçurum , yabancı b ir mevlevi olan
n ly a A rh eo lo g io esk o v o o b sç estv a , t . V II, s. 38), K a şg a rlı M a h m u d 'd a S alorla r m d a m g a sı d a h a çok, R eşid ü 'd D ln ’ln K ın ık İçin d a m g a ta s v ir in i a n ım ­
sa tm a k ta d ır . — F. K ö p r ü lü (B iz a n s M ü e sse se le r lııln T esiri, s. 257, n o t. 5),
" K ın ık ” d a m g a sın ı ç o m a k o la ra k a n la m ıştır .
126 B e lir te lim kİ, S u lta n II. K ılıç a r sla n 'ın o n b ir o ğ lu vardı, o n İk in c isi
k ız ı t s m e t û ’d D in G ev h er H a tu n ’d u (b kz: 'E kler").
127 Y a z ıc io g lu A li, III, 11.
128 Y u s u f Ziya, H a lk E d e b iy a t A n to lo jis i, İ sta n b u l, 1933, s. 12. (— E d eb iyat
ser isi, s. 24).
129 A gy., ss. 13 - 14.
109
Aflâkî’nin gözüne çarpm ıştı. A talarının düzenlerini ve
söylencelerini özenle savunan göçebelerin yerleştiği boz­
kırların ortasında, kent k ü ltü rü vahaları yalnız başına
görünüyordu.
Aflâki’ye, Oğuzlar yabancıydı. O, Oğuzları um acı gibi
görüyordu. Celâleddin Rum i’nin oğlu B ahaddin Veled’in,
Türkler halife üzerinde güç kazandıkları zaman, olasıdır
ki, Bağdad'da tah rif edilmiş olan b ir "hadis" anım sadı
ğmı anlatıyor: "Benim, doğuya yerleştirdiğim b ir ordum
var; adlarını Türk koydum. Öfkemi ve gazabımı onlara
bıraktım ; ve kurallarını çiğneyecek b ir kişi ya da halkın
bulunduğu her yerde, üzerlerine T ürk'ü salacağım, bu
benim intikam ım olacak.”’^“
Aflâki, m üslüm an sofuluğuyla ağulanmış Kaşgarlı
M ahm ud’da, daha 11. yüzyılda yer alan “tanrının felake­
ti” b arb ar T ürkler konusundaki eski uydurm aları yine­
lemekte, am a Selçukluların gene de Küçük Asya'da, müslüm anhğm kalesi olduklarını, mevlevilerin Oğuzlar saye­
sinde yükseldiğini ve yoksul, bilisiz köy halkım söm üren
güçlü feodallara dönüştüğünü unutm aktadır.
İranlılar da, Türklere bu gözle bakıyorlardı: Ubeyd
Zakani, “Risalei T ârifât”ta, "Türkler, deccahn ön haber­
cisidir”, dem ektedir.
M üslüman kültürüyle "ışıklanm am ış” basit insan
"T ürk”ü, geleneksel aşağılama, Osmanlı aydınlarına İran ­
lIlardan geçm iştir.”'
130A flâkl, II, 478 - 479.
131 Ö rn eğ in 16. y ü z y ıl şa iri M esih l, b elk i, y a b a n c ıla r ın bu İ lg isiy le ala y
ederek şö y le sö y lü y o r: “Y a A rab’d a n y a A cem 'd en y ü r ü g el b iz e ’’ (Y a arab d a n y a a c em d e n y ü r ü g e l). A yrıca, O rta A sya'da d a "T ürk"e b ö y le b a k ı­
yorlardı; B abür, d a y ısı S u lta n A h m ed ’d en , h iç b ir şey o k u m a y a n " saf y ü ­
r e k li b ir T ü r k ” ( 'T ürk ü sad e id i" ) o la ra k söaeten ek ted ir, bk z: V. B artold .
U lu g b e k i y ev o vrem ya. Pgr. s. 145.
110
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
Selçuklular Devrinde Oğuzların D urum unun B ir G örünü­
m ü O larak 15-18. Yüzyıllarda K üçük Asya
Göçebe Boylarının Örgütlenm esi
"Oğuz zam anı” ("Oğuz Zam anı”) Osmanlı dönem in­
de uzun süre am m sanm ıştır. B ir bölüm üyle "Dede Kor­
kut K itabı”nda yansımış olan Oğuzlar üzerine söylence­
ler, halk türkülerince sürdürülüyor ve halk bu türküleri
severek dinliyordu.' Soya dayalı içgüdülerin yankıları,
K üçük Asya'da, uzun b ir süre yaşam aya devam ediyordu.
Küçük Asya’ya, daha, O rta Asya ya da Moğol boz­
kırlarından getirilen, Oğuzların eski örgütlenm esi, Ana­
dolu’da Türk "aşiretleri” (göçebe boylan) üzerine 16.-18.
yüzyıllar belgelerinde, kuşkusuz, yansım ıştır. Osmanlı
1
B e lli k o n u la r ş im d i de K ü ç ü k A sya'da h e n ü z y a şa m a k ta d ır, bk z: “B e y .
şo h lr ’de bir E r m e n in in n o t la n ” (Ü lk ü , 1938, n o . 2 ve d e v .).
111
hüküm eti, buyruklar yayınlarken, eski ferm anlara dayan­
makta,^ arşivlerde bulunan eski düzenlem elerin gözetilmeşini istem ektedir. Osm anh sultanlarının “kanunnam e­
leri”, Sultan II. Mehmed zam anından beri, göçebelerin
alışılm ış hukukunu, daha önce, Selçuklular devrinde olu­
şan norm ları yasallaştırıyor, sağlam laştırıyordu. Göçebe
Oğuzların atalarının yaşam ını kavram ak için arşiv m al­
zem esinin büyük önem i bu rad an bellidir.
Bu belgelerde “Oğuz” sözcüğü kaybolm uştur; boy
bağlarını yitirm iş ve Arap ve Fars yazınları üzerinde eği­
tilm iş Osm anh yönetici züm resi için, şanlı ataları Oğuz
"T ürkleri"nin anısı artık utanç vericidir, ve onlar, “Yü­
rü k ler” ve “Türkm enler" sözcüklerini kullanm aktadırlar;
ayrıca, bu terim ler birbirinden ayrılm akta ve k arşıt ola­
rak alınm aktadır (bkz: örneğin, Ferm an no: 205, s. 162).
“Y örük” (göçebe) terim inin çok eskiden yerleşm iş olm ası
m üm kündür; belgede (no; 196, s. 148) "eski y ürükler”
den sözedilmiştir.
Ne var ki, Türkm enlerin küçük parçaları, bunların
24 boy adını, şurada b urada sürdüren Oğuzlar olduğunu
dile getirm ektedir. Örneğin, 233 n o ’lu belgede (s. 203)
Begdili Türkm enleri adı geçmekte, 246 no’lu belgede ise
(s. 215), Bayat boyu (Suriye Bayatları) anılm aktadır.
Term inoloji, artık, değişikliklere uğram ıştır, boyla­
rın bölüm leri, yöneticileri ve boy başkanlarına vb. iliş­
kin terim ler arasına A rapçalan katılm aktadır; genel ola­
rak eski Türkçe terim lerin yeni Arapçalarıyla b ir karışı­
m ı görülm ektedir.
O kuryazarlarca hazırlanm ış olan belgelerde, kuşku­
suz, boyların “cem aat”e, “m ahalle”ye ("m ahle”) bölün­
m esinde, Arapça terim ler (“taife, aşiret”) yer t ’ıyor; am a
Türkçe terim ler, çok daha ayrıntılı geçiyor: "Ocak" (otuz
2
S u lta n II. M eh m e d 'in " K a n u n n a m esi" k o n u su n d a "bu k a n u n n a m e n in
o n u n b a b a sın ın v e d e d e s in in o ld u ğ u ” sö y len m e k te d ir .
112
ailelik birlik), boy (“cem aat” bunun Arapça karşılığı),
"aym ak”, "bölük”, "o b a”. Bu terim lerin evrimi, büyük
b ir toplum sal yarar taşıyor; bu terim ler, b ir bölüm üyle
o rtak T ürk soy kütüğünü yansıtm akta (krş: örneğin, oy­
m ak), b ir bölümüyle, O sm anlılann askerî birim lerine geç­
m iştir; örneğin: bölük; "ocak” terim i yeniçeri ordusu
için benim senm iştir.
Boyun başında, eskiden beri, "subaşı” bulunuyordu.^
Daha 16. -18. yüzyıllarda, belli boyların ya da boy birliklerinin'* yüksek yöneticileri, böyle adlandırıl dığına gö­
re, ister istemez, önceden de, Selçuklular dönem inde bu
terim in göçebeler arasında çok yaygın olduğu ve Oğuzlar­
da soyun yarı askerî yapısının kalıntısını gösterdiği, subaşıların göçebe feodallar olduğu varsayım ı ortaya çıkı­
yor. Örneğin, Selçukluların atası Selçuk'un sanı subaşı
idi.® Sonra, Osmanlı dönem inde subaşı, eski konum unu
yitirm iş, taşrada polis işlevlerini görür durum a gelmiş­
tir; kom iser ya da m ahalle polisidir;‘ Evliya Çelebi’den
anlaşıldığına göre bu işlevler, en azından 17. yüzyılda a r­
tık görünmeye başlam ıştır.
17.
yüzyıl başında, göçebelerde, "subaşı” terim i yok
oluyor; bunun yerini "başbuğ”,^ "m ir” (miri aşire t-b o y
beyi), "reis” (“reis”) terim leri alıyor. B unum a birlikte,
"m ir" terim inin ardında yüzyıllık b ir geçmiş vardır: Sul­
tan II. M ehmedin “K anunnam e”sinde, Y ürüklerin emirinden (Mir) sözedilm ektedir. Eski terim lerin yerini terket3w.
B a rth o ld , 12, V o r lesu n g en , s. 101. T ü r k iy e ’n in A vrupa k e sim in d e
(T ek ird a ğ ’ın g ü n e y b a tıs ı) S u b a şık ö y vardır.
4 T erim e b a z a n "m ü3eH lm ’'İ6rde r a stla n m a k ta d ır . (b elg e n o. 63, s. 50).
5 W . B a rto ld . 12 V o r lesu n g en , p. 101 (btez: K a şg a rlı M ah m u d , I, 397:
“S e lç ik S u b a şı” ).
6 (O rdu) ve (su ) sö z c ü k le r in in k a r ışm a sı, b o z u lm a y a y a r d ım e tm iş tir ;
krş. Saiml B e y s ö z lü ğ ü (II, s. 386 - 387), Fr. K r a e lits - G r e lfe n h o r st n e d e n se
b ö y le a n lıy o r (K a n u n n a m e S u lta n M eh m ed s d es E roberers. M. O. O,, I,
1921, p. 39, n o t 2). " S u b a sh l" sö z c ü ğ ü k o n u su n d a bk z: m a k a le, J. H. ICram ers. “E n cy clo p â d le de l ’Isla m ” (IV . 5 1 3 -5 1 4 ) .
7 S. 169'da (b elg e no: 161) y a n lış y a z ım (b a ş v e b u g ).
113
mesi, doğal biçim de oluşm aktadır. Bunlar, dışarıdan, İs­
tan b u l’dan hüküm et m em urları gönderilmesiyle b ir yana
itilm ektedir.
Boyun kuruluşu gereği, ayrıca boyların başk an lan
olan boy beyi, (beğ, big) bulunuyordu, Selçuklular zam a­
nında, onların iktidarının önem i ve kapsam ı, sanki daha
fazlaydı; "bölükbaşı", “çeribaşı”.
"B ölük”, önce, O rta Asya'da kullanılan, bonra, Mogollarca İra n ’ın yönetim yapısına sokulan eski b ir terim ­
dir; “Çeribaşı” “çerilerin” yani savaş için donatılm ış ki­
şilerin, askerlerin yöneticisi demektir.® “Çeri” sözcüğü,
Türk dillerine çok eskiden girm iştir; önce, H indistan’dan
U ygurlara geçmiş, U ygurlardan, onların devlet yapısının
kalıtçıları M ogollarca alınm ıştır (krş. Moğolca "tsirik ”).
Son olarak, Osmanlılar, Y ürüklerin (Oğuzlar) askerî ör­
gütlenm esinden hareketle, yeniçerileri oluşturm uştur.
Ayrıca, seçkin görev adam ları, ya da yaşları ve zekâla­
rıyla güven kazanan kişiler vardı; büyük rol oynayan "ket­
h ü d a” (yöneticiler); "ih tiy arlar” (Orta Asya’daki "aksakal­
la r”); "iş erleri”; "söz sahibleri”; "il erleri”, tüm bunlar
"en iyi kişiler”'(ahassi rical) idi (belge no: 198, s. 153).
Sonra, sipahilerin ve yeniçerilerin baskılarından ko­
runm ak için, Y ürüklerde, iç milis olan "yiğitbaşı” ku ru ­
m u yaratılır (belge no: 108, s. 57).’
Göçebelerin soy örgütlenm esi, doğallıkla, dağılıyor;
Selçukluların siyasetini sürdüren O sm anlılar da onların
çözülmesi için çaba harcıyorlar. Bu süreç, 17. yüzyıl or­
tasına doğru hızlandı. Aynı dönemde, b ir örneksem e re­
form u oluyor, (kethüda, yiğitbaşı) gibi resm î görevler,
8
V o y n u k la n n ö n d erleri u z u n sü re, 19, y ü z y ıla d e ğ in b ö y le a d la n d ır ılı­
yordu, bk z: K. tr e çe k , agy. s. 579. T erim ş im d i ç in g e n e le rd e (b ir tü r m u h ­
ta r lık ) sü rm ek ted ir.
9 K rş: İ ra n ’daki' ( “I lo t ” ) T ürk g ö ç eb eler i K aşk ay’la r ın ö r g ü tle n m e si:
A. R o m a sk e v lç , P e s n ı K a şk a y tsev , S b o rn ik M u zey a a n tro p o lo g u 1 e tn o g r a fll,
V, 575 - 576.
114
İstanbul'da, zanaatkâr örgütlerinde, atelyelero>. de orta­
ya çıkıyor. Devlet aygıtı sağlam laşıyor, yönetim de m er­
kezileşme m eydana geliyor. Göçebeleri yönetm ek ve de­
netlem ek için İstan b u l’dan “voyvoda” gidiyor. Bu konu­
da ilk değiniye, h. 1103 yılında, yani 18. yüzyılın başına
doğru rastlanıyor. Bu noktada, artık, Balkan Slavlarının
etkisinin yansım ası duyuluyor. Voyvoda, anlaşılan, askerî
yönetim i de üstleniyordu. D urum una göre "boybeylerinden” daha yüksek b ir konum daydı (belge no: 221, s. 165).
Ve (Göçebeler içinden seçilen) K ethüda, artık, merkezi
yönetimce saptanıyor ve belli ki, İstanbul'dan "b erat" ve
onur "cübbesi" alıyordu (s. 219).
Boyların üyeleri arasında, gene de, henüz güçlü bir
bağ vardı. Görevler, kalıt şeklinde geçiyordu. Bâbıâli,
boybeylerine, onların torunlarına ve akrabalarına verili­
yordu (s. 191, 209), am a b ir seferinde, kethüdanın yaka­
lanm asını buyuran hüküm et aynı zam anda onım akraba­
larına da gözdağı veriyordu (s. 216).
Boyun birlik ve dayanışm ası, hüküm et tarafından iyi
kullanılm ıştır: herhangi b ir yeni önlem alırken (örneğin
savaş zam anında insanların toplanm ası), ta şra yönetimi,
"boy seçkinlerini” dinsel divanda topluyordu, ve bunlar,
b ir yüküm lülük alıyorlar, yani, boy adına merkezi yöne­
tim in istem inin yerine getirilm esi görevini (asker sağlan­
ması, suçluların teslim edilmesi) üstleniyorlardı.
H üküm etin politikası, boy önderlerinin göze girme
çabası üzerine kurulm uştu. Bunlara, onursal sanlar ba­
ğışlanm akta (belge no: 219, s. 182), ya da tersine, hükü­
met, itaatsizlikten ötürü, sürgünle ya da azletmekle teh­
dit etm ektedir. Onlardan, zengin ve soylu kişiler rehin
alınıyor, hapishaneye kapatılıyordu.
Göçebelerin hakları, giderek kısıtlanıyordu. Silahları
(ateşsiz ve ateşli) alınıyor, ata binm ek, kılıç kuşanm ak,
(levend ya da yeniçerilerinkine benzer) askerî giysi giy­
115
m ek vb. yasaklanıyordu; tüm b u önlemlerle, hüküm et,
Y ürüklerdeki savaşçı ru h u öldürm eye çalışıyordu.
Daha Selçuklular zam anında, göçebe Oğuzlara, "ikta ”'° denilen to p rak p arça lan ayrılm ıştı; onların yalnız­
ca, herhangi b ir bölge çerçevesinde hareket etm elerine
izin veriliyordu.
Böyle olm akla birlikte. Y ürükler ve Türkm enler, bir
yerden diğerine göçmeye devam ediyorlardı. Y ürüklerden
söz eden belgeler sık sık ekliyor: "konar, göçer” Y ürük­
ler; am a bunların yer değiştirm esi, eskiden beri, hükü­
m eti kaygılandırm akta ve rah atın ı kaçırm aktadır.
Türk boylarının göçebeliği, ik tid arlara kaygı ve hu­
zursuzluk veriyordu. Bunu çok iyi anlayan Nizam-ül-Mülk,
uygun b ir siyaset oluşturm uştu; İstanbul da ona öykü­
nüyordu. Ama, Küçük Asya’daki başına buyruk Türkler,
merkezi yönetim in eylemlerini büyük dikkatle gözlüyor­
lar. Y ürükleri toprağa bağlam aya yönelik önlemlere, baş­
kaldırılarla karşılık veriyorlardı. B ir yandan savaşçı atıl­
ganlıklarını yansıtan, öte yandan toprağa yerleşen ark a­
daşlarım , “Fellahları” horgören “iskân tü rk ü leri”, bu sa­
vaşımı, ustaca dile getirm ektedir."
Anadolu’da, zam an zaman, kuşkusuz, denetim amacı
güden, göçebe yazım ları yapılm ıştır. H. 1133 yılında, ya­
ni 18. yüzyılın 20’li yıllarındaki yazım bunlardan biriydi
(belge no: 236, s. 208). Yazlık ve kışlık göçebe konakları
olan yaylaklar ve kışlaklar yüzyılların geleneğiyle, göçe­
belere ayrılmış bölgelerdi. Daha sonra, h. 1143 yılında.
Y ürükler konusunda b ir tüzük de yayımlanm ıştı.
Y ürükler ve Türkm enler, Anadolu’da gürültü ve taş­
kınlık yapıyorlardı, yerleşik köylülerin bereketli tarlaları
o n la n çekiyor ve dağlardan inerek ekinleri batırıyor, köy10 F. K ö p r ü lü . B iz a n s M ü e sse se le r in in T esiri, ss. 226 - 227.
H B k z ; A. R e fik ta r a fın d a n “H alk B ilg is i H aberleri", 2, no. 16, ss, 9 3 - 9 9 .
d e r g isin d e y a y ım la n a n b e lg e le r ü z e rin e y a z ıla n A b d u lk ad ir'in m a k a lesi.
116
leri basıyor, yağm alıyorlar, sürüleri, insanları vb. kaçırı­
yorlardı. Sivil halk, yasal kom şuları göçebeler tarafın­
dan yapılan zorbalığa, o anda dayanm ak zorundaydı. Bu
baskınlar, yıldan yıla tekrarlanm aya, dışardan yeni göçe­
be kalabalıkları gelmeye başlayınca, İstan b u l’a şikâyet­
ler yağıyor, hüküm et de göçebeleri, belgelerde kayıtlı ge­
leneksel toprakların a döndürm ek için çaba harcıyordu.
B unların yerleştirilm esi konusuna özen gösteriliyordu;
hüküm et, toprak parçaları belirliyor, taş evler ve dam­
lar kurm aya zorluyor, yer değiştirm e sırasında, b ir yerde
üç günden fazla kalmayı yasaklıyor, göç etm elerini güç­
leştirm ek ve ağırlaştırm ak için, dağlarda boğazları ve ge­
çitleri tutuyordu. H er yanda, özel kişilere bağlı karakol­
la r bulunuyordu; bunlar, “h a n '’lard a "ağalar”, dağ geçit­
lerinde (daha sonra, anlaşılan, jan d arm a k urum u olan
"zaptiye’yi oluşturan) "zabitler”di. Anadolu'da, kendine
özgü b ir göç ya da yerleşm e yönetim i yaratılm ıştı: b u ra­
da, toprak işlerini düzenleyen acentalar (iskânbaşı) bulu­
nuyor, Anadolu’da yağmacılığın kovuşturulm ası için pa­
şalar gönderiliyordu (belge no: 222, s. 186). Ve, olasıdır
ki, göçebelere elverişsiz to p rak lar veren hüküm et, gizli­
den gizliye, bu niteliksiz, huzursuz insanlardan k urtulm a­
yı düşlüyordu. Bu topraklarda, insanlar ve hayvanlar, sık
sık hastalıktan ölüyordu. Göçebeler için, b ir yerde kal­
m ak bunaltıcıydı. Onlar, özgürlüğe can atıyordu.
Yerel yöneticiler olan "valiler” ve "m u b assırlar” gö­
çebeleri eziyordu; Bâbıâli bile, b ir seferinde, Aydm’daki
Gümüşlü bojom dan alınan parasal haraçların haddinden
fazla olduğunu kabul etm işti (belge no: 204, d. 162).
B askılar altında ezilen göçebeler, yollar boyunca,
kervanlara ve askerlere saldırıyorlardı, göçebelerin ayak­
lanm aları ve başkaldırıları (tam öyküsünü arşiv malze­
mesi ortaya koyabilir), büyük to p ra k la n kapsıyordu. H.
1100 yılında (1689) Türkm enler, E lbistan halkına kırk
117
gün süren korku yaşattılar. Kısaca, 16. -18. yüzyıllarda,
göçebe Türkler, 20. yüzyılda, D ersim ’de K ürtlerin eyle­
m indeki gibi davranıyorlardı. Savaşım güçtü. H üküm et,
“onları yenm enin çetin b ir iş” olduğunu itiraf ediyordu.
Göçebeler, eski yerlerine dönmeyi reddediyor, hüküm et
güç kullanınca ise kaçıyorlar, dağlarda barınak buluyor,
akrabalarında gizleniyorlardı. Bazan, onları, "ortakçı" di­
ye göstererek " tım a r” sahipleri saklıyorlar, ya da esnaf
ve zanaatkarlara (ehli san’at) başvuruyorlardı.
H üküm et, ne olursa olsun, eski düzeni korum ak isti­
yor ve Y ürüklerin "yürük durum undan” çıkm asını ya­
saklıyordu. Ama, hüküm et karşısında suçlu olan Y ürük­
lerin aranm ası, genellikle sonuçsuz kalıyordu.
Ensonu, hüküm et, üstünlük sağlayınca da, göçebele­
ri acımasızca tepeliyor ,onları fiziksel olarak yok ediyor­
du. Bu aşam ada, h er şey uygun görülüyordu: Şeyhülis­
lâm dan, öldürm eye izin veren fetva çıkıyordu (bkz. belge
no: 194); bu, her iki dünyada da, "burada ve öbür dün
yada”, "hayırlı b ir işti”. Yoksul göçebeler, onların önder­
leri Kıbrıs adasına, daha sonra 19. yüzyılda özgürlükçü
yazar, çilekeş Nam ık K em al’in kapatıldığı Magosa kalesi­
ne sürdürülüyorlardı: Buraya kilitlenip, özgür bozkırla­
rın develerin, sürülerin özlemiyle eriyip gidiyorlardı.’^
B ütün bunlardan halkın ekonom isi zarar görüyor, ye­
rel yönetim, h a tta saray yönetim i zarara uğruyordu.
Göçebeler için, yerleşik halka göre, belki, vergi ayrı­
calıkları belirlenm işti; onlar, örneğin, "Azerbeycan’da Yö­
netim Tüzüğü” tasarısında "yerel” gelenek olarak nite­
lenen, toprak sahibine "dünyalık (köylü) m addi yardım ı”
şeklindeki "avarız”'^ gibi özel yüküm lülüklerden kurtul12 F. G ize’n ltı to p la d ığ ı y ü r ü k şa rk ıla r ı y itir ilm iş ö z g ü r lü ğ e ö z le m le
d o lu d u r , ve, b e lk i, B ozb eg, b o y b e g l so y te r im in in b o z u lm u ş b iç im id ir .
13 “A v a rızla r” , “ev rezler” , S u lta n I. S ü le y m a n ’ın k a n u n la r ın ın y a y ın ­
c ıs ı M. A r if in a ç ık la m a sın a göre, fe th e d ile n to p ra k la rd a n sa v a ş z a m a n ı k o ş u l­
la r ın a göre a lm a n o la ğ a n ü s tü vergilerdir. B kz: K o lo n ia ln a y a p o litik a r o ssiy s-
118
m uşlardı. Küçük Asya’da "dünyalık (köylü) yardım ı”
("köm ek”) köylü yaşam ında 20. yüzyıla değin sürm üştür.
H üküm etin, göçebelerden aldığı hayvan ve köy ü rü n ­
leri (süt, yün vb.) vergisinin ve toprağa yerleşenlerden
aldığı tarla, bağ ve bahçe vergilerinin düzenli olarak akı­
şında çıkarı vardı.
Tüm Anadolu’ya dağılan göçebeler, b ir Lölümüyle,
“tim arlar”da ve “zeam etler’de çalışıyorlar; diğer bölü­
müyle, keseneğe verilen köylere (m ukataa kariyeleri) ka­
tılm ışlardı; ayrıca, “vakıf” gelirleri, "kutsal k entler” Mek­
ke’ye ve M edine’ye "arm ağan” “serh” giden sultan malı
(has, havas) topraklardaki göçebeler vardı.
Barış zam anında, çalışm ak için, göçebelerden büyük
gruplar ayrılıyordu. Onlar, kale yapılarının onarım ı için,
toplum sal binalar, cam iler vb. inşaatları için, İstan b u l’­
dan, E dirne’den isteniyorlardı. Bunlar, bedava emek-gücünü oluşturuyordu. H üküm etin, bunların beslenm esi
için kaygılanm ası gerekm iyordu. Yürük, çalışmaya gider­
ken, savaş zam anında da gözetilen genel kurala uygun
olarak, altı aylık yiyecek malzemesini yanm a alıyordu, ve
hizm et süresi de, galiba, altı aydı. Ancak, en son olası­
lıkla, Y ürük başka b ir işe geçirilirken, her gün iki ekmek
(çift nan) veriliyordu.
Y ürüklerin askerî yüküm lülükleri. Sultan H. Mehm ed’in kanunnam esinde belirlenm işti. "Ocak”tan, yani
her 30 Y ürük ailesinden 5 kişi alınıyordu. Avrupa Türki­
ye’sinin "fatihler soyunun” (evladı fatihan) yüküm lülüğü
de aynıydı. Altı “Fatihler soyu”, b ir "eşkinci” veriyordu.
Askerlik yüküm lülüğünden kaçınm a durum unda p ara ce­
zası (600 akça) alınıyordu.
Barış zam anında olduğu gibi, savaş zam anında da
yüküm lülüklerin yerine getirilm esi, îr a n ’m 9 M artta başk ovo ts a r iz m a vı A zerb a y ca n e v ı 20 - 60 g g . X IX v. M . - L,., 1937, s. 57. A ynı
yerd e ay r ıc a B kz: " U k a za ter', " avarız” s ö zc ü ğ ü .
119
layan gayriresm i yeni yılı "nevruz”a ’‘', ya da Hızır günü­
ne yani eski tarzda, 23 N isana rastlatılıyordu. Küçük As­
ya’da emek-gücünün kiralanm ası da, gene 6 ay üzerinden,
H ızır gününden Kasım gününe değin, b ir yaz boyunca
yapılıyordu.’^
Görülüyor ki, b u ayrıntı bile, Selçuklular devrinde
egemen olan ve yıllık savaş kam panyalarının sürelerinde
yansıyan b ir düzeni yineliyordu. Göçebe yaşam ı norm la­
rından geçen bu eski geleneğin gücü, Türklerde, savaşta
da, barış yaşam ında da, h er zaman, yürürlükteydi. Kasım
günü gelir gelmez, askerler arasında, dinlenm?j gereksin­
m esi üzerine konuşm alar çoğalıyordu. Daha 17. yüzyılda
durum böyleydi.'*
Prof. Ahmed Refik’in yayımladığı belgelere göre,
16.-18. yüzyıllarda T ürk göçebelerin yaşamı böyle beli­
riyor.’^ Selçuklular dönem inde Oğuzlar ve göçebeler, hal­
kın temel egemen sınıfını oluşturuyordu. 16. -18. yüzyıl­
larda beliren, Selçuklular dönem i için belgesel bakım ­
dan şim dilik kapalı olan tüm bu çizgiler, kuşkusuz, daha
belirgin olarak ortaya çıkmalıydı.’®
Osmanlı devletinde. Oğuzlar, toplum sal m erdivenin
aşağılarına kaym ışlardır. Selçuklular döneminde, onlar,
ana konum da bulunuyorlardı; şimdi, devlet, keyfî davra­
nıyor, onlara yaşam ın akışını engelleyen yük olarak bakı­
yordu. Devlette yerleşiklik öğeleri üstün geliyordu.
1‘i B u n u n la b ir lik te , vergiler, M u h a rrem d e d e ö d e n iy o r d u (F . K öp rü lü .
B iz a n s M ü e sse se le rin in T esir i, s. 173).
15 V I. G o rd lev sk iy . M a te rla lı d ly a o sm a n sk o v o n a ro d n o v o K alen d arya.
J iv a y a sta r in a , god X X . 1911, s. 439.
16 N a lm a . T arih (İ sta n b u l y a y ın ı h . 1280), I. 84.
17 B ilin d iğ i g ib i, K ü ç ü k A sy a ’d a y a rı g ö çeb e T ü rk ler 20. y ü z y ıla d e ğ in
v a r lığ ın ı sü r d ü r m ü ştü r; b k z; VI. G o rd lev sk iy . P o M oloy A zil. V p e ç a tle n iy a
o t p oy ezd k l v ı 1913 g. R u ssk iy e V ed o m o sti, 1914, n o. 240. A li R ız a Y a lm a n ’ın
" C e n u p ta T ü r k m e n O ym ak ları" b a ş lık lı g « n iş ç a lış m a sın d a n (4 c ilt ) , h e r .
h a ld e, ilg in ç m a lz e m e ç ık a r ıla b ilird i, b en y a ln z c a a d ın ı b iliy o ru m .
13
O ğuz T ü r k m e n le r in in a k r a b a la r ın ın ç a ğ ım ız d a k i d u ru m u ü z e rin e , bkz:
F. M ih a y lo v . T u z e m ts ı Z a k a sp iy sk o y o b la s ti i İh Jlzn. E tn o g r a fiç e sk Iy oçerk.
A çh ab a d , 1900. — Q. K arpov. P le m e n n o y 1 ro d ovoy s o sta v T ü r k m e n P o lto r a ts k (A şh a b a d ), 1925.
120
BEŞÎN C Î BÖLÜM
Küçük Asya’da Feodalizm - Selçuklular Devrini Kavra­
mada Malzeme Olarak Doğu İllerinde Feodal Kalıntılarm
Günümüzdeki Tablosu - Selçuklularda Soy Kütüğünün
Bozulması - Askerî Tımarlar Sistemi - Bunun Moğol
Kökleri. Selçuklular Öncesinde Küçük Asya’da Toprak
Düzenleri - Tımarlar, Bunların Türleri - Feodallann Zen­
ginliği - “ Gulamlar” - “ Derebeyi” Tipinin Doğuşu - Feo­
dallann Askerî Yükümlülükleri - “ Sipahiler” ■Bağlı Bey­
ler ve Merkezi Hükümdar (Yasallar ve Süzerenler) - İta­
at İfadesi - Bağlı Beyliklerin (Vassallığın) Doğulu ve
Batılı Öğeleri - Sultan ve Halife
Şeyh Said isyanından (1925 yılı) sonra, Dersimde bu­
lunmuş olan N. Hakkı (şimdi Uluğ), 11-13. yüzyıllarda,
yani Selçuklular döneminde, Oğuz boyları için, devletin
sınırlarını koruyan boylar için aynı olan öğeleri sürdü­
ren, Kürtlerin bu ıssız, yaban bölgesinin’ kölelik yaşamı­
nı anlatmıştır.
Resmî bakımdan merkezi hükümete bağlı olan Der1
N a şit H akk ı. D ereb ey i v e D ersim . A nkara, 1932. B u ilg in ç k ita b ı "H a­
k im iy e ti M illiy e '’ g a z e te sin d e k i m a k a leler d e n b iliy o ru m : m a k a le le r in bir
d iz is i de. y a y ın ın a s o n v eren “K a d ro ” (n o . 7, 8, 11) d e r g isin d e y d i, k ita b ın
iç e r iğ i R u sça o la ra k A. D . N o v iç ev (K v o p ro su o fe o d a liz m e v ı tu r y c ts k o m
K u r d ista n e. B lb lio g r a fly a V o sto k a , vıp. 2 - 4, 1933, s tr . 54 - 64) ta r a fın d a n
ö z e tle n m iş tir .
121
sim ’deki K ürtler, boy başkanınm [aşiret reiriinin —ç.]
iradesini uygulam aktadır: B unlar, onun adam larıdır ve
genellikle onun adını (örneğin, Kangozade) taşım aktadır­
lar. —Yüzlerce, binlerce dönüm — toprak ona aittir, tarlaları dağıtm akta ve çevre köyleri yönetm ektedir. Hay­
vancılıkla uğraşan köylülerin ona bağım lılıg’., yalnızca
ekonom ik bakım dan değildir. Ekonom idışı önlem lerle de
(yağmalama, öldürm e) hareket eden, yürütm e ve yargı
işlevlerini gören, onların "ru h u n u ” sezen boy başkanı,
köylüler için her şey dem ektir; to p rak ağası cau r, yönet­
men kaym akam odur, şeyh odur; feodalda dünyasal ve
dinsel iktidar birleşip bütünleşm ektedir. Bununla b irlik­
te, ağa ve şeyh, genellikle, köylüleri aralarında bölm ek­
tedirler; ağa dünyasal feodal, şeyh dinsel feodaldir.
K entte yönetim ya da "tek k e” tarafından, boy başkanının kötü uygulam alarının üzeri kapatılm aktadır. Bu­
nun karşılığında feodal, koruyucusuna, kaym akam a ya
da şeyhe, köyünden arm ağanlar (hayvan, altın, gümüş)
götürm ekte, diğeri ise, ziyaretçisine karşı arm ağan ola­
rak kum aş, atkı, "m in tan ” ya da "en tari” verm ekte; ko­
nuğuna, bey olarak bağımlılığını simgeleyen gömlek b a­
ğışlam aktadır.
Savaş zam anında, devlet aygıtı sarsılınca, feodal, ge­
çim olanaklarından yoksun köylülerin hüküm ete öfkesi­
ni, ustalıkla yönlendiriyordu. Em peryalist savaş sırasın­
da, b ir boy, kom şularına saldırm ış, varlıklarını yağm alar­
ken hüküm et binalarını da kırıp dökm üştü.
Böylece, soy ilişkileri, giderek zayıfladığı ölçüde, boy
başkanı feodale dönüşüyordu. A krabaları üzerinde iktida­
rını sürdürerek, onların posasını çıkaran feodal, hoşnut­
suzluğu, kendi üzerinden uzak tutm ayı başarıyor, ve tüm
suçlar hüküm ete yükleniyordu.
Selçuklular döneminde, olup biteni açıklam ava yar­
dımcı olan Doğu Anadolu'daki feodal düzenin çözümlen­
122
mesi böyledir.
Oğuz boyları —soy kitlesi—, boy yöneticilerine (sU’
başılara) bağlıydı. Boyun nüfusu ne denli fazlaysa, göçe­
be feodal da o denli güçlü ve tehlikeliydi. Boy beylerinde
toplanan gücü, eylemsiz kılm ak için, sultan, boyları bö­
lüyordu. A ralarındaki soy bağını parçalayarak, onlara
yeni görüşler aşılıyordu. Toprak, devlet düşüncesinin kişileştiği sultanın m alıdır; to p rak alanı, bölgeler elde eden
boy başkanı sultan karşısında yüküm lülükler taşım akta­
dır; şim di o, sultana bağlı b ir feodal beydir, am a daha
büyük feodal —sultan—, sınıfsal haklarını ve çıkarlarını
ihlal ettiği zaman, sultana karşı ayaklanm a başlatm akta,
saray darbesi yapm aktadır.
Oğuzlarda, soya dayalı yaşam ın bozulm ası. Küçük
Asya’ya gelmeden çok önce başlam ıştır. O rta Asya’da ya­
şam, Büyük Selçukluların veziri (başlangıçta Alp Arslan’ın, sonra onun, ardılı M elikşah’ın vezirliğini yapan) Nizam-ül-Mülk tarafından belirlenen değişiklikler yaratm ış­
tı.^ Nizam-ül-Mülk'ün yapıtı "Siyaset-nam e” ("Yönetim
Kitabı") ya da siyaseti-m'ülûk ("H üküm darların Yaşam­
la rı”), Vakayinam e’nin geçmişe dönük olarak betim ledi­
ği gibi Selçukluların ideal hüküm darı olan Sultan I. Alaaddin K eykubadın el kitabıydı.
Askerî tım ar sistem inin kökleri. Doğu Asya’ya uzan­
m aktadır; bunlar, henüz soy düzeninde yaşayan Türk
boyları üzerinde, M oğolların ya da, belki, ayrılm alarından
önce Moğol-Türk boyları üzerinde b ir başka bilinmeyen
ortam ın kökten etkisini düşündürm ektedir. Hem soy te­
rim leri (uruğ-kuşak, akraba) hem de yüksek yasama ku­
rum u soy üyeleri kurulu, (Kurultay), Moğol dilinden ak­
tarm alardır.
2 N lz a m -ü l-M ü lk , ayrıca, to p ra k y a sa la r ın ı, to p ra k la r ü z e r in d e te m e ls iz
sa v la rın o r ta d a n k a ld ır ılm a sı İçin, k u ra lla rı d ü z e n le n m iş y a d a d e r g ln le m lş tlr , bk z: V. B a rto ld . O n y e k o to r ıh v o s to ç n ıh ru k o p lsa h , s. 0117 - 0118.
123
G. D. Sanjev, Cengiz Han® dönem inde askerî örgüt­
lenmedeki yetkinliğin, belki, Mogollarca, kom şularm dan,
kuşkusuz, Çinlilerden ak tarılan b irtakım eski yansım a­
ları gerektirdiğine benim dikkatim i çekmişti.
T ürk halklarının tarihini doğru kavram ak için, Mo­
ğolların incelenmesi zorunludur; böyle b ir inceleme, hem
Türklerin soy kütüğünü, hem de onların toplumsal-ekonom ik örgütlenm esini aydınlatm ak durum undadır. MO’
ğolların kalıtı eski Asya düzenlemeleri, Küçük Asya’daki
Türklerde, uzun süre devam etm iştir.
Eski Oğuz geleneklerinden kopan Nizam-ül-Mülk un
öğütlerini izleyen Selçuklular, babadan oğula geçen, ka­
lıtsal askerî tim arlar sistem i gibi O rta Asya düzenleme­
lerini alıkoyuyordu. K alıt ilkesi, kuşkusuz, devlet düze­
nine süreklilik sağlıyordu.
Askerî tim arlar, İran'da, İran M oğollarmda da var­
dı. H an Gazan tarafından yayım lanan (1303)'' tim arlar
tüzüğü, m üslüm an izlerini (köylülerin bireysel özgürlü­
ğü) taşıyordu. Ama, tim ar kurum u için (Îbni-Bîbî'nin de
bildiği) b ir Moğol terim i, soyurghal — "lü tu f”, "bağış”,
"yaşam boyu kullanm a” (şimdi sözcük eskim iştir) kulla­
nılm aktadır.’
Bu terim , Fars dilinde, 18. yüzj'ilda geçebilmiştir;
h atta, belki, "soyurghal” sözcüğü, İra n ’da, ancak, 18. yüz­
yılda oluşan gerçek ilişkilerin Moğol diline sonradan çe3 Y a sa 'd a a sk e ri tü z ü k , bk z: G. V ern a d sk iy , agy., s. 2 0 - 2 1 .
4 C. D ’O hsson, H tsto lr e d e s M o n g o ls. L a H aye e t A rasterdam , 1835, t. IV,
p . 420 -4 2 9 .
5 B . V la d im ir tso v . O b şç e stv e n n ıy str o y m o n g o lo v , s. 115. p rim , 2. — K u ş ­
k u su z , " tlu l" (" tey ü l" ) k u r u m u d a a y rıca Incelenm 'eU dir, b k z: B ilim le r A k a­
d e m is i ta r a fın d a n y a y ım la n a n b elg elerd e te r im in ta n ım la n m a sı (K o lo n la ln a y a p o litik a ro ssiy sk o v o ts a r iz m a v ı A zerb a y ca n e. M. - L. 1937, ç. II,
U k a z a te l). V. R a d lo v (III. 1380 . 1381) s ö z c ü ğ ü Ç a ğ a ta y ca sa y ıy o r v e şö y le
çeviriyor: "Y aşam b o y u k u lla n ım a b a ğ ış la n m ış to p ra k p arçası" , y a n i k e n ­
d in e ö z g ü b ir tü r "İkta"; a y rıca bk z; B a b ü r ’e v e S a r d e n ’e g ön d erm eler yer
a la n L. B u d a g o u 'u n “ S ö z lü ğ ü ” (1. 423 - 424). S ö z c ü ğ ü n e tim o lo jis i a çık
d e ğ ild ir, g a lib a , b u ra d a d a a r a ştırm a y ı, M o ğ o lla ra y ö n le n d ir m e k gerekiyor.
124
virisidir. Ama, belki de, tersine, yaşam boyu bağışlar ko­
nusunda birtakım eski Moğol yansım alarım , bu "soyurgh al” sözcüğü dile getirm ektedir, yani Selçuklulardan (ka­
lıtsal) askerî tim arlar sistem i alınınca, sözcük, İra n ’da
doğal olarak yüzeye çıkm ıştır* Büyük Selçuklularda,
askerî tim arlar, 11. yüzyılda konulduğuna göre,^ aktarm a
Moğol işgallerinden önce m eydana gelebilm iştir. O za­
m an, bu, İra n ’da yalnızca toprak m ülkiyeti term inoloji­
sinin değil, sulam a terim lerinin de dile getirdiği, Orta
Asya halkları arasında, eski özgür karşılıklı etkileşm e­
nin b ir kanıtıdır.®
O rdu için gene b ir Moğol terim i, xoshun’ Fars dilin­
de (dille kuralcı reform lardan önce “k u şun”) kullanılı­
yordu. Daha sonra, 17. yüzyılda, M ançurların boyundu­
ruk altına aldığı, feodal hüküm dara bağlı feodal birlik­
ler "hoşun” olarak adlandırılıyordu,'" am a, gy>liba, daha
önce de, bu terim , askerî değil, toplum sal içerik taşıyor­
du, ya da doğrusu, bu birliklerin ordu bulundurm ası ge­
rekiyordu.
Şurası kesin ki, Moğol İm paratorluğunun, Batı ulus­
larındaki tim ar sistem i üzerinde, Moğol etkisi kuşkusuz­
dur. Moğol istilasının, daha önce, H orasan’a geçmiş olan
etkiyi pekiştirm iş olm ası m üm kündür. M oğollarda, özen­
li b ir askerî örgütlenm e vardı, ve disiplin —anında sa­
vaş durum una geçiş— resm î görevlilere bağışlanan ay­
rıcalıklarla destekleniyordu. Selçuklular devletinin olu6 S oru n , ö z e l a r a ştırm a g erek tiriy o r, a y rıca bicz: F. K ö p r ü lü . B iz a n s
M ü e sse se le r in in T esir i, s. 100.
7 C. H. B eck er (I sla m stu d le n , L elp zlg , 1924, B d. I, p. 243; S te u e r p a c h t
u n d le h n w e s e n ), y a z ın k a y n a k la r ın a d a y a n a ra k , b u s is t e m in d e B ü y ü k S e l­
ç u k lu la r ta r a fın d a n k u r u ld u ğ u n u v a rsayıyor. B u n u n la b ir lik te . N iz a m ü l
M ü lk r ed d etse de, b a ğ ışla r, y e r yer S a m a n ile r v e G a z n e llle r z a m a n ın d a m e y ­
d a n a g e lm iş tir , b k z: A. K rım sk ly . I sto r iy a P e r sll, t. 1, M., 1916, s. 134 - 135.
8 VI. G o rd lev sk ly . İz Isto rll v o d o p o lzo v a n iy a v ı K o n y e. Z ap isk i t n s t l t u t a
v o sto k o v e d e n iy a , t . II, s . 199, p rim . 3.
9 B . V la d im ir tso v , agy. s. 133.
10 A y n ı yerd e, s. 196.
125
şum koşulları, doğal olarak, M oğolların telkini düşünce­
sini doğuruyor.
Nizam-ül-Mülk, to p rak parçaları —askerî tim arlar—
dağıtılm ası yöntem ini Selçukluların yarattığını savla­
m akta, ama, Moğol terim lerinin varlığı, bununla çeliş­
m ektedir. Nizam-ül-Mülk, deneyimli siyaset adam ı ola­
rak, Moğolların sistem inden yararlanabiliyordu. Bu sis­
tem elverişliydi, çünkü, devletin zayıf mâliyesini, orduya
m aaş ödem ek için gelir aram a derdinden kurtarıyordu.
O rta Asya'da kökleşen askerî tim arlar sistemi, Küçük
Asya'da, doğallıkla sınır bölgelerinde, Oğuz boylarının
savunm a için konum landığı yerlerde devam ediyordu.”
Taşrada, yönetim yöntem leri, m erkezdekinin aynısı de­
ğildi. B aşta gelen gelir kaynakları merkezde yoğunlaş­
m ıştı, sınır bölgelerinde ise, halk, son derece doğasal b ir
ekonom i içinde yaşıyordu. “Sınır beyleri”, m erkezdeki
tim ar sahiplerinin karşıtıydı, hukuksal bakım dan da on­
lardan ayrılıyorlardı.
Sınır beyleri, toprakları, bağımsız olarak yönetiyor­
lardı; sultanlar, to p rak hakkını biçimsel olarak onlara bı­
rakm ıştı. Böylece, sultanlar, devleti düzensizlikten koru­
m ak için, dolaysız yarardan hareket ediyorlardı. Merkezi
iktidardan bağımsız yaşayan beyler, m ülkündeki to p rak ­
ları genişletmede sultana yardım cı oluyorlardı. Askerî tim ardan yararlanm a karşılığında ordu birlikleri sağlıyor­
lardı, am a onlar için bu ağır değil, hoş b ir yüküm lülük­
tü; savaş, kendilerine zengin ganim et getiriyor, askerî
içgüdülerini doyuruyordu.
Ancak, Selçuklular, Küçük Asya’ya akın ettikleri za­
man, burada yerli ve aktarm a to p rak düzenlemelerine
rastlam ışlardır.
Bir yandan. Küçük Asya’da, A raplar çoktan yerleşn B u s is te m in d o ğ u ş u n u n d o ğ ru a ç ık la m a sın ı F. K ö p r ü lü (B iz a n s M ü e ss e se le r ln in T esiri, s. 227) v erm ek ted ir.
126
m işlerdi. Erm enilerin oturduğu topraklarda. 9. vüzvılda,
srtık , toprağın devlet tarafından kiraya verilnnesi düzenlenebilm işti, vergi ve haraçların ödenm esi için b ir araç
olarak "ik ta ” sistem i Abbasiler dönem inde bundan böyle
vardı.
Bizans İm paratorluğu çürüyor, devleti biçim lendiren
güç zayıflıyordu. İstanbul, latinyanlar tarafından doldu­
rulm uştu, ve bu da, ayrılıkçılığa güçlü b ir neden oluştu­
ruyordu. Latinyanlara k arşıt duygular içindeki Bizans
devleti öğeleri. Küçük Asya'da, Karadeniz kıyısında, m et­
ropolden daha fazla yaşayan Trabzon im paratorluğunu
kurdular; başkentin yakınındaki İznik’te, geçici olarak
L askarlar yerleştiler. Doğuda, Sivas'ta ve Tsezara'da, gü­
neyde K ilikya'da Erm eni krallıkları ortaya çıktı. "Fem "
başkanları da bağımsızlık hissediyorlardı. H er yanda, Sel­
çuklularla kim i düşm anlık, kim i iyi kom şuluk ilişkileri
başlam ıştı; Küçük Asya'da, h er yandan yabancı soy ve
çevrelerin toplum sal etkisinin sızması için elverişli or­
tam oluşm uştu.
Selçuklular, İstanbul ile Yerusalim arasm daki yol
üzerinde yerleşm işlerdi. H açlılar, onların topraklarından
geçiyordu. H erhangi b ir yeri gözüne kestirince, bunlar,
kendilerini Doğuya iten kutsal am acı çabucak unutuyor,
yol boyunca prenslikler kuruluyor, şatolar inşa ediyor­
lardı. Örneğin, Akdeniz'in güney kıyısında —Antalya ya­
kınında— Latin im paratorluğunun kuruluş dönemine
doğru, “sahil prenslikleri” yerleşm işti; Küçük Asya, Ro­
dos ve Kıbrıs adalarından da fran k lar geliyordu. "B aron"
(Baron Vasil vb.), "konnetabl" gibi feodal terim ler, Vakayinam e'de yer almaktadır.'^ Bu B atı Avrupa aktarım la­
rı da, Selçuklulara anlaşılan, Erm eniler aracılığıyla geç­
m iştir. K üçük E rm enistan’ın kurucusu, Toros ya da Feodor Latin baronlarının desteğini bulm uştu. Çağdaş Er12 Y a z io lo ğ lu A li, III,
146.
127
meni dilinde, "b aro n ” sözcüğü (Vakayiname’de Erm enis­
tan prensine uyarlanm ıştır) "boy" anlam ı kazanm ıştır.
Tüm bu sistem ler (Moğol, ya da Moğol - îran , Erm e­
ni - Arap, Bizans, B atı Avrupa), birbirini karşılıklı etkile­
yerek devlet ve toplum düzeninin alacalı tablosunu oluş­
turm uştur. Yalnızca yüzeysel düşünceler çiziktiren İbni Bîbî Vakayinamesi, b ü tün bu öğelerin, b ü tün bu akım la­
rın özgül ağırlığının, oranlarının ortaya konm ası için ol­
dukça yetersizdir. Bunun için, Bizans, Erm eni, B atı Av­
rup a kaynaklarının incelenmesi zorunludur.
Ve tüm bun lar ,etnik çeşitlilik fonu üzerinde, dirlik
içinde yaşıyordu. Küçük Asya’da, dillerin ve halkların
karışm ası geniş çaptaydı. Vakayinam e’de, Küçük Asya
için az rastlanır b ir poliglottan ("birçok dilbilene”) sığın­
mış olarak Bizans’ta bulunduğu sırada, erkân tarafın­
dan gizlice Selçuklu şehzadesi Gıyaseddin'e (daha sonra
I. Keyhüsrev) gönderilen Zahariya’dan sözedilmektedir;
o, T ürk ve Fars dillerinden başka, ayrıca beş dil biliyor­
du. Belli ki, m üslüm anlığa yeni dönm üş biriydi, adına
bakılırsa, büyük olasılıkla Yahudi idi. Din adam ı giysi­
leri giymekten b ir sıkıntı duym uyordu; galiba, yerel dil­
ler, Rumcayı ve Erm eniceyi de biliyordu. Z shariya’nın
konuştuğu diğer üç dilin (anlaşılan, îbranice v t iki Batı
Avrupa dili) hangileri olduğunu belirlem ek önem taşıya­
bilirdi.
Bununla birlikte, tüm bunlar, sonuç vermeyecek var­
sayım lardır; "beş" sayısı simgesel olarak dillerin çoklu­
ğunu içeı-mektedir.
Ayrıca, b u öyküde, derviş çevrelerinden gelen, biraz
destansı b ir belirti de vardır.
K arm aşık ortam . Küçük Asya Selçuklu Devletinin
toplum sal yapısını etkilem ek durum undaydı.
Toprak alanlarının ve taşınm azların ölçüleri, m ülki­
yet koşulları değişikti ve toprağın kime, niçin bağışlan­
128
dığına bağlıydı. Sultanın kaprisi, keyfiliği, kuşkusuz, bü­
yük rol oynuyordu. İşte sultanın "ihsanının'' özgün b ir
örneği. Bir seferinde, sultan, kendisini tehlikeli b ir has­
talıktan k u rtara n hekim Fasil'i (bu, Rum Vasili’dir) ödül­
lendirm ek istem iş, kendisini seven herkesi hekim e bir
arm ağan vermeye çağırm ıştı; sayısız "dirhenjler ve di­
narlar, atlar ve katırlar, ve k aftan lar verilen hekim, sa­
bah yoksul uyanm ış, akşam a dünyanın birinci zengini ol­
m uştu r.”’®Vakayiname, b u rad a büyülü b ir m asal sahne­
sine öykünm ektedir.
Vakayinam e'de to p rak m ülkiyeti terim lerinin kulla­
nılması, her şeye karşın, tutarsızdır. Şurası kuşkusuz ki,
"tim ar" (Farsça "teym ar" sözcüğünün başlangıçtaki “hi­
maye" anlam ı, sonra “ihsan”, "p ara bağışı” ya da “ik ta ”,’''
küçük yurtluklar; bazan "tım a r” sözcüğü, Arapça "m ü lk ”
("taşınm az”, "to p ra k ”)
sözcüğüyle
birleşm ektedir;
“M ülk”, toprak sahibini, m erkezi hüküm dara hizm etten
kurtarıyordu.
“Zeam et” büyük " tım a r”, büyük yurtluklar. Arapça
terim , "zeam et”e, daha îb n i - B îbî’nin (Farsça) Vakayinam e'sinde rastlanm aktadır. A. M. Şam suddinov'un bana
gösterdiği gibi, Osmanlı dönem inde zeam etleri ,ilk kez.
Sultan I. M urad bağışlam ıştır; anlaşılan M urad'ın ön­
celleri olan ilk Osmanlı sultanlarının toprakları, henüz
yetersizdi, ve o zam anlar, sultanlar, ancak küçük toprak
parçaları “tım arlar” dağıtabiliyorlardı. Zeamet, ne kadar
büyüktü? Belli değildir. Sultan M uhteşem Süleym an'ın
“K anunnam e”sinden, yani 16. yüzyıldan örnek rakam lar
şöyledir: Osmanlı dönem inde Sivas bölgesi vezirinin zea­
m etinin gelirleri 900 bin “akçe” düzeyindeydi; “eyalette”
toplam 48 zeamet ve 948 tım ar bulunuyordu.’^
1 3 Y a z ıcıo g lu A li, III, 3 1 1 -3 1 2 .
14 S ö z c ü ğ ü n a n la m ı v e k u lla n ış ı k o n u su n d a bkz: F. K ö p r ü lü .
M ü e sse se le r in in T esir i, s. 233, n o t.
15 B . N a fiz v e İ. H akk ı. S iv a s Ş eh ri. İ s ta n b u l, 1928, b. 11.
129
B iza n s
Büyük yurtluk olan zeam etin sahibi, büyük ekonomi
yürütm ekten, genellikle kaçınarak, kendisi, yardım cıla­
rına, kasaba ve köy ölçülerinde to p rak alanları dağıtıyor­
du. Örneğin, meclis em iri güçlü b ir beyin birliklerinde,
her biri bin nefere değer 100 seçme savaşçı vardı, ve
"em ir, bunlara iyi k asabalar ve köyler vb. verm işti”.’'^
Feodallar zinciri denebilecek bu hiyerarşik sistemi,
B. deola Broguiere de, 15. yüzyılın birinci yarısında farketmiştir.'^ Sultan II. M urad’ın, savaş zam anında, 2 bin
asker donatan güçlü B ursa valisinin yönetim i altında,
durum una göre, kim i ikiyüz, kim i üç yüz kişi çıkaran
feodallar vardı.
H er iki terim —"tım a r” ve “zeam et”—, Selçuklular
dönem inde taşıdığı anlam sal içeriği, belli ki, koruyarak,
Osmanlı yaşam ına da girmiştir.'®
Ibni-Bîbî V akayinam e’sinde, büyük yurtluğun (böl­
ge) belirtilm esi için, “am al” terim ine de rastlanıyor.” Bel­
ki, "tım ar" ve “zeam et” terim leri, daha çok, merkezdeki
toprak alanları için kullanılıyor, sınır bölgelerinde ise,
“ik ta ” terim i ağır basıyordu.
" İk ta ”^“ terim i ("tım ar” ve "ik ta ”ya (tımai ve ikta)
b ir arad a rastlanm aktadır), to p rak ların kirayla, geçici
kullanım ını gösterm ektedir; bu, sultan tarafından sahibi­
ne, toprak üzerinde yaşayan köylülerden vergi toplam a
hakkı verilen yurtluktur.^’ Selçuklular dönem irde "ik ta ”,
çok daha geniş uygulanıyordu.^
16 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 145. "E yü k a sa b e k ö y le r v e tim 'ir la r ve h a s ıllu
y lr le r v lrm lşd l."
17 B er tr a n d o n de la B rogu lâre, V o y a g e d ’D u tr e m e r M âm orles de l ’I n s t lt u t
N a tio n a l d e s S c ie n c e s e t A rts, S c ie n c e s M orales e t P o lltlq u e s , V. P aris, 1804.
18 B u k o n u d a R u s d ilin d e d a h a a y r ın tılı bk z: V. S m irn cv . K u ç ib ey G öm ü r d c ln sk ly 1 d ru g ly e o sm a n sk iy e p is a te ll X V II v. o p r lç ln a h v p a d k a T u r ts il.
sp b ., 1873.
1 9 lb n l B îb î, IV, 261.
2 0 lb n B îb î, IV, 247.
21 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III. 170.
22 '‘t k ta '’n ın e v rim i k o n u su n d a bk z: t . P e tr u şe v sk iy . H a m d u lla h K a z -
130
Devlete ya da sultana özgü b ir başka to p rak fonu,
"has" bulunuyordu. Bu fondan, toprak, resm î görevlerin
yerine getirilm esi kaışılığm da, b ir tü r ödül olarak verili­
yor ve, anlaşıldığm a göre, kişiler değişir değişmez geri
alm ıyordu; bu, kalıt olm ayan ve (yaşamboyu verilmeyen),
kişiye değil, göreve bağlı, denebilirse, devingen b ir top­
rak fonuydu. Ama, Selçuklular soyuna ve h a tta sultana
ayrılan, artık bölge niteliğinde to p rak lar vardı; buna da
"h as” deniyordu.
Göçebe, kom şusu üzerine akın yaptığı zaman, onun
için ekmek, b ir ganim etti; Selçuklularda sefer, yağmacı
akınlar, devletin toprak fonunun tam am lanm ası için el­
verişli b ir olanaktı. Kendi tarafın d a to p rak fonu tüke­
nince, sultan, karşı ta ra fta to p rak arıyordu.
H ayvanlar ve insanlar (savaş ganimeti) ekonomiyi
destekliyordu, böylece, ülkenin verimliliği, yapay önlem ­
lerle, geçici olarak ayakta duruyordu.
H ıristiyan prenslerinin (Erm enilerin, Rum ların) top­
raklarında, büyük zenginlikler b ir araya gelmişti; seıerden sonra buraların varı yoğu boşaltılm ış oluyor, halk
"h araca”, asker sağlam a yüküm lülüğüne bağlanıyor; top­
rak ise, sultanın savaş arkadaşlarına dağıtılıyordu. Zen­
gin kentler üzerine seferler, genellikle eğlenctli gezilere
dönüşüyordu.
Eğer sultan ordusu, düşm an to praklarını engelsiz
olarak işgal etm iş ve hiç kim se direniş gösterm em işse,
sultanın merkezi hüküm darlığını kabul eden prens, m ülk
sahipliğini sürdürüyordu. Ama eğer, prensin kendi top­
rağı üzerinde kalm ası herhangi nedenle kuşku doğurm uş­
sa, m ülkünden koparılıyor, to p raklarından uzakta b ir
"beylik”, bey haklarıyla yönettiği b ir bölge alıyordu.
v in l, k a k Isto ç n ik p o s o ts ia ln o . e k o n o m lç e s k o y Isto rll V o sto çn o v o Z akavkazya. İ z v e s tiy a A k a d e m ll N a u k S S SR , O td elen iy e o b ş ç e s v e n n ıh n a u k , 1937, no. 4,
s. 882 ve dev.
131
K ir Farid'e (bu, Bizans’a bağlı, m ülk sahibi b ir E r­
m eni prensiydi), Akşehir "beyliği" üzerine tm iar belgesi
("m enşur”) verilm iş, "b ir dizi, çok güzel köy”, ona "m ü lk ”,
olarak kaydedilm işti.^ İk ta ve tem lik ("ikta ve tem lik”)
terim lerinin b ir arad a bulunm ası, toprağın onun yaşamboyu kesin m ülkiyetine (temlik) verildiğini, am a kalıt
olarak yeni kuşaklarına geçemeyeceğini dile getirm ekte­
dir.^"'
Müneccimbaşı, b ir yerde. S ultan A laaddin’in, Erzin­
can beyini, "devlet yüküm lülüklerinden” bağışladığını net
olarak dile getirdiğine göre, feodalin genellikle salt asker
sağlam akla kalm adığı, başka b irtak ım "devlet yükümlülükleri"ni de yerine getirdiği ortaya çıkıyor.^
T oprak sahibini görev ve yüküm lülüklerinden bağış­
layan sultan, ona, to p rak üzerindeki hakkı bırakıyor.
Ama, to p rak sahibinin toprağı satm a, toprağı istediği gi­
bi yönetm e hakkı v ar mıydı? Belgede, buna değinilm i­
yor! Şurası kuşkusuz ki, Rum Selçukluları dönem inde
toprak üzerinde özel m ülkiyet ku ru m u doğm uştur.
K ir F arid’in ölüm ü üzerine, bölgesi, belli ki, geri
alınm ış ya da kahtçısız varlık olarak hâzineye gitm iştir;
h er ne olduysa, sonunda, Sultan, A kşehir’i ve Abgerm'i^
Alaaddin D avudşah’a bağışlıyor ve (yanına saray hizm et­
lileri, m uhafızlar ve sipahi gaziler vererek) onu, m ülkün
başına törenle yerleştiriyor. B urada, Akşehir ve Abgerm,
ikta ve tim ar ("ikta ve tim ar”) olarak belirleniyor; te­
rim ler, sanki askerî yüküm lülükleri düşündürm ektedir.
2 3 Y a z ıcıo ğ Iu AU, III, 244; “M ü lk lü y e m a s tû r " y a z ılm ış” olu b " .
24 V. S m irn o v (agy., s. 157, n o t 2 ). B â lin ’i y in eley erek , b u n u n , “ ta m
m ü lk iy e t h a k la r ın a d a y a lı top rak " o ld u ğ u n u sö y lü y o r .
25 M. v o n B erch em — H. îM h em . A sle M in eu re, s. 103.
26 G ü n ü m ü z d e k i I lg ın (g a lib a S e lç u k lu la r d ev rin d e b u yer " ab germ ” —
'‘sıc a k BU , ılıc a ” a d ın ı t a ş ıy o r d u ); S u lta n I. A la a d d in K eyk u b ad ta r a fın d a n
b u ra d a ılıc a la r k u r u lm u ş tu (ve V ezir S a h ib a ta ta r a fın d a n y e n id e n d ü z e n ­
le n m iş tir ) , C e lâ le d d in B um J, te d a v i iç in b u ra y a g e liy o r d u (b kz: A flâ k i, I,
134).
^
132
Sultan, sık sık, yalnızca beylere değil, yakınındakile­
re de, kentler ve bölgeler^ bağışlıyordu, örneğin, kardeşi
Alaaddin'i (daha sonra Sultan I. Alaaddin Keykubad)
yenen I. İzzeddin Keykavus, Niğde, Malatya, Elbistan
kentlerini silah arkadaşlarına dağıtm ıştı.^
Soy askerî törenlerini (şölen) u n u tan ilk m üslüm an
Türk yapıtı "K utadgu - bilig”, yüksek kom utanlara (su
paşçızı) ayırdığı XXXI. bölüm de, cöm ertliğin savaşçılar
için çekici gücünden söz etm ektedir. K om utan, insanla­
rına değer verm ek zorundadır; burada, O rta Asya T ü rk ’­
ünün bakış ve uygulam ası yineleniyor.'
Tim arlar, karadakiler için olduğu gibi, denizdeki sa­
vaş kahram anlığı için de bağışlanıyordu.” Sultan I. Ala­
addin K eykubad’ın dediği gibi, bu, R um ların ve Ermenilerin ülkesinde inanç uğruna savaşanlara b ir hak, ya da
daha doğrusu, hıristiyan topraklarını yağm alam a karşı­
lığında b ir ödül, "gazilik h ak k ı” idi. Örneğin, A nkara ilin­
de Gazibeyli köyü vardır. B urada, anlaşılan, "ak m a” ka­
tılan b ir Gazi yaşam ıştı; ayrıca E m irler köyü var; am a
bunun, daha çok birtak ım dervişleri çağrıştırdığım sanı­
yorum.
Verilen toprak alanının büyüklüğü, kuşkusuz, sulta­
nın ödüllendirm ek istediği insanın durum una ya da öne­
mine, ensonu, hizm etlerine göreydi.
Toprak, insandan iyi bakım istediğine göre, tim ar
sahibi, devletten ayrıca, yardım , parasal ücret alıyordu:
"Rum - Erm eni tim a rla n ve gereken p ara ve ödenekler
gazilerin hakkıdır."^
27B a za n , su la r , s u a la n la n d a b a ğ ışla n a b iliy o r d u ; ö r n e ğ in , k ısa sü r e
ö n c e b a lığ ı b o l B a fa g ö lü (A y d ın ’d a ) ü z e r in d e h a k s a h ip liğ i sa v la y a n , b e l­
geler o rta y a k o y a n b iri ç ık tı (b kz: " K u ru m ’' g a z etesi, 1935, no. 6230).
28 A m a s u lta n , para, a t, c ü p p e g ib i ta ş ın ır m a lla r la d a (" m a l'’) ö d ü l­
le n d iriy o r d u ; ö r n e k iç in b k z: Y a z ıc io g lu A li, III, 211.
29 J . D en y . B n cy clo p â d le d e l'Isla m , IV, 830 - 840, “T im ar" m a d d esi.
SO Y azıcıoglu A li, III. 211. “R u m v e A rm an İ k lim in in tim a r la n v e m avâclb lerl, g a z ile r in h a k k ıd ır .'’
133
B ütün bunlar, kuşkusuz, özgür kişilerdi; to p rak lan
küçük olanlar, “sipahiler”, "ordu m ensubu” "askerler­
di.”^’ S ınırlardaki özgür yaşam biçim ini, tarım la uğraş­
maya dönüştüren Oğuz erler de bunlardandı; Vakayina­
mede, b ir kez, Salor boyundan b ir sipahi olan Yoluk (Yü­
lük) A rslan'a "yulukaslan”ı değiniliyor. Gaziler (inanç
u ğ m n a savaşanlar), daha sonra, "sipahi" sam alabiliyor­
lardı.^
Tim arlarm geri alındığı oluyor, ve bu sık oluyordu.
Vakayiname, Sultan I. Izzeddin Keykavuş döneminde,
divandan birine, b ir kez bağışlanm ış olan tim arlarm , a r­
tık, geri alınm adığını (bu, genel k ural içinde b ir ayrıca­
lıktır) vurgulam aktadır.^
Anlaşılan, m ülk sahibinin kişisel hakkı sınırlanm ış­
tı; askerî bağışın sahibi, bunu, kişisel gözetimine göre,
istediği gibi çekip çeviremiyordu. Bu, Küçük Asya’da ve
O rta Asya’da yürü rlü k te olan genel b ir düzendi. Büyük
Moğollar hanedanının (16. yüzyıl) kurucusu Babürşah,
bu düzeni, H indistan’a da götürm üştür. O, burada, feo­
dalin ölüm ünden sonra, toprağın hâzineye geçmesi dü­
zenini getiren b ir yasa yapm ıştı, ve hüküm et, bu toprağı,
kendi vargısına göre, onun oğluna ya da b ir başkasına
bağışlıyordu.
Ama tim ar, giderek gerçek yurtluSa dönüşüyor, vani
babadan oğula geçiyordu. Sultan I. Alaaddin Keykubad,
sınırlam alar getirdi, askersel ru h u desteklemeye çalışa­
rak, tim arlarm . ancak, silah kullanabilen, ok atabilen,
spor m evdanında ustalık gösterebilen osullara kalabile­
ceği uygulam asını vürürlüSe koydu. Tim arlarm , denebi­
lirse, yeniden yazımı m eydana geldi. Bu yüzden sık sık
spor oyunları yapılıyordu.
31 P a rsça "sıp ah " s ö z c ü ğ ü n d e n — ordu.
3 2 J o h . H. M o rd tm a n n . M. SO S., BdV, 2. p . 166. A yrıca Ukz: P . -VVİttek’in
n o tla r ı, Z D M a, B d. 79, p. 289.
3 3 Y a z ıcıo ğ lu AH, m , 110.
134
Tim ar toprağının bağışlanm asındaki anlam , b urada
açık olarak belirtilm ektedir: Askere toprak, hüküm darın
ilk çağrısıyla, tim ar sahibi, silahlanm ış olarak savaşta
hazır bulunsun diye verilm iştir. Kişi, savaş kahram an­
lığı gösterebildiği sürece, toprak, onda kalm aya devam
etm ektedir, çünkü, eğer toprak, rah ata alışm ış tim ar sa­
hipleri elinde bulunursa, devlet, örgütlü askerî gücünü
yitiriyordu.
Ş urası kesin kij Sultanın ölümüyle, tim ar üzerinde­
ki hakkın hukuksal gücü ortadan kalkıyord ı. T ahta çı­
kan yeni sultan, top rak üzerindeki hakkı yeniliyordu. Bu,
Selçuklu (ve Osmanlı) dönem inin hukuksal norm ları için
belirleyici özellikti. Belgelerin yenilenmesi, devlete iyi ge­
lir getiriyordu. Erm eni kralı Levön da, yönetim i için.
Sultan I. İzzeddin Keykavus’dan "yenilenen belge” ("menşur-i m üceddid”) alm aktadır.^
Tim ar sahibinin hapse girm esi durum unda, sultanın
güvenilir adam lar (naibler, kadılar) evine giriyor, mal
varlığının listesini yaparak el koyuyorlardı, tim arlar, hâ­
zineye geçiyordu.
A rabaların ve ardılların durum u, çok daha güvence­
siz ve acıklıydı; B unların varlıkları, talana tcrkediliyordu. Örneğin, Sultan I. Alaaddin K eykubad'm kom plocu­
ların üstesinden gelmesinden sonra böyle olm uştu;’^ Em ir
Orkodi idam edilmiş (Celâleddin R um î’nin rvine saygı­
sızlığından ö tü rü Allah tarafından cezalandırılm ıştı), ve
soyunun varlığı yağmaya bırakılm ıştı; yalnızca, o, zarar
görmekle kalm ıyor, akrabaları da kurban gidiyordu.’^
Toprak, yalnızca savaş kahram anlığı karşılığında da­
ğıtılm akla kalm ıyordu, devlet içi hizm et de, 3oırtluklarla
ödüllendiriliyordu. Demek ki, saraydaki yüksek orun sa3 4 lb n l B lb î,
3 5 Y a z ıc ıo g lu
36Af1âkl, II,
A rap h a r fle r in in
IV , 66.
A li, m , 276.
303. Cl, H u a r t'm o k u y u şu (''O rkodi") k u şk u lu d u r ; galib a .
u y u m u n d a " ü r k tü ” ş e k lin d e k i h a lk a d ın ı g örm ek gerekiyor.
135
hipleri, bölge yöneticileri, din adam ları, b ü tü n bunlar,
feodal özelliğindeydi5
Küçük Asya’ya yönelen seyyidler, şeyhler, dervişler,
artık. Küçük Asya’da yaşam akta olan ulema, kadılar, m üf­
tüler, tüm ü toprağa yöneliyorlardı, tüm ünün vakıf y u rt­
lukları vardı, to p rak tan gelir sağlıyorlardı. A nkara ilinde
sık sık, b ir zam anlar, b u rad a din adam larının yaşadığını,
buraların, b ir zam anlar, din adam ı şeyhlerin m ülkü ol­
duğunu gösteren köylere rastlanm aktadır: Sofular, Şeyh­
ler yayalar, K ırşeyhler, Tagşeyhler, Dedeler, Alişeyhli,
Seyidabdallar, H ızırlar vb..
Din adam ları feodallaşıyordu, b u nların to p rak lan ,
yüz kızartıcı şekilde söm ürdükleri hizm etkârlar ve hala­
yıklar kadroları vardı; örneğin, Ladik kadısı, hadisi ihlal
ederek, güzel kadın hizm etçilerini fuhuşa göaderiyordu,^
bu yüzkızartıcı davranış, belirtelim ki, serfliğin hüküm
sürdüğü A vnıpa’da da sürekli yineleniyordu.
Mevlevilerde, Celâleddin Rum î’nin tekkesinde de,
kuşkusuz, büyük zenginlikler toplanm ıştı. Ve, zenginlik­
lerini korum ak için, bunlar, başlangıçta Selçukluların,
sonra Moğolların “yasal” iktidarını destekliyorlardı, ve
en sonu, Küçük Asya’yı fetheden gaziler am blemi suna­
rak b ir tü r yatırım la, kılıç kuşanm a eylemiyle, b u yasallığı Osm anh S ultanlarına b ıraktılar.
Sultanın zevklerini bilen herkes, ona, b ir şey sun­
m aya çalışıyordu. Sultan da to p rak bağışlıyordu.
Örneğin, E m ir Kılavuz’un oğlu şahinci Tum an Bek
(anlaşılan b u b ir kom utanlık görevidir), kendisine Solh a t’dan (Eski Kırım) gönderilen b ir deniz aşın şahini ye­
tiştirerek, tim ar alm a um uduyla, MogolHanı Gazan'a gö­
türür.^ H anlar ise, şahinlerle, şahin avıyla pek ilgileni37 F. K ö p rü lü . B iz a n s M ü e sse se le r in in T esir i, s. 229.
3 8 tb n î B a tû ta , n , 272.
3 9 A n â k l, n , 3 1 0 -3 1 2 .
136
yorlardı. M arko Polo, Kubilay H an’ın, avda, yanm a 10
bin şahinci ve 500 akdoğan aldığını anlatıyor.'®
Bu, h er ne kadar, Moğol devrinden b ir olgu ise de,
Selçuklularda, av, sevilen b ir ulusal eğlence olduğuna gö­
re, daha önceleri yineleniyordu.
Sultan, kendi çıkarına olunca, y u rtlu k lar dağıtm ada
cöm ertti.
Vakayiname, sultanı kom ploculardan k u rtara n Kem aleddin K am yar’a bağışlanm ış olan ödülün ölçülerini
tam olarak belirtiyor. Sultan, ona, 1000 florin, 5 yük ka­
tın , eğerli ve dizginli 5 at, 6 halayık ve ayrıca Sivas böl­
gesinde, geliri 100 bin "akçe” tu tan ve 50 hizm etkârın
bulunduğu K ars çevresini (Kars ili) verm işti. B u zengin
bağış da, tim ar olarak nitelendirilm iştir.''’
Kısaca, toprak ve halk Nizam-ül-Mülk un açıkladığı
gibi, Sultana aittir. Sultan, genellikle, küçük ölçüde olan­
ları dağıtarak toprağı istediği gibi kullanm aktadır. Ölüm
ya da suç işleme durum unda, "ik ta”nm geçerliği kalk­
m aktadır. Sultan, to p rak m ülkiyetinden gelir hakkını ge­
çici olarak verm ektedir.
Sultanın zenginliği, talih arayanların ve m aceracıla­
rın önünde geniş ufu k lar açarak, yakın ve uzak beylikler­
den kişileri, onun hizm etine çekiyordu, örneğin. Kadı Sefareddin’i arm ağan yağm uruna tu tan S ultan I. Izzeddin
Keykavus’un cöm ertliği, oğlu Taceddin’in de gönlünü çel­
miş, o da Erzincan’dan (herhalde B ehram şah’ın ölüm ün­
den sonra) Selçuklular tarafın a geçm iştir.
H er tü r yöntemle, kişisel cesaretle ya da sultanın ih­
sanlarıyla, feodallar, çok büyük zenginlikleri ellerinde
topluyorlardı. Sultan, sık sık, düşm andan ele geçirilen ga­
nim etlerden beyleri ve feo d allan ödüllendiriyordu.
-)0 P u te ş e s tv ly e M arko P o lo . V. B a rto ld r ed a k siy o n u y la t . M in ev ç ev irisi.
sp b „ 1902, s. 138.
41 Y a a ic io g lu A li, III, 278.
137
Bu yüzden —vezirler, geçici yöneticiler— gibi yük­
sek orun sahiplerinin de, başkentten uzakta dinlenmeye
ya da sessizliğe çekildikleri to p rak m ülkleri vardı. Sahibata, Afyon K arahisar'daki N adir köyünde, Sa’deddin
Köpek Amasya ili K öprü kazasm m b ir köyünde yaşıyor­
du.
Feodallar, —ün peşinde koştuklarından mı, yoksa
elkoyulabileceğinden korktu k ların d an m ıdır— zenginlik­
lerinin b ir bölüm ünü, hayır am açlı işlere yatırıyorlardı:
Atabek A ltunpa (“altın ayak”), K onya’da, Celâleddin Ru­
m î için, kentte en iyisi olan b ir m edrese inşa ettirmişti."*’
H er yanda, feodalların an ıtları vardı. Yirmi yıl bo­
yunca, Sultan I. Alaaddin K eykubad’a çalışmış olan Sel­
çukluların eski hizm etlisi K aratay, Konya’da biı medrese,
Antalya’da cam i yaptırmıştır.'^^ K ayseri'de (Bünyan kaza­
sında) çok büyük b ir m edresenin örenleri arasında Ka­
ratay köyü bulunmaktadır;'*^ Kayseri ve M alatya arasın­
daki anayol üzerinde, ayrıca, b ir tü r kışla işlevi gören
büyük b ir hanın örenleri korunmuştur.''® Kendisine, Afyonkarahisar'ı seçen vezir S ahibata da (35 yıl hizm et
etm iştir) toplum sal yapılar kurdurmuştu."**
Küçük Asya’da, Selçuklu dönem inin anıt yapıtlarının
(medrese, türbe vb.) b ir h aritasını düzenlemek ilginç olur4 2 A flâ k l, 1, 22. — A yrıca bk z: VI. G o rd lev sk iy . J itiy e S a d red d ln a K o n y ev l. tz v e stiy a A k a d em i! N a u k , 1929, str . 545, p rim , 2.
43 R . M. R ie fs th a l. T u r k ic h a r c h ite c tu r e , in s o u th - w e s t e m A n a to lla .
C am brld ge, 1931, p. 49.
44 A v n l A li C andar. E sk i T ü rk a b id e le r in i b ir araya to p la y a n ş e h ir K a y ­
seri (H a k im iy e ti M illiy e ). K rş: A, R e fik , a k t. yap., b elg e no: 114. “K a r a ta y ı...
e v k a fın d a n , K a ra ta y ı n a m k a r ly e y l..." A li A v n l C andar. " K aratay” s ö z c ü ğ ü n ­
d e b o y a d ı g ö rm ek ted ir.
45 H a lil E d h em . A n a d o lu 'd a İ slâ m î K ita b e ler . T a rih i O sm an î E n c ü m e n i
M ec m u a sı, n o . 33, ss. 521 - 522.
46 O n u n y a p tır d ığ ı a n ıt y a p ıla r ın lis te s i, H a lil E d h e m ’d e v e r ilm iş tir
(K a y seriy e Şehri, s. 105). H a lil E d h em , ç o k ta n beri, b u k o n u d a m o n o g r a fi I
h a z ır la m a n ın ö n e m in e d ik k a ti çek iy o r d u (a y n ı y a p ıt, s. 103); ş im d i b u d ü ­
ş ü n c e , ç a lışm a la r ın ı, 1934 y ılın d a K o n y a “H a lk e v r 'n in y a y ım la d ığ ı P erld
v e M esu d ta r a fın d a n k ısm e n g e r ç e k le ş tir ilm iş tir . A m a, b ir ta r ih m o n o g r a fisi
İçin , b u , h e n ü z , a n c a k h a z ır lık , m a lz e m e sid ir .
138
du. Bu, feodalların yerleşim i ve topraklarının ölçüsü üze­
rine b ir yargıya varm ak için malzeme sağlayabilirdi; feodallar, kendileri için ekonom ik çıkar görünen yerlerde
yerleşm işlerdir.
T oprak sahipleri arasında, sultanın küçük birliğini
oluşturan “gulam lar” da bulunuyordu; sonraları, "gulam1ar”, Hıristiyan tu tsak lar arasından toplanıyordu.'^ Kü­
çük Asya’da to p rak m ülkiyetinin tarih in i kavram ak için,
ya da, daha doğrusu to p rak sahiplerinin bileşim ini aydın­
latm ak için, “gulam lar”, büyük önem taşım aktadır.
K om utan Seyfeddin T uruntay (kendisine, anlaşılan,
"gâvurlar”la savaşlardaki yararlılığından ö tü rü "inancın
kılıcı” adı verilm işti), îb n i H aldun’un belirttiğine göre.
Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in azat ettiği b ir "gulam ” idi.'® Saraya yakınlığı bulunan büyük b ir feodal ola­
rak, Konya çevresinde, anısı, coğrafya adlarıyla süren b ir
yurtluğu vardı.'”
Saray hizm etlisi halayıklar, gulam lar, hizm ette ilerle­
yerek yüksek görevlere geliyorlardı; bunlar, esas olarak,
m aaşlarıyla yaşıyorlardı, m ülkleri yoktu,“ am a onlar da,
sultandan to p rak alabiliyor ve böylece, giderek, yeni b ir
toprak sahibi katm anım oluşturuyorlardı.
A nkara ilinin Keskin kazasında Gulamuşağı köyü var­
dır. Belki de eski hıristiyan köleler, gulam “u şak lar”®'
ya da gulam to p rak ağasının m ülkünde yaşayan, Hıristi­
yan inancını koruyabilm iş köylüler, b u rad a yaşam ışlardı.
Şurası kuşkusuz ki. Küçük Asya’da, Hıristiyanların yaşa47K rş: E v liy a Ç eleb i’n in d e y im i (S e y a h a tn a m e , I, 559 - 600). '‘D evşirm e
g u la m la r .”
48 Cl. H u a rt. E p lg r a p h le arabe, p. 24.
49 VI. G o rd lev sk iy . İz Isto r lı v o d o p o lzo v a n ly a vı K o n y e. Z ap isk i İ n s t ltu t a
v o sto k o v e d e n iy a , t . II, str . 187-188.
50 N iz a m ü l M ü lk (b l. X X II I ) ş ö y le d iyor: '‘A n -ç l g u la m a n a n d İkta
n e d u r e n d .” “K ö le le rin İ k ta sı o la m a z , ç .”
51 M em lü k ler d e “u şâ k l, v uşS.kl,'’ sö zc ü k ler i '‘köle" a n la m ın a geliyord u
(b kz: F. K ö p rü lü . B iz a n s M ü e s s e s e le ıln in T esiri, s. 248).
139
dıgı, Lozan A ntlaşm ası’nm im zalandığı zam ana değin 1923
b u rad a b ir Rum - Hıristiyan topluluğu vardı, ve başkanı
olan Papaz E ftim Keskin (Ürkmez), Anadolu Hıristiyan
R um larının T ürk kökenli oldukları hipotezini savunuyordu.“
Saray muHafızlan, homines novi —“yeni in san lar”—
içinden oluşan to p rak sahibi feodallar katm am önem ­
liydi; babası, Deylem“ doğum lu olan vezir M uineddin
Pervane örneğinde olduğu gibi, 13. yüzyılda, sultanın m u­
hafızları, vezirliklere yükseliyorlardı; K obyak’tan k u rtu l­
m ak isteyen sultan, Sivas’tan K araca C a n d a n çağırm ış­
tı ("candar” — muhafız, zaptiye), Selçukluların düşm esin­
den sonra, K astam onu’da, C andaroğullan hanedanı o rta ­
ya çıkm ıştır.
Selçuklular dönem inin feodali, Osmanlı dönem i derebeyinin prototipidir. Örneğin, Lala K am ereddin’in to p rak ­
ları (Erm enek bölgesi), K am ereddin’in "ili” olarak da
adlandırılıyordu.
Derebeyinin oluşum süreci, sağ kol beylerbeyi Hüsam eddin Çobanbey örneğinde göze çarpıyor. "Onun cö­
m ertliği ve cesareti, dünyanın kentlerinde ve ülkelerinde
güneş gibi parlıyordu, bilgili şairler, sanatkârlar, "alp­
la r”, "b ah ad ırlar”, "çiğitler”, heryıl ona gelirleı ve onda
beslenirler, onun iltifatım kazanırlardı. Kendisi ise, as­
keri oyunlarla idm an yapar, Allahın lütfunu kazanm ak
için, gazavatlarda bulunurdu, ve "savaş alanından” dön­
düğü zaman, "seyyidlere” ve "sufilere” ve Mekke, Medine
ve Yerusalam "m ücavirlerine”*'' arm ağanlar dağıtırdı.”®
52 B u k o n u d a k ısa c a b k z: VI. G o rd lev sk iy . İz J iz n i so v re m y o n n o y T u r ts ll.
V o sto k , k n . 4. (1924), s tr . 210.
53 A yrıca, P e r v a n e 'n in b a b a s ın ın K a şa n 'd a n , y a n i İ r a n lı o ld u ğ u n a İlişk in
b ir b a şk a v e rsiy o n v ard ır (b kz: H a lil E d h em : T a r lh -i O sm a n ı E n c ü m e n i
M ec m u a sı, n o . 43, s. 44).
54 B ü y ü k ib a d e th a n e le r in ç ev r e sin d e y ılla r ın ı g e çire n m ü n z ev iler .
55 Y a z ıc io g lu A li, III, 369 - 370, a y r ıc a b k z: F. K öp rü lü . A n a d o lu 'd a t s lâ m iy e t, s. 63, n o t. 1.
140
K ardeşi karşısındaki aşağılanm a günlerinde, Hüsam eddin Çoban'ın korunm asını anım sayan sultan I. Alaaddin Keykubad, ona, b ir zam anlar, D anişm endlerin böl­
gesi olan K astam onu’yu bağışlam ıştır
Selçukluların düşmesi, ona, siyasal bağım.sızlık sağ­
ladı; buralar, artık. Çoban Beyin kalıt niteliğinde müU
küydü, toprakların ı istediği gibi kullanıyor, çocukları ara­
sında bölüştürülüyordu. Vakayinam e’nin Türkçe işleme­
sinin yazarı Yazıcıoğlu Ali, sözlerini, "kısa süre öncesine
k ad ar (yani 15. yüzyıl) onun aile üyeleri, çocukları, ("oğ­
lanları”), babalarının yolunu izleyerek K astam onu’da ege­
m enlik sürüyorlardı,”^ diyerek bağlıyor.
Yazıcıoğlu Ali'nin anlatım ı, kuşkusuz süslenmiş, san­
ki, Halife H arun R eşid’in vezirlerinden BarmeKİlerin y a n
söylence tarihinden alınm ıştır.
H er neyse, bunlar, artık , sadaka ve arm ağanlarıyla,
yöreyi kazanan, babadan oğula derebeylerdir. Tüm bu gü­
ruh —şairler ve m üftüler kalabalığı—, Ç o b ar’ı göklere
çıkarıyorlardı; bun lar aracılığıyla, Çobanbey ve ardılları,
propaganda yapıyor ve K astam onu’daki etkilerini pe­
kiştiriyorlardı. Giderek, halk, güçsüz İstan b u l hüküm eti
karşısında, yakın, iyiliksever, h er an yardım a hazır derebeyini üstün tutm ayı öğreniyordu.
V akayiname'de, henüz, derebeyi terim i bilinm iyor.
Artık, Türkiye’de derebeylerinin tarihini incelem enin za­
m anıdır; Osmanlı tarihçilerinde ve Avrupah gezginlerde,
bunun için bol malzeme vardır.^
S ultandan top rak elde eden feodallar, savaş için as56 T a la t M ü m ta z Y a m a n , K a s ta m o n u T a rih i, İ s ta n b u l, 1?35, s. 80.
57 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 320 - 321; “O ğ la n ’' te r im in in a rd m d a, b e lk i, s ö z ­
c ü ğ ü n e sk i a n la m ı vardır. (A yrıca b k z: E v liy a Ç eleb i, S e y a h a tn a m e II, 223:
Ç ob an lar ta r a fın d a n E rzu ru m İlin d e in ş a e d ile n k öp rü ; b u k o n u d a bkz:
A stra b a d i agy. s. 462).
53
D ere b e y lik k u r u m u n u n in c e le n m e s i k o n u su n a M. H a r tm a n işa r e t e t ­
m iş tir (M. H a r tm a n n . Zu "A us der n e u e r e n o s m a n ls c h e n D ic h tu n g ’’. M SO S.,
J a h r a n g X V I, 1918, p . 52, n o t.)
141
ker yetiştiriyorlardı; bunlar, denebilirse, “askerler için
tim ar kefilleri’ydi ("kafil-i zeamet-i asakir).
Sultana sağlanan askerlerin sayısı, to p rak alanının
genişliğine bağlıydı.^’ Örneğin, ordunun öncü birliklerine
kom uta eden meclis em iri, Erm eni kralı Levon üzerine ya­
pılan sefer zam anında, 3 bin atlı ve ayrıca "cenk için do­
natılm ış şanlı b ah ad ırlard an ” oluşan, 100 alplık b ir b ir­
lik çıkarm ıştı.
Selçukluların, bağlı beyliklerince de (Trabzon kralı
"K ir - Aleksis”, Küçük E rm enistan K ralı II. Levon ta ra ­
fından), yardım cı askerî b irlikler çıkarılıyordu.
Küçük tarlaların (tim arlarm ) sahibi sipahiler, savaşa
atlı ve silahlanm ış olarak çıkıyorlardı; “sipaLi” terim i­
nin dile getirdiği gibi, bu n lar özgür feodallar ordusunun
er kitlesini oluşturuyorlardı.
Sefer öncesinde, sultan, genellikle, M araş’ın, M alat­
ya’nın, Sivas’ın sağ ve sol kol beylerine, yani Oğuz boy­
ları önderlerine, atlı ve yaya kalabalık b ir birlikle hiz­
m ete gelmeleri, ve kuşatm a araçlarını ve diğer askerî do­
natım larını getirm eleri için tezkereler gönderiyordu. Son­
ra, sultan, kentler bağışlayacağım vaadettiği bir şölen dü­
zenliyordu.
Savaşa katılm ak, feodalin görevidir. Feodal, bu gö­
revi, severek, isteyerek yerine getiriyordu, çünkü zengin
ganim et ya da ödül alacaktı. Ama, feodallar zenginleş­
tikleri ölçüde, yerlerinde rah at oturm ayı yeğliyorlardı;
birtakım düşünceler adına, o rtak y arar adına özveride
bulunm ak, onlara yabancıydı ve anlaşılmazdı.
13. yüzyıl ortasında, doğuda, Selçukluların tehlikeli
düşm anı M oğollar boy gösterdi. Bağlı beyliklerle ilişki­
ler zayıfladı ve M oğolların akm larım püskürtm eye hazır­
lanan sultan, feodallara, arm ağanlar gönderip yardım di59 F.
K ö p rü lü . B iz a n s
M üesseB elerInIn T esiri, s. 229,
142
n o t.
4.
1er hale geldi.^
Barış zam anında, Selçuklular, herhangi b ir yapı k u r­
m aya niyetlenince, feodallar da çalışm alara katılıyorlar­
dı, bu, onlar için b ir tü r doğal yüküm lülüktü.
Örneğin, Sultan I. Alaaddin Keykubad zam anında,
başkent Konya, Fransız gezgin Teksye'nin 1835 yılında
gördüğü gibi, 19. yüzyılda da henüz sağlam olan, güçlü
duvarlarla çevrilmişti; ; alışm alarından ötürü, kendi ken­
dilerini ödüllendiren feodallar, kuleler ve duvarlar üzeri­
ne adlarım kazım ışlardı.
Soya dayalı, yaşayış, giderek, daha da bozuluyordu;
yeni ülkeler ele geçiriliyor, ve yeni bağlı beylikler, Sel­
çukluların sarayına, yeni düzenlemeler, yeni gelenekler
getiriyorlardı.
Ama başlangıçta, Selçuklular, Küçük Asya’ya, Orta
Asya düzenlemelerini getiriyorlar. Büyük Selçuklu Alpars­
lan, Bizans İm p arato ru R om an Diojen'i yendiği zaman,
Diojen ona bağımlılığını gösterebilm ek için, tıpkı b ir kö­
le gibi, kulaklarına halk alar takm ıştı.
Selçukluların, feodal ile m erkezi h ü k ü m d ar arasın­
daki bağım lılık ilişkilerini belirleyen tören düzenlemele­
ri, Doğu ve Batı öğelerinin alacalı bileşim ini ortaya ko­
yuyordu.
Feodallarm itaati, kendi üzerlerinde sultanın yüksek
haklarını kabul etm eleri, "eğilip alnını yere koym a", C'öğnüb alnın yire koyup") "diz çökm e” ("dizin çöküb"), "el
bağlam a” ("el bağlayub"), "el öpm e" ("desbus-i eşref")
gibi dervişlerde süren hareketlerle sim gelenm ektedir.
E m ir Ayba, (bir F rank tarafından öldürülen) Sultan
I. Gıyaseddin Keyhüsrev’in cesedini görünce ağlamış ve
yüzünü sultanın ayağına sürm eye başlamıştı.'*'
Sultan, bağım lı beyin yaşam ı ve ölüm ü üzerinde öziO tb n i BSbî, IV. 239.
61 Y a z ıc io g lu A li, III, 96.
143
gür k a ra r sahibiydi. V akayinam e’de renkli bir itaat tablosu verilm işti. Eski b ir kabahatini onarm ak isteyen
E m ir Seyfeddin, Alaaddin'e, tah ta seçildiği haberini götü­
rü r; A laaddin'in önünde alçalarak eğilir, koynundan bir
kefen çıkararak boynuna sarar, barışçı niyat taşıdığını
gösterm ek için, daha önce, saray kom utanına verilm iş kı­
lıcı alır, ve sultanın önüne koyar,“ böylece, kendisini b ü tü ­
nüyle Sultanın yargısına teslim etm iştir.
Bu itaat simgesinde, Selçukluların hırisliyan kom şu­
larından, H açlılardan aldıkları etki (kılıç) ve eski T ürk
geleneği şeklinde iki öğenin bileşim i vardır.
Selçuklular, Bizans im p arato ru n u n sarayında, bağım­
lı prensin ita a t törenlerini görm üşlerdi (onların ataları,
im paratorun erguvani iskarpinlerini öpüyorlardı), bütün
bunları, kendileri de alm ışlardır.^
Sultanın, m erkezi hüküm darlığını açık biçim de gös­
term ek istediği, b ir m onarşik prenslik sözkonusu olunca,
tören, daha karm aşık durum alm akta, alçaltıcı nitelik
kazanm aktadır. Bu, prensin kimliğine, m üslüm an mı, Hı­
ristiyan mı olduğuna, bağlılık andı içmek için mi, yoksa
yalnızca şükranlarını bildirm ek için m i saraya geldiğine
bağlıdır, ve tören, buna göre biçim değiştirm ektedir. Ve
eğer, bu, b ir hıristiyan prens ise, sultan. B atı Avrupa bi­
çim lerini seçm ektedir; onlar sultanın prestijini yükselt­
m ek zorundadırlar.
K ir Farid, sultanın kurulduğu ta h ta üç kez yaklaşa­
ra k yeri öper, o kadar. Sultan, kayınatasm ın onuruna
fazla kıyam am aktadır.
« S Y a z ıc ıo g lu A li, III, 191. T ü rk ler ü z ü n g iş a r e ti ola ra k b o y u n la r ın a s i ­
y a h k eçe d o la rla rd ı, bk z: A. R o m a sk ev iç. N o v iy ça g a ta y sk o - p ersid sk iy slovar.
E b o r n ik “M ir A li Şir", L., 1928, str. 98.
63 P. U sp en sk iy . O çerk i i z Isto r ii T r a p e z u n tsk o y im p er ii. L-„ 1929, str. 33.
P. U sp en sk i, S e lç u k lu la r ta r ih i iç in İ n g iliz m a lz e m e si k u lla n m ış ve S u lta n
İza e d d in 'in a d ın ı “A y z e d d ln ’> o la ra k v e rm iştir . G e n e l olarak, ö z el ad lar ta m
İşle n m e m iştir , ö r n e ğ in , 63., sa y fa d a K ö sed a g ı y e r in e K oesed ae ş e k lin d e r a s t ,
la n ıy o r , A rcin g a is e E r z in c a n ’dır.
144
B ehram şah'ın uzun yıllar süren yönetim inden sonra,
Erzincan'da, iktidar, Selçuklulara düşm an b ir siyaset gü­
den oğluna geçmişti. B ir süre, gerçek niyetlerini gizleye­
rek, o, sultana şükranlarını bildirm ek için K ayseri’ye yo­
la çıkm ıştı. Daha uzaktan, Sultanın kapısını (“ça tır”) gö­
rünce, atından iner ve yürüyerek gitm ek ister, am a sul­
tanın buyruğundaki beyler, onu, atına bindirirler. B ir sü­
re sonra, Davudşah, yeniden attan inm ek ister, bu kez,
onu, sultan durdurur, ve bey, atının üzerinde oturduğu
halde, m erkezi hüküm darın elini öpmekle onurlandırılır.
Daha önce, Sinop’u yitirm iş olan Konya bağımlı
prensi K ir Aleksis ("Büyük K om nin” I. Aleksea) üzerine
anlatılan öykü ilginçtir. Sultan (I. tzzeddin Keykavus),
atının üzengisine ayağını koyunca, "akıllı ve kurnaz”
Aleksis, seyisten çulu alarak sultanın atı önünde yürü­
meye başlar. Sonra, sultan. K ir Aleksis’ten çulun alınm a­
sını buyurur; K ir Aleksis, atına biner ve sultanla yan ya­
na yola devam eder."
K üçük E rm enistan da, Selçuklular önünde, aym şe­
kilde baş eğmek zorundaydı. Madem ki, Bizans, Ermenileri eziyordu, onlar da Küçük Asya'da, Türkleri, gönül
hoşluğuyla karşılam ışlardı, am a I. Haçlı yürüyüşünden
sonra hıristiyanlara, doğudaki Latin prensliklerine eği­
lim yeniden ağır basıyordu. Devletin siyasal bağımsızlı­
ğını korum aya çalışan II. Büyük Levon, Roma papalı­
ğıyla yazışıyor, inançsızlara karşı b ir savaş için onayını
alm aya çalışıyordu. Küçük Erm enistan, bunu, pahalıya
ödem iştir. K ral II. Levon (1198-1220), Sis kentini (Kü­
çük E rm enistan'ın başkenti) elinde tu tarak sultana bo­
yun eğiyor ve "bağlılık çulunu başında taşım asına” ("ita6 4 Y a z ıcıo ğ lu A li, III, 377. A le k sea ’n m a lç a lm a sın a , A. K u L ik de is te m e ­
yerek İşaret e tm e k z o ru n d a k a lm ıştır , (O sn o v a n iy e tr a p e z u n tsjfo y Im perii, vı
1204 g. U ç e n iy e z a p isk i A k a d em ii N a u k p o p erv o m u i tr e ty e m u o td ele n iy a m ,
t . II. 1854, str . 731).
145
atcı gaşiyesin çeknüne [?] götüreyin”) izin verm esini diliyordu.“
Üzengi öpme, b ir şükran simgesine dönüşm ektedir.
Örneğin, sultanın evlenme törenleri sırasındaki çalışm a­
larından ö türü ödüllendirilen Kadı Şerafeddin, kendisine
bağışlanan atın üzengisini öper.
Bu görenek, Selçuklulara, belki, yu rtları olan O rta
Asya’dan gelmiştir. Büyük Selçukluların atası, at göre­
neğini bilen ve anlayan bozkır adam ı Tugm l Bey, Bagdad ’a girdiği zam an. Halifeyi, k atırının dizginlerini tu ta ­
rak saraya götürm üştü. Ama, bu tutum a. H açlıların, Latin
prenslerinin törenlerinde de rastlanm aktadır: Antakya
prensi, Bizans İm p arato ru Manuel K om nin’in atının üzen­
gisini tutuyor, böylece Bizans'ın m erkezi hüküm ranlığını
sim geleştiriyordu."
İra n ’da, atın üzengisinin ve kişinin elinin öpülmesine, birinci em peryalist savaşa değin b ir saygı işareti ola­
rak rastlanıyordu. B ir kente ya da köye konuk geldiği za­
m an, atını dizginlerinden tu tarak götürüyorlardı, hem
K üçük Asya’da, hem Suriye’de, bunu daim a gördüm. Köy
yaşayanları, saygın konuğu, b ir verst uzakta karşılıyor
ve atının dizginlerini tu tarak eşlik ediyorlardı ve bu ge­
lenek, yalnızca, m üslüm an doğuda gözetilmekle kalm a­
mış, T ürklerden Rum eli’ye, Slavlara da geçmişti.
Hizm etçilerin (seyisin ya da silahdarm ) görevleri gözönüne alınarak, çul taşınm ası. Küçük Asya'da. B atı Avrupalı H açlılardan aktarılm ış ve Selçuklulara, belki, do­
laysız olarak yerli hıristiyan E rm enilerden ya da Kum­
lardan geçmiştir.
Erm eniler, başlangıçtan beri, siyasal bakım dan, Do6 5 Y a z ıcıo ğ lu A li, III. 160 (b u n u n la b ir lik te , o sır a a r tık K ü ç ü k E rm e ­
n is ta n 'ın b a şın d a H etuım v a rd ı).
66
P. U sp en sk iy . V o sto ç n a y a p o litik a M a n u lla K o m n ia . T ü r k l-s e lç u k l 1
h r Istia n sk Iy e g o su d a r stv a S ir ll 1 P a le s tlm . S o o b şç e n iy a B osa ly sk o v o P a le s tln sk o v o o b şç estv a , t . X JİIX, 1926, str . 131.
146
guya (îranlılara, Araplara) bağlı olunca, E rm enistan sa­
rayının yüksek görevlilerinin sanlarını an latan terim ler,
Doğu etkisini dile getirm ektedir: Örneğin, "E m ir", "hacib”, “sipahsalar”, “sipah” sonuncusu, anlaşılan askerî
yüküm lülükler taşıyan saraya bağlı feodaldir.
Erm eni prensleri, dış görünüşleriyle de değişm işler­
dir; m üslüm anlara öykünen Rupenidler, sarığı andıran
başlık, vuruyorlardı,^^ am a onlara, bu, Selçuklulardan de­
ğil, İrandan, halifelerin valilerinin egemen olduğu sıra­
larda, Ani kentinden geçmiştir;*® Erm eniler, kom utan k ar­
şılığı olarak Türkçe "subaşı" sözcüğünü değil de, Farsça
"sipehsalar" sözcüğünü, bu yoldan alm ışlardı:’.
KüçükAsya 'da, H açlıların topraklarının sınırında
yerleşen Rupenidler, B atı Avrupa Feodal düzeninin etki­
sinde kalıyor, onlara Batı terim leri geçiyordu." H açlılar,
Rupen'e, “b aro n ” sanı verm işlerdi; 1178 yılında, K ral II.
Büyük Levon, bağımlı prensliği reddederek "k ra l” sanını
aldı. A ktarm aların yönü, kuşkusuz, Rupenidlerden Küçük
E rm enistan'ın kom şuları Selçuklulara uzanmaJctadır.
K ilikya'da, Batı ve Doğu k ü ltürleri uyum sağlam ış­
tır; Kilikya, eskiden beri k ü ltürlerin kavşak noktasında
bulunuyordu.
Bu şekilde. Batı Feodalizmi (kuşkusuz, terim ler, tö­
renler gibi dış çizgilerle), Selçuklulara, hem batıdan (Bi­
zans'tan) hem doğudan (Erm enilerden) geliyordu.
Feodal, (genellikle b ir perdenin arkasında duran)
sultanın huzuruna çıkınca, yeri öpmekte, ve el bağlaya67
L.. 1934,
«8V.
Sbornllc
str. 673.
69
p o lltiq u e
1860. pp.
serle, t .
N . M arr, A n i. K n ljn a y a Isto riy a go ro d a 1 ra sk o p k l n a m e s te gorod işça.
str . 60, 129, prim . 20.
K raçkovsicaya v e t. K ra çk o v sk iy . t z arab sk oy e p ig r a fik i v ı A n i.
A k a d e m ii N a u k S S S R KILıV
A k a d em ik a N . Y. M arru, L.., 1935,
V. L a n g lo ls. E ssa l h lto r iq u e e t e r ltlq u e d e la c o n s t lt u t io n s o c ia le e t
d e l'Arm;6nie Bous le s ro is d e la d y n a stle R oupĞ nlenne. s t. —p.,
53 - 54 (— M em olres d e l'A ca d â m ie d es S c le n ses d e S t. — P., V II
III, no: 3).
147
rak saygıyla ayakta durm aktadır. Bu, doğu törenidir;
B ağdat'taki Abbasi halifelerinin de benimsediği, İran, Sasani kültürünün b ir başka etkisidir.
Örneğin, S ultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev karşısında,
yeğeni III. K üıçarslan el bağlam ıştı. K ılıçarslan, beyler
tarafından terk edilm işti, am a sultan amcası, yeğenini
yanm a çağırmış, oturtm uş, kendisinin merkezi hüküm ­
dar, yeğeninin bağlı bey olduğunu göstererek "eliyle, ona
dokunm uştu”; yeğen, am casından değerli taşlarla işlen­
miş sarık, cüppe, kem er, altın b ir kılıç, koşum lu ve dizginli b ir at, kısaca, beyin bağım lılığını dile getiren, ve
m erkezi hüküm darın istem i üzerine, savaşa katılm aya
hazır tim ar sahibi için gereken h er şeyi almıştı.
K ir Aleksis'in Trabzon krallığı üzerinde kalıt hakla­
rını b ir ant belgesiyle onaylayan Sultan I. Izzeddin Keykavus, ona, "şah ” cübbesi, törenlerde giyilen "nevruz”
sarığı, ("külah-i nevruzi),^° b ir a t arm ağan eder.^' Bütün
bunlar, O rta Asya’dan geçen, bağım lı beyliğin belirleyici
işaretleridir; hüküm dar, bunlarla, savaş için süvari donat­
m ış olm aktadır, m erkezi hüküm darın bağımlı beye bağış­
ladığı Standard arm ağanlar takım ı. K üçük Asya’da de­
vam ediyordu.
Sultan, bağım lı beyler üzerinde yüksek yargıçtır. E r­
zincan Beyi Davudşah, atalarının yolundan saparak, çev­
resindeki beylere azap vermeye başlayınca, beyler, Sulta^
na şikâyette bulunurlar; sultan ise, ona, b ir uyarı mek­
tubu gönderir: "Z arara uğrayanların m alları ve to p rak ’
la n , oğulları ve kızları zedelenmemiş, sağ ve salim olacak­
tır.” Sultanın gözdağı, etkisini gösterm iş, Davudşah hap­
settiği beyleri özgür bırakm ış ve m allarını geri vermiş^
t iP
70 "N evrûz" k o n u s u n d a bkz: P. S a v v a lto v , a g y . s . 84.
71 Y a z ıcıo ğ lu A li, I II, 137.
7 2 Y a z ıcıo g lu A li, III, 377 v e dev.
148
Yeni bağım lı beyle antlaşm a yapan suUan, artık,
onun hiç kim senin yardım ına başvurm am asını, yalnızca
özel olarak sultana u m u t bağlam asını, kıskançlıkla isti­
yordu/^ Uygulamada, bağım lı bey, kuşkusuz, sultanın
kendisini koruyabildiğine ve haklarım savunabildiğine
inandığı sürece, antlaşm anın gereklerini gözetiyordu.
Merkezi hüküm dara bağımlılığın en yüksek işareti,
beyin kendi haklarım önemsemeyerek, sultan adına sikke
bastırm asıydı; örneğin, (M ardin’deki) A rtu k lır, (Sis’deki)
Rupenidler böyle davranm ışlardı; am a eğer, sözkonusu
bey m üslüm ansa, camide, sultan adına "h u tb e” okutu­
yordu.
Ama, sultanın üzerinde de b ir hüküm dar, halife var­
dı. Abbasi halifesinin kendi üzerinde egemenliğini kabul
eden sultan, ondan, on u r h ırkası alıyordu, Selçuklular,
daha O rta Asya'dayken sancakları için siyah rengi seç^
m işlerdi.
B ağdat’tan sultana, halifenin elçisi geldiği zaman,
sultan, halife önünde büyük saygıyla eğilen bağım lı b ir
beye dönüşüyor. Halifeden gelen m ektubu, yüzünü doğu­
ya, Bağdad yönüne çevirerek, ayakta dinlem ektedir. Müs­
lüm anların başkanınm kendisinden yardım istem ekte ol­
duğu bilinci, herhalde T ürkün özsaygısını okşam aktadır.
Sultan I. Alaaddin Keykubad, halifeden gelen betiği say­
gıyla başına koym akta. Doğuda yaygın olan bu jestle,
halifenin sözünün uvgulanacağını gösterm ektedir.
Kendisine, halife tarafından gönderilen arm ağanla­
rı, tah tından kalkarak kabul etm ekte, altın naili katırın
tırnağını öpm ekte, halifenin verdiği hırkayı giymekte, ba­
şına sarık bağlam aktadır.”
Sonra, halifenin yarı düşsel yerini, Mo^ol hanları,
onların "noyanları” işgal edince, Selçuklu, " îlh a n ” kar7 3 Y a z ıcıo g lu AJl, III, 305.
74,Y a cızıo eiu A li, III, 223.
149
şısında başını eger/^
Kuşkusuz, sultanın saygı işaretleri, belki yalnızca,
hüküm dar - halifeye olduğundan çok, m üslüm anların din­
sel önderi im am - halifeye yöneliktir; uysal b ir m üslüm an
olan Sultan I. Alaaddin Keykubad, m üslüm anların k u t­
sal kentlerinin sultanlarının sözlerini ve buyruklarını da
derin b ir saygı ve sevgiyle karşılıyordu.
Böylece, halifeden sultana, zengin feodaldan küçük
tim ar sahibine kadar h er şey, düzgün hiyerarşik b ir ünvan sayısı m erdivenini ortaya koyuyor.
Boy başkam , subaşı, han olan Selçuklu sultanı, bir
merkezi hüküm dara dönüşm üş. Küçük Asya’da hayvan­
cılıkla uğraşan boyların birliğinden, sonuçta, b ir feodal
devlet kurulm uştur.
7 5 ib n l B tbî, IV, 204.
150
ALTINCI BÖLÜM
Sultanın Otoritesi - Feodallann Başı Olarak Sultan - Feodallann Arasında Katmanlaşma - Sultanın Dayanağı Ola­
rak Yeni İnsanlar (“ Orta Beyler”) - Sultanın Mutlakçılığa
Eğilimi - Sultanın Haraçları - Ekonomide Sömürü
Sistemi
M oğolların sald ırılan sonunda devrilen Selçuklula­
rın dağılması, devletin yapısının ne denli sallantılı oldu­
ğunu gösterm iştir. F eodallann başı, onların, denebilirse,
kâhyası sultanın otoritesi yüksek değildi. Büyük zengin­
likleri, taşın ır ve taşınm az m alları elinde toplayan feodallar kuşkulu askerî serüvenlere isteksizce giriyorlardı.
Moğollara karşı ise, çok daha büyük sakınm a gösteriyor­
lardı. Dayandıkları sınıf —onlar tarafın d an sömürülen
köylüler— perişan olm uştu ve dayanılmaz b ir zulüm al­
tında inlej’^erek, kendilerine karşı ayaklanm alar gerçek­
leştiriyordu.
Îb n i-B îb î V akayinam e'sinin anlattığı dönem olan 13.
151
yüzyılın birinci yarısında, iç çekişm eler ve sınıfsal çeliş­
kiler açıkça ortaya çıkm ıştı. Dış itke Moğol saldırısının
çabuklaştırdığı felaket kaçınılm az oluyordu.
Selçuklular hanedanının çoktan beri, artık, b ir hük­
m ü kalm am ıştı; tum turaklı yapm acık yaşayış, Bizans sa­
rayının entrikaları, siyasal koşullar, h er şey. Sultan I. Alaaddin Keykubad’m destansı sadeliğini alıp götürm üştür.
Iç savaşlar, Selçuklular’ı, oldum olası parçalıyor ve güçsüzleştiriyordu. Selçuklular sarayının tarihi, saray darbe­
leriyle, şiddet kullanarak öldürüm lerle (zehirlenmelerle,
boğm alarla) ve bu n lara benzer ilgili bilgilerle doludur.
Bunlar, siyasal k arşıtlar sözkonusu olduğu ya da yol üze­
rindeki birini ortad an kaldırm ak gerektiği zam an, Selçuk­
luların kullandığı yöntem lerdir; örneğin. Sultan II. Kilıçarslan, Danişmend Zun N un’u zehirlem iştir. Onlarda,
kişisel esenlik kaygısı, toplum sal çıkarlara üstün geliyor­
du. Sultanı, sürekli olarak b ir korku kem iriyor, "tah t
kenti” Konya’daki yerleşim ini pekiştirerek, b ir an önce,
akraba karşıtların ı saf dışı bırakıyordu. Komplo yanılsa­
m alarına düşüyor ve şehzadeler, —kardeşler ve yeğen­
ler— saraydan uzakta, ücra taşradabiryerde ya da hapis­
te tutuluyordu: Sultan I. îzzeddin Keykavus, ortanca kardeşi Alaaddin’i (sonraları I. Keykubad), A nkara'dan sür­
m üş ve H uzerpirt şatosuna (Malatya yakınında) gönder­
m işti;’ şehzade Keyferidun, K oyulhisar’da^ hapsedilm iş­
ti vb.. Ama bu ralard a da, b ir başına zararsızlaştırılm ış
şehzadeler, sultana tehlikeli görünüyor ve kale kom uta­
nı, her dakika, idam buvruğu alabiliyordu.
E m ir Seyfeddin’in beklenmeyen gelişi, Alaaddin'i kor1 D a h a ö n c e Erm enll& re a lt o la n ş a to m ın (a d ın a g ö r e yarprıya vararak )
ta m y erin i b e lir le m e k o la n a k sız d ır. (B kz: H a lil E d h em , K ayseriye Ş eh ri, s. 36).
B u n u n la b ir lik te , I. Î z z e d d in K ey k a v u s ü z e r in e m a k a le n in (E n cy lo p e d le de
r is a m , II. 681) a n o n im y a za rı, D efr^m ery (H isto lre d es C roisa d es, I, 143,
3 )'de y a y ım la n a n E rm en i k a y n a k la r ın a d ayan arak , b u k a le y i, "M lnşar" (b u ­
g ü n M laere) o la ra k a d la n d ırıy o r; M a la ty a ’n n g ü n ey d o ğ u su n d a d ır .
2 Ş e b in k a r a h isa r ’d a b ir n a h iy e, bk z: E v liy a Ç eleb i, S e y a h a tn a m e , II. 198.
152
kuya düşürm üştü; geceleyin gördüğü, ü stü n m akam a yük­
seldiğine işaret olan düşü çabucak unutm uştu, ve şimdi,
ona, sultan adam gönderm iş de, kendisini öldürm ek isti­
yorm uş gibi geliyordu, ve ürkm üş olarak, ölüm öncesi
duasını edebilsin diye, kale kom utanından Seyfeddin’i ka­
pıda oyalam asını diliyordu.
Yalnızca kendisini düşünen sultan, b ir ardıl belirle­
m iyordu, ardıl, onun için tehdit olabilirdi; bu yüzden
Selçuklularda, veliahtlık düzeni sallantılıydı. Şehzadeyi,
tahta, rastlan tılar getiriyordu; taht, büyük oğula, küçük
ogula ya da kardeşe kalabiliyordu, genellikle h er şey, baş­
kentin gerekli anda kim in eline düştüğüne, saray çevrele­
rine (ve Oğuz boyları önderlerine) dayanarak ik tid arı ki­
min ele geçirdiğine bağlıydı.
Ve gene de, birbirleriyle ik tid ar çekişm esindeki Sel­
çuklular, kendilerini, yekpare soy olarak görüyorlardı:
Konya’da, daha sonra. Sultan I. Alaaddin Keykubad ta ra­
fından restore edilen camide, (Sultan I. M esud zam anın­
dan başlayarak) Selçuklular hanedanının soy türbesi var­
dı. II. Kılıç Arslan’ın uzun yıllar süren hüküm darlığı (öl.
1192) üzerine söylenceler, ülke sınırları dışına taşm ıştı.
13. yüzyılda, Moğol devri tarihçisi İbn-al-Asir için bile,
II. K ıhçarslan, Rum Selçuklularının ilk ataşındı.
Ardıl sorununu, sultanın kaprislerinden çok, feodalla n n istem i çözümlüyordu. Erkân, sultana, isteğinin ye­
rine getirileceği yolunda söz verivordu, am a onun ölü­
m ünden sonra, çokça, üzerinde sözleştikleri şehzadeyi tah­
ta geçirm iyorlardı. Sınıfsal çıkarlarını gözönünde tutan
feodallar, kendileri için elverişli birini aday gösteriyor­
lardı. örneğin, Sultan I, Alaaddin K eykubad’m ölüm ün­
den önce, h er iki taraf, veliahtlık için, tzzeddin konu­
sunda k arara vardılarsa da, feodallar, II. Gıyaseddin Key*
hüsrev’i ta h ta geçirmişlerdi.
Ne var kî, feodallar, Selçuklulara sadık kalıyorlardı;
153
onlarda, Küçük Asya’yı fetheden “Selçukluların şanlı so­
yundan” birinin devlet iktidarının köklü ve herhalde, ya­
sal taşıyıcısı olduğu düşüncesi, bilinçsizce egemendi, yani
devletin başında, Selçuklu bulunm alıydı. Onların tek an­
laşm azlık konusu, Selçuklular soyundan kim i ta h ta ge­
çirm ek gerektiği, kim in kendi ellerinde uysal b ir araç
olabileceğiydi. Bu şekilde, sultan, siyasal bakım dan feodallarm sınıfsal am açlarını, kendi sınıfının am açlarını
gerçekleştiriyordu. Sultan, feodallarm başta gelenidir; o,
iç gelirlerini feodallardan, dış gelirlerini prenslerden ve
seferlerden elde etm ektedir. Sultanda, yalnızca temsilci
olm anın görkemi, b ir de savaş ve b arış hakkı vardır. Bu
İkincisi, bazan kurultayca, yani feodallarca, sultanla ken­
dilerinin çıkarları genellikle denk düşse de, sınırlanm ak­
tadır. Savaş, onlara zenginlik getirm ektedir; onlara, sö'
m ürm ek için, işlenmiş, değerlenmiş to p rak gereklidir.
Sultan, iktidar fiilen feodallarda bulunsa da, feodallarm
am açlarını gerçekleştirdiği sürece, ta h ta rah atça o tu ra­
biliyordu. Feodallar, um utlarının boşa çıktığını farkettikleri zaman, (kendi elleriyle ta h ta çıkardıkları Sultan
I. Alaaddin Keykubad örneğinde olduğu gibi) sultana sırt
çeviriyor ve kom plolar tasarlıyorlardı. O zaman, sözler,
yeminler, h er şey unutuluyordu.
Seçilme sırasında, h er iki taraf, sultan ve feodallar,
biçim sel b ir sözleşmeyle, karşılıklı yüküm lülükler saptı­
yorlar, anta dayalı karşılıklı vaatlerde bulunuyorlardı.
Örneğin, (Bizans’ta gözetim altında yaşayan) Şehzade I.
Gıyaseddin K eyhüsrev’in isteğini artırm ak çr-basındaki
erkân, şehzadeye, çoban değneği içinde m ektup götüren
gizli aracı Zahariya'yı yollamıştı. B ir zam anlar, Alaaddin'i incitm iş olan E m ir Seyfeddin, ona seçildiğini açık­
lam adan önce, kendi elyazısıyla yazılmış b ir yemin al­
m ış ve, sultana, ne yaşamına, ne de m al varlığına dokun­
mayacağına ilişkin, b ir de K ur'an üzerine yem in e ttir­
m iştir.
154
K aynaşm aları önlemek için, erkân, bazan hiç alışıl
m am ış önlem lere başvuruyor, (belli ki, kendi hapsettig
insanların bulunduğu) hapishanelerin kapılarını açıyor
du. İnsanları özgür bırak an feodallar, onların desteğin
um uyorlardı; böylece, ta raftarların ın sayısını artırıy o r
ve bu, karşıtlarının saldırılarını durdurm ak için yapılı
yordu. Ayrıca, başkentin dış dünya ile ilişkilerini kes
m ek için önlem ler alınıyordu; k apılar kapatılıyor ve özen
li b ir korum a örgütleniyordu; korum ayı, bazan yüksek
görevli feodallar yürütüyordu.
Onlar, islâm ın gereklerini bozarak,^ (daha sonra, Osm anh devrinde de olduğu gibi) sultanın ölüm ünü halk­
tan gizliyorlardı; örneğin. Sultan I. tzzeddin Keykavus,
V iranşehir'de öldüğünde böyle davranm ışlardı, I. Alaaddin Keykubad, ancak, ta b u tu n kapağını açtığı ve orada
gerçekten ağabeyinin yattığını gördüğü zamun rahatla­
m ıştı. Böylece, Sivas'a gider, silahdarlarla ve m uhafız­
larla çevrelenmiş olarak, artık, korkusuzca ta h ta oturur.
E m ir Seyfeddin, perdenin ardından, im am ların ve
beylerin önüne çıkar ve Sultan I. tzzeddin Keykavus'un
öldüğünü açıklar. Saray salonundaki perde, b ir yana çekiliverm iştir, ve ta h tta, artık, yeni sultan o tu ım ak tad ır,
ve bu fait accoınpli güçlenen silah şakırtısı karşısında,
tartışm aları sona erm iştir. Salona giren beyler ve "soy­
lu kişiler", yeri öpm ekte ve övgüler düzm ektedirler; mec­
lis em iri M ubarizeddin Behram şah, onları, sultana doğ­
ru götürür, m üslüm an yöntemiyle el sıkışırlar.
öpm e töreninden, an t içm ekten açık şekilde kaçın­
m ak, tehlikeli olabilirdi, böyle b ir tavır, hem en feodalin
düşm anca niyetlerini ortaya kovmuş olurdu.
Din çevrelerinin başı olan Kadı, —Selçuklu dönemi3
İ slâ m d in i, ö lü n ü n , ö lü m g ü n ü n d e g ö m ü lm e sin i b u y u r m a k ta d ır ; ölü m ,
İk in d i n a m a z ın d a n so n ra m e y d a n a g e lm işse , a y r ıc a lık o la n a k lıd ır . A m a, s u l­
ta n la r ın g ö m ü lm e sin d e , siy a sa l d ü şü n c e le r , d in se l g erek lere ü s t ü n geliy o rd u .
155
nin şeyhülislâmı— saray cam iinde an t içme töreni düzen­
liyordu. Saray, O rta Asya’da da alışılm ış süre olan 3 gün
boyunca yas tutuyordu; sultan, beyaz atlas giysiler giyi­
yor, beylerse, başlarına "tersyüz edilm iş” börkler takıyor­
la rd ı/
Sultan, beyleri ve erkânı, on u r hırkalarıyla ödüllen­
diriyor, sözleşmeye uygun olarak, to p rak ve görev hak­
larını, belgelerle onaylıyordu. Çok eskilerden beri, böyle
yerleşm işti. Nizam-ül-Mülk de, ta h ta yeni geçen hüküm ­
dara, toprak belgelerinin yenilenmesini öneriyordu,® bu
da, devlet düzeninin henüz ne denli zayıf olduğunu gös­
term ektedir.
Sultan, kendisinden önce egemen olan düzenin tam
olarak yürürlükte olduğunu, feodal düzenin, t i r kez da­
ha, değişmediğini açıklıyordu. Ama sözleşmeler, yalnızca
bunları imzalamış olanlar için yürürlüğünü sürdürüyor­
du; ardıllar, öncellerin benim sedikleri yüküm lülüklerden
bağımsızdılar. K u r’an ve încil üzerine yem inler, boş b i­
rer form aliteydi, gerektiği zaman, h er iki taraf, sultan da,
feodallar da, b u n lara ihanet ederek bozuyorlardı.
Tahta geçişini. Em in Seyfeddin’e borçlu olan I. Alaaddin Keykubad, sonradan, onu darağacına gönderir. B ir
zam anlar verdiği sözü sultana anım satan Seyfeddin’in
inleme çığlıkları boşunadır, ve kısa sürede, Seyfeddin’in
yazgısı, b ir zam anlar, sultanın ta h ta çıkması için çaba
harcayan tüm feodallar züm resinin başına gelmiştir.
4
" T ersyüz e d ilm iş b ö rk ler” (" m a k lu b b ö rk ler” ) İfad esi (Y a z ıc ıo ğ lu AH.
III, 195), g a lib a b ir O g u z g ö r e n e ğ in i İçerm ek ted ir; S in o p 'ta , E m ir İ b r a h im 'in
a n n e s in in c en a ze sin d e , o ğ lu e rk â n v e kö leler, b a şla r ı a ç ık ola ra k y ü r ü y o r ­
lard ı. G iy sile ri İse, " ters ç e v r ilm işti" (tb n l B a tû ta , II, 353 - 354). A y n c a ,
D e y lem itle r d e d e t u h a f g ö ren ek ler Vardı: Ö lü n ü n a rd ın d an gö zy a şı d ök erk en
b a ş la r ın ı açıyorlar, g iy sile re b ü rü n ü y o r la r d ı (b kz: K . I n o str a n tse v . S a s a n ld sk iy e e tu d ı. sp b ., 1909, str . 115, 133). D e y le m itle r , ç o k ta n d ır , S e lç u k lu la r ’ın
h a s sa o r d u su n d a b u lu n u y o r la r d ı; so n ra la rı, “g u la m la r ” gib i, on la r d a b a z a n
y ü k se k gö rev lerd e b u lu n a b iliy o r la r d ı, b u y o ld a n , y ü k se k çevrelere, D e y le m it
g e le n e k le ri g ireb iliy o rd u ,
5 P . K ö p rü lü . B iz a n s M ü e sse se le r in ln T esiri, s. 224, n o t. 1.
156
Selçukluların tarihinde, bu, sık sık yineleniyordu,
sultanın durum u sağlam laşır sağlamlaşmaz, istemediği
feodallar saf dışı bırakılıyordu.
Alman İm p arato ru F ridrih B arbarossa, Konya’yı
terk edince, burada yerleşen Sultan K utbeddin de (1191)
böyle davranm ıştı. Sultan, ona, E m ir'leri rehin olarak
vermiş, bununla toprakları üzerinden H açlıların engel'
sizce geçişinin sorum luluğunu üstlenm işti. Örneğin Sadeddin Kobyak "köpek, ç.” tarafından kışkırtılan Sul­
tan II. Gıyaseddin Keyhüsrev, yüksek görevlileri aldata­
rak E rzincan’a çekmiş, onları b urada idam ettirm iştir.
Böylece, kendisine karşı oy kullanm alarının öcünü alm ış­
tır. Sultan II. İzzeddin Keykavus’un yandaşı Şemseddin
M uhamm ed Îsfahanî, üç Selçuklu kardeş ta iıtta bulun­
duğu sırada (h. 652 yılında) öldürülm üştür.
Feodalların etkisi, topraklarında yerleşen, onların
cöm ertliğinden yararlanan insanların sayısınca artıyor ve
belirleniyordu; feodalların çevresinde akrabaları, koru­
m aları altındakiler vb. besleniyordu.
Sultanın nasıl yaşadığını gözlemleyerek, bu n lar ken­
dilerine b ir saray düzeni belirliyorlardı. Feodal, ne den­
li soyluysa, evi de o denli lüks dayanıp döşenmiş olu­
yordu. S udak’a yapılan Kırım seferi sırasında, belli ki,
düşm anı hayran bırakm ayı am açlayan Çoban Bey, baş­
kom utanlık karargâhını, b ir sultan sarayına dönüştür­
m üştü. Yol boyunca, altın zırh takım ları giymiş savaşçı­
lar dizilmişti, bunlar, koşum u ve dizginleri değerli taş­
larla, işlenmiş atların üzerindekiler, ve “Rus Knezinin”
elçisi. Sultanın beylerbeyinin huzuruna, boyun eğen b ir
uysallıkla çıkmıştı.'^
Feodallar, zenginliklerini kıskançlıkla koruyorlardı
ve çıkarlarına dokunulduğu zaman, bunu, kesin b ir tai Y a z ıc io g lu A li, III, 342 - 343.
157
vırla dile getiriyorlardı; onların ik tid ar karşısındaki ko­
num unu, bu belirliyordu.
Konya çevresinde, b ir günlük mesafede, bahçeler ve
bağlar uzanıyord u / Feodallar, yaz aylarında b u rad a ya­
şıyorlardı; zaten genellikle kentlerde yaşıyorlar (başkent,
kuşkusuz, onları daha çok çekiyordu), kent yakınında
ise, “yazlıkları” bulunuyordu, bu banliyö topraklarını ka­
rarlılıkla koruyorlardı. Konya çevresi, coğrafya adlarının
incelenmesi, gerçekten, buralarda, Selçuklular dönem i
büyük feodallarının topraklarının bulunduğunu göster­
miştir.®
Konya'yı kuşatm aya girişirken, I. Gıyaseddin Keyhüsrev, nasıl davranm ak gerektiğini kavrıyordu; O, bah­
çelerin kesilmesini ve bağların sökülm esini buyurur.
K enttekilerin direnişi, bu yolla derhal kırılm ıştır; III. Kı­
lıç A rslan'ı savunm a isteği yok olm uş, genç sultana, ya­
şamının, kendilerinin "tım arların ın ” güvenceye alınm a­
sıyla, am casının affına sığınm asını önerm işlerdir. Sultan
ya da Konya’daki yandaşları, feodalların önerisini dinle­
m işler ve tartışm asız boyun eğmişler, böylece, h er tü rlü
direniş yararsız durum a gelmiştir.
Feodalların m addi durum ları aynı düzeyde değildi;
varlık farkları, bu n lar arasında ayrılıklar doğuruyordu.
"Ulu beğler”, “kadim beğler”, yani daha güçlü ve daha
zengin olanlar, çoğunluğu kendi yanlarına çekmek için,
h er tü rlü olanağı eyleme geçiriyorlardı. Örneğin, I. Alaaddin K eykubad’ın seçilmesi sırasında. Meclis Em iri Behram şah ve Beylerbeyi Seyfeddin Ayba, vaatlerde bulun­
m a ve parlak şölenler düzenleme yoluyla, K urultayı kendi
çevrelerinde kenetlem eyi başarm ışlardır.
"Devlet sarayının bu ham ileri ve devletin yüksek ma7 Y a z ıc ıo g lu A li, m , 251.
8
VI. G ordlevskiy. İz is to r li v o d o p o lzo v a n iy a v ı K on ye. Z apiski t n s t l t u t a
v o sto k o v e d e n iy a , t, II. str . 188 - 189.
158
kam larının bu koruyucuları”, iktidarı tam olarak kendi­
lerinde alıkoym ak istiyorlar, ve entrikalarla, kendi adam ­
larını yüksek görevlere getiriyorlardı. Örneğin vezirlik
görevinden alınan Sahib Ata Osm ancık'a sürüldüğü za­
m an (13. yüzyılda), d ik tatö r M uineddin Pervane, onun
yerine, dam at M ecdeddin'i otu rtu r.
Feodallar, saray darbeleri düzenlem ektedirler. Sultan
IV. Rükneddin Kılıç Arslan kandırılarak A ksaray'a çekil­
miş ve boğularak öldürülm üştür. Bu cinayetin sorum lu­
su, erki sınırsız vezir M uineddin Pervane ve onun uysal
suç ortağı, kısa süre sonra, vezirin eliyle öldürülen Niğ­
de E m iri Şerafeddin H atıroğlu'dur.
Ne var ki, sarayda, anlaşılan, b ir m uhalefet grubu,
çıkarları büyük feodallarm çıkarlarından oldukça ayrı
olan yeni b ir klik biçim lenm ektedir. B unlar arasındaki
karşıtlık, özel olarak b ir kıskançlığın zorlam ası sonucu
değildir; bu, kendine özgü b ir feodal m uhalefet grubu­
dur; birinciler, "u lu ” ve “kadim beyler” diye adlandırı­
lınca, m uhalefeti, Vakayinam e’de yer yer adlandırıldığı
şekliyle, "o rta beyler” oluşturuyordu.
Genel olarak beyler, yüksek ve aşağı biçim inde ayrı­
lıyorlardı, Vakayiname, b ir yerde, "büyük av” törenleri­
ni aktarırken "aşağı beylerin” ("aşaga begler”), ancak,
sultandan sonra atış yapabildiklerini dile getiriyor. Bu­
rada, feodal düzen koşullarında doğal olan zorunluluk­
lar ortaya konulm aktadır. Rus vakayinamesi, genç yaş­
taki Knez Svyatoslav’ın m ızrağını drevyanlar yönüne sa­
vurduğunu ve yakm ındakilerin bunu çarpışm a işareti ola­
rak anladıkları biçim inde b ir öyküyü korum uştur.
Beyler, üç gruba ayrılm ış mıydı, saptam ak güç, am a
feodallar züm resine m uhalif duygularla dolu "o rta bey­
lerin” ortaya çıktığı kesindir. B unlar yeni sivrilm işlerdir.
Sultanın b ir korkusu yoktur, çünkü zengin değildirler,
am a sultanın gözüne girm işlerdir, büyük feodallarm et159
kişini kırabilm ektedirler, zaten kendilerini aşağıladıkları
ve hor gördükleri için büyük feodallara hınç duym akta­
dırlar. “O rta beyler”, sultanı korurken, kendilerini koru­
duklarını açıkça görüyorlardı.
Sultandan uzaklaşan feodallann taktiği değişiyordu:
"Güçle elde edem ediğin yerde kurnazlık yapacaksın”. On­
lar da, saray üzerindeki baskılarını sürdürm ek için, her
tü rlü çabayı gösteriyorlardı. Vakayiname’, sultanın ''şö­
lene”'” günde 30 koyun kestirdiği dönemde. E m ir Seyfeddin Ayba Bey'in 80 baş, yani sultandan yaklaşık 3 kez
fazla hayvan kestiğini anlatm aktadır.” O, böylece, gide­
rek çevresinde, sarayda m eydana gelen gizli konuşm aları,
kendisine rap o r eden om uzdaşlar topluyordu.
"O rta beyler” arasında, T ürk olmayan, m ülk sahibi
Hıristiyan prenslerden sultanın yanm a geçen kişilere de
rastlanıyordu. Toplum sal kökenleri, feodallara belki ay­
kırı gelebilen "gulam lar” da b u rad a bulunuyorlardı. "Ye­
ni insanlar”, yerli feodallann en trikalarına kayıtsız kalı­
yorlardı. Sultanın ilgisine değer vererek, bunlar, feodallarm dolapları konusunda onu uyarıyorlardı. Örneğin,
Sultan I. Alaaddin K eykubad’a karşı komplo hazırlandı­
ğı zam an (feodallar, sultam boğm ak ve ta h ta Key Feri­
dun'u getirm ek istiyorlardı), E m ir Kamnenus ve Hokkabazoğlu K am ereddin sultanın gözlerini açm ışlardır. Ama,
Antalya’da, güçlü E rtokuş Bey'in yakınında bulunan sul­
tan, b ir zam an oyalanmış ve ancak, Kayseri'ye geçtikten
sonra, şölen sırasında kom plocularla hesaplaşm ıştır.
Kamnenus, belli ki, R um dur ve. adına bakılırsa,
9 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 271.
10 " Ş ö len ” b u ra d a b a şk a a n la m k a za n ıy o r: B u , s u lta n ın s o ru n la r ı iç in
sa ra y a g elen lere, d a h a N iz a m ü l M ü lk (b kz: b ö lü m X X X V ) ta r a fın d a n yer­
le ş t ir ile n a lış ılm ış ik ra m d ır.
11 K o y u n , D o ğ u ’d a a ğ ır la m a ö lç ü sü d ü r : ev s a h ib i k o n u ğ u o n u r u n a a k ­
ş a m le y in k u z u keser, ve d a h a k ıs a sü re ö n c e sin e kad ar. K ü ç ü k A sya'da, s ü n ­
n e t n e d e n iy le y a p ıla n tö r e n le r d e k e s ile n k o y u n la n n sa y ısı 500'e u la ş a b ili­
yordu.
160
K om ninler so j^ n d an gelm ektedir; K am ereddin'in aile la­
kabı ise, babasının “aşağı b ir m eslekten” ("hokkabaz”)
olduğunu gösterm ektedir; bununla birlikte, Selçukluların
hokkabazları ünlüydü ve sanatlarıyla İstan b u l’daki Bi­
zanslIları hayran bırakıyorlardı.
Feodalların cüretkârlığı ve keyiFiligi, giderek artıyor­
du. Sultan I. Alaaddin K eykubad'ın veziri, Konya ve Ak­
saray arasındaki "Zazada” hanını inşa eden'^ Sadeddin
Köpek, II. Gıyaseddin Keyhüsrev'i babasını öldürmeye
kışkırtm ış’^ ve ardından genç sultanın deneyimsizliğinden
ya:rarlanarak yüksekten bakan b ir tu tu m takınm aya baş­
lam ıştır. Bu, erki sınırsız b ir "n aib ”, sultanın genel va­
hşiydi. Sultan, sarayında b ir tutsak gibi oturuyor. Sadede
din Köpek ise, onun yanına silahlı, kılıcını kuşanm ış olala k giriyordu.
Gözü korkm uş olan Sultan, Köpek’i ortad an kaldır­
m ak için Sivas’tan K araca C andar’ı çağırtm ışnr. Böylece,
gene b ir taşralı, (lakabının gösterdiğine göre m uhafızlık­
tan gelen biri) sultanın koruyucusu olarak güçlü feodala
karşı çıkarılm aktadır; taşranın küçük feodah için, bu,
hizm ette ilerlem e sağlayacak çok elverişli b ir fırsat oluş­
turuyordu. Sonraları, "o rta beylere” duyulan olumsuz
duygular, dinsel b ir ayırtıyla renklendirilm ektedir. Moğol
döneminde, dayanıklı savaşçılar olan m üslüm anlar, Sel­
çukluların boyunduruğundan k urtulduklarına sevinen hıristiyanları korkaklıkla suçluyorlardı.
Feodallar arasındaki ayrılığı gören sultan, bundan
ustalıkla yararlanıyordu. Feodalizmin doruğu en güçlü
feodallar, devletin başkenti Konya’da toplanm ıştı. Bu,
sultanı rahatsız ediyordu. B unların arasında, güçsüz ve
otoritesiz kalıyordu ve istekle "ta h t ken ti” Kayseri'ye çel2 B k z : A b d u lk a d ir H a m d iza d e (şim d i E rd o ğ a n ), "T ürk S ö z ü ” gaz, 1918,
1X0; 54.
13 H a lil E d h em , K a y seriy e Ş e h r i, p. 62, n o t. 1.
161
kiliyordu; burada, cesaretle “o rta beylere” yaslanabiliyor­
du.
Sultan I. Alaaddin K eykubad’ı ta h ta geçiren eski hiz­
m etli E m ir Seyfeddin, b ir zam anlar, sultanm kendisine
bahçede söylediği sözleri anım sadığı ölüm saatinde, bu
değişikliği fark etm iştir: "Yaşlı ağaçları sökmek ve ye­
rine genç ağaçlar dikm ek gerek”.'''
Bu şekilde, Rum Selçuklularında b ir yönetim evrimi
m eydana geliyordu. Feodallarca baskı altına alınan sul­
tan, vasilik altında bulunm aktan kurtu lm ak istiyor, on­
da, zorbalık yönetim i ya da yabanıl egemenlik biçim leri
olan m utlakçıliga doğru eğilim ler beliriyordu.
Yüksek orun sahiplerinin ve geçici yöneticilerin yaz­
gısı değişkendi. Önceleri, kom plolarından ve ihanetlerin­
den kuşkulanan sultanların kaprisi nedeniyle, kelleleri
uçuruluyordu. Sonraları, Moğol saldırısı, tutkularını ve
doym azlıklarını daha da aşırı durum a getirince, birbirle­
rine karşı entrik alard a yok oluyorlardı.
Yüksek yöneticiler, ik tid ar savaşımı içinde, y u rtları­
nı batkınlığa sürüklüyorlardı, ve başlangıçta Rükneddin’in yandaşı olan M uineddin Pervane ve. Sultan îzzeddin'i yüzüstü bırak an Sahib Ata gibi en iyi devlet adam ­
ları, bu günahı işliyordu. Sonraları, Konya, Selçuklular
için parlaklığını yitirir. B urada, güçlü feodallar vardır;
sultan, başkentten kaçar, am a feodalların ağır pençesi,
onu, her yerde yakalam aktadır. Feodallar, kendilerini so^
yup soğana çeviren sultandan nefret etm ektedirler.
Büyük zenginlikler feodalların ellerinde yoğunlaşmış
olsa da, tarım ürünleri, değiş tokuş edilen ya da satın
alınan m allar ve m am ul m allar, savaş ganimeti, genellik­
le sultana gidiyordu. Sultanm evlenmesi durum unda, ya
da başkentte bulunm adığı (Akdeniz kıyılarında geçirdi­
ği) uzun b ir süreden sonra dönüşünde, beyler ve naibM tb n l B îb l, IV. 114.
162
1er, bunu, feodallara duyuruyorlardı, feodallar ise, sul­
tanın sarayına arm ağanlar götürm ek zorundaydılar.'^
Vakayiname, Kayseri subaşısı Seyfeddin Abu-Bekr’in
bölgenin sınırı olduğu anlaşılan Çubuk'ta sultanı karşı­
layarak uzun zam an boyunca biriktirdiği tüm varlığını
ona sunduğunu yazmaktadır.''^ Sultanı kendi gözleriyle
görmek m utluluğu feodala pahalıya m al olm uştur.
Sultan, gezisi sırasında, geçtiği h er yerde, güzel er­
kek ya da kadın tutsaklardan, altın dolu keselerden, Türk
ve Arap atlarından vb. oluşan arm ağanlar topluyordu.
"M elikler", sultana değerli taşlar sunuyorlardı. Bağışlar­
la tükenm eye yüz tu tan hâzineyi zam an zam an doldurdu­
ğu bu gezileri, istekle gerçekleştiriyordu. B ir eliyle dağı­
tırken, o, yitirdiklerini k at k at fazlasıyla topluyordu.
Sultanın tah ta çıkışı sırasında, zengin arm ağanlar
sunuluyordu. Bu, m erkezi hüküm darın, uyruğuyla, bağlı
beyleriyle buluşm ası, feodalin mülküyle tanışm asıydı. Bu
vergilere ya da haraçlara, görünürde b ir yasallık veril­
mişti; Vakayiname dilinde, bu, “huzurda bulunm a karşı­
lığı yasallaştırılm ış pay hak k ı” (“h ak k ’ul kudüm ”) olarak
adlandırılm aktadır.'^ Osmanlı dönem inde "tebşiriye” ve
"kudûm iye” şeklindeki iki tü r vergi, anlaşılan, buradan
doğm uştur.
Sultanın haraçları feodallar tarafından, fazlasıyla,
durum ları gittikçe kötüleşen köylülere ödetiliyordu. Pe­
rişan durum daki köylüler, dayanılmaz b ir zulüm altında
bunalıyordu. Feodallar, köylülere, sultanın feodallara
baktığı gibi bakıyorlardı.
Ülkede, zorbalık ve baskı egemenliği sürüyordu. Köy­
lülüğün, —reayanın— haraçlardan şikâyetleri sonuçsuz
15 E m ir le rin (F e o d a lla n n ) s u lta n a a rm a ğ a n la r v erm esi, I>ogu’d a a lış ılm ış
bir o lg u d u r. Ö rn e ğ in bk z: F. B er n y e 'n in y a z ısı (İsto riy a p o s le d n lh p o litlç e s k ln p erev o ro to v vı g o su d a r stv e V e llk o v a M ogola. M. — h . , 1936, str. 191).
liY a z ıo ıo g lu A li, r a , 198.
17 Y a zıcıo g lu A li, III, 107.
163
kalıyordu; Nizam-ül-M ülkun sözünü ettiği “hakça vergi”
(hall-i hak) h e r tü rlü ölçüyü aşıyordu. Selçuklular döne­
m inde “ta h t k en tleri’ ne (Konya’ya, Sivas'a, K ayseri’ye)
giden büyük yollar üzerinde, (kendine özgü kaleler olan)
kuşatm alara dayanıklı kervansaraylar ve hanlar inşa edil­
diğine göre, ülkede güvenlik düzeni yerinde değildi; bu
devlet düzenlemelerine, karşı duygular besleyen (bağım­
sızlığım yitirm iş olan Danişm endlerin yandaşlan vb.) in­
sanlar vardı; feodallar da, kuşkusuz, kargaşalardan ya­
rarlanıyorlardı vb..
H oşnutsuzlar kesimi, belli ki, kulluktan ve seferler­
den yorgun düşm üş köylülerden çıkıyordu. B unların yi­
tireceği b ir şey yoktu; savaş sırasında, h er şeyi yüzüstü
bırakıyor, feodallardan kaçıyor ve “büyük ana yollara”
çıkıyorlardı: B uralarda, kervanları soyuyorlardı. Soygun­
lar, kent pazarlarında da sürüyordu, ve alışılmış olgu ha­
line gelmişti. Vakayiname yazarı Yazıcıoğlu Ali, Sultan
I. Alaaddin K eykubad’ı ülküleştirerek onun hüküm darlık
dönem inin "altın çağ” olduğunu belirtm ektedir: Pazar­
larda ticaret huzur içinde yürüyor, insanlar, yaylaklarda
huzur içinde çalışıyorlardı, yani h er yanda bolluk vardı,
köylüler ve esnaf rah at yaşıyordu. Ama, Sultan I. Alaad­
din Keykubad dönem inde böyleydi, genelde ise b ir kural
olarak, insanlar, güvensizlik içinde yaşıyorlardı. Herkes,
varlığı ve b ir parça toprağı için korku duyuyordu.
Sonraları, Osmanlı dönem inde de durum böyleydi.
Lami (16. yüzyıl), "Latifeler”inde, günlük yaşam betim ­
lemesi yaparken, to p rak sahibi b ir şeyhin tarlasını "müridlerinin” beklediğini anlatm aktadır. Anlaşılan, hırsızlık
geniş çapta yaygındı.
164
YEDİNCİ BÖLÜM
Feodallann “ta b i”leri - Köleler ve B unlarm Yaşamda
Rolü - M ülk Sahibi Köylüler (“dehkanlar”) ve Irg atlar
(“ekiciler”) - Baba İshak - Baba İsh ak ’ın Yönettiği
Köylü Ayaklanması
Doğallıkla, feodallar ile köylüler arasındaki sınıfsal
çelişkiler keskinleşiyordu; feodallar, her dakika, baskıla­
rın um utsuzluk noktasına getirdiği köylülerin kendileri­
ne karşı ayaklanm asını bekleyebiliyorlardı. Sakınm a ön­
lem leri alan feodallar, tahkim edilmiş yerlerde, kaleler­
de yaşıyorlardı.
îç güçlüklere, b ir de dış düşm anın eklendiği Moğol
döneminde, örneğin, Sahib Ata'nm soyu (“Sal'j'bata oğul­
la rı”) Afyon K arahisar’da, b ir dağın doruğunda kurulu
kalede oturuyorlardı.
Feodalin toprakları üzerinde, b ir bölüm üyle de, feo­
dalin sultandan aldığı gibi, feodaldan to p rak parçaları
165
alan, feodalin akrabaları, ona yakın kişiler olan özgür
insanlar oturuyordu; bunlar, feodallara bağlı "tab i’lerd i.
Ama, bundan başka toprak, özgür çalışm a (köylü emeği)
ve köle çalışm asıyla (tutsakların emeği) işleniyordu.
Ne var ki, üretim in temeli, köylülerin emeğiydi; kö­
lelik ise, en başta, ev yaşam ında önem ini sürdürüyordu.
Dinsel feodallarm işleri iyice düzenindeydi; bunların
topraklarında da köylüler oturuyordu, am a ayrıca, belli
ki, şeyhlerin çırakları olan "m ü rid ler” de dinsel feodal1ar için çalışıyordu. Dinsel tarik atın üyesi ola a x(sıradan)
m ürid için bedensel çalışma, b ir zanaatta uğraşm a zorun­
luydu. Feodal şeyhler, m üridler üzerindeki manevi etkile­
rinden yararlanarak bunlardan bedava işgücü yaratabili­
yorlardı,' m üridler, çalışmayı, "h ik m e tli'n in verdiği b ir
ders, tanrıya hizm et olarak görüyorlardı.
Askerî seferler, canlı işgücü yedeklerini, sürekli olala k bütünlüyordu; savaş ganim eti olarak bu güç, feodala
ucuz, bedava veriliyor, ve tutum suzca harcanıyor, çabu­
cak azalıyordu. Fethedilen kentlerin ve bölgelerin halkı
(çoğunlukla hıristiyanlar), köle topluluğuna dönüşüyor,
kalabalıklar halinde, ülke içinde oradan oraya sürülüyor­
du.
Sudak’ı ele geçiren kom utan Çoban Bey, K ırım ’dan
K astam onu’ya ve Sinop’a ve, olasılıkla, Oğuzların m er­
kezi Boyabad’a,^ yani kendi 5oırtluklanna, p artiler h a­
linde tu tsak lar gönderm iştir.
Savaştan sonra, kentlerin pazarlarım , köleler ve tu t­
saklar dolduruyordu: Bunlar, hem K ıpçak bozkırların­
dan, hem Akdeniz kıyılarından getiriliyordu. Ama, barış
zam anında da, köle akını daim a sürüyordu; köle ticareti
büyük k ârlar sağlıyordu.
1 B kz: A. M a lç a n o v 'u n İlg in ç g ö z le m le ri (S o b r a n iy e v o s to ç m h ru k o p ise y
V . L. V y a tk in a . T ru d ı G o su d a r sv en n o y p u b llç n o y b lb llo te k l U z b e k sk o y SSR ,
t . I , T a şk en t, 1936).
2 " B oyabad” a d ın a “b o y ” sö z c tiğ ü g ir m iştir .
166
Abulfeda’nın® yazdığına göre, Akdeniz kıyısında, An­
talya yakınında yaşayan Türkm enler, hıristiyan çocukla­
rını kaçırıyor ve bunları m üslüm anlara satıyorlardı; bu­
rada, kuşkusuz, ülke dışına, M ısır’da b ir yerlere, Memlüklere satış söz konusudur. Ama, kolay zenginleşme sağ­
layan b u uğraş, ülke içinde de ileri boyutlardrydı.
B. de la Brokyer, Fransa'ya dönüşünde, yolu üzerin­
de, M acaristan’da b ir yerde, askerlerin ele geçirdikleri
hıristiyan tu tsa k lan , boyunlarından birbirine zincirleye­
rek, E dirne’ye satm aya götürdüklerini görm üştü, b ir halk
türküsü de, tutsağın elleri arkadan bağlanarak yaban el­
lere nasıl götürüldüğünü canlı biçimde betimlemektedir.''
Bir köleyi, dış görünüşü hem en belli ediyordu: Ku­
lağına halka takılıyordu,^ şair Nizami de, köleyi böyle
canlandırıyor; saçları kırpılm ış ya da usturaya vurulm uş
oluyor, giysi yerini tu tan b ir çul taşıyordu;^ görünüşü,
belli ki, acmasıydı, ve eğer sahibini bırak arak kaçarsa,
bu hem en göze çarpıyor, ve yol üzerinde herhangi biri,
"kim liğinin araştırılm ası için”, onları kolayca alıkoya­
biliyordu.
Feodallar, bu insanları, evlerinde, askerî tım ar top­
rağı tarlalarında çalıştırm ak için alıyorlar, onları h er an­
lam da söm ürüyorlar, birbirlerine arm ağan ediyorlardı
vb.. Köle, tüm üyle sahibinin malıydı, sahibi onu istediği
gibi kullanırdı. Ağır işler kölenin üzerindeydi; maden
ocaklarında onlar çalışır, m ezarları onlar kazarlardı (top
rak kazm ak ise o, zam anlar utandırıcı b ir işti).
Sonraları, Ahmet Refik’in belgelerinde görüldüğü gi3 O eorgrap h le d 'A b oulf^ da (çev. S t. G u y a rd ), II. 134.
4 F r . G iese. E rz S h lu n g e n u n d L led er a u s d em V ila je t Q onJah, B er lin —
N ew Y ork, 1907, n o : 6, p. 34.
5 P arsça , k ö le, ş ö y le a d la n d ır ılıy o r : "H alk a b egu ş" .
6 D a h a so n r a la rı, O sm a n lIla rd a d a b ö y ley d i. İT. y ü z y ıl so n u n d a , T ü rk lerd e tu ts a k b u lu n a n Y. S tre y s (T rl P u te şe s tv ly a . M., 1935, str . 112), g i y s i ­
le r in i so y d u k la r ın ı, s a ç la r ın ı k e s tik le r in i v e y a ln ız c a İnce k e te n İç d o n u y la
ç ıp la k ola ra k k ü rek b a ş ın a o tu r ttu k la r n ı a n la tm a k ta d ır .
167
bi, m aden ocaklarında çalışm aya "yürükler” (Küçük As­
ya göçebe Türkleri), Küçük Asya fatihleri Oğuzların to­
runları yönlendiriliyordu. Maden ocaklarında, hüküm e­
tin güvenilir acen talan olan “em inler” bulunduğuna gö­
re (bk. belge No: 224) m adenleri devlet işletiyordu.
Siyah halayıklardan (harem ağaları, kadın ev hiz­
metçileri, dadılar vb.) oluşan köleler kurum u, Türkiye’­
de, 19. yüzyıla değin sürm üştür. B ununla birlikte. Küçük
Asya feodal toplum unun ekonom i sistem inde, bu, artık
b ir kalıntıydı. E n azından, Selçuklular devrinde büyük
üretim gücü olarak köleler üzerine b ir işaret bulunm a­
m aktadır.
H azer denizinin güney kıyısından ya da O rta Asya’­
dan, tüccarlar da, köle getiriyorlardı. B unla’’ sultanın
hassa birliğine giriyor, bazan tah tın basam aklarına de­
ğin yükselen "gulam lar”, bu n lar içinden devşiriliyordu.
D ışardan getirilen ya da yerli genç ve güzel köleler
arasından saray hizm etçileri ve m aiyet görevlileri seçili­
yordu; bunlar, şölenlerde konuklara yiyecek ve içki suna­
rak hizm et ediyorlardı. 14. yüzyılda, îb n i - B atûta, Sultan
Birgi'nin sarayında ipek giysiler giymiş yirm i kad ar düz­
gün biçimli Rum hizmetçi görm üştür; saçları buklelerle
aşağı dökülm üş, tenleri karbeyazıdır, yanaklarında b ir
allık oynaşmaktadır.^ B unlar Küçük Asya’nın yerli "gulam lanydı”.
Küçük Asya’daki gezisi sırasında, tb n i - B atû ta’nın
sık sık köle bulundurm ası gerekm iştir; kim i zaman, ona,
İzm ir’de b ir cüce arm ağan ederler, kim i zam an yol bo­
yunca hizm etleri için b ir Rum (Nikolay ya da Mihail)
satın alır; Ayazhk’ta (bugünkü Selçuk), genç b ir Rum
kadın için 40 altın dinar ödemiş, B alıkesir’de köle Margarita'yı satın alm ıştır.
îb n i - B atû ta’nm ödediği fiyat ne k ad ar göstergedir,
7 lt ı n l B a tû ta , II, 303.
168
belli değil. O, arm ağanlarla ve bağışlarla yaşıyordu, ve
büyük tu ta r ödediğini söylemekle, anlaşılan, kölenin üs­
tün niteliklerini vurgulam ak istiyordu.
Sultan I I ’ M urad’ın ordusuyla birlikte bulunan ta­
rihçi Âşık Paşazade, 100 akçeye güzel b ir çocuk satın al­
m ıştır, bu, belli ki, ucuz b ir fiyattır, ama, kuşkusuz, iki
yüzyıl içinde akçenin değeri.de düşm üştür.
Savaştan sonra, tu tsak ların fiyatı düşüyordu.
Kral II. Levon’a karşı, E rm enistan üzerine yapılan
sefer sırasında, "hesaba gelmez, sayısız ganim et” ele ge­
çirilm işti. H er şeyin götürüldüğü ve ilk fiyatların geçerli
olduğu K ayseri’de, güzel b ir Erm eni (erkek ya da kadın)
tutsak 50 akçeye satılıyordu. Bu, kışın, sert soğuklarda,
(Küçük Asya’da etine büyük değer verilen) b^r kekliğin
fiyatından daha yüksek değildi.®
Em ir Seyfeddin’in m asasına gelen lezzetli b ir yeme­
ğin şişirilm iş fiyatı, sofra hizm etçisi olarak atanabilen
b ir insanın düşük fiyatına eşitti.
"Tezkere”de (bibliografik yazın sözlüğü), "îskendernam e” yazarı şair Ahmedi bölüm ünde, onunla Timurleng
arasında, ham am da geçen cesur b ir konuşm adan sözedilm ektedir. T im ur’un, dünya fatihi olarak kendisine ne
değer biçtiği yolundaki sorusuna, Ahmedi, aslında yalnız­
ca üzerindeki giysinin p ara edeceği karşılığım veriyordu.
Bu öykü, tutsaklığın alışılm ış insan yazgısı olduğu ve
köle insanların m etelik yerine konulm adığı sert savaş
ortam ını yansıtm aktadır; b ir parça ipek. Küçük Asya’ya
getirilm iş herhangi kum aş, insandan daha değerliydi.
Tarihsel gerçekliği olmadığı sanılan (sonradan Nasreddin H oca’ya bağlanan) b u fıkra, 15. jmzyılda devleti­
nin yıkılmasıyla aşağılanan Osm anlının ulusal özsaygısını
avutm aktadır.
S Y a z ıc ıo g lu A li, III, 188.
169
Selçukluların gelişinden önce, Küçük Asya’nın Hıris­
tiyan yerli halkı (Rumlar, Erm eniler), Bizans’a bağlıydı­
lar. Roman D iojen’i yenen A lparslan’ın ardılı Sultan Sü­
leyman K utılm ış (11. yüzyıl sonunda), b ir toplum sal re­
form gerçekleştirdi: O, Küçük Asya’daki büyük yurtluk­
larda çalışan köleleri ve toprak kölelerini özgür ilan etti,
ve bunlar kitleler halinde islâm a geçmeye başladılar. Da­
ha sonraları da Selçuklular, Bizans köylülerini,bu yolla
kendilerine çektiler.
Siyasal değişiklik, özellikle, Oğuz (Türk) tabakası­
nın henüz ince, yönetim aygıtınınsa zayıf olduğu başlan­
gıç döneminde, (ekonomik) kolaylıklar getirdi. Şeriatı iz­
leyen m üslüm anlar olarak Selçuklular, hıristiyanlardan
yalnızca genel vergi olan "h araç” alm akla yetiniyorlardı,
bu nedenle, köylüler, isteyerek Selçuklulara yaklaşıyor­
lardı. Küçük Asya’da toprak alanlarının tüm üyle sahiplenilmesi yavaş yürüyordu. 14. yüzyılda. Küçük Asya’da
dolaşan îb n i - B atû ta’nın yolu, Osmanlı "beyi” O rhan’ın
topraklarındaki İznik yakınında H uonik kentine düş­
m üştü; burada, "R um ları yönetenlerin oturduğu yalnız­
ca b ir m üslüm an ev v ard ı”’, yani kentte, T ürk olarak, yal­
nızca yöneticiler bulunuyordu.
Eğer Prens, topraklarını gönüllü teslim etmişse, yö­
netim in değişme anı sağlıklı olarak tatlıya bağlanıyordu;
o durum da, halk, kişisel özgürlüğünü koruyor ve yaşam
eski akışını sürdürüyordu. Ama, eğer Oğuzlar, direnişle
karşılaştılarsa, halka, Antalya’da olduğu gibi davranı­
yorlardı. Burada, günler boyunca, baş kesme kırım ı ("kırgun”) sürm üş, kan seli ovadan denize ulaşm ış, ve ancak
bundan sonra, askerler, kılıçlarını kınlarına sokmuş,
am a beş gün talan yaparak halkı soyup soğana çevir­
miş ve köle yapm ak üzere kaçırm ışlardı; ancak altıncı
gün, m erham et ("am an”) gösterilm iş ve sağ kalanlar ev9 t b n i B a tû ta , I I ,
329.
170
lerine dönebilm işlerdi.’°
K üçük Asya’nın Bizans halkı içinden özgür insanlar
ve köleler yaratılm ış olan ortam ı işte budur.
Feodallarm toprağını işleyen, kişisel bakım dan öz­
gür köylüler, b ir feodaldan diğerine-geçme hakkına sa­
hiptiler. Ama, durum ları her yerde aynı olduğuna göre,
onlar, bu ayrıcalıktan vazgeçiyor ve eski yerlerinde, aynı
patronun yanında kalıyorlardı.
<
Ancak, tarlaları perişan eden savaş, köylüleri, her
şeyi terketm eye, kendilerine başka feodallar yanında da­
ha iyi to p rak lar aram aya zorluyordu. Toprak sahibi köy­
lü, yersiz yurtsuz sığıntıya dönüşüyordu. Bu alışılm ış b ir
olguydu,
Sultan I. İzzeddin Keykavus, Sinop’u kuşattığı za­
man, ne öküzü, ne toprağı, ne suyu bulunan ("çiftsiz, yersüz, susuz”) tarım da yerleşik halk hıristiyan köylüler,
reaya, ("reayat”)" yani yersiz ırgatlar, Sinop bölgesinden
kaçtılar; am a daha sonra, naibler, onlara sürm e ve ekme
işleri için öküzler sağlayınca, köylüler eski yerlerine geri
döndüler ve tarım la uğraşm aya devam ettiler. Başlangıç­
ta, Celâleddin M uham m ed’in (Hürzem 1218’de Cengiz Han
tarafından işgal edilmişti), sonra Moğolların saldırm aya
başladığı 13. yüzyılda,Küçük Asya’nın doğusunda (Ahlat’­
ın doğusunda) uzanan to p rak lar terkedilmişti.'^
Bu yüzüstü bırakılm ışhğı gören hüküm et. Ahlat çev­
resinde habersiz kaybolanlarla ve Öldürülenlerle ilgili salO Y a zıcıo g lu A li, r a , 85.
l l j . H. M o rd tm a n u ’m (Z. D . M. G., Bd. 68, p. 138, n o t.) b e lir ttiğ i gib i
'‘reaya" s ö z c ü ğ ü a n c a k 18. y ü z y ıld a y a ln ız c a h ır is tiy a n la r iç in k u lla n ılm a y a
b a ş la n m ıştır , d a h a ö n c e d in a y r ım ı g ö z e tilm e k s iz in k ö y lü le r iç in k u lla n ılı­
yord u . U z u n sü r e "reaya” k e n t lin in k a r şıtı, y a n i k ö y lü o larak a lın m a k ta ­
dır; b k z: " reaya” s ö z c ü ğ ü n ü n "T ürk" sö z c ü ğ ü y e rin e k u lla n ıld ığ ı s u lta n I.
M eh m ed ’in " K a n u n n a m e" si (Fr. K r a e litz - O r e ife n h o r st, op. c it., pp. 21^35).
K o çu b ey , H a c ı K a lfa ve d iğ er İT. y ü z y ıl O sm an lI y a z a rla rı "reaya” k a v r a m ı­
n a b ö y le b ir İçerik k a tm a k ta d ır la r (b kz: V. S m irn o v . K u ç ib ey G o m u rc in sk iy ,
str . 77, p rim . 1, ayrıca, str . 209).
12 Y a zıcıo g lu A li, i n , 138.
171
yım yaptı, Ibni B îbî’nin anlattığına göre, feodallar “dehkanları” "dihkan” ve "ekicileri” ("m ezari”) “suya ve top­
rağa” çağırdılar, onlara tohum , hayvan verdjler ve yü­
küm lülüklerden bağışladılar. K alelerin yöneticileri —zu­
lüm yapan toprak sahipleri— yerlerinden alındı, gelirleri
ve giderleri kaydedildi. B unları duyan "ezilenler” ("minezzi’can”) ve “sığıntılar” ("m üteferrikan”), Ahlat’a, eski
ocaklarına döndüler, ve çevrede kısa zam anda bolluk
başladı.'^
Toprağa yerleşik köylülerin iki tü rü böylece beliri­
yordu; anlaşılan, küçük toprak sahibi, ve herhalde özgür
köylüler (Raşideddin’de sözcük bu anlam da kullanılıyor)
olan "dehkanlar” ve ortakçı olarak çalışan, yani işleme­
ye ve ekime kişisel emeğini koyan, am a feodalin üretim
araçlarını ve hayvanlarını kullanan kişiler olan "ekici­
ler”.
Büyük zenginlikleri elinde b u lunduran feodallar k ar­
şısında köylüler, yoksul sınıfı oluşturuyordu, vakayina­
m ede b u n lar için çoklukla "fu k ara” (“fu k ara”) terim i
kullanılm aktadır.
Ayrıca, K üçük Asya’yı baştan başa yığınlar halinde
dolaşan göçebe Türkler, “yürüyüş halindeki bu h alk ın ”
aralıksız gelgit tablosunu yaratıyordu. Hayvancılıkla uğ­
raşan bu Türkm enler (Oğuzlar), küçük çapta yerleşik
köylü ekonom ilerinin fonu üzerinde ağır basıyordu.
Onlar, tarla ekm ek için konaklıyorlardı, yani ü rü n ü
kaldırınca gidiyorlardı. Toprak işlemeyle, özellikle kendi
tüketim lerini karşılam ak için uğraşıyorlardı, b ü tü n ilgi­
leri hayvancılığa yönelikti.
Marko Polo, Küçük Asya’da, Türkm enlerin dağlarda
ve ovalarda, hayvancılıkla uğraştıkları için, serbest otlak
bulunduğunu bildikleri h er yerde yaşadıklarm ı belirt1 3 tb n i B lb î, IV, 18T.
m
m ektedir.’'’ M arko P o lo n u n 13. yüzyılda gözlemlediği bu
durum , 20. yüzyıla değin sürm üştür. Osmanlı im p arato r­
luğu yıkıldıktan sonra, daha 20. yüzyılın 20'li yıllarında
Kemal A tatürk hüküm eti, Y ürüklerin sürekli yerleşim ye­
rine bağlanm ası konusunda buyruk yayım lam ıştır. Yü­
rüklerin sürekli yer değiştirmesi, ensonu, böylece yasak­
lanm ıştır.
Köylülük hukuksal bakım dan serfleştirilm iş miydi?
Açık b ir yanıt için, benim en azından, doğrudan tan ıtla­
rım yok. Ne var ki, m antık yardım cı oluyor. Köylülük,
"toprağa bağlanm a” koşullarını gönüllü olarak hazırla­
mış, 14. yüzyılda, bu, Gazan H an tarafından yasalaştırılmış ve Ahmed Refik’in belgelerinden görüldüğü gibi, da­
ha sonra (16-17. yüzyıllarda) gerçekleşm iştir. Kaçak köy­
lülerin geri dönmesi zom niuydu. Ayrıca, Niğbolu sancağı
"kanunnam esi”nden bilindiğine göre, kaçak b ir köylüyü,
sahibi, 10 yıl boyunca arayabiliyordu.'® Moğol yasaların­
da, bu süre, 30 yıl olarak belirlenm ektedir. Burada, za­
m an farkına göre süre değişmesi de ilginçtir; T ürkler’de
bu sürenin azalm ası (Avrupa Türkiye’sinde), toprak m ül­
kiyetinde çok daha sağlam biçim lerin varlığını kanıtla­
m aktadır. Zaten, kaçan köylünün geri döndürülm esine
ilişkin m addenin T ürk yasalarına dolaysız olarak Moğollardan geçtiğini düşünm ek güç olurdu; en büyük olasılık,
bunun Selçuklulardan aktarılm ış olm asıdır.
Türkiye'de köylülüğün serfleştirilm esi (15. yüz 3alın
birinci yarısında), Simavna Kadısioğlu Şeyh Bedreddin'in esinleyip yükselttiği başkaldırının bastırılm asından
sonra tam am lanm ıştır; köylülüğün gücünü geren hükü­
m et, köylüleri feodallarm tam gözetimine teslim etm ek
zorunda kalmış, köylü ayaklanm aları böylece önlenmiş,
en azından, uzun b ir süre için, hüküm ete karşı tehlikeli
14 P u te şe s tv iy e M arko P o lo , çev . i . M inayeva, red. V. B a rto ld , str. 26.
15 J o s. H am m er, op. c lt., I. 304.
173
olm aktan çıkm ıştır.
Küçük Asya’da köylülüğün ekonom ik durum u konu­
sunda, Vakayiname, doğal olarak, susuyor. Köylülerin
hangi yüküm lülükleri taşıdıkları belli değildir am a on­
lar, ağır yüküm lülükler taşıyorlardı. Patron, toprağa ve
suya çağırdığına göre, yalnızca to p rak üzerinde değil, su
üzerinde de h ak ona aittir. Onun toprağı sulanıyordu ve
sulam a sistem i h er yıl onarılm ak zorundaydı. H er şeyi
su çözüm lüyordu, su, feodala güç veriyor, köylü de, ister
istemez, ona baş eğiyordu.
Yarı göçebe bozkır insanından, büyük baş hayvan
ve özellikle koyun vergisi alındığı varsayım ı doğaldır.'*^
Sultan II. M ehmed’in "K anunnam esi'nde görüldüğü
«ibi, Küçük Asya'da, göçebe boylar (Yürükler), ocak ver­
gisi salarlık,'^ ve arpa, yulaf, darı gibi tahılla;'dan onda­
lık anlam ındaki yıllık vergi "aşar” ödüyorlardı (Türkmen,
Özbek, Kazak gibi T ürk dillerinde vergi kavram ı "sal”
köküyle ifade edilm ektedir).
Sonraları “salarlık” ya da "salariye” vergisi, "a şa r”
vergisiyle aynı anda alınıyordu. Bu, yemlik vergisiydi.
Y üküm lülükler konusundaki yargılar, b ir dereceye
kadar, karşılaştırm a yoluyla oluşm aktadır. Daha geç dö­
nemde, Türk boyları (Orta Asya’da), toprağa yerleştikleri
zam an, kimi, ü rü n ü n onda birini (H ürzan şahına) ödü­
yor; kimi, büyükbaş hayvan vergisi veriyor; kimi, kuş
ya da "nuker” ("hizmetçi ya da m uhafız”) sağlıyordu;'®
16 D a h a U y g u r b ö lg e le r in d e r a stla n a n M o ğ o lla rın k o y u n v e rg isi — k u p çu r— (y ü z k o y u n d a b ir k o y u n ). K ü ç ü k A sya'da, S u lta n II. M eh m ed 'e d e ğ in
sü r m ü ştü r ; R a şid ü ’d D ln ’e göre, k u p çu r, y ıld a İki k e z a lın ıy o rd u .
17 Fr. K r e lltz (K a n u n n a m e S u lta n M eh m ed s d e s El'oberers. M. O. G . , I,
p. 24, n o t. 1) te r im i y a n lış b ir y a k la şım la , F a r sça “salar" — b a şk a n — s ö z ­
c ü ğ ü n e b a ğlıyor. P. M « llo ra n sk l, (D o k u m e n t u y g u rsk o v o p ism a s u lta n a O m ar
Ş ey h a . ZVO, t. X V , s tr . 06) a y rıca “s a lg ıt ” (v erg i) s ö z c ü ğ ü n ü ak tarıyor.
A yrıca krş. H iv ’d e " sa lg it" to p ra k v e rg isid ir. (P. tv a n o v . A rh lv h lv in sk ih
h a n o v . Z apiski İ n s t itu t a v o sto k o v e d e n iy a , t . V II. str. 13.).
18 V. B a rto ld . O çerk is to r ll tu rk m ,en sk ovo n a ro d a , str. 45.
174
burada, artık, örgütlenm iş m üslüm an vergisi ("aşar”),
erzak haracı ve çalışmayla ödeme yüküm lülüğü sözkonusudur.
K arşılaştırm a için b ir başka örnek: 1184 yılında Su­
riye’de bulunm uş olan Ib n Cubeyr, H açlıların toprakla­
rında yaşayan m üslüm an çiftçilerin ü rü n ü n yarısını tes­
lim ettiklerini, kişi başına 15/24 dinar (bir dinar yakla­
şık 5 rubledir), meyve ağaçları için de küçük b ir vergi
ödediklerini yazm aktadır. Onlar kendi yazgılarını, m üs­
lüm an beylerin yönetimi altında kalan kardeşlerinin yaz­
gısından daha iyi buluyorlardı.”
Böylece, görülüyor ki, çiftçinin işlediği to p rak ver­
gilendiriliyor; ayrıca, kişi başına vergi ya da ocak vergisi
ödüyordu.
Selçukluların kendi üzerinde merkezi hüküm ranlığı­
nı (egemenliğini) kabul eden K ir Aleksis, vergisini, aynı
zam anda " sü t” ürünleriyle ("m ahlubat”) ödüyordu.^" Bu­
radan, Küçük Asya'da, köylülerden aynı vergi alındığı or­
taya çıkm aktadır.
S ınırları koruyan (ve asker veren) Oğuz boyları, sara­
ya, çoğunlukla ayni (koyun) şekilde yıllık arm ağanlar yolluyorlardı, am a akınlar sırasında, hıristiyan kom şulardan
ele geçirilen değerli ganim atten de pay ayrılıyordu.
Doğuda yaygınlaşmış olan, halk için bu ağır gelenek,
O sm anhlara da geçm iştir. Bayram larda, aile kutlam ala­
rında, sultan, yalnızca paşalardan değil, esnaftan da, at,
kum aş, m am ul eşya gibi zengin arm ağanlar alıyordu.
Savaş zam anında, her iki tarafta, sınır bölgesi halkı­
na, vergi bağışıklığı uygulanıyordu; ülkeyi yıkan savaşlar­
dan sonra da bağışıklıklar sağlanıyordu. Aynı şekilde, ör­
neğin, m aden ocaklarının işlenmesi, yolların ve köprüle19
V. B a rto ld . M u su lm a n sk iy m ln is tr - fllo s o f
V o sto k . kn . 4, s tr . 136.
2 0 Y a z ıcıo g lu A li, III, 187.
175
epohl
k r e sto v ıh
p oh odov.
rin yapım ı ve onarım ı yüküm lülüklerinin devlet tarafın­
dan yüklendiği köy halkının durum u da, vergi indirim le­
riyle dengeleniyordu.
Barış zam anında, köylülük, hukuksuzluğa ve baskıya
sessizce dayanıyordu, am a feodal sınıfın temsilcisi safyürek vakanüviste, h er yanda sessizlik ve bolluk varm ış
gibi görünüyordu. Ama, köylülüğün esenliği, kuşkusuz,
görüntüsel, düşseldi. Feodalların toprağı üzerindeki köy­
lüler bunalıyorlardı. Bu, ağır, köleci b ir çalışmaydı.
Selçuklular döneminde, özgür kesim —sipahiler, ve
genel olarak asker kitlesi— savaşa, b ir kazanç aracı ola­
rak bakıyorlardı. K onaklam a görevleri, arabalar, askerî
donatım sağlam a yüküm lülükleri büsbütün ağırdı ve köy­
lüleri batkınlığa sürüklüyordu. Devlet stokları konusun­
da Nizam-ül-Mülk'ün salık verdiği önlem lerin gözetildiği
kuşkuludur,^' kişinin m addi varlığı ve onuru çiğneniyor­
du. Devletin dış düşm anların kesintisiz saldırılarından
ve sınır beylerinin keyfiliklerinden ve baskılarından za­
ra ra uğrayan sınır bölgelerinde, sık sık, köylü ayaklan­
m aları çıkıyordu; halkın alt tabakaları devrimcileşiyordu. Böyle ayaklanm alardan biri, köylülerin öfkesinin dı­
şa vurduğu, Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev'in hüküm ­
darlığı zam anında m eydana gelm iştir.
1239 yılında, derviş Baba - îsh a k ’ın başını çektiği ey­
lem, açıktır ki, toplum sal nitelik taşıyordu. Bu başkal­
dırı, Vakayiname’de, kuşkusuz, köylülüğün sınıfsal düş­
m anı olan taraflı b ir gözle ortaya konulm uştur.
Baha İshak, bilisiz Türklerin iç dünyasını kavrayan
b ir büyücü, sahtekâr biri olarak betim lenm iştir. Vakayi­
name, köylüleri, sessiz erinci içinden, ancak, büyücülüğün
çıkarabildiğini, safça sezdirm ektedir.^
21 K rş. 19. y ü z y ıl e şiğ in d e , K arabağ h a n lığ ın d a a lın a n verg iler (K o lo n la ln a y a p o litik a ro ssiy sk o v o tsa r iz m a v ı A zerb aycan e, M. —L., 1936, ç. I. str . 11).
Y a zıcl0 g lU A li, III, 263, 270.
22
176
Baba îshak, F ırat nehrinin sağ kıyısında (kadim Urfa ’m n kuzeyinde), eski b ir Suriye kenti olan Sam osata’nın ticaret bölgesi K efersud doğumluydu.
Bizans'ın tersine, Suriye, çoktan beri. Küçük Asya
halklarının güvenini kazanm ıştı; E rm enilerin tinsel kül­
türü, Suriye kökenliliği açıkça belirgin izler taşıyordu.
Örneğin, Küçük Asya’da, Erm enilerin yerleştiği bölgelere
bitişik topraklarda, Bizans’tan gelen (tinsel bakım dan)
kurutucu ve (ekonomik bakım dan) ezici baskıya karşılık
olarak, Suriye’ye geleneksel b ir eğilim vardı.
Sam osata, insanlığın düşünce tarihinde büyük rol oy­
nayan b ir dizi kişi çıkarm ıştır.
K atı dinsel öğretiden sapm ış olan M itra’lar, müslüm anlar, "T anrıların Yüce Annesine” tapınm a temsilcile­
ri, burada, M ezopotamya'dan, İran'dan, H indistan’dan
gelen yolların bu kavşağında yüzyüze geliyorlardı. Ayin­
lerin ve törenlerin bol çeşitliliğini gören insan, inancını
yitiriyor, yığınların kolaylıkla kandırılabilirliğine gülerek
bakıyordu. "Antik çağ Volteriyeni" Lukian (Î.S. II. yy)
ve dualist Palos mezhebinin kurucusu Pavlos (Î.S. III. yy)
S am osata’dan çıkm ışlardır. Bu İkincisi, başlangıçta Kü­
çük Asya'da güçlenmiş, uzun b ir aradan sonra değişime
uğram ış olarak Bizans Im paratorluğu’nun Avrupa top­
raklarına, oradan, B ulgaristan üzerinden M oskova’ya geç­
m iştir.
Sam osata, Selçuklular tarafından ele geçirilince, iliş­
kiler güçlenmiş. Baba Ishak da Küçük Asya'ya geçerek
düşüncelerini özgürce yaymaya başlam ıştır. O. Selçuklu­
lar devletinin yapısında örülü çelişkileri, hem en kavra­
m ıştır.
Niyetleri düşm anca olan tarihçiler, feodal sınıfın
tem silcileri, başkaldırının önderinden, özverili dava ada­
m ı m askesine bürünen dinden sapmış b iri olarak sözetm ekte, yani savaşım ın toplum sal anlam ım suskuyla ge­
177
çiştirerek, her şeyi dinsel ayrılıklara indirgem ektedirler.
Dinsel bakış açısından var olan düzeni reddeden kişi,
sapm ış, başka anlayıştan görüşler taşıyan b iri olm ak du­
rum undadır ve gerçekten de öyleydi.
Doğu kaynaklarından yararlandığını yazan Hüsameddin. Baba Ish ak ’ın başında bulunduğu hareketi, geniş
şekilde düşünülm üş b ir Rum (Bizans) entrikası olarak
görmektedir.^^ Buna göre, Baba îsh ak güya dış görünü­
şüyle İslâmî kabul etm iş, K om ninler soyundan b ir R um ’­
du; Sadeddin Köpek sözde onun adam ıydı ve h er tü rlü
desteği sağlıyordu vb., am a tüm bu n lar dayanaksız ve
kuşkuludur. B ununla birlikte onun hıristiyanlıkla uzak
b ir ilgisi vardı; hıristiyan tarihçileri. Baba İshak'ın dede­
sinin Süleym aniye’li ve N esturi m ezhebinden olduğunu,
İslâm dinine girerek Sam osata'ya geldiğini yazm aktadır­
lar.
Adının da gösterdiği gibi. Baba İshak, b ir "baba"
idi. Oğuzlar arasında, şii görüşlerini yayan ''b ab a”lardan
b iri olan Baba İlyas H orasanî’nin müridiydi,^'' Cenabi’den
yararlanan H am m er, tu tsak alm an Baba İlyas’ın sultanı
hayran bıraktığını, bu yüzden, incinen Celâleddin R um i’­
nin ve sofu mevlevilerin sultandan uzaklaştıklarını b elirt­
mektedir.^®
Baba İshak'ta, köklü b ir ayrılıkçı pro testan h k temeli
üzerinden, islâm sekterliği, yaprak yaprak dökülüyordu, o,
b ir "harici” idi. Ama çok okum uştu, hadisleri iyi biliyor­
du. (İbni - Bibî onun "R ivayedar''ından sözetmektedir).^'*
Baba İshak’ın öğretm eni Baba İlyas, Amasya'da ya­
şıyordu. Tarihçi Âşıkpaşazade’nin bildirdiğine göre, bura23 A m asya ta r ih i, İ s ta n b u l. 1329 - 1332, II, 363.
24 B u b a şk a ld ırı k o n u su n d a tü m k a y n a k la r ı g ö z d e n g eçirm ek v e ö ğ r e t­
m e n B a b a tiy a s 'ın ve çıra k B a b a İ sh a k ’ın r o lle rin i a y ırm ak gerek ird i (b kz:
P. K öp rü lü , A n a d o lu ’d a İ sla m iy e t, p. 56. — A y n ı Y azar. T ü rk E d e b iy a tın d a
tik M u ta sa v v ıfla r , ss. 232 - 234).
25 G.
R „ I, 52.
26 İb n i B îb î, IV , 227.
o.
178
ya, Baba İlyas’a, Hacı Bektaş u ğ r a m ış tı,E r m e n i dön­
mesi ve K aram anoğlu hanedanının kurucusu N ur Sufi,
Baba İlyas'ın düşüncelerini benimsemişti.^® Türkm en “Kı­
zıl hoca o ğ la n ları'n m k ararg âh ı da, bir zaman, b u rad a bu­
lunm uştu. B unların lakabı, sanki, “sapm ış hocaların”
(“Kızıl hocalar")^’ izleyicileri olduklarını gösterm ektedir.
Burası, genellikle, dinsel m uhalefetin eski b ir merkeziydi.
Sonraları, 14. yüzyılda, Amasya yakınındaki Sunus’ta,^ Şa­
m an yansım alarını sürdüren m üslüm an tarik atların d an
birinin kurucusu Ahmed R ufai'nin torunları yaşıyordu.
Baba İshak da burada yerleşm iştir.
Baba Ishak, sürü güdüyordu, o, belki, tu tsa k düş­
m üş ya da herhangibir feodalin hizm etine girm işti. Sade,
özverili b ir yaşam biçimi sürdürüyor, köylüler arasındaki
anlaşm azlıkları çözümlüyor, karı kocaları barıştırıyordu.
B ütün bunlar, köylüleri, ona ısındırm ış, ve sonraları, iz­
lendiği sıralarda sultanın ordusundan gizlenmesine yar­
dım cı olm uştur.
Baba İshak'a düşm anca niyetler güden Vakayiname'nin de vurguladığı bu olum lu çizgilerin (çobanlık, yalnız
yaşam, barışseverlik) ardında, ağırbaşlı, b ir zam an yeral­
tına çekilmiş, am a önündeki am aca ulaşm ak için dirençle
çabalayan b ir insan gizlenmektedir.
Baba îsh ak 'm planı genişçe düşünülm üş, tasarlan ­
m ıştı. O, başkaldırı ateşini devletin sınır bölgelerinde (o
arada, yurdu Suriye’de) yani eskiden beri m erkezkaç güç­
lerin etkin olduğu yerlerde tu tu ştu rm u ştu r. Celâleddin
H ürzem şah’ın düşm esinden sonra Küçük Asya’yı doldu27A şık p a şa za d e. T a rih (İ sta n b u l y a y ın ı), s. 207.
28 J. H am m er. G. O. B ., I, 195 (C en a b l'd en a lın tı).
29 A şık p a şa za d e, s. 212.
30 Ş im d i, b u ra sı, T o k a t İlin e d a h ild ir . “M elik D a n işm e n d S ö y le n c e le r l”n d e “H arsa n u sly e" k e n tin e r a stla n ım a k ta d ır (s ö z c ü ğ ü n İ k in c i b ö lü m ü , a n la ­
şıla n , “S u n u ş ” İle b a ğ ın tılıd ır ); b u g ü n b u k e n t “N iksar" o la ra k a d la n d ır ıld ıg ın a göre, b u r a n ın , V. D . S m irn o v ’u n (M n lm ıy tu r y e ts k iy s u lta n ZVO,
t. X V III, str . 33) s a n d ığ ı g ib i T oros H er so n e sl o ld u ğ u n u d ü şü n m e k g ü ç tü r.
179
ran T ürk boyları da, onu içtenlikle destekliyorlardı. Bel­
ki, kom şu Eyyûbiler de, öç sevinci duyarak, Selçuklula­
rın içinde bulunduğu siyasal güçlüklerden yararlanm ak
istiyorlardı.
K aynaşm alar başlangıçta, sınır bölgeleri boylarını
sardı, onlardan batıya, M alatya ve Sivas üzerinden To­
k a t’a ve Amasya'ya sıçradı. B uralarda ise, daha önceden,
uzun süre hazırlık yapılm ıştı: Köylüler, erdem li b ir in­
san olarak Baba îsh a k ’ı tanıyorlar ya da duym uşlardı;
Baba İshak’m kişiliği, buralard a büyük çekiciliğe sahipti.
Baba îsh ak ,eylemi, m üridleri aracılığıyla yönetiyor­
du: Kimini Suriye’ye, kim ini M araş’a gönderm işti. O, an­
laşılan, doğudan takviye bekliyordu; Oğuz (Türkmen)
boyları, H orasan asıllı derviş-baba’lar tarafından yapılan
propagandayla, önceden inandırılm ıştı. Baba İ 'h a k ’a can­
dan bağlı m üridler, köylerde dolaşarak, h er yerde yan­
daş devşiriyorlardı. D indar yaşamıyla, köylülerin sevgisi­
ni kazanmış münzevi babanın öğrencileri olarak m ürid­
ler, halkın dinsel duygularını kam çılıyor ve Sultan II. Giyaseddin Keyhüsrev'in yakışıksız b ir yaşam sürdüğü söy­
lentilerini yaygınlaştırıyorlardı, am a bu, yalnızca işin dış
yüzüydü. Uygulamada ise. Baba îshak, toplum sal ada­
leti savunuyordu, onda, belki, M azdak öğretisinin yankı­
ları duyulm aktadır.
Köy, kentin üzerine yürüdü. Bu, kölece çalışm anın
perişan ettiği köylülerle, zulmedici feodallar arasındaki
karşıtlıktan yükselen gerçek b ir sınıf savaşımıydı. "E ski
düzen”, köylüleri, barış zam anında, feodal için çalışm a­
ya, savaş zam anında, onun uğrunda kan dökmeye zorlu­
yordu.
Köylüler, köyleri yakıyor, büyük kin duydukları
"soylu y u rttaşları” öldürüyor, ve kent üzerine yürüyor­
lardı. Onlar, "Bize dost olan, ganim ete o rta k tır”.^' diye
31 İ b n l B îb î, IV. 228.
180
bağırıyorlardı; isyancılara karşı çıkanları ise koşulsuz
yok ediyorlardı.
Feodallar, çoğunlukla, kentlerde yaşıyorlardı, am a
yurtluklar zarar görm üştü. Köylülere zulm ü ve zorbalığı
anım satan tarım sal ürü n ler ve iş hayvanları, köylerde
toplanm ış bulunuyordu.
Feodal için, kent çevresindeki toprak, büyük değer
taşıyordu; m alını kentten rah atça gözetleyebiliyor, gerek­
tiğinde, ürünleri hızla taşıyarak satabiliyordu. K entte
yaşarken saraya yakınlığını koruyor, feodal gruplar ara­
sında daim a süren savaşımı izliyordu; bu, ona, olayları
çok geç, h er şey olup b ittik ten sonra öğrenen ta şra feodahna göre, büyük ayrıcalıklar sağlıyordu.
K oşullar oluştuğu zam an. Baba İshak, kendisini
"Tanrının elçisi” (“R asulullah”) ilan etti. M üridleri ta­
rafından, tahtırıvanla taşınan yeni halife, Amasya’ya gir­
di. T ahta oturm ak için, babasının cesedi üzerinden geç­
miş olan Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in durum u sal­
lantıdaydı.
Köylü ayaklanm ası genişliyordu. İsyancılara karşı
birlikler (Em ir Ali Şir) gönderildi, am a köylüler, onları
bozguna u ğ ratarak askerî birlikleri tüm üyle yok ettiler,
sancaklarını ele geçirdiler. Uzun süren çabaların ardın­
dan, ensonu. Atabek Hacı Armağanşah, başkaldırının ön­
deri Baba îsh a k ’ı ele geçirdi. Baba îsh ak asıldı. Ne var
ki, dinsel ateşin bürüdüğü isyancılar, onun ölüm üne
inanm adılar, onlarda, m ürşidin büyülü gücüne olan eski
Önasya inancı, böylece devam ediyordu.^ E rzurum ’dan
sınır bölgesi birlikleri getirildi, başkaldırı ancak böylece
bastırıldı.
Öfkeye binen sultan, başkaldırıya katılanlardan acı­
masızca öç aldı, bunlar, tüm üyle kılıçtan geçirildiler. Vakayinam e’nin bildirdiğine göre, yalnızca iki üç yaş çağın3*Fr. B a b in g er, op.
c lt., p. 75, n o t. 1.
181
daki çocuklara am an verilm işti. Tüm m al varlığm a el
kondu, şeriata göre, hayır işlerine, seyidlere, yoksullara
vb. giden beşte b ir pay ayrıldıktan sonra, kalanı askerlere
dağıtıldı.
Baba îsh a k ’ın esinleyip yükselttiği eylem b astırılm a­
mış, yalnızca derine itilm işti, onun öğretisi Oğuz boyu
Çepniler’ce^ benim senm iştir. Çepniler’in eyleme katılm a­
sı, belki, daha B aba Ishak tarafından sağlanm ıştı, am a
bozgundan sonra kuzeye, Sinop'a çekildiler ve coşkun
savaşçı yatkınlıklarını korudular. 15. yüzyıl başında, Klaviho, Sem erkand yolu üzerinde, Trabzon ve Erzincan ara­
sında, onlara rastlanmıştır.^'' Çepniler’i inceleyenler ,onlarm Sünnilikten saptığım belirtiyorlar. îb n i - B atû ta’nm
yazısını çözümlerken, Fuad K ö p rü lü n ü n sağlam dayanak­
lı varsayım ına göre, 14. yüzyılda, halkın tavşan eti ye­
meyen “kızılbaşlar” olarak düşm anca baktığı, işte bun­
lardı.®’
Baba îsh ak başkaldırısı, Selçukluları düşüşe götü­
ren sınıf savaşım ındaki keskinleşm enin parlak b ir örne­
ği, kent ve köy arasında toplum sal eşitlem e denemesi­
dir.
B undan sonra, h er şey yatıştı mı? K uşkuludur. Mo­
ğolların saldırısı, alt tabakaların yalnızca sesini söndür­
müş, am a köylülüğün m addi ya da hukuksal durum u,
eski düzeyinde kalm ıştır.
Küçük Asya’daki başkaldırı, “m üslüm an doğuda”
köylülerin uyanış olgularından b iri M ahmud T abari'nin
önderlik ettiği, B uhara’daki (1238) köylü ve zanaatçılar
33 P. K ö p r ü lü . O ğ u z e tn o lo j is in e d a ir n o tla r, ss. 206 - 207. A y n ı yazar.
A n a d o lu 'd a İ slâ m iy e t, sa. 62 - 63, n o t.
34 O r ijin a lin tr a n s k r ip s iy o n u n u (S re z n e v sk i y a y n ım a göre C h ap an les, p.
129) Q, le S tra n g e (“ th e B road w ay T ra v ellers” ser isi, p. 120) n e d e n s e (Ç a­
p a n o ğ lu ile k a r ıştır a r a k ) C h a p a n li T ü rk s ş e k lin d e v erm ek ted ir.
3 5 ltın l B a tü ta . II, 353. — F. K ö p rü lü . A n a d o lu 'd a İ sla m iy e t, s. 63, n o t.
T a v şa n , "gerçek in a n c ın ö lç ü tü d ü r " . E sk i k u ra lla rı sa v u n a n la r, ta v ş a n y i­
y e n in k ir li o ld u ğ u n a in a n m a k ta d ır la r .
182
başkaldırısıyla, zam an bakım ından rastlaşan b ir olgudur.“
Aynı ağır koşullar aynı sonucu, başkaldırıyı doğur­
m uştur. Ama, 13. yüzyılın birinci yansında, Küçük As­
ya'da zanaatçı örgütleri henüz zayıftı; en azından. Vaka­
yiname, bunların katılım ı konusunda susm aktadır. Bu
da anlaşılır b ir durum dur: Küçük Asya’da, “ahiler”, ye­
ni yeni belirm ekte, onların toplum sal - siyasal kişiliği, 14.
yüzyılda ortaya çıkm akta, şim dilik pro testo ları bireysel
nitelik taşım aktadır.
K üçük Asya’da, 13. yüzyılda, köylülerin zanaatçılar­
dan kopuk başkaldırısı, m arksizm kurucularm ın, köylü
başkaldırılarının ancak işçi başkaldırısıyla birleşm esi du­
rum unda sonuca götürebileceği şeklindeki açıklam aları­
nın haklılığını b ir kez daha doğrulayarak, başarısız kal­
m ak durum undaydı.
36 A. Y a k u b o v sk iy . V o ss ta n iy e T ab ari v ı 1238 g. D o k la d ı .gru p p ı v o sto koved ov n a s e s s li A k a d em ii N a u k SSSR. 20 m a r ta 1935 g. M. L., 1936, str.
101 - 135.
183
SEK lZÎN Cİ BÖLÜM
Zanaatçılar, Bileşimleri ve Birlikleri - Z anaatçilarm Eko­
nom ik ve H ukuksal Durumu - K oruyucu Arayışları
İçinde Zanaatçılar
Selçuklular devletinin ekonom isinde, tarım , temel
yeri tutuyordu. Ama, hem ev yaşamı için, hem tarım için,
hem savaş için, feodala m am ul eşya, araç, silah vb., kısa­
ca, ancak zanaatçıların hazırlayabildiği h er şey gerekliy­
di Büyük feodalin hizm etlileri arasında, daima, p atro ­
nun istediği malzemeyi yapan u stalar bulunuyordu, ve
b u da doğaldı.
Küçük Asya’da, oldum olası, böyle süregelm iştir. Da­
ha H ititlerde, yurtluğun dem irbaşında, zanaatçılar sepi­
ciler, dem irciler, “am orit giysileri im alatçısı” terziler sa­
yılıyordu.
Sultan I. Alaaddin Keykubad’ın portresini betim ler­
184
ken, Vakayiname, sultanın boş zam anlarında kendini
zanaata verdiğini belirtiyor. Onun elinden h er tü rlü us­
talık geliyordu. Yay yapar, dülgerlikten anlar, süsleme
resim ler çizer, saraçlıkla uğraşır, bıçaklar im al ederdi;’
ve eğer sultan, her şeye böyle yetenekli idiyse, açıktır ki,
adam ları da ondan geri kalm ıyordu.
Zanaatçı, kente yerleşiyordu, çünkü onun üretim i,
kentte geniş pazar buluyordu. Zanaat, burada, toprağın­
da yaşayan insanlara, yalnızca kendi tüketim i için gerek­
li m am ulü yapm a görevini veren feodalin bireysel ekono­
m isinin yardım cı alanı değildir.
Zengin feodallar, su ltanlar ve beyler, kentlerde yaşı­
yorlardı; zanaatçılar da, herhangi b ir kentte yerleşmeye
can atıyorlardı. Burada, hem malzeme bulm ak daha ko­
laydı, hem de m am ulün satışı daha kârlıydı. B urada, za­
naatçı u stalar arasında, artık, yarı spekülatör satıcı tipi
biçimleniyordu.
Aflâkide Mevlana Celaleddin’in kasap olan yaşlı b ir
m üridinden söz edilm ektedir. Kesim için gelen hayvan­
lar, anlaşılan, ondan geçiyordu; atlar da getiriliyordu.
Arap tay lan alıyor, bunları yetiştirerek "yü'^- kişilere”
satıyordu.^
Ama, köylerde de zanaatçılar yaşıyordu, örneğin, de­
mirci, her yerde gerekliydi. Y abanabad “kaza’ sında (An­
kara ili), yöreye hizm et veren dem ircilerin çıktığı anla­
şılan, Tem urçular köyü vardır. Zanaatçılar, em eklerine
istem olan yerlerde toplanıyorlardı. Zanaatın jâikselmesine ve gelişmesine neden olan ham m addenin bulunduğu
yerlerde, zanaatçı birlikleri doğuyordu.
Zanaatçılar, kapalı b ir grup oluşturuyorlardı. Bun­
lar, zanaat yatkınlıklarını, soydan soya, babadan oğula
' B e n b u b ilg ile r i d a h a ö n c e " tz k o m m e n ta r iy e v k s ta r o o sm a n sk o m u
p erev o d u h r o n ik i m a ls a z iy sk ih S e lç u k ld o v , ta k n a z ıv a y e m o y h r ö n lk l İ b n l B lb î” (str. 6) m a k a le sin d e n to p la m ış tım .
S A flâ k I, 1, 75.
185
ak tararak sürdürm eye çalışıyorlardı.^ Çocukluk yaşların­
dan başlayarak loncaya girmiş olan zanaatçıların çocuk­
ları için avantajlar ve ayrıcalıklar böyle oluşuyor ve pe­
kişiyordu; ve dışardan gelmiş olan çırak ve kalfaların
hukuksal ve m addî durum u böylece kötüleşiyordu.
K apalılık, yabancılara yüklenen ağır m addi ödeme­
ler gibi yapay önlem lerle de korunuyordu; atelyede, çı­
raklık sistem ini düzenleyen O rta Asya "risaleleri” de, bu­
nu dile getirm ektedir, örneğin, loncaya giren çırak, "ervah-i p ir” düzenliyor, üç gün süren iflas ettirici b ir ağır­
lam ada bulunuyor, u stalara giysi, hırka, arm ağan ediyor­
du; buna karşılık, u staların oğulları için bu ağırlam a,
b ir güne k ad ar inebiliyordu.
Rekabeti ortad an kaldıran zanaatçılar, kendi soyla­
rında, kentlerinde ve bölgelerinde zanaat tekniklerini ko­
ruyor ve geliştiriyorlardı, ve bu, ustalık ta karm aşık he­
saplar ya da incelikler, süsleme zarafeti gerektiren lon­
calarda, daha net olarak belirgindi.
Ekim Devrimi öncesinde, bizde bile, U ral'daki bir
döküm fabrikasında ya da Belorusya’daki cam cılarda,
kuşaktan kuşağa soy düzeni korunduğuna göre, elbette
doğu’da, üretim lerinin başarısı ve satışıyla canla başla
ilgilenen loncalarda, zanaatçılarda, meslekî akrabalık
bağları çok daha güçlüydü. Ü retim in gizlerini koruyarak,
ürünlerinin yüksek kalitesini, onlar, yalnızca onlar gü­
venceye alabilirdi.
Başlangıçta, belki, zanaatçı, toprakla ilişkiliydi (köy
asıllı) ve zanaat onun için yardım cı uğraştı; sonra, kent­
te çalışırken, kent dışında küçük b ir m ülk edinm iştir.
Küçük Asya’da, ben, zanaatçıların genellikle, kent dışm3 K a r ş, Ö rn eğin , 1. i . Z a ru b in ’in y a z ıs ı
Ş u g n a n e , tz v e s tiy a A k a d em li N a u k S S S R ,
le ğ i, ç o ğ u n lu k la , b a b a d a n o g u la geçer." a m a
P. B ern y e İşaret e tm iş tir (Isto r iy a p o s le d n lh
su d a r stv e V elik o v o M ogola, str. 204 - 226).
VI
186
(S k a z a n iy e o pervom k u z n e ts e
1926, B t r . 165): ''D em irci m e s ­
b u n a , d a h a ön c e 17. y ü z y ıld a ,
p o lltlç e s k ih p erevorp tov v ı g o -
da, bağ ve bahçelerinin yer aldığı, b ir ev ve bostandan
oluşan to p rak parçalarının bulunduğunu gözledim. Bun­
lar, kentten köye gitmiş değildi, köyden kente gelmiş­
lerdi.
Devlet yönetim i .ekonomik yaşam için, zanaatın öne­
mini kavram ıştı ve b ir kenti ele geçirince, yerel zanaat­
çıları toparlıyordu. Moğollar, böyle yapm ışlardı, ve son­
ra Osmanlı sultanları da böyle davranıyorlardı. Sultan
II. M ehmed'in buyruğuyla, vezir-i âzam M ahm ud Paşa
(1466 yılında), Konya’dan ve Larende’den seçtiği zanaat­
çıları İstan b u l’a gönderm işti.'’
Küçük Asya’da, zanaatlar, çok eskiden gelişmiş du­
rum daydı; ülkenin fatihleri Selçuklular, kentin zanaatçı
örgütlenm esini korum uşlardı, ve kentin b ir noktasında
yoğunlaşm ış olan yerli halk, ustalık uğraşlarını sü rd ü rü ­
yordu.
İbni B atû ta’nm gezi betim lem elerinde, zanatçıların
yaşamı konusunda bol malzeme serpilm iş d urum dadır ve
kuşkusuz, İbni B atû ta’nm 1331 yılında gözlemlediği, da­
ha önce, en azından Selçuklular devrinde oluşm uştu, da­
ha da büyük olasılıkla. Küçük Asya zanaatçısının yaşa­
m ında eski zam anda kalıntılar devam ediyordu.
Küçük Asya’da, Selçuklular’m gelişinden çok daha
önce, zanaatçılar bulunduğuna göre, bunlar, kuşku yok
ki. Küçük Asya’nın artık yok olmuş yerli halkından b ir­
çok şey alm ış olan (Ermeni, Rum) hıristiyanlardı.
Türklerde, "zanaatçı” için, yabancı, Arapça, Farsça
deyimler vardı (“hünerm end, erb âb ”), ve b u O rta Asya
(ve Küçük Asya) Türkleri arasında, zanaatların göreli ola­
rak, daha geç geliştiğini dile getirm ektedir.
13.
yüzyılın ikinci yarısında, “T ürkm enistan”!, yani
K üçük Asya’yı geçen M arko Polo da şöyle diyor: "Ayrıca
Erm eniler vej R um lar var; bunlar, karışık olarak kent4
H a m m er. G. O, R-,, II, 89.
187
lerde ve kasabalarda yaşıyor, ticaretle ve zanaatla uğra­
şıyorlar”.^
K entlere yerleşen hep hıristiyanlardı. Lozan Antlaşm ası’na (1923) göre, R um ların A nadolu'dan göç etm esin­
den sonra, örneğin, Niğde gibi Selçuklular devrinin önem ­
li b ir kentinde, daha önce, 25 bin olan nüfus iki katı
azalm ıştır.
Büyük sanat gerektiren zanaatlar, Hıristiyanların
elindeydi ve öyle kalıyordu; ressam lar ve m im arlar, Rum^
ya da Erm eni, h a tta tla r İranlIydılar; basit işler de,
galiba, hıristiyanlarda yoğunlaşm ıştı; en azından, onlar,
Türklerden daha iyi yapıyorlardı. Örneğin, bahçelerin çev­
resine kerpiç duvarlar ören ustalar, ya da evlerin çatıla­
rının toprak tesviyesini yapan ustalar, yani toprak işleri
uzm anları Rum lar arasındaydı;^ kuşkusuz, Türk ustalar
da vardı, am a onların iş niteliği düşüktü, Konya’daki
zenginler, Rum ları, Türklere tercih ediyorlardı.
Selçuklular, göçebe yatkınlıklarını b ırak arak kentle­
re yerleştikleri zam an, yerlilerin üstünlüğünü Kemen fark
ediyor ve, yeni yerleşim leri sırasında, hıristiyan zanaat­
çılara başvuruyorlar. B ir seferinde. Şeyh Salahaddin,
bahçe duvarı ördürm ek için T ürk u stalar getirtm iştir.
Celâleddin Rumi (artık 13. yüzyıldır), bu iş için, Rum
ustalar gerektiğini buyurur. Eğer yıkm ak gerekseydi,
T ürk ustaların zorunlu olacağım belirterek sü rd ü rü r dü­
şüncesini ve şöyle der: "Dünyanın kurulm ası, R um ların
uzm anlığıdır, yıkılm ası ise Türklere vergidir. K onya'nın
yıkılm ası da, eninde sonunda, adaletsiz ve m erham etsiz
Türklerin elinden olacaktır”.®
Burada, İra n kültürüyle eğitilmiş b ir insan olan Ce­
lâleddin R um i’ye göründüğü şekliyle, T ürk halklarının
5 P u ta ş e s tv ly e M arko P olo, çev. M in ayev, red. V. B a rtold , s. 26 - 27.
öAflftkI, n . 69.
7 A flftk l, II, 275.
SA H âkl, I, 208.
188
olumsuz, yıkıcı rolü, kasıtlı olarak vurgulanm ıştır; ola ki,
burada, onun Hıristiyan R um lara kişisel ve ailesel eğili­
mi de yansıtılm ıştır. Ama ne olursa olsun, Celâleddin Ru­
m i'nin kızgın tiradı, Konya’da, dinsel düşm anlık bulun­
madığını gösterm iştir.
Yerel koşullara (ham m adde varlığı) ve atalard an ge­
çen geleneklere uygun olarak şu ya da bu zanaat, belirli
b ir bölgede gelişiyordu, ve 12 -13. yüzyıllarda, tüm ülke­
de, ustaları ve ürünleriyle ün kazanan kentler vardı.
E rm enistan'da, çok eskiden beri, m adenler çıkarıldı­
ğına göre, m aden işleme işleri, Erm enilerin elinde bulu­
nuyordu. Kapadokya, çok eskiden, gümüş madeniyle ün­
lüydü; Toros dağlan, daha Babilliler zam anında, “gümüş
dağları" adını taşıyordu. B akır gereçlerin zanaatsal üreti­
mi de, E rm enilerin elindeydi, ve 19. yüzyılda, bu konuda
E rzurum ünlüydü.
Genel olarak, yerel sanayide, E rm eniler büyük rol
oynuyordu. K azılar gösteriyor ki, 9 -10. yüzyıllarda, E r­
m enistan'da çömlek, dem ir, silah, kuyum culuk ve doku­
m a zanaatları gelişmişti.
îb n i B atûta'nın yazdığına göre, 13. yüzyılda, Erzin­
can halkının önemli bölüm ünü Erm eniler oluşturuyordu.
En güzel kum aşlar bu rad an çıkıyordu,’ dokum acılık da
Erm enilerin elinde olm alıdır.
Vakayinam e'de sık sık, değerli taşlarla süslenmiş
başlıklardan, kem erlerden, h er tü rlü kuyum culuk ü rü n ­
lerinden övgüyle söz edilm ektedir. Göçebeler, p arlak söz­
lere düşkündüler. H er doğu insanı gibi. Sultan I. Alaaddin Keykubad da, değerli taşlardan anlıyordu.
Kuyumcular, büyük bölüm üyle (bugün de olduğu gi­
bi), galiba Erm enilerdi; en azından, sultana düğün arm a­
ğanları gerektiği zam an siparişler, Hıristiyanların ve
9 Y . M a n a n d y a n . O to r g o v le 1 g o r o d a h A r m e n ll v ı s v y a zi s ı m ir o v o y to r g o v le y d r e v n lh arm y a n . E rivan, 1930, str . 159.
189
frankların yerleştiği bölge olan Antalya'ya veriliyordu.
Alaiye, kuyum culuk işleri ile ün kazanm ıştı.
Demek ki, zarafet eşyaları, Akdeniz kıyısı boyunda
im al ediliyordu.
Bununla birlikte, Konya’da, Türkler arasında kuyum ­
culuk sanatı gelişmişti; E m ir A ltunpa'm n 13. yüzyıl başı
vakıf kaydında, ulem adan Yusuf Konevi ile Şeyh Osman
Uveys’in kuyum cu oldukları dile getirilm ektedir.'” H ep­
sinden daha büyük olasılık, derviş tarik atların a giren
ya da m edreselerde öğrenim gören kuyum cu kalfaları,
sonraları alanlarında ilerliyorlar, am a daha önce kazan­
dıkları zanaatçı yatkınlıklarını sürdürüyorlardı; altın
kakm a işiyle uğraşan mevlevi şeyhi Salahaddin, "Z erkub”
lakabını, anlaşılan, böylece sürdürm üştür.
R um lar arasında u sta zanaatçılar vardı.
Ladik kentinde, Rum kadınlar, "pam uklu dokum ala­
rı altın oya”" ile işliyorlardı; Aksaray, halılarıyla ünlenmişti.'^ Sudak’ı ziyaret eden îb n i B atûta şöyle diyor:
"B urada Türkler ve onların him ayesinde bulunan bir
grup Rum yaşıyor. B unların hepsi zanatçı”.’^
B ir yandan kendini korum a duygusu, kişisel ve mal
güvenliği için duyulan korku, öte yandan (örneğin, sa­
vaş için tırm anm a m erdivenleri, kuşatm a mekanizm aları,
cam i yapımı ve genel olarak anıtsal yapılar, sulam a iş­
leri gibi) karm aşık zanaat ve inşaatlar, tüm bunlar, za­
naatçıları birleşmeye zorluyordu. Yalnız başına çalışan
zanaatçı ezilebilirdi. Böylece, Küçük Asya’da, loncalar,
erken dönem de oluşm uştur.
Konya’da, Celâleddin R um i’nin evini, bir u sta dül­
gerler ortaklığı yapm ıştı; mevlevi şeyh Bedreddin de,'"*
10 VI. G ordlevskly. tz J izn i so v re m y o n n o y T u r ts il. V o sto k k n . 4, str. 208.
11 İb n l B a tû ta , II, 271^
12 tb n i B a tû ta , II, 286. '
1 3 lb n l B a tû ta , II, 415.
14A flâk l, I, 218.
190
bunların yanında çalışıyordu; yani ortaklıklarda, erken
dönem de de kalfalar vardı. Anlaşılan, dervişler de, ek­
m eklerini kazanm ak için kendilerine b ir zanaat seçiyor­
lardı.
K entlerde, zanaat kolektifleri, loncalara göre, mes­
lekî özelliklere, ve belki, doğum yerine göre (doğum yeri
genellikle uğraşılan zanaatı da belirliyordu) yerleşiyor­
du. H er loncanın kendi "d ü k k ân ları” vardı. Onlar, bu ra­
da çalışıyor ve ürünlerini, b u rad a satıyorlardı. Daha 20.
yüzyılda, Osmanlı döneminde, Avrupa ortaçağının çizgi­
lerini sürdüren Küçük Asya kentlerinde ve İstan b u l’da
gözlenen durum , belli ki, Selçuklular dönem inde vardı.
Zanaatçılar, loncalarda birleşerek ekonom ik bakım ­
dan güçlenmişlerdi. Bunlar, devlet için, artık, b ir gelir
kaynağı oluşturuyorlardı. Yazıcıoğlu Ali'de, "kârhane ya­
zıcıları” deyimine rastlanm aktadır; böylece, bunların, ör­
neğin halı dokum a atelyeleri gibi, büyük im alathane "iş­
letm eler” olduğu düşüncesi doğuyor. Genel olarak, tüm
esnaf ve zanaatçılar, kayda geçirilm işlerdi ve vergi ödü­
yorlardı; bunlar, hüküm etin siparişlerini (örneğin, sikke
basım ı, güherçile üretim i vb.) gerçekleştiren devlet atelyeleriydi.
Z anaatçıların durum u, hukuksal bakım dan gene de
istikrarsızdı,'^ ve bunlar, düşünce akım larına kapılıyor­
lardı.
Bunlar, ayrı b ir toplum sal sınıf değildi, am a güçleri
ve önlem leri henüz feodallar için açık olm ayan yeni bir
toplum sal katm anı oluşturuyorlardı, bu yüzden de, feo­
dallar, onlara kayıtsızca bakıyordu.
Tinnis’deki özgür ve tasasız yaşamı gören Naşiri
H üsran (11. yüzyıl), şöyle yazıyor: "B urada durum , diva­
nın ve sultanın zanaatçıları ağır çalışmaya zorladığı baş15
B u n u n la b ir lik te , karş.,
r B m p lr e O tto m a n , s. 75).
P. K ö p r ü lü 'n ü n
191
d ü şü n c e s i
(L es o r lg ln e s
de
ka ülkelerdeki gibi değil."'‘ am a, yalnızca M ısır’da böyleydi.
Zanaatçılar, "p atro n ların d an ” zarar görüyorlardı.
Bir seferinde, Celâleddin Rum i’ye başvurm uşlar, “iğrenç
zorbaları” şikâyet etm işlerdi. Celâleddin’in sÖ2İeri, onla­
rı yatıştırm ış, ve dünya yaşam ının adaletsizliklerine da­
yanm aya razı olm uşlardır.’^
Anlaşılan, başlangıçta, zanaatçılar, büyük b ir tinsel
ve m addi gücü tem sil eden Mevleviler yönüne eğilim gös­
teriyorlardı.
Celâleddin’in sağlığında (o, Türklere yüksekten baksa
da), toplantılarında "aşağı tabakadan kişiler ve zanaatçı­
la r” ağır basıyordu, bilgi sahibi ve saygıdeğer insanlar
ise, tersine, ayinlerden uzak duruyorlardı.'® Ne var ki,
Mevlevilerin arasında, giderek, feodal erm eniler, mevlevilerin çıkar elde edebildikleri zengin kişiler göze çarpıyor­
du. "Aydın” kesime, İran kültürüne eğilimleriyle, (Aflâki’nin "Menakib-ül-Arifin”inin sayfalarından sızan) Türkleri aşağılam alarıyla, Mevlevilerin tüm yapısal zanaatçı­
ları, doğal olarak loncaların artan önemini gözden kaçı­
ran ve iyileştirmeyi ahilere bırak an bu "dünya beylerin­
den” iuzaklaştınyordu.
16 N a şiri H u sra u , K n ig a p u te şe stv iy a , p er. Y. B ertels, M. 1933, Btr. 97.
17A nâkl, II, 35.
IS A flâ k l, I, 117.
192
DOKUZUNCU BÖLÜM
Küçük Asya’da, Ahilerin Ortaya Çıkması - Ahi Toplulu­
ğuna Kabul Töreni - Ahilerin Yükselişi - Mevleviler ve
Ahiler Arasında Ayrılık - Zanaatçılar ve Ahiler Arasında
Yakınlaşma - Feodallarla Ahiler Arasında Savaşım Osmanlı Döneminde Ahilerin İzleri
Zanaatçıların, zanaatçı loncalarının çıkarlarının sa­
vunulm asını üstlenen ve onları Mevlevilerden koparabilen u sta politikacılar olan bu Ahi' ham iler kim lerdi?
1
J . D e n y (J o u rn a l A sia tlq u e , 1920. X I sSrle, t . X V I, p. 183, (D o ğ u b lllm c ile r l D e rn ek ler i F ed era sy o n u 2. to p la n tıs ın d a k i rapor ö z e t i), '‘a h i" s ö z c ü ­
ğ ü n ü n A rapça k ö k ü n ü red dederek, b u n u T ü rk çe agi, gânâreux, “c ö m e rtu verglU ’' c h e v a le re sq u e " y iğ itç e ” s ö z c ü k le r in d e n tü r e tm iştir , " A h iler’' k o n u ­
s u n d a g e n e l b ir d ü şü n c e , " îz J lzn l ts e h o v v ı tu r ts il. K Isto rll ah i" (Z apiski
K o lle g il v o sto k o v ed o v , t. II, str . 235 - 248) m a k a lem d e, b e n im ta r a fım d a n
v e r ilm iştir . A h ile r in in c e le n m e s i, " Isla m ic a (vol. III. V) Z. D. M. O. N .P.
( X I I ), S itz u n g s b e r ic h te te r P r e u s sis c h e n A k a d em ie der W ls se n s c h a fte n . P h il,
h ls t K la sse (1932, X X V I) d erg ilerin d e, bir d iz i d e ğ e rli ç a lış m a y a y ım la y a n
P rof. Pr. T a esc h n e r 'in ısra rı sa y esin d e, ö n e m li ile r lem e k a y d e tm iş tir ; ayrıca
bk z; Fr. T a esc h n e r , P. K a h le, t , Ş a h t'ın m a k a le le r in in y a y ım la n d ığ ı " F ests c h r if t Georg- J a c o b '’ (L pz. 1932). A h ile r k o n u su n d a ço k g e n iş b ir m alzem e,
d o g m a cı M . C ev d et'in (öl. 1935) ş u ç a lış m a sın d a to p la n m ış tır : Z eyl â li fa si
al f it y e n D el ü l h a y y a l T ü r k iy e f l k it a b ü ’l ra h le la b u B a tü ta , (İ sta n b u l, 1932).
193
Anadolu’yu dolduran savaşçı gaziler arasında, tarih ­
çi O tbi’nin belirttiği gibi, "yiğitlerin b aşk an ları” (reis al
fetyan)^ yönetim indeki gençliğin oluşturduğu Ahiler de
bulunabiliyordu. Ahiler, Küçük Asya'ya, savaşçı ün ve
ganim et kazanm a düşüyle geliyorlardı; sultanlar, bu yi­
ğitleri ,istekle hizm ete kabul edebiliyorlardı.
Ahiler, başlangıçta, sultanın saray muhafızlığına bi­
reysel olarak giriyorlar, Nizam ül M ülk un sözettiği
“m üfredler” ("m üfred") grubunu olu ştu rarak sultandan,
toprak değil, m aaş alıyorlardı. Sultan I. Aluaddin Keykubad, O bruk’a girdiği, yani Konya bölge sınırını geçtiği
zam an (1219), onu karşılayanlar arasında "fıtyanlar” ve
("fetyan”) ve “m uhafızlar” ("nöbetçi”), yani ahiler ve yi­
ğitler bulunuyordu.^
Bunlar, K üçük Asya’ya, kesintisiz akın halinde geli­
yorlar ve burada, O rta Asya Türk lakaplarını, uzun süre
koruyorlardı; örneğin, îb n i B atûta Niğde’de lonca şeyhi
görevi yapan Ahi C aruk'a rastlam ıştır.
“Alii” terim ine, ben, Cullabi’nin (11. yüzyılın ikinci
yarısında ölm üştür) sufi yazınında da rastladım ; burada
"Ahi Zengani adıyla tan ın an ”, "d in d ar yaşam adam ı”,
"övgüye değer sufi” Şeyh Şekik F arrac’dan sözedilmektedir.'’
Bu ahi, üzerinde durm aya değer. H er şeyden önce,
"F arru h ” ve "F arrac” adları, kolayca karışabilm iştir
(belki, F arrac diye b ir ad hiç yoktur), elyazmaları, "Zen­
gani” şeklinden başka, ayrıca, "Zencani” okunuşunu da
verm ektedir. O halde, bu, "Ahi F arru h Zencani” olabilir,
am a şeyh şair Nizam i’nin adı da böyleydi.® Burada, biri,
belli ki, 11. yüzyılda, öbürü 12. yüzyılda yaşamış olan iki
şeyhin adlarının çakışm ası, b ir rastlan tı m ıdır, bilmiyo2 P . K ö p rü lü . T ü r k iy e T a rih i. İ sta n b u l, 1923, s . 81.
S Y a z ıc ıo lu A li, III, 107.
4 V. J u k o v sk iy . R a s k n tiy e s k r lto v o z a za vesoy. L„ 1925, str, 215.
5 Y . B ertels. V e llk iy a zerb aycan sk Iy p o e t N iz a m i. B a k u , 1940, str . 32.
194
rum . Ama, şair şeyhe verilen adın, tarihsel perspektif yit­
tikten sonra düzenlendiği varsayım ı daha inandırıcı ola­
caktır. O zam an, Ahi F arru h Zencani'nin ahi şeyhlerin pi­
ri olduğu anlam ı çıkm aktadır ve topluluğun tüzüğünü
oluşturan kişinin yaşam öyküsünün er ya da geç bulun­
m ası gereklidir. C am inin “N afahat ul u n s’ unda, h. 457
yılında, yani Cullabi’nin de, sanki, aynı kişiden sözettiği
sıralarda ölen b ir "Ahi F arac” adı geçm ektedir.
Ahiler arasında seyidlerin bulunm ası, aynı zam anda,
bunların yabancı kökenli olduklarını,^ halifelikle güçlü
bağlarını dile getirm ektedir.
B ağdad’da, H ahfe N asır'dan (1180 ile 1225 yılları ara­
sında) çok önce, kendine özgü tinsel tutum tüzükleri olan
“Futuvvalar” yaygınlaşmıştı. “B ast m alad a t tavfik”, ya­
pıtından görüldüğü gibi. Halife N asır zam anında, b ir ye­
niden düzenleme m eydana gelmiş, futuvvaları seven hali­
fenin hüküm darlık dönem ine değin sızmış bulunan dal­
lanm a ve sapm aları "F utuvvalardan” çıkarm ak için b ir
yazınsal (belki de gerçekleşen) girişim de bulunulmuştur.^
Bu tüzükler (ve bunlardan çıkan törenler). Küçük
Asya’ya, Sultan I. îzzeddin Keykavus’un hüküm darlığın­
da (onun kızıyla evli). Halife N asıralidinillah’dan ak tarıl­
m ıştır.
Sultan, halifeyi, Sinop'un ele geçirildiğinden haber­
dar ederken, ona, değerli arm ağanlar göndermiş, halife
ise, sultana, "pâk ve onurlu gövdesinden”, "arı temizlik
şalvarı” ("ism et ü ta h aret seravili”),® "yararlık giysisi”
(mürüvvet-i m i’zeri), "Fütuvvetnam e” ve "ik tid ar izin bel6 P. K akle, D le F u tu w a - B ü n d n Isse d es K a llfe n en -N asIr. P e s ts c h r lft
G eorg J a co b . pp. 112 - 115.
7 B u d ü şü n c e y i P. W ltte k d ile g e tir m iştir . (Z ur G e sh lc h te A n goras İm
M ltte la lte r . F e s ts c h r lft G eorg J a co b , p. 360.)
8 B u “şalvarlar" k o n u su n d a bk z; R. D ozy. S u p p lS m e n t a u x d lc tlo n n a İres arabes, II, L eyd e, 1881, p. 241 (b u ra d a lite r a tü r e de işa r e t e d ilm iştir );
a yrıca bk z: C. v o n A ren d o n k . E n cy clo p S d ie de i'Isla m , II, 130. S. P u tu w a ;
ta r ik a t ın ın b u resıml g iy s is i " şa lv a rla rın " (" sera v il al fs tu v v e t" ) r o lü ve
195
gesi” ("destur-i saltan at”) bağışlam ıştır.
İzzeddin’in kardeşi I. Alaaddin Keykubad, ta h ta çık­
tığı zam an, halifenin elçisi, sufilerin “şeyhler şeyhi” yük­
sek sam verilen’ Abu-Abdullah Ömer-ibn M uhamm ed Suhravardi, sultan üzerinde, kendine özgü kutsam a öğeleri
içeren b ir tören gerçekleştirm iştir. Sultan, B agdad'dan
gönderilen hırkayı giymiş, elçi ise, sultanın sırtına üç kez
hafifçe vurarak adaleti gözetmesini ve şeriatı çiğnememe­
sini öğütlem iştir. Sultana, halifeden k a tır getirdikleri za­
m an ise, o, katırın tırnağını öpm üştür.’®
“Fütuvvetnam e”de, Türkiye'de, loncaların tüzük ki­
taplarında, at, eşek tırnağı öpülmesi, yetkinliğe götüren
basam aklardan, şövalyelik kalıntısını sürdüren törenler­
den biridir; sırta vurulm ası, B atı’da, şövalyelik verilme­
sinde zorunlu asıl öğeyi anım satm aktadır.
Küçük Asya’ya, tören kuralları, tü rlü yollardan geli­
yordu. A strabadi (14. yüzyıl sonu). Şeyh Ali M ısrî’nin (bel­
li ki uzun süre M ısır'da yaşam ıştır) m akasla, Sivas Ka­
dısı Ahmed B urhaneddin’in saçlarını kestiğini dile geti­
rirken,” burada, gene, şövalyeliğe kabul edilmede, ortaçağ
öğelerinden biri görülüyor.
Sultana bakarak, hem feodallar, hem ahiler (Mezo­
potam ya’dan olduklarına göre "futuvva” yoluyla b ir bö­
lüm ünü bildikleri), bu görenekleri ve törenleri istekle be­
nim sediler. Ahilerin ateşli yandaşları oldukları, kısa zaa n la m ı k o n u su n d a , a y rıca bk z: W. B jö r k m a n n . E n cy clo p â d ie de l'Isla m , IV,
472 - 473. L. A . M ayer'in k a n ısın a g öre (L. A. M ayer. S a r a c a n lc H eraldry.
O xford, 1933) “A h ile r ”ln to p lu lu k a m b lem i şa lv a rla r, h e r h a n g i b ir a h in in
a r m a sın a d ö n ü şm ü ş tü r (b kz: D. L. Z. 1935, 107 - 108).
9 B u k o n u d a bk z: O tto S p les. M u n is a l'u sh sh a g . — B o n n er. O r le n ta lls t ls c h e S tu d ie n . H e lt 7, pp. 8 sg.
lO Y a zıcıo ğ lu A li, III. 220: “T ım a g ın '’.
11 A strab ad i, agy. s. 60. İç e r iğ in T ü r k ç e k ıs a b ir ö z e tin i veren m e tn in
y a y ın c ıs ı K ilis li R ıfa t, n e d e n se , a çık la m a d a b u lu n m a m ış tır . Y a z ıc ıo ğ lu A li
V a k a y in a m e 'sln d e k l tü m c e d e , b u sa ç k e sm e d e n s ö z e tm iy o r m u (III, 224);
" S u lta n a v e k a la n b eg lere sim a em ir C ela t a l-d in K a rad ayı’y a m u k r a z k â n
o ld u v e b a z ı b e g le r e h e m İrâd at h ır k a s ın g iy d iler."
196
m anda üye yazımını gerçekleştiren dinsel kardeşlik top­
luluğu da, bu tem el üzerinde doğdu.
14.
yüzyıl başına doğru, ahi düşünceleri, aydın çevre­
leri de sarm ıştı: Ozan Yunus E m re'nin şiirlerinde, "Fütüvvete” değiniler görülm ekte, h a tta o, doğrudan ahilere
seslenmektedir.'^
İbni B atûta tarafından ayrıntıyla anlatılan kılıkları,
ahileri belirgin olarak ayırıyordu.'^ Sufiler, geleneksel giy­
sileri''* hırkayı taşırken,'^ bunlar, şalvar giyiyoı, başların­
da beyaz kalpak bulunuyordu. Ahilerde, beyaz renk, b ir
tü r simgeydi; kırm ızı baş giysileri taşıyan Türklerden
kendilerini böyle ayırıyorlardı.'* Ama, sınır beyi Mehm ed’den sözederken, o sıralarda da giyilen beyaz kalpak­
ları anlatan Aflâki’nin açıklam ası, bununla çelişmekte, en
azından, b ir düzeltme yapm aktadır. Yani, ahiler ile sınır­
lardaki Oğuz boyları arasında b ir bağ yok m uydu? Bun­
lar, Küçük Asya'ya, birlikte mi gelmişlerdi?
Ahilerin yanı sıra, kardeşlik topluluğunun b ir bölü­
m ü olduğu anlaşılan "yiğitlerden” de sözedilmektedir.
Ahiler, artık, sarayda büyük rol oynam aktadırlar
Sultan onların görüşlerini sorm akta, alplar gibi silahlan
m aktadır,'^ ve sultan, kendilerine sahibin kapıları önün
de yer alm alarım buyurm aktadır. Bu, artık, kendine özgü
b ir saray muhafızlığıdır. Moğol döneminde, ahiler, belirli
m uhafızlık görevlerini yerine getiriyorlardı. Düşm anlar,
vezir Şemseddin Isfahani'ye karşı sefere giriştikleri za­
m an, "Tusi oğlu”'® Necmeddin, ahileri silahlandırm ış ve
I2B k z: "H alk B ilg is i H a berleri" , Y ıl 2 (1931), no: 16, d e r g isin d e Z. F.
b a ş h a r fle r iy le y a y ım la n a n y a z a r ın n o tu .
1 3 tb n l B a tû ta , I I, 264.
T 4lbnl B a tû ta , II, 282.
ISAfl&kl, I, 117 (C e lâ le d d in R u m i’n in ş llr l).
16 VI. G o rd lev sk iy . t z J lz n l ts e h o v v ı T u r ts ll. Z ap lsk l K o lle g ll v o sto k o vededov, t . II, str. 246.
1 7 Y a zıcıo g lu A li, III, 223 - 224.
18
M etin d e : P u çe r T u sl, y a n i b a b a sı, T u s (tr a n ) d o ğ u m lu y d u . "R user:
O ğul, ç."
197
veziri kendi evinde saklam ıştı.
Ahiler, toplantılarda görülm ektedir; kadılar, şeyhler,
em irler ve ahiler o tu rm ak ta ve sıralam ada öncelik he­
sabı yapm aktadırlar, yani b u öncelik hesabı, ahileri de
sardığına göre, onlar, belli ki, kendilerini, diğerlerinden
yüksek değilse bile, hiç de aşağı saym am aktadırlar.
Sultanlar, onları ödüllendirm ekte, em ir görevlerinde
bulunm aktadırlar: Ahi Em ir Ahmed, "ünlü ve saygıdeğer,
zengin b ir hayır sahibidir”.
Böylece, ahiler, feodallar düzeyine yükseLnekte, on­
lar da toprağa yerleşm ektedir. Aflâki’de, başlangıçta, sim­
yacılıkla uğraşan b ir Ahi M uzaffereddin öyküsü vardır;
ahinin saçm alıklarla uğraşm asına kızan Çelebi Amir Arif,
onu, toprak işine yönlendirir. Ahi, söz dinlemiş ve kısa
sürede zengin olm uştur.
Ahilerin elinde, devlet top rak ları üzerinde yer alan
y urtluklar toplanm ıştır. Ankara ili köylerinin toponom isi
üzerinde, Avni Ali C andar tarafından yapılan özet çalış­
m ada, d ö rt "kazada” ahilere rastlanm aktadır: Z ara’da
Ahıç, H aym ana’da Ahiboz, K eskin’de Ahılar, Yabanabad'da Ahılar; yani ahiler, h er yere dağılmış durum dadır.
Ben, Ankara ilindeki bu ahilerin, Avni Ali C andar’ın dü­
şündüğü gibi (ahiler denilen) T ürk soyları tem silcileri de­
ğil, eski b ir toplum sal katm anlaşm anın kalıntıları oldu­
ğuna inanıyorum .”
Ahiler, h er yanda güçlenm ektedir; ticaret yapm akta
ve bu alanda zenginleşmektedirler.^” örneğin, Konya’da
ahilerin başı Ahmedşah ipekli, yani, dışalım kum aşları
ticareti yapm aktadır. Bu ise, onun zenginliğini gösteri­
yor;®' ayrıca, b u n lar arasından ulem a da çıkm aktadır,
15. yüzyılda Konya’da Kadı Ahi îb n Kalemşah^ (Aflâki'19 " H a k im iy e ti M illiy e" , 1933, n o : 4165.
20 P. W lttek . Zur G e sc h lc te A ngoras İm M ltte la lte r , p, 350.
21 A flâk i, II, 350, a y r ıc a 112 - 113.
2 2 lb n i B a tû ta , II, 281 - 2 8 2 (İb n l B a tû t a y a m im ış tır ).
198
de Taceddin Kalem şah olarak adlandırılmıştır^®) vardır;
îb n i B atûta, Birgi’de, çok sayıda izleyicisi bulunan b ir
ahi çileciye rastlamıştır;^'' kısaca, ahiler, tüm cephelerde
kararlı olarak sağlam konum lar kazanm aktad. rlar.
B irtakım ernirlerin ya da sufilerin tercih edildiği ve
kendilerinin küçük görüldüğü duygusuna kapıldıkları za­
m an, içlerinde, derinlerde hoşnutsuzluk m ırıltısı olsa da,
onlar, henüz yum uşak başlı ve k an aatkârdırlar.
Ahiler arasında mevleviligin ateşli yan d aşlan da bu­
lunuyordu. Örneğin, devletin b atı sınırında bulunan b ir
ahi (Ahi Pulad), Konya'ya gelmiş ve Celâleddin’in tü r­
besini ziyaret ettikten sonra, ayinleri, Aydınoğlu bölge­
sinde yaym ak am acıyla derviş olmuştu.^®
Ahilerin eski kuşağı, genellikle mevleviliğe saygılıdır,
am a Celâleddin R um i'nin ölüm ünden sonra, yüksekten
bakm aya başlarlar. Örneğin, "Anud", yani in at lakabıyla
anılan Ahi Ahmet, b ir cenaze sırasında, Mevlevi tasavvuf
şiiri yinelenmesini yasaklam ıştır, Celâleddin R am i'nin oğ­
lu Sultan Veled ise, bu durum dan incinerek şu uyarıda
bulunuyor: "Bu kural ‘büyük b ir adam ' (yani Celâleddin)
tarafından konulm uştur, kaldıracak olan kişi de ondan
daha büyük olm alıdır.”^
S ultan Veled, ahilerin, Celâleddin'in otoritesini sil­
diklerini, artık, mevlevilerden çekinm ediklerini seziyordu.
Aflâki'nin vurguladığına göre, Celâleddin Rumi ta ra ­
fından adına "M ustafa" eklenen ve yüceltilen Ahi Ahmed’in öyküsü öğreticidir; çünkü, o, gençliğinde sık sık tü r­
bede bulunuyor ve Celâleddin’in ailesini çok seviyordu.
Sonraları, "zam anının zorbalarından b iri" olan Ahi
Ahmed'in karşısında, tüm Konya titrem iştir; kentin ileri
2 3 A flâ k l, I I, 428.
2 4 ib n l B a tû ta , II, 308.
2 5A flâ k l, II, 370.
2 6A flâ k l, II, 370.
199
gelenleri, onu, Sultan Veled’e şikâyet etm işler, Sultan
Veled, öğüt vermeye kalkışm ca da, Ahi Ahmed sertçe çxkışm ıştır: “Nasıl davranılacağını en iyi biz biliriz; ancak
güç ve kudret, işleri düzene koyabilir, siz, hiçbir şeye ka­
rışmayın; sizin tasavvuf dünyanız bizim anlayışımızın tü­
müyle dışındadır.”^
Çelebi H üsam eddin, sultan tarafın d an kendisine bı­
rakılan Vezir Ziyaeddin Tekkesi ne girerken, buraya sec­
cadesini serince, birden, Ahi Ahmed, seccadeyi toplam ış
ve bu adaylığı istem ediğini bildirm iştir.
Tekkede büjm k gürültü yükselm iş ve Ahi T ürk ile
Ahi B eşar ailelerinden gelen önem li ahiler (anlaşılan onu
yıldırm ak için), kılıçlarına ve bıçaklarına sarılmışlardır.®
Ahi T ürk’ün oğlu H aşan H üsam eddin, Celâleddin R um i’­
nin yazmanıydı; Mesnevi kitabının girişinde adı çok sık
geçm ektedir.^
Demek ki, ahiler arasında, biraz olsun bölünm üşlük
vardı, eski olanlar, mevleviliği destekliyorlar, yeniler ise,
bu yoldan ayrılm ışlardı. Ama, ahi topluluğunun eski üye­
lerinin direnişi, kısa sürede son bulm uştur.
Örneğin, 13. yüzyılın ikinci yarısında, yani Küçük As­
ya’da Moğol egemenliği döneminde, artık, Konya’da ahi­
lerin önemi hızla artm ıştı. Sultan da ,onlar üzerinde güç­
süz kalıyordu.
Sultanın iktidarı düştüğü ölçüde (bu ise, Moğol sal­
dırısından sonra oluyordu), ahilerle sultan arasındaki
ilişki azalıyordu; zanaatçılarca desteklenen ahiler (dün­
yasal ve dinsel) toprak aristokrasisine yükleniyorlardı.
Ahilerle Mevleviler arasındaki uçurum da genişle­
m ektedir. Mevleviler m istik kuram cıdırlar, ahilerse uygu27Af]&ki, II, 306.
28A flâk i, II, 238; so n ra , t b n i B a tû t a da, a h ile r in u z u n b ıç a k la r ta ş ıd ık ­
la r ın ı b e lir tiy o r d u .
29
B. G. B row n , A. llter a r y H isto ry o f P ersla , F rlm B erd ow sl t o S a ’di.
L o n d o n , 1920, p. 518.
200
lâmacı Mevleviler inandırm aya çalışm akta, ahiler ise dav­
ranış gösterm ektedirler.
Ayrıca, sınıfsal farklılık da ortaya çıkm aktadır: Mevlevilerin elinde top rak lar birikm iştir. Mevlevilerin yaşa­
m a biçim i de feodallarda olduğu gibidir; Amir Arif Çeleb i’nin atının tırnağı önünde, derviş, uysallıkla eğilmekte­
dir;®’ Çelebi süzeren dervişlere diplom alar dağıtm akta,
"ferace”®' giydirm ektedir vb.. Selçuklular yıkıldığı zaman,
Mevleviler, K ü r’an ’ı kaynak gösterip Selçukluların yasal
ardılları olarak Moğol hanlarım destekliyorlar,®^ böylece,
onlar, büyük topraklarını k u rtarm ak istiyorlardı. Onları,
daha önce, sultan koruyordu. Şimdiyse, hanın himayesin*
dedirler. Bağımsızlık ilan eden (dünyasal) feodal, askerî
birliğine dayanabiliyordu; Mevlevilerin ise, yalnızca, sözü
ve müziği vardı, ve onlar için Moğolların him ayesi zorun­
luydu.
Dinsel feodallar olan mevleviler, anlaşılan, b in lerin e
dayanan ahiler de karşı çıkıyorlar. Şim dilik saklı olan
bu gücün kim olduğunu, 14. yüzyılın ilk yarısında Küçük
Asya’yı ziyaret eden tb n i B atûta söyleyecektir.
Ahi topluluğuna, Küçük Asya’da yerli zanaatçıların
ezelden beri süregelen sağlam gelenekleri güç veriyordu.
Şimdi de, zanaatçı birliklerindeki başkanların yerini ahi­
ler tutuyor ve zanaatçılar, kazandıkları h er şeyi başkanlarm a veriyorlardı.®® Ahi dinsel topluluğunun üyeleri ta ­
rafından®^ yönetilen zanaatçılar, kafa tutuyorlardı, ö te
M A flâ k l, II. 378.
31 A flâ k i, II, 339.
32 A flâ k i, I I, 262.
3 3 tb n l B a tû ta , II, 262 j
34
S u lta n III. M u s ta fa 'n ın A h i E v ra n " d eleg elerin e" (B u lg a r is ta n 'ın S o f­
ya u lu s a l k ita p lığ ın d a k o r u n a n ) 1773 ta r ih li fe r m a n ım y o r u m la y a n prof.
V. T son ev , lo n c a la r ın K ü ç ü k A sy a ’da, 13. y ü z y ıld a , Arap k ö k e n li A h i EVran
ta r a fın d a n ö r g ü tle n d iğ in i v a r sa y a n ta r ih ç i S e la n ik i’y e d a y a n m a k ta d ır . Y ani,
A h i E vra n h a k k m d a k i sö y len ce , e n a z ın d a n , 14. y ü z y ıld a o lu ş m u ştu r , (bkz:
N . D erja v in . S le d ı d r e v n e g ru zin sk ih ts e h o v ıh o r g a n iz a tsiy p i d a n m r a so v r e m y o n n o y e tn o g r a fı. Y a z ık i lite r a tu r a , t. I, 1926, s tr . 305, p r im .).
201
yandan ise, ahiler, M ogollardan sonra, ülkede zarar götm eden kalm ış canlı b ir gerçek gücün sağlam zeminini
altlarında hissediyorlardı. Zanaatçılar, ahiliğe, herhalde,
dinsel topluluğun en alt basam ağından yazılıyorlardı, ve
onların çıkarları, tüm üyle örtüşüyordu.
Kuşkusuz, loncaların ahilere bağımlılığı, bunların
özerkliğini yitirm esi, başlangıçta, zanaatçıların özsaygısı­
nı incitiyordu, ve ahiler konusunda, ağızlarından beğe
nilmeyen sıfatlar çıkabiliyordu. Dinsel feodallarm savu­
nucusu Aflâki, ahileri im a ederek, zanaatçıların ahilere
nefretini kışkırtm akta ve onları zorbalar olarak anlat­
m aktadır.
Feodallar da, eski ağırlıklarım yitirm işlerdir; onların
ekonom isi allak bullak olm uştu. Ahilerse, arfık güçlen­
m işlerdi. Belli ki, (Küçük Asya’da, bugün çocuk oyunları­
nın dile getirdiği) b ir askerî örgütleri vardı.^® Ahiler ege­
menliği ele alm ışlardı ve istem edikleri feodalları, zalim­
leri ve zorbaları öldürüyor, ayrıca, b u nların nıuhafızlarını ve bunlarla b irlik te olan herkesi yok ediyorlardı.^
"H erhangi b ir sultanın (yani yöneticinin) bulunm adığı
h er yerde, valinin görevlerini ahi yapm aktadır- yönetim ­
de izledikleri yöntem , beylerdekinin aynısıdır."®^
Kentlere, hıristiyanlar eğilim gösterdiklerine ve b u ­
rada, zanaatla, ticaretle uğraştıklarına göre, doğalhkla,
loncaları bunlar doldurm uştu, ve ahiler, feodala karşı
savaşım yürütürken, Hıristiyan zanaatçılar, istekle ahile­
rin yanında yer alm ışlardır. H ıristiyan zanaatçılar da, bel­
ki de, şimdi aşağılanan ayrı inançtan söm ürücüye karşı,
gizli kalmış b ir öfke bilinçsizce canlanıyordu; ve ayinleri,
Sünnilikten ayrılan ahilerin kişiliğinde, onlar, ekonom ik
35
V I. G ordlevskiy. D e rv işi A h i E vran a i ts e h i v ı T u r ts ii. İ z v e s tiy a A k ad e m il N a y k SS SR , 1928, str. 1181.
3 6 ltın l B a tû ta , II, 261.
3 7 tljn l B a tû ta , II, 289.
202
ve dinsel m üttefiklerini görüyorlardı.
îb n i B atûta (ya da onun bilgi kaynağı) için, ahiler,
adaletin bekçiliğini yapm akta ve zorbaları yok etm ekte­
dirler, buna karşılık, (mevlevi) Aflâki için, zorbalık, mevlevilerin otoritesini reddeden ahilerden kaynaklanm akta­
dır.
Aflâki, M oğollardan sonra K üçük Asya’da başlayan
toplum un toplum sal güçlerindeki yeniden katm anlaşm ayı görüyordu. Ûnun "Menâkıb-ül ârifin”inde, bu, sürekli
yinelenm ektedir. Sultan I. Alaaddin K eykubad'm düşünü
yorum layan Sultan Veled, ona, gelecekte, devletin üze­
rine çökecek olan felaketleri bildirir. V akanüvist şöyle
yazıyor: "Soyu olm ayanlar yükselecek, en önem li m akam ­
lar, aşağı düzeyde kişilere verilecektir”,^®yani feodalların
yerine, ne idüğü belirsiz ahi zanaatçılar gelmiş, "eski dü­
zen” yıkılm ıştır. Büyük zenginlikleri elinde toplayan mevleviler zarara uğram ak durum undaydı, ve bu, kuşkusuz
Aflâki'nin hoşuna gitmiyordu.
14. yüzyılda, iyice belirginleşen feodallar ile ahiler
arasındaki savaşım, eski feodal düzen içinden gelen Osm anh sultanları tarafından durdurulm uştur. Feodallara
düşm an, toplum sal gruplaşm aların ideologları ahiler, bir
bölüm üyle devlet aygıtına girm iş olsalar da,® Osmanlı­
larca e z ilm iş le r d ir N e v ar ki, birleşik örgütlere dönüşe­
rek ülkenin ekonom ik yaşam ını yönlendiren loncalar, güç­
lerini korum uşlardır; şu atasözü, bunu anım satıyor:
33 A flâ k i 1, 36 (S u lta n V e led 'in b u sö z le r in i A flâ k i " m e n a k lb u l - A rifin "
İn b a ş la n g ıc ın d a k a y d etm e k te d ir , b e lli kİ, b u n la r , u s u n d a sa ğ la m c a y e r e t ­
m iş tir ) .
39 P. K ö p r ü lü (" A n a d o lu ’d a İ slâ m iy e t'’ ve " B iza n s M ü e sse se le r ln ln T e ­
siri", s. 176) O sm an lI d e v le tin in k u r u lm a sın d a , a h ile r in büsrük rol o y n a d ık ­
la r ın ı d ü şü n m e k te d ir . G ib b o n s’u n ç a lış m a sı (H. A. G lb b o n s. T h e F o u n d a tio n
o f t h e O tto m a n E m plre, O xford, 1916) n e d e n iy le , '“Z e ltsc h r lft fü r S e m itistik .
(B d. 11, 1924) m a k a le s in i y a y ım la y a n P. G ize, ço k d a h a k a r a r lı olarak, O s­
m a n lI d e v le tin in ö z e llik le A h i ö r g ü tle n m e s i ü z e r in e k u r u ld u ğ u n u açık lıyor.
40 V I. G o rd lev sk iy . t z J lzn l ts e h o v T u r ts il k is to r li a h i. Z ap isk i K o lle g ll
v o sto k o v e d o v , t . ir . str. 242 - 243.
203
"Otuz iki lonca b ir olunca, sadrazam ı d üşürür.”'"
Ahi topluluğu, Küçük Asya sınırları dışına taşabilm iştir; galiba daha Selçuklu seferleriyle, onlara, K ırım
yolu açılmıştı. 14. yüzyılda, İbni B atûta, Azak'ta onları
bulm uştu; Eski K ırım 'ın 14. yüzyıl m ezar yazıtlarında,
ahi adlarına rastlanm aktadır.
Daha sonraları, Türkiye’ye bağım lı K ırım hanlığının
zanaatçı örgütlerinde, Türkiye’de benim senen düzen yü­
rürlükteydi.'*^ Ayrıca, 18. yüzyılda, K ırım ’a, ahiler üzeri­
ne söylenmiş özel "destan lar” gelm iştir.
Küçük Asya kentleri A nkara’da, B u rd u r’d.^, İsp a rta ’­
da (herhalde daha başka yerlerde de), zanaatçı loncala­
rını güçlü olarak kaynaştıran yârı - dünyasal, yarı - dervişsel eski örgütlerin kalıntıları sürm ektedir. Büyük b ir kül­
tü r ve eğitim çalışm ası yürüten Türkiye’deki Halkevleri,
büyük derleme yapabilecektir. Bu kalıntılar k arşılaştırı­
lınca, ahilerin yaşam ının açık b ir tablosunu ortaya çıka­
racaktır.
Eski zam an yerel yaşam ına ilgi duyan H aşan Üçok,
Çankırı'da, zanaatçıların savaştan önceki yaşantısının ay­
rıntılı betim lem esini verm işti. Evlerin m ağaraları anım ­
sattığı bu eski kentte, eski gelenekler, uzun süre korunabilm iştir. Bu çerçevede, Türkiye'nin h er yanında yapı­
lan kış "sohbetlerinde”, 20 ve daha yukarı yaşta lonca
üyeleri "yaranlar” toplanıyorlardı (yaşlıların sayısı altıyı
geçmiyordu). Bu akşam larda, (özel kiralanan) m üzik ça­
lıyordu; katılanlar, genellikle tarihsel, ülkenin acılı gün­
lerini dile getiren şarkılar söylüyor, oynuyorlardı. Oyun­
lardan önce, kapılar kapatılıyor, konuk kabulüne son
veriliyor, akşam ın, yalnızca seçilenlerin bulunabildiği,
■tl V I. G o rd lev sk iy . D e rv işi A h i E vran a 1 t s e h l v ı T u ıt s ll. tz v e s ty a A k a d e m ll N a u k S S S B , 1928, str . 1192.
42
V I. G o rd lev sk iy . O rg a n iz a tsiy a ts e h o v v ı K rım u . T ru d ı B tn o g r a fo a r h e o lo g iç e sk o v o m u ze y a I M G U , IV, M., 1928.
204
gizli bölüm ü başlıyordu. Sabaha karşı yemek veriliyordu.
Yemek sırasında, b ir tü r başkan olan “başağc.”, “yaran­
la r” tarafından işlenen kabahatleri, tören k urallarına gö­
re yargıladığı, "adaleti” sağladığı b ir divan kuruyordu.
"S ohbetler”, öztutum ve disiplini eğitiyor, toplum sal dav­
ranış ölçülerini düzenliyordu.
Sohbetlerin düzenlenmesindeki ayrıntılar (örneğin,
aydınlatm aya gösterilen dikkat), İbni B atû ta’nm eski yaz­
m alarını anım satıyor; "y aran lar”, gündüzleri atelyelerde
çalışan, ak şam lan zaviyede toplanan "F ityanların” tıpkı­
sıdır ve bende, Ibni B atûta'nm Küçük Asya'da, genellikle
"sohbetlerin” düzenlendiği dönem olan kış mevsiminde
bulunduğu düşüncesini doğuruyor.
Loncalar, zanaat m erkezi için, loncaların yüksek, ke­
sin yönetici tem silcisi "ahibabayı” onaylayan K ırşehir’­
deki Ahi Evran tekkesine bağlanm ışlardı. H alkla iktidar
m akam ı arasında arabulucu olan "ah ib ab a”, genellikle,
kent belediye yönetim inin başında bulunuyor, loncaların
gücünü üzerinde du 30im sayan "vali” de ondan çekiniyor­
du. Çankırı’da, b ir defasında istenm eyen b ir valinin fay­
tona bindirilerek kentten kovulduğu anlatılıyor. Ahibaba'da, loncaların çevresinde toplandığı b ir sancak bulunu­
yordu: Mavi zemin üzerine iki yıldız işlenmiş, altına "allah ” sözcüğü yazılmıştı. Değneğinde ise, anlaşılan, yetki
simgesi olan b ir tutam koyun yününden tuğ asılıydı.
H aşan Üçok tarafından yayımlanan ilgi çekici m al­
zemeden bazı çizgiler, işte bunlar; ancak, ne yazık ki,
bu malzemede, gündelik yaşantı çizgileri, örgütsel öğeleri
gölgede bırakacak k ad ar ağır basıyor, am a bu eksiklik,
belki, malzemeyi özetleyenden kaynaklanmaktadır.''^
Ahilerin izleri, kuşkusuz, Türkiye yaşam ında daha
uzun süre devam etm iştir. Ahilerin sınıfsal k arşıtları Os43
E. B orrel. L a confrĞ cie d ’A h i - B a b a â T chankiri.; R e v u e d-es E tu d es
Isla m lq u e s, 1936, pp. 309 - 332.
205
m anii sultanları bile, özellikle, Küçük Asya'da, bu toplu^
luk tarafından ve ondan aktarılıp mevlevi derviş tarik atı
tarafından yerleştirilen tören kurallarını gözetiyorlardı.
T ahta çıkma simgesi olarak kılıç kuşanm a, kaynağını "Futuvva” tüzüğünden almaktadır.-'’ Dervişlerde, şeyhin "m ü­
rid in i” ödüllendirirken sırtın a vurm ası da, kalıntıyı gös­
term ektedir. Daha 17. yüzyılda, bu, Evliya Çelebi’nin dik­
katini çekmişti.''®
Ben de, Batı Avrupa şövalyelik törenlerinin Haçlı
yürüyüşleri dönem inde, Doğu'dan aktarıldığı konusunda­
ki H am m er P urgstall'm eski düşüncesini destekliyorum.'''^
Ne de olsa, halifelik (Bagdad), dolaysız etkide buluna­
m ıyordu. Demek ki, Futuvva düşünceleri, çoktan, (belki,
N asiriddinillah’ın halife olm asından da önce) U rfa'da, Su­
riye kıyısında, Yerusalem krallığında yaygınlaşmıştı, ve
burada, düşüncelerin yayıcıları ismailiyenler, aktif futuvvacılardı.
Topluluğa kabul edilme törenleri (kâseden içme, şal­
var giyme, sırta vurm a, saç kesme), belki, hıristiyanlığa
da giren, eski Sami göreneklerinin kalıntılaıını ortaya
koym aktadır. Tören görenekleri Suriye’de pekişm iş, ora­
dan Ira k ’a, B ağdad’a aktarılm ış, sonra, Küçük Asya’ya
geçerek A raplardan Selçuklulara ulaşm ıştır. Bu törenleri,
Haçlılar, dolaysız olarak Suriye’den B atı’ya, Avrupa’ya
götürm üşlerdir.
44 H. T h o r n ln g , B eitr a g e zu r K e n n tn is d e s I sla m isc h e n V e re ln sw e se n s
a u f G ru n d v o n B a st M a d a d e t — T a u flq . T ü r k is c h e B lb lio th e k , B d. X V I,
B erlin , 1913, p. 217.
45 H. T h o rn ln g ; op. c lt., pp. 217 - 218.
46 J o s. H am m er - P u r g s ta ll. Su r la c h e v a le r le d es arabes a n tâ rieu re â.
c e lle de l'E vrope e t su r l'm flu e n c e de la p rem lâre s u r la seoon d e. J o u r n a l
A sia tlg u e , 4 - §m e serie, t . X IV (1849), p. 5 -1 5 1
206
ONUNCU BÖLÜM
Ticaret - Tüccarın Tarihsel Tipi - İtalyan Tüccarları Ticaret Y ollan - K ervansaraylar - Ticaret M alları, Dışa­
lım ve Dışsatım ■ Sikke
Devlet, kentler, bölgeler ele geçiriyor, ve doğallıkla
da, ülkeye, insan, tahıl, m am ul eşya şeklinde askerî ga­
nim et akıyordu. Başlangıçta, sınırlardaki akıncılar, kom ­
şu uygar bölgelere akınlar düzenliyorlar ya da sürülerini
getirerek süt ürünleri, et, yün vb. m allan , kendilerine ge­
rekli m allarla (örneğin, dokuma) değişiyorlardı.
Zorbalık yöntem leri, uzun süre devam etm iştir; Kü­
çük Asya'da, Selçuklular, "savaş bölgesi'yle ("darü’l
h a rb ”) çevrelenmiş olarak yaşıyorlar, ve hıristiyanlar üze­
rine yönelerek savaşçı islâm m salık verdiği, özendirdiği
gaziler, kutsal akım gerçekleştiriyorlardı.
Dar b ir çevreye sıkışmış, kendi kendine yeten doğal
207
ekonom i, giderek kentlerarası, bölgelerarası ticarî deği­
şim çizgileri kazanm akta, ticaret, zanaatlarm gelişmesine
yardım cı olm aktadır. Ü retim yaygınlaşm akta, pazar bü­
yüm ekte, hem üretim le, hem satışla uğraşan tüccarlar da
ortaya çıkm aktadır. K ent yaşam ı gelişmekte, ticaret ve
zanaat kentleri büyüm ektedir. Devletin toprağı genişle­
diği ölçüde, ticaret yükselm ektedir. Selçuklular ise, dün­
ya ticaretinin tem el kavşaklarını ele geçirme çabasmdaydılar.
H ıristiyanlarla yanyana, birlikte yaşama, Selçuklu­
ların töre ve görüşlerini değişikliğe uğratır. Selçukluların
taktiği değişm ektedir. Ticaret serm ayesinin çıkarları içi­
ne sürüklenm işlerdir, onlara, doğudan m üslüm an, güney­
den Hıristiyan yabancı tüccarlar gelmektedir. Tüccarlar,
Küçük Asya’ya, çeşitli m allar ve dokum a getirm ektedir­
ler; ticarî anlaşm alar ve sözleşmeler yapm aktadırlar. Ti­
caret sermayesi. Küçük Asya'ya yayılm aktadır.
Yerli zanaatçıların m am ul ürünleri, artık, feodalları
tatm in etm iyordu. Dış seferler gözlerini açmıştı. Onlarda
yabancı m allara istem doğm uştu. Hem savaş gereksin­
m eleri için, hem ev eşyaları olarak. Küçük Asya’ya her
yandan mal getiriliyordu. Güneyden silah; M ısır’dan ve
Suriye’den dokum alar (sarıklar, yünlüler, genel olarak
M ısır işi giysiler, sık sık anılm aktadır); Bağdad’dan, da­
ha Ibni B atûta zam anında, İzm ir’e ulaşan ipek, atlas, iş­
lemeli kum aş;' güzel kokular (misk, sarısabır, am ber)
geliyordu. İpeklilere, çok eskiden, daha Roma İm paratorluğu’nda büyük istem vardı. İpek, baştan beri Çin'den
geliyordu, am a 6. yüzyılda, Bizans’ın kendi ipek sanayii
gelişmeye başlam ış olsa da, Küçük Asya’da, Çin ipeğine
istem azalm am ıştır. O rta Asya’dan değerli taşlar gönde­
riliyordu; Şiraz’dan ve G ürcistan’dan halı, K afkasya'dan
l l b n l B a tû ta , II, 311.
208
at geliyordu; ayrıca, bozkırda yetiştirilm iş ve b u yüzden
Oğuzların alışkın olduğu Arap ve M acar atların a da, Kü­
çük Asya'da büyük değer veriliyordu. Daha 19. yüzyılda,
O rta Asya’dan K eşm ir şalları, H orasan işi kılıç dem ir'
leri geliyordu.^
Rusya’dan, K ıpçak bozkırları üzerinden (Sudak’tan)
geçerek Doğu Avrupa ovalarının eskiden beri ünlü keten
ve kürkleri (sam ur, as, bozkır tilkisi) getiriliyordu. Rus
kürkleri, daim a ve her yerde, özellikle aranıyordu, ve
Rus kürklerinden dikilm iş kışlık giysisi olm ayan doğu
ülkesi hüküm darı pek yoktu. Aflâki'de görüldüğü gibi,
çoktandır ortadan silinmiş, am a kü rk ürünleriyle ünlen­
miş ülkelerin anısı dilde devam ediyordu. Celâleddin'in
eşi K ira hatun, hasta (sıtma) düştüğü zam an, yazın Tem­
muz sıcağında, herhalde Volga boyundan satm alınm ış
kürklerden dikilme “b u rta s” mantosunu® giyiyordu.
Selçuklular, ticarî ilişkilerin gelişmesi için çaba h ar­
cıyorlar ve tüccarları, h er tü r önlem lerle koruyorlardı.
Daha O rta Asya’dayken oluşm uş bulunan ticaret hukuku
kuralları. K üçük Asya’da yerleşiyordu.
"K utadgu Bilig”, m addi açıdan, ilişkileri değerlen­
dirirken, toprağa bağlı feodal karşısında, tüccar için ka­
rarlı b ir tercih koym akta ve, “Tüccarın yu rtlu k lar edin­
meye heveslenmesi gerekm iyor,■* gümüş, onun toprağı,
su}m ve bağıdır.”^ dem ektedir. Tüccar, h er yanda istenen
b ir konuktur; ondan p ara karşılığında h er şeyi sağlam ak
olasıdır; o olmasaydı, "Sen inci taneleriyle parıldayan
siyah sam ur kürkü nasıl giyebilirdin”.
Egemen beyin bencil hesabı, tüccara daim a saygı
gösterilm esini gerektiriyordu. V ladim ir Monomah, şu
2 M. L lh u t in .R u ssk iy e v ı a z ia ts k o y T u r ts il v ı 1854; 1855 gg. spb. 1863,
Btr. 177.
3 A flâ k I, II. 205.
4 D a s K u ta tk u B ilik , p. 377.
5 D a s K u ta tk u , B lllk , p . 190.
209
öğüdü veriyordu: “Konuğa^ ya da elçiye, arm ağanlarınız
yoksa, yedirip içirerek saygı gösterin, geçtikleri tüm top­
rak la r boyunca, insanın iyi ya da kö tü ününü onlar ya­
yarlar.”
Tüccar, D oğu'dae B a tıy a doğru hareket etm ektedir.
Hep, daha çok k â r elde etm e düşüncesi, onu ileriye yö­
neltm ektedir; içinde, yolculuk tutkusu, m erak, yabancı
ülkeler, yeni insanlar görme isteği de yanm aktadır; son­
ra, m alını sergilerken, o, gördüklerini ve duyduklarını
anlatacak, çok bilmişliği ve korkusuzluğuyla, kendine say­
gı uyandıracaktır. Yolculuklar, tüccarların gözlerini açı­
yordu; onlar, aynı zam anda, uygarlığın taşıyıcıları, k ültür
erişim lerini ileten yayıcılardı; M üslüm an D oğunun coğlafya bilim i de, onlara çok şey borçludur.^
Tüccar, her şeyi bilir; o, ilginç b ir söyleşi arkadaşıdır.
Dünyayı boydan boya gezen İbni B atûta, Küçük Asya'­
daki yolculuğu sırasında, beylerin A rab’a ikram ve arm a­
ğanlarda bulunarak kom şu ve uzak ülkeler üzerine anlat­
tıklarını, nasıl büyük b ir ilgiyle dinlediklerini gözlemle­
m iştir. Tüccar, b ir "canlı p o sta”, bozkır habercisiydi; ör­
neğin, Moğol H anı Gazan’m ölüm ünü, Konya’ya dönen
tüccarlar haber vermişti;® H am adan’da, tarihçi Rovendi'ye b ir tüccar (Cemaleddin), Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev’den övgüyle sözetm işti vb..’
Ama bunlar, aynı zam anda gözcülerdi, ülkeler üzeri­
ne birşey öğrenm ek isteyen doğudaki hüküm darlar, ge­
nellikle, tüccarlara elçi görevleri veriyorlardı; bunu da.
G ürcüler iyi kavram ışlardı. Vakayinameler, açıkça, sul­
tanın bu sözde elçilerinin yalnızca susluk am acında ol6 '‘K onuk'* b u ra d a ‘'tüccar'* d e m e k tir.
/T ü c c a r la r ın r o lü k o n u su n d a bk z: V. B a rto ld . M esto p r ik a sp iy sk ih o b la s te y v ı is to r ii m u su lm a n s k o v o m ira. B a k u , 1925, str. 53 - 54. — A yn ı k o ­
n u d a d a h a a y r ın tılı bk z: W. B a rth o ld . 12 V orlesvm gen, pp. 128 - 130.
S A flâ k i, II. 322.
9 R a v en d i, ed. Ig b a l, p. 462.
210
du k lan n ı belirtm ektedir.
Gezgin tüccarın hiçbir koşulda o rtad an kalkm ayan
sarsılm az huzuruyla, elçinin dokunulm azlığı, di^ ülke hak­
kı fiilen sağlanm ıştı.
Sonra, hukuksal k uralların yerleşm esi ölçüsünde,
"elçi tü ccar”, kendisinin resm î Unvanını onaylayan belge­
ler ya da tanıtıcı işaretler bulunduruyordu. Küçük Asya'­
ya b ir tüccar - em ir’i gönderen Moğol hanı, ona, “paydza”
ve "yarlık” verir.
H ukuksal ölçüler, halk atasözlerinde devam eden alı­
şılmış hukuktan çıkm ıştır: Küçük Asya’da "haberci öldü­
rülm ez” sözü, eski b ir düşünceyi yinelem ektedir.
H üküm darın güvenilir adam ı olarak tüccarın kişiliği
böylece kutsaldır, O trar'da, b ir ticaret kervanının katle­
dilmesi, Küçük Asya'ya girm ek için. Cengiz H an'a, elve­
rişli yasal bahane yaratm ıştı.
Yabancı ülkelerin az bulunur m allarının Küçük As­
ya'daki üstencesi tüccarın çevresinde saygı oluşm uştu.
Selçuklular, tüccarları kendilerine gelmeye razı etm ek
için, ısrarlı çaba harcam aktadırlar. Feodalları zenginleş­
tiren ticaret —uğrunda savaşım süren kentleı, bölgeler
fethedilen ticaret— Küçük Asya'da büyük gelişme göste­
riyordu.
Eski ticaret yollan, şim di ıssızlaşm ıştır ve ancak,
han yapılarının örenleri, yazıt kalıntıları, buralarda, b ir
zam anlar egemen olan canlılığı dile getirm ektedir.
K onya'dan ticaret yollan, hem Sultanhan, Akhan,
K ayseri'de Aksaray ve Sivas üzerinden doğuya, hem de
Ilgın, Akşshir, îshaklu, Çay ve Akhan kervansarayının
henüz ayakta durduğu (Denizli yakınında) Goncarlu üze­
rinden batıya ayrılıyordu;'® kuşkusuz, güneye, Akdeniz
kıyısındaki Antalya lim anına da, b ir kervansaraylar h attı
10 B a tıy a g id iş yolvın u 1895 y ılın d a Fr. Z a ire g e ç m işti.
211
uzanıyordu; Rifstal, b urada, denizaşırı ticareti koruyan
yol olan altı kervansaray kalıntısından sözediyordu.
Küçük Asya'ya, h er yandan tüccarlar akın ediyordu;
O rta Asya’dan (bunlar, belli ki, m üslüm anlaı dı) ve gü­
neyden, (İtalyanlar, R um lar ve Araplar); örneğin, İbni
B atûta Antalya'da hıristiyan tüccarlar görm üştü. Liman­
da yaşadıklarına göre, bunlar, belli ki, yabancı tüccar­
lardı.” îb n i B atûta'nın b ir Ceneviz gemisiyle’^ geldiği Alaiye'ye, M ısır'dan ve Suriye’den tü ccarlar uğramışlardı;'^
G üm üşhane'de, Ira k ’tan ve Suriye’den tüccarlar vardı.'''
Anlaşılan, Akdeniz’in güney kıyısı İtalyanlarca işle­
tiliyordu, ve Antalya ve Alaiye lim anlarından yukarıya,
kuzeye ve batıya tırm anıyorlardı. Burada, Akdeniz’de,
m allar için stok noktaları vardı.
İtalyan kent cum huriyetleri Ceneviz ve Venedik, Kü­
çük Asya’ya, Latin İm paratorluğunun doğuşundan (1204)
sonra gelmeye başlıyorlar. R ubruk, Konya’da, “birçok
F ranka” ve Ceneviz tüccarına rastlamıştı.'^ Yaklaşık yüz
yıl sonra, Cenevizliler, artık M anisa’daydı.'*
K orkulu düşler gören Bizans, Doğu ile doğrudan ti­
caretten kaçınıyordu; Doğu m allarını, Bizans’a, Venedik­
liler sağlıyordu.
O rta Asyalı tüccarlar, Sivas’a kad ar gelince duru­
yorlardı; burası m erkez noktaydı; ve Moğol saldırısı, b ir
zam an, hareket etmeyi güçleştirince, Sivas’ta, tüccarların
kervanları birikm işti. Genellikle, Sivas'ta, tüccarlar iki
kola ayrılıyorlardı: B ir kol kuzeye, K aradeniz’e, öbürü
güneye, Konya'ya yöneliyordu. Küçük Asya'da, O rta Asya
ve Akdeniz tüccarlarının ticarî etki alanları, iki ticaret
II İb n i B a tû tn , II, 259.
1 2 lb n l B a tû ta , II, 254.
1 3 tb n l B a tû ta , II, 257.
1 4 tb n l B a tû ta , II, 293.
ı s v . d e B u b r u k . P u te şe s tv ly e v ı V o sto ç n iy e str a n i, str. 176.
16 i b n i B a tû ta , i t , 314-
212
hattıyla bölünm üştü.
Belirtelim ki, daha hareketli olan îtaly an ’t,r, İtalyan
cum huriyetleri (deniz onlara, O rta Asyah tüccar karşısmda avantaj sağlıyordu), Küçük Asya'ya kuzeyden, K arade­
niz’den de akm ediyorlardı. Trabzon, İstanbul u Asya ile
bağlıyordu; Rum kum aşları ve diğer m alları, buraya ulaş­
tırılıyordu.
Dünya ticaret yollan, kuzeye kaym ıştı. îtaly an Cene­
vizliler, burada, "konuksever” K aradeniz’de kaynaşm aya
başlam ışlardı.
K aradeniz’in Küçük Asya ve K ırım kıyılarında îta l­
yan Cenevizliler,'^ “canlı m al” satınalıyorlar ve yüzlerce,
binlerce tutsağı, Akdeniz ülkelerine götürüyorlardı; in­
sanlara biçilen fiyattan anlaşıldığına göre bu, kârlı b ir
ticaretti.
Kuzeydoğu Avrupa’dan, ve belki, Asya'dan da, m al­
ların getirildiği Sudak, stok noktasıydı: O rta Asya'da ad­
ları tüccarın cins ismi haline gelen işbilir insanlar "sogodların” eski b ir kolonisiydi. "K aranlık ü lk e ji”nden ge­
len kürk, tutsaklar, Rus keteni, tüm bunları», Doğu’da
yüksek değerler veriliyordu, h er yanda, bunlara, büyük
istem vardı.
Bu durum da. Sudak seferine yol açan, yalnızca, as­
kerî düşünceler değildir, b ir o k ad ar da, buna, ticaretin
çıkarları neden olm uştur. Sudak, T atarlar, yani Altmordu tarafından ele geçirildikten sonra da. Küçük Asya ve
K ırım arasındaki tem aslar sürüyordu; K ırım halkı, eko­
nom ik bakım dan eskisi gibi. Küçük Asya’ya eğilim gös­
teriyor ve oraya, denizin ötesindeki Rum ülkesine gidi­
yordu.
Trabzon'dan kuzeye, İra n 'a uzanan yol, daha sonra
(13. yüzyılda)., A vrupalıların Asya'ya geçişinde, asıl h attı
17
C e n e v iz lile r in tic a r e ti ü z e r in e b k z: Q. I. B ra tia n u . R e ch er c h e s
le com m erce g ^ n o is d a n s la M er N o lre a u trelziSm © slScle. P a ris, 1929.
213
sur
oluşturuyordu. E rzurum üzerinden binlerce at, deve ve
katırd an oluşan kervanlar geçiyordu.
Venedik, çok önceden, Bizans'a giden b ir yol açm ış­
tı: Ona, Bizans İm p arato ru Aleksis Komnin tarafından
ayrıcalıklar bağışlanm ıştı.
"Adriyatik kraliçesi” V enedik’le (1220 yılında) b ir ti­
caret sözleşmesi yapan Selçuklular, tüccarlara büyük
avantaj ve ayrıcalıklar sağladı.’®Ticarete el atan devlet,
tüccarlara kişisel ve m allarıyla ilgili güvenlik garantisi
veriyordu. Onlar, Selçuklu yargı yetkisinden b ir bölüm üy­
le, bağımsız tutulm uşlardı; yabancı (İtalyan) ve yerli (Kü­
çük Asya) tüccarlar arasında doğan ticarî anlaşm azlıklar,
kavgasız, dostça çözüme bağlanıyor, devlet, karışm aktan
geri duruyordu, ve yalnızca cinayet davaların^, kadının,
şeriat m ahkem esinin görmesi gerekiyordu.
Genel olarak, ticaret için, yabancı tüccarlar için ko­
şullar çekicivdi. Örneğin, Venediklilerle yapılan anlaşmava göre, değerli taşlar ve inci, güm üş ve külçe ya da
sikke altın, ensonu, h a tta h u b u b at” güm rük versisinden
bağımsızdı; kalan m addeler, % 2 ölçüsünde, düşük güm­
rük vergisine bağlanm ıştı. Sultan I. Alaaddin Keykubad,
kardeşinin ve babasının sivasetini sürdürüvordu. Bu si­
yaset, ülkeye, yalnızca feodallarm satınalabildikleri m al­
ların özgür, güm rük vergisiz dışalım ına izin vererek feo­
dallarm çıkarlarını koruyordu.
Yabancı tüccarların büyük p araları olduSuna göre,
Selçuklular hazinevi doldttrm ak için, eski (belki de Moğollardan aktarılan)’” kesenek yöntem lerinden Yararlanı­
yorlardı. Örneğin, R ubruk, Konya’da, Sultan II. İzzeddin
18 w . H eyd. G e sc h lc h te d e s L e v a n th a n d lc s im M itte la lte r . Bd. I, S t u t t gart, 1879, pp. 301 - 302.
19 S e lç u k lu la r la tta ly a n la r arasın d a, karşU ıkU tic a r i İlişk ile r k o n u su n d a
bk z: W. H eyd. G e sc h lc h te d es L a v a n th a n d e s İm M itte la lte r . Bd, I, pp.
332 - 336; a y n c a s. 402 v e dev. K ü ç ü k E r m e n lsta n 'm ö n e m i Ü7;erlne.
20 B u n u n la b ir lik te k e sen ek ler , d a h a 10. y ü z y ıld a B u h a r a 'd a d a vardı.
214
Keykavus tarafından, belli ki, dışsatım için, kendilerine.
Küçük Asya’daki şap ticareti üzerinde ayrıcalık hakkı^’
verilen iki İtalyan’a rastladığım yazm aktadır.
Selçuklular, ticaıetin çıkarlarını, tüccarın çıkarlarını
kıskançlıkla korayorlardı, ve birileri tarafından tüccarın
soyguna uğram ası, tüccarın gasptan şikâyeti olm ası du­
rum unda (tüccar, uğradığı fiziksel saldırıyı simgeleyerek
yakasım yırtardı), sultan soyguncuyu cezalandırm ak için
üzerine yürüyordu. Tüccardan çalman, onun yitirdiği her
şey, savaş ganim etinden ya da feodal valinin elindeki ye­
dek akçeden karşılanıyordu. Eğer, herhangi b ir nedenle,
zarar, yerinde kapatılm adıysa, tüm üyle hâzineden ödeni­
yor, ve sonra zararı verene yansıtılıyordu.
Yolların güvenliksiz olduğu yolunda, ülke dışındaki
haberlerin bırakabildiği kötü izlenimi silm ek isteyen Sul­
tan I. Izzeddin Keykavus, H orasanlı ve Iraklı tüccarların,
Antalya’da soyulan îran lıların ve A rapların ticarî güm rük
ödem elerini bağışlam ıştı.
Böylece, savaş sırasında sönen ticaret, tü ccarlar için
yollar açılınca, yeniden canlanıyordu.
S aldırılardan çekinen tüccar, baskından korunm ak
için, tüm önlem leri alıyordu. Tüccarlar, uzun yola yalnız
başlarına çıkm ıyorlar, konvoylar, kervanlar halinde b ir
araya geliyor, b ir kıdemli başkan ("bazargânbaşı”) seçi­
yorlardı.^ Yalnız olan tü ccarlar ya da kutsal yerleri zi­
yarete giden hacılar vb., daim a yol arkadaşları bekliyor­
lardı.
H er yanda, eşkiya ve hırsızlar dolaşıyor ve tedbirsiz
yolcuları gözlüyorlardı, ve bu n lar örgütlü çeteler, bazan
aşiretlerdi. Örneğin, 1276 yılında, sınırda yaşayan Oğuz21 V. d e R u b ru k . P u te se s tv ly e v ı v o s to ç n iy e str a m , str . 176.
22 B u d ü ze n le m e , d a h a so n r a la rı d a s ü r m ü ştü r : K ü ç ü k A sy a ’da, b e n im
ta r a fım d a n k a y d ed ile n ç o c u k o y u n la rın d a , a y n ı şe k ild e " k erv a n b a şı’' g ö r ü ­
lü y o r, bk z: V I. G o rd lev sk iy . tg r ı a n a to liy sk ih tu ro k . tz v e s tiy a O b şçestva
o b sle d o v a n iy a 1 I zu çe n iy a A zerb aycan a, n o : 5, B a k u , 1928, str. 09 -1 0 0 .
215
1ar ("etraki u ç”), F rank - İtalyan kervanına saldırm ışlar,
altınlarını ve m allarını alm ışlardı.^
H üküm et, ancak, büyük yollar üzerinde düzeni sağ­
layabiliyordu. Devletin içindeyse, herkes korku içinde
yaşıyordu. H erkesin kulağı kirişteydi, herkes, içerden ya
da dışardan beklenmeyen b ir darbeden korkuyordu.
Ibni B atûta, zenginliğin büyülerini yaşam ıştır; o, bazan Germiyan boyunun (Ladik yakınında) yolu tu ttuğu­
nu ve yolcuları soyduğunu işitmekte,^'* bazan, M anisa ya­
kınında Türkm en göçebeler, burnum ın ucundan atını çal­
maktadırlar.^^
Güvenliğin sağlanm ası için büyük anayollarda, ker­
vansaraylar inşa edilm işti; tüccar, b u rad a hem dinlene­
biliyor, hem de gerektiğinde, eşkiya tehlikesine karşı, bu­
raya sığınabiliyordu.
Ahmenidlerin başkenti Suz'dan Akdeniz’e (Efes’e) ka­
d ar uzanan, H erodot’un deyimiyle, "K ral yolu”, daha son­
ra, K üçük Asya’da ticaret yollarının düzenlenmesinde,
kuşkusuz, b ir önörnek olm uştur. K ervansaraylar, deve
yürüyüşüyle dokuz saat olan b ir günlük yol uzaklığındaki
“konaklarda” kuruluyordu. Sultanlar, feodallar, doğru­
dan ya da dolaylı olarak ticarete p ara yatıran herkes, ker­
vansaraylar yaptırıyor, üzerine kazm an yazıtlarla, inşa
ettirenin adım sonsuzlaştırıyorlardı. K aratay, Sadeddin
Kobvak ("Zagada”) vb. kervansarayları, bozulm adan korunabilm iştir. Aflâki, Ziyaeddin îsfahani'nin (Sivas'ta),
vezir M uineddin Pervane’nin (Sivas ve Konya arasında)
vb. kervansaraylarından sözetm ektedir. En canlı ticaret
h a ttı olan Sivas ve Kayseri arasındaki yol üzerinde, Abulfida'nın yazdığına göre,^ 24 kervansaray yeralm ıştı, yol23 V. B a rto ld . O n e k o to r ıh v o s to ç n ıh r u k o p isa h , str, 0 1 3 0 .
2 4 tb n i B a tû ta , II, 2T1.
2 5 İb n l B a tû ta , II, 315.
26Q 6ograp h ie d'A b oulfS da, II, 2. p. 139.
216
cular b u ralarda kendilerine gerekli h er şeyi bulabiliyor­
lardı.
Gezginlerin heyecanla an lattıkları heybetli Sultanhan
kervansarayı, kalın duvarları üzerinde 24 kulesi olan gör­
kem li b ir kale görünüm ündeydi. B uranın stratejik ve ti­
carî önemi vardı. Konya, Ladik ve A nkara’dan gelen yol­
ların kavşağı olan burada, yüzlerce deveden oluşan ker­
vanlar, elverişli ve güvenli b ir barın ak buluyorlardı. Baş­
kente yakın olan kervansarayda, m ühim m at ve yiyecek
depolanıyordu. Sultan I. Alaaddin Keykubad tarafından
inşa ettirilen (1229) kervansaray, Mogollar dönem inde
yıkılmış, yazıtında belirtildiğine göre, Sultan II. Keykavus tarafından yeniden yaptırılm ıştır.
Daha 19. yüzyılda, P. A. Çihaçev’in yazdığına göre,
Konya çevresinde yoğunlaşm ış olan bu kervansarayların
avlularında, Selçuklu egemenliğinin işareti olan betim le­
m eler vardı.
Kuşkusuz, kentlerde de, örneğin vezir Ziyaeddin ker­
vansarayında olduğu gibi, bazan çalgıcıların^ sahneye
çıktıkları müzikli "lo k an talara” dönüşm üş kervansaray^
1ar bulunuyordu.
Bunlar, feodalin günahlarının bağışlanm asını sağla­
maya ya da sultanın gözünden düştüğü zam an m al varlı­
ğım, el konulm aktan k u rtarm ak isteğiyle inşa ettirdiği
cami, medrese, hastane ya da havuz değildi. Kervansaray­
ları inşa ettiren feodallar, kazanç sağlam a düsüncesindeydiler. Böylece, tüccar için, hareket etm e tehlikesi aza­
lıyor, feodal içinse, ticarî işletm elerden sağlanan k â r yük­
seliyordu; ticaret alanına giren feodallar, büjm k zengin­
likleri ellerinde toplam ışlardı.
H areket sırasında, nehirlerden geçiş rahathğı sağla­
m ak için, örenleri bugüne değin korunm uş olan köprüler
27Afmklı, 1, 185; II, 7 0 - 7 1 .
217
kurulm uştu; T okat’ta, Küçük Asya’da, artık M oğolların
egemen olduğu sırada, üç Selçuklu kardeş tarafından ku­
rulm uş b ir köprü bulunm aktadır.
K ervanlar, korum a altında hareket ediyorlardı; tüc­
carlar, yol boyunca kendilerini koruyan silahlı öncüler
ya da ekipler kiralıyorlardı.
M oğollardan sonraki dönemde, yolculuğun nasıl ağır
ve pahalıya m al olduğunu, Trabzon'dan Sem erkand’a,
Tim ur’a gitm ek üzere yola çıkan Klaviho anlatm aktadır.
Ülke, küçük parçalara ayrılm ıştı ve h er bölgenin yöneti­
cisi, engelsizce geçiş için, sürekli arm ağanlar istiyordu.
Klaviho, Trabzon’dan yola koyulduğu zaman, im parator,
kervana b ir askerî korum a birliği verm işti.^ Trabzon im ­
p a ra to r’una bağımlı, yalçın dağlardaki ulaşılm az şatola­
rında yerleşmiş beyler, açıkça, geçenlerden aldıkları ha­
raçlarla yaşadıklarını bildiriyorlardı.
Küçük Asya’da, kervansaraylar ağı ve sikke bulun­
tuları (numizmatik) haritası, Selçuklular dönem inde, ti­
caret yolu h attın ı tam olarak saptam aya olanak verecek­
tir. Moğol dönemi, kuşkusuz, değişiklikler getirm iştir. Bu
konuda da, ortaçağ B atı gezginlerinin anlattıklarına dik­
kat etm ek önem taşıyacaktır, örneğin, Rubruk, daha ön­
ce, Sivas'tan geçen ticaret yolunun Moğollar zam anında,
E rm enistan’ın güney bölgelerine kaydığını söylemekte­
dir; İtalyan Pegoletto (14. yy), Dudriga dediği b ir ticaret
istasvonunu anm aktadır, anlaşılan, burası, Oğuz D udurga
boyunun göçebe yurtluğu va da konaklam a veridir.
Ticaret yolları çizgilerini (numizmatik) sikke b u lu n ­
tuları çekm ektedir. Topraktaki sikkelerin geçerli p ara ola­
rak öm rü kısadır; sikke, kısa sürede, to p rak altında ka­
lır, am a gömüler, belirli b ir zam an kesitindeki ticarî iş­
lem ve alışverişlerin yansım asını ortaya koyabilirler.
28
R. G . de K la v ih o . D n e v n ik p u te ş e s tv iy a k o d rovu T im u r a v ı S am ark a n d vı 1403 - 1406 gg. spb., 1881, str. 123, 126.
218
Transkafkasya’da bulunan göm üler (bunlar arasında Rum
Selçukluları sikkelerine de rastlanm aktadır), Moğol dö­
nem inde, Küçük Asya'nın da içinde yer aldığı ticaretin
boyutlarını dile getirm ektedir. Ansızın saldırıya uğrayan
tüccar, serm ayesini ivedilikle toprağa gizliyordu. Kuşku­
suz, daha önceleri de, Transkafkasya ile Küçük Asya ara­
sında ticaret vardı, am a o zam anlar, ticaret, huzur içinde
yürüyor, sikkeler de b ir iz ve belirti bırakm adan elden
ele geçiyordu. Özgün ve canlı b ir göm üler tarih i hazır­
layan Y. Pohom ov’un^ düzenlediği sikke göm üleri listesi,
Küçük Asya’dan kuzeye doğru b ir yön belirlem ektedir;
am a num izm atik koleksiyonların özenlice incelenmesi, bu
yolları, doğu (Orta Asya) ve güney (İtalya) yönlerinde
genişletecek ve kesinleştirecektir.
Küçük Asya ile Kafkasya arasındaki ticarî ilişkiler,
kültürel etkileşim i artırıyor, böylece yerleşik yaşam yat­
kınlıklarına tutkuyla sarılan göçebelerin k ü ltü rü zengin­
leşiyordu.
Yabancı m allar, yaygın tüketim e yönelik değildi.
Bunlar, pahalıya m al olan ve halkın yalnızca yüksek, zen­
gin tabakalarında, yani feodallar ve onlara yakın olan
Mevleviler arasında sürüm bulan lüks m addelerdi.
13.
yüzyılda canlanan ticaret. Küçük Asya'ya, az bu­
lunur m allar getiriyordu. Sultan Rükneddin'in yenilgi­
sinden sonra. Gürcülere, içinde H indistan elm aslarının da
bulunduğu zengin ganim et kalm ıştı. Bu H indistan’lı tüc­
carlar, belki de, O rta Asya yerleşik halkı Özbeklerin,
aşağılayıcı " şa rta ” hitabını aldıkları, o, "sartab an ” tüc­
carlar, Uygurlardı. B unlar, çok eskiden, H ürzem ’den Or­
ta Asya’ya gelmişler, A strahan'a ulaşarak b u rad a yerleş­
m işlerdi (H indistan kolonisi 18. yüzyıla değin v ar olmuş29
B kz: T ru d ı O b şçeatva o b sle d o v a n iy a 1 Izu çe n iy a A zerb aycan a v ı p. 3
(1926), İ n s t lt u t is to r ll, y a z ık a i llte r a tu r ı A zerb a y ca n sk o v o f llla la A k ad em il
N a u k S S SR , H. (44), 1938.
219
tur);®’ bunlar, K üçük Asya’ya, m ücevher, K eşm ir halıları,
banyo dokum aları vb. getiriyorlardı. Keşmir, eskiden be­
ri ipek sanayi ile ünlenm işti.
Kuzeyden ve güneyden, ve daha çok doğudan m allar
geliyor, am a batıd an gelmiyordu. Bizans’la ticarî tem as­
la r az gelişmişti. Selçuklular için, Bizans, askerî saldırı
hedefiydi.
Moğol saldırısı öncesinde. Küçük Asya, çok zengin
ülkeydi, am a Moğol vergi toplam a sistem i, burada, gö­
nenci bozm uştur. Değerli taşlar ve kuyum cu işi mücev­
herler, feodallar arasında pazar buluyordu, ve feodallar^
dan jfüksek fiyatlar isteniyordu; onlara, yakutlar "sunu­
luyor”, bunun karşılığında iyi b ir parasal ödül verilece­
ğinden em in olunuyordu.
K um aşlar da, gene çok pahalıya m al oluyordu. Çele­
bi Amir Arif, iyi b ir kum aş alınm ası için, görevliye 20
dinar, yani altın sikke verm iştir. Aracının sonradan bil­
dirdiğine göre, kendisinden 22 d in ar istem işler, am a o,
pazarlıkla, 18 dinara alabilmiştir.®'
K itapları, yani yapıtların elyazması kopyalarım (ge­
nellikle p ratik gereksinm eler için) okum uş kim seler, din­
sel kişiler alıyorlardı, ve kopya uzun süre alsa da, kitap
fiyatları düşüktü- örneğin, H alep'te, iki ciltlik fetva yo­
rum u için kırk dirhem ödenmişti,® ve hem yazma m al­
zemesi hem de em ek bunun içindeydi.
N işabur’da, 50 yıl boyunca, m eslek olarak kopyacı­
lıkla uğraşan Abu H atim , b u işi, "yaşarken ekmeğin,
ölüm den sonra ise kefen parasının kazanılam ayacağı”®
zavallı ve lanetli b ir uğraş olarak görüyordu.
Bu yarı aydın yoksul "yazm acının” şikâyeti, aslında,
30
N . P a lm o v . A stra h a n sk Iy arhiv. Z a p isk i İ n s t itu t a v o sto k o v e d e n iy a ,
t . II, str . 1 6 1 -1 8 2 .
3 1 A flâ k i, II, 375,
3 2A fIâk l, I, 163.
33 A. M ez. D ie R e n a ls sa n c e d e s Isla m s. H eidelberg, 1922, p . 176.
220
N işabur'dan, Büyük Selçuklular toprağından geliyordu
am a, onun durum u. K üçük Asya'da, m üslüm an k ü ltürü
ve yazı geleneklerinin göreli olarak düşük olduğu Rum
Selçukluları’nda daha iyi olabilir miydi? Yazmacılık, tan­
rı hayrına b ir iş olmayınca, dünyasal elyazm alarım n, bi­
lim adam larını, zekâlarım tüm keskinliğiyle ortaya koy­
m aya zorlayan yanlışlıklarla dolu olm asında şaşılacak b ir
şey yoktur.
Yazmacılık olarak, insan emeği, hiç yerine konulu­
yor, en başta, kâğıda değer biçiliyordu; b ir defter kâğı­
dının ederi 2 dirhemdi;^'* Mevlevi dervişi Aflâki, sufilik
tarihçisi Sulam a N işaburi’nin “H akikatlar K ita b ı'n ın yaz­
m asına, 40 defter harcadığını anım sam aktadır.
Kuşkusuz, beyaz yazı kâğıdı, başlangıçta, kâğıdın yur­
du Çin’den, daha doğrusu, Doğu kâğıtçılığının 20. yüz­
yıla değin gelişkin, olduğu O rta Asya’dan, Sem erkand’dan
geliyordu.
Gerçi, feodallar, yabancı m allar satın alıyordular,
am a yerli üretim , dış pazarda ün kazanm ıştı. îb n i Batûta,
"başka hiçbir kentte eşi bulunm ayan” Aksaray halıları­
nı övm ektedir. Bunlar, M ısır’a, Suriye'ye, Ira k ’a, H indis­
tan'a, Çin'e ve “Türklerin ülkesine" ihraç edilmektedir;^^
Abulfida, Türkm en halılarından sözediyor. B atıda da,
dünyanın en zarif ve güzel işleri olarak halılara, ve gene
kırm ızı ve diğer renklerden lüks kum aşlara değer verili
yordu.®^
Küçük Asya, b ir tarım ülkesi olunca Antalya’dan Mı
sır'a tarım ürünleri dışsatım ı yapılıyordu; Konya’dan
çekirdekleri ta tlı badem tadını anım satan (adını Araplardan aldığı anlaşılan, kam areddin cinsi) k u ru kayısı
34A flâ k l, II, 100.
3 5 tb n i B a tû ta , II. 286. — E rm e n ile r ln d e s e n li yer h a lıla r ın a D oğu d a
e sk id e n b e r i d eğer v e riliy o rd u (td r is l’n lu a ç ık la m a sı, b k z: N . M arr. A ni,
Sj 128, n o t 165).
36 P. W Ittek. D a s F ü r s te n tu m M en teso h e, p. 2.
221
gönderiliyordu.®"
Doğallıkla, K üçük Asya, aynı şekilde hajiım adde dış­
satım ı da yapıyordu; Fethiye^ ve Alaiye^ lim anlarından
İskenderiye'ye, tüm M ısır'a dağılan kereste dışsatım ı ya­
pılıyordu.
Dış ülkeler arasında, Küçük Asya ham m addesinin
(ve halı m am ullerinin) başta gelen tüketicisi M ısır'dı, bu
da anlaşılır b ir durum dur; vıcuz deniz taşımacılığı, buna,
önem li ölçüde elverişli koşullar hazırlıyordu.
Ama, İtalyan tüccarlar, yalnızca, satın alm a ya da
değişimle yetinm iyorlardı; onlar, K üçük Asya'da, Suriye
kıyısında da olduğu gibi, to p rak lara sahip olabiliyorlar,
bu topraklar üzerindeki halkın ürettiği ya da çıkardığı
tarım ya da sanayi m alları, ve kereste, deniz yoluyla Av­
rupa ve Afrika pazarlarına taşm ıyordu.
Selçuklularda, dengenin ak tif mi yoksa pasif mi ol­
duğu belli değildir. Ama h er tü rlü durum da, ticaret ge­
nişti; bu, artık, tram pa yoluyla ticaret değil, parasal he­
saba dayalı b ir ticaretti.
Sikke sistem i, S elçuklulann merkezi egemenliğine
bağlı olduğu Abbasilerden aktarılm ış olm alıdır. Selçuk­
lular, (Konya, Sivas, Erzincan gibi) çeşitli kentlerde sikke
basıyorlardı.
B akır sikke "m angır”,'’'’ ilk kez, Sultan Rükneddin
M esud zam anında (12. yüzyılın birinci yarısı) ortaya çı­
kıyor. Onun ardılı Sultan II. İzzeddin K ılıçarslan, uzun
süre dinar'” olarak adlandırılan, daha sonraları ise dir­
hem ya da sultani (sultan sikkesi)''^ denilen gümüş sik3 7 lb n l B a tû ta , II, 259 - 260, 281.
38 A b u lfid a (tb n l S a id 'in ta n ık lığ ı) ; b u g ü n de, F e th iy e , o r m a n c a z e n g in
b ir b ölged ir.
3 9 ib n l B a tû ta , II, 267.
40 İsm a il G alib . T a k v im i m e s k û k a t-ı S e lç u k iy e. K o s ta n tln iy e 1306 (— 1888)
s. 2. — Ö rn eğ in " m a n g ır’", T ü rk ç in g e n e le r in d e para a n la m ın d a k u lla n ıljn aktadır.
41 İ sm a il G a lib , op. c it., s. 5 - 7 .
42A flâk i, I, 110.
222
keler (1185) basar.
Selçuklularda, altın sikke de yürürlüktedir. Altın sik­
ke, "alai" adını taşıdığına göre, bunun basım ına, en azın­
dan, Sultan I. Alaaddin Keykubad zam anından itibaren
başlanmıştır.'*^ Bunun yanısıra, yabancı altın, halife altın­
ları, (“halifeti altunlar") İtalyan “florinleri”, M ısır ya da
Halep "yusufları", Selçuklularla ticari tem asa sahip ül­
kelerin sikkeleri geçerlik taşımaktaydı.'^ Bağımlı hıristiyan prensleri, devlet gelirlerinin başta gelen kalem lerin­
den birini oluşturan "h araçları” da, altın sikkeler halinde
ödüyorlardı.
Küçük ödeşm eler için akçe kullanılıyordu; örneğin,
ekm ek gibi zorunlu gereksinim m addeleri, akçe ile satın
alınıyordu, sultanın arm ağanları da akçeyle, am a artık
binlerce, yüzbinlerce akçeyle ölçülüyordu.
Halife M ustansır zam anında (h. 632 yılında), yani
Sultan I. Alaaddin K eykubad'm hüküm darlığında, “bir
dinarın” on dirhem e eşit olm asından yola çıkan İsm ail
Galib, K üçük Asya'da da altınla gümüş arasındaki ora­
nın B ağdat’takinin aynısı olduğunu varsayıyordu."’^
14.
yüzyılın ilk yarısında altınla gümüş arasındaki
oran değişmemişti; îb n i B atûta, Birgi prensinin kendi­
sine 100 m iskal ya da altın sikkeyle 1000 dirhem bağış­
ladığını söylemektedir.'^
Selçuklular zam anında geçerli olan sikkenin gerçek
değerini saptam ak iyi olurdu; bunun için, Küçük Asya'ja
ziyaret eden yabancı, B atı Avrupalı zenginlerin yazdıkla­
rını da dikkate alm ak gerekecektir. Kuşkusuz, sikkenin
değeri değişiyordu; akçenin satın alm a gücü, ekonomiyi
baskı altında tu tan siyasal konjonktüre göre, bazan yük43 İ sm a il G a llb (op. c it., a. 38) a y n ı şe y i sö y lü y o r.
44 A flftkl, II, 237. — B kz; S t e n lı L en — P u l. M u su lm a n sk iy e d ln a s til, Çev.
V. B a rto ld , sp b ., 1899, str. 60.
45 ism a U G a llb , op. c lt., ss. 39 - 40
4 6 lb n l B a tû ta , II, 307.
223
seliyor, bazan düşüyordu. Örneğin, Klahivo ‘'esper”in (espera), yani espr - akçanın E rzincan’da ’/z gümüş riyale
eşit olduğunu'*^ yazm aktadır, am a bu, artık, 1:5. yüzyıl ba­
şında, Tim urleng'in saldırı zam anında böyleydi.
Aynı yazarda, değişik yerler için, birçok ayrı sapta­
m aya rastlanm aktadır: B roker (15. yüzyılın i1k yarısın
da), Anadolu için, b ir Venedik dükası karşılığında 50 akçe
değerini saptarken, Edirne'de A kçenin değeri daha yük­
sektir; burada 36 akçe b ir dükaya eşittir.'*® Belirtelim ki,
bu, aynı zam anda dış ticaretteki hacim farklılığını dile
getirm ektedir.
Doğuda, her yerde olduğu gibi, banka işlevlerini sar­
raflar yerine getiriyordu; Selçuklularm Küçük Asya borsasm da alınıp satılan sikkeler, bunlardan geçiyordu.
Olasıdır ki, E rm enistan'da da olduğu gibi, dış tica­
re t m allarının iç pazara sürüm ünü gerçekleştiren aracı
rolünü, yahudiler oynuyordu.''’
11. yüzyılda, B asra’daki sarraf işlemlerini. N aşiri
Husrav anlatıyordu; “ bu n lar sim sarlar ve tefecilerdi, ve
p araları olduğuna göre, m alların fiyatlarını düzenleyebi­
liyor, doğuda, vergi toplam a keseneklerini de b u n lar alı­
yorlardı.
Feodallarm gereksinm elerini karşılarken, ticaret,
devlete dolaysız k ârlar sağlıyordu. Dış ticaret, devletin
gelir kaynaklarından biriydi. K üçük Asya’ya gelen ya da
b uradan yalnızca geçen (belki, tran sit ticaret yürüten))
tüccarlar, "güm rük vergileri” (“b aç”), geçiş vergileri vb.
vermekle yüküm lüydüler. Kuşkusuz, iç pazarda da (ta­
rım sal ve zanaatsal yerli üretim den) vergi alınıyordu.
Ticaret yolları üzerinde yer alan büyük kentlerin ge47
R . G. de K la v lh o . D n e v n lk p u te şe stv ly a k o dvoro T im u r a vı S a m a rb an d , str . 140.
48V oyage d'Outre-wer, pp. 539, 588.
49 Y. M a n a n d y a n , agy. s. 69.
50 K n lg a p u te şe stv iy a , str. 185 - 180.
224
lirleri önem li boyutlardaydı. 1336 yılına ait yazım dan gö­
rüldüğü gibi, M oğollarca konulan yüzbinlerce dinarlık
vergiler, ticaretin görülm em iş gelişkinliğini, kent halkı­
nın zenginliğini dile getirm ektedir. Tarihçi H am dalla
M ustavfi (Osmanlı devrinde Konya ilinin küçük b ir taşra
kenti olan) Aksaray’dan, "en büyük beş kentten b iri”
olarak sözetm ektedir. Ama, Selçuklular dönem inde de,
anlaşılan, Aksaray ünlenm işti, buraya, zam an zam an sul­
tan lar uğruyordu. Burası, sultanların yazlık konaklam a
yeriydi.
225
ONBÎRÎNCİ BÖLÜM
Kent - Kent Düzeni - Halk - Selçukluların Başkenti
Konya’da Yaşam
Selçuklular dönemi kentlerinde feodal - kök-ci toplum
yapısı açık olarak yansım aktadır; kent, feodal düzeni
destekleyen b ir askerî - ticarî m erkezdir; burada, yüzyıl­
lar boyunca feodal yapının biçim leri devam etm ektedir.
Dışardan bakınca; debdebe, merkezde görkemli yapılar
göze çarpıyor, am a kenar bölgelere ilerledikçe yaşam
alımsızlaşıyor, yoksullaşıyordu.
Bir tepenin sırtında ya da yalçın kayalar üzerinde
b ir malikâne, feodal beyin ikam etgâhı dikiliyordu (Kü­
çük Asya'da da, İra n ’da da feodallar böyle yerleşiyordu);
çevrede saray erkânı ve uyruk yer alm aktadır; feodallar,
hizmetlilerle çevrelenmiş b ir küm enin ortasında yaşa­
m aktadırlar.
226
K ent planı, b ir kez ve kesin biçim de belirlenm iştir.
Bu planı, Ibni B atûta usunda iyi tu tm u ştu r: Cami, med­
rese, "zaviye”, ham am ve, genellikle, feodallar tarafından
ganim et ve vergi fazlalıklarıyla kurulan b ir m üslüm an
kenti için zorunlu, buna benzer yapılar.'
Feodal kültürün taşıyıcısı Küçük Asya kenti, çevre
halktan, b ir duvarla ayrılıyordu. Kente yaklaşan ve eko­
nom ik zulm ün m erkezini h er zam an yok edebilecek göçe*
be halk ya da y a n yerleşik köy, kent için korkunçtur
Abulfeda’nm yazdığına göre,^ daha 14. yüzyılın ilk y a n
smda, K astam onu çevresinde, 1000 Türkm en çadırı yer­
leşmiş durum daydı.
Akşamları, kentin kapıları kapatılıyordu, eğer bir
yolcu gecikmişse, kentin duvarları dışında geceliyor, sa­
bahleyin nöbetçi onu sorguluyor ve ancak, tatm in edici
karşılık alınca içeriye girm esine izin veriyordu Kalenin
(kentin) kom utanı, askerî birlik eşliğinde, h er sabah, kent­
ten çıkıyor ve çevreyi gözden geçiriyordu. Örneğin, Ibni
B atûta Davas'daki (Muğla yakınında) büyük b ir kaleyi
anlatm aktadır.^ Ama, kuşkusuz, bu, b ir istisna değildi;
insanlar, her yanda ü rk ü n tü içindeydi. Daha, çok eskiden,
A rapların akm ları, halkı kalelere kapanm aya ahştırm ıştı.
Henüz eski sayılamayan b ir gerçeği yansıtan "m eddah­
la r” (halk öykücüleri), sultanlığın başkenti İstanbul konu­
sunda bunu anlatm aktadırlar. Küçük Asya'nın derinlik­
lerinde, bu düzen, Kem alistlere değin değişmeden kalm ış­
tır; sultanlık dönem inde kent kapıları, D iyarbakır kenti­
nin kapıları, herhalde, K ü rtler karşısında duyulan korku1 K ü ç ü k A sya'd a k e n tle r in (ve b ü y ü k k a s a b a la n n ) sa y ısı, bir b ölü m
b ilg iy e göre, ik i y ü z e u la şıy o r d u (M ü k rem in H a lil, op. c lt., s. 87). M elik şah
ta r a fın d a n K ü ç ü k A sya’y a g ö n d e r ile n " m in b e r ler in '’ s a y ısı (se k se n y e d i),
çok d a h a m ü te v a z ı b ir sa y ıy ı d ile g e tiriy o r.
2 a ^ o rg r a p h ie d'A b oulfâd a, II, 2, 145.
3 t b n i B a tû ta , II, 277. — B u k a le k o n u su n d a , a y r ıc a b k z: P. W ittek
D a s F ü r s te n tu m M en tesch e, p. 66, n o t.
227
dan, doğuda oldum olası kökleşen b ir sistem olarak, ak­
şam dan kapatılıyordu.
Kent, ticaret ve zanaat m erkezidir. K entin örgütlen­
mesi, onun yönetimi, Abbasilerden aktarılm ıştı. H er semt
duvarla çevrilmişti. M üslüm an olm ayanlar ayrı yaşıyor­
lardı: Rum ların, Y ahudilerin vb. gene genellikle, duvar­
la çevrili kendi m ahalleleri vardı.
Kısası, kent, meslekî ya da dinsel ve etnik yapısına
göre bölüm lere ayrılm ıştı.
Yabancı tüccarlar da ayrı yaşıyorlardı. Eğer bu, ör­
neğin, Antalya gibi b ir lim an kenti ise, gem ilerinden kı­
yıya çıktıkları lim an yakınında yaşıyorlardı, ve bu da,
tüccarların göreli olarak, kısa süre önce ortaya çıktıkla­
rım anlatm aktadır. Bu, Haçlı seferleri sırasında, Levanta ’da b ir İtalyan tüccarın düşü olan, denize ulaştıran
b ir caddeyi, "ru g a”yı anım satm aktadır. Küçük Asya’da,
onlar, eskiye göre yaşam aktadırlar. Semt, duvarla çevri­
lidir, kapılar, yalnızca geceleri değil, m üslüm anlarm or­
tak nam az günü olan cum aları da kapatılm aktadır. B ir
dayanağı var m ıdır yok m udur, am a Hıristiyan tüccarlar,
anlaşılan, b ir dinsel fanatizm in parlayıverm esinden kork­
m akta ve köşelerine çekilm ektedirler ya da basbayağı baş­
ka inançtan olanlara antipati süsü verilerek yağmadan
çekinmekte, m allarının üstüne titrem ektedirler.
K entin dışında, çayırlar, otlaklar, bahçeler uzanıyor­
du; kent ve köy birbirine karışıyor, aradaki sınır belirsiz­
leşiyordu, buranın kent olduğunu söylemek güçtü. B ura­
larda, örneğin Ahlat’ta ve İznik'te olduğu gibi, yalnızca
bahçeler değil, sürülm üş tarlalar da yer a lıy o rd u / K ent­
te yaşayan herkesin b ir avlusu, tarlası ve bahçesi vardı,
ve bunlar, hem en yakında bulunuyorlardı. B uralar, belli
ki, henüz tüm üyle yapılaşm am ış ve yerleşmemiş olan feo4 tb n i B a tû ta . II, 323 - 324.
228
dalların genç merkezleri, yeni Türk kentleriydi.
Büyük kentlerde (Konya, Sivas, Kayseri) yaşayanla­
rın sayısı, galiba, 100 bine k ad ar ulaşıyordu. Gelişme ça­
ğında, Sultan I. Alaaddin Keykubad dönem inde, ticaret
yollarının m erkezinde yer alan Sivas'ta, 15. yüzyılda, Bizanslı yazar H alkondil'in belirlediğine göre, 120 bin kişi
yaşıyordu.
Dokuma ve m aden sanayii merkezi Arsengan’da,^ ya­
ni yaşam ı boyunca, birçok yer sarsıntısına uğram ış olan
Erzincan kentinde, R ub ru k ’un Küçük Asya gezisi öncesin­
de, kayıtlarda belli olan 10 bin kişi ölm üştü, H aklarında
bilgi bulunm ayan yoksullar, bunun dışındaydı.'®
K entler arasında, kuşkusuz, devletin başkenti, siya­
sal, ticarî kültürel yaşam ın merkezi Konya belirginleşi­
yordu.
Adını, duvarlardaki Meduza başı betim lem esinden al­
mış olan eski Rum kenti Konya ("Ikonion"), kaynaklar
fışkıran tepelerin eteğinde bulunm aktadır. K entin yeri,
iyi seçilmişti. Su, barış zam anında yaşam ı şeneltiyor, ku­
şatm a sırasındaysa, duvarları çevreleyen kanalları doldu­
rarak, kenti düşm andan koruyordu. Susuz Konya bozkır­
larım geçtikten sonra, çaylar ve yeşil alanlar bulan sul­
tanın beldesini gördükleri zaman. H açlıları saran heye­
can da anlaşılır b ir şeydir.^
Ama, 12. yüzyıl sonunda, Konya, henüz b ir askerî
kam p, geniş b ir göçebe yurtluğu görünüm ündeydi. IH .
Haçlı yürüyüşünün am y azan Tagenon (1190 yılında),
Konya'da, Türklerin çadırlarda vaşadı&mı yazm aktadır.
Genellikle, dışardan da tehlike tehdidi vardı. Örne­
ğin, Selçukluların başkentinin (1190 yılında) duvarları
s l b n l B a tû ta , II, 294.
6 V. de R u b ru k . P u te şe s tv iy e v ı v o s to ç n ıy e str a n ı. str, 175.
7 VI. G o rd lev sk iy . İz I sto r ll v o d o p o lzo v a n iy a v ı K o n y e. Z ap isk i t n s t it u t a
v o sto k o v e d e n iy a , t . II, str . 184.
229
önünde, H açlıları, Alman im p arato ru Fridrich Barbarossa’yı görüyordu, daha sonra ise, Boem und yüzünden sul­
tan a kızan güçlü Melik Gazi Ahmed Danişmend, birlik­
lerini Konya üzerine yöneltm işti. T ahta iyice yerleşen
Sultan I. Alaaddin K eykubad da, doğal olarak, sağduyuy­
la, kentin tahkim atını restore etmeye k arar verm işti.
14.
yüzyılın 30'lu yıllarında, yani Selçukluların yıkıl­
m asından hemen sonra kentte bulunm uş olan tb n i Batûta şöyle yazıyor: "B urası, suyu ve çayları, bahçeleri ve
meyveleri bol, iyi kurulm uş büyük b ir kent. Konya’nın
caddeleri geniş, p azarlan şaşırtıcı güzellikte düzenlenmiş,
ve h er zanaat türü, ayrı b ir yerde konum lanm ış durum ­
da.’’®
îbni B atû ta’nm uğrayıp göz attığı h er yerde atelye
ustaları ("ehl-i küll-i sm ae”), m.eslekî gruplar ("taife"),
birbirinden ayrı yaşıyorlardı. Örneğin, Konya’da, altın
işleri ustalarının, yani kuyum cuların’ dükkânlar dizisi
vardı, pam uklu dokum a tüccarları “bezzaziye”'“ sırasını
oluşturuyorlardı vb.; yani tüccarlar da, herhangi b ir tü r
m ahn ticaretini yapan kendine özgü loncalarda birleşivorlardı; bunlar, ticareti tekelleştiriyorlardı. Bunlar, b ir­
likleri adına ortaklasa harcam alar yaparak parasal özve­
ride bulunuyorlardı, örneğin, Konya’da pam uk ve pa­
m uklu dokum a tüccarlarının yaptırdığı b ir medrese var­
dı.
Ticaret, belirli verlerde yürütülüyordu. K entlerdeki
pazarların sayısı çoktu. Örneğin, Konya’da atp azan var­
dı (bugünkü mevdan da bunu dile setirivor"): tu tsak kö­
lelerin sunulduğu “E sirler M ethali” denilen b ir eiriş yeri
vardı; daha sonraları B. dela Broyker B ursa’da ticaret
8
ib n l B a tû ta , II, 281. B u n u n la b ir lik te , 14. y ü z y ıld a y a şa m ış olan
M u sta v fi, K o n y a ’n ın y ık ılm ış lığ ın d a n s ö z e tm e k te d lr (G . L e S tra n g e. T h e
L an d s o f th e E a stern C a llp h a te. C am brid ge, 1930, p. 148).
9 A flâ k i,I I, 375.
lO A flâkl, II, 262.
230
düzenini gözlemlemiştir; tu tsak lar peykeler üzerinde otu­
ruyorlardı, yalnızca yüzleri ve elleri görünüyordu; kadın­
lar, (bunu, Şam 'da görm üştür) atlar gibi, teşhir edilmek
üzere kent boyunca dolaştırılıyordu; Yahudi m ahallesin­
de şarap satılıyordu," m üslüm an b ir devlet olarak Sel­
çukluların başkentinde, şarap için, merkezde b ir yer ayır­
mak, kuşkusuz, uygun değildi. Düzenlemeyi ise, katolik
sansürü işlevlerini yerine getiren "m uhtesib”'^ (belediye
işlerine bakan m em ur, ç.) izliyordu.
Aflâki'nin yazdıkları, Celâleddin’in eski yaşam ına
ilişkin öyküler, kentin topografisi için değerli malzeme
içerm ektedir. Ayrıca, günümüz Konya kentinin, kuşkusuz,
Selçuklular dönem i izlerini henüz koruyan m ahalle ve
yer adlarının incelenmesi, ve m ülklerin sınırlarını belir­
leyen vakfiye (vakfın koşullarını saptayan belgeler, ç.) hi­
be senetlerinin gözden geçirilmesi, bunun iyice ortaya
konulm asına yardım cı olacaktır, örneğin, Naib Celâleddin K aratay vakfiyesinde ilginç topografik işaretlere rastlanm aktadır: Tahıl pazarı; kentin sınırları dışında Çaşnigir Kalesi; anlaşılan o, saray nezdindeki göreviyle her­
kesçe tanınan biriydi; giriş kapılarının karşısında K ara­
tay m edresesi bulunan Kemaleddin R um taş m edresesi;
Sultan kapısı, Necmeddin Behram şah m ülkleri, kadın
m ülkleri: Melek hatun, Saliha hatun. Bunlar, anlaşılan,
kocalarının ölüm ü üzerine taşınm az m al h ak la n kendi­
lerine geçen varlıklı kadınlardı.
Devletin başkenti Konya’da, "toplum un seçkin kesi­
m i”, saray, feodallar ve onların hizm etlileri toplanm ıştı.
Din adam ları kesimi, kadılar, ulem a, dervişler, (rüşvetle
büvük varlıklar elde eden) divan görevlileri ile camileri,
türbeleri, anıtları koruyan m uhafızlar da b u rad a yaşıyor­
lardı.
11 A flâ k l, II, 121.
I J A flâ k l, II, 320.
231
H er yandan insanlar başkente akın ediyorlardı. Kuş­
kusuz, yerli Hıristiyan halk, R um lar ve Erm eiiiler, ve ya­
bancılar, A raplar ve îran lılar vardı. Iran h lar, herhalde,
daha fazlaydı. B unları, sultanların genellikle îıan h lard a n
seçtiği yüksek görevliler, vezirler getiriyordu; okuryazar­
lar, h atta tla r tranlılardı.
Mevlevilerin de uğradığı gürültülü meyhaneler, he­
veslilerden zengin olan ve yüzlerce köle kadına sahip çal­
gılı yerler vardı'^ vb..
Selçuklular dönem indeki eski Konya’nı.'i bıraktığı
izlenim güçlüdür. Celâleddin Rumi, oğlu Bahacddin Sul­
tan Veled'e hitaben, ve duyduğu hayranlıkla .şöyle hay­
kırıyordu: "B ir göz at, em irlere, erkâna ve eşrafa ait kaç
bin ev, saray var. Kentte, tüccarların ve eşrafm ("eşraf”)
evleri, esnafın evlerinden daha yüksek, em irlerin m alikâ­
neleri ise, tüccarların evlerini aşıyor; tıpkı böyle, sultan­
ların ve beylerin saraylarının kubbeleri de yüz defa daha
yüksek ve diğerlerinden daha değerli.’’’''
Yerel toponom inin ve eski göm ütlüklerin incelenme­
si, kuskusuz, Selçuklular devri feodallar sınıfının tarihi
için güvenilir belgesel malzeme sağlayabilirdi. Konya ya­
kınındaki, sahiplerine iyi ürü n ve, herhalde, iyi gelir sağ­
layan sulak topraklarda yerleşm ek için feodallarm çaba­
larını, ben, ortaya koymayı denem iştim .’'
Konya’nın yüceliğiyle övünen Celâleddin R um i’nin
ağzından, Aflâki, toplum sal ilerlem elerin de belirdiği en
yüksek gelişme çağı olan 13. yüzyılda, Selçuklular döne­
m i kentini anlatm ıştır.
K ent topraklarını b ir sıra halinde işgal eden b irb i­
rinden tüm üyle ayrı konutlar, yerli halkın üç kesim e ay­
rıldığını işaret etm ektedir. Feodallarm ellerinde —sultan
13 A f lâ k i, I, 185; II, TO - 71.
14A fiaM, I. 215.
15 VI. G ordlevskiy. İz Isto ril v o d o p o lzo v a n iy a v ı K onye. Z ap isk i f n t s lt u t a
v o sto k o v e d e n iy a , t. II.
232
tarafından bağışlanan topraklardan, seferlerden ve tica­
retten biriktirilen zenginliklerden oluşan— taşın ır ve ta­
şınmaz m allar bulunuyordu. B unların zengin m alikâne­
leri vardı. Köleleştirilm iş olan köylülük, tüm üyle bunlara
bağlıydı; köylülük hem köyde, hem kentte onlar hesa­
bına işlem ektedir. Ama, to p rak ürünleri çıkaran tarım
ülkelerinde, el zanaatları sanayisi de belirginleşiyordu.
Feodal ile köylü arasında, yeni b ir toplum sal kesim, za­
naatçılar yükseliyordu. Zanaatçı, feodalin him ayesinden
kurtulm uştur; o, b ir zam anlar, köyde hesabına çalıştığı
sahipten bağımsız durum a gelebilm iştir. Zanaatçı, henüz
kararsızdır, dayanacak b ir yan aram aktadır, am a lonca
dayanışm ası ona güç sağlam aktadır. Z anaatçıların çalış­
kanlığı sayesinde, kentlerde, zanaatlar gelişme göster­
m ektedir. El zanaatları sanayisi, kentin önem ini yükselt­
miş, nüfusu ve onun gönenci artm ıştır. K enar bölgelerde
ise, kent yaşam ı koşullarının türettiği b ir yoksul kesim,
acınası, sıkışık barak alard a barınm aktadır.
Bu üç yerli toplum sal kesim in dışında, tü ccarlar yer
alıyordu; yabancı ve denizaşırı m alların çekiciliğine ka­
pılm ış olan feodal, ülkeyi, kaygısızca, tüccarların soygu­
nuna teslim etmiş ve tüccarın nasıl m al satın aldığını,
yerel doğal zenginlikler ve m am uller üzerinde nasıl spe­
külasyon yaptığını, sakince seyretm ektedir. Mal varlığının
üzerine titreyen tüccar, kervansaraya kapanarak kendisi­
ni soyutlam aktadır. Ama, tüccar, cebini doldururken bile,
buraya, incelmiş yatkınlıklar da taşım aktadır; tüccar,
ayrı soylardan halkları yakınlaştıran b ir kül+’" r tasıvıcısıdır. Böylece, onun aracılığıyla, başka ülkelerin k ü ltürü­
nü kazanan Selçukluların başkenti, daha d a p arlak şekil­
de bezenm ektedir.
K entin yapılarının hepsinden daha üstün olarak sul­
tanın sarayı yükselm ektedir; kentte düzeni, feodalların
çıkarlarını koruyan ücretli b irlikler sağlam aktadır.
233
Yaşam pahalılığının durum u belli değildir. Kuşku­
suz olan şu ki, tarım sal ü rünlerin (ekmek, bal, et vb.) fi­
yatları düşüktü. B ir ü rü n zamanı, Fahreddin adlı b ir kişi,
bahçesinden 9 bin dirhem kazanm ıştır; gerçekte, ürün,
Celâleddin'in “kutsal hırk asın ı” sağladığına göre, bu ra­
kam , Aflâki’nin sofuca uydurm asının b ir sonucudur.
Ama kuraklık durum unda, fiyatlar, ansızın yükseli­
yordu,''^ savaş zam anında da böyle oluyordu. Aksaray’ı,
M ısır Sultam B aybars’m geri çekilmesinin erzak yetersiz­
liğinden kaynaklandığını anlatm aktadır; b ir garnets ta ­
hıl, 40 dirhem e bile alm am ıyordu, b ir pud üzüm ün (16,3
kg) fiyatı 10 dirhem di.’^
Gündelik yaşam ın ayrıntılarıyla uğraşan Aflâki, bazan, yaşam m aliyeti konusunda kesin b ir düşünce ver­
m ektedir. Celâleddin Rumi zam anında, b ir çörek 1 akçe
ediyordu (120 akçe b ir sultan dirhemiydi). Celâleddin’in
gizemli m ürşidi Şemseddin Tebrizi, yarım çörekle açlığım
gideriyor, diğer yarısını yoksullara veriyordu.'®
îb n i B atû ta’nm Küçük Asya’da yolculuk \a p tığ ı 14.
yüzyılda, köy ürünlerinin fiyatı artık yükselm işti, ama
gene de, o, ülkede ucuzluk görüyordu: K astarronu’da, o,
temizlenmiş semiz b ir koyun gövdesinin y an sın ı 10 dir­
heme, 10 kişilik ekmeği 2 dirhem e alm ıştı, bu, onlara b ir
gün yetiyordu, ayrıca, ballı helva yine 2 dirhem di.”
Akçenin ve dirhem in hesabım yalnızca yoksullar ya­
pıyordu. Zenginler, paraya acım ıyorlardı, kutsal savaş­
lar olan gazavatlardan, hıristiyanlardan alınan genel ver16A flâkl, I, 270 - 331.
17 V. B a rto ld . O n y e k o t o n h v o s to ç m h ru k o p lsy a h , str. 0132.
l3 A flâ k l, II, 127 (O r ijin a ld e '‘p u l" sö z c ü ğ ü vardır; R a şid ü 'l D ln ’de R u m
ak ç e si ço k d a h a sa ğ la m bir sik k e d ir ). 15. y ü z y ılın ik in c i y a r ısın d a (s u lta n
II. M eh m e d 'in h ü k ü m d a r lığ ı sıra sın d a , a ğ ır lığ ı d u rm ad an a z a la n ) g ü m ü ş
ak çe, M. G a lib 'in s a p ta d ığ ın a göre, 33 p a ra y ı k a r şılıy o r d u (B kz: A li, F a tih
z a m a n ın d a a k çe n ey d i? T ü rk T a rih E n c ü m e n i M ecm u ası, no: 4 9 -6 2 , s. 59),
B u n u n la b ir lik te , b u , 13. y ü z y ıld a a k ç e n in d eğ eri k o n u su n d a y etersizd ir.
1 9 tb n i B a tû ta , II, 342.
234
gi olan haraçlardan gelen zenginlikler, kentlerde toplanı­
yordu.
Savaş sırasında yağma yapılıyordu, ve öyle oluyordu
ki, yerel taşım a olanakları yetm iyordu. K ral II. Büyük Levon üzerine yapılan sefer sonunda elde edilen ganim et, o
denli fazlaydı ki, Raşideddin’in belirttiğine göre, silahlarnı, ganim etin yerleştirilm esi için, K ayseri'den eski ara­
balar olan 200 "kağnı” istenm işti. îk i tekerlekli “kağnı”
arabalarının yerine, zam anın d ö rt tekerlekli arabalarını
yerleştirm eye çalışan îsm et İnönü'ye, A nkara’da b ir köy­
lü, bu arabaların 500 okkaya kadar, yani 600 kilogram
yük taşıyabildiklerini bildirm işti. Demek ki, 200 arabaya
120 bin kilogram yüklenm iş oluyordu.
Fiyatlar hızla düşm üştür. Vakayiname, ancak, başa­
rılı b ir seferin pazarda değişiklikler getirm esi gibi olağan­
üstü durum larda, bundan sözetm ektedir: B ir inek 2 ak­
çeye satılıyordu, 5 koyun ise 1 akçe ediyordu, yani inekle
koyun arasındaki fiyat oram , 40:1 kadardı, ya da b ir ine­
ğin değeri 40 koyuna eşitti.^ Ve belirtelim ki, zenginliğin
büyük baş hayvan sayısıyla hesaplandığı m eraları bol b ir
tarım ülkesi için, bu, şaşırtıcı değildir.
V akanüvist, Kayseri pazarında, güzel b ir hıristivan
tutsağın 50 akçeye, yani b ir ineğe verilen tu ta r karşılığın­
da satıldığını yazdığı sırada, açıktır ki, h er şeyin değeri
düşm üştür. Ama, bu ucuzluktan kârlı çıkanlar, yalnızca
feodallardı.
Feodallar, saga sola p ara saçıyorlardı, h er bakım dan
bolluk içindevdiler. Sarayın yüksek züm resi (n'eclis Emiri M ubarizeddin Behram şah ve E m ir Seyfeddin Avba
Bev") Yandaşlarını b ir araya tonladığı zaman, m utfakla­
rında, günde 100 kovun pişiriliyordu; sofra takım ları,
kaplar, değerli taşlarla işlenmiş altındandı. Feodaliarın
20
G en el o la ra k v e g a lib a , b u , y a ln ız c a o z a m a n İçin ve y a ln ız c a K ü ç ü k
A sya İçin b ir g ö ste rg e d e g lld l, 1 İn e ğ in fiy a t ı 10 k o y u n a e ş itti.
235
cöm ertliği konusunda okuduğu ya da işittiği tipik öyküyü
yineleyen Yazıcioglu Ali’nin anlattığına göre, bunların
en kötü ozana ya da b ir garip konuğa bağışladıkları en
küçük arm ağan, bin altına eşit olabiliyordu.
Sultan, kuşkusuz, çok daha lüks b ir yaşam sürüyor­
du. Onun feodallara verdikleri b ir bölüm üyle kendisine
geri dönüyordu, tah ta çıkışı sırasında ya da h a tta baş­
kente dönüşü sırasında, üzerine gümüş ve altın sikkeler,
dirhem ve dinarlar serpiliyordu.^’ Sultan II. Gıyaseddiri
Keyhüsrev’in eşi, b ir Gürcü kızı olan Gürcü H atun, b ir
defasında, kendisine sunulan yakut karşılığında, 180 bin
dirhem para ödem işti.
21 P ara serp m e, D o g u ’da b u g ü n de h â lâ s ü r e n bir g e le n e k tir . " D ün ya
T iy a tro la rın d a " b a ş lık lı a n ıla rın d a , P a p a zy a n , bir sefer in d e, C ezayir'd e bir
Arap İz le y ic in in a k tr is tin (T in a d i L o ren tso ) o y u n u y la lıe y e ca n a g elerek k u ­
ş a ğ ın d a n ç ık a r d ığ ı ş iş k in bir k esed en , o y u n c u n u n ü z e rin e g ü m ü ş sikkeler
s e r p tiğ in i a n la tm a k ta d ır .
236
ONÎKÎNCÎ BÖLÜM
Selçuklular Dönemi Sanat Anıtları - Selçuklu Sanatının
Kökeni - Selçuklu Sanatının Özgün Çizgileri - Yerli Etki
Selçuklular, tüm Küçük Asya’da, cöm ert elleriyle,
ü stün sanat yapıtları gerçekleştirdiler. Yollar üzerinde
özel p ratik gereksinm eler için yapılan hanlar, kervansa­
raylar; kentleri güzelleştiren ve hayır sahibine cennet yo­
lunu açan cam iler, m edreseler, "darülcezeler” vb., sanat
yapıtları özellikleri taşıyordu.
Toplum sal yapıların kurulduğu yerler, yalnızca, baş­
kent, ya da Küçük Asya ortalarındaki kentler değildi;
Selçuklu egemenliğinin bazan hayal meyal olduğu, ö r­
neğin Efes Ayazluk gibi batıdaki uzak bölgelerde de Sel­
çuklular dönem ini anım satan yapılar kalm ıştır.'
1
K ü ç ü k A sya'da a rk eo lo jik ve p la s tik s a n a t a n ıtla r ı, g e n iş bir ç a lış m a ­
d a a n la tılm ış tır : A. G ab rlel, M o n u m e n ts T u rcs d ’A n atolIe, P aris. 1934.
237
Selçuklulara ün sağlayan yapıların kurulm ası, 13.
yüzyıl ortaların a rastlam aktadır. Y urdundan zoraki ayrı­
lığı sırasında, İstan b u l’da, Avrupa kü ltü rü n ü öğrenen, sa­
n at yapıtlarının ateşli koruyucusu Sultan I. Alaaddin Keykubad, cam iler, kervansaraylar gibi anıtsal yapılar dik­
m ektedir; kentler k urm akta (Alaiye ve Kubadiye), Kon­
ya’nın ve Sivas’ın surlarını restore etm ekte, başkentin su
dağıtım sistemiyle ilgilenm ektedir, ve tüm bunlar, sağ­
lam lık ve güzellik dam gası taşım aktadır. Ticaret, büyük
kazançlar getirm ektedir; zenginlikler, yalnızca, feodallarda yoğunlaşm akla kalm am aktadır.
Selçuklular döneminde, Sivas’ta, gönencin ne denli
yüksek olduğunu, örneğin, kent yaşayanlarından birinin
kurduğu çok güzel b ir m edrese dile getirm ektedir: Yapıyı
yaptıran, kendisini, sadece "h ak ir k ü l” olarak adlandır­
m aktadır, onun resm î yüksek konum unu gösterecek baş­
ka hiçbir ünvanı yoktur.^
Rum 'a yolu düşen b ir yabancıyı heyecan sarıyordu.
Boyundurukçu Türklere, onların kültürüne karşı,
kuşkusuz, gizli k arşıt duygular besleyen doğu hıristiyanları, Selçuklular başkentinin güzellikleri önünde hayran
kalıyorlardı.
17. yüzyılın ortasında, Konya’dan geçerek Moskova’­
ya seyahat eden Antalya Patriği M akari, “K entte olağan­
ü stü yapılar ve çeşitli kişilere ait çok sayıda tablo ve re­
sim var. Bunlar, öyle ki, b ir konuşm adıkları kalıyor.”^
diye yazıyordu.
Bu görkemli yapıları gören yabancı,'' kurucularının
zenginliği karşısında, saygıyla dolu b ir heyecan duyuyor­
du. Ticaret genişliyor, serm aye ve az bulunan m allarla
2 M ax v a n B e r c te m e t H a lil E dhem , A sie M ineure, p. 28.
3 P u te ş e s tv ly e ... Çev. G, M urkos, v ıp a sk p erviy, M oskova, 1896, str, 9.
4 B kz: Fr. Sarre. K o n la . S e ld s c h u k lsc h e B a n d en k m â ler. B er lin s. a.
(" D en k m a ler p er slsc h e r B a u k u n st" T eli 1, ayrı b a sım ı, a y n ı yerd e s. 27 - 30
e k le n e n m a k a le: M ax D ev i. D le S e ld s c h u k lsc h e O r n a m e n tik ).
238
ilgili işler çeviren feodallar sınıfı zenginleşiyor, zengiıt
leştikçe yapı yapıyordu.
Selçuklularda, sanata eğilim ansızın güçlenm iştir. İZ
yüzyılda, henüz, sanatı düşünmeye vakit yoktu. Savaşını
1ar, tüm zam anı alıyordu; 11-12. yüzyıllarda, devletin
oluşum dönemi, öyle görünüyor ki, sanat bakım ından bir
iz bırakm adan geçm iştir. Kuşkusuz olan şu ki 12. yüz
yıldan, çok seyrek anıtlar kalm ıştır; örneğin, Konya’daki
Alaaddin Camisi’nde bulunan ağaç oyma m inber, üzerin
deki yazıttan anlaşıldığına göre, Ahlatlı Hacı usta ta ra
fından, 1155 yılında bitirilm iştir. Minber, belki, Konya’
ya sonradan taşınm ıştı.
Ama, devlet güçlendiği zaman, Selçuklular, başka
hüküm darda olanın kendilerinde de bulunm asını yeğle­
meye başladılar. Şu var ki, bunlar, henüz, tüm zamanla­
rını, akm lara ve savaşlara harcıyorlardı. Sultan Alaaddin
K eykubad tarafından yenilenen Konya surları, bu bakış
açısından ilginçtir. Kenti saldırılardan korurken, o, sur­
ları, aynı zam anda kendine özgü sanat yapıtı clarak kur­
du. H er şeye karşın, bunlar, sultanın henüz sanatsal de­
ğil, askerî am açlar güttüğünü gösterm ektedir.
B undan aşağı yukarı yüz yıl önce, Konya’yı ziyaret
eden Ş. Teksye, Sultan I. Alaaddin Keykubad tarafından
yaptırılan kent surlarının dokunulm adan b ü tün olarak
kaldığını söylemektedir.® Bunlar, b irbirindea 40 adım
uzaklıkta dört köşe kuleleriyle bozulm adan kalm ıştır,
duvarlara Aşil’in yaşam ını betimleyen lahit, antik ve Bi­
zans yazıtları kalıntıları yerleştirilm iştir vb.; bundan iki
üç yıl sonra, Konya’da bulunan Moltke, “p u tp erest” su­
naklarının, hıristiyan m ezar yazıtlarının, aziz betim lem e­
lerinin, Ceneviz haçlarının, Roma kartalının "ve Arap as­
lanının” bulunduğunu eklem ektedir. K apıların üzeri ise
5 C h . T exler, D e sc r lp tlo n ,
T ex te, 2. P aris, 1849, p . 144.
239
iki barelyef, Ormuzd ve Ariman ile süslenm işti. B urada­
ki, çeşitli çağlardan toplanan anıtların, üslupların düzen­
siz b ir karışım ıdır. Yapıları yapanlar, antik ve ortaçağ
anıtlarına, kendisine özgü gerekli b ir malzeme olarak
bakm aktadır, ve yalnızca bu kadar. Ve bu, belki de, sur­
ları, deneyim sahibi olmayan, p ratik ten yetişme yerli us­
taların kurm asından kaynaklanm aktadır. Ne var ki, sur­
lara düzensiz olarak yerleştirilen bu öğelerden, kısa sü­
rede, bütünlüğü olan b ir Selçuklu sanatı yaratılm ıştır.
Konya’nın surları, gelişmesinin ilk aşam asında, Sel­
çuklu sanatının simgesini ortaya koyar gibidir. Tüm bun­
ların alıntı olduğu açıktır, usta, bunları izleyene safdillilikle anlatm aktadır, bunların sonradan keşfedilmesi için,
sanat araştırıcısının bakışı gerekm ektedir.
Yerli kültürün geriliğini gören Selçuklular, ülke dı­
şından ustalar çağırırlar; kendi y urtlarında ağır koşul­
larda yaşayan yabancı ustalar. Küçük Asya’ya yerleşirler.
Önce, H arzem lilerin, sonra, yolları üzerinde rastla­
dıkları her şeyi yıkıp yağm alayan Moğol ordularının sal­
dırısının yaydığı korkular, insanları, doğup büyüdükleri
yerleri terketm eye zorlam ıştı. Rum Selçuklularının dev­
let yapısını ve kültü rü n ü oluşturan kafa emekçileri, top­
raksız zanaatçılar, dervişler, ulema, özellikle kaçm ışlardı.
Azerbaycan’dan, G ürcistan’dan, E rm enistan'dan ge­
lenler, Küçük Asya’yı doldurm uşlar ve sanatsal sanayinin
ve m im arlığın gelişmesine yardım cı olm uşlardır.
H er yandan, iş istem inin sürüklediği b ir insan seli
akıyordu; siyasal ve ekonom ik karışıklıklardan ötürü, ül­
kelerini terkeden bu insanlar, Küçük Asya’da, güleryüz
ve sevecenlik buluyorlardı. Alabildiğine hızlı tem polarla
kentler kuruluyor, camiler, köprüler, m edreseler vb. ya­
pılıyordu. Bu yüzden, kalifiyeleşmiş zanaatçılar gerekliy­
di.
Ezilmiş b ir sınıf olarak zanaatçılar, şimdi, kent ya­
240
şam ında büyük rol oynam aktadırlar. B unlar arasından,
yapıları planlayan, m im arlık kurallarını yaygınlaştıran,
sanatsal tarzlar yönlendiren gerçek u stalar çıkm ıştır.
U stalıklı ince m etal ve ağaç oymalar, arabesk süsleleme vb.. Tüm bunlar, onların elinden çıkıyordu;* onla­
rın çalışm aları sayesinde düzgün, zarif yapılar kuruluyor­
du. Feodallar tarafından özendirilen zanaatçılar, Selçuklu
sanatını yaratm ışlardır. Adları, yapılarda bazan rastlan ­
tısal olarak kalm ış olan bu zanaatçı ustalar, Selçuklular
dönem i sanatım , yüksek b ir basam ağa ulaştırm ışlardır.
Selçukluların yapılarında, yalnızca yerli u stalar ça­
lışm adığı gibi, onlardan daha fazla yabancı (Kafkasya'­
dan, Mezopotamya'dan,^ Şam 'dan) u stalar çalışm ışlardı.
Sultan I. Alaaddin Keykubad zam anında. Kuzey Su­
riye, m im arlığın ve sanatsal sanayinin m erkezi durum un­
daydı. M ısır'a, M ezopotamya’ya ve Küçük Asya’ya, b u ra­
dan, u stalar gidiyordu. Konya’daki Selçuklu anıtlarında
da, Suriye okulunun izleri yansımıştır.®
M im arlar arasında hıristiyanlar da vardı, am a bun­
ların ad lan , bazan, m illiyetlerinin belirlenm esini güçleş­
tirm ektedir; örneğin C. H uart, Sivas inşaatçılarından
"K aloyani”yi Rum olarak kabul ederken, Max: Von Berşam için, bu, K onya'nın kuruluşunda iz b ırak an b ir Erm enidir.’
Anlaşılan, b ir bölüm üyle Selçuklu devleti toprağında
yaşayan yerli Hıristiyan R um ların ve E rm enilerin katılım ­
ları da önemli boyutlardadır.
Sikke koleksiyonlarında, görülüyor ki, sikke bası­
m ında da dışardan gelme ve yerli ustaların katılım ı belli
6 F r . Sarre. E rz e u g n isse is la m ls c h e r K u n st, B . II, S e ld s c h u k isc h e K le in k u n s t. M it 25 T a fe ln u n d 38 T e x ta b b ild u n g e n . L eipzIg, 1909.
7 Cl. H u a rt. E p lg ra p h le arabe, pp . 32, 33, 45.
8 M. v a n B ero h em e t J . S trz y g o w sk l. A m ld a . Held,elberg, 1910, p. 104,
n o t. 3, (lite r a tü r e g ö n d erm eler b ir a raya g e tir ilm iş tir ).
9 M a x v a n B er c b e m e t H a lil E dhera. A sle M ineure, p. 21, n o t. 3, 4.
241
olm aktadır. Gümüş sikke üzerindeki zarif desen, dışarı­
dan, b ir m üslüm an ülkeden ak tarılan güzel yazı tekniği­
ni, Bağdad okulunu belli etm ektedir, am a bak ır sikkeler
üzerindeki açıklayıcı yazılar, bunları kazıyan ustanın içe­
rik ve harfler bakım ından kendisine yabancı bu kutsal
form ülleri işlerken, ne denli özensiz davrandığını göster­
m ektedir. Has m adenlerden bakıra geçerken, sanatçı, ka­
ba b ir zanaatçıya dönüşüyordu. Anlaşılan, sikke basım ıy­
la uğraşılan devlet atelyelerinde, yerli hıristiyanlar da
çalışıyordu.
Çok küçük sanatsal çalışm a ürünlerinde, kuşkusuz,
ad bulunm uyor, am a çalışma stili, karşılaştırm alı incele­
me, bunların doğduğu yeri gösterebilm ektedir. Ahilerin
zaviyelerinde keyif m eclislerine katılan îb n i B atûta, bazan, M ezopotamya avizeleri konusunda not düşm ektedir.
Yabancı ustaların sanatlarını, yerli u stalar da kavram ış­
lardır.
M imari anıtlard a en çok sevilen, fon, koyu mavi
renkti; elyazm aları desenlerini de koyu mavi b ir zemin,
"Türk m avisi” süslüyordu.
Selçuklular, m inyatürü bildikleri gibi, p o rtre ressam ­
lığını da biliyorlardı. B ir ara İkdam gazetesinde, M. Fuad
Köprülü, Küçük Asya’da T ürklerin sanatına ayrılmış b ir
dizi deneme yayım lam ıştır. Rum Selçukluları dönem i için
belirleyici özellik olan hıristiyan - m üslüm an kültürel b ir­
liği, burada b ir kez daha yansım ıştır. Örneğin, b ir hıristiyan usta, "Rum ressam ” Aynû’d Devle, sultanın eşi Kiçi
H atun'un (belki, m istik şairi seven Gürci hatun) verdiği
görevle, Celâleddin’in portresini yapm ıştır; aynca, E rm e­
ni ve Türk (şeyh B edreddin Yavaş) ressam lar vardı. Ya­
zarın, kabul ettiğine göre, resim sanatında Bizanslılarm
etkisi belirgindir.'®
10 VI. a o r d le v sk iy .
204).
İz
Jlznl so v re m y o n n o y
242
T u r ts il
(V ostok , k n .
3,
str.
Rum Selçuklularının yaratıcılığının özgünlüğünü bü­
tünüyle reddeden P. W ittek, Selçuklular dönem i Küçük
Asya anıtlarının, yalnızca, daha yetkin olan Iran anıtla­
rına, incelem ek için ulaşılam adığı ya da daha az ulaşıl­
dığı için, b ir izlenim bırakabildiğini belirtm ektedir. Bu­
rada, kuşkusuz, b ir abartm anın, Selçukluların sanatının
değerini önem sem emenin önem li payı vardır; o. belki de
bilinçsiz olarak, sonraları, görüşlerini değiştirm iş olan
F. Z arre’nin b ir zam anlar söylediğini yinelem ektedir. Wittek için, Rum Selçukluları tarihi, b ir yandan Bizans ta­
lihini, diğer yandan Türkiye tarihini açıklayan b ir ek
malzemedir.
Tarihçi olarak, P. W ittek’in bakış açısı taraflıdır.
Türkler, Küçük Asya top rak ları üzerinde, Selçuklulardan
çok önce yerleşm işlerdir, ve Selçuklulardan sonra da Kü­
çük Asya, Türklerin yönetim inde bulunm uş (ve bulun­
m aktadır), am a sadece Selçuklular tarafın d an yaratılan
anıtlar, erişilmez örnekler ortaya koym aktadır.
K uşkusuz, Rum Selçuklularının ü stün yararlılığı, ar­
tık, iç düşm anların üstesinden gelir gelmez, dinsel —ba­
şına buyrukçu düşünceler taşıyan Danişmend— gaziler
saf dışı bırakılır bırakılm az, yerleşik T ürk öğelerin yeri­
ni bulm asında ve Selçukluların da yapılarla uğraşm aya
başlam alarm dandır.”
Köyde, dem irciler tarafından; kentte, kerpiç yapı us­
taları tarafından, yerli halkın zorunlu p ratik gereksin­
m elerine hizm eti sürdüren, ve zenginleşen feodalların
desteği sayesinde gelişen Selçuklu m addi kültürü, 13.
yüzyıl ortasında, ansızın, görülm emiş b ir yüksekliğe eriş­
m iştir; kültür, kaba zanaatçılıktan incelmiş b ir zarafe­
te ilerlem iştir; dinsel ve dünyasal yapılar, sanatsal (hah
11
M ü s lü m a n k ü ltü r ü n d e , S e lç u k lu la r ın r o lü k o n u su n d a bk z: T. K ov a lsk l, N a s z la k a c h Isla m u . S zk icez h is to r il k u ltu r y lu d o w m u a u lm a n sk lc h .
K rakow , 1935, pp. 78 - 82.
243
dokum a ve m etal) sanayii, ufak elişleri (kuyumculuk, oy­
m a işleri) vb., tü m bunlar, Selçuklu sanatm m belirleyici
özelliğini ortaya koyan o rtak dam gasını taşım aktadır.
Sanatsal sanayi, o rtak b ir k ü ltü r kaynağının izleri­
ni taşım aktadır, seccadelerde ve cam ilerdeki m inberler­
de, aynı m otiflere ve renklere rastlanm aktadır, çünkü
bunlar, aynı şekilde dinsel am açlara hizm et etm ektedir­
ler.
Ne var ki, kü ltü rü n ü ivedilikle benim sedikleri Hıris­
tiyan halkla çevrelenmiş ve İstan b u l’daki Bizans im pa­
rato rlarının yaşam ını gören Selçuklular, dinin koyduğu
tem el istem leri bozm uşlardır.
Onlar, canlı varlıkların, taşlar ve ağaçlar üzerinde
kuş (kartal) ve diğer hayvanların (aslan) heykel betim ­
lem elerine izin vererek, m üslüm an bağnazlığından ayrıl­
m ışlardır.
Selçuklu sanatı, küçük heykelciklerle betim lemelere
oldukça düşkündür. Bu alanda, Selçuklular, Erm eni - Me­
zopotam ya yaylasında gelişmiş olan gelenekleri kullan­
m ışlardır; am a, Glück’ü n ’^ gösterdiği gibi, Türklerin Çin
ve H int kültürüyle çok eskiden beri tem asta bulunan
anayurtları O rta Asya’dan getirdikleri heykel betim lem e­
lerine olan eski eğilimleri, bu geleneklerin benim senm e­
sini, Küçük Asya yerli m otif ve yöntem lerinin aktarılm a­
sını kolaylaştırm ıştır, örneğin. Küçük Asya sanatını. Gü­
ney Rusya bozkırlarındaki K uban buluntularıyla yakın­
laştıran eski bozkır m otifleri. Küçük Asya'da canlılığını
sürdürüyordu.
Glück, bu konuda, herhalde yalnız değildir: Türkle­
rin çok eskiden beri. Yakın Doğu'da sanatın yaratılm a­
sında etkili olan 5Öiksek gelişkinlikte b ir m addi kültürleri
12
H. G lü ck . E in e s e ld sc h u k ls c h e S p h ln x İm M u seu m v o n K o n s ta n tln o p e l. J a h r b u c h der a s la tls c h e n K u n st. Bd. II, 1925, H era u sgeb en v o n O. B leınn'ann, M p z l g 1925, pp* 123 - 127,
244
olduğunu varsayan Strjigovski de, özel olarak, b u görüş
açısını savunmaktadır.'^
Ama, hem dokum alar, hem ağaçlar ve taşlar üzerin­
de betim lenm iş yarı simgesel, yarı fantastik kanatlı hay­
vanlar, kuşkusuz, dışardan, belki Sasaniler’den, belki de,
Küçük Asya yerli halkı H ititlerden ya da K um lardan alın­
m ıştır.
1220 -1270 yılları arasında, yaklaşık 50 yıl boyunca
yaratılan Küçük Asya Selçuklu sanat anıtlarını inceleyen
F. Zarre, başlangıçta, bu yapıtların özgünlüğünü redde­
diyor ve bunların karm a b ir kuruluş üslubunu açığa vur­
duğunu, İra n ’dan gelen etkiyle karm aşık hale gelmiş
Rum-latin ve Bizans sanatlarının zemini üzerinde, yüksel­
diğini düşünüyordu. Moğol saldırısı sonrasında çini mozayiği, elbette, bu ralı ustalarca. K üçük Asya’ya getiril­
mişti.'''
Ne var ki, daha sonraları, Zarre, düzeltm e yapmış
ve Küçük Asya Selçuklu sanatının Fars (tran) sanatın­
dan farklılığını vurgulam ıştır.
B u sanatı oluşturan öğelerin çok çeşitliliğine işaret
ederek, o, H. Glück’ün (1917 yılında) yazdıklarını ak ta­
rıyor: "Bu gelişkin bezekleme içindeki Fars, H orasan,
Suriye, Arap, Erm eni, H int ve O rta Asya öğelerini ayırdetm ek için, daha çok çalışm ak gerekiyor. Sözkonusu
öğelerin ayrılmaz şekilde b irbirine geçmiş olm ası nede­
niyle, bu, çok daha güçleşm ektedir; gerçek T ürk ruhu­
nun istediği b u öğeler, tek b ir b ü tü n halinde kaynaşm ış­
tır, ve bu da yaratılara, Selçuklulara özgü k arak ter sağ­
lam aktadır.”
Hem Doğu’dan, hem B atı'dan yapılan birçok ak tar­
m alara karşın, Selçuklular, sanatsal an ıtlard a Türk “ru13 J . S trzy g o w sk i. A lta l, I r a n u n d
M Fr. Sarre. R e ise in K le in a s ie n
1896, pp. 5 7 - 5 8 , 70.
V öllcerw and erun g. L eip zig, 1917.
zuar se ld sc h u k is o h e n K u n st. B erlin ,
245
h u n u ” sürdürebilm işlerdir. Onlar, örneğin, binanın için­
deki mozayikten, tavanda dışarıya çıkan ve kubbeyi çev­
releyen "T ürk üçgeni” m otifini yaratm ışlardır.
Bu şekilde, Glück, Selçuklu sanatının özgün çizgiler
taşıyan öğeleri üzerinde dikkatini yoğunlaştırm aktadır.
Ama, Batılı sanat araştırm acıları, herhalde, Selçuklu
sanatını resim leştiren, yaşayan yerli geleneklerin önemi­
ni küçüm sem ektedirler.
Bu sanatın kendine özgü form larını. Küçük Asya'da
sürekli olarak yaşayan yerli gelenekler doğurm uştur. 13.
yüzyılda Harzem ve Küçük Asya arasında etkileşim, göz­
le görülür biçim de güçlenm ektedir; Küçük Asya’da ve
H arzem ’de (Kunya - Urgença’da) kurulan m im ari anıtlar­
da (türbelerde) o rtak b ir kültürel görünüm yansım akta­
dır, bunlar, T ranskafkasya’ya ulaşan b ir k ü ltü r zinciri
birliğini ortaya koyuyor.
Küçük Asya’da, göçebelikten yerleşikliğe geçen Sel­
çukluların yeni yaşam düzeyinin yetkinleşm esi ölçüsün­
de, eski Önasya k ü ltürünün etkisi de, daha güçlü ve da­
ha önemli durum a geliyordu.
N. Y. M arra’nın Ani’dekl kazılarının ortaya çıkardığı
Hıristiyanlıkla m üslüm anhğın geçmiş dönem lerde b arış
içinde birlikte yaşaması, O rta Asya’dan gelenlerin, yerli
kültürü, hızla ve sağlıklı olarak benim sem esi olanağını
hazırlam ıştı. Selçuklular dönem i sanatının kökeni, tek­
niği ve form larını doğuran yerli (Kafkas) öğeler üzerinde,
î. A. Orbeli, ilgisini yoğunlaştırm ıştır.’^
Daha ilk bakışta, Transkafkasya anıtlarım anım satan
anıtsal yapıların tipi, açıkça, Selçuklulara bu rad an u sta­
lar geldiğini ve bu nların kim ler olduğunu, dile getirm ek­
tedir. Selçuklular, dinsel anıt yapılar için hıristiyan m i­
m arların ve ressam ların sanatlarına değer veriyor ve on15
î , O rbell. P ro b lem a s e lç u k ld s k o v o Isk u sstv a . III. M ejd u n a ro d m y k on gress p o Ira n sk o m u I sk u sstv u i a rh eo lo g ll. M. — h . , 1939, str. 150 - 154.
246
la n davet ediyordu.'^
Selçuklulardan kalan Küçük Asya yazıları, belki,
Türklerden de yeni kuşak yetiştiren u staların yüksek tek­
niğinin, ve ayrıca m üslüm an yönetim in soylu hoşgörüsü­
nün ya da dinsel ilgisizliğinin b ir belirtisidir. Selçuklular­
dan ise, bu teknik, eski K ırım anıtlarının incelenm esinin
gösterdiği gibi, K ırım ’a, T atarlara da geçebilm iştir.
Selçuklular dönem inde Küçük Asya’da yaratılan sa­
n a t anıtları, hıristiyan ve m üslüm an o rtak yaratıcılığının
izlerini taşım aktadır.
Sivas'taki Gökmedrese gibi, daha geç dönem Moğol
devri yapılarında ve b ir dereceye k ad ar h alıla/d a da, sa­
n at araştırm acısı A. Gabriel tarafından desteklenen bir
düşünce olan. Uzak Doğu konularının izleri de farkedilm ektedir; bunlarda, hayvanların yanı sıra ejd er betim le­
meleri de yer almaktadır.'^
Belirtm eli ki, D iyarbakır’da, Halep kapıları üzerin­
de daha 1183 yılında, yani M oğolların saldırısından çok
önce, Çin ejderi betimlenmiştir.'® B uradaki b ir eski yan­
sım a olabilir, çünkü S asaniler’in sancağında ejd er resm i
bulunuyordu.
H.
Glück’ün varsayım ına göre, Çin sanatının öğeleri,
T ürkler tarafından, daha, O rta Asya’da benimsenebilmiştir. Belki, Glück'ün düşüncesini yineleyerek, S. Bessonov”
da. Küçük Asya’daki türbelerde, "Çin’den çıkm a” Türkler
tarafından getirilm iş olan b ir Uzak Doğu, Çin etkisinden
sözetm ektedir.
Şimdi, Küçük Asya’da b ir Uzak Doğu, Çin sanatı,
16 N . M arr. A n i, str. 36 - 37. — G . de J e rp h a n lo n . M d lan ges d ’arohSologie
a n a to lle n n e . B ey r o u th , 1928, p . 85.
17 Q. d e J e r p h a n lo n , op. o ltj, pp. 77 - 78i, 83. B u n u n la b ir lik te G.
H o fr lc h te r (A r m e n lsc h e T ep p lo h e. W len , 1837), "ejder" m o tifin d e , k ü r k ç ü ­
le r in g e r ilm iş d e r ile r in i g ö rm ek ted ir.
18M ax v a n B erch a m . A m ld a , p . 82.
19
S. B e sso n o v . P a m y a tn lk l se ld c u k ld o v a r h lte k tu r ı v ı E rzerü m e. Iz v e stiy a
O b şçestv a o b sle d o v a n ly a i I zu çe n iy a A zerb a y ca n a , n o : 5, B a k u , 1927, str . 67.
247
yeniden belirm iştir, am a bunu getirenler, belki doğrudan
Moğollar değildir. Bu, belki de. Geniş Birleşik Moğol im ­
paratorluğu, halk lar arasm da kültürel ve ticari tem aslar
için elverişli koşullar oluşturduğu zam an ve Selçukluların
zayıflam asından sonra yükselen canlı ticarî tem aslar
sayesinde gerçekleşm iştir.
Küçük Asya Selçuklularının k ü ltü r yaşam ındaki doğ­
rultu, ulusal ya da dinsel ayrım lardan hareket etm iyor­
du; kişinin ortam ı, onun önemi, emeğiyle, çalışmasının
niteliğiyle ölçülüyordu. Bu ise, devlet içinde, meslekle­
rin, zanaatçı örgütlerinin ağırlığını yükseltiyor, sınıfsal
tabakalaşm aya doğru götürüyordu.
S anata değer veren Selçuklular, böylece, etkin insan
güçlerini, kendi saflarında yoğunlaştırabilm işler, Küçük
Asya’da m üslüm an k ü ltürünün yüceliğini desteklem işler­
dir.
O lanakların bolluğuyla k u ru lan toplum sal yapılar,
camiler, kervansaraylar, m edreseler vb., Selçuklu sanatı­
nın ününü yükselterek yüzyıllar boyunca yaşadı. Adları
b ir zam anlar gürültü koparan feodallarm konutlarına iliş­
kin anılarsa, yitti; anlaşılan, kısa süre öncenin göçebesi,
yaşadığı yere, kişisel konutunun dış görünüşüne kayıtsız­
dı, yapı için, dayanıksız malzeme seçiyordu. Bunlar, sa­
hibinin ölüm ünden sonra kısa sürede dağılan kerpiç ev­
lerdi; yalnızca. Sultan I. Alaaddin K eykubad'ırf'’ uzun
süre gizemli b ir korku uyandıran köşkünün enkazı, do­
kunulm adan kalmıştır.*'
20 V a k tiy le S. T ek sy e ta r a fın d a n a n la tıla n b u a n ıtı, sa n a ts a l b a k ım d a n ,
Fr. Zarre İ n c e le m iştir (Pr. Sarre. D er K io sk v o n K o n ia . B erlin , 1935): d a h a
ö n o e S tr jig o v sk i y a z m ış tı (Z e its c h r lft fü r d ie a e s c h lc t e der A r c h ite k tu r , 1,
1907).
21 VI. G ordlevskIy, O sm a n sk iy e Isto r iç e sk iy e sk a za n ly a . E tn o g r a fiç e sk o y e
o b o z r en iy e , 1915, n o ; 1 - 2 , str, 15.
248
ONÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Yönetim - Merkezi Organlar (Divanlar) - Taşra ■ Yerel
Yönetim Malikâne ve Denetim - Moğol Döneminde
Meydana Gelen Değişiklikler
Rum, Büyük Selçuklu devletinin on iki bölgesinden
biri olduğuna göre, Küçük Asya’daki sivil, m ali ve askerî
k u ru m lan n örgütlenm esi, O rta Asya’dan aktarılm ıştı. Sul­
tan M elikşah’ın veziri Nizam ül Mülk de. Küçük Asya'ya
vezir gönderm ektedir. Küçük Asya Selçuklularının divanı
da, belli ki. Büyük Selçukluların divanının b ir kopyasını
ortaya koym aktadır. Dinsel kuruluşların (mahkemelerin,
m edreselerin vb.) yöneticisi başkadı, "k ad ılar kadısı”
B agdad’dandır, H alifeden gelmektedir. Küçük Asya,
Oğuzlar tarafından fethedildiği zaman. K üçük Asya Sel­
çuklu devletinin kurucusu Sultan Melikşah, kent yaşa­
mının, m üslüm an toplum yaşam ının düzenlenmesiyle il­
249
gilenerek, cam iler için, 70 m inber gönderm işti. Böylece
yönetim sel ve dinsel aygıt, dışardan düzene sokuluyor,
m addi dem irbaş da dışardan geliyordu.
H anın çadırı önünde yargılam a yapıldığı zarhanlar,
o zam ana ilişkin izleri korum aktan çok, gene de eski
Fars kültürel kalıntılarını yansıtarak, Selçuklularda hü­
küm et kuruluşları “k ap ı” ("kapu”) adını taşıyordu; bu
terim , Selçuklulardan O sm anlılara geçmiş, onlarda her
şeyi yöneten “B abıâli” oluşm uştur.
Merkezi kurum lar, devletin başkenti (“d a rü ’l m ilk”)
Konya’da bulunuyordu. Yöneticiler, kom utanlar ve vezir,
ülke içindeki hareketi sırasında, genellikle, sultana eşlik
ediyorlardı.
Yönetim, Sasanilerden aktarılm ış b ir kurum olan "div a n 'la rd a yoğunlaşm ıştı. Burada, devlet aygıtı iyi düzen­
lenm işti, divanların sayısı ona ulaşıyordu,' am a Küçük
Asya'da kaç divan bulunduğu Vakayinam e'den belli değil­
dir. Rum Selçuklularında da, kuşkusuz. B uhara için Nerşahi olarak geçen yüksek yönetim k u ru m lan vardı; am a
bunlar sahiplere bağlı divanlar mıydı? Açık değildir, kuş­
kusuz olan iki divan vardı: Yönetim divanı (“divan-i vezaret”) ve "tım arlar divanı” (“divan-ı arz”).
Devlet varlığının hesabını yürüten on iki yazmana
"vezaret divanı yazm anları” ("divan-ı vezaret kâtip leri”)
deniyordu. T ım arlar divanı yazm anları için, “sunu divanı
yazm anları” ("divan-ı arz k âtipleri”) terim i kullanılm ak­
tadır. Vezaret divanı yazm anları, defterleri tu tu y o r ve
k ararları ("ahkâm , d efatir”) yazıyorlardı; bu, kendine
özgü, devlet kalem bürosuydu.^ "Sunu divanında” tim an n
asker hesabı (“çeri defteri”) tutuluyordu, burada, "sunu
em iri” ("emir-i arz”) sanını taşıyan resm î görevli kişiler
\ D iv a n la rı, V. B a rto ld a n la tm ış tır
2
B kz; A. B orlsov. M in ia t y u n
e p o h i R usta,veli. L„ 1938, str. 176.
250
(T ü r k ista n , str, 238 ve d e v .).
“K n lg l M akam " a l - h arlrl. P a m y a tn ik i
bulunuyordu.^
Rum Selçuklularının uyruğu olan hıristiyanlardan
alınan genel vergi "h araç” işlerini yöneten özel yazman­
lar ayrılm ıştı.
Bu yolla, sultan, serbest to prakların m iktarım dai­
m a biliyor ve bu fondan, istediğine bağışta bulunuyordu.
Kuşkusuz, taşınm az m alların olduğu gibi, taşınırların
da hesabı tutuluyordu. Savaşın ya da seferin sona erm e­
sinin ardından, hemen, u sta saym anlar ve tahsildarlar
(mihasib, yazıcı) harekete g e ç iy o rla rd ıB u n la r, silah, er­
zak, altın gibi ganimeti, deftere geçiriyor ve sultana, bun­
ların listesini gönderiyorlardı.^ Tıpkı bunun gibi, kam u­
laştırm a sırasında, mal varlıklarının listesi de divanda
bulunuyordu.
M ükremin Halil, anlaşıldığına göre, Rum Selçuklula­
rında, devlet kurulu niteliğinde, özel olarak tek b ir di­
van* bulunduğunu varsaym aktadır.
Divan heyetine "hazinedar”, (müstevfi), devlet yaz­
m am "pervane”, ordu kom utanı, (arz-ı ceyş), b u n lar ara­
sında eşit m uam ele gören "b aşb ak an ” ya da divan baş­
kam , (Sahib-i divan, tuğrai), yabancı ülkelerle yazışma­
ları yürüten yazm anlar başı em ir (mülk-ül küttap) da­
hildir; devlet güvenlik işlerini yürüten em ir (müşeref),
k adılar (kadı) ve diğer em irler (emir).
T ım arlar sistem i üzerinö k urulu devlette, doğaldır ki,
toprakların (bölgelerin, y u rtlukların ve m alikânelerin)
resm î ekonom ik hesabı, birincil görevi oluşturuyordu;
bu, feodallar tarafından, doğal, parasal ve askerî yüküm ­
lülüklerin yerine getirilm esini güvenceye bağlıyordu.
O lasıdır ki. Küçük Asya’da divanlar, kesin şekliyle
S Y a z ıc ıo ğ lu
4 Y a z ıc ıo g lu
S Y a z ıc io g lu
6 M ü k rem in
A li, III, 109.
AH, III, 253.
AU, III, 368.
H a lil. A n a d o lu n u n F e th i,
251
s. 76.
Sultan I. Alaaddin Keykubad tarafın d an kurulm uştur.
Geleneksel olarak 24 boy sayısına göre, 24 yazm an vardı
(divan m ünşileri, divan kâtipleri); bunlardan on ikisi, dev­
let varlığının gelirlerinin (emval-i milk) hesabını yü rü tü ­
yor, ve diğer on ikisi orduyu, bağış tım arları yönetiyordu/
Ayrıca, "gelir defterlerini” (emval-i defateri) tu tan
Osmanlı dönemi yazm anları, "d efterd arlar” vardı.®
Hâzineyi yöneten özel b ir resm î görevli de (hazine­
dar) bulunuyordu.
Gözetim ya da m ali görevlerin önem inin yanısıra,
devlette diğer işlevler de vardı. Belli ki, daha başka b ir­
takım divanlar ya da m akam lar bulunuyordu.
Dış ilişkiler bölüm ü, ya da basit deyimle dış yazışma,
vezarat divanında bulunuyordu. Vakayinam e’de "melikül-küttab”, "yazm anlar em irine” değinilm ektedir, ve ola­
sıdır ki, bu, daha sonra O sm anlılarda (16 -17. yy.) (reis
ül küttab,) sanım alan dışişleri bakanıdır;’ galiba, gene
yazm anlardan olan "m ünşi”ler (davetdar)'“ ve çevirmen­
ler (tercüman) b u n lar arasında sayılıyordu. Daha çok,
"elçilik çevirm enleri” olan b u kişiler, kendine özgü bir
tü r diplom at işlevi görüyorlardı,” örneğin, îbni Bîbî'nin
babasının biyografisinin gösterdiği gibi, bunlar, sultanın
verdiği siyasal görevleri yerine getiriyorlardı; vezir Sadeddin Köpek de, başlangıçta, elçi çevirmeniydi.
Selçukluların dış politikası, doğudaki ve batıdaki
kom şularına yönelikti; diplom atik yazışm aların yü rü tü l­
m esi için, üslup inceliklerinde usta, geniş bilgi sahibi ki­
şiler gerekliydi; bu aygıtta, genellikle tran lılar, Horasan7 Y a z ıc ıo g lu A li, I II, 210.
S Y a z ıc ıo g lu AH, III, 105. A y n c a b k z: F. K ö p rü lü . B iz a n s M ü e sse se le rln ln T esir i, s. 204.
9 A m a b a ş la n g ıç ta . S u lta n II. M eh m ed ’in ''K a n u n n a m e " sin d e n g ö r ü l­
d ü ğ ü g ib i b u n la r ın b ü y ü k b ir ö n e m i y o k tu ; bk z; F. K öp rü lü . B iz a n s M ü e ss e s e le r in ln T esiri, s. 215.
lo t b n i B îb î, IV , 80.
11 Y a z ıo ıo g lu A li. III, 381.
252
lılar çalışıyordu, ve sultanlar, belge düzenleme yetisine
(inşa ü m ektubat)'^ (yazışma ve belgeleme) yüksek değer
veriyorlardı.
Selçuklularda, yazışm alar, hangi dilde yürütülüyor­
du? Tarihçi A ksarayi'nin savm a göre, 13. yüzyıla değin,
Küçük Asya'da, belgeler, Arapça olarak yazılıyordu, ve
yalnızca, Baba Tugrai’nin yerine geçen Vezir Fahreddin
Ali ibn Hüseyin (yani Sahibata) için, belgeler, vezirin de
belgeleri okuyabilmesi için Farsçaya çevrilmişti.'^ Daha
önce V.V. B artold'un yazdığı gibi, bu, kuşkusuz, "son
derece inanılm az” b ir durum dur. Arap dili, tüm zam an­
larda, şeriat tem elinde faaliyet gösteren kum m lardan,
dinsel yönetim den kaynaklanan belgeler için devam edi­
yordu.
Bu durum , kuşkusuz, çok daha önce m eydana gel­
m işti ve "kutsal dil” üzerinde eğitilmiş olan okuryazar­
ların hizm etinden vazgeçilmesi anlam ına geliyordu. Sel­
çuklular, Küçük Asya'ya, Iran kültürüyle içli dışlı olmuş
olarak geldiklerine göre, Selçukluların devlet düzeninin
tem ellendiricisi Nizam ül M ülk'ün dili de ü stü n gelmek
durum undaydı.
Çok geçmeden, îb n i B îbî’nin deyimiyle “insan güru­
h u ” Cimri ayaklanm ası sırasında yeni b ir reform oluş­
turm uş, Fars dili, yerini Türkçeye bırakm ıştır. "Bundan
böyle, divanda, sarayda, özellikle Türkçe yazılm ası” için
k a ra r alınmıştır.''* Anlaşılan, Moğol saldırısından sonra,
halkın alt tabakaları harekete geçm iştir; taşra, sınır böl­
gelerinde yaşayan Oğuzlar, devlet dairelerinde yerleşmiş
yabancılara karşı protestoda bulunm aya başlam ışlardır.
Farsça, bunlar için anlaşılm az b ir dildi, ve m eıkezi yöne­
tim , ayrıca, Fars dilini, ancak, istem i dışında kabul etm iş
1 2 Y a z ıcıo g m A li, III, 105.
13 V. B a rto ld . O n y e k o t o n h v o s to ç n ıh r u k o p isa h , str. 0129, p rim . 2.
M lb n l B îb l, IV . 326,
253
olan, yansını hıristiyanların oluşturduğu kent halkı, za
n aatçılan n da, taşrayı desteklem eleri nedeniyle, ödün
verm ek zorunda kalm ıştı.
Böylece, en sonunda, Küçük Asya’daki yönetim ay­
gıtında, T ürk dili, ü stü n gelerek yerini bulm uştur.’^
Selçuklularda, yüksek m akam ları, daim a İran lılar
işgal ediyordu; örneğin (Sultan I. İzzeddin Keykavus za­
m anında) divan "sahibi” H orasan kökenliydi, "devlet yaz­
m anı” ise Tebriz’dendi, yani yerli (Küçük Asya’h) kişiler
değildi.'^
Vakayiname'de, genellikle, kurum lardan çok, bunları
yöneten kişiler anılm aktadır, bu ise, devletin yapısını de­
ğil, olayların gidişini anlatan yazar için doğaldır.
Doğu'da, işleri, küçük yazman hizm etlilerin oluştur­
duğu, söz dinleyen b ir organ olan divandan çek, başkan
durum undaki "sahib” çözüme bağlıyordu.
Başkanın durum u bağımsızdı, o, divanda istediğini
gerçekleştirebiliyordu.
Bağışlama tezkereleri, buyrukları, kararnam eler ve
anlaşm alar şeklindeki sultan belgeleri (takrir,'^ ahkâm ,
sevzendname, (yemin, an t m ektubu, antlaşm a, ç.) men­
şur'®), m ühürle ("tuğrayla”) onaylanıyordu, ve m ühürü
basan kişi, büyük b ir rol oynuyordu. M ühürün basılm ası,
b ir belgenin divandan geçişinin en önemli ve son aşam a­
sıdır. H erhangi b ir karışıklık ya da panik sırasında, dar­
beler zam anında, b u aşama, birden öncelik kazanıyor,
herhangi b ir önem li belgeye m ühür basılıyordu.
Örneğin, b ir seferinde, ik tid ar savaşım ında üstünlük
15 V. B a rto ld . O n y e k o t o n h v o s to ç n ıh r u h o p u sa h , str. 0126.
1 6 Y a zıcıo ğ lu A li, III, 105,
17 O sm an lI d ö n em in d e , b u te r im i, b e lk i m ü lk ü y a d a g örevi o n a y la y a n
b e lg e a n la m ın a g e le n (m u k a rrern a m e) te r im i k a rşılıy o rd u . B kz; V. S m irn ov,
agy. s. 125, n o t. 2.
18 "M enşu r” sö z c ü ğ ü y le , k u şk u su z , tım a r b e lg e si k a ste d ilm ek te d ir ; krş:
W. B Jörk m ann . B eitr eg e z u r G e sc h ic h te der S t a a tsk a n z ie i im Isla m isc h e n
A e g y p te n . H am b urg, 1928, p. 51.
254
sağlayan saray hizibi, Şemseddin M ahm ud Tugrai’yi cö­
m ertçe ödüllendirm işti. Yalnızca “B aba” adıyla övülen
bu kişi, anlaşılan, resm î hizm etli kesim inden değildi; Kü­
çük Asya’ya, belki, H orasan'dan gelmiş ve, anlaşılan, gizli
dinsel propogandayla uğraşıyordu. Ama o, ustaca belge­
ler düzenleyebilen yüksek nitelikte b ir üslupçu idi.” Çok
uzun süre görevde kaldı. Öyle becerikliydi. Ve ona, öyle­
sine alışıldı ki, kendisi için "Tugrai” (sultan m ühürü
“Tuğra basan ”)^ lakabı yerleşti. îk i Selçuklunun birden
tah ta kurulduğu sırada doğan saray karışıklıklarından
yararlanarak, o, sarayın şakşakçı takım ına, yüksek devlet
m akam ları gösteren belgeler düzenledi ve m ü h ü r vura­
rak bunlara ferm an gücü sağladı.^’ Büyük b ir m al canlısı
olan Baba Tugrai, daha sonra. Sultan II. Keykavus’un
vezirliği görevinde bulundu, am a yetkilerini adaletsizce
kullanm ası, sultanın hoşnutsuzluğunu üzerine çekti ve
idam edildi, m al varlığına el konuldu.^
Bu yüksek görevli, genellikle, “pervane”^ sanını taşı­
yordu (pervane, belki tim ar ve zeamet işlerini yönetiyor­
du); bu, bazan, daha yüksek b ir göreve, vezirlik görevine
gelmek için b ir başlangıç, b ir hazırlıktı. Örneğin, eski gö­
revine ilişkin anı, lakabında devam eden M uiuüddin Per­
vane, vezirliğe, pervanelikten yükselm işti.
Vezir, fiilen, sultan adına yönetim i gerçekleştiriyor1 9 lb n l B îb î, IV, 83, 157.
20 O ğu zla r ta r a fın d a n , O rta A sy a 'd a n g e tir ile n b u s ö z c ü ğ ü n
k ö k en i b e lli
değ ild ir; bk z: W. B a rto ld . 12 V o r lesu n g en , p. 119. — F. K ö p r ü lü : B iz a n s
M ü e sse se le r in in T esir i, ss. 199 - 200. F. K r a e litz . O sm a n ic h e U r k u n d en . W ien,
1918; p. 18, n o t. — T u ğ r a k o n u su n d a a y rıca bk z: A lib e y 'in (T arlh-1 O sm a n î
E n c ü m e n i M ec m u a sı, n o : 43 - 44) v e B a b in g e r ’lu (D le g r o ssh e r lic h e T uğra.
E in B eitr a g z u r G e sc h ic h te d es O s m a n ls c h e n U r k u n d en w ese n s. J a h r b u c h
der A sla tls c h e n K u n st, B d. I I ).
21 İ b n i B îb î, IV, 251.
22
B a rto ld . O n y e k o to rıh v o s to ç n ıh r u k o p isa h , s tr . 0129.
23 S ö z c ü k le r d e n a k ta rm a la r y a p a n H a lil E d h em (T arih -1 O sm a n î E n c ü ­
m e n i M ec m u a sı, n o : 35, s. 653, n o t.) "P ervane'; sö z c ü ğ ü n d e n , v e ziria z a m ın
y a r d ım c ıs ın ı a n la m a k ta d ır. A yrıca b k z: K. H u a r t'ın , A flâ k l'n ln ç ev irisi ü z e ­
rin e y a z sı (I. 80, n o t.).
v.
255
du. Vezirlik m akam ının belirtileri olarak m ürekkep hok­
kasını, bazan, özel b ir ihsanı ve talihi de, o, sultandan
alıyordu. O, sultanın sivil alandaki yardımcısıydı.^'*
Bazan, az okum uş kim seler de, vezirliğe yükselebili­
yordu; böylelerinden b iri üzerine tarihçi Aksarayi, ger­
çekten de olmuş b ir fıkra anlatm aktadır. Sultan II. Gıyaseddin M esud’un veziri Fahreddin M ustavfi Kazvini, in­
sanı ürpertecek denli bilgisizdi; b ir defasında, o, “Cizye
nedir?” diye sorm uştu. O sıralar, cizye (m üslüm an olm a­
yan halktan alm an genel vergi), Selçuklularda hâzinenin
başta gelen gelirini oluşturuyordu.^
Sasanilerde, divanın başında bulunan yöneticiye bey,
başkan anlam ında “sahib” deniyordu.^
Bu Arap sanı, egemen beyler için de kullanılm akta­
dır; örneğin, Vakayinam e’de (Farsça metinde) “Şam sa­
hibi” (Sahib-i Şam) anılm aktadır.^ 607 tarihli (1210/11)
Dokuzhan K ervansarayının Arapça yazıtında Sultan I.
Gıyaseddin Keyhüsrev de, "m üm inlerin hüküm darının
m uzaffer yardım cısı”, “onun dostu, dava arkadaşı” (sahâbe)^® olarak ünvanlandırılm aktadır.
Küçük Asya’da, Rum Selçuklularında da, sözcük
("başkan”, “ dava arkadaşı”) anlam larında kullanılm ak­
tadır; Yazıcıoğlu Ali Vakayinamesi’nde de, gere, "divan
sahibi” (sahib-i divan)^ deyimine rastlanm aktadır; "uğur­
suz” vezir M uinüddin Pervane, M oğollarla barış yapm ış
olan “sahib” M ühezzibeddin'in oğluydu.®*
24 P. K öp rü lü . B iz a n s M ü e sse se le r in in T esir i, s. 188, n o t. 1.
25 V. B a rto ld . O n y e k o to r ıh v o s to ç n ıh r u k o p lsa h , str . 0133 - 0134.
24
F. K ö p rü lü . B iz a n s M ü e sse se le r in in T esiri, s. 188, n o t. 1. (lite r a tü r de
g ö s te r ilm iş tir ). — A y rıca b k z: M ax v o n B erch em . M atĞriaux p ou r u n C orpus
İn sc r ip tio n u m A ra b lca ru m (— M em olres de l’I n s t it u t P ra n ça ls p ou r l'A rchSo lo g le O rie n ta le , X X IX , p. 20) ve K cyclop^dle de l ’Isla m , IV, 62 (b u n u n la
b ir lik te , T. C ro u th er O o rd o n 'u n y a z ısı b itm e m iş tir ).
2 7 İb n l B îb î, IV. 224.
23 Cl. H uart. E p ig ra p h le arabe, p . 36 (te r im in a n la m ı k o n u su n d a bk z: s. 77).
29 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 215; a y rıca I II , 105.
30 H a lli E d h em , K a y ser iy e Ş eh ri, s. 82, n o t.
256
Divanlar üzerindeki yüksek yönetici, yüksek görevli
kişi, Selçukluların veziri ayrıcalıklı olarak “sahib" sanını
da taşıyordu. Örneğin, K onya'da gömülü olan ünlü vezir
Fahreddin, sonraki kuşaklara, "S ahibata" sanıyla geçmiş,
Konya'daki büyük bir sulam a kanalında da adı devam
etm iştir.
Bazan, sultanın iradesizliği ya da güçsüzlüğü o rta­
m ında ilerleyen vezir - sahib, b ir diktatöre dönüşüyordu;
yüksek orun sahipleri, sultanın önündeki yerlerini aldık­
ları zam an. Sultan II. İzzeddin K eykavus'un veziri Şemseddin M uhamm ed İsfahanı (o, anlaşılan İranlıydı) tah ta
yaslanm ış, bu davranışıyla kendisinin “tah tın dayanağı”
olduğunu gösterm işti.
Sultanın askerî alandaki genel yetkilisi "naib"di, sul­
tan ona altın b ir kılıç bağışlıyordu.®' Bu maKam, sultan
iktidarının görüntüsel olm aya başladığı Moğol dönem in­
de ortaya çıkmış gibidir.
B ununla birlikte, naib, genel olarak vekil vali an­
lam ına gelen b ir cins isimdi; sultanın taşradaki tem sil­
cileri de naib olarak adlandırılıyorlardı.
Sefer sırasında, ord u lara kom uta edilmesi şeklindeki
yüksek askerî yönetim, "beylerbeyine” (begler begi) veri­
liyordu. Bu, em ir ül üm era sanının Türkçeye çevirisidir;
ayrıca b ir de, "em irü'l üm era” deyiminin anlam daşı olan
"m elikü’l üm era” deyimi geçm ektedir.^
Beylerbeyi (begler begi) sanı, b ir zam anlar, halifeyi
B ağdad’a yerleştiren Büyük Selçuklu Tuğrul'a Abbasi
H alifesi tarafından verilm işti; şimdi, k u d ret hisseden
Rum Selçukluları, bu sam, kendileri (bazan “m elikü’l
üm era” şeklinde de) bağışlam aktadırlar. J. Deni’nin var­
sayım ına göre, bu, t.S. en azından 5. yüzyılda. Erm e­
si Y a z ıc ıo g lu A li, III, 247. Y a z ıc io g lu A li'de, (III, 68) B iz a n s ord u k o ­
m u ta n la r ı d a n a ib o la ra k a d la n d ır ılm a k ta d ır .
3 2 İb n i B îb î, IV, 183.
257
nistan yöneticilerine, Sasaniler tarafından verilen "işhan
işhanats” Erm eni sanının b ir çevirisidir.^ H er nasıl olur­
sa olsun, hem A raplar, hem T ürkler üzerinde yansıyan
İran kültürü etkisi, yeniden görülm ektedir. Ama bu eski
İra n sanı, sonradan, Türklerden kendi yurduna dönm üş­
tür: 19. yüzyılda, İran 'd a "beylerbeyi”, askerî validir. Bazan, yüksek kom utan için, ayrıca “çaşnigir”^'* sanı bulun­
sa da, genellikle bu, "çaşnigir” (tada bakan) terim inin
etim olojisinden de ortaya çıktığı gibi, çeşnici ve saki gö­
revlerini yerine getiriyordu; o, şölende yiyecek dagıtıyordu.“
Selçuklular, “b ir denizden (Karadeniz) diğer denize
(Akdeniz)” yayıldıkları zaman, onlarda, deniz kuvvetleri­
ne kom uta eden em irler de o rtay a çıktı; bunlar, tü rlü
sanlar taşıyordu; "deniz kom utanı” (reisü'l bahr), “kıyılar
em iri (em irü’l sevahil), "kıyılar beyi” (m elikü’l sevahil).^
Geleceğin sultanı şehzadenin eğitimcisi, baba olarak
adlandırılan "atabeg”, Selçuklularda, büyük etkiye sahip­
ti, bu da saygın b ir sandı.^^
K üçük Asya'da, genellikle, İranlılardan ve Araplardan aktarılan ünvanlar, “şah ”, "padişah” sanları (Meclis
Em iri B ehram şah'ın adında olduğu gibi), Selçuklular ta­
rafından cöm ertçe dağıtılıyordu.
Sultan Veled’den sonra, Mevlevi tarik atı şeyhi, ge33 J . D en y . S o m m a lr e d e s a rch iv es tu r g u e s d u Calre. L e C aire 1930,
pp. 41 - 42.
3 4 ît)n l B îb î, IV, 183.
3 5 Y a z ıo ıo g lu A li, III, 215.
36B kz: F. K ö p r ü lü ’n ü n d ü şü n c e le r i (B iz a n s M ü e sse se le rin in T esiri, ss.
208 - 207), B a n a d a ö y le g e liy o r k i, K a ra d en iz'd e bir "reis ü l bahr" (d en iz
k o m u ta n ı) b u lu n u y o rd u ; b u n u n la b ir lik te krş: “S lo v o Laz,arya T ra p ez u n tskovo" (Y . K ula k o v sk Iy , agy. s. 96). " İk o n y a s u lta n ın ın k o m u ta n ı B e is Y etu m a , S in o p 'ta b ir g e m i e le g e ç ir m iştir .”
3 7B u h ara'd a, ("atab«kl'> k a r şıla d ığ ı a n la ş ıla n ) " a talık " , h iz m e t h iy e ­
r a rşisin d e 15., e n y ü k se k r ü tb ey d i, bkz: A. Sem y o n o v , agy. s. 14. n o t 2. B u
" atab ek " (y a d a K a fk a sy a ’d a " a ta lık ” ) te r im i, M. O. K o sv en 'in g ö s te r d iğ i
g ib i (S o v y etsk a y a e tn o g r a fiy a , 1935, n o ; 2) a n a e r k lllik te n a ta e r k lllig e g e ç iş ­
t e k i d ü z e n ve iliş k ile r in k a lın tıla r ın ı İçerm ek ted ir.
258
nellikle, yabancı (Suriye ya da Kürt) b ir san olan "çele­
bi" (Çelebi Amir Arif) ünvam nı taşım aktadır.
îb n i B atû ta’nın 14. yüzyılda Küçük Asya yolculuğu­
nu yaptığı sırada, E ğridir yakınındaki G ölhisar’m ve Si­
n op’un dinsel işlevleri olm ayan hüküm darlarının sanları
da çelebi idi.^ Ama, ahiler (îzzeddin Ahi Çelebi) ve din­
sel feodallar da, “çelebi” sanı taşıyabilmektedirler.®’
Aynı sırada (14. yüzyıl), b ir de, K um lardan aktarılan
"efendi” sözcüğü ortaya çıkıyor, am a bu, o zam an için,
çok saygın b ir sandır, sultanın K astam onu'daki kardeşi,
böyle adlandırılm aktadır.'” Bu anlam, O sm anlılarda da
devam etm iştir; özellikle tah tın ardılına “efendi” sanı ve­
riliyordu.
Em irlerin sayısı, oldukça yüksekti. Boy başkanları
“beyler”, sultanın görevlileri gibi, "em ir” sanını taşı­
yorlardı: E m ir K aratay, E m ir Yutaş, E m ir Ceıal Horasani vb.. Ayrıca, özel görevlerde bulunan, örneğin, "emir-i
a h u r”, O sm anlılarda sultanın seyisbaşı olan, "m irah u r”
ya da "im rah o r” gibi em irler de vardı.'*'
Kentte, polis yöneticisi işlevi gören şihne vardı. Sam aniler zam anında, bunun b ir muhafız divanı vardı. Bu
da, zenginlikleri elinde toplayan büyük yöneticilerdendi.
Sivas'ta, Hüseyin ibn Cafer adlı birinin göm ülü olduğu
(ö. h. 629 = Î.S. 1231) b ir yapının öreni bulunm aktadır,
bu bina, “Şihne güm beti” olarak bilinmektedir.''^
Bugünkü Konya’nın taşra yaşam ından görüldüğü gi­
bi, geceleri, m uhafızlar, adını farsçadan alan "pasban”
(basban), kenti dolaşıyordu.'’® Ama, bu, genel b ir kent
38 İ b n l B a tû ta , II, 270 - 350,
39 İ b n l B a tû ta , II, 349.
40 İ b n l B a tû ta , II, 345.
41 Y a z ıc io g lu A li, III, 163.
42ta m a ll H a k k ı, S iv a s Ş eh ri, s. 108. B o lu 'd a " Ş a h n e le r'’ yöresi b u lu n ­
m ak tad ır, b e lli kİ, b u ra d a " şa h n e" to p ra ğ ı vardı.
43
B u s ö z c ü k İsta n b u l'd a b ilin m iy o r ; b u ra d a k o ru m a iş le v le r in i " b ek çi­
le r ” y e rin e g e tir m e k te d ir.
259
kurum uydu: "P asbanlar”, daha sonra, uzun süre, Avrupa
Türkiye’sinde bulunm uş, b ir halk türküsünün hâlâ dile
getirdiği, 19. yüzyıl başındaki b ir ayaklanm ayı gerçekleş­
tiren Pasbanoğlu da bu n lar arasından çıkm ıştır.
Yüksek orun sahipleri, sultanın nezdinde b ir "mec­
lis” oluşturuyorlardı. Bu, önemli devlet ve aile sorunları­
nın, savaş, sultanın evlenmesi vb. konuların görüşülm esi
için toplanan danışm a organıydı. Biçimsel olarak, burada,
çok zengin ve etkili kişilerden b ir başkan da fVakayinam e’de "meclis em iri” M ubarizeddin Behram şah anılm ak­
tadır) bulunuyordu, am a asıl ağırlığı sultanın oyu taşı­
yordu. Bazan, sultan, m eclisin tu tum una aykırı olarak,
canının istediği b ir k arar alıyor, başarısızlık durum un­
da, yüksek görev sahipleri, yapılan yanlışı, onun yüksek
görevlilerin öğütlerinden saptığını vurguluyorlardı. Bu­
radan da açıkça anlaşılıyor ki, meclis, eski boy meclisi,
kurultay kalıntılarım koruyordu.
Selçuklu devletinde, görülüyor ki, görevler için hi­
yerarşik b ir düzen vardı; genellikle, beylerbeyi sanı, mec­
lis em irliğinden yüksekti, am a sultan, b ir defasında mec­
lis em irini, beylerbeyinin sağ ve sol kol beylerinin üze­
rinde b ir konum a getirmiştir."”
Yüksek görevliler, yönetimi, kendi çocuklarına, ak­
rabalarına ve kendilerine yakın kişilere devretmeye çalış­
salar bile, görev m akam ları, kuşkusuz, biçimsel olarak
babadan oğula geçmiyordu. Bu meslekî ya da grupsal ka­
palılık, kişiden özel bilgiler istendiği yerlerde devam ede­
biliyordu ,yani buralard a da zanaatçılarda olan ayıklama
m eydana geliyordu.
Devlet aygıtında yüksek b ir konum da bulunan kişi­
nin oğlu, ya da varlıklı birinin oğlu, iyi b ir eğitim görü­
yor ya da görebiliyordu, ve onun önünde geniş b ir gele44Y a z ıc io g lu
A li,
m,
197 - 198.
260
cek açılıyordu. îşte, Selçuklu vakayinam e yazarlarının
kişiliğinde de, devlet görevlilerinin önemi görülm ektedir:
îb n i Bibî saraya yakın b ir aileden gelm ektedir, babasının
lakabı "Tercüm an”dır, yani "elçi çevirm enidir”, Türkçeye, vakayinam e uyarlayan Yazıcıoğlu Ali de, adından da
anlaşıldığı gibi okuryazar ("yazıcı”) çevreden gelmiştir.
Devlet dairelerinde, daha sonra, Türkiye’de de yer­
leşen "siyakat” ("noktasız”) yazı kullanılıyordu. M ektup
yazılması, üstelik yabancı dilde belgeler düzenlenmesi,
karm aşık b ir iş olduğuna göre, sultanlar (örneğin Stıltan
I. Alaaddin Keykubad), bu görevlerin, eğer yapabilecek
yetenekte iseler, oğullarda devam etm esine izin veriyor­
lardı; böylece, işin niteliği, sanatkârlık düzeyi yükseliyor,
buna karşılık ödüllendirm e de artıyordu.'*®
Sultanın buyrukları, yazılı olarak veriliyordu. Örne­
ğin, toprak yönetimiyle ilgili b ir buyruk, b ir ferm anla
onaylanıyordu; savaş için ordu toplanırken, sultan, bey­
lere m ektuplar (mektub, biti) gönderiyordu.'^ Ama ge­
nellikle, başkentte bulunan sultan, sözlü buyruklar da
veriyordu, ve eğer bu, b ir ilk buyruğu yürürlükten kal­
dıran karşı buyruksa, doğruluğunu gösterm ek için, ada
kazılı b ir yüzük gönderiyordu.''^ Yüzüğün bulunduğu kişi,
sultan adına davranıyordu. Yüzük, onun sözlerine, karşı
gelinmez b ir güç, sultan buyruğunun gücünü sağlıyordu;
bu, sultanın, yüzük verirken, sanki yetkisini devretmiş
olduğu, kendine özgü b ir tü r tılsımdı.
Yüzüğün anlamı, folklor ürünlerinde de çok iyi sap­
tanm ıştır, “Akıllı K adın” (Afanasyev’in derlemesi) m a­
salında, sultan baba, "en büyük güvence” işareti olarak
45 Y a z ıc ıo ğ lu AH, III, 2İ0 - 211; " H a tt ü b e la g e tte v e İn şaya ve s iy a k a tte
o ls a te r b it ve ş e f k a t Idüb m e r su m u m u c ib in z iy a d e İderd l.”
46 P. K ö p r ü lü , S u lta n II. M eh m ed z a m a n ı b e lg e le r in e d a y a n a ra k " b iti"
n ln (" n işa n " a n la m d a ş ı o la ra k ) " v a k ıf" b e lg e si o ld u ğ u n u v arsaym ak tad ır
(B iz a n s M ü e sse se le r ln ln T esiri, s. 15.)47 Y a z ıc ıo ğ lu A li, I II, 279.
261
oğluna yüzük gönderir.
Belli ki, bu, üzerine, sultan tarafından seçilen bir
simgenin, onun “tu g ra”smın, "tevki”inin (padişah buy­
ruklarına çekilen nişan, ç.) kazındığı ada yazılı b ir yü­
züktü.'® örneğin, kaleye kapatılm ış bulunan şehzade Alaaddin’i rahatlatm ak isteyen E m ir Seyfeddin, ona, k ar­
deşinin yüzüğünü götürür, başlangıçta, em ire korkuyla ba­
kan Alaaddin, kardeşinin gerçekten öldüğüne inanır."”
Eğer başkentte düzensizlik baş gösterm işse, burada,
feodallar arasında, yönetim için savaşım, m akam sava­
şımı (çünkü iktid ar zenginlik getiriyordu) şeklinde h ır­
gür çıkmazsa, taşradaki durum , çok daha ağır oluyordu.
B uralar, feodalların keyfi tutum una terk edilm işti. Bun­
lar, toprak üzerindeki hakkı, en geniş şekliyle anlıyor
ve halkı ezerek bitk in düşürüyorlardı. Nizam ül Mülk,
halkın refahına özen gösterilm esi konusu üzerinde ıs­
rarla durm aktadır, am a belli ki, bu, gerçekleşmekten
uzak b ir iyi dilek olm aktan öteye geçmemiştir.
Çalışmasını Rum Selçuklu Sultan I. Gıyasettin Keyhüsrev’e ayıran Büyük Selçuklu tarihçisi Ravendi, hü­
küm dar ve tüm ordu “em lâklar ve bağışlanm ış toprak­
la r konusunda tan rı yasasının buyruklarını izledikleri
için... kentlerin geliştiğini, bölgelerinse, meskûnlaştığını"“ belirtm ektedir.
Ama, ister istemez, bunun, "ulem anın sığınak, köy­
lülerinse huzur”^' buldukları sultana b ir övgü olduğu kuş­
kusu ortaya çıkıyor. H er ne olursa olsun, durum , genel­
likle böyle değildi.
Devletin bölünm üş olduğu beyliklerin iç düzeni, ge­
ne de değişikti. Öyle ki, beyliğin nasıl ve hangi koşullar-iBP, K ö p rü lü . B iz a n s M ü e sse se le r in in T esiri, p. 199. n o t. 2, 3.
4 9 Y a z ıo ıo ğ lu A li, m , 188.
50 A. A, S e m y o n o v 'u n ç e v irisin d ek i a k ta rm a y ı a lıy o r u m (agy.
R a v e n d l’ye y a p ıla n g ö n d er m e d o ^ u d e ğ il: 40. sa y fa d e ğ il, 30. s a y fa ).
51 R a v e n d i, ed. Igljal, p. 248.
262
s. 27;
da devletin bileşimine girdiğine bağlıydı. B unlar, Selçuk­
lular tarafından, eski savaş arkadaşlarına verilm iş olan
(örneğin, E rzurum ’da Saltuk, G üm üşhane’de Mengücük,
ya da Sivas’ta Danişmend gibi) yarı bağımsız bölge miy­
di, yoksa, beylik, Selçukluların Küçük Asya’da belirm e­
sinden önce olduğu gibi, bölgesini yönetmeye devam eden
genellikle hıristiyan da olabilen (D iyarbakır’da olduğu
gibi) eski hüküm darların egemenliğinde kalm aya m ı de­
vam ediyordu.
Bölgenin ya da çevrenin başında, özellikle, soy baş­
kanı, sonraları, birlik kom utanı olan “subaşı” bulunu­
yordu; o, aynı zam anda "hâkim ”di, yani askerî güce da­
yanarak yönetim i yürütüyordu. Bu, yönetim ve yargı iş­
levlerini üzerinde toplayan b ir askerî vali, b ir küçük hü­
küm dardı. Oğuzlarda, subaşı, boyun başkanı olarak han
işlevlerini yerine getiriyordu.®^
"S ubaşı” terim inin gösterdiğine göre, önceleri, sul­
tan, b ir (Oğuz) boyunu, herhangi b ir bölgenin işgali için
gönderiyor, Oğuzlarda boyun başında ise, subaşı bulu­
nuyordu. Çevredeki yerli hıristiyan halk da, ona bağlan­
mış durum daydı; sonra, o, b ir bölge üzerinde tam yöne­
tim i de elde etm iştir, daha geç dönem de ise, anlaşılan,
boy başkanı olmayan biri de subaşı m akam ına gelebili­
yordu.
Subaşıların ne denli güçlü olduğu, "üçlü yönetim ”
zam anında. Kayseri Subaşısınm Sultan IV. Rükneddin
K ılıçarslan’ın, devletin tek hüküm darı ilan edebilm esin­
den belli olm aktadır.
Bölge yöneticisinin genel olarak büyük yetkileri var­
dı. Örneğin, Sivas’ta bulunan meclis em iri M ubarizeddin
Behram şah, b ir sultanın yetkilerine sahipti: Onun yöne­
lim i altında beyler ve prensler,® yani daha Bizans dev52 W. B a rth o ld . 12 V o rlesu n g en , p. 101.
53 Y a z ıc ıo ğ lu A li, m , 257.
263
rinden kalan bazı Erm eni egemen prensleri bulunuyordu.
Uzun süre, yerlerinde kalan em irler, tehdit edici b ir gü­
cü tem sil ediyorlar ve su ltanlar da bunlardan çekiniyor­
lardı (örneğin, E m ir E rtokuş, 20 yıl boyunca A ntalya'da
yaşam ıştır. Bu, anlaşılan, herhangi b ir Oğuz boyunun
yaşlı önderidir).
B ir bölgenin başında bulunan resm î kişi, genellikle,
iki san taşıyordu: Türkçe "subaşı” ya da Arapça “em ir”.
Daha eski olan birinci terim , O rta Asya'dan geçm iştir;
bu terim ler, b ir zaman, iktidarın, yönetim inde b ir evri­
mi yansıtarak b ir arad a var olduysa da, sonunda "em ir”
sanı birincinin yerini alm ıştır.
Taşrada, ayrıca, merkezi yönetim organı olan divan­
ların şubeleri vardı. Kuşkusuz, sefer sonrasında, başkent­
ten taşraya, m al varlıklarının kaydı ve nüfus sayımı için
yazm anlar geliyor, bunda, belli ki, gözetim am açları gü­
dülüyordu.
Küçük feodallar, zanaatçılar, köylüler, tüm ü ezilmiş
durum daydı. Hepsinden kötüsü kuşkusuz, köylülerin du­
rum uydu.
Ahlat’a, savaştan sonra, başkentten yüksek görevli­
ler gelince, b u n lar h er şeyden önce kalelerin kom utan­
larını yerlerinden alm ışlar ve köylüler topraklarına dön­
m üşlerdi. Anlaşılan "kalelerin” kom utanları (ketval-i ka­
la), feodalların çıkarlarını koruyorlardı ve güçlerinin yet­
tiğini, en çok da köylüleri eziyorlardı.
Prensleri, Selçukluların egemenliğini kabul etm iş olan
hıristiyan bölgelerin halkı, en iyi koşullarda bulunuyor­
du; b u halk kesimi, yalnızca "h araç” tanıyordu, halk "h a­
raca bağlanm ıştı” (haraç kezer), am a prensler içte özgür­
dü. Selçuklulardan kalıt olarak alınan bu özgürlük sis­
temini, O sm anhlar da, m üslüm an olmayan topluluklara
uygulam ışlardır.
Rüşvetçilik, haraçlar, en 50ikardan alt katm anlara
264
değin her yanda egemendi: sultandan küçük feodala ka­
dar. Tarihçi Aksarayi, Sultan II. Alaaddin K eykubad'ı bi­
le doğrudan rüşvetçilik ve zorbalıkla suçlam aktadır.^
Türk m illetvekili Aziz Sam ih’in, “ 1913-1914 yılların­
da, T ürk - Iran sınırında neler gördüm ?”“ başlıklı anıla­
rında, göçebelerin yerleşm iş olduğu sınır şeridi boyunca
egemen olan "yönetim ” yöntem lerinin geniş b ir görünü­
m ü verilm iştir. îra n hüküm etince, Rizaiye’ye (Urmiya)
atanan vali, Tebriz'den görev yerine varıncaya değin, üç
ay geçmişti. Yol boyunca, halk, tam anlam ıyla soyuluyor­
du; vali, boy başbakanlarına [aşiret reislerine], at, katır,
erzak için ekipler gönderiyor, em rindekileri, itaatsizlik
durum unda, ölümle tehdit ediyordu. Selçuklular döne­
m inde de, “yerel yönetim ”, böyle başına buyruk ve u tan ­
mazdı.
H aracın ne olduğu, kuşkusuz, başkentte de bilini­
yordu. Adaletin koruyucusu Sultan I. Alaaddin Keykubad, divanların yetkisi içindeki (“divan”, yani sivil yöne­
tim) davalarına, her gün kendisi bakıyordu. Ve genellikle,
davalar. Oğuzların alışılm ış hukuk “tö re” tem eline daya­
narak gecikmeksizin^ çözüme bağlanıyordu (örneğin, m i­
rasçılar hızla, m ülklerinin başına geçiriliyordu). Kışları,
Akdeniz kıyısına gidince, sultan, b urada zulmedenlerle
ilgili m ahkem e kuruyordu. “Mazlum”lar, ona başvuruyor­
lardı, ve bunu, hesap sorulm ası izliyordu. Sultan, Kon­
ya’da da, sivil dava duruşm aları düzenliyordu.
Nizam ül Mülk tarafın d an kabul edilen eski b ir Sasani geleneği gözetilerek (yeni yıl, "nevruz” günü hüküm ­
darın halk önünde hesap vermesi),'^ Sultan I. Alaaddin
Keykubad mahkemeye çıkıyor, ve herkes, ondan şikâyet­
çi olabiliyor ya da şikâyetini sunabiliyordu.
54 W. B a rth o ld . O n y e k o t o n h v o s to ç n ıh ru k o p isa h , str. 0138 - 013T.
55 " V a k it” g a z e te s in d e b a s ılm ıştır , 1934, n o : 5929.
5 6 Y a z ıcıo g lu A li, III, 215.
57 K . İ n o str a n ts e v . S a sa n ld sk ly e e ty u d ı. sp b ., 1909, str. 98, prim . 2.
265
Selçuklularda, dinsel m ahkem e olan, şeriat m ahke­
m esi de vardı. Din alanm a ilişkin davalarm duruşm alarm ı. K adılar (ve m üftüler) yürütüyordu. Selçuklularda,
Kadı, yüksek dinsel temsilciydi, Osm anh döneminde, bu,
şeyhülislamdır.
Ayrıca, m erkezden denetlem e kurulları gönderilm e­
si ya da yönetim konusunda rap o r verilmesi için, yöne­
tici beylerin bulundukları yerlerden çağırılm ası yöntemi
de uygulanıyordu. Aflâki, Vezir M uineddin Pervane’nin
(Sultan IV. Rükneddin K ılıçarslan’ın sarayının bulundu­
ğu) K ayseri’ye b ir sınır beyini (beyaz kalpakları icadeden
M ehmed’i) çağırdığını anlatıyor. Bey, Celâleddin Rum i'­
nin him ayesini yoklam ak amacıyla, yolu üzerinden Kon­
ya'ya uğram ıştır.^ Ya, bey kendisinde b ir suçluluk duyumsuyor, ya da K aratay’m ölüm ünden sonra ,halk üze­
rinde yılgı yaratan Muineddin, ondan rüşvet koparm ak
istiyordu.
C ezalandırm alar hızlı ve kesindi. Alışılmış (hafif) ce­
za, değnek, (çevgan) vurm aktı, ve bundan, em irler de
paylarını alıyorlardı, örneğin, p erdedarlar em iri, yüksek
görevlilerin silahlı m uhafızlarının saraya girm elerine
izin vermesi yüzünden, 50 değnek hak etm işti.^ Eğer b iri­
nin ihanetinden kuşkulanılm ışsa, önce taşınır ve taşın­
maz m allarına elkonuluyor, sonra, bunu (boğma, asma,
ya da baş kesme şeklindeki fiziksel ölüm) idam cezası
(siyaset) izliyordu.^ Bazan, devlete karşı suç işleyenin,
isyancının (kendisini Sultan II. îzzeddin Keykavus’un oğ­
lu olarak gösteren) Sahte Siyavuş'a yapıldığı gibi, canlı
canlı derisi yüzülüyor ve, sam anla doldurulup, düşm an­
lara korku olsun diye, kentlerde dolaştırılarak gösteriliyordu.^'
5 8 A flâ k l, 1,
5 9 tb n l B!W,
M Y a z ıc ıo g lu
61 İb n l B lb î,
10.
IV, 113.
A li, III, 277. 393.
IV, 333.
266
M ahkeme kararını, “adliye başkanı (m irdad), uygula­
m aya koyuyordu.^ Bu görevde b ir süre bulunanlardan bi­
ri (1250 y.) sonradan vezir olan Sahibata’dır.“
Çok daha acımasız, ve herhalde, daha eski b ir ceza­
landırm a da yaygındı: Suçlu eve kapatılıyor, ve ev ateşe
veriliyordu. Halep üzerine başarısız seferinden sonra
(1218), S ultan I. îzzeddin Keykavus böyle davranm ıştı.
K abahatli oldukları varsayılanlar, birlik kom utanları, bü­
tün yalvarm alara karşın, elleri ve ay ak lan bağlanarak
(Rabad T artu ş’ta) b ir eve kilitlenm işlerdir; evin çevresine
odunlar yığılmış ve yakılmış, dışarı fırlam ak isteyen
olunca da sırıklarla geriye, içeriye itilm işlerdi."
Bu, alışılm ış b ir cezalandırm aydı. Örneğin, 14. yüz­
yılda, Tversk Knyazı da, T atar elçisi Çolhan’m bulundu­
ğu evi yakarak acımasızca cezalandırm ıştı. 16. yüzyıl şairi
Lamiî "F ık rala r” kitabında, kendini çıldırm ış gibi gös­
teren ulem adan birinin subaşını, m uhtesibi ve kadıyı, kı­
saca, saygın b ir grubu evine davet ettiğini, ve evi odun­
larla ateşe verdiğini anlatm aktadır. Osm anlılarda, bu ce­
zalandırm a, en azından 17. yüzyıla değin kalm ıştır, "ateş­
te yakm a” (ahrak-ı balnar) genellikle cam ilere, özellikle
de mezhep sapm ası gösterenlere uygulanıyordu: tslâmda, cesedin yakılm ası en ağır c e z a la n d ı r m a y d ı16. yüz­
yılın sonunda. Küçük Asya’da büyük b ir ayaklanm a ger­
çekleştiren Karayazıcı yandaşları, bu yüzden, ölen önder­
lerinin gövdesine h ak aret edileceğinden kuşkulanarak,
onu küçük parçalar halinde kesm işler ve değişik yerlere
gönderm işlerdir. Bir defasında da b ir zam anlar, kendisi­
ne ihanet eden erkândan birinden (Zahireddin) öç alm ak
için, sultan, onun m ezarının açılm asını, kem iklerinin ya6 2 Y a z ıc ıo g lu A li, III, 199.
63 H a lil E d h e m , op, o lt., 105.
64 Y a z ıc io g lu A li, III, 181 - 182; tb n l - B ibt, IV,
65 A. M ez, op . c lt., 350 - 351.
267
kılmasını, külünün rüzgâra savrulm asını bujrurm uştur.“
Ölüyü aşağılam a, Küçük Asya’da rastlanan b ir du­
rum du; Bizans tarihçisi Duka’nın anlattığına göre. K ara­
m an beyi, B ursa’yı ele geçirdiği zaman, Sultan I. Yıldı­
rım Beyazıt’m cesedini, m ezarından çıkarm ış ve kalıntı­
larını yakm ıştır.
Bazan, yüksek görevliler, m akam larından alınıyor
ve sürülüyorlardı. Örneğin, erkândan Behaeddin K utluca,
anadan doğma çıplak olarak bindirildiği b ir katırla, Kayseri’den Tokat’a sürgüne gönderilmiştir.*^ Tıpkı böyle,
tehlikeli şehzade kardeşleri, yeğenleri de, sultan, uzakta
b ir yerlere sürüyor, ve orada, b ir kale içinde, onlar, son­
suz b ir korkuyla yaşıyorlardı.
Bazan, suçlunun m al varlığına elkoyulduktan sonra,
sultan, belki geçici olarak, hapsetm ekle yetiniyordu, ve
ona, gündelik tayın belirleniyordu: Yarım "m ena”, yani
"b atm an ” et, iki ya da üç "m ena”'^ ekm ek veriliyordu.
B uradan anlaşılacağı gibi, hizm etli yine de aç kalm ıyor­
du.
Ayrıca, hapishaneler de vardı. H erhangi b ir yengi ya
da yeni sultanın ta h ta çıkışı nedeniyle, m ahpuslar, öz­
gür bırakılıyordu; bu, b ir genel af, siyasal am açlar gü­
den b ir önlemdi.
Merkez (başkent) ve kenar (taşra) arasında yollar
açılm ıştı; tüm ülkede, b ir "posta istasyonları” ağı uzanı­
yordu, "yam ”, ve "yam atları”na‘’ bindirilm iş "u lak ”lar,^
6 6 y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 62 - 63, 106, 176, 182.
67 t b n l B îb î, IV , 115.
6B İb n l B ib i, IV, 217. ''M ena”n m a ğ ır lığ ı 640 '‘m isk a lle" (—2,97 kU ogram )
(T eb riz'd e) 1000 "M lskal" (— 4,6 k ilo g ra m ) a r a sın d a d eğ işm e k te d ir .
« 9 Y a z ıc ıo ğ lu AH, III, 232.
70
U la k (p o sta ) a tıd ır , a m a b u sö zc ü k , a n la m ca , k a tır v e d e v e y i
İçereb iliy o rd u , b k z; A. Y a k u b o v sk iy . V o sta n iy e T abari, str . 115, p r im . 1.
— G ü n ü m ü z P a rs d ilin d e , sö zc ü k , “n e z a k e te n " " eşek'’ a n la m ın d a k u lla n ıl­
m a k ta d ır , b k z: N . B elg o ro d sk ly . S o v r e m y o n n a y a p ersld sk a y a le k sik a . M.
—L., 1936, str . 35. — B u h a ra 'd a , b u s ö z c ü k te n , a tlı araba ta ş ım a c ılığ ı İşi
a n la şıly o r d u , bk z: A. S em y o n o v , agy. s. 6, n o t. 10.
268
de
sultanın buyruklarını dağıtıyor (çapar) ve sultanı, h er şey­
den haberdar ediyorlardı (kasad). "Y am ” denilen ulaklar
kurum u, Moğol döneminde, artık, kesin biçim ini almış
durum daydı. Moğolca "yam ” terim i, bunu dile getirm ek­
te d ir/'
Sultan, sarayında kuşku içinde, tetikte yaşıyordu;
kendisini, sanki, düşm anlarla, kom plocularla çevrelenmiş
gibi duyum suyordu. Böylece, curnalcılık ve tuzakçılık
gelişmişti; hizm ette göze girm ek isteyen herkes için ge­
niş b ir ufuk açılmıştı. M utfakta, yiyecekleri, bunların
hazırlanışını gözden geçiren (belki b ir bakım a, harcam a­
ları da denetleyen) özel hizm etli m em urlar (m utbahın
müşerefleri) bulunuyordu;^^ bu n lar sultanın sağlığının
gözeticileriydi.
Selçukluların kendilerinden uzakta bulunanları göze­
tim de tutm ak için çok daha büyük gerekçeleri vardı;
bu gözetim için, "devletin gözcüsü" (müşerref-i memalik)
sanını taşıyan b ir yüksek görevlinin (m üşerref) başında
bulunduğu m uhbirler kurum u oluşturulm uştu. Bunlar,
yerel bölgelerde olup biten h er şeyden, sultanı haberdar
ediyorlardı. Nizam ül Mülk, Büyük Selçuklulara m uhbir­
ler kurum unu ortad an kaldırm alarını öneriyordu, am a
halifelerden aktarılm ış olan bu casusluk sistem i. Küçük
Asya’da yürürlükte kalm aya devam ediyordu.
71
B. V la d lm lr tso v . Z a m e tk i k d r e v n e tu r y e ts k im 1 sta r o m o n g o lsk im te k s ta m . DAN— B. 1929, str . 290.
7 2 Y a z ıcıo g lu A li, III, 188. — ^A. K n m s k ly , agy. s. 133 (y o ru m , a n la şıla n ,
B e y h a k i'd en a lın m ış tır ).
269
ONDÖRDÜNCÜ BÖLÜM
Ordu, Ordunun Bileşimi - Boy Birlikleri - Feodallann
Birlikleri - Savaşın Karakteri ^ Ülke İçindeki Asker!
Birlikler ■ Ücretli Birlikler
Selçuklularda ordunun örgütlenm esi, Nizam-ül-Mülk’'
ün eski M ogollardan aktarm aları yansıtan buyrultuları­
nın b ir yinelenmesini ortaya koym aktadır.
Toplam sayısı 24 olan Oğuz boylarından, savaşa, be­
lirli b ir birim olan "tü m en ” geliyordu.
K ötü b ir biçim de derlenm iş Oğuzlardan oluşan bu
insan kitlesi, özellikle, yalnızca çeteci akınlar için elveriş­
liydi; b ir beldeyi (tarlaları, bağları, bahçeleri) yakıp yık­
m a ve yağmalama; düşm anı çabucak barış istemeye zor­
layan savaş yöntemi, işte buydu. Savaş uzadığı zaman,
bu, savaşçıları bıktırıyordu; bah ard a ya da yazın savaşa
başlayan askerler yoruluyorlardı, kış gelince, sultan ordu­
270
ya izin verm ek zorunda kalıyordu; kış aylarında, ordu,
dinlenmeyi yeğliyordu, b ir yıl geçtikten sonra ise, as­
kerleri yeniden burada toplam ak gerekiyordu.
Bu durum , göçebelerin düzenli hareketine benziyor­
du, ne de olsa, ordu da bu göçebe öğelerden oluşuyordu.
Örneğin, b ir zam anlar, ilk Rum Selçuklusu tarafın­
dan fethedilm iş bir kent olan İznik’in (Nikeya'nm) Osm anlılar devrinde kuşatılm ası, 32 yıl sürm üştür. Kent,
üzerinde 300 kule bulunan su rlarla çevrilmişti. İbni Batû ta'n m yazdığına göre Sultan "O sm ancuk” (Osman), ken­
ti, yaklaşık 20 yıl boyunca kuşatm ış ve ölm üştür. Onun
oğlu, İhtiyareddin Orhan, kuşatm ayı, 12 yıl daha sü rd ü r­
m üş ve ancak böylece kenti ele geçirm iştir.’
Daha 9. yüzyılda, Cahız’ın işaret ettiği gibi, Türkler,
iyi askerlerdi, onlarda ok atm aya ve ata binm eye büyük
önem veriliyordu.
Oğuz boyları, savaşçı yetenekleriyle belirginleşm işler­
di; devletin sınırında yer alan onlar, daim a hazır durum ­
daydı. Sınır korum a görevi yün itü y o r ya da hıristiyan
kom şuları üzerine akınlar düzenliyorlardı.
O rdunun başında, 24 han, melik ya da em ir bulunu­
yordu, yani 24 Oğuz boyundan toplanm ış olan askerî b ir­
likler, bağımsız askerî birim özelliği gösteriyordu. Boy
başkanlar!, sınır beyleri için kullanılan terim lerin çe­
şitliliği, Küçük Asya'da, göçebelerde m eydana gelen evri­
m i ortaya koym aktadır; boy başkanı, hana, subaşm a, gi­
derek b ir feodala (melike) ya da askerî kom utana (emire) dönüşüyordu, yani Oğuz kolunun başında, artık, kö­
ken olarak bu boyla bağlantısı olm ayan b ir kişi buluna­
biliyordu.
Kuşkusuz, asker kesim ini oluşturanlar, yalnızca
Türkm en boylan değildi. K üçük Asya'da, Baba tshak'ın
l i b n l B a tû ta , II, 322.
271
yönettiği ayaklanm a p atlak verdiği zam an, sultan, M alat­
ya’dan “Türkleri ve G erm iyanları" getirtm işti. Demek ki.
Vakayiname, bunları açıkça birbirinden ayırm aktadır.
H er halde, bu, daha sonra batıya kayan ve güçlü b ir bey­
lik kuran K ürt aşiretiydi.
Ne var ki, daha önce, Büyük Selçukluların başlattığı
fetihler için, boyların süvari birlikleri yetersizdi. Onlar,
Sam anilerdeki askerî örgütlenm eyi alm ışlardı (krş: örne­
ğin “sipahiler” terim i). O nlarda, artık, korum a birlikleri
de ("candarm alar”) bulunuyordu.
Küçük Asya’da da böyle oldu. Oğuz kolları ordunun
çekirdeğini oluşturuyordu; kısa sürede ordu, (bir bölü­
müyle hıristiyanlıktan m üslüm anliga geçen) Küçük Asya
yerli halkının toprağında yerleşerek ekonom i yürüten feodallardan gelen birliklerle bütünlük kazanm ıştır.
Sultandan toprak alan feodal, sultana insan ve as­
ker yardım ında bulunm akla yükümlüydü. Yani feodal,
denebilirse, "atlı ve silahlı o larak ” hizmete geliyordu;
askerî tım ar sistem inin esası da, devleti, ordu besleme
kaygısından kurtarm asında yatm aktadır.
Niğde kentinden b ir birliğe ilişkin vakayinamedeki
değini,^ daha büyükçe kentlerin feodallara bağışlandığı,
bunların da, o kent çevresinde yer alan toprakları, ken­
dilerinin dağıttığı şeklindeki doğal varsayım ı doğrulam ak­
tadır. Toprak üzerinde otu ran küçük m ülk sahipleri, feo­
dallara bağlanıyor, savaş zam anında ise, kenti elinde b u ­
lunduran feodalin çevresinde birleşiyorlardı. Kendisine
bağlı çevre köyleriyle, h er (büyük) kent askerî b irlik sağ­
lıyordu. Birlikler, büyüklük bakım ından farklıydılar,
am a onlar bağımsızdı, ve bu da, kuşkusuz, savaş sırasın­
da, m anevraları ve operasyonların yönetim ini güçleştiri­
yordu. Feodalların birliklerinin sancakları da vardı. Bu
2 Y a z ıc ıo g lu A li, III, 19S.
272
sancaklar üzerinde, soyun ya da feodalin herhangi b ir işa­
reti bulunuyor m uydu (böyle birşey olanaksız görünse
bile), bilm ek ilginç olurdu.
Ayrıca, devlet sancakları vardı. Sultanı anım satan
kara sancak üzerinde, Romen tarihçi B ratianu’nun varsa­
yım ına göre, Bizans’tan Selçuklulara uçan b ir k artal göze
çarpıyordu,^ am a, olabilir ki, bu arm a betimlemesi, Sel­
çukluların totem kalıntılarıyla çakışıyordu. Ama 13, yüz­
yıl Selçuklu sancaklarından birinde, "Selçuk m ersiyesi”ne bakılırsa, Sadreddin Konevi ve b ir ejd er betimlenmişti; bu ise, artık, Moğol etkisini, Selçuklular tarafından
Moğol egemenliğinin kabul edildiğini dile getirm ektedir.
Birlikler, savaşa, kendi kom utanları ve sancaklarıyla
katılıyorlardı. H. 1178 yılına (18. yüzyılın ikinci yarısı)
ait b ir ferm anda görüldüğü gibi, “fatihlerin to ru n ların ­
dan” 2 bin kişilik birlikte, "k ırk sancak açılm ak” zorun­
daydı, yani her 50 kişi b ir birim oluşturuyordu. Selçuk­
lular dönem inde de, "ellilikler” bulunduğuna göre, açık­
tır ki, 18. yüzyılda. Oğuzların torunlarında, henüz eski
örgütlenm e devam ediyordu. "Ve onlar, silahlanm ış ola­
rak hâzineden altı aylık yiyecekleriyle, çadırlarıyla Sela­
nik'ten G ürcistan’a yürüyorlardı.'* vb..
Rum, Erm enistan ve D iyarbakır orduları, yani Rum,
Erm eni ve K ürt bölgelerinden feodallarm birlikleri geli­
yordu. Selçukluların bağlı beyliklerinden gelen birliklerin
sayısına ilişkin sayı (500 bin), inandırıcı değildir. Küçük
Asya’daki hıristiyan nüfusun m iktarı Küçük Asya’yı fet­
heden T ürk boylarının sayısından (Oğuz boylarından 270
bin kişi geliyordu) sanki yalnızca iki kat fazlaymış gibf
3 D og u 'd a , k a r ta lın ta r ih in i, d a lıa ö n c e , R a m u z io a y d ın la tm a k is te m iş ­
tir . B esim A ta la y , k a r ta lın T ü rk anm ası o ld u ğ u n u sa v u n m a k ta d ır , bk z; VI.
G ord levsk iy . İz J lzn i so v re m y o n n o y T u r ts ii. V o sto k , k n . 3, str. 206. B kz:
Fr, C u m o n t’u n d ü şü n c e le r in in ö z e ti (Fr. C u m o n t E tu d es sy r ie n n e s, Paris,
1917, pp. 3 5 - 1 1 8 ) .
4 A h m ed R e fik , ag y . s. 218 - 219.
273
b ir durum çıkıyor, bu sonuç, kuşkusuz, aldatıcıdır. Oğuz­
la r için savaş b ir spordu, ve onlardan, doğaldır ki, daha
yüksek b ir oran, tüm sağlıklı halk kesimi, savaşa gidi­
yordu.
Ayrıca, Selçukluların siyasal yöneticisi Nizam-ülMülk, hıristiyanlardan da asker alınm asını öğütlüyordu.
Buna göre, egemen hıristiyan prensleri, Selçuklulara, her
yıl (belli ki, hıristiyanlardan oluşan) askerî birlikler yolluyorlardı. Örneğin, (yenilgiye uğram ış olan) Erm eni
K ralı II. Levon, elindeki to p rak ları koruyabilm ek için,
her yıl, bin atlı ve 500 topçu, yani seçkin savaşçılar gön­
dermeyi yüküm lenm işti.
K ırım Savaşı sırasında, Asya Türkiyesinde iki yıl ge­
çiren M. L ihutin'in belirttiğine göre, sonraları, Osmanlı
ordusunda da, b ir bölümüyle, hıristiyanlar (Ermeniler)
fiilen hizm et etmişlerdir.®
Ama hıristiyanlar, asker olarak, herhalde güvenilmez
öğelerdi ve askerlik hizm etinden istekle uzak tutuluyor­
lardı. Onlar, genellikle, kurtulm alık parasıyla askerlik
hizm eti dışında tutu lu y o rlar ve "bedel” vergisi yatırıyor­
lardı.
Küçük toprak ları elinde bulunduran tım ar sahipleri,
yani sipahiler, bağımsız olarak savaşa gidiyorlardı. Gene
de bunların sayısı, göreli olarak fazla değildi; o sıralar
huzursuz b ir dönem yaşanıyordu, ve insanlar güvenlik
için güçlü feodallara tu tunuyorlar ve onların uyruğu olu­
yorlardı.
Savaş zam anında, loncalar, geride bulunan askerî
birliklerde hizm et eden kişiler sağlam ak zorundaydı. Osm anlı dönem i için gerçek olan düzenleme, kuşkusuz, Sel­
çuklulardan aktarılm ıştır.
Olağanüstü ivedi durum larda, —örneğin Moğollar
5 M. L lh u tin , agy. s. 44.
274
zam anında, b ir kez olduğu gibi— sultan, saray birlikle­
rini de orduya katıyordu.*
Sonuçta, Selçuklularda, ordunun bileşim i karm aydı,
am a bu ordunun İbni Bîbî tarafından işaret edilen sayısı
ab a rtılm ıştır/
Askerî eğitim gevşek yürütülüyordu. Askerî idm an­
lar ve oyunlar (süngü, kılıç, çom ak oyunu) için alanlar
(talimhane)® kurulm uştur, bunlar, Cl. H u a rt’m sözcüğü
anlam ak istediği şekliyle,’ devlet (ya da beylik) toprağın­
da yaşayan sipahi ve haseki çocuklarının eğitim gördüğü
askerî okullardı. Arada bir, sultan, feodalin askerî bilgi­
lerinin b ir yoklam asını yapıyor, kom uta heyetinin gös­
terisini izliyordu; am a kuşkusuz, bu yetersizdi; kitleler
eğitim den kaçınıyordu.
O rdu toplandığına ilişkin buyruklar, Selçukluların
nereye yayılmaya niyetlendiğine bağlı olarak gönderili­
yordu; 13. yüzyılda, baskı, doğudan geldiğine göre, dev­
letin doğu sınırında bulunan ve seferin de tüm külfetini
taşıyan boy başkanları, Malatya, M araş beylerine yapılan
çağrılara değinilm ektedir.
Sefer öncesinde, ordu, genellikle, devletin coğrafi
m erkezinde bulunan Selçukluların “ta h t” kenti Kayseri'de’° toplanıyordu. B urada, sultan, orduyu denetliyordu.
Geçit resm i ve oyunlar, daim a, savaş ruhunu yükseltiyor­
du.” Sultan I. Alaaddin Keykubad tarafından, halifenin
yardım ına gönderilen büyük b ir askerî birlik, B ağdad'a
yaklaştığı zaman, savaş sanatı gösterisi yapmış,'^ hızlı ha­
reketiyle, binicilikteki ustalığıyla, ok ve m ızrak atışıyla
vb. izleyenlerde sevinçli b ir şaşkınlık uyandırm ıştı.
6 t b n l B îb î, IV, 182.
7 P . K ö p rü lü , S e lç u k lle r Z a m a n ın d a A n a d o lu ’d a T ü rk M ed en iy e ti, s. 215.
s Y a z ıc io g lu A li, m , 211 - 212.
9 Cl. H u a rt, E p lg ra p h ie arabe, p. 45.
lO tb n l B îb î, IV, 199.
11 Y azacıoglu AH, III, 315.
1 2 Y a z ıcıo g lu A li, III, 21T.
275
Gelenekleri gözeten sultan, “şölen” veriyordu, ve sul­
tan güçlü olduğu ve askerî girişim leri yengiyle sonuçlan­
dığı sürece, h er şey yolundaydı.
Sancaklarını açan ordu, müzik eşliğinde, düşm an üze­
rine yürüyordu. Ordu birliklerinin görünüm ü, onların
"ölüyü bile sersem letebilecek” olağanüstü haykırışları,
BizanslIlar üzerinde sarsıcı etki uyandırıyordu.
Daha, Sultan Sancar (12. yüzyıl) zam anından beri,
coşturucu gürültülü sesler çıkaran tuhaf b ir müzik, gün­
de beş kez, “sancari” havasım (nevbet senceri) çalıyor­
du; Selçuklular, müziğe, onun orduyu esinlendiren gücü­
ne, b ir tü r dua gibi bakıyorlar ve, belli ki .müziği b ir
yürüyüş m arşı haline sokarken, göçebelerin eski akıncılığını, yüksek b ir dinsel yararlılık düzeyine çıkarm ak is­
tiyorlardı.
Köylüleri rahatsız etm em ek ve onları haraçlarla yıp­
ratm am ak için, daha Nizam ül Mülk, yollar üzerinde,
belli uzaklıklarla ordu için erzak depolan hazırlanm asını
öğütlüyordu. Bu noktada, Rum Selçuklularının da, öğüt­
lerini izlemek durum unda olduğu Büyük Selçuklu vezi­
rinin devlet anlayışındaki yüksek bilgelik dile gelmiştir.
O rdunun ilerisinde ise, ülkenin durum u ve düşm an
kuvvetleri hakkında kom utanlığa bilgi ulaştıran gözcühaberciler (casus) hareket ediyordu.
Yangöçebe h alk ta atlı birlikler, ordunun tem el öğe­
sini oluşturuyordu. Bu birlikler, kom şular için felâket
dem ekti, ve T ürkün daim a gururla yinelediği b ir atasö­
zü vardı: “T ürkün atının ayak bastığı yerde, ot bitm ez”.
Yengi kazandığı yerde, ordu, halk tan özel olarak at nalı
vergisi alıyordu.
Piyade, o k ad ar önemli değildi.'^ O sm anhlarda, piyal a ib n l B îb î, IV. 183. — B kz: F. K ö p r ü lü 'n ü n (B iz a n s M ü e sse se le r ln ln T e ­
s iri, s. 244. n o t. 1) N iz a m ü l M ü lk 'ü n b u y ru k la r ın a (b l. X IX ) d a y a lı d ü ş ü n ­
c eler i.
276
de (14. yüzyılın ilk yarısında), O rhan’ın büyük kardeşi ve­
zir A laaddin'in girişimiyle kurulm uştur. Ayrıca, kalelerin
ve kentlerin kuşatılm ası sırasında etkin olan özel b ir­
likler de vardı; teknik donatım ı daha yüksek olan ya­
bancı feodallar, topçu birlikleri sağlıyordu.
Okçu askerler, “zevebun”, “o k 'la rla , kısa ve uzun
m ızraklar "nize” ile silahlandırılm ıştı; m ızraklı "nizedâr”,
birlikler, galiba, kılıç da taşıyorlardı. Barış zam anında,
bu silahlar kuş ve yaban hayvanı avı için de kullanılıyor­
du.
O klar genellikle zehirli ve çentikliydi; gövdeye sap­
landıktan sonra, çıkarılm a sırasında, bunlar, büyük ağrı­
ya yol açıyordu; ateşli silahların devreye girm esinden
sonra da, O sm anhlarda, b u silahlar uzun süre kullanıl­
m ıştır. Bunların, vuruşm a sırasında ne k ad ar etkili ol­
dukları belli değildir. F. Bernye, bunların "hedefe isa­
bet edenlerden on k at daha fazlasının havada ziyan ol­
duğunu ya da yere saplandığını” yazıyor.
Düşm anın darbelerinden korunm ak için, savaşçılar,
zırh takım ları giyiyorlardı. B unlar “zırhlı” (zerrepaş) as­
kerlerdi, ayrıca, kuşkusuz, "k alk an ” da kullanılıyordu.
Savaş silahları silah depolarında (zerdhane) korunuyor­
du.'^
Taşlar, "etkin ateş”, “Rum ateşi”, çerh’®aracı ya da
atışları (Farsça tayr-i çerh) de devreye sokuluyordu. “îg o r
Alayı D estanı”ndaki “şereşir”'^ sözcüğü bu rad an geçmiş­
tir.
Genel olarak, silahlar yerli yapımdı; am a daha zen­
gin olanlar ya da saray hassasında görev yapanlar dışa­
lım la getirilm iş, silahlara sahiptiler; Şam ve T aşkent okM tlm l B îb î, IV , 223.
15 A raç, b a r u t d o ld u r a n d e m ir to p b o r u su n d a n İb a retti.
16 P. M. M eldoranskl ta r a fın d a n ö n e r ile n y o r u m (b kz: ZVO, t. X IV , str.
X X III; tz v e s tiy a O td elen iy a r u ssk o v o y a z ık a 1 s lo v e s n o s tl A k a d e m ll N auk,
t . V II, str . 299 - 301); b u e tim o lo ji P. Y . K orş ta r a fın d a n k a b u l e d ilm iştir .
277
la n ve yayları, “Yemen ve H indistan” işi kılıçlar vardı.'^
Feodal b ir ordu, nasıl silahlanm ış olabilirdi? Bu, 15.
yüzyılın ilk yarısında, B. dela B royker’in anlatım ında gö­
rülm ektedir: Sultan II. M urad’ın 120 bin askerinin yarısı
—atlılar— silahlanm ış durtım undaydı, yayalar ise kötü
donatılm ıştı, çoğunluğu yalnızca sopa taşıyordu. Daha
zengin feodalların kollarının oluşturduğu ordu birlikleri,
kuşkusuz, teknik bakım dan daha iyi donatılm ıştı.
Askerî donatım yetkin olmayınca, ta ra flar arasında­
ki çatışm a kısa m esafede m eydana geliyordu, dem ek ki,
göğüs göğüse çarpışm a ve h a tta teke tek savaş, alışılm ış
b ir durum du. Türklerde, Oğuz boylarında, kişisel y arar­
lılığıyla çarpışm anın sonucunu belirleyen alp ve bahadır
tipi böyle oluşm uştur.
Yüksek sanını b ir yana bırakan sultanlar bile, bazan,
isteyerek, teke tek vuruşm aya girişiyorlardı. Bizans’a sı­
ğınmış bulunan Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev, im pa­
rato ru aşağılayan küstah b ir F ran k ’ı düelloya çağırmıştı.
O, belki de, sonra F rank’la teke tek vuruşm ada ölm üştür.
A ralarında, önceden, çatışm a ya da düşm anlık bulunan
kişiler de (erkân), istekle, teke tek vuruşm aya girişiyor­
lardı,’®burada, belki, kan davası yasası etkin oluyordu.
Hem sağ kolda, hem de sol kolda, alpler ve b ah ad ır­
lar bulunuyordu; bunlar, belirleyici anda çarpışm aya atı­
lan özel birlikleri oluşturuyorlardı. Vakayiname, Konyah
sipahi Salor Yoluk Arslan’m, m üslüm anlıktaki adıyla Hüsam eddin’in, Antalya surlarına tırm anan ilk kişi olarak
yararlığına işaret etm iştir.
Açık alanda savaşm aktan çekinen düşm an, kent ya
da kale surları ardına gizlenmeye özen gösteriyordu. S ur­
larla çevrilmiş durum daki kale, düşm an kuşatm asına ko­
laylıkla karşı koyabiliyordu. S urların önüne hendekler
1 7 lb n i B îb î, IV, 383.
ıS Y a z ıc ıo g lu A li, III, 116.
278
kazıltyordu. Evliya Çelebi, R um eli'deki Sarı-Saltuk tek­
kesini anlatırken (17. yy.) şöyle diyor: “Kale, yalçın ka­
yalar üzerinde konum landığı için, hendek yok”.
Kale kuşatm ası için, daha, Sasaniler’ce k ural ve öğüt­
ler geliştirilm iş, bunlar, “Ayinname”” de yansım ış ve ga­
liba, Nizam ül Mülk tarafından da kullanılm ıştır.
Kaleye yaklaşan ordu, b u rad a yaşayanlarla dış dün­
ya arasındaki bağı koparıyor ve içeriye dalabilm ek için,
gedik açm aya çalışıyordu. B unun için, tü rlü kuşatm a do­
natım ları kullanılıyordu: “M ancınık”lar ve kuşatm a me­
kanizm aları (iradat) Antalya’nın kuşatılm ası sırasında,
kentin karşısına, surları taşlarla parçalayan 100 m ancı­
nık kurulm uştu. Sultanın, karm aşık donatım lar sağlan­
m asını bile feodallara önerm esi, ayırıcı b ir özelliktir. Sa­
vaş öncesinde, beylere ve beylerbeyine gönderilen m ek­
tuplarda, sultan, m ancınıklara ilişkin de anım satm ada
bulunm aktadır
Halk, kuşatm ayı önceden seziyor, ve kentte büyük
erzak yedekleri toplanıyordu, örneğin, (Antalya yakının­
daki) Kugunya kalesi kuşatm aya karşı hazırlık yaparken,
kırk am bar dolusu hububat, dokuz am bar bal, yağ, b a­
dem ve tuz, odun yığınları, depolanm ıştı; suyla dolduru­
lan sarnıçlarda, denizdeki gibi dalgalar m eydana geliyor­
du.^'
Sultan, başka araçları, savaş eylemlerine yeğliyordu.
O, halkın psikolojisini etki altına alm aya çalışıyordu.
Örneğin, düşm ana kork u verm ek için, kalenin önünde,
tutsakların kesilmiş kelleleri sergileniyordu. Casusların­
dan aldığı bilgilerle, Sinop’u ele geçirmenin nasıl güç ol­
duğunu bilen sultan. K ir Aleksis’i zincire vurm uştur; cel­
latlar, onu kentin surlarına yaklaştırm ışlar ve, ayaklann19 K. tnostrantsev, agy. s. 40,
2 0 Y a z ıcıo g Iu A li, III, 234.
2 1 Y a z ıcıo g lu AH. III, 393.
279
dan asarak işkence yapm aya başlam ışlardır. Görünüm ü
seyretm ekten bezen kent halkı, teslim olm aya razı olm uşlardır.^ Burada, hüküm dara bağlılık andı duygusu
incitilm iştir.
Sultan, kent çevresinde çiftliği bulunan kentlilere
(feodallara) da m addi zarar veriyor, ve tarlaları, bağları,
bahçeleri yakıyordu. Görüldüğü gibi, bu savaş zam anında
alışılm ış b ir yöntemdi. Halk, kent çevresindeki bahçelere
çok değer veriyordu. 637 (1239) yılında, Amid (Diyarba­
kır), Selçuklulara teslim olduğu zam an, sultan, kent hal­
kına lütfunu bağışlam ıştır: Bahçeler, devlete vergi yü­
küm lülüklerinden bağımsız tutulmuştur.^^
Ya da„^ensonu, sultan, rüşvet vererek kaleyi teslim
olm aya boyun eğdiriyordu, ve bu da güç değildi. Gerçi,
kalede b ir kom utan, garnizon kom utanı bulunuyordu,
am a kalenin ayrı ayrı bölgeleri, kulelerin ve m azgalların
vb. kom utası tek kişiye bırakılıyordu, ve b u rad a ihanet
için geniş b ir alan açılıyordu.
Örneğin, D iyarbakır’ın kuşatılm ası sırasında, h er ne­
dense, hosnutsuz, ihanete k arar verm iş ya da altın hırsı­
na, çekiciliğine kapılm ış b ir K ürt, Ibni Dinar, Sultana
adam lar yollamış, kulelerdeki savaşçıları, belli koşullarla
güvenceleyerek kendi yanına çekmiş, bunlar, içerden ka­
le kapılarını açmışlardır.^'’
Sık sık şöyle de oluyordu, m üttefiklerinden ya da
kom şularından yardım alam ayınca um utsuz durum a dü­
şen kale, sultana, teslim görüşm eleri için tem silciler gön­
deriyordu. Eninde sonunda, düşüş kaçınılm azsa, yaşayan­
lar, gönüllü ba&lanmavı, ülkenin yakıp yıkılm asına yeğ­
liyorlardı; gönüllü teslim, şeriata göre, zorbalık ve yağ­
m adan kurtarıyordu.
22 Y a z ıc ıo g lu AH, n r , 134.
23 A li E m lri, O sm an lI V llâ y â tı Ş a rk ly esl, İ sta n b u l, 1918, s. 50.
2 4 İb n i B îb î, IV, 224.
280
Teslim olm a ko şullan tüılü türlüydü: Bazan, kadın­
ların ve çocukların çıkm asına izin veriliyor, ya da halk
bütünüyle kaleden ayrılıyordu. Belki bu, askerler ta ra ­
fından gelecek aşırılıklardan çekinen, başka mezhepler­
den olan ya da m üslüm an olm ayan b ir halktı, daha büyük
olasılıkla, burada, hem hıristiyanlarca hem müslümanlarca gözetilen "uluslararası hukuk" işliyordu.
B ir defasında, sultan, öç duygusuyla, kale kom utanı­
na, binek atları satılm asını yasaklam ış, ve o, sınıra ka­
d ar askerleri tarafından taşınmıştır.^®
Ganim etlerle ağırlaşm ış ordu, evine dönüyordu. Sul­
tan, yeni b ir sefere değin orduyu özgür bırakıyordu.
Askerlerse, ganim etlerinden b ir bölüm ünü seve seve
Allah yoluna bağışlıyorlardı. Örneğin, 607 (1210) yılında
Konya’da "Akıncı” camii inşa edilmişti; belki de b u ya­
pıyı, "ak ın lar” sırasında zenginleşen herhangi b ir sınır
beyi yaptırm ıştır.
Savaşta yararlık gösteren ya da düşm an birliğini yok
eden bahadırlar ve alplar, sultan tarafından ödüllendiri­
liyordu. A tlarının boynuna altın süslemelerle işlenmiş
yak kuyruğu, "K utas" bağlanıyordu, sıradan savaşçılar
arasında "alp lar” böyle ayrılaşıyordu.^'*
H er yana, Osmanlı Sultanı O rhan'ın da hem en be­
nim sediği b ir yöntem olarak gürültülü "yengi duyurula­
r ı” (Fetihname) dağıtılıyordu.^ Bu, kendi türünde b ir si­
yasal propagandaydı. Yalan ya da istenmeyen söylentiler
yayılmasını önlemek için, sultan, başkaldırm ayı düşünen
düşm anlarına korku salıyor, ve kararsız ya da güçsüz
dostlarını sevindiriyordu.®
B ir halk türküsü, "d o st ağladığı, düşm an gülmeye
2 5 Y a z ıc ıo g lu AU, r a ,
26 Y a z ıo ıo g lu AH, III,
27 J . H a m m er, G. O.
2SP. K ö p r ü lü . B iz a n s
198.
211.
B „ 1, 148 - 149, 580 - 587,
M ü e sse se le r ln in T esiri, s. 273.
281
başladığı zam an” doğan derdin etkisini çok renkli şekilde
yansıtm aktadır.^
Devletin iç düzeyinin korunm ası için de, (maaşlı ça­
lışan) sürekli b ir askerî güç bulunuyordu. Tüm ülkede,
"ordu kom utanlarına” (serleşker, subaşı) bağlı birlikler
yerleştirilmişti.®’ B irlikler, kenar bölgeleri, düşm anın sız­
m asından korkuyordu; kentlerde ve kalelerde, polis, ka­
rakol hizm eti yürütüyor, yollar boyunca, kervansaraylar­
da, geçitlerde vb. konum lanıyorlardı.
Moğol saldırısından sonra (olasıdır ki, daha Selçuk­
lular zam anında da), m aden ocaklarına, askerî birlikler
yerleştirilm işti; hiç değilse (Muineddin P ervanenin saf
dışı bıraktığı karşıtı) Şerafeddin H atıroğlu, B ulgar m a­
deni "kutvalını” elinde bulunduruyordu (burada 20. yüz­
yılın başında da m aden filizi çıkarım ı zanaatı sü rdürülü­
yordu).
H alk, için, bu, ağır b ir yüktü: Feodalların yanında
hareket eden askerî birlikler, zanaatçıları, köylüleri vb.,
vergilerle ve diğer yüküm lülüklerle haraca kesiyor, sojmp soğana çeviriyorlardı.
Devlet suçluları da, aynı şekilde kalelerin yönetici­
lerine, kom utanlara (dizdar) em anet ediliyordu. M ahpus­
lardan, b u n lar sorum luydu. Kaçış ya da kaybolm a du ru ­
m unda, m ahkûm a kesilen ceza, kom utana yansıyordu.
K arışıkhk zam anlarında, kale garnizonlarının önemi
oldukça artıyordu. Çok daha fazla yetkinin ellerinde b u ­
lunduğunu kavrayan bu kuruluşlar, zorbalık yapıyorlardı.
Selçukluların yıkılışından sonra, Konya'ya. Karamanoğlu egemen olduğu sırada, kalenin başında, "havasız” Türklerden yüz kişilik birliğe kom uta eden Kılıç B ahadır adlı
"çolak hırsız” bulunuyordu.®’
29 p r. G lese. E rz a h lu n g e n u n d L leder, pp. 59, 82, 72.
30 '‘S u b a şı" te r im iy le , g a lib a , b o y a sk eri b ir liğ in in k o m u ta m (y a da
b e lk i, d o ğ ru d a n b o y b a ş k a n ı), "serleşker" te r im iy le fe o d a l b ir lik k o m u ta n ı
k a ste d iliy o rd u .
282
S ultanın başkentine gönderilen büyükelçiliklere eş­
lik etm ek, yol boyunca elçiliğin saldırılardan ve takılm a­
lardan korunm ası için, sınırda bulunan o rdudan b ir m u­
hafıza onur birliği seçiliyordu; bu, sınır beylerinin görev­
leri alanına giriyordu.
Kısaca, Selçuklularda, ordu, güvenilirlikten uzaktı;
sistem köhneleşm işti. K üçük Asya’da, ortam , karm aşık
durum aldığı ölçüde. Oğuzlar tarafından O rta Asya’dan
getirilen askerî düzenleme zayıflam ıştır. Bu, artık, düzen­
li b ir ordu değil, daha çok, yağma düşüncesiyle ileriye
atılan derm e çatm a b ir yığındı. Bozulma, feodalların b ir­
liklerini de sarm ıştır; büyük b ir birlik anlayışı, henüz,
h er şeye karşın, feodal yapının daha yavaş sızdığı sınır
beylerinde gözlemleniyordu; köylü kaynaşm aları sırasın­
da, son olanak olarak, sultan, devletin sınırından, Erzu­
ru m ’dan birlikler çağırmış, ve ancak o zam an Baba İsh ak ’m üstesinden gelmişti.
Akdeniz kıyısında (şatolarda yerleşen). B atı Avrupa­
lI baronların ortaya çıktığı 12. yüzyıl sonunda ve 13. yüz­
yılın başlarına doğru, sultan. F ranklardan kiralık (echor,
ecrihor) birlikler^^ edinmeye başlam ıştır; b u birliklere,
h er yerde rastlanm ak tad ır (Arran’da G ürcüler ve F rank­
la r hizm et ediyorlardı); genel olarak, daha önce, örneğin,
U rfa’da olduğu gibi. Haçlı - Frankların egemen olduğu
yerlerde kiralık birlikler belirmiştir.®^
B ununla birlikte, Selçuklular, F rank birliklerini, da­
ha önce de tam yabilm işlerdi. F rank birlikleri, çok eski­
den, Bizans im paratorlarının hizm etinde bulunm uşlardı.
Onlar, çoktan beri, Selçuklulara da yanaşm a eğilimlerini
duyum satıyorlardı. Örneğin, 11. yüzyıl sonunda (1072 yı31 A flâ k i, II, 374. — M etin d e b ir sö z o y u n u vardır: “D izdar" (k a le k o im u ta m ) v e "dü zd dâr'' (a s ıla s ı h ır s ız ).
32 ib n l B îb î, IV, 301. — A y rıca b k z: F. K ö p r ü lü . B iz a n s M ü e sse se ie rin in
T esiri, s. 247.
3 3 Y a z ıcıo g Iu A li, i n , 199.
283
lında), N orm an gönüllü birliğinin önderi (Ursel), T utuk’un tarafına geçtiği zam an böyle olm uştur. H ıristiyan vassallarm kendisine getirdiği birlikleri gördüğü zam anlar,
sultan, bunların avantajlarını denem işti.
Belirtm eli ki, yalnızca yabancılardan değil, Türklerden de ücretli askerler vardı. Kişisel güvenliğini düşünen
büyük feodallar da, ancak, bel bağlayabildikleri kiralık
birlikler besliyorlardı: Sahib Şemseddin, karışıklıkları
bastırm ak için, kendi birliğini, sınıra gönderir gönder­
mez, karşıtları bundan yararlanm ış ve onu öldürm üşlerdi.
Y ardım dileyen halifeye, gücünü gösterm ek isteyen
S ultan I. Alaaddin Keykubad, kılıçlarla silahlanm ış 5 bin
kişilik b ir birlik donatm ıştı. "Rum ülkelerinde”, ayrıca,
T ürklerden seçilmiş ve K üçük Asya’da, Selçuklularda
zengin feodallara dönüşm üş alplara ve bahadırlara, hiz­
m etkârlar (hançer güzâr) eşlik ediyordu. Maaşlı olan b ir­
liğe, ayrıca, 10 bin akçe "yolluk” (yol nafakası), yıllık ye­
dekleri verilm işti; güvenilir ve cesur kom utanlar seçil­
m işti.^ Bu, Oğuzlardan oluşan eski birliklerden ne denli
uzaktır!
Sultan, F ranklardan oluşan kiralık birliğin dayanık­
lılık ve direşkenliğine, feodal orduya olduğundan daha
fazla um ut bağlıyordu. B unların geçindirilmesi pahalıya
m al oluyor, am a buna karşılık huzur veriyordu.
Sultan, bunu iyi kavram ıştı. Vakayiname, sıradan,
disiplinsiz birliklerin çarpışm alarda büyük zayiat verdi­
ğini dile getirm ektedir; örneğin, b ir defasında, düşm anın
savaşçılarının çoğunluğu öldürülm üş ve ayrıca 700 kişi
de tu tsak edilmişken, sultanın tarafından, yalnızca tek
b ir F rank ölmüştü.^^ Franklar, çarpışm alarda ilk saflan
tutuyorlardı; böylece, onlar, feodal birlikleri, düşm an
karşısında kaçm aktan alıkoyuyorlardı.
3 4 Y a z ıcıo g lu A li, III, 265 - 266.
3 5 lb n l B îb l, IV, 195.
284
Rum Selçuklularında, F ranklara ilişkin ilk bilgiler,
Baba İsh ak ’ın biçim lendirdiği köylü başkaldırısı sırasın­
da belirm ektedir. Ve belki, sultanın, isyancılar üzerine
F rankları sürm esinin nedeni de budur; o, b ir bölümüyle,
topraksız bırakılm ış köylüler arasından seçilmiş tim ar
ordusunun propagandaya kapılm ış olabileceğinden ve
asilere katılabileceğinden korkuyordu.
B ununla birlikte, sultanın. F ranklara bağladığı um ut
çabuk kırılm ıştır: Sultan II. Gıyaseddin K eyhüsrev'in
(1243 yılında), K ıbrıslı ve Cenevizli iki hıristiyanm kom u­
ta ettiği 2 bin kişilik kiralık birliği v a r d ı A v r u p a kay­
naklarının belirttiğine göre, Kösedağ çarpışm asında ilk
kaçanlar F rank askerleriydi.®^
M oğollardan sonraki dönemde, ordunun örgütlenm e­
si kesin olarak tam am lanm ıştır. Bu dönemde, “askerî
yargıçlık” (kadı-i leşker) görevi de kurulm aktadır.^
Bu durum da, ordu, onun feodal - boysal karm a ör­
gütlenmesi, Küçük Asya’da, Selçuklular tarafın d an aşılan
uzun yolu dile getirm ektedir.
K üçük Asya'nın fethini, Oğuz atlı birlikleri gerçek­
leştirm iştir. Devletin sınırlarım koruyan Oğuz boyları,
atlı birliklerini sağlıyordu; atlı birlikler, daha sonraları.
Sultandan to p rak p arçalan , tım arlar ve zeam etler alan
feodalların ve tım ar sahiplerinin birlikleriyle bütünleş­
m iştir.
K üçük Asya'da, "toprağın yeniden paylaşılm ası"nın
yam sıra, yerli serbest köylülük de devam ediyordu; bu
kesim, oldum olası, dedelerinin b ir parça toprağı üzerin­
de yaşam ayı sürdürüyordu, savaş zam anında ve seferler
sırasında yayalar bunlardan oluşturuluyordu.
36 C. D 'O h sso n , op. c lt., III. 80 - 81.
37 L e B ea u , H isto lr e d u B as E m plre. N o u v e lle â d ltio n , t. X V III, P aris,
1834, p. 357. n o t. 1. A yrıca bk z: C. D 'O h sso n , op. c it., III, 81.
38 F. K ö p r ü lü , B iz a n s M ü e ss e se le r in in T esiri, s. 198, n o t. 1.
285
Ama feodalin ekonom ik gücü, siyasal önem ini a rtırı­
yordu; feodalların desentralizasyona (yerinden yönetm e­
ye) yönelik eğilimleri, onların başına buyrukluga ve ba­
ğımsızlığa doğal yatkınlıkları, feodal ordunun güvenilir­
liğini azaltıyordu.
Ve çok eskiden beri, Sasanilere öykünen sultanlar
da, kendilerini, dağlı savaşkan boylardan korum a birli­
ğiyle çevreliyorlardı.
Selçuklularda, Oğuz Türkm enlerine karşı, b ir tü r iki­
li duygu vardı. Onlar, Türkm en öğesinin güvenilmezliği
konusunda, Nizam-ül-Mülk'ün sözlerini anım sıyorlardı.
Ne var ki, bilge vezir, Türkm enleri hesaba katm am anın
da tehlikeli olabileceğini anlıyordu ve "H üküm darların
Yaşam Ö yküleri'nin XXVI. bölüm ünde, bunlardan, Sel­
çukluların bu eski savaş ve eylem arkadaşlarından bin
çocuk seçilmesini, onların gulam lar olarak eğitildikten
sonra, sultana güvenilir b ir dayanak oluşturacağım salık
verm ektedir.
Ancak, Oğuz seçkinlerine b ir karşı denge olarak Sel­
çuklular, F ranklardan ücretli birlikler toplam ışlardır. Bu
birlikler sultana bağlıydı; m aaşları ondan gidiyordu, ve
feodalların iç kavga ve geçimsizliklerine kayıtsızca baka­
rak, ancak ona karşı yüküm lülük duyuyorlardı; sultan­
lar, herhangi b ir ihanetten çekinmeksizin, güvenle, F rank­
lara dayanabiliyorlardı.
Aylık ödeme olanağı, yani devlet hâzinesinde parasal
olanakların varlığı, artık [askerî örgütlenm enin —ed.]
doğal ekonomiye bağlı olm aktan çıktığını gösterm ekte­
dir.
286
ONBEŞÎNCÎ BÖLÜM
Selçuklu Sarayı - B izan s, - Saray Tören K uralları ve
Saray Sanları Üzerinde İra n Etkisi - Oğuz
Geleneklerinin K alıntıları - H areni
Özgür bozkırların oğlu sultan. Küçük Asya’da da
eski Oğuz geleneklerini ayakta tu tm ak istiyordu. Şölende,
divanda, avda, her yerde, o, Oğuzların alışılm ış hukuku
töreyi gözetiyordu. Akşamları ise, işlerden ya da askerî
oyunlardan sonra, dinlenm ek için, saraydaki köşesine,
“halvet”e çekiliyor ve kendisine yakın kişileri çevresine
toplayarak içki meclisi kuruyordu. Ama, bu, sadece ilk
dönem lerde böyleydi.
Daha, O rta Asya’da, Büyük Selçuklular, îra n k ü ltü rü ­
nü öğrenm işlerdi. Bağdad halifelerini örnek alan Selçuk­
lular, hüküm dar konusunda, onu, dünya ü stü b ir varlık
olarak gösterm e düşüncesini benim siyorlardı.
287
Bizans’a saldıran A raplarda, çok eskiden, Küçük As­
ya, Rum ülkesi (“R om a”, Doğu Roma İm paratorluğu)
şekline dönüşm üştü. Ve, Rum, ikili anlam kazanm ıştı;
b ir yandan, burası, artık Selçuklular tarafından işgal edil­
miş bölgelerdir, diğer yandan Bizans’ın Küçük Asya m ülk­
leridir:' Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev Alaşehir’deki^
(Filadelfiya) İznik İm p arato ru Laskaris’in Rum bölgeleri
üzerine sefer gerçekleştirm ektedir. Selçukluların ardılı
Türkiye de. Küçük Asya’da, "R um ” adını uzun zaman
sürdürm üştür.
Selçukluların Rum ülkesi Doğu Roma İm p arato rlu ­
ğu’nun form larını da kalıt olarak alm ıştır. Rum Selçuk­
lularının saray yaşam ında, saray yaşam ının düzenlenme­
sinde Bizans sarayının p arıltı ve görkem i de yansımıştı,®
ve sultanlar sık sık sürgün ya da yurtsuzluk yıllarını Bi­
zans im paratorlarının yanında geçirince ya da Bizans er­
kânını, kaçaklarını ya da konuklarını Konya’da kendi
yanlarında gördükçe, bu dönüşüm daha kolay gerçekle­
şiyordu.
Böylece, Rum Selçukluları, (Orta Asya’dan kendi ge­
tirdikleri) Doğu ve (Küçük Asya’da Bizans’tan benim se­
dikleri) Batı kültürüyle içiçe durum dadırlar.
Sultan, Oğuz akrabalarından uzaklaşm ıştır; akraba­
lık ve boy bağları kopm aktadır. Iranlılardan aktarılan
yabancı kültür, sultanı, T ürklerin çok üzerinde b ir konu­
m a yükseltm iştir ve yalnızca sultan değil, dünyasal ve
dinsel tüm ü st tabaka, Küçük Asya'daki tüm feodallar,
T ürk’ü aşağılıyordu. Aflâki’de, "T ü rk ” sözcüğü, safdil,
aşağı b ir yaratık düşüncesi uyandırıyordu.
Selçuklularda, "şahnam e”dekileri anım satan eski
1
R u m , S u riy e ile k a r ş ıla ştır ılıy o r ya d a k arşı k arşıya k o n u lu y o r d u (R u m
u Ş a m b e g le r l), bk z: Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 311.
2 Y a z ıc ıo g lu A li, III, 87, 88.
3 P . K ö p rü lü . B iz a n s M ü e sse se le rin in T esir i, s. 269.
288
İra n adlarına b ir düşkünlük vardı. Sultan, uyruğuna gö­
rünmez; sarayda, onunla uyruğu arasına, b ir perde indi­
rilm ektedir. Sultan h arek et ederken ise, eski îra n hü­
küm darlarında olduğu gibi, üzerinde b ir "şem siye” (çetr)'*
taşınm aktadır, ve sultanın “şemsiye’'sini, henüz uzaktan
gören erkân ve bağımlı prensler, saygıyla atlarından in­
m ektedirler.
Sultan, çevresine karşı güvensiz ve kuşkuludur, sa­
rayda korku içindedir. T aht tutsağı halifeye öykünerek,
kendisine, yabancı korum a birliği edinm iştir. O, bu ko­
ruyucular konusunu, Nizam-ül-Mülk'de okuyor, sonra,
aynı tü r korum a birliklerini İstan b u l’da Bizans im para­
to rların d a da görüyordu.
H azar denizi bölgelerinden devşirilen tutsaklar, satm alınan köleler, tüm bu “gulam lar”, "oğlanlar”, "müfredler” vb. eskiden beri, Türklerde seçme orduyu oluş­
turuyorlardı; iyi silahlanm ış olan bu özel askerler (hassa
askeri) sultanı koruyorlardı, bunların sayısı d ört binle
beş bin arasındaydı. Ayrıca, boylu poslu, yakışıklı genç­
lerden yüzer kişilik iki hassa briiği vardı: bunların silah
taşım ası düzenini de getiren Nizam-ül-Mülk’ün (bl. XIX)
öğüdüne göre derlenen bu birliğin yüzü H orasan'dan yü­
zü Deylem'dendi.^ Sultan, pek istemese de, çevresinde,
ayrıca bin Oğuz gulamı bulundurm ak zorundaydı.
O bruk'ta erkânın karşıladığı Sultan I. Alaaddin Key4 Ş e m siy e , d a h a 11. y ü z y ıld a , M ısır ’ın saray tö r e n le r in e g ir m iş ti, bkz:
N a şir i - H u sra u K n ig a p u te şe stv iy a , str . 117. — D o ğ u tö r e n le r i, şe m siy e a l­
t ın d a g e ç it tö r e n i, B iz a n s ’ta n R u s h a lk şa rk ıla r ın a g e ç m iştir ; D ttk ov'u n
a n n esi, k ilis e d e n d ö n erk en , g e n ç k ızla r, o n u n ü z e r in d e “k ırk s a je n lik ’'
b ü y ü k b ir g ü n e ş lik ta şım a k ta d ır la r . D o ğ u d a , tö r e n “şem siy e si" k o n u su n d a ,
K. A. İn o str a n ts e v 'd e bir b ib lio g r a fi to p la m ış tır (T o r je stv a n n ıy v ıyezd P a tlm id s k ih h a lifo v , ZVO, t . X V II, str. 6 8 - 7 1 ) .
5 P. K ö p rü lü . B iz a n s M ü e sse se le r in in T esiri, s. 242 - 245. S aray k o r u m a sı
iç in (g a lib a , ifa d e e ttik le r i de d e ğ iş ik işle v le r o la n ) tü r lü te r im le - v.ardı,
ö r n e ğ in İ b n i B ib i (IV, 182): "M aarida-i h a lk a -i h â k ü g u lâ m â n -ı dergâh ü
m ü lâ z im a n ı y a ta k " d em ek ted ir, b k z: P. K öp rü lü , B iz a n s M ü e sse se le rin in
T esiri, s. 243; "yatak , o ta k ," s u lta n ça d ırıd ır, a y m yerd e, s. 244, n o t. 3.
289
kubad,‘ deve üzerinde, ta h t kentine doğru hareket eder­
ken, iki yanında, "R uslardan” (herhalde bunlar Varyaglar
ya da K ıpçaklardı), G ürcülerden, K ürtlerden, Deylemlilerden,^ Curcanlardan, Kazvinlerden, K um lardan (Küçük
Asya hıristiyan Rum ları), H uriylerden (Afgan boyu) vb.
oluşan 500 "serheng” ve bölükbaşı yürüyordu. Ölüm, bun­
lardan uzaktı. îb n i B îbî’nin renkli ve canlı anlatım ına
göre, ölüm den sonra, kişiyi sorgulayan melekler, bu genç
yabancılardan kaçıyordu. Onlar, "görünüm leriyle Mün­
kire, eylemleriyle Nekire korku salıyorlardı”. Sağ ve sol
tarafta, silahlı yüz yirm i kişi (candar) yürüyordu, belle­
rinde altın kılıçlar asılıydı. B unlar, "Savul”! (savulun)
diye haykırarak sultanın önündeki halkı dağıtıyorlar­
dı.
"Uğurlu b ir saatte”, sultan, kente girdiği zaman, bey­
ler ve erkân, atlarından inm işlerdi; şevkm eyster (şarabsalar) eteklerini bellerine kıstırm ış "keykubadi” başlık­
larını giymiş (bu, anlaşılan îra n işi b ir baş giysisidir) ve
"dünya hakim i” sultanı, atının üzengisini tu tarak götür­
m üştür, yani. Büyük Selçuklu Tuğrul Bey'in, halifeyi yü­
celtmesi sahnesi yinelenm iştir.
Selçuklular, Küçük Asya’ya, görkem li karşılam a tö­
renlerini, O rta Asya'dan getirm işlerdir; bunlar, İran'da,
yüzyıllarca sürm üştür. M. Lihutin, 19. yüzyılın ortasında,
Makin Hanlığında, ordu kom utanına düzenlenen b ir k ar­
şılam a törenini anlatıyordu. Bezirgan köyünde, onur ko­
nuklarının önünde yürüyenler arasında, Alihan'ın uzun
b astonlar taşıyan 70 hizm etkârı vardı; bunlar, anlaşılan,
"çu b d ar”lar ya da "d u rb aş”lardı.®
Sarayda, tah tın yanıbaşm da, m ızraklar, kalın sopa6 Fr. Sarre. R e ise İn K le ln a s ie n . B erlin , 1896, pp. T4, 75.
7 D ey lem U ler, ço k e sk id e n b e lir m iştir ; ö r n e ğ in , N a şiri H u sra u
y ıl) , B asra'da b u lu n d u ğ u sırad a, b ir D e y lem ll, b u ra d a em irdi,
8 M. L lh u tin , agy, s. 248.
290
(11. y ü z ­
1ar ve “çouganlar'' taşıyan “çavuşlar” ve “d u rb aşlar"’ di­
kiliyordu. A rkada ise “saygıdeğer ataların m akam ında”,
(ca-i aba-i kiram)'° "uğurlu ta h tta ”, daha sonra K açarlar­
da da olduğu gibi, "İra n h ü k ü m d arları” Ahmenilerin "ta ­
cım giym iş” (tac-ı keyani), uyruğunda b ir perdeyle ayrıl­
mış sultan oturuyordu. O, yeryüzüne, insanlara inm iş tan­
rısal derecede tapınılası varlıktı, ve yüzünü görm ek, uy­
ruğu için büyük onurdu; sultan, uyruğunu "k u l” olarak
görm ektedir, ve yüksek görevliler bile kendilerini böyle
yükseltm ektedirler."
Sultanın m uhafızları, altın çerçeveli Şam ve Taşkent
yayları ve kalkanlarıyla, topuzlarla silahlanm ış, "devlete
ihanet edenlerin kanını akıtm aya” daim a hazır silahlı as­
kerlerden (silahdarlar, canbedarlar) oluşan b ir korum a
birliğiydi.
Selçuklularda, saray da —saray bakanlığı— îra n yö­
netim ince kurulm uştur. Bu bölüm , biçimsel olarak genel
sistem den ayrılm ıştır, ve yalnızca bu bile, h er şeye karşın
hukuksal esasların yüksek düzeyde geliştiğini dile getir­
m ektedir. "Divan” ve “saray” (devlethane, bargâh) kav­
ram ları, kesin çizgiyle ayrılm aktadır, tıpkı bunun gibi,
sivil yönetim yazm anları olan “divan yazm anları” (divan
m ünşileri) ve saray kalemi olan "saray yazm anları” (bar­
gâh m ünşileri) ayrıdır.
Buraya giren bölüm ler : "M üşrif”lerin gözetimin­
deki m utfak, (mutfah); silah ve donatım deposu (cebehane); göreve atam a sırasında sultan tarafından dağıtılan
kum aşların, hırkaların vb. bulunduğu gardrop (camdar9C1. H u a r t (A flâ k i, II, 230), n e d e n se , " d u rb aş’' s ö z c ü ğ ü n e , p o lis görevi
y a p a n k iş l d e ğ il, “k a la b a lığ ın d a ğ ıt ıld ığ ı so p a la r ” a n la m ın ! veriyor. "D u rb a şla r ”, sa ra y c e lla d ın ın b u y r u ğ u n d a b u lu n u y o rla r d ı, bk z: V. B erto ld . T u r k e s ta n , ç, II, str . 237. " D u rb a şla r” k o n u su n d a a y rıca bk z: F. K ö p r ü lü : B i­
z a n s M ü e sse se le r in in T esiri, s. 213.
l o lb n l B îb î, IV, 2 5 1 .
11 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 308.
291
hane, camehane); “banyo dairesi” (taşthane);’^ arena (rekhane); a t ahırı (astâbâl), —Fransızca (“astabal - ^table)
terim i, sanki, tavla yönetim inin yabancı düzenlenmesi
olduğunu gösterm ektedir—; saray avcılığı (şikârhane);
kiler (anbar). B ütün bunlar, yüksek görevli kişilerin yö­
nettiği saray, yönetim inin yardım cı alanlarıdır. Örneğin,
Aflâki'den bilindiğine göre, daha 13. yüzyılın sonunda,
(Moğol hanına b ir akdoğan götürm üş olan) Tum anbay’ın
başkanlık sarayında, şahinlik'^ bulunuyordu. Ayrıca “içki
bölüm ü” (şarabhane) vardı, yalnızca uyarıcı içkiler (şa­
rap) değil, serinleticiler, h a tta içme suyu b urada toplan­
m ıştı. Örneğin, Sultan I. îzzeddin Keykavus, V iranşehir’­
de hastalandığı zaman, kendisine F ırat’tan su getiriliyor­
du.’^
B unlardan başka, b ir de, sultanın kişisel m ülkleri­
nin (hazine-i has) gelirlerinin yönetimiyle uğraşan bölüm
vardı.'®
Sultan, her şeyle ilgileniyordu, herkesin çalışmasını
bizzat izliyordu; herkes, belli ki maaşlıydı, ve sultan, us­
talık gösteren yazm anların ve saym anların ("muhasiblerin ”) m aaşlarını yükseltiyordu.'^
Saray sanları kadrosu çok yüksek ve çeşitliydi, ve
belki de zam ana göre değişiyordu: görevler kaldırılıyor
ya da ad değişikliğine uğruyordu. Bazan, erkânın işlevle­
rini belirlem ek güçtür, bunlar birbirine karışm akta ve belirsizleşm ektedir.
Saray yönetim inin başında saray em iri (em irbar) bu12 A m a b u ra d a gardrob d e v a m e tm iş tir ; “ta ş th a n e " sö z c ü ğ ü n ü , dah a.
M ark izi b ö y le a n lıy o rd u , b k z: Cl. H u a rt, l « s s a ln t d es d er v lc h e s to u rn eu rs,
t . I, p. 22, n o te . 1.
IS A flâ k l, II, 310.
M Y a zıc io g lu A li, m , 183.
15 V. S m irn o v , agy. s. 84.
l 6 y a z ıc ıo g lu A li, n i , 2 1 0 -2 1 1 ; a y rıca s u lta n ın to p ra k la rın ın , " h azin e
İşleri y a z m a n ı" (m ü n şl-1 h a s) b u lu n u y o rd u , bk z: F. K ö p rü lü . B iz a n s M ü e ss e se le r ln in T esiri, s. 201, n o t. 3.
292
lunuyor, o, ziyafetlerde, konukları yerlerine oturtuyordu.
"Şölen” sırasında hizm et eden "yiyecek tadıcıları” (çaşnigir), sofracılar (hansalar), sakiler (şarabsalar) gibi gö­
revliler vardı. Tümü, sultanın güvendiği kişilerdi ve ge­
nellikle Rum lardı. Bunlar, ziyafetlerdeki gizli konuşm a­
ları duyuyor (ayrıca özellikle kulak veriyor) ve sonra,
karşılığında kendilerine ödemede bulunan patronlarına,
bunları yetiştiriyor ve satıyorlardı. Ayrıca, stalm ayster
(miralıor), "hacib’ler,'^ ensonu, yıldızlara b ak arak talih
bildiren "m üneccim ’le r bulunuyordu; b u sonuncular, sul­
tana, niyet ettiği b ir işin "uğurlu saatini” önceden bildi­
riyor ve uyarıyorlardı.’®
“K âbenin sahibi önünde yem in ederim ki, m ünec­
cim ler yalan söylem işlerdir.” hadisinin uyarısına karşın,
daim a ve her yerde, saray m üneccim lerinin rolü büyük­
tü; bunlar, siyasal karışıklıkların yaklaştığını önceden
söylüyor, ve bu şekilde, sürekli korku içinde bulunan
hüküm darın üzerinde baskı yapabiliyorlardı.'’ Daha 20.
yüzyılda, İran'da, saray müneccimi, M ohammed Alişah'a
ta h ta çıkm ak için, uygun anı fısıldam aya çalışıyordu.
Doğu’da, saray kadrosunun zorunlu b ir öğesi dok­
to rd u ve ayrıca şair, h a tta soytarıydı. Sultanı eğlendir­
m ek ve gönlünü hoş tutm ak, kendisini sanat ve bilim
koruyucusu olarak gösterm ek istediği zam an edebî söy­
leşide bulunm ak gerekiyordu; h asta olduğu zamansa,
anında yardım a koşulm alı ya da ilaç verilmeliydi.
H astalığı sırasında, sultanın yatağı çevresinde, "Ba­
tı'nm ve Doğu’nun en ünlü dokto rların d an ”^'’ b ir konsül­
tasyon ekibi toplanm akta, b u hekim ler bir, "tıbbi ta n ı”
17
B u n u n la b ir lik te krş. M ü k r e m ln H a lil (op. c it., s. 78): "H aclb” ,
" m e m lû k ’’ o la r a k a d la n d ır ıla n , y a n i g u la m k ö le le r d e n d e r le n e n ö z el ask er­
le r in k o m u ta n ıd ır .
İS Y a zıcıo ğ u A li, III, 136.
19
p . B ern y e, agy. s. 154 -1 5 6 (B ü y ü k M o ğ o lla rın m ü n e c c im le r i « z e r in e
gö z le m le r ilg in ç t ir ) .
2 0 Y a z ıc ıo g lu A li, III, 310.
293
koym aktadırlar; en güçlü em irler hizmetçi görevi yap­
m akta, örneğin E m ir K aratay, am eliyat sırasm da sulta­
nın başucunda leğen tutm aktadır.^' Hekim ler, genellikle
K um lardan ve Yahudilerden oluşuyordu; bunlar, ustalık­
larıyla büyük ün kazanm ışlardı. 14. yüzyılda, Birgi’de,
"kadıların ve F akihlerin’' önünde ayağa kalktıkları, sah­
ne gösterileri sırasında sultanın karşısında o tu ran b ir
Yahudi hekim vardı. îb n i B atûta, bunu gördüğü zaman
şaşırm ış ve duyduğu öfkeyi açıkça yazm ıştır.^
Sarayın örgütlenm esi (“çaşnigir”, "salar" —başkan—
vb.) Farsça terim lerin bolluğunun da gösterdiği gibi,
İran öğelerini koruyordu, am a Selçuklular, BizanslIlar­
dan b ir dizi san alm ışlardır. Türkler, İstan b u l’da konuk
oldukları zam anlar, Bizans im paratorları, onlara seve se­
ve yüksek sanlar bağışlıyorlardı. Örneğin, Vakayinam e’de
—artık Moğol dönem inde— Fahreddin Sevastos’a rastla­
nıyor.^^ Kuşkusuz, bu, augustus şeklindeki eski sanını
koruyan b ir dönm e Rum da olabilir. Belki de, Bizans’ta
sık sık "kayser” sözcüğünü işiten Selçuklular, b ir ada mı
yoksa lakaba mı dönüştüğü belli olm ayan bu sanı,^'’ feodallara dağıtıyorlardı. Sultan I. K ılıçarslan’m oğulların­
dan birinin adı Muizeddin K aysarşah’tı, ve burada, daha
önce vurgulanan Bizans ("tsezar” sanının aktarılm ası)
ve Iran ("şah” sanı) ikili etkisine rastlanm aktadır. Ge­
nellikle, yüksek m akam larda bulunan saray görevlileri
arasında, Iranlılar vardı. Bu, aile lakaplarından anlaşıl­
m aktadır: Tebrizî, Isfahanı, H orasanî, Simmanî, Termezî. Tusî, vb. "T ürk” sözcüğünün karşıtı olarak, îran lı için
"Tacik” terim i kullanılmaktadır.^®
21 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 311.
2 2 lb n i B a tû ta , II, 305.
2 3 tb n l B lb î, IV, 264.
24B kz: İb n l BSbî, Y a z ıc ıo lu A li ve Afl&kl d iz in ler i.
25
Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 120. — Erm -enllerce, b u te r im , d*ıha ö n c e , tü*n
g ö ç eb e h a lk la r iç in k u lla n ılıy o r d u . TJrfalı M a tfe y , t ü m m üslüım an'.crı (h em
294
Sarayın alt hizm etlilerinin sayısı çok daha fazlaydı.
Nöbetçiler, (nevbetî); perde dibi hizm etlileri “p erd ed ar”
1ar. Bunlar, sultanın iç odalarında görev alıyor olm alı­
d ırlar ve özel b ir em ire (mir-i perderan),^^ "saray kom u­
tanına" bağlanm ışlardır; “H aseki”ler; '‘feraş”lar; belki,
ayrıca "o ğ lan 'la r, îb n i Bîbî, Vakayinam e’sinde, sultanın
verdiği görevleri yapan "gulam lar” terim ini kullanm ak­
tadır; "ay yüzlü” köle gençler, şölen boyunca konuk­
lara su ve şarap servisi yapan güzel kadınlar; kapıcılar
(kapuçı) vb.; am a tüm bunların, örneğin kapıcılarda ol­
duğu gibi (kapucıbaşı has) yöneticileri vardı.
Tüm bu saray korum ası (ve hizmetçileri) için "hâvâşi” terim i kullanılıyordu.^
Saray korum ası, "sultan otağı yasası” (berkanun-i
otak) şeklinde özel b ir düzenlemeyle yürütülüyordu.
Sultan örneğinden esinlenen feodallarda da silahlı
korum a birliği (sermüzedar) vardı. B unlar, sultanın sa­
rayına giderken bile, beylerini izliyorlardı; tüm ü ya da
b ir bölüm ü, sahtiyan çizmeler giyiyordu.^
Şölen zam anında, m akam sırasının sıkıca gözetildiği
tam b ir toplantı gerçekleşiyordu; Oğuz boylarının beyle­
ri, törede önceden belirlenen düzene göre oturuyorlardı;
herhalde, diğer konuklar için de b ir düzenleme vardı.
ik i yanda, iki m asa hazırlanarak, o rtad a .sultanın
ve, belki, seçkin konukların oturduğu sahne şeklinde bir
yükselti (sadr) yer alıyordu.^ Moğollar da, örneğin Kubilay Han, şölende böyle o tu r u y o r la r d ıg e n e llik le şölenİra n lIla rı, h e m T ü r k m e n le r l) b ö y le a d la n d ır m a k ta d ır , T ü rk ler ise, d ah a s o n ­
raları, A rap, Ira n lI y a d a T ü rk fa r k ı gössetm eksizin, ta c ik te r im iy le , yerle­
ş ik m ü sItim a n h a lk ı k a sd ed iy o rla rd ı, bk z: E. D u la u er. R 4 c lt..., p. 78,
2 6 lb n l B îb î, IV. 113.
27 F. K ö p rü lü . B iz a n s M ü e sse se le r ln ln T esir i, s. 246, n o t. 2.
s s l b n l B îb î, IV, 113.
2 9 lb n l B a tû ta (II, 268) b e lli k l bir is tis n a o la ra k , E ğrid ir s u lta n ın ın ,
s a h n e ü z e r in d e d eğ il, yere, d ö şe m e y e s e r ili b ir h a lı ü z e r in d e o tu r d u ğ u n u
b e lir tiy o r .
30D 'O h sson , op. c lt„ I, 638.
295
de, ev sahipleri, herhalde Konya’ya yön veren mevleviler
de, böyle oturuyor olm alılar; oğlunu evine akşam yeme­
ğine çağıran Sultan Veled, sedire çıkmış ve onu izlemiş­
tir.^'
Salon ışıklar içinde oluyordu; gümüş şam danlar ya­
nıyordu; eğer daha sonra, 14. yüzyılda, bölge beylerinin
ya da Ahilerin görkemi, îb n i B atû ta’yı hayran bırakm ış­
sa, Selçukluların sarayındaki ortam , kuşkusuz, çok daha
parlaktı. M asalarda, porselen, altın ve gümüş, zengin sof­
ra takım ı kullanılıyordu.
Şölende verilen yiyecekler, çok çeşitli ve zevkliydi;
koyun eti, horozlar, av etleri, güvercinler, keklikler; do­
yuncaya şarap, şerbet içiliyordu; am a ayrıca, Oğuz ulu­
sal yem ekleri ve içkileri de bulunuyordu.^ Güzellikleri,
K andahar ve Helluh güzellerini gölgede bırakan şarap
dağıtıcı sakilerin (sak) giysileri, altın ve gümüşlerle p ar­
lıyordu; başlarında altın işlemeli "eskeler''ler (Asakif)
(yemeni anlam ında ç.) ya da beyaz veya kırm ızı "b ü rlü k ”ler^ vardı, kısaca, Selçuklular, Bizans’ın saray görkem i­
ni de benim sem işlerdi.
B ir topluluk, müzik çalıyordu; tim bal (nekâre, kûs),
boru (nefir, burgu), zurna (surna), "çengi”, "reb ab ”, d ar­
buka ("tabal”), vb.;^ burada. Iran k ü ltürünün etkisi kuş­
kusuzdur.
Değerli giysiler given şarkıcılar, "ozan”Iar®^ ve "kopuzcu”lar, tam bu r ve koüuz çalarak, kentlerin fethedil­
mesi, bahadırların yararlıkları üzerine sofra türküleri yakıvorlar,^ eski Oğuz kahram anlarını anıyorlardı. Bu. sa­
vaşları, başkaldırıları vb. şarkılaştıran Kazak bahşileri31 A tlâk l, II, 398.
3 2 Y a z ıc ıo g lu A li, III, 204.
3 3 Y a z ıcıo g lu A li, II, 206.
34 M ü zik a le tle r in in adları, tb n i B îb î'd e v e rilm iştir .
3 5 Y a z ıcıo g lu A li, III, 206.
36 Y a z ıo ıo ğ lu A li, I II , 359 - 366.
296
(III, 217).
nin de sürdürdüğü repertuardı.
Ayrıca, öykücüler vardı. Bunlar, anlaşılan, dinsel
destan - şarkılar söyleyip duran ‘'nıeddah”lar "kavval”lar
vb. idi.
Günün konularına ilişkin sesler getirebilen halk ya­
ratıcılığı, toplum un ü st züm resine anlaşılır ve yakın
geliyordu.
Sonraki kuşaklar tarafından unutulan T ürk şiir ge­
lenekleri, Selçuklular zam anında, bu îra n k ü ltü rü hay­
ranlarında, gene de, Osmanlı sultanlarında olduğundan
daha güçlüydü; eski kahram anlık törenlerini yansıtan
“Dede K orkut K itabı” bu gelenekleri, belleklerde tu t­
maktadır.®^ E dirne'deki Milan elçiliğine katılan B. de la
Brokyer de, Türk kahram anlarının savaşçı yararlılıklarını
dile getiren türkücü müzisyenleri gözlemlemiştir.^
Yazıcıoğlu Ali, saray şöleni tablosunu, anlaşılan. Sul­
tan II. M ürad’ın sarayından başlayarak geriye doğru can­
landırm ıştır. Belki, saray hizm etçilerinin "baş giysisi”
eskûflar da "eskefe, aslında eşik, eşik bezemesi. Sonra­
dan, başa giyilen b ir yemeni, kufi, ç. - n.” V akayinam eye
Türk dönem inde girm iştir. Bunu, Sultan II. M urad “tü ­
retm iş” ve m oda haline getirmiştir.®’
“Dede K orkut K itabı”na girm iş olan kahram anlık
söylenceleri. Erm eni B eyşehri’nin eliyle yeniden kayde­
dildiğine göre,'"’ bu da, sanki, Selçuklular dönem inde. E r­
meni türkücülerin büyük önem taşıdığını varsaym aya
olanak veren b ir kanıt gibidir.
19. yüzyılda, Bayazıd’da, M. L ithutin’in gözlemlediği
gibi, türkücülerin rep ertu arı genişti; bunlar, kahvehane­
lerde “Şehnam e” kahram anı R üstem ’in yararlıklarım tür37 Y a p ıtın g e n e l k a r a k te r istiğ i, b k z; V. B a rto ld . T u r y e tsk iy ep os 1 K a v k az. Y aa ik 1 llte r a tu r a , t. V, 1930, s tr . 1 - 18.
38 B. d e -la -B r o k y e r , str. 584.
39 A. R a slm . O sm an lI ta r ih i. İ s ta n b u l. 1328 - 1330, II, 308.
40 V a ry a n tla r, " Ü lk ü ’' (1938, n o t: 1 v e d ev .) d e r g isin d e b a s ılm ıştır .
297
küleştiriyorlardı, am a b ir an, kolayca esinlenerek Rus
silahının başarılarını ya da T ürklerin utanılası kaçışını
da, türkülerinde dile g etiriyorlardı/' Ve bu, "Allahın ken­
dilerine gönderdiği b ü tü n yöneticilere hizmete ve dalka­
vukluğa hazır oluş”, şarkıcıların yabancı kökenliliğine
ilişkin varsayım ı güçlendirm ektedir. Ben gene de, Selçuklularca, ozanlık kurum unun Erm enilerden alındığım
düşünmeye devam ediyorum.''^
Şarkılara, m asal anlatılarına tü rlü oyunlar eşlik edi­
yordu. Örneğin, h üner sahiplerini genellikle çevresinde
bulunduran sultanların sevdiği eğlence u staları Selçuklu
hokkabazları, B izans'ta ünlenm işlerdi. Sultan II. Kılıçarslan, İm p ara to r M anuel’in yanında bulunduğu sırada, iz­
leyicilerin karşısında, hokkabazlar, gösteri yapm ışlardı,
belli ki bunlar, karm aşık akrobasi num araları gösteriyor­
lardı."”
Yengi kazanm ış kahram anların övülmesine, coşkulu
b ir ilgi gösteren saray, talihsizliğe uğram ış düşm anların
sahnede nasıl simgelendiğini de severek izliyordu. Anna
Komnin, "Anılar”mda, inme hastalığına yakalanm ış olan
babası im p arato r Aleksis’in "b a rb a rla r” önünde alaya
alındığı kom edilerin, Sultan II. K ılıçarslan’m başkenti
Konya'da nasıl oynandığını anlatm aktadır. Yunan araş­
tırm acı Skarlatos, burada, daha önceye ilişkin (12. yüz­
yıldan) Rum Selçukluları gölge tiyatrosunun belirtilerini
görm ek istiyordu. Ama, Profesör G. Jakop'un'*'* da işaret
ettiği gibi, Anna K om nin’in sözlerinden bu varsayım ı çı­
karm ak güçtür. K uşku yok ki, bu, olayların taze izleri
41 M. L lh u t in , agy. s. 126 - 127.
42 VI. Gordl'evskiy, P r o ish o jd e n iy e o sm a n sk o v o slo v a " uzan" . U ç y o n iy e
z a p is k i t n s t i t u t a n a ro d o v V o sto k a , M., 1930, str. 229 - 231. A yrıca b k z: V.
B a rto ld . T u r ty e tsk Iy ep o s 1 K avkaz, str. 9. prim ; H. Z ü b eyir I. R ıfa t. A n a ­
d ild e n derlem eler. A nkara, 1932, s. 297. (S ö z c ü ğ ü n ça ğ d aş a n la m ı o z a n 'd ır).
43 N. J orga. G e sc h lc h te d es o so n a n isch en R e lch es, Bd. I. G o th a , 1909,
p. 103.
44
Jaoob. D le T ü r k lsch e V o lk s littsr a tu r . B erlin , 1901, pb. 37.
a.
298
üzerinde doğan, halkın kaba siyasal türetm eleridir.
Şölenlerde, sık sık, yabancı dilde konuşm aya da rastlanm aktadır, çevredekilerden b ir şey saklam ak gerekti­
ğinde, sanki Farsçaya başvuruluyor gibidir/^
Yazın dili, kuşkusuz Farsçaydı, ve bu dilde yazılan
tüm yapıtlar, toplum un ü st tabakasının kullanm ası için­
di; am a, zam anın koruduğu az sayıda litaratü r, büyük ta­
rihsel önem taşım aktadır: İbni Bîbî, Aksarayi Vakayina­
meleri, Aflâki’nin anıları; Selçuklulara Bizans’tan geçmiş
yüksek görevliler bile, Farsça yazıyorlardı; örneğin, Türkm enlere yakınlığım gösterişli biçim de vurgulam ak iste­
yen, Rum asıllı Hass Oğuz “M unazarai çenguşarap” (“çal­
gı ile şarap arasında ta rtışm a”) adlı b ir çalışm a hazırla­
m ıştır.
Genellikle, İra n ’dan gelen m üslüm an k ü ltü rü öğeleri,
Selçuklularda, oldukça belirginleşiyordu. İra n ’dan Küçük
Asya'ya, şairler, bilginler yönelm işlerdir. Sultan, şehza­
deler, feodal sınıf, Fars dilini iyi biliyor, Farsça şiirler ya­
zıyorlardı; îra n şairleri ve bilginleri, onlar onuruna kasi­
deler yazıyor, onlara y apıtlar adıyorlardı^''* vb.; 12. yüz­
yılın sonunda, şairler. Sultan II. K ıhçarslan’m oğullarına
Farsça övgüler yazıyorlardı. Anlaşılan, şehzadeler, oku­
m uş kişilerdi ve îra n yazınına değer veriyorlardı.
K üçük Asya’da, Azerbeycan’daki Hancı bölgesinden
Nizam i’nin şiiri de iyi biliniyordu. Nizami, "Mahzen-i Es­
ra r” başlıklı uzun şiirini —“Beşleme”nin ilk bölüm ünü—
Selçukluların dünürü, Erzincan egemen beyi Fahreddin
B ehram şah’a adam ıştır. Adının sonsuzlaştınim asından
hoşnutluk duyan Mengücük, şairi cöm ertçe ödüllendir­
m işti. Ama belli ki, Selçuklular sarayı da şiire değer ve­
riyordu. En azından, Ibni Bîbî, bunun öyküsünü ayrmtıy45 Ch. S ch efer. Q u e lq u e s chapitreg d e l'abrtgâ du S e ld jo u - knameh:
R e c u e ll d e textes et traduetions publi^s par le s professeurs d e l ’E cole d es
la n g u e s OTientales vivantes, t. I, P a ris, 1889, p. 8 .
46 F. K ö p r ü lü . T ü rk e d e b iy a tı ta r ih i. İ sta n b u l, 1928, s. 247.
299
la dile getiriyor/^
Töreye düşkün olan Sultan I. Alaaddin Keykubad
bile, Farsça şiirler ("rubailer”) yazıyordu. Konya çevre­
sindeki surlai'i restore ettirdiği zam an ise (1222 yılı), taş­
lar üzerine "Şehnam e”den dizeler kazılm asını buyurm uş­
tur. Selçukluların savaşçı yiğitliği, İran kahram anlarının
yararlıklarının betim lem elerinden güç altyordu.
Belli ki, “ Şehnam e”, Selçuklu sarayında büyük ilgi
ve sevgi görüyordu.
M. Fuad K ö p rü lü n ü n dile getirdiğine göre,'® son Sel­
çuklulardan biri, "Selçuklu yurtseverliğini” yükseltm ek
isteyen III. Alaaddin Keykubad, şiir halinde, "Şehnam e”ye benzer b ir Selçuklu saltanat kitabı yazılmasını ısmarlam ıştır. Bu destanın yazılması görevi, şair Hoca Dehhan i’ye verilm iştir.
Türkm en kökenli (daha sonra anayurdu H orasan’a
dönmesi için izin dileyen) Hoca Dehhani, uzun süre ilgi
ve sevgi gören Türkçe “gazeller” de yazıyordu.'”
13. yüzyılda, Küçük Asya’da, O rta Asya’dan gelen
Türk kültürü etkisi güçlenm iştir. M oğollardan k u rtu la­
rak buraya yönelen bilginler, O rta Asya yazını üzerine
kurulu b ir yazı ortam ım da taşım ışlardır.
O rta Asya yazını, artık, o zam an. Küçük Asya yazı­
nının dilini ve konularını biçim lendirm eye başlam akta­
dır. Yerli şairler, içinde ulusal gelişme tohum larının oğul
cuklarm ı taşıyan b u "T ürk” düşünce akımına, ister iste­
mez, ilgi ve sevgi gösterdiler.
îra n kültürüyle yetişmiş Celâleddin R um i’nin oğlu
4 7 İb n l B îb î, IV , 22; Y a z ıc ıo ğ lu A li, OT, 57. A y rıca bk z: "H akan! — N iz a m i — R u s ta v e li’’ d e r le m e si, 1, M . — L., 1935, str . 39. — Y . E. B'e-rtels’d©
(E ncyclopĞ die d© l'Isla m , III, 1002) n e d en se, A zerb a y ca n A ta b ey i tld e g lz g ö ­
r ü n m ek te d ir .
48 P. Köprülü. Türk edebiyatı tarihi, s. 288.
49 B u k o n u d a bk z: F. K ö p r ü lü 'n ü n , A n k ara'd a ç ık a n " H a y a f' (1926, n o : 1,
str . 4 - 5 ) d e r g isin d e k i m a k a lesi. A y rıca b k z: F. K ö p r ü lü . T ü r k E d eb iy a tı
T a rih i, s. 318,
300
Sultan Veled de, Türkçe şiirler yazm ışlardır. Bu “Selçuk”
şiirleri, H am m er zam anından beri, yüzyıl boyunca, doğubilim ciler tarafından incelenegelm iştir.“ Sultan Veled'in
Türkçe şiirlerinin göreli olarak ayrıntılı b ir seçimini, 1925
yılında, Veled Çelebi yapm ıştır.
Böylece, incelik kazanm ış İran simgelerini isteyen
sarayın akşam larına karşın. Küçük Asya'da, din çevresi
tem silcileri —hocalar (hoca Dehhani, Ahmed Fakih, ya
da hoca Fakih), dervişler (Seyyad Hamza)— aslında sufi
çizgileriyle örülü b ir T ürk şiirini de aşılam ışlardır, ama,
Mevlevi tarikatının kurucusu şair Celâleddin R um i’nin
yaşadığı b ir zam anda, ve Moğol saldırısı dönem i için,
bunun böyle olm ası doğaldı. 14. yüzyıl T ürk şairleri de
düşünceleri üzerinde eğitilmiş olduğu mevlevi dervişleri
Celâleddin Rumi ve oğlu Sultan Veled gibi, kendilerini
ulusal akım a kaptırm ışlardı. T ürk m istik şiiri de, özellik­
le şölenler sırasında, saraya girm e olanağı bulabiliyordu.
Ama şölenlerde yalnızca neşelenmekle, eğlenmekle
kalınm ıyordu. Siyasal konular da, b u rad a görüşülüyor,
h a tta anlaşm alar da b u rad a gerçekleştiriliyordu.®'
H aftada iki kez oyun kuruluyor, ok atm a, “çevgân”
ve “to p ” oyunları gibi,“ tüm ünün b ir düzene sokulmuş
olduğu, Sasanilerden Türklere geçen oyunlar oynanıyordu.“
Sultan, sevinçli anlarında, güzel kadın halayıklarına
50 P, K ö p r ü lü . T ü rk D ili ve E d e b iy a tı h a k k ın d a a ra ştırm a la r, İ sta n b u l,
1934, ss. 162 - 173.
51 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 381.
52 B u o y u n k o n u su n d a , O p p en h e im 'd e (M ax v o n O p p en b eim , D er D Jerld
u n d d as D jerld - S p iel. tsla m ic a , y o l. I I ) b ilg i v e r ilm iştir . O yu n y a ln ız c a
k e n t h a lk ı a ra sın d a d eğil, k öylerd e de o lm a k üzere, T ü rk iy e ta şr a sın d a
s a ğ la m c a k o r u n m u ştu r , bk z: V I. G o rd lev sk iy . O sm a n sk a y a svadba. E tn o g r a flç e sk o y e o b o zren iy e, 1914, n o : 3 - 4 , str. 51 - 53. B u o y u n u ç o cu k la r da
o y n u y o rd u : “A tç ılık D ern eği" ta r a fın d a n d ü z e n le n e n , İ s ta n b u l’d ak i y a r ış ­
m alara, B a y b u r t’ta n g e le n ta k ım ın k a p ta n ı B asri, o n ik i y a ş ın d a n b eri, b u
o y u n u o y n a d ığ ın ı b e lir tm işti.
53 K. în o s tr a n ts e v . S a sa n id sk iy e e ty u d ı, str. 72.
301
ve erkek uşaklarına arm ağanlar veriyor, altm kablar için­
de h ırk alar vb. bağışlıyordu. Değeri ve rengi farklı h ır­
k alar arm ağan ediliyordu.
Bağımlı b ir bey, saraya geldiği zam an, Selçuklular,
cöm ertlik parıltıları saçmayı seviyorlardı. Erzincan beyi
Davudşah, sultana dilek bildirm ek için, K ayseri’ye gel­
mişti. Ona, atlastan ve ipekten b ir otağ hazırlanm ıştır.
Sonra, saray m utfağından, yiyecekler getirilm iş ve müslüm an konukseverliğinin gerekli süresi olan üç gün bo­
yunca böyle sürm üştür. Dördüncü gün, m utluluk verici
gelişi nedeniyle, sultan, ona 10 bin altın sikke, değerli
taşlarla süslü başlık ve kuşak, zırh takım ı, a t vb., yani,
bağımlı beye verilmesi gereken h er şeyi bağışlam ıştır. Be­
yin geçimi için de, 2 bin koyun, 2 bin yük buğday, 500
yük arpa, 200 tulum şarap ve 20 bin akçe belgesi veril­
m iştir.
Sultanın K ayseri'deki sarayı b ir bahçeyle çevriliy­
di.^ Ama, Aflâki’nin “M enkıbeleri’ nden anlaşıldığına gö­
re, kuşkusuz, Konya’da da durum böyleydi; ancak Moğol1ar zam anında, bahçe bakım sızlaşm ış ve giderek b ir me­
zarlığa dönüşm üştür.
Sultan, bazan kent dışına, Konya ovasına gidiyordu;
orada, küçük b ir gölün bulunduğu b ir yerdeki "Filobad”
["K ubâdâbad”] köşkünde dinleniyordu.^^
K adınlar, ayrı yaşıyorlardı; onlar şölenlerde bulunu­
yorlardı. M üslüman sultanın b ir harem i vardı ve buraya
yabancı erkeklerin girm esi yasaklanm ıştı.
Ne var ki, bu durum , giderek oluşm uştur; Sultan II.
K ılıçarslan zam anında, henüz, eski âdetler, eski gelenek­
ler egemendi. Örneğin, sultanın kızı îsm eteddin Gevher
5 4 tb n i B îb î, IV, 113.
55 A flâk i, I, 30; II, 196. H uart, b u a d la n d ırm a y ı, P ılo p e d ıo v (d o stla r
o v a sı) s ö z c ü ğ ü n d e n tü r e tm e k te d ir , a m a b e lk i bu rad a, ik in c i b ö lü m d e "abad"
s ö z c ü ğ ü g izild ir; n e o lu r sa o lsu n , b u yer ad ı, sa ra y ın R u m sev er e ğ ilim le r in i
d ile g e tir m e k te d ir,
.302
H atun, babasından pay olarak Kayseri toprağını alm ıştı;
K ılıçarslan’ın M alatya'da ölüm ünden sonra, onun, adı ga­
liba îzabella olan dul eşi (1124), kentin yöneticisi olarak
kalm ıştır.^
Eş seçerken, sultan, harcam alar karşısında duraksam am aktadır, örneğin, K ıhçarslan’ın "arı soyundan’’ ge­
lin için, 100 bin florin başlık (kalın) ö d em iştir^ Yassalar
ve hıristiyanlar, Selçuklu, onların kızlarım harem ine al­
dığı zam an, gurur duyuyorlardı. Sultanla dünürlük iliş­
kisine girince, bunlar, konum larını güçlendiriyorlardı. Ör­
neğin, K ir F arid siyasal düşüncelerle, kızını sultana vermekte,^ Gürcü kraliçesi, Konya'ya kızını gönderm ektedir
vb.. Ayrıca, Tokatlı, öyle görünüyor ki, T ürk kadını olan
b ir Kumaç H atun anılm aktadır. Bunun, b ir ad olm aktan
çok, sultanın ikinci (küçük) eşinin sanı olduğu anlaşılı­
yor.^’
S ultanların eşlerinin kendi sarayı, (Hıristiyan kadın­
lardan oluşan) kendi halayık ve köle kadrosu vardı; sul­
tan eşinin b ir kadın haznedar tarafından yönetilen özel
hâzinesi de bulunuyordu; h atta, Osmanlı dönem inde, (sa­
rayın ekonom isini yöneten) "hasnedar usta", sarayda bü­
yük etki sahibiydi.
B ir defasında, mevleviler, yoksul b ir kızı evlendirir­
ken, saraya. Gürci H atun'a, u sta hatunu yollam ışlar, o
ise, sarayda, em irlerin eşleri arasında zengin çeyiz topla­
m ıştı. K um aşlar, örtüler, küpeler, yüzükler, bilezikler ve
ev için (şam danlar, kaplar vb. oluşan) tam b ir takım .
Sultanın kızları, burada, harem de eğitiliyordu. Bun­
lar, Aflâki'nin yazdığına göre, "soylu ve öğrenim görmüş
56E. D u la u rter. R â c it... pp. 70, 106; b u n u n y a n ısır a , S u r iy e li M lh all'in
y a y ım c ıs ı E. J . C h a b o t (III. 200, n o t. 2) b u v a r sa y ım ı r ed d etm ek ted ir.
5 7 y a z ıc ıo g lu A li, III, 157.
5 8 Y a z ıeıo ğ lu AH, III, 243 - 244.
59
B u g ü n “k u m a " sö zc ü ğ ü , b u a n la m d a k u lla n ılıy o r ; K u m a ç H a tu n k o ­
n u su n d a . b k z: A flâ k i, d iz in su b v oce, K araim lerde. “k u m a ” s ö zc ü ğ ü , k u tsa l
k it a b ın a n la y ış ın ın e tk is iy le n ik â h s ız k a rı, “o d a lık ” a n la m ın ı k a z a n m ıştır .
303
b ir kadın” olan, anlaşılan, mevlevilerce salık verilen usta
hatunun gözetimine em anet ediliyordu.
Moğol döneminde, genel olarak mevleviler, saraya
ustalıkla sızabilm işler ve tüm sultan sarayını, kadınlar
aracılığıyla, etkileyebilm işlerdir. Örneğin, Sultan II. îzzeddin K eykavus'un eşi Gürci H atun, Celâleddin R um i’nin
alım m a kendini kaptırm ıştır; o, Celâleddin R um i’den (da^
ha sonra dünya pazarını iyi bilen H indistanlı b ir tüccarın
belirlediğine göre), Serendib’te b ir yerde, yani Seylan’da
yetişen gizemli çiçekler almış ve bu çiçeklerin taçyapraklarıyla gözlerine dokunarak h astaları iyileştirmişti.*®
Daha O rta Asya'da, eski Oğuz gelenekleri, İran 'd an
yapılan aktarm alarla uyum içinde, b ir arada yaşıyordu.
Küçük Asya’da, Selçukluların harem lerine, tutsaklar, oda­
lıklar ve yerli hıristiyanlardan eşler, çoktan Küçük Asya'­
da yerleşmiş T ürk boylarının sonraki kuşakları, K afkas­
yalI kadınlar vb. giriyordu. Bu da, Anadolu Türkünün
dış görünüm ünde, etkisini gösterm iştir.
60
A flâ k i, II, 75. — V. d e R u b ru k , b u n u , o n a v e d e r m a n sız d ü ş e n o ğ lu n a
İlişk in o la ra k a n la tıy o r (P u te ş e s tv ly e v ı v o s to ç n ly e str a n ı, str. 177).
304
ONALTINCI BÖLÜM
Selçuklular Döneminde Dinsel İnanışlar - Müslümanlık
Öncesinin ve Hıristiyanlığın Yansımaları - Resmî Din
Olarak İslâm - Küçük Asya’da Dervişlik - Mevleviler ve
Celâleddin Rumi’nin Rum Çevresi
Selçuklular, İslâm î, çok önceden, daha Maverâünnehir'de benim sem işlerdi, am a dış görünüşün arkasında.
Küçük Asya’da eski, m üslüm anlık öncesi yatkınlıklar,
uzun süre devam ediyordu.
Çok eskiden, daha K üçük Asya üzerinde Iran hüküm ­
darlarının egemenliği sırasında, Küçük Asya’ya, Iran kül­
türü, Iran dinsel düşünceleri yayılmıştı; onlar, burada,
belki, henüz tam anlam ıyla kaydedilmemiş izler bırak tı­
lar. Küçük Asya’da, Selçuklular, dıştan olduğu gibi, içten
de ayrı inancın etkisine uğram ışlardır. Ve Selçuklulara,
islâm m kalesi olarak. H açlıların saldırılarım engelleyen,
inanç savaşçıları gözüyle bakm ak doğru olm ayacaktır.
305
Küçük Asj^a’da, Selçuklular, gerçekten de, hıristiyanlarla
savaşım yürütm üşlerdir; onlar, yazıtlarda, kendilerini gu­
rurla, kâfirleri yok ediciler olarak sanlandırıyorlardı;
“İslâm sultanları” olarak yüceltiyorlardı, am a dinsel yo­
bazlık, onlara yabancıydı, onların savaşım çizgileri islâmla yapay olarak bağlantılıydı.’ Selçuklular, dinin çık ar
larm ı değil, kendilerinin siyasal ve ekonom ik çıkarlarını
savunuyorlardı. Selçuklular, uyrukları için gerçek müslüm anlardı ya da öyle görünüyorlardı, am a kapalı iç çev­
rede, gerçek yüzleri ortaya çıkıyordu, ve bu konudaki
söylentiler ülke dışına yayılıyordu. Örneğin, H alep’ten
N ureddin Zengi, Sultan II. K ılıçarslan’a elçi gönderdiği
zam an, o, sultanın inanç yenilemesini istemişti.^ Demek,
12. yüzyılın ikinci yarısında, dışarda, Selçukluların tam
m üslüm an olduklarından kuşkulanılıyordu.
Hemen belirtm ek gerekir ki, suçlam alar, genellikle,
islâm i inancın d ö rt ekolünü özdeş değerlendiren dinsel
hoşgörüyü kavram aktan uzak ve buna yabancı, d ar ka­
falı, biçimci çevrelerden geliyordu. Yönetici ü st tabaka­
nın ikiyüzlülüğünden kuşkusuz, bağımsız olan halkın
“alt tabakaları” da islâm dan uzaktı.
Daha 14. yüzyılda, yani Selçuklulardan sonra, îbni
B atû ta’nın anlattıklarından görüldüğü gibi, Alaiye'de, ka­
dınlar, yüzleri açık olarak dolaşıyorlardı.^ Bunlar, olası­
dır ki, yalnızca hiristiyan kadınlar değildi, yabancılar
arasında, —^yabancı tüccarların ziyaret ettiği— kentin ya­
şam koşullarında İslâm dininin istem lerini, kendileri için
hoş görmeyen yarı göçebe Türkm en kadınları da böyle
davranıyorlardı, tslâm ın ortasında filizlendiği halkın
temsilcisi b ir Arap olarak, Ibni B atûta, onlar için istenir
b ir konuktu ;ama, öte yandan Alaiye’deki halk, haşhaşın
1
w.
B a rth o ld . 12 V o rlsu n g en , p . 109.
la v llle d es d er v ic h e s to u rn eu rs. P aris, 1897, p . 215,
3 t b n l B a tû ta , II, 256.
2 Cl. H u a rt. K o n la ,
306
büyüsünü de deniyordu.
Kuzeyde, Karadeniz kıyısında, yalnızca halk değil,
islâm ın resm î tem silcisi kadı da, Sünniliğe aykırı davra­
nıyordu. İbni B atûta, E m ir İb rahim 'in annesinin cena­
zesindeki tuhaflıkları şaşkınlıkla anlatıyor. T abutunun
ardı sıra, oğlu, başı açık olarak yürüyordu; em irlerin ve
kölelerin giysileri ters çevrilmişti,'* kadının, hatibin, fakihin ise başlarına sarık yerine siyah örtü ler sarılmıştı.®
Sinop’ta siyah renk, belli ki, yas anlam ına geliyordu, ve
b urada hıristiyanlarla kom şuluğun etkisi yansım ıştır.
Kuzey kıyıya, daha önceden, sapkın öğretiler yayıl­
mıştı: Baba îsh ak başkaldırısının bastırılm asından sonra
—Oğuz boyu— Çepniler, b u rad a sığmak bulmuştu.*
Genellikle, cenazeler (halk gelenekleri de çokça bu­
rad a yansım aktadır), m üslüm an törenlerinden uzaklaşı­
yordu. Örneğin, mevlevilerde, cenaze alayına, m üzik alet­
leri çalınarak eşlik ed iliy o rd u / Ibni B atû ta’nm anlattı­
ğına göre, M anisa’da, Sultan S aruhan’ın oğlu, ilaçlanmış
ve birkaç ay boyunca, yeraltı sininde korunm uş, anası
babası kurban bayram ı arefesinde, ona bakm aya gelmiş­
lerdir;® îb n i B atûta, "B unlarda k ırk gün yas tu tu lu y o r”
diye serinkanlıca ekliyor.’
Küçük Asya toplum unun yüksek çevreleri arasında,
4 K arş. e sk i Y a h u d ilerd e, ü z ü n t ü s im g e si o la ra k te r s ç e v r ile n yatak ,
5 İb n i B a tû ta , II, 353 - 354.
6 K. G u m a n (O b e tn o lo g ii M aloy A zli, tz v e stiy a K a vk azk ovo o td e la
R u ssk o v o g eo g ra fIçesk o v o o b şç estv a , t . V I, str . 57). G alib a, T a h ta c ıla r k o ­
n u su n d a , B u r a la r d a n d u y d u ğ u n u y in e le y e r e k şö y le y a zıyor: T ü rk ler, onlara,
a şa ğ ıla y ıc ı b ir ad ta k a ra k “Ç a p n i” d iy o rla rd ı. B u, k o r k u d a n , g ö r ü n ü şte
İslâ m î k a b u l e d en , ü lk e n in k ö k lü h ır is tly a n h a lk ıd ır .
7 A flâ k l, II, 217, 347, (E rzu ru m 'd a, P a şa H a tu n y e d in c i g ü n g ö m ü lü y o r ):
257, (K ire H a tu n ’u n c e n a z e si sıra sın d a , S u lta n V eled d ış ın d a h erk es b a şın ı
a ç m ış tır ); 410, (A m ir A r if in c e n a z e sin d e , K o n y a h a lk ın ın b ü y ü k b ö lü m ü ,
b a şın ı aça ra k y ü r ü m ü ş tü ): 284, (c a m id e k i h erk es ü z ü n tü d e n b a ş ın ı a ç m ış tı).
8 ib n i B a tû ta , II, 313. B u arada, krş. esk i B u h a ra 'd a c en a ze . B urada,
h a t ifç e y ü k se k k erp iç sin lerd e, ö lü n ü n "ru h u " d ışa r ıy a ç ık a b ilsin diye, a ç ık ­
lık b ır a k ılıy o rd u : b u y ü z d e n , B u h a r a ’da, c ese tle r e ö z g ü b ir k o k u o lu ­
yordu.
9 İb n i B a tû ta , II, 354.
307
daha 14. yüzyılda, islâm la çelişen eski dinsel inanışlar,
tutunm aya devam ediyordu.
Devletin m erkezindeki m üslüm an Oğuzlar da, Hıris­
tiyan düşüncelerinin çevrintisine k a p ılıy o rd u :S e lç u k lu larca işgal edilen büyük kentlerin halkı, yaşam larını k u r­
tarm ak ve toplum sal konum larını sürdürm ek için islâma
geçmişti, am a yeni dönmeler, Bizans ortodoks bakış açı­
sından kalan sapm acı eski inanışlarını genellikle bilinç­
sizce alıkoym uşlardı, m üslüm anlığa aykırı bu düşünceler
de Oğuzlara geçmişti.
Y ukarı F ırat'ta, öğretileri, Erm enilerce istekle be­
nim senen Pavlikiyenler güçlenmişti; ikonalardan nefret
etm eleri, onları, b ir yandan m üslüm an A raplarla yakınlaş­
tırıyordu, öte yandan da, burada. Oğuzlar arasında yan­
daş kazanm ak için, gene elverişli b ir ortam açılıyordu.
Selçuklular üzerinde, E rm enilerin güçlü etkisi ol­
m uştur.” Bizans’ın dinsel baskısından bunalan Ermeni1er, Küçük Asya’da, Oğuzların belirm esini hoşnutlukla se­
lam lıyorlardı. Doğallıkla, Oğuzlar da, onlara yakınlık du­
yuyordu. "H aç”'^ sözcüğü de, Erm eniceden o zam anlar
geçmiş olm alıdır. Erm enilerin Oğuzlara eğilimi, anlaşı­
lan, öylesine güçlü biçim de göze çarpm ıştır ki, hıristiyan
tarihçiler, Erm enileri, hıristiyanliga ihanetle suçluyor­
lardı.
Böylece, Bizans’ın düşm anları, Oğuzların kalbini ka­
zanmış, ve dağılma m eydana gelmiş, Küçük Asya’da, eski
kültürlerin zemini üzerinde, m üslüm an - hıristiyan ikili
inancı büyüm üş ve sağlam laşm ıştır.
Sonuçları, çıkarırken, anım satayım . U luslararası 11.
Doğubilimciler Kongresinde, V. D. Smirnov, doğrusu, ka­
rışık olan raporunda,'® Küçük Asya hıristiyan halkının
10 F. K ö p r ü lü . B iz a n s M ü e sse se le r in ln T esiri, s. 296, n o t. 1.
11 tb ld , s. 227, n o t. 4.
12 Y a z cıo g lu A li, m , 63 (am a, y a n ın d a A rapça "salb'’ sö z c ü ğ ü v ard ır).
13Les vers d lts " S e ld jo u k ” « t le c h r ls tla n ls m e tu r c . A c te s d u o n z le m e
308
oldum olası ikili inançlılığı konusunda, düşüncesini dile
getirm işti. Küçük Asya'da, hıristiyanlığı baltalayan din­
sel öğretiler (gnostitsizm, maniheycilik), eskiden beri yay­
gınlaşm ıştı. Islâm la Hıristiyanlık arasındaki sınırlar sili­
niyor, islâm ın resm î ilgilileri, Hıristiyanlığın sapm acı dü­
şüncelerini de taşıyabiliyorlardı. V. D. Sm irnov, Danişm endlerin Bizans k ü ltürüne eğilimini (sikkelerde iki dil­
den, Arapça, Rumca açıklam alar), ya da gerçek b ir yakın­
lığın, herlıangi b ir yabancılaşm a ve yobazlık bulunm adı­
ğının gözle görülür yansım ası olarak tarihsel vakayina­
m elerde ya da söylencesel destanlarda ve m asallarda,
m üslüm anların sık sık Hıristiyan din adam ı giysisi giy­
mesini böyle açıklam aktadır.
M averaünnehir’den sürekli olarak yeni kalabelekler,
yeni dervişler, babalar geliyor, ve bunlar, sürekli. Küçük
Asya'daki Oğuzların basit törelerini ayrıştırıyor ve değiş­
tiriyorlardı. Büyük ilgiyle, simyacılığın gizlerine kendile­
rini kaptıran dervişler, insanların kafalarını karıştırıyor
ve onları inançtan koparıyorlardı.'''
Ama, Selçuklular, resm î olarak sünni idiler ve inan­
cın yönergelerini gözetiyorlardı. Örneğin, eski gelenekle­
rin koruyucusu Sultan I. Alaaddin Keykubad, ateşli b ir
m üslüm an olarak, E bu Hanife mezhebini izliyordu; o,
günde beş vakit nam az kılıyordu, ve yalnızca, gün doğar­
ken, ilk duayı, şafii mezhebine göre yapıyordu.
Ayin kuralları, ayrıntılı ritm le düzenlenmiş, akılcı,
şekilde kurulm uştu ve islâm ın sünni öğretisi, h er şeye
karşın, T ürk’ün asker doğasına uygun düşüyordu.
Selçuklularda, şeyhülislâm görevlerini yerine geti­
ren kadı, yeryüzünde, tan rısal yasayı simgeliyordu, am a
o, yalnızca dinsel değil, dünyasal m akam larda da buluC ongres I n te r n a tio n a l d e s o r le n ta lis te s â. P a ris, 1897. T ro isiâ m e s e c tlo n . P a ­
ris, 1899, pp. 142 - 157). B u n u n la b ir lik te , V. D . S m irn o v , s o n r a d a n g ö r ü şü n ü
d e ğ iş tir m iş tir . (M n im ıy tu r y e ts k iy s u lta n , str . 53).
M A flâkI, II, 349.
309
nabiliyordu. Sultan II. îzzeddin Keykavus’un “kadılar
kadısı” (kadıü’l kuddat) "atabek" sanını taşıyordu ve ve­
zirdi; hüküm darını yiğitçe savunurken, M oğollarla çarpış­
m ada ölm üştü (654 - 1256 yılı),’®14. yüzyılda, Sivas’ı, kadı
ve şair Sivaslı B urhaneddin yönetiyordu. Feodallar, kadı
önünde sultana bağlılık andı içiyorlardı. Kadı, Selçuklu­
lar arasında hakem di; şehzadeler arasındaki tartışm aları
ve kavgaları, o, çözüme kavuşturuyor, devletin yüksek
orun sahipleri de, onun öğütlerine başvuruyorlardı.
Din adam ları, sultanın anlayış doğrultusunu, çok iyi
gözönünde bulunduruyorlardı. Bizans görenekleriyle ya­
kından ilgilenen (bir hıristiyan kadından doğma) Sultan
I. Gıyaseddin K eyhüsrev’in aykırı tutum larını kınayan
kadı Term ezi'nin idam edilm esinden sonra, b ir ara, ülke­
de kuraklık başgösterm işti; sultan, kolayca, bunun, işle­
diği günahın b ir cezalandırılm ası olduğu düşüncesine
inandırılm ış, ve o, pişm an olm uştur.’'* Anlaşılan, bu ra s t­
lantının ardından, din adam larının etkisi güçlenmiştir.
"Ezeli söz” (Kelam-ı Kadim) K u r’an, sultan için k u t­
saldır, ve o, yüksek san sahibinin (feodalin) K ur'an üzeri­
ne yemin etm esini istiyordu.
Yazıcıoğlu Ali, Sultan I. Alaaddin K eykubad’m sofu­
luğunu övüyor.’^ O, m ektuplara saygı gösteriyordu, divan­
dan çıkan buyruk belgeler de, onun için kutsaldı. Çünkü,
giriş bölüm ü, Allah adının yüceltilm esini içeriyordu; Kü­
çük Asva T ürk’ünün 20. yüzyılda bile, b ir gazete sayfası­
nı ya da kâğıt parçasını, bunlarda kutsal söz yazılmış ola­
bileceği nedeniyle, kaldırm ası ve saklam ası gibi,’® sul­
tan da, belgeye bakarken saygılı b ir ürperm e duyuyordu.
IS A b d ü lk a d ir H a m d iza d e (şim d i; K rdoğan), K o n y a G a zetesi, "Türle S ö ­
zü", 1917, n o ; 36.
16 Yazıcıoğlu Ali, III, 80.
17 Yazıcıoğlu Ali, III, 217.
18 VI. G o rd lev sk iy . B it o sm a n ts e v v ı su y erv eriy a h , p r im e ta h 1 obryadah .
B tn o g r a fiç e sk o y e o b o zren iy e, 1915, no; 3 - 4 str . 9.
310
o , buyruğu im zalam adan önce abdest alıyordu; imzadan
önce, duadan önce olduğu gibi, tem izlenm ek istiyordu.
Ama, belki de, Selçuklu devletinde yaygın olan, yalnızca, E bu H anife’nin sünni mezhebi değildi. Konya’daki
Sırçalı m edreseyi kuran (1242 yılı) Bedreddin, burayı,
"Fakihler ve E bu Hanife yandaşlarının nafakalarına” (liyü’l fükaha vel m ünefaka m in ashabı Ebi-Hanife) ayır­
m ıştı.” Buna işaret etm ek gerekti, çünkü, anlaşılan, di­
ğer m ezheplerin de yan d aşlan vardı.
Ira k ’ta, Ebu Hanife ve şafii mezhepleri arasında eski
çekişme sürüyordu. Tarihçi Ravendi, Sultan I. Gıyaseddin
K eyhüsrev’e başvurarak bu düşm anlığa son verilm esini
d i l e r B u kavganın yankıları, belli ki. Küçük Asya'da da
işitilm ektedir; Hanife yanlısı Sultan I. Alaaddin Keykubad, sabah nam azım işte b u düşm anlığı ortad an kaldır­
m ak için, şafii mezhebine göre kılıyordu.
Belki, m alikiler de vardı. Küçük Asya’ya gelmeye can
atan yabancılar arasında, uzak Fas'tan da m üslüm anlar
bulunuyordu. Selçuklu devleti ve Fas arasında, b ir tü r
sıkı bağ oluşm uştu.
Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev, yabancı ülkelerde do­
laştığı sırada, gemisi, beklenm edik şekilde K aradenizden
F as'a geçmiştir.^' Konya’da, Sultan H I. Gıyaseddin Keyhüs­
rev tarafından yaptırılan (1275) "Faslılar Cam isi” vardı.^
Ve ensonu, İspanya doğum lu olan "şeyhler şeyhi”
M uineddin İbn al Arabi, uzun süre Konya’da yaşamış, b u ­
rada, öğrencisi ve ardılı Sadreddin Konyevi’yi yetiştirm işti.“
19 Cl. H u a rt. E p lg ra p h le arabe, p. 79.
20 R a v en d i, ed. Iq b a l, p . 64.
21 Y a z ıc ıo g lu AH, I II , 37. — H u a r t (op. c lt., p. 57) h a k lı ola ra k B U ltanın
" o d iss e ly a sım n ’' (se r ü v e n ll y o lc u lu k , ç .) b ü tü n ü n ü n u y d u r m a o ld u ğ u n u
d ü şü n ım ek ted lr.
22 Cl. H u a rt, op. c lt., p. 65.
23 VI, G o rd lev sk iy . J ltiy e S a d red d in a K o n y ev l. tz v e s tiy a A k a d em ll N au k .
O td e le n iy e g u m a n lta r n ıh n a u k , 1929, str . 538. 1 sİ.
311
îb n al Arabi figürü, 13. yüzyıl başında Selçukluların
iç politikasına da zayıf b ir ışık tu tm ak tad ır. Bu büyük
m istik, sufi üzerine, önceden, kulak dolgunluğu olan Sul­
tan I. Izzeddin Keykavus, onu Konya’ya, saraya çağırm ış­
tır. İbn al Arabi, Küçük Asya’da dolaşmış, Sivas’ta, Ma­
latya'da vb. bulunm uş, belki, sultanın verdiği birtakım
görevleri de yerine getirm iştir. Ama, sultandan uzakta,
îb n al Arabi, onu düşünüyor, askerî başarılarına u m ut
besliyordu.
H açlılarca çevrelenmiş olan sultan, onu, dinsel b ir
baba gibi görüyor, ve kendisini bezdiren sorulara, ondan
karşılık arıyordu. Sultan, devletin sınırları içinde yaşayan
hıristiyanlara karşı, nasıl b ir siyaset yürütm esi gerektiği
konusunda, ona danışıyordu. Sultana yazdığı ("F ütuhat”a
giren) m ektubunda, îb n al Arabi, am ansız davranm asını
önerm ektedir. Anlaşılan, bu, Suriye’de, H açlıların başına
buyruk egemenliği görm ekten doğan öç duygusudur.
önerinin uygulam ada sonuçlar doğurup doğurm adı­
ğı belli değildir. Ama, Selçuklu II. Gıyaseddin K eyhüsrev’in san terim lerinde ("putperestleri kahredici”), gene de,
hıristiyanlara, anlaşılan Avrupah H açlılara k arşıt duygu­
la r ortaya çıkmaktadır.*''
O rta Asya'da, yaşam ın barışçıl akışını bozan karga­
şalıklar, bilginleri de Rum Selçuklularının sarayına git­
meye itiyordu. Küçük Asya'da, b ir yandan ilahiyatın, öte
yandan m istisizm in meşaleleri parıldadığı için, onlar, bu­
raya büyük hevesle geliyorlardı. Küçük Asya’da, genel
m üslüm anlık bilim i (Arap dilinde) ve şiir (Fars dilinde)
gelişme kaydetm işti. Konya, H arzem ’den Necmeddin
K ubra’vı da, Necmeddin Razi’yi de kendine çekmişti.
Celâleddin Rumi (Öl. 1273) ve Sadreddin Konyevi (Öl.
24
tb n i al A ra b i'n in K ü ç ü lt A sya'da b u lu n u ş u k o n u su n d a bk z: M igu el
A sin P a la clo s, E l la la m o r istia n iz a d o . E stu d io d e l " S u fls m o ” a travma d e las
obras d e A b en a ra b l de M urcia. M adrid, 1931, pp . 89 - 97.
312
1274 - 75) sayesinde, 13. yüzyıl ortasında, Selçukluların
başkenti, dinsel aydınlanm a m erkezine dönüşm üştü. Aflâki’nin anlattıklarından anlaşılacağı gibi, Sadreddin
Konyevi’nin çevresinde, başkent toplum unun kaym ak ta ­
bakası toplanm ıştı: Gerçeği aram a peşinde, Doğu'da do­
laşıp duran Fahreddin Irak i (öl. 1288), Evhadeddin Kirm ani (öl. 1298), Kadı Siraceddin, kılıç yerine kalem e sa­
rılan Kadı îzzeddin Atabek vb..
Ama, Celâleddin R um i'nin m istik vaazı, K onya'dan
yayılınca, Selçuklu kentleri, ondan uzak duruyorlardı;
sofuluk K ayseri'de toplanıyor, Sünniliğin ateşli yandaş­
ları, burada, m edreseler kuruyor ve ortodoks sünni öğ­
retisini destekliyorlardı. Ufak ta şra kentlerinde de, örne­
ğin, Akşehir’de bilginler vardı: Necmeddin Ahnıed (öl.
1251) ve M ahm ud H ayrani (öl. 1268) kardeşler, M esud'un
aynı türbede gömülü oğulları ve belki, güldüren halk
bilgesi Hoca N asreddin.“
Yabancı adaşlar —Necmeddin K ubra ve Necmeddin
Razi—, Küçük Asyalı yerli bilgin Necmeddin Ahmed'i göl­
gede bırakm ışlardır, am a 14. yüzyılda, Yunus Em re, eski
zam anları anım sayarak, şöyle haykırıyordu; "N erde Fakih Ahmed Kudbeddin, Sultan Seyid Necmeddin, Mevlana Celâleddin? Nereye y ittiler dünyanın o kutubları?"^^
13. yüzyıl ortasında, Selçuklulardaki dinsel ateş so­
ğum uştu, ve tutkulu "bir m üslüm an olduğu anlaşılan ta ­
rihçi Aksaray! de. Büyük Selçuklularca gözetilen geleneği
yenilediği ve dinsel sorunları görüşen bilginleri sarayda
topladığı, sonra, bilginlik derecesine göre, bu n lara görev­
ler verdiği için, vezir M uineddin Pervane’yi övüyordu.^^
S ultanlar, eğitimi koruyorlar, m edreseler yaptınyor25 Y a şa d ığ ı d ö n e m ü z e r in e d ü şü n c e le r k o n u su n d a bk z: VI. G ordlevskiy.
A n e k d o tı o h o c e N asp ed dine, M ., 1936, str . X II I 1 bI.
26 A b d u lk a d ir E rd oğan, N e c m e d d in A h m e d 'in sa n d u k a sı. K onya, 1936,
n o : 2, s. 108.
27 V. B a rth o ld . O n y e k o to r ıh v o s to ç n ıh ru k o p isa h , s tr . 0131.
313
lardı (feodallar da, onlara öykünüyordu); medreselerden^
sınıfsal olarak onlara yakın kişiler, ideolojik bakım dan
kendilerine yakın din adam ları çıkıyordu. M edreseler, ya­
bancı bilginlerin (Iranlıların) yönettiği, am a yerli ulem a­
yı çıkaran ilahiyat ocaklarıydı.^
Yollar boyunca, yolcular için zaviyeler (gezgin kabul
evleri) kurulm uştur. B unları, genellikle günahlarından
pişm an olup hayır işlerine gelirlerini bağışlayan feodal­
lar yaptırıyordu. Örneğin, K astam onu Em iri Fahreddin,
böyle davranm ış, zaviyenin gözetimini de oğluna b ırak­
m ıştı. “K utsal ve köklü kentlerden” (Mekke ve M edine’­
den) ya da Suriye’den, Irak 'tan , H orasan'dan vb. gelen
h er yoksula, giysi ve bulunduğu sürece, günde 100 dir­
hem ve yola çıktığı gün 300 dirhem veriliyordu.^
Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev’in cenazesi sırasında,
gömme töreninden sonra, zengin yem ekler verilm işti; h a­
fızlar, öğrenciler ve yoksullar arasında, yalnızca Konya’­
da değil, ülkenin h er yanındaki tüm kentlerde, 50 bin al­
tın sikke dağıtılm ıştı
Dinleri ayrı kentleri fetheden sultanlar, o ralarda ca­
m iler kuruyordu; Ibni Bîbî'nin belirttiği gibi,^' ikonala
rm yerini m ihrap lar ve m inberler alm ıştı; b uralara, ho
ç a l a r ,y a n i din öğretm enleri gönderiliyordu. H ıristiyan
la n n baskıyla islâm a döndürüldüğünü varsaym ak güçtür
b u islâm ın kavga arayan hareketi değildi, sultan, h er şey
den çok, Selçukluların politikası gereği, elverişli toprak
la ra yerleşerek. Küçük Asya’nın barış içinde Türkleşm esi
ni gerçekleştiren T ürk kolonilerinin, Oğuz boylarının din
sel eğitim ini düşünüyordu. Kısaca, sultanlar, islâmı, gö
çebeler arasında pekiştirm ek istiyorlardı. Ayrıca, açıkça28A flâk l, II. 38.
2 9 ib n l B a tû ta , II. 347 - 348.
3 0 Y a zıcıo g Iu A li, III, 114.
31 I b n l B îb î. IV , 137.
3 2 tb n i B lb î, IV, 138.
314
sı "h araç” ödem ekte olan hıristiyanlarm sayısını azalt­
mak, ekonom ik bakım dan da onlar için kârlı değildi.
M oğolların saldırısı, giderek, aydınlanm a alanında
da yansım ıştır. Maddi ve m anevi anlam da, k ü ltü rü n ge­
lişmesi durm uştu; 1273 yılında, Celâleddin Rumi öldü ve
Sadreddin Konyevi’nin renkli deyimiyle "tespih saçıldı”;
o, "Bilgin kişinin ölüm ü dünyanın yok olm asıdır” hadi­
sini yineliyordu.^
Böylece, sultanın tutum unu, dış görünüm üyle şeriat
belirliyordu, am a aslında, o, feodalin telkinlerini uygulu­
yordu.
Feodallar, din adam larını da yönetiyorlardı. Ellerin­
de toprak ve taşınm azlar ("vakıflar”) toplam ış olan din
adam ları kesimi, uygulam ada, feodallara bağlıydı. Örne­
ğin, M oğollar dönem inde, devleti. Vezir M uineddin Per­
vane yönetiyordu, Konya kadısını bile, o, atam aktaydı.^
H ıristiyan toprakları üzerine yağm alam a akm ları
gerçekleştiren sultan, dinin buyurduğu yolda yürüdüğünü
düşünüyordu, ve şeriata göre, inanç için savaşanların "ga­
zi hakkı” olan savaş ganim etinin beşte birini islâm a hiz­
m et edenlere, seyidlere, yoksullara ve "bağlı hizm etlilere”
(metbu) veriyordu.
Vakayiname, "tokların m erham etinin ederi” bu sada­
kanın tutarını, b ir yerde, tam olarak belirtm ektedir: Yüz
sığır, bin koyun ve on b in akçe.^^ Savaş zam anında, bü­
yükbaş koyunların fiyatı, bilindiği gibi, yüksek değildi,
îk i yüz sığır (1000 koyun = 100 sığır), olsa olsa 400 akçe
edebiliyordu. Sultanın feodallara, çoklukla, büyük top­
rakların yanısıra yüz binlerce akçe bağışladığı b ir zaman­
da, bu, çok önemsiz b ir tu tard ı. Y oksullara yardım özel­
liğindeki hayırseverlik, b ir hiç düzeyindeydi. Bu, bedava33 VI.
a o r d le v sk iy . J ltiy e
S a d re d d in a K o n y ev l, str . 545.
34Aflâki, I, 325.
35Y azıcıo|lu Ali, III, 338.
315
dan, değerli yiyeceklerle donatılm ış m asasından k ırın tı­
lar atan m üslüm an zenginin gösterişli davranışıydı; bu
davranış, feodal ile toprağında yaşayan, ona çalışan yok­
sul arasındaki toplum sal uçurum u b ir kez daha vurgulu­
yordu.
Dindarlık, varlıklı sınıfların yapm acık ve ikiyüzlülü­
ğünü ortaya koyan, işin yalnızca gösteriş yanıydı.
Ama, dinin buyruklarım , yalnızca saray ve feodallar
gözetiyorlardı, alt kesim lerde ise kitleler biçimlenmemişti, islâm a kayıtsızdı. H atta, sınırlardaki T ürk boylarının
yöneticileri de, dinsel ayinlere, onları hiç de ilgilendir­
meyen, kendinden olm ayan, yabancı şeyler olarak b ak ı­
yorlardı. Mevlevi tarik atın ın şeyhini güleryüzle karşılı­
yorm uş gibi davranan Germiyan Alişir’in oğlu (Yakub),
b ir yanda dervişler K ur'an ok u r ve ilahiler söylerken, her
zam anki işleriyle, köleleriyle ilgilenmişti. Aflâki’de, "bu,
utanm az b ir T ürktü" yargısı beliriveriyor.^
K ent ve köy b irbirinin karşıtıydı. K ent halkı, Sünni­
liğe bağlıydı. Toplum un feodallardan, tüccarlardan ve bü­
yük zanaatçılardan oluşan tutucu çevrelerini oluşturuyor­
du. Köylülük arasında ise, alevilik egemendi, genellikle,
derviş propagandası sürüyordu.
Sultanın uyruğu, eziyet içindeydi. Tanrı, zenginleri
koruyor, bu yüzden de yoksullar, resm î dini j^adsıyamn
ardından seve seve yürüyorlardı. Onlar, burada, yaşamın
güçlüklerinden k urtuluş bulm ayı um uyorlardı. Böylece,
Küçük Asya, çok eskiden beri yadsıyıcılar ocağıydı. Bi­
zans’tan Selçuklulara geçerken, Küçük Asva’nın halkı, hu­
kuksuz yaşam içinde geçen yüzyılların ü rü n ü olan ideolo­
jisini korum uştu; böylece. Küçük Asva'da, Sünniliğe k a r­
şıt (ve m üslüm anlığa karşıt) öğretilerin gelişmesi için
elverişli ortam kolay oluşuyordu.
Ve, her şey b ir yana, İslâm, tepeden gelen ağır dara^ A flâkl,
n,
389, 390.
316
belere uğruyordu; H an B aydu’nun (1295) kısa hüküm dar­
lığı sırasında, “m edreseler”, A ksarayi'nin deyimiyle “si­
linm işti” (Burada çevrilemeyen Arapça sözcük oyunu
vardır), m edreselere içki düşkünleri yerleşm işti ve nere­
deyse, müezzin sesi kesilecek ve cam iler p u tların barına­
ğına (yani kiliselere) dönüşecek gibi g ö rünüyorduk Alt
tabakalar çok daha sarsılm aya başlam ışlardı.
Daha İslâm dam gası altında Küçük Asya’ya sızan din­
sel- akım larla, İslâm dindarlığının tem elleri sarsılm ıştı.
Belki, zenginlikleri kendilerinde toplam ış olan sarraflar
da, Ş İİ dervişlerinin (ismailliler) propagandasını yönlendirebiliyorlardı.
Küçük Asya'da zengin hıristiyan to praklarını yutan
büyük b ir m üslüm an devletinin kurulm ası, şiiliğe eğilimli
“babalar", “batimler",®® “K alenderler” vb. yüzlerce der­
vişi, H orasan’dan “cihad bölgesine” çekm işti. Bunlar, o ra­
da, daha Büyük Selçuklu M elikşah zam anında çoğalmış­
lardı. Moğol saldırısından sonra, zincirleme akın güçlen­
miş, Harzem den, Necmeddin K ubra’nın öğrencileri bura­
ya yönelm işlerdir. Ve bunlar, genellikle, islâm ı güç kulla­
n arak yayan gaddar yobazlardı.^ A rtlarından k an larım ve
çocuklarını da sürükleyerek savaşa atılıyorlardı.
Dervişler, Küçük Asya’da, “gizli m ezheb” ismailiye
öğretisini yaydılar. Öğreti, ahilerce, onlardan, bu baba
ve hatm ilerden, kolayca benim senm iştir. Sonra, tüm bun­
lar, bektaşilik içinde eriyip dağılm ıştır. Bugün ise, "gizli
kişiler" (ehli batin) deyimiyle, artık yalnızca, kızılbaşlar
am açlanm aktadır.
37
V. B a rto ld . O n y e k o to r ıh v o a to ç n ıh r u k o p isa h , str , 0133. — 14. y ü z y ıl
b a şın d a s u lta n O lc a y tu 'n u n h ü k ü m d a r lığ ı s ıra sın d a a y n ı d u r u m y in e le n m işti,
bk z; A flâ k i, II, 322 - 323.
38B kz: F. K ö p rü lü , T ü rk E d e b iy a tın d a İlk M u ta sa v v ıfla r .
39K rş. Y a lo v a 'd a (y a n i İ sta n b u l y a k ın ın d a ) s ila h s ız b ir d e r v işin , k e n d i­
le r iy le a la y e d e n b ir h ır is tiy a n ı, a ğ a ç ta n y a p ılm a k ılıç la İkiye b iç tiğ i, b u n ­
d a n sonra, t ü m ç e v r e n in İslâ m î k a b u lle n d iğ in e İ lişk in s ö y len ce , bk z; Pr.
G lese. D le a lto s m a n lsc h e n a n o n y m e n C h ro n ik en . B . I. B resla u , 1922, II, 11.
317
A ralarında ahilerin de bulunabildiği gaziler ve yiğit­
ler, "sipehsalarların” “reislerin” vb. yönetiminde, Küçük
Asya'yı kaplayan tüm bu kitle, sonra, savaş sona erdiği
zam an, ülkede dervişlik propagandasıyla uğraşıyordu.
Sufiler ve seyidler de, Küçük Asya'da, islâm ın tem el­
lerini sarsıyorlardı. Sultanlar, sufi şeyhlere (meşayıh-i
m utasavvıf e), saray kapılarını seve seve açıyorlardı; su­
filer, seyidler, şölenlerde, ulemayla, kadıyla, m üftüyle vb.
yanyana o tu ru y o rla rd ıS e lç u k lu la r, şeyhleri seviyorlar­
dı; daha Sultan I. Mesud (545 -1150 yılında), Amasya'da,
"hanaku”'" yaptırm ıştı.
Seyitler, daim a, yüksek konum larda bulunuyorlardı.
Gerçek ya da sahte, M uham m ed'in soyundan gelme özel­
liğini kullanan açıkgöz seyitler, kalabalıklar halinde. Kü­
çük Asya'ya geliyorlardı. Küçük Asya'da, örneğin, Seyidabad''^ gibi (bugünkü Seydişehir) seyid m erkezleri y aratıl­
m ış gibiydi. Olasıdır ki, buralarda, kendisine ait toprak
parçasının bulunduğu yere, p arlak adını veren, yalnızca,
b ir seyit yerleşm iştir.
Seyidler, birlik oluşturm uşlardı; Vakayiname'de, se­
yitlerin beyi anlam ında “m elikü's sâdât" anılm aktadır.
Ibni B atûta zam anında, Sivas'ta m edreseye benzeyen b ir
bina, "seyidlik ocağı” (darü's seyade) vardı. B urada,
özellikle M uham m ed'in sonraki kuşağından olanlar ko­
naklıyorlar, onların o rtak başkanı da (nakib) b u rad a ya­
şıyordu; kaldıkları sürece, kendilerine, yatak, yiyecek,
ışık, vb. sağlanıyor, ayrılırken de, yol için yiyecek gerek­
sinm eleri karşılanıyordu.'*^
Dervişler de iyi yaşıyorlardı. Aflâki'den bilinm ekte­
dir ki, devlet, dervişlere, kuşkusuz, önem li sayılacak bir
4 0 Y a z ıcıo ğ lu A li, I II , 221.
41 P, K ö p rü lü , A n a d o lu 'd a ta la m ly e t, s. 47.
42A flâW , II, 61.
43 İ b n l B a tû ta , II, 289 - 290.
318
tu ta r olarak yarım dinar^'' gündelik ödüyordu.
Eski, şam an dünya görüşünün öğelerini, henüz ken­
dileri de koruyan dervişler, yalnızca kısa b ir süre önce,
islân:ıı benim sem iş olan Türkm en halk arasında onayla­
nan b ir kabul görüyorlardı.
K üçük Asya’ya dolan dervişler, yalnızca dinsel yöne­
ticiler olm akla kalm ıyorlardı. Onlar, göçebelere k ültür
ve devlet yapısı öğeleri aşılıyorlar, Selçukluların y arattı­
ğı düzenlemeleri yıkan M oğollara karşı, halkı b irleştiri­
yor, direnişleri örgütlüyorlardı.
Dervişler, Küçük Asya’ya, d ö rt yoldan geliyorlardı:
H orasan’dan, Azerbeycan'dan (Ardebil'den), Suriye’den ve
Ira k ’tan (Erbil'den, B ağdad’dan). B urada, Küçük Asya’­
da, köylüler ve zanaatçılar arasından kendilerine yandaş­
lar kazanıyorlardı. Mülksüz kalm ış insanlar, yeryüzü acı­
larının dinm e çaresini onlarda arıyorlardı.
H orasan'dan açılmış olan yol üzerinden, Osmanlı dö­
nem inde de dervişler gelm iştir, bunlar, zam anım ızda da
D ersim ’de, derviş olarak kendilerine verdikleri adla "H o­
rasan erenleriydi”.
Küçük Asya halkının düşünce yapısına, O rta Asya
T ürk m istikleri "a ta la r” da, büyük etkide bulunm uşlar­
dır. Bunlar, Küçük Asya’ya, Ahmet Yesevi’nin mezhebini
ve onun hikm etlerini taşıyorlardı. Daha 16. yüzyılda, bu
konuda, bellekler tazeydi. Örneğin, Lam ii’nin “Latifeler”
inde, "derviş ata"ya rastlanıyor. Eğridir gölü yakınındaki
b ir köyün adı da, ("Ata”). Bu, m üslüm an özel adı olabil­
se bile, ilginçtir. Biraz ötede, "S m ırkent” yeralm aktadır,
ve Küçük Asya toponom isinde seyrek rastlanan "k en t”
(krş. H ankendi, Mollakendi) sözcüğü, O rta Asya yansım a­
larını dile getirm ektedir.
Belki de, (Seyid - B attal’m gömülü olduğu) Seyidga
4 4A flâ k l, I, 345.
319
zi'deki Bektaşi tekkesi/^ daha 20. yüzyılda bile, Ahmet
Yesevi'nin'^ anısının sürdüğü Doğu T ürkistan’dan ziya­
retçi çektiğine göre, burada. K üçük Asya ve O rta Asya
arasındaki eski, canlı ilişki sürm ektedir. Selçuklu sul­
tanları, Bizans’ın kutsal saydığı b ir yöresinde ortaya çık­
m ış olan Seyidgazi’ye de sevgi duyuyorlardı. Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev, Selçuklulara, Küçük Asya yolunu
açan gaziliğin tem ellendiricisine sevgisini vurgulayarak,
b urada b ir cam i (1207 - 08) yaptırm ıştır; onun eşi. Sul­
tan I. Alaaddin K eykubad’m annesi, mezhezi b ü tü n K ü­
çük Asya’da yayılmış olan Fatım a (ve kölesi Ayniana),
buradaki eski b ir Bizans kilisesinde göm ülüdür
Seyyit B attal’m m ezarı birçok ziyaretçileri çekiyor­
du; Seyyit B attal’ın adını, savaşa gidenler, yani gâvur­
larla savaştan sonra yengi kazanmış, gazilik borcunu ye­
rine getirm iş olarak evine dönm ek isteyenler, simge edi­
niyorlardı.
Azerbeycan’da, eskiden beri Sünniliğe karşı b ir yapı­
daydı. H azar boyu bölgelerinin halkı, m üslüm an fetihçilerden bağımsızlığını özenle koruyordu. Burada, eskiden
beri, köylü kitleleri arasında kaynaşm a vardı; 9. yüzyıl­
da Babek başkaldırısı, burada, Ardebil’de başlam ıştı.
Sonraları da şii şeyhler, sürekli olarak Ardebil'de barın ı­
yorlardı. H urûfi mezhebinin kurucusu Fadlallah da, Astrâbâd kökenliydi.
Vakayiname’de, Ardebil, yalnızca b ir kez anılıyor.
Azerbaycan kökenli şeyh Suhraverdi'nin Konya’da bulu­
nuşunu anlatırken, Yazıcıoğlu Ali, halkta, Ardebil şeyh45 K arş. 1918 y ılın d a İ s ta n b u l’d a y a y ım la n a n D erv iş M. Ş ü k r ü m a b e d in in
(T ü rk çe o la ra k ) a n la tım ı.
46 T h. M anzel. D as B e k ta s c h i - K lo ste r Sejldj-1 C hâsl. M .S.O .S. J a h r a n g
X X V III, 1925, W e sta si!ıtlseh e A b te llu n g , p. 93.
47 T h . M en zel, op. c lt., pp. 94, 102. B u ta p ın a k k o n u su n d a k i m alz e m e le r
(X V II. y ü z y ıld a B a tıd a k i e n e sk i d e g ln ller ) F. W. H a slu ck 'd a (op. c lt., pp.
704 - 710) to p la n m ış tır .
320
lerine güçlü ilgi olduğunu dile getirmektedir.*® İra n ’da,
Şiiliği, devlet dini ilan eden ve Sünniliğin çabalı yandaş­
ları olan Osmanlı sultanlarıyla savaşım yürüten Safevi1er hanedanı, 16. yüzyılda, b u rad a doğm uştur. Çepnilerin
b ir bölüm ü de. Küçük Asya’dan oraya, H azar D enizine,
Ardebil'e geri dönm üştür. O halde, bu akım , Oğuz boyla­
rını da sarsm ıştı. O nlarda, daha önce de, şiiliğe b ir eği­
lim vardı.
Selçukluların Suriye’ye seferleri, doğaldır ki, bu ezeli
yadsım acılar ülkesinden, dinsel kaynaklı toplum sal dü­
şüncelere geliş yolu açm ıştır. Feodalların top rak ları üze­
rinde oturan köylülerin, Baba îsh a k ’m "harici” vaazını
nasıl derinden benimsediğini, Selçuklular, kısa süre son­
ra öğrenm işlerdi.
Ve ensonu, Ira k ’tan, K ürtlerin yerleştiği ve anlaşılan
Şiiliğe eğilimli b ir çevre olan E rb il’den (eskiden Arbel)
ve halifeliğin merkezi B ağdat’tan, Sünnilikle gelişen din­
sel düşünceler geliyordu. O rta Asya’ya olduğu gibi,'” Kü­
çük Asya’ya da, derviş dansları, Ira k ’tan geçm iştir. Gali­
ba bunlar. Ön Asya’da egemen eski Doğu dinlerinin ka­
lıtları ya da kalıntılarıydı.
Küçük Asya’da, danslar, 12. yüzyılda, tüm üyle yayıl­
m ıştı. Burada, belki ayrıca, yerli Rum halkın™ sonradan
mevlevilere geçen gelenekleri de, etkisini gösterm iştir.
Sultan II. K ıhçarslan’ın ve onun oğulları N asreddin
B arkiyaruk ile, "Ç ertunam e” yapıtını adadığı®' Gıyaseddin’in büyük sevgisini kazanan Azerbaycan kökenli T ürk“
Şeyh Suhravardi Şihabeddin “M aktul” (578- 1190 yılın4 8 Y a z ıcıo g lu A li, III, 225.
49 V. B a rto ld . O p o g r e b e n ll T im u ra . ZVO, t. X X III, str . 4. VI. G ordlevskiy.
B a h a u d d in N a k sb e n d B u h a r sk ly . S b o rn ik “S erg ey u F e d o r o v lç u O ld en b u r g u ’',
L ., 1934, str . 162.
50 VI. a o r d le v sk iy . J ltiy e S a d re d d in a K o n y ev l, s tr . 540.
51 Y a z ıc io g lu A li, III, 14; krş: Y u s u f Z iy a 'n m sö zleri.
52B kz: b iy o g r a fisi, O. S p ies, op. c lt., p. 8.
321
da öldürülm üştür), dinsel dansları (sema) seviyordu.^
Halife N asiridenillahi'nin elçisi, artık yaşlı olan (doğ.
1145) Şihabeddin Abu Hafs Om ar ibn M uhamm ed Suhraverdi ve onun m üridleri, şarapla sarhoş olm uş konuklar
olarak kendilerinden geçip dansetm eye başladıkları za­
m an, bu. S ultan I. İzzeddin K eykavus'un sarayında hoş
görülüp beğeniyle karşılanm ıştı; sünni m üslüm anlar da,
toplu ayin dansı yapıyorlardı. S ultanların ve beylerin ahi
topluluğuna dahil olm ası da, tam burada, yerinde m eyda­
n a gelmişti. Halife N asiriddinillahi'nin elçisi şeyh Sahraverdi, anlaşılan, futuvva tüzüğünü izliyordu. 14. yüzyılda.
Küçük Asya'da, ahiler, aynı görenekle şarkı söylüyor ve
dansediyorlardı. Dans, ayin dansı, daha önce de, Ira k ’ta
—B ağdat'ta— Futuvvanın öğelerinden birini oluşturu­
yordu.
O m ar ibn M uham m ed Suhraverdi'nin Sünniliği kuş­
kuludur. Küçük Asya'da, (sultanı yıldırarak) futuvva dü­
şüncelerini propaganda ettiğine göre, o, belki de ismailiyedendi. Sultan H. îzzeddin K eykavus'un ardılı, IV.
R ükneddin K ılıçarslan'm ismailiyeye m ensup olduğu yo­
lundaki bilgiyi, Ham m er, Cenabi'den almış olm alıdır.^
Kuşkusuz, bu, ahiler ve ism aililer arasında bağ bulundu­
ğuna ilişkin, yalnızca b ir varsayım dır, am a ahileri, genel
olarak "batını" zemini üzerinde gözden geçirmek zorunludur.“ Bunlar, sünni m üslüm anlar değildi, dervişlere
sevgiyle bakıyorlar, ve derviş tarik atların a bağlanıyor­
lardı (örneğin, Ahi Yusuf Halveti)
Küçük Asya'da, Ahmed Yesevi'nin kalıtçıları ve a r­
dılları bektaşilerin de bulunduğu açıktır; örneğin, Kon­
ya'da (Hacı B ektaş'ın "Vilâyetnam e”sinde geçen b ir ad)
53 Y u s u f z iy a ,
Y u s u f Z iya, E m ir
54 J . H am m er,
55 F. K ö p rü lü ,
5 6İb ld ., s. 89,
Ş e y h Ş lh a b e ttin M a k tu l S u h ra v erd i, M ihrab, 1924, n o: 1.,
K e m a le d d in K a m y a r’ı da, ş e y h i sev e n le r a r a sın d a sayıyor.
a .O .B ., I, 22.
A n a d o lu ’d a İsla m iy e t, s. 67. ,
n o t, 4.
322
Pirebi bölgesi v ard ı5
"K alenderiye” dervişlerine de, başka adla "abdalla­
ra da (taife-i abdalan) sık sık rastlanıyordu.
Âşıkpaşazade tarihinden bilindiği gibi, "ab d allar” o
zam anlar. K üçük Asya'da egemendi; bu, ülkenin toplum ­
sal - siyasal yaşam ını yönlendiren d ö rt Rum (Anadolu, ç.)
gruplaşm asından (abdalan-ı Rum) biriydi.
Kalenderlere, 16. yüzyılda yaygınlaşan b ir terim ola­
rak ayrıca "ışık” deniyordu. Burada, belki, Türkçe "ışık”
ve "aşık” (Arapça, "Tanrı sevgisiyle yanıp tu tu şan ”) söz­
cükleri arasında b ir türem e m eydana gelm iştir, yani
"ışık” sözcüğü sufi terim inin halk dilindeki köküdür.®®
Dervişlerin gezgin yaşam ı sırasında, belki, dağlara çıkı­
lıyor ya da dağlarda ateş yakılıyordu. F. Gize’nin kaydet­
tiği yarı m istik bir tü rk ü böyle b ir yorum a götürüyor.
Uca dağ başında yanar bir ışık
Onu bekleyen garip bir a şık ..
Küçük Asya’da, K alenderler, ortad an kaybolmuş, on­
lara yakın olan Rufailer kalm ıştır. Aflâki'de onlar için,
Türkçe (kılsız, çıplak) anlam ında "cavlak” sözcüğünden,
"cavlaki” terim ine rastlanıyor. Diğer kullanım lar arasın­
da, o, N iksarlı Şeyh Abu B ekir Cavlaki’ye değiniyor."
îb n i Bîbî'de "cavlakiyan” sözcüğü "esiran” (tutsaklar)'^’
sözcüğüyle yan yana yer aldığı için, Halil Edhem , derviş
içeriğini ayırarak, buna "yoksul”^ anlam ı veriyor.
Olasıdır ki, "ışıklar” terim i altında birleşen kalen­
derler, abdallar, cavlaklar, sonunda bektaşi tarik atın d a
57 VI. G o rd lev sk iy . İz Isto r ll v o d o p o lzo v a n ly a v ı K o n y e. Z ap isk i İ n s t ltu t a
v o sto k o v e d e n iy a , t . II, str. 188.
53
Y. T sen k er (S lo v a r I, 54) e tim o lo jid e n y o la çık arak , "âşık" s ö z c ü ğ ü ­
n ü , ış ık y a d a k ıv ılc ım g ib i b e llr iv e re n g e z g in d erv iş ş e k lin d e açık lıy o r.
59 Fr. G lese. E rz a h lu n g e n u n d L leder, n o : 28, p. 69.
«OAflâkl, II. 110. — Karş. Arapça yazan “yabancı” yazar İb n al Cavallk i'n ln adı (Y apıtı 1867'de E. Z ahau tara fın d a n yayım lanm ıştır).
61 t b n l B îb î, IV, 242.
62 H a lil E d h em . K a y seriy e Ş e h r i, s. 81, n o t, 2.
323
birleşm işler, eski gruplarsa, yerinden olm uştur. Işıklar,
dış görünüm leriyle, cavlaklan andırıyordu; hepsi de, yüz­
lerindeki tüyleri yokediyorlardı. 16. yüzyılda, “ışık” te ri­
mi, genişçe yayılmıştı. Hem R um eli’de, hem Anadolu’da,
m edreselere ve zaviyelere ışıklar yerleşm işti; Seyidgazi
ve Sarı Saltuk zaviyesi gibi eski bektaşi tekkelerinde on­
lar bulunuyordu. Besbelli ki, bunlar, şiilige eğilimliydi;
"aşu re” günü m üzik eşliğinde sokaklarda yürüyorlardı.^
H üküm et, onlara, yeni yöntem ler getiren karıştırıcılar gö­
züyle, olum suz bakıyordu..
T arikatın kurucusu Ahmed R ufai’nin oğlu Taceddin,
kısa kadife ceketler giymiş yarı deli derviş kalabalığı
eşliğinde Konya’ya geldiği zaman, kent erkânı, em irler,
sıradan halk ve ahiler, onu, törenle karşılam ışlar ve ken­
disine, K aratay m edresesini tahsis etm işlerdi; rufailerin
"olağanüstülükleri” (onlar ateş içine giriyorlardı, ağızla­
rına kızgın dem ir koyuyorlardı, yılan yiyorlardı, vb.) bü­
yük etki uyandırm ıştı. Mevlevi şeyhi Salahaddin Zerkub'un eşi K ira H atun da, onların hayranlarından olm uştu.
Onlar, vezirlerin, vezir M uineddin Pervane’nin yanında da
bulunabiliyorlardı (örneğin, Celâleddin R um i’nin çağda­
şı, Şeyh A bdurrahm an Şeyad).*^
Taceddin'in ardılları (torunları) kısa süre sonra,
Amasya yakınında, yadsıyıcıların eski b ir merkezi olan
Sunuş’a y e r le ş tile r S o n r a d a n îb n i B atûta, İzm ir'de, Ber­
gam a’da ve diğer kentlerde, —rufailere kendi verdiği ad­
la— "ahm ediler” görmüştür.'^ İzm ir’de "hokkabazlık”
gösterileri yapan büyük b ir derviş topluluğu (100 kişi)
vardı.
63B kz; VI. O ordlevskiy, V n u tre n y e y e s o sto y a n iy e T u r ts li vo vto ro y p olov ln e X V I. v . T ru d ı t n s t l t u t a v o sto k sv ed en iy a , sb o r n ik n o; 2, M .. 1940, str.
105 - 108.
6 4 A flâ k i, I. 113.
6 5 tb n l B a tû ta , II, 292 - 293.
« ö ib n l B a tû ta , II, 310, 316, 328.
324
Ama mevleviler, "M evlâna”*^ Celâleddin R um i'nin iz­
leyicileri, zenginlikleri ve etkileriyle tüm diğerlerini geri­
de bırakıyordu.
Bir yandan yerel geleneklerden yararlanarak, öte yan­
dan Ira k ’tan gelen akım a kapılarak,*® Celâleddin Rumi,
dinsel ayin dansları uygulam aya koym uştu; bu danslar,
Konya’da saray çevrelerini sarm ış, mevleviler de, bu şe­
kilde güçlerini pekiştirm işlerdi. Bol akşam yemeği eşli­
ğindeki ayin törenleri, K onya’da, sık sık Celâleddin’in sa­
natına vurgun b ir topluluğu b ir araya getiren erkân ta­
rafından düzenleniyordu.^
Selçuklular, mevlevilere büyük sevgi besliyorlardı.
Örneğin, başlangıçta kuşkulu b ir belirsizlikle bakan Sul­
tan I. Alaaddin Keykubad, kısa sürede Celâleddin R um i’­
nin babası Behaeddin Velet karşısında eğilmiş, ve ona,
hüküm dar saygısı gösterm eye başlam ıştır. Sultan IV.
Rükneddin K ılıçarslan (Aksaray’da boğularak öldürül­
m üştür), Celâleddin’i "b ab a” olarak yüceltiyordu.’^ Onun
annesi Gürcü Tam ara (Sultan II. Gıyaseddin K eyhüsrev’in eşi), Celâleddin R um i’ye, b ir tü r derin saygı dujoıyordu. Celâleddin'in p ortresinin yapılm asını buyuruyor,
Konya’dan b ir yere giderken portreyi yanında taşıyordu,
onun b ir giysisini (gömleğini) elde etm ek için, büjöik
p aralar (2 bin altın sikke) ödüyordu, vb..
Kentte, kadınların "zik r” ayinleri de yapılıyordu.
Em ineddin Mihail’in eşinde, akşam ları, kadınlar toplanı­
yordu (Mihail adı onun Türkm en "Oğuz” kökenliliğini dile
getiriyor gibidir, am a, belki de, bu yeni dönm e b ir müslüm andı). Celâleddin, bu toplantılara, "kadınlar şeyhine”
67 ''E fen d im iz" , ö z e llik le , d in ç e v r e le r in in s a y g m te m s ilc ile r in e ve rilen
bir sa n , a y rıca k a d ın ın r e sm î sa n ıd ır .
68Irak 'la b a ğ la r ın ı, m e v le v ile r s o n r a d a sü rd ü r m ü şle r d ir , bk z; A flftki,
II, 310 (Ç eleb i A m ir A rif, Ira k ’ın b ü y ü k m is tik le r in i g ö r m e k is tiy o r d u ).
69 A flâ k i, I, 137 - 138.
70A flâk I, I, 113.
315
geliyordu; kadınlar çevresine oturuyor, onu, gül yağm u­
runa tutuyor ve üzerine gülsuyu döküyordu/'
Mevlevi tarik atı, giderek, yalnızca başkentte değil,
taşrada da güçlenm iştir. Celâleddin’in sesine, daim a du­
yarlıkla kulak verm iş olan vezir M uineddin Pervane’nin
çocuklarında, mevlevilere b ir ailesel bağlılık vardı. Ör­
neğin, Amasya’daki Mevlevihane, vezirin oğlu tarafından
yaptırılm ıştır.”
Celâleddin’in "m üridleri” (izleyici çırakları) yalnız­
ca m üslüm anlar değildi, onu dinleyen ve gözlemleyen hıristiyanlar, islâm a geçmişlerdi. Celâleddin’in hayranları,
ona ait eşyalara bin ler ödüyorlardı,^^ çünkü, “bunlar, ola­
ğanüstü güce sahipti ve sahiplerini uğursuzluklardan koruyordu.”^"'
Mevleviler, Küçük Asya’da, derin kökler saldılar. Sık
sık, büyük kentlere geziler düzenliyor” ve ayinler yapıyor­
lardı; h er yanda, örneğin, T okat’ta olduğu gibi, bazan ka­
dınlardan da "yönetici” m üridleri bulunuyordu.^*
Celâleddin öldüğünde ise, ta b u t sedyesinin çevresin­
de kalabalık b ir halk toplanm ıştı; erkân ve sıradan halk,
herkes, başlarını açarak yürüm üştü. H ıristiyanlar, yahudiler, Rum lar, A raplar, T ürkler b ir aradaydı; bunlar, Ze­
b u r’dan ilahiler söyleyerek, Tevrat ve tncil okuyarak yü­
rüyorlar, ve m üslüm anlar, onları uzaklaştıram ıyorlardı.
H ayranları, “ona bakarak, biz Isa ’nın, M usa’nın ve tüm
peygam berlerin özünü algıladık” diyorlardı.’^
Anlaşılan, ayrı inançtan halk, Celâleddin’in öğretisin­
de, kendine yakın yankılar duyuyordu. Yasalara özenle
7 IA flâ k l, II, 14.
72 T a la t M ü m ta z Y a m a n . K a s ta m o n u T a rih i, İ sta n b u l, 1935, s. 87.
73A flâM , II, 71.
74 A flâ k i, II, 61 (A h i K a y sa r'ın o ğ lu A h i Ç oban, M oğol s a id ın s ı s ıra sın d a
C elfU eddln h a r m a n iy e siy le ö r tü p ü r ü n ü n ü k o r u m u ştu .
75 A flâ k i, II, 326.
76A flâk i, II, 375.
77A fIâki, II, 96 -9 7 .
326
uyulm asını savunanlai' arasında ise, tersine, örneğin. Ka­
dı Siraceddin,^® seyidler (Niğde’de)^ vb. m evlevilerin düş­
m anları vardı; bu n lar m üzikten, mevlevi ayinlerinden
nefret ediyorlardı.
Celâleddin Rum i’nin oğlu Sultan Veled ise, (Arap
harfleriyle) Rum dilinde de şiirler yazıyordu. Demek ki,
bunları okuyan birileri vardı. Demek ki, yalnızca Rumsever yapıdaki ailesinde değil, belki R um lar arasında da,
bu Küçük Asya sufi şiirinin sevenleri ve hayranları var­
dı. Sultan Veled, Rum dilini iyi kullanabiliyordu, Mordtm an'ın düşüncesine göre, Rum ca şiirler yazm ak için,
dostlarının yardım ına başvurm aya gereksinm esi yoktu.
Celâleddin Rum i’nin Rum lara, yani hıristiyanliga eğinimi, kuşkusuz, Hıristiyanlığın dervişliğe, özellikle de
mevlevi dervişlerine yansıyan eski izlerini dile getirm ek­
tedir. Selçukluların başkenti Konya, sonradan. K aram an
beylerinde Hıristiyanlığa sem pati patlam asına yolaçan
m istik kam utanrıcıhğm merkeziydi.®®
Ülkede, genellikle inanç sloganı altında b ir savaş
yürüyor: Sultan Rükneddin, T am ara’dan, yaşam ak iste­
yen herkesin kendi gözleri önünde hıristiyanlığm simgesi
haçı ayakları altında ezmesini istiyor; hıristiyanlar ise,
Ani m abedlerinden m üslüm anlan kovacaklarına andiçiyorlardı —am a tüm bunlar, din adam ları çevresinin fı­
sıldadığı ezberlenmiş sözlerdir; yaşam ise ayrılıkları düz­
lüyor, insanlar, birbirine candan yakınlık duyuyor, sevgi,
onları yakınlaştırıyor, güvenlik yengi kazanıyor, o rtak
çıkarlar üstün geliyor. B ir G ürcü kızının güzelliğiyle bü­
yülenen Saltuklu şehzadesi dininden dönüyor; Selçuklu­
nun gelini, dinsel inancı konusunda anasının ve babası­
nın kaygı duydukları Gürcü kızı, Konya’ya ulaşınca, islâTSAflâkl, II, 244, 245. — VI. G o rd lev sk ly . J lt iy e S a d re d d in a
s tr . 541.
7 9A flâ k l, II, S65.
80 V. S m irn o v , op. c lt., pp. 151 - 152.
327
K on yevl,
m a geçiyor. H alkın alt tabakaları ise, kuşkusuz, dinsel
kuşkularını kolay ve çabuk şekilde b ir yana atm aktadır.
Küçük Asya’daki Rum piskoposlukları, giderek, cı­
lızlaşıyor, ortadan kalkıyordu.®'
İstanbul tarafından terk edilm iş olan Küçük Asya
Rum halkı, başıûı yitirm işti. Bu halk, genellikle, iki ateş
arasında bulunuyordu; T ürkm enler tarafından yerinden
edilince, onun usuna Selçuklular geliyor, sonra gene düşkırıklığına uğram ış olarak, usulca K apadokya’nın m ağa­
ralarına, ya da K aradeniz kıyısm daki dağlara siniyor, es­
ki iktidarını düşlüyordu. Küçük Asya’da, m üslüm anlıgı,
yalnızca dış görünüm üyle benimseyen gizli hıristiyanlar
böylece oluşm uştur. Çünkü, islâm a geçince, belki, dü­
şüncede olduğundan çok, gündelik yaşam da, Hıristiyan­
lığın öğelerini ister istemez koruyorlardı.
H ıristiyanı ve m üslüm anı, kuşkusuz daha çok, ara­
larında gerçekleşen evlenmeler yakınlaştırıyordu. Alt ta ­
bakada zayıflayan dinsel k arşıtlık siliniyordu; Bizans im ­
paratorluğu’nun kenar bölgelerinde, ortodoks hıristiyanhk eriyordu. Örneğin, G ürcistan’da b ir yandan maniheycilik, öte yandan sufi öğretileri yayılıyordu.
Yüksek orun sahipleri de, çıkarsever özendirm eler­
den ya d a dünürlerine duydukları yakınlıktan (hıristiyan1ar ile m üslüm anlar arasında evlenmeler sık görülüyor­
du), yurtlarından ayrılarak Selçuklulara gidiyorlardı.
örneğin, B izans'ta şato sahibi Manuel Mavrozom,
İstanbul'da sürgün yaşadığı sırada. Sultan I. Keyhüsrev’e
kızım vermiş ve so n ra sultam desteklemiş, buna karşılık
da cöm ertçe ödüllendirilm iştir. P. W ittek, özgün b ir var­
sayım da bulunuyor. Buna göre, o İslâmlığı kabul etmiş,
üç oğlu ise —dönme “Abdullah"m çocukları— Selçuklu­
larda yüksek m akam larda bulunm uşlardır; Vezir K ara­
sı A. w a c h te r . D er V e rfa ll d es a r lc h e n t h u m s ' İn K le iu a s le n İm X IV Ja.hrh u n d e r t. LeIpzIg, 1903.
328
tay (adına yapılan m edrese K onya’yı süslem ektedir), De­
nizli'de yapılar kuran (1250) E m ir K arasankor; Kemaleddin K aragaş “ H er üç kardeşteki “K ara” lakabı, önceki
soyadlarının kökü olan Rum ca “m avros" (kara) sözcü­
ğünün çevirisini ortaya kojoıyor.
Ama, Selçukluların hizm etine geçen Rum lar, bazan
m illiyetlerini de, dinlerini de koruyorlardı, örneğin,
K om ninlerin ve M avrozomlarm to runlarından birinin,
"Âmiroğlu”nun üzerine, Konya'da, b ir m üslüm anın, rumca olarak beceriksizce yazıt kazımış olduğu b ir lah it ya­
pılmıştır.®®
Toprak sahibi, İslâmlığı kabul ederek m ülkünü ko­
ruyordu; resm en m üslüm an olan o, gene de, toprağı üze­
rinde yaşayan halkı kayırıyordu. Örneğin, Abdullah Mavrozom ’un eski bölgesi Denizli'de, İbni B atûta'nın Küçük
Asya'yı gezdiği 14. yüzyılda da, aşağılayıcı "Donuzlu" ad­
landırm asından anlaşıldığı gibi, dom uzculukla uğraşan
hıristiyanlar yaşıyordu.
Yerli hıristiyanlarm (Rumların) etkisi, çok eski ta­
rihlerde içerden sızmıştı, feodalların evlerinde, köle cariyeler, odalıklar, m aiyet görevlileri gibi hıristiyan hizm et­
liler vardı. Küçük Asya’nın h er yanında, eski inancını ko­
ruyan ya da m üslüm anlaşan, "ortodoks” ya da "sapm acı”
hıristiyanlar bulunuyordu. Bizans’ın zulmünden, hıristiyanlar, daim a buraya kaçıyorlardı.
13. yüzyılda, Selçukluların uyrukları, m üslüm anlar
ve hıristiyanlar, birbirinin inanışlarından etkilenerek ba­
rış içinde b ir arada yaşıyorlardı.®^ Celâleddin'in R um lara
karşı kişisel tutum u ve eğinimi sayesinde güçlenen, mev8 2K a ra ta y v a k fiy e s in d e ("K onya", 1938, n o : 2, s. 123), y in e m ed rese
y a p tır m ış o la n k ü ç ü k k ardeş K e m a le d d in R u m ta ş o la ra k a d la n d ır ılıy o r ; bkz:
d a h a y u k a rıd a s. 125.
B3 P. W ittek . L 'S p ita p h e d ’u n C o m n â n e a k o n la . B y z a n tlo n , X , 505 - 315.
84B k z: F. K ö p r ü lü 'd e k a r ş ılık lı e tk ile ş im ö rn e k le r i (L es o r ig in e s de
l'E m p ire O tto m a n , ss. 70, 95, B7).
329
levilerin kam u tan n cı (panteizmi) dünya görüşleri de, ay­
rılıkları kaldırıyor, hıristiyanları ve m üslüm anları kendi
aralarında yakınlaştırıyordu “ Coğrafyacı Y akut’un bil­
dirdiği gibi, Konya’da, m üslüm anlar, “ilahi” Platon’un
m ezarına derin sevgi ve saygı gösteriyorlardı. Oysa bu,
piskopos İkoni Amfilokiya’nm (4. yüzyıl) mezarı, müslüm anlarca "değişikliğe u ğ ratılan ” b ir Hıristiyan tapınagıydı“
Küçük Asya’da m üslüm an k ü ltü rü elverişsiz tem eller
üzerine katm anlaşm ıştır; Küçük Asya’da islam dan Hıris­
tiyanlığa doğru b ir köprü atılm ıştı.
Küçük Asya’da, çağdaş T ürk m üslüm an halkı, eski
dinin, Hıristiyanlığın anılarını, karm aşık biçim de Henüz
sürdürm ektedir. Konya ilindeki gezilerim sırasında, sık
sık duyduğum a göre, köylerdeki kadınlar (en tu tu cu öge),
ekm ek hazırlarken, üzerinde istavroz çıkarm a kalıntısı
b ir Hareket yapıyorlardı.®^
Celâleddin’in ailesi, şaşırtıcı b ir örnek oluşturm ak­
tadır. Eşler ve çocukların bakıcıları, tüm üyle Rum kadın­
lardı. K ira H atun (Celâleddin’in eşi), Kiraga H atun (Sul­
tan Veled'in eşi) vb.. Ev çevresinin etkisiyle, mevleviler,
çocuklarına, kuşkusuz bu kapsam da kızlarına da, Rum ­
ca lakaplar veriyorlardı. Celâleddin’in kızının lakabı,
Efendipulo’dur.®® Celâleddin’in torunu Çelebi Âmir Arif'85 Fi W. H a slu ck . C h r is tia n ity a n d İ s la m u n d e r th e S u lta n a . O xford,
1929, pp. 370 - 378; hırİB tIyan larla m e v le v ile r a r a sın d a k a r şılık lı İlişk ile r
k o n u su n d a , b k z: s. 56, 85 - 87, 290. V. D . S m lrn o v (L es vers d lt s “ S e ld jo k s”
e t !e c h r lstla n ls m e tu r c . A c te s d u onzlfem e C ongres I n te r n a tio n a l d es
o r le n ta lls te s . T ro lslâ m e s e c tlo n , I. P aris, 1989, pp. 143 - 157). S u lta n V eled 'in
" R eb â b n a m e” a d lı T ü rk çe ş iir ler in d e, y e n i d ö n e m in ilk y ü z y ılla r ın ın g n o stlk ‘'b ilirc llik , ir fa n iy e, ç." ö ğ r e tile r in in . K ü ç ü k A sy a ’d a d a y a y g ın o la n
m a n ilıe y c iliğ ln y a n s ıd ığ ın ı ta h m in e tm e k ted ir.
86 p .
H a slu ck , op. c it., pp. 17, 363 - 364, 373.
87 K ü ç ü k A sya T ü rk h a lk ın ın ik ili in a n c ı ü a e r in e m a lz e m e , b e n im
y a y ım la n m a m ış ö z e l m a k a lem d e to p la n m ış tır .
88 Ev h a lk ın ın v e e n b a ş ta e ş in in C e lâ le d d in ’e h it a b ı o la n R u m c a
" eren d i” (b sy ) s ö z c ü ğ ü T ü rk lere, e n a z ın d a n , 13. y ü z y ıld a g e ç m iştir .
w.
330
in kızının adı, sonraları Osmanlı dönem inde de sık ra s t­
lanan b ir ad, Despina’dır.®’
Konya yakınında, Sille’de, Bilge Platon’“ adına bir
Rum m anastırı vardı, ve Celâleddin Rumi, yaşlı ve saygın
b ir adam olan m anastır başrahibine büyük sevgi besli­
yordu.” Aflâki’nin anlattığına göre, Celâleddin Rumi, b ir
ara, onun yanında kırk gün geçirm işti; Celâleddin’in a r­
dılları da —oğlu Sultan Veled ve Âmir Arif— m anastırı,
severek ziyaret ediyor ve Hıristiyan rahiplerle görüşüyor­
lardı.
Bu çevreye, Rum körinançlarm m sızmış olm ası da
şaşırtıcı değildir. Örneğin, Celâleddin’in eşi, büyük b ir il­
giyle, su perilerine inanıyordu. Aflâki’nin Ilgm ’daki b ir
ırm akta “su beyi” bulunduğunu söylediği biliniyor. Türk1er, onun her yıl, b ir hayvanı ya da insanı aldığını ve
boğduktan sonra, su yüzeyine attığını savunm aktadırlar.
Bunu bilen K ira H atun, (sık sık su tedavisine giden) Celâleddin’e, daha dikkatli olm asını ögütlüyordu. Ama, ko­
cakarı m asallarıyla alay eden Celâleddin, üzerinde "fera­
cesiyle”, başında sarığıyla, ırm ağa atılm ış ve gözden yit­
m işti. O anda. K ira H atun, çadırın önünde, saçları ba­
şından ayaklarına dek uzanm ış çirkin b ir hayalet gör­
m üştü; yüzü insan yüzüydü, ayaklarıysa ayı pençelerine
benziyordu. Bu, işlenmiş günahlar için bağışlanm a dile­
yen su perisiydi.’^
Şam an Türkler, eskiden beri, su perilerine inanıyor­
lardı; daha 7 - 8. yüzyıllarda, Orhon yazıtlarında değini­
len “yersub” ("toprak su”) perileri, dağlarda ve kaynak­
ların yanında yaşıyordu. Ama bunlar, dişi cins varlıklar­
dı; 15. yüzyıl Çağatay şairi Atai bile, henüz "sukızlarm89 D e sp in a " b a y a n ” d em ek tir.
9 0A flâ k i, II, 67 - 68.
91 J . H. M o rd tm a n n . t im das M o u so leu m d e s M o lla H u n k la r in K o n ia .
J a h r b u c h der A s ia tis c h e n K u n st, B d. II, pp. 197.
9 2A flâ k i, II, 110.
331
d an ” (sukızı) sözetm ektedir.”
15. yüzyılda Türkiye’de bulunm uş olan G6doyn, anı­
larında, her yıl 12 Ağustosta, (Hios adasındaki) Karagöz
gölünden çıkarak b ir delikanlıyı alıp götüren “kocakarıy­
la ” ilgili notlar yazm ıştır.’'’ Bugün de, Küçük Asya'da (Şe­
binkarahisar’da), yarısı kız, yarısı balık su kızları üzerine
m asallar sürm ektedir.” Ahmed Vefik Paşa’nm atasözleri
derlem elerinde, "deniz m elikesi gibi”’* deyimine rastla­
nıyor.
Ama, Türklerin harem lerine giren Rum kadınlar da,
erkek cinsi su perileri üzerine tasavvurlar aktarabiliyor­
lardı.’^
T ürk’ü aşağılayan, Türklere karşı olan Celâleddin’e,
büyük m utasavvıfa yakınlığıyla böbürlenen mevleviler
arasında, hıristiyan (Rum) kadınlarıyla evlenmeler. Kü­
çük Asya’da alışılm ış durum du. Ama, feodallar, eski ya­
şam biçim lerini terk ettiklerine ve Bizans’ta yaşandığı
gibi yaşam ak istediklerine göre, yüksek tabaka arasında
da, böyle evlenmeler sık görülüyordu.
Tahta çıkm adan önce, sürgün ya da konuk olarak
Bizans’ta bulunan Selçuklular, doğallıkla, Konya’ya Hıris­
tiy a n -ru m kültürüyle beslenm iş olarak dönüyorlardı.
Orada, "b arb arı” kendine bağlam ak için, siyasal düşün­
celerle, Bizans İm paratorları, bu n lara kızlarını, bacıla­
rını veriyorlardı. Öte yandan, hıristiyan to prakları üze­
rine yürüyüşleri sırasında, çevrede gördüklerinin alım m a
9 3 M a terla lı p o s r e d n e a z la tsk o tu r y e ts k o y lite r a tü r e . Z ap isk i k o lle g ü
v o sto k o v ed o v , t. II, s tr . 255.
94 A. B orre. J o u r n a l e t co rr e sp o n d a n ce d e O âd oyn Le T u rc (1823 - 1625),
ParİB, 1909, pp . 149 - 150.
95 VI. G o rd lev sk ly . İ z o sm a n sk o y d e m o n o lo g li, M ., 1914, str. 38. (O td e lm y o t t ls k İz “E tn o g r a flç e sk o v o o b o zren iy a " , k n . C I - C I I ) .
96 A. V e fik P a şa . A ta la r S ö z ü . İ s ta n b u l, s. a., s. 132,
97 B u n u n la b ir lik te K a z a n T a ta r la r ın d a d a h e m " su b ab ası" h e m de
" su İyesi" vardır, (b kz: K , N a siro v . P o v ery a I p r im e tl k a z a n sk ih ta ta r.
Z ap isk i R u ssk o v o g e o g ra flç esk o v o o b şc estv a , t. V I, 1880, str. 244). A m a bu
İn a n ışla r, o la sıd ır k i. K u şla r d a n a lın m ış tır .
332
kapılan Selçuklular, hıristiyan kadınlarla evleniyor, ha­
zan, candan dostları olabilen Rum ları, kendilerine çeki­
yorlardı.
Daha, Haçlı seferleri zam anında, Selçukluların sa­
rayları, AvrupalI Hıristiyan kadınlar görm üştü. Örneğin,
Sultan I. K ılıçarslan (12. yüzyıl haşı), şövalye R aym ond’un hacısı tzabella ile evlenmişti.’® Sultan II. Gıyaseddin
Keyhüsrev'in h ir karısı, G ürcü kraliçesi R usudan'ın kızı
Tam ara'ydı, (Gürcü Hatun). Gürcü H atu n ’dan, oğlu, ge­
leceğin sultanı II. Alaaddin Keykubad doğm uştu. Gürcü
H atun’dan başka o, b ir de papazın kızıyla evliydi. Erm e­
ni K ir B arta'nın kızı da, karısı olm uştu, vb..
Daha geç dönem de ise, anayurt kökeninden kopm uş
Selçukluların din değiştirdikleri de oluyordu. 15. yüzyıl­
da, M akedonya'da, Selçukluların soyundan geldiğine ina­
nan h ir Hıristiyan aile yaşıyordu. Bunlar, Bizans İm p ara­
to ru V III. M ihail'in yanında geçici sığınak bulan (1259 y.)
Sultan II. îzzeddin Keykavus’un torunlarıydı.’’
Konya çevresindeki surların yapım ını bitiren, dindar
m üslüm an Sultan I. Alaaddin Keykubad, surların üzeri­
ne, kentte korunduğu anlaşılan beyaz m erm er heykeller'*”
yerleştirm işti. O, antik k ü ltü rü anlam ış gibidir. Heykel­
lerin yüzleri, sonradan m eydana geldiği gibi, henüz p ar­
çalanmış değildi.
Böylece, Selçukluların dış görünüşü değişm ektedir.
Selçuklularda Hıristiyan ("gâvur”) eğinimleri belirgin ola­
rak dış yüze yansıyınca, din adam ları çevresi, onlara kar­
şı kam panya başlatıyor ve dinden dönenleri yıkıyordu.'®'
9 8V ersla g en e n M ed ed ee lin g en d. K . A k a d em le v o n W e te n sch a p p e n
(A m aterd a m ), 1893, p. 133 (g ö n d erm e, Fr. S arre’dea a lın m ış tır ).
99B kz: E ch o s d'O rlent, 1934 (n o t P. W itte k 'ln d lr ).
100 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 258.
101 A m a, k u şk u su z , b u n u n te r s i b ir e tk i de m e y d a n a geliyord u ; 1437
ta r ih li b elg elerd e g ö r ü ld ü ğ ü g ib i, B u m d in ad a m la rı, “T ü r k iy e ’n in b irçok
n o k ta la r ın d a , in a n s s ız la r ın (y a n i m ü s lü m a n T ü r k le r in ) g iy s is in i ta ş ıy o r ve
333
H ıristiyan kadınlardan doğan ya da hıristiyan kadın­
larla evlenen Selçuklular, dıştan islâm da görünüyorlardı.
Ama, bunlar, gizliden. B atın ın , Bizans'm etkisine kapıl­
mış hıristiyanlardı, ya da dünürleri Halife N asiridinillah’ın Doğu etkisine kapılarak b ir başka aşırılıktan, ismaillilerdendi.
Selçuklulara dostça duygular besleyen p atrik Arşeni,
Sultan n . İzzeddin Keykavuş’un gizli Hıristiyan olduğu­
nu savlıyordu. Ve patriğe karşı düşm anların sesleri yük­
selince, N ikifor G rigora’nın anlatım ıyla, bu "gâvurun hi­
tabı, onun için güçlü b ir silah olabilecekti, çünkü, Hıris­
tiyan ana babanın oğlu sultan Azatin, kutsal vaftiz suyuyla yıkanm ıştı, sultan ve Türklerin önderi olunca, o, din­
sel ayinleri gizlice gözetecek ve Hıristiyanların gelenek­
lerini açık olarak uygulayacak, İstan b u l’da ise, kutsal ikonolara saygı gösterecekti.’^
Doğallıkla, dinsel Hoşgörü, Selçukluların ayırıcı özel­
liği oluyordu; hiç değilse, onlar, yobazlıktan uzaktılar.
Sultan n . Gıyaseddin Keyhüsrev, Gürcü prensesiyle (Tam ara) evlendiği zaman, Konya’ya Hıristiyan papazları gel­
m işlerdi. Ama, G ürcü kızının İslâmlığı benim sem esi ol­
gusu doğunca, m aiyeti hapsedilm işti. Bu "çem ber”, müslüm anlar için, belli ki, hoş değildi. îb n i Bîbî, evlenmeler
konusunda susm aktadır; buna ilişkin bilgiler Hıristiyan
tarihçilerde (Bar-Hebrey’de) bulunuyor."” B urada belir­
telim , Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev (Sultan I. Alaaddin Keykubad’m oğlu), kısa süre sonra dinsizleşm iştir; o,
belge ve buyrukları sarhoş kafa ile im zalıyordu. Ibni Bîbî
de, onun babasının dindarlığını överek göklere çıkarır­
ken, anlaşılan, islâm ın buyruklarına aykırı davranan ,tano n la r ın d ilin d e k o n u şu y o rd u " , bk z: R . M. D a w k ln s. M odern G reek İn A sla
M lnor. C am brid ge, 1916, p. 1, n o t. 1.
102N lklfor G rigora, str . 90.
103 H a lil E d h em , K a y ser iy e Şehri, ss. 75 - 76, n o t. 3.
334
ntanım az oğulu anım sam aktadır.
Güçten düşme döneminde, Selçuklular, şiiliğe eğilim
gösteriyorlardı, am a Selçukluların Ali soyundan geldiği
yolunda kurnazca, tu m tu rak lı arayışlar kuşkusuz saçmadır.'°^
Ve —^yazgının m antıklı, yasal cilvesidir ki— sondan
b ir önceki Selçuklu III. Alaaddin K eykubad'm üçüncü ku­
şaktan yeğeni, dervişliğe, belki, şiiliğe eğilimli Simavne
kadısioğlu Bedreddin,’“ yüz yıl sonra, I. M ehmed’e karşı
Asya ve Avrupa Türkiye'sinde yayılan b ir başkaldırıyı ger­
çekleştirm iştir.
Ve Boveli keşiş V intsenti’nin (13. yüzyıl ortasında
ölm üştür) yazdığı gibi yalnızca sultanlar değil, devletin
yüksek sanlıları em irler de hıristiyanlara yakınlık duyu­
yordu; besbelli ki, em irler arasında, önceki dinine eğlim ini henüz koruyan (yerli Hıristiyan vb.) dönm eler de
vardı; sözkonusu keşiş, b ir em irden söz ederken, onun
Fransızca ve Almanca konuştuğunu anlatıyor.
Hilmi Ziya Ülken (şimdi İstanbul Üniversitesi felse­
fe profesörü), "Selçukluların Gerileme Döneminde Konya”'“ adlı makalesinde, kentin dinsel yönelim lerini çö­
zümlüyor. Onun kanısına göre, Oğuz gelenekleri, yerini
Iran etkisine te rk ederek artık yok olm uştur; am a o, ü st
tabaka sözkonusu olduğunda, büyük ab artm alara başvur­
m akta, halkın alt tabakası sözkonusu olduğunda ise, de­
ğerlendirm eye önem verm em ektedir.
İdeoloji açısından halkı gözden geçirirken, o, üç akım
saptam aktadır.
Sarayda, Büyük Selçukluların veziri Nizam ül Mülk
tarafından çok eskiden büyülenmiş feodallar arasında
İran akım ı egemendi. Iran k ü ltü rü hayranı, O rta Asya’104 Pr. B abinger,. op . c lt., pp. 7 3 - 74.
105 f'r. B a b in g er, o p c it., p. 21.
106 ‘'M lhrab" d erg isi, 1924, n o : İT - 18.
335
dan gelme Celâleddin, dinsel ayinleri yaygınlaştırarak sa­
raya İran rnüzigini de sokm uştu. Moğol döneminde, Iran
ideolojisinin sözcüsü vezir M uineddin Pervane'ydi. İra n ’­
ın yeniden doğuşunu düşlüyordu ve b u yüzden, Moğolla­
rın yönetimini, başlangıçta istekle kabul etm işti.
M edreselerde, Arap, ortodoks akım ı tem silcileri var­
dı; bunlar, sarayda barınm a olanağı bulan sufiliğe nef­
retle bakıyorlardı. Böylece, sufiler ile hocalar arasında,
eskiden beri, ayrılık pekişmiştir.'®^
H alkın düşüncesi ise, tekkelerden, Abdulkadir Geylan i’nin, Ahmed R ufai'nin basit, safyürekli tekkelerinden,
yani dervişlerden besleniyordu; halk, açıklam a gereksin­
melerine, onlarda karşılık buluyordu. Tekkeler, saraya
(îranlı sufilere) ve b ir dereceye kadar, anlaşılm az dille
konuşan hocaların yerleştiği m edreselere karşı, düşm an­
ca yapılanm ıştı.
Hilmi Ziya, islâm dan, islâm ın içinde savaşım veren
dinsel akım lardan sözettiğine göre, ilginç olan düzenle­
mesi, zayıf kalm aktadır. Çünkü o. Küçük Asya halkının
dinsel inanışlarının karm aşık kom pleksini susarak geçiş­
tirm ektedir. Ve açıktır ki, sünni dindarlığın kalesi, Sel­
çukluların başkenti Konya değildi; başlıca m edreseler
K ayseri’de yoğunlaşm ıştı.
Kısaca, Küçük Asya’da, m üslüm anlık akideleri zayıf­
tı, hafif b ir m üslüm anlık zarıyla kaplı sünni karşıtı p ro ­
paganda, halkta, eskiden beri araların d a b abaların koş­
turduğu Oğuz Türklerinde, m üslüm an ya da hıristiyan
yerli yaşayanlarda, daim a canlı b ir yankı bulunuyordu.
Sünniliği yavaş yavaş parçalayan b ü tü n bu dervişler, h a­
tm iler, Selçuklular döneminde. Küçük Asya’da, özgürce
dolaşıyorlardı. Selçukluların yıkılm asından sonra ise, a r­
kalarında kalan ve h er zam an islam ın yıldırıp derinlere
107 VI. G o rd lev sk iy .
J lt iy e S a d re d d in a
336
K o n y ev l,
str .
540.
ittiği, m üslüm anlığa k arşıt eylemler gizleyen şiirler, Kü­
çük Asya’da başlarını dikm işlerdir. Moğol saldırısı, on­
lara, Küçük Asya yolunu açm ıştı, peygam berin ve "dine
bağlı halifelerin” yandaşları, yani sünniler de şaşırıp bun­
dan rahatsız olmuşlardı.'"®
Bölük pörçük olm asına karşın, Selçuklular dönem in­
de, toplum un dinsel yaşam ının yüzeysel b ir denemesi, Sel­
çukluların dinsel fanatizm i konusundaki yargıların ne
denli abartılm ış olduğunu gösterm ektedir.
Bu yargılar, 15. yüzyılda İstan b u l’u fetheden müslüm an Türklere karşı, ruhları, düşm anca yapılanm ış olan
Avrupa kaynaklarından çıkm aktadır.
B atı Avrupalı Haçlı tarihçileri. B atı A vrupa'nın Ön
Asya’ya k ararlı ekonom ik eğinim lerini haklı göstermeye
çalışıyorlardı.
Küçük Asya’da devlet k uran Selçuklular, üzerinde
sav sahibi oldukları top rak ları koparan ya da işgal eden
A vrupa'dan gelme yabancılara, kuşkusuz, nefretle bakı­
yorlardı. Latinyanlarla Selçuklular arasında, Bizans
m ülkleri yüzünden kavga sürüyordu. Ama burada, dinsel
çelişkiler değil, yalnızca yayılmacılık düşüncesinde iki
yağmacı isteklinin arasındaki k arşıtlık lar çatışıyordu; ve
savaş var olduğu sürece, h er iki taraf â la guerre comme
â la guerre (her şeye katlanarak) davranıyorlardı. Kimin
çıkarına uygunsa, o, dinsel ayrılıkları anım satarak savaş
ateşini körüklüyordu. Ama, barış sağlanır sağlanmaz, hıristiyanhkla İslâmlık arasındaki k arşıtlık lar da sönüyor­
du. H ıristiyan köylüler, kalabalıklar halinde Selçuklulara
kaçıyorlardı; b u hıristiyanlar, besbelli ki, m üslüm anla
rm "boyunduruğu altın d a” daha iyi yaşıyorlardı. Ama,
b ir İspanyol gezginin Suriye'de kaydettiğine göre, müslüm an köylüler de, Hıristiyan prenslerin yanında yaşamı
lOSAflâkl, II,
322 - 323.
337
yeğliyorlardı. M üslüm an yönetim (Küçük Asya’da) ve hıristiyan yönetim (Suriye’de), ellerinde bulunan to p rak ­
larda, her şeyin yolunda gitmesiyle ilgiliydiler. O nlar için
önem li olan, toprağm işlenmesi ve vergilerin sağlam ve
zam anm da gelmesiydi, bunlarm hangi yöntem lerle top­
landığı ise, onlar için fark etm iyordu.
Ve Küçük Asya Selçuklu devletinin savaşçı islâm ın
b ir ileri karakolu olduğu görüşü de, kesinlikle reddedil­
melidir.
338
SONSÖZ
OĞUZLARCA GEÇİLEN YOLUN AŞAMALARI
OĞUZLARCA geçilen yolun aşam aları, Rum Selçuklularınm tarihinde, onların devlet yönetim inde, yaşantı bi­
çiminde, toplum sal ve özel yaşam ında etkinlikle yansı­
m ıştır.
Selçuklular üzerinde ilk, erken iz, T ürklerin ve Mo­
ğolların M oğolistan’da b ir yerlerde birlikte yaşadıkları
sırada, M oğollardan kalm ıştır. Oğuz boylarının askersel
örgütlenm esi, toprak ayrıcalıkları, göçebe feodalizmi ko­
nusunda, bu örgütlenm eden doğan önkoşullar, Moğol ak­
tarm alarım dile getirm ektedir. Moğollar, 13. yüzyılda, Or­
ta Asya’yı yengiyle geçip Küçük Asya’ya ulaştıkları za­
m an, Selçuklu devleti, M oğolların, Moğol fetihçilerin et339
kişini (yönetimin örgütlenm esi, gelirlerin düzgün akışm ı
sağlayan genel valilik), deneyimiyle ikinci kez yaşam ıştır.
Oğuzlar Küçük Asya yolu üzerindeki H orasan’da,
İra n kültürünün güçlü etkisine uğram ışlardı. Büyük Sel­
çuklu devleti, İranlıların yönetim i altında yaratılm ıştı.
Büyük Selçukluların veziri, bozkırlara kent yaşam ı yat­
kınlıklarını aşılıyordu. Nizam-ül-Mülk’ün "Yönetim Kitab ı”nı ("Siyasetnam e”) örnek alan Rum Selçukluları, Kü­
çük Asya’da, Sasani düzenlem elerini yürürlüğe koydular,
ik tid arın tanrısal kökenli olduğu düşüncesi, onları, H ora­
san’dayken hayran etmiş ve büyülem işti. Sarayın parıltısı
ve görkemliliği, saray törenleri, yönetim, divanlar, mali­
kâne, sultanın halk önünde günah çıkartm ası, tüm bun­
ları, Selçuklular, Sasanilerden seve seve aktarm ışlardır.
İran kültürüne kapılan, yalnızca, feodalların ü st ta ­
bakası değildi, köylülük de bu etkiyi denemiş, yaşam ıştı.
Küçük Asya'ya, tü rlü dinsel öğretiler getiren şiiliğe eği­
limli, ruhça, Sünniliğe k arşıt yapılanm ış dervişlerin akı­
şı, köylü kitleleri üzerinde etkili oluyordu, ve propagan­
da, daha başarılı yürüdüğü ölçüde, dilini unutm uş ve
m üslüm anlaşm ış yerli halk da, Bizans’tan geçme toplum ­
sal, dinsel zulm ü protesto ediyordu.
Ama, Oğuzlar, Küçük Asya’da da, eski göreneklerini
sürdürm üşlerdir. Dedelerinin geleneklerini ("şölen”, bü­
yük av, vb.) gözeten sultanlar da, törelerin büyüsü altın­
da bulunuyorlardı.
Küçük Asya’da, Selçuklular, sağlam ca oturm uş top­
lum sal ve siyasal düzenlemeler buldular. Bizans’ın top­
raklarını fetheden Selçuklular, onların devlet düzenini
de alm ışlardı. Selçukluların iç yaşam ının incelenmesinde,
Bizans’ın izleri ortaya çıkm aktadır.
Sönen Bizans’ın yerine, Avrupa’dan Latinyanlar ge­
liyordu. Ama, Selçuklularla H açlılar arasındaki bu sava­
şım, dinsel olm aktan çok, ekonom ik özellik taşıyordu.
340
ik i taraf, Bizans'ın to p rak kalıtı üzerinde, b irb irin in sa­
vını yok etmeye çalışıyordu.
Ama Selçuklular, düşm anlarından da, yaşantı ve ku­
rum laşm a öğeleri alm ışlardır. Selçuklular, insanlara, ön­
yargısız, dinsel körinançlarm üzerinde bakm ayı, çok ön­
ceden öğrenm işlerdi. Onlar, belki dolaysız olarak, am a
daha büyük olasılıkla vasallar —Küçük E rm enistan k ral­
ları— aracılığıyla Batı Avrupa etkisine kapılm ışlardır.
Selçukluların Küçük Asya feodalizmi, en azından, feoda­
lizmin dış yüzü (san terim leri), bu kom şuluğu yansıt­
m ıştır.
Selçuklular dönemi, dinsel inanışları, zam anın ve
halkların alacalı karm aşasını dile getirm ektedir. Derviş­
ler tarafından (Rufai tarik atm ca vb.) 20. yüzyıla değin
getirilen eski şamanizm, alt tabakada genellikle yaygın
Şiilik, İra n ve hıristiyan yansım aları vb., tüm bunlar, res­
m î dinin, sünni islâm ın fonu üzerinde tutunuyordu.
Ne var ki, devletin toplum sal tem eli sağlam değildi.
Devlet, yalnızca kendisini düşünüyor, feodalların haraç
ve vergilerini yatırm aları ve asker sağlam alarıyla ilgileni­
yordu; feodalların keyfiliğine bırakılm ış köylülük ise batkm laşıyordu; zulüm ve hukuksuzluk egemendi. Köylüler
ile feodallar arasında sınıf savaşımı keskinleşiyordu; köy­
lülük, feodallara karşı başkaldırıyordu. Yönetimin otori­
tesi düşm üştü; devlet aygıtı sarsılm ıştı, ve güçlü dış d ar­
be (13. yüzyılda Moğol saldırısı), Selçukluların kaçınıl­
maz durum a gelen yıkılışını hızlandırm ıştır.
13.
yüzyıl boyunca büyüyen yeni b ir toplum sal güç
—ahi dinsel topluluğu— topkım sal yeniden düzenleme
yaratm aya çalışıyordu. Ahilerin yönetim indeki zanaat ö r­
gütleri, feodallara karşı başkaldırm ışlardı. Moğol saldı­
rısından sonra, feodallar, m erkezi yönetim in vasiliğinden
ve sultan karşısındaki yüküm lülüklerden bağımsızlaşmışlardır; am a köylülük, onlardan yüz çevirince ve tarım
341
sarsılınca, feodallai'in altındaki zemin kaymış ve onların
yerini zanaatçıların koruyucuları ahiler alm ıştır.
Ama, Rum Selçuklularının ardılları, onların toprak
larm ın ve kültürlerinin kalıtçıları Osmanlı sultanları,
darbelerin etkisinden kendini k u rtara rak Küçük Asya’da
feodal sistem i yeniden kurdular. Ahiler ezilm iştir, ve es­
ki düzen, Türkiye’de 20. yüzyıla değin tutunm uştur.
O sm anhlar, Selçuklular dönem inin yönetim biçimini
ve yöntem lerini aldıklarına göre, açıktır ki, Rum Selçuk­
lularının incelenmesi, yalnızca Osmanlı devleti feodal dö­
nem inin tem el siyasal - ekonom ik çizgilerinin değil, sa­
ray yaşantısı, yönetim yapısı vb. ayrıntılar dahil. Küçük
Asya çağdaş tarihinin kavranm ası için’ büyük önem taşı­
m aktadır.
1
ICuşkusuz, P. K ö p r ü lü ’n ü n ç a lış m a la r ın ın d a g ö ste rd iğ i g ib i (ö r n e ­
ğ in , krş. o n u n sö zle r i " B iza n s M ü e sse se le r ln ln T esiri", s. 181), İn celem e
y ü z y ılla r ın d e r in le r in e u z a n m a lı ve T ü rk h a lk la r ın ın İslâm ö n c e si ta r ih in i.
K ü ç ü k A sya M o ğ o lla r ın ın ta r ih in i vb. k a p sa m a lıd ır .
342
EK
RUM SELÇUKLULARININ KRONOLOJİK TABLOSU’
H lC R Î 470 - 707 — ÎS 1077 -1307
Hicri Yıl
İS Yıl
470
479-485
485
500 (?)
510
1077
1086-1092
1092
1107
1116
551
1156
584
1188
Süleym an, K utılm ış’ın^ oğlu
Erk aralığı
I. Daud K ılıçarslan Süleym an’ın^ oğlu
I. M elikşah, I. K ılıçarslan’ın oğlu
I. Rükneddin'i Mesud, I. K ılıçarslan’m
oğlu
II. İzzeddin
K ılıçarslan, M esud’un^
oğlu
Devletin paylara ayrılm ası :
1. Rükneddin Süleym anşah (Tokat'ta).
2. N asireddin Barkiyarukşah
(N iksar’da)
3. M uhiseddin Tuğrulşah (Elbistan’da,
Erzurum ’da ve Bayburt’ta).
4. N ureddin Sultanşah (K ayseri’de).
5. II. Kutbeddin M elikşah (Sivas’ta
ve Aksaray’da).
6. Muizeddin K aysarşah (M alatya’da).
7. Sancarşah (Ereğli’de).
8. Arslanşah (Niğde’de).
1 E. Z em b a u r'u n (M a n u el d e g â n 6 a lo g le e t d e c ro n o lo g ie p o u r l'h lsto lr e
de İsla m . H an over, 1927) ta b lo su e sa s a lın m ış tır . A yraç İçin d e k i ta r ih le r S.
L en - P u l'u n T ü r k ç e ç e v ir isin d e n (H a lil E tem , D ü v e li I slâ m iy e, İ sta n b u l,
1927),
2 S u riy e S e lç u k lu la r ı h a n e d a n ı k u r u c u su T u tu ş ta r a fın d a n y e n ilg iy e
u ğ r a tılın c a , İn tih a r e tm iş tir : bir d iğ er v e rsiy o n a göre ç a rp ışm a d a ö ld ü ­
r ü lm ü ştü r .
3 M u su l y a k ın ın d a k i ça rp ışm a d a H a b u r ır m a ğ ın d a b o ğ u lm u ştu r .
4 Y a da, İzzed d in .
5 D e v le ti ç o c u k la r ı a r a sın d a p a y la ş tır d ık ta n so n ra , y a ş a m ın ın so n y ıl­
la r ın ı d o la şa ra k g eçird i; s o n u n d a K o n y a ’d a k i k ü ç ü k o ğ lu n u n y a n ın a y er­
le ş t i v e h . 588 y ılın d a ö ld ü .
343
588
1192
592’
1196
600
1204
601
607
1205
1210
616
1219
634
1236
644-646
1245- 1248
646-647
(647)
(1219)
1248 -1249
9. N izam eddin Argunşah (Amasya'da).
10. M uhieddin Argunşah'^ (Ankara'da).
11. Gıyaseddin Keyhüsrev (Konya'da ve
Burgulu’da).^
12. îsm ed d in Geuher-hatuns (Kayseri’de).
I. Gıyaseddin Keyhüsrev, II. Kılıçarslan'ın oğlu
II. Rükneddin Süleym anşah, II. Kılıçarslan'ın oğlu''’
III. Izzeddin Kılıçarslan, Süleym anşah’ın" oğlu
I. Gıyaseddin Keyhüsrev (ikinci k e z ) ' ^
I. tzzeddin Keykavus, I. Keyhüsrev'in
oğlu'3
I. Alaaddin Keykubad, I. K eyhüsrev’in oğlu’^
II. Gıyaseddin Keyhüsrev, I. Keykubad'ın's oğlu
Üç kardeşin hüküm darlığı, II. Keyhüsrev’in oğulları
II. îzzeddin Keykavus (ayrı olarak)
II. Keykavus, kardeşi IV. Rükneddin
Kılıçarslanla birlikte
6 D a h a 1201 - 1202 y ılla r ın d a o n u n a d ın a slk k o le r b a s ılm ıştı, b k z: P.
W lttek , Zur G e sc h lc h te A ngoras İm M itb elalter, p. 341.
7 H erh ald e (İsp a r ta ’n ın k u z e y in d e k i) U lu b o rlu . — Cl. H u a r t (E p lg r a p h ie A rabe, p. 55, n o t. 1) b u ra y ı, G eredo v e K a s ta m o n u a r a sın d a g ö s ­
teriy o rd u .
8 B u S e lç u k lu p r e n s e s in in a d ın a y a z ıtta r a stla n m a k ta d ır .
9 K o n y a 'd a b a s ıla n sik k ed e.
10 A n k a ra ’y ı İşgal ed erek k a rd eşi M esu d 'u ö ld ü r d ü k te n b e ş g ü n so n r a
ö ld ü .
11P. W ltte k ’ln d ü ş ü n c e s in e göre, toelki, k e n d isin e "pay" ola ra k b e lir ­
le n e n T o k a t'a d a v a r a m a d a n ö lm ü ştü r . T o k a t'ın b a ğ ış la n m a sı, d a h a g e ç
d ö n em d e, O sm an lI d e v r in d e d e d e v le te k a rşı s u ç işle y en ler iç in h a p ish a n e
b u lu n a n T o k a t'a s ü r g ü n a m a c ıy la b ir h ü s n ü ta b ir işa retid ir.
12 İ z n ik İm p a r a to r u P ed o r L a sk a ris’le H o n a s y a k ın ın d a k i çarp ışm ad a
ö ld ü r ü lm ü ş tü r .
13 V ir a n şeh ir ’de (B o lu ili) v erem d en ö lm ü ştü r .
14 O ğ lu ta r a fın d a n z e h ir le n m iş tir .
ıS F ü c 'e te n ö lm ü ş tü r (erk a n ta r a fın d a n ö ld ü r ü lm ü ş tü r ? ).
344
647 - 655
1249 - 1257
663
1257 -1265
(1264)
1264 - 65
1282 - 1283
655 - 663
681 (682)
683 (?)
1284
683
693
692
700
702
70423
707
1284
1293
1294
1300
1302
1304
1307
II. K eykavus’^ kardeşleri IV. Rükneddin K ılıçarslan ve II. Keykubad'la
b irlikte’7
IV. Rükneddin Kılıçarslan's
III. Gıyaseddin Keyhüsrev'’
II. Gıyaseddin Mesud, II. K eykavus’oğlu
III. Alaaddin Keykubad, Feram erz’in
oğlu
II. Gıyaseddin M esud (ikinci kez)
III. Alaaddin Keykubad (ikinci kez)
II. Gıyaseddin M esud (üçüncü kez)
III. Alaaddin Keykubad (üçüncü kez)^'
II. Gıyaseddin Mesud (dördüncü kez)^^
III. Alaaddin Keykubad (dördüncü kez)
III. Gıyaseddin M esud (?), III. Keykubad'ın oğlu^'*
16 Y u r ts u z k a ld ık ta n so n r a K ır ım 'd a ö lm ü ştü r .
l7 M u n k e y o lu n d a ö ld ü r ü lm ü ş tü r .
18 Z eh ir e tk ili o lm a y ın c a , A k sa ra y ’d a y a y k ir iş iy le b o ğ u lm u ş tu r .
19 V ezir M u in e d d in P erv a n e ta r a fın d a n ik ib u ç u k y a ş ın d a t a h t a o tu r ­
tu lm u ş , İlhanlI A h m ed 'in b u y r u ğ u y la E rzin ca n 'd a ö ld ü r ü lm ü ştü r .
20 K onya, a ra lık la r la 675 (1277) y ılın d a M ısır o r d u la r ın ca işg a l e d ilm iş ­
tir ; 676 (1278) y ılın d a Y a la n c ı - S iy a v u ş (II. K a y k a v u s’u n o ğ lu ) ortaya
ç ık m ıştır .
21 H a n G a z a n 'ın b u y r u ğ u y la ö ld ü r ü lm ü ş tü r .
22 A şırı ta h s is a t is te m le r i s o n u c u z e h ir le n m iş tir .
23III. K ey k u b a d ü z e r in e m a k a le n in (E n cy clo p â d le de I'sia m , II, 686)
a n o n im y a za rı (T. H autsana?) F e r id u n b e y 'in v e M ü n e c c lm b a ş ı’n ın h e s a p ­
la r ın ı k a b u l e tm iy o r .
24 M ogollar ta r a fın d a n b o ğ u lm u ştu r .
345
ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ
Anadolu Selçuklu Devleti.lin oluşumu, Cunıîıuriyetin üzerinde inşa
edildiği toplumsal yapının ilk biçimlenişiyle örtüşür. Türklcıin i!k
kültür biçimlerinin, Acem ve Arap kültürleriyle ayrı yönierden
kaışılajti;^! ve etkilendiği, Anadolu'da bulduğu farklı kültürlerle
yeni bir soııte? arayışına çekildiği zengin bir etkileşim, bu dönendin
belirleyici özellikleri arasındadır. Dinlerin, dillerin, törelerin,
mülkiyet, üretim ve ticaretin birbirini sürekli etkilediği yeni insan
arayışının temelinde de, bu etkileşim ve kaynaşma gizlidir.
Buna karşın, bu dönemden bize ulaşan belge ve bilgilerin eksikliği,
Anado'u Selçuklu Devletinin toplumsal yapısı;.>n tam ve doğru
taîi'ir!!' güçleştirmektedir. Kavimler ve dinleı aı js'nd^ki yakınlık
ve uyuşmazlıkların, bu dönemi yorumlayan «»etiklerin özüne
yarısıma>;ı, doğal ki, sorunu nesnelliği içerisinde çözümleyecek
günümüz tarihçisi için ayrı biı güçlük oluşturmuştur. Siyasal
anlamda güncelliğini koruyan kimi konular da, yakın tarihteki
araştırmaların nesnelliğini gölgeleyen etmenler arasında sayılabilir.
Gordlevski'nin Anadolu Selçuklu Devleti, Anadolu Selçuk'uları
konusunda dü.'c;'li zengin bir materyal sunduğu gibi, bu konudaki
çalışm.ıb-a, daha geniş ve daha nesnel yönüyle de katkıda
bııluı;uyor.