7.sınıf coşku konu anlatımı

Transkript

s in d ir im sistem i
Böylece besinlerin yapısı küçülür ve ortamdaki
miktarları artar.
Karbonhidratlar ağız ve ince bağırsakta, proteinler
mide ve ince bağırsakta, yağlar da sadece ince ba
ğırsakta sindirime uğrarlar.
Bu bölümü bitirdiğimde;
1 .2 Besinlerin vücuda yararlı hâle gelmesi için
değişime uğraması gerektiğini,
1.3 Besinlerin kana geçebilmesi için fiziksel
Örnek - 1
(mekanik) ve kimyasal sindirime uğraması
gerektiğini,
Beslenme olayı ile vücudumuza aldığımız besinler,
sindirim sisteminde yapıtaşlarına kadar parçalanır.
1 .4 Enzimin kimyasal sindirimdeki işlevini,
Besinlerin, sindirim siteminde parçalanması,
aşağıdakilerden hangisini sağlamaya yöneliktir?
öğrenmiş olacağım.
Bütün canlılar beslenirler. Canlıların kullandığı be
sin içeriğinin yapısında karbonhidrat, yağ, protein,
vitamin, mineral ve su vardır. Bunlardan karbonhid
rat, yağ ve proteinler büyük moleküllüdür. Yenilen
ve içilen besinlerin hücrelerde kullanılabilmesi için
bazı işlem ve değişmelere uğraması gereklidir.
Büyük moleküllü besin içeriklerinin parçalanarak
küçültülmesi olayına sindirim denir. Sindirilen besinlerin molekül sayısı artar ve boyutu küçülür. Böylece hücre zarından geçebilecek hale gelmiş olur.
Sindirimin gerçekleşmesinde kullanılan organ ve
yapılara sindirim sistemi denir.
S in d irim Şekilleri
Besin içeriklerinin kullanılabilmesi için, sindirim ka
nalından kana geçerek hücrelere taşınması gerek
lidir. Bunun için iki farklı sindirim etkinliği kullanılır.
Fiziksel (mekanik) sindirim: Besinlerin çiğneme
ve kas hareketleriyle daha küçük parçalara ayrılma
sı olayıdır. Ağızda besinlerin çiğnenmesi, midede
besinlerin karıştırılması ve ince bağırsakta yağların
safrayla etkileşmesi fiziksel sindirim yapılmasını
sağlar.
Kimyasal sindirim: Büyük yapılı besinlerin enzim
denen salgılarla en küçük yapıtaşına kadar parça
lanması olayıdır. Tükürük, mide öz suyu, ince bağır
sak sıvısı ve pankreas öz suyunda besinlerin sindi
rilmesini sağlayan enzimler vardır. Her bir enzim
çeşidi belli bir besin çeşidini etkiler. Enzimler, be
sinlerdeki kimyasal bağları kopartırlar.
^
A) Daha kısa zamanda daha çok oranda besin alı
nabilmesini
B) Besinlerin daha azının vücut içine alınmasını
C) Besinlerin vücut hücrelerine alınabilmesini
D) Vücuda normalden daha az oranda besin alın
masını
|
|
t
"I
©
Çözüm
Yemeklerle birlikte aldığımız besinler, sindirim or
ganlarında yapıtaşlarına kadar parçalanır. Bu par
çalanma işlemi, besinlerin vücudu oluşturan hücre
lere alınabilmesini sağlar.
Böyle bir sindirim işlemi yapılmasaydı, besinlerin
hücrelere alınması mümkün olmayacaktı.
Cevap C
Besinlerin fiziksel (mekanik) olarak parçalan
ması;
I. Dişlerle çiğneme
II. Kas hareketleri ile parçalama
İli. Enzim adı verilen salgılarla parçalama
şeklindeki yöntemlerden hangileriyle sağlana
bilir?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) İve III
D) II ve III
Q COŞKU
Sindirim Sistemi
Mide öz suyunda asit ve enzimler bulunur. Mide öz
suyu, proteinlerin kimyasal sindirimini başlatır. Bun
dan başka mide besinlerin depolanmasını ve be
sinlerdeki mikropların yok edilmesini sağlar.
İnce bağırsak: Sindirim sisteminin en uzun kısmını
oluşturur. Besinlerin sindiriminin tamamlandığı or
gandır. Pankreas ve karaciğer, ince bağırsağa bir
kanalla sindirim sıvısı yollar. İnce bağırsağın iç yü
zünde çok sayıda parmak şeklinde villus denen çı
kıntılar vardır. Villus, sindirilmiş olan besin içerikleri
nin kana emilmesini sağlar.
1 .1 Sindirim sistemini oluşturan yapı ve organ
ları; model, levha ve şema üzerinde göster
meyi,
S in d irim S is te m in in B ö lü m le ri
İnce bağırsakta bulunan enzimlerle; karbonhidrat,
yağ ve proteinler kimyasal olarak sindirilebilir. Yağ
ların sindirimi ince bağırsakta başlar ve tamamlanır.
Sindirim sistemi, başı ve sonu olan bir kanal şeklin
dedir. Sindirim sisteminin ilk organı ağız ve son or
ganı da anüstür.
Kalın bağırsak: Sindirilmeyen besin içerikleri kalın
bağırsakta bir süre depolanır. Kalın bağırsak, besin
atıkları içerisinde kalan su, mineral ve vitaminlerin
ihtiyaca göre kana emilmesini sağlar.
Ağız: Besin sindiriminin başladığı yerdir. Besinlerin
çiğnenerek (fiziksel sindirim) yutulmasını sağlar.
Ağızda dişler, dil ve tükürük bezlerinin salgıladığı
tükürük bulunur. Dişler yardımıyla çiğneme yapıla
rak besinler ufalanır, ıslatılır ve yutulabilecek hale
getirilir. Tükürüğün yapısında bulunan enzim, kar
bonhidratların kimyasal sindirimini başlatır.
Anüs: Kalın bağırsakta biriktirilen besin atıklarının
vücuttan uzaklaştırılmasını sağlar.
Yemek borusu: İnce uzun boru şeklinde bir yapı
dır. Düz kaslardan oluşur ve istemsiz olarak görev
yapar. Yutulan besinlerin kontrollü olarak mideye
taşınmasını sağlar. Yemek borusu kaslarının ters
yönde çalışması sonucunda kusma denen olay
gerçekleşir.
Tükürük bezi
Yutak
%
Örnek - 2
Yutak: Ağız, yemek borusu ve soluk borusu arasın
da bulunur. Yapısında bulunan kaslı kapak yardımıy
la solunan havanın soluk borusuna, yutulan lokma
ların da yemek borusuna geçmesini sağlar.
Yutulan besinlerin mideye taşınmasını sağlayan
kaslı boru şeklindeki yapı hangisidir?
|
A) İnce bağırsak
i
C) Mide
O
B) Yutak
D) Yemek borusu
@ Çözüm
İnce bağırsakda besinlerin sindirimi tamamlanır.
Yutak, yutulan besinlerin yemek borusuna geçmesi
ni, yemek borusu ise besinlerin mideye taşınmasını
sağlar. Mide de besinler karıştırılır ve bir süre depo
lanır.
Cevap D
Sıra Sizde - 2
Şekilde sindirim sisteminin
bazı organları okla gösteril
miştir.
Karaciğer
Oniki parmak
bağırsağı
Kalın bağırsak
ince bağırsak
Aşağıda verilen olaylardan
hangisi okla gösterilen or
ganlardan birinin görevi de
ğildir?
Sindirim sisteminin kısımları
Mide: Yapısında çok sayıda düz kas bulunan, torba
şeklindeki organdır. Sindirim kanalının en geniş kıs
mını oluşturur. Midenin kasılıp gevşemesi, besin
içeriklerinin birbirine karışmasını sağlar. Bu olay be
sinlerin fiziksel (mekanik) sindirimini sağlar.
0 COŞKU
A) Atık maddelerin vücuttan uzaklaştırılması
B) Besinlerin ağızdan yemek borusuna iletilmesi
C) Besinlerin bulamaç hâline getirilmesi
D) Besinlerin kana geçirilmesi
13
Sindirim Sistemi
nımlar
Kazanımlar
4
1.5 Karaciğer ve pankreasın sindirimdeki görev
1.6 Sindirime uğrayan besinlerin bağırsaklar
lerini,
dan kana geçişini,
Sindirimin ince bağırsakta tamamlanması için, ka
raciğer ve pankreas bazı salgılar üreterek, bir ka
nalla bu organa gönderirler.
Karaciğer: Safra salgısının üretilmesini sağlar. Saf
ranın yapısında bulunan maddeler, yağların fiziksel
olarak parçalanmasında etkili olur. Böylece yağla
rın daha hızlı ve kolay sindirilmesi sağlanmış olur.
Pankreas: İnce bağırsakta kimyasal sindirimin ta
mamlanması için gerekli olan salgı üretilir ve bir ka
nalla ince bağırsağa yollar. Pankreas öz suyunda
bulunan enzimler; protein, yağ ve karbonhidratların
kimyasal sindiriminde görev yapar.
<S>
Örnek - 3
Sindirim sisteminde besinlerin sindirilmesini sağla
yan organların yanında, karaciğer ve pankreas gi
bi sindirime yardımcı organlar da vardır.
Karaciğer ve pankreasla ilgili olarak, aşağıda
verilenlerden hangisi yanlıştır?
A) Karaciğer, yağların fiziksel sindirimini sağlayan
safrayı üretir.
B) Pankreas öz suyu, sadece proteinlerin sindiri
mini sağlayan enzimleri üretir.
C) Karaciğerde besin sindirimiyle ilgili enzim salgı
lanmaz.
D) Yağların kimyasal sindirimini sağlayan enzim,
pankreasta üretilir.
Çözüm
Karaciğer, safra salgısı üreterek yağların fiziksel
sindirimini sağlar. Pankreas ise protein, yağ ve kar
bonhidratların sindiriminde etkili olan çeşitli enzim
leri üretir. Bu enzimler ve safra sıvısı, görevlerini in
ce bağırsakta yerine getirir.
Cevap B
Sıra Sizde
i
Sindirilmiş Besin İçeriklerinin Emilmesi
Sindirime uğrayan besinler hücre zarındaki porlardan geçebilirler. Besinlerin ince bağırsaktan kana
geçiş yapmasına emilim denir. Besin içerikleri ince
bağırsak ve kalın bağırsaktan kana geçiş yapabilir.
Sindirilen besinler ile bir kısım su, mineral ve vita
minler ince bağırsaktan kana emilir. Su, mineral ve
vitaminlerin bir kısmı da kalın bağırsaktan kana
emilebilir. Kana geçen besin içerikleri hücrelerdeki
biyolojik olaylarda kullanılır. Besinler enerji üretme,
yapım onarım ve düzenleyici olarak görev yaparlar.
Örnek - 4
Besin içeriklerinin sindirimi ve kana emilmesiyle ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) Ağza alınan besinler fiziksel ve kimyasal sindiri
me uğrar.
B) Besinler midede bir süre depolanır.
C) Sindirilmiş besinlerin kana geçmesini kalın ba
ğırsak sağlar.
D) Pakreas ve karaciğer sindirime yardımcı olur.
Çözüm
Ağızda çiğnemeyle fiziksel, tükürükteki enzimlerle
kimyasal sindirim yapılır. Yutulan besinler midede
bir süre tutulur. Pankreas öz suyu ve safra ince ba
ğırsaktaki sindirime yardımcı olur. Sindirilmiş besin
lerin kana emilmesini ince bağırsak sağlar.
Cevap C
S ır a S iz d e - 4
Besin içeriklerinin kana geçmesiyle ilgili olarak;
I. Sindirim sonucu oluşan besin içeriklerinin ilk
önce kana geçtikleri yer ince bağırsaktır.
II. Kalın bağırsakta herhangi bir besinin emilimi
yapılmaz.
3
III. Bütün besin çeşitleri, ancak enzimlerle parça
landıktan sonra kana geçebilir.
Karaciğer ve pankreas tarafından üretilen salgı
maddeleri, görevlerini aşağıdaki yapılardan
hangisinde yerine getirir?
açıklamalarından hangileri doğrudur?
A) Kalın bağırsak
B) Ağız
A) Yalnız
B) I ve I
C) İnce bağırsak
D) Mide
C) İve III
D) live
0 COŞKU
Sindirim Sistemi
Kazanımlar
1 .7 Sindirim sistemi sağlığını olumlu-olumsuz
etkileyecek etkenleri,
Y e te rli ve D en geli Beslenm e
Vücudumuza yaş, sağlık ve metabolizmanın ihtiya
cına uygun miktarda ve çeşitli besinlerin birlikte
alınmasına yeterli ve dengeli beslenme denir. Ye
terli ve dengeli beslenme günlük enerji ihtiyacını
karşılama, dengeli büyümeyi sağlama ve sağlıklı
olarak yaşama etkinliklerini sağlar.
Yeterli ve dengeli olarak beslenmek için, çeşitli be
sin grupları düzenli olarak alınmalıdır.
Karbonhidratlar: Vücudumuzun temel besin mad
desi ve asıl enerji kaynağıdır. Çok kısa bir sürede
enerjiye dönüştüklerinden, vücudumuzun ihtiyaç
duyduğu enerjiyi ilk önce karbonhidratlardan sağ
larız. Bitkisel gıdalar karbonhidrat bakımından zen
gindir.
Proteinler: Vücudumuzda yapıcı ve onarıcı olarak
(büyüme, gelişme ve yaraların iyileşmesinde) gö
rev yaparlar. Hormon ve enzimlerin yapısında yer
alırlar. Et, süt, peynir, yoğurt, yumurta ve balık pro
tein bakımından zengin hayvansal besinlerdir. Ta
hıllar, baklagiller ve kuruyemişlerde de bol miktarda
protein bulunur.
Yağlar: Besin grupları içerisinde en çok enerji ve
ren besin maddesidir. İhtiyaçtan fazla alınan besin
ler yağ olarak vücutta depolanır. Karbonhidratlar
dan aldığımız enerji yetersiz kaldığında, ihtiyaç du
yulan enerji yağlardan sağlanır. Bazı hormonların
yapımı ve vücudun ısı yalıtımı da yağlar tarafından
gerçekleştirilir.
Vitaminler: Vücudumuzda düzenleyici olarak gö
rev yaparlar. Büyüme ve gelişme, enzimlerin çalış
ması ve kemiklerin sertleşmesinde görev alırlar. Vi
taminler, meyve ve sebzelerde bulunur.
Su: Besin ve atıkların taşınması, sindirim, terleme
yaparak vücut ısısının ayarlanması gibi yaşamsal
faaliyetlerin sürdürülmesinde vücudumuzda dü
zenleyici olarak görev yapar.
Mineraller: Vücudumuzda düzenleyici olarak gö
rev yaparlar. Kemik ve dişlerin yapısını oluştururlar.
Kan, sitoplazma yoğunluğunun sağlanması ve en
zimlerin çalışmasında rol oynarlar
Sindirim sisteminin sağlığını korumak için, şu iş
lemler yapılmalıdır:
✓ Yemeğe çiğ salata veya taze meyve ile başlan
malıdır.
✓ Yemek sırasında ve yemekten hemen sonra faz
la miktarda su içmemelidir.
✓ Sofradan sindirim sistemimizi yoracak kadar
çok yemeden kalkmalıdır.
✓ Lokmalar iyice çiğnenmeli ve yavaş yenmelidir.
✓ Kabak, lahana gibi lifli besinleri tüketilmelidir.
✓ Stresden uzak durulmalıdır.
✓ Dengeli ve yeterli beslenmelidir.
✓ Kafeinli ve asitli içeceklerden uzak durmalıdır.
✓ Yemekten sonra bir saat kadar istirahat etmelidir.
✓ Çok soğuk ve sıcak besinler yenmemelidir.
✓ Sigara ve alkol gibi zararlı maddelerden uzak
durmalıdır. Çünkü alkol ve sigara içilmesi özel
likle midede çeşitli hastalıkların oluşmasına ne
den olmaktadır.
Örnek - 5
Besin grupları ve özellikleriyle ilgili olarak;
I. Bol sebze ve meyve tüketilmesi, vitamin ihtiya
cının karşılanmasını sağlar.
II. Ekmeğin sindirilmesi, ağız ve ince bağırsakta
gerçekleşir.
III. Sütün yapısında bol miktarda kalsiyum ve yağ
vardır.
şeklindeki ifadelerden hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
Çözüm
Sebze ve meyveler bitkisel kaynaklıdır. Bu besin
grubunda bol miktarda vitamin bulunur. Ekmeğin
yapısında bol miktarda karbonhidrat bulunur ve
ağız ile ince bağırsakta sindirilir. Sütün yapısında
bol miktarda kalsiyum ve yağ molekülü bulunur.
Cevap D
Sindirim sistemimizin sağlığının korunması için;
1. Yemekten sonra asitli içeceklerden içmek
2. Sofradan çok yemeden kalkmak
3. Yemeğe çiğ salata veya taze meyveyle başla
mak
şeklinde belirtilenlerden hangileri alınması ge
reken tedbirlerdendir?
A) Yalnız 1
B) 1 ve 3
C) 2 ve 3
D) 1,2 ve 3
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Sindirim Sistemi
Kazanım Pekiştirme - 1
Aşağıda verilen kelimeleri harf tablosu içerisinde yatay ve dikey doğrultuda arayalım. Bulduğumuz ke
limelerin üzerini renkli kalemle işaretleyelim.
K A
R
B
0
N
H
I
D
R A
T
Z |G
H
P
R 0
T
E
İ
N
I
Y
E
Ğ
V
i
T
A
M
İ
N
Z
U
J
K
L
M
i
E
N
Z
İ
M
BESİN
MİNERAL
YAĞ
PANKREAS
PROTEİN
MİDE
S
MM
İ f N
B
E
S
I
N
M N
0
P
i
SU
L
Ö
R
S
D
S
A
Ğ
I
Z
N
SİNDİRİM
AĞIZ
İ M
S
u
K
E
R
V
A B C
MLR
K
A
R
A
C
i
Ğ
E
R
R
T
İ
Ü
Y
ç
D
E
F
G
H
İ
A
A
M
P
A
N
K
R
E
A
S
K
L
N M
P
Ğ
B
A
Ğ I
R
S
A
K
ENZİM
KARACİĞER
BAĞIRSAK
VİTAMİN
EMİLİM
D
E
_
Bir insanın sindirim sistemine ait olan dört farklı organın resmi, aşağıda gösterilmiştir. Bu şekilde belirtilen organların fiziksel (mekanik) ve kimyasal sindirim yapma durumlarını karşısındaki boşluğa “Yapar”
ya da “Yapmaz” şeklinde yazınız.
Fiziksel (Mekanik) Sindirim
Kimyasal Sindirim
I 16
0 COŞKU
0
COŞKU
17
s i n d i r i m s is t e m i
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Sindirim sistemimizi oluşturan bazı organ
lar aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.
3.
Sindirim sonucu hücrelerimize kadar taşınan
besinler vücudumuzda birçok olayda kullanılır,
« e ® Aşağıdaki resimlerde yaşamımızla ilgili bazı
Çözüm olaylar görülmektedir.
.Yemek
borusu
Kalın bağırsak—
Bu olayların gerçekleşmesinde ağırlıklı
olarak kullanılan besin çeşitleri aşağıdakilerden hangisinde eşleştirilmiştir?
fi a« V- İnce bağırsak
¡ liü n y i
■
Anüs
Şekilde numaralarla belirtilmiş organlardan
üretilen salgılardan hangileri, kimyasal sin
dirimde görev yapmaz?
A) Yalnızi
B) Yalnız 2
C) 1 ve 2
D) 2 ve 3
4.
2.
Besin içeriklerinin sindirim sisteminde parça
lanma durumu, aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Besin
içerikleri
A) Yağ
Protein
Karbonhidrat
B) Yağ
Karbonhidrat
Protein
C) Vitamin
Yağ
Protein
D) Protein
Yağ
Yağ
Besinlerin sindirim organlarındaki parçalanma
durumları aşağıdaki şekilde verilmiştir.
m
(çözüm
Besinlerin enzimlerle Sindirimle küçük
sindirildiği yer
molekül oluşumu
X
Mide + İnce bağırsak
Var
Y
ince bağırsak
Var
Z
Ağız + İnce bağırsak
Var
Bu tablodaki; X, Y ve Z yerine yazılması ge
reken besinler, hangisinde verilmiştir?
Buna göre, üç besin çeşidinin sindirimi sı
rasında, aşağıdakilerden hangisi ortak ola
rak gerçekleşir?
A) Karbonhidrat
A) Ağızda kimyasal sindirimlerin yapılması
B) Protein
C) Yağ
D) Karbonhidrat
Protein
Yağ
Yağ
Karbonhidrat
Karbonhidrat
Protein
Yağ
Protein
B) Midede kimyasal sindirimlerinin yapılması
C) Bağırsakta safrayla parçalanmaları
D) İnce bağırsakta son ürünlerinin meydana
gelmesi
0
COŞKU
İri
S in d irim Sistem i
5.
8.
Besinlerin dört farklı özelliği, aşağıdaki tablo
da verilmiştir.
m
(çözüm
Besinlerin özellikleri
Besinler
X
Enzimlerin ve bazı hormonların yapısını oluşturur.
V
Besin içeriklerinin dokulara taşınmasını sağlar.
Y
Vücut ısısının düzenlenmesi için gereklidir.
Z
Hücrelerin yapısını oluşturur.
Sindirim sistemimizi oluşturan bazı yapı ve or
ganlar, çeşitli enzimler üreterek besinlerin kim
yasal sindirimini gerçekleştirir.
Besinlerin kimyasal sindirimine, aşağıdaki
organlardan hangisi enzim üreterek katkıda
bulunmaz?
Bu özelliklerden su ve proteine ait olanlar,
aşağıdakilerin hangisinde doğru eşleştiril
miştir?
Su özellikleri
6.
Protein özellikleri
A)
X ve V
Y ve Z
B)
V ve Y
X ve Z
C)
Y ve Z
X ve V
D)
X ve Y
V ve Z
Besinler ve sindirilmeleriyle ilgili olarak,
aşağıda verilen ifadelerin hangisi yanlıştır?
A) Büyük moleküllü besin miktarı, ağızdan
kalın bağırsağa kadar azalır.
B) Tükürük mide bezleri ve pankreas sindirim
enzimi salgılanmasında görev yapar.
7.
|
I*
9.
Sindirim sistemi organları ve görevleriyle ilgili olarak, aşağıda verilenlerden hangisi
yanlıştır?
S"
A) Dil - Besinlerin çiğnenmesine yardım etme
B) Yemek borusu - Besinleri mideye taşıma
C) Besin içeriklerinin midede karıştırılması, in
ce bağırsaktaki sindirime yardımcı olur.
C) Yutak - Besinlerin soluk borusuna geçme
sini sağlama
D) Sindirilen besinlerin tamamı kalın bağırsak
tan kana emilir.
D) Karaciğer - Yağların sindirimine yardımcı
olma
Sindirim sisteminin
bazı kısımları yandaki
şekilde gösterilmiştir.
Bu şekilde gösteri
len X, Y ve Z organ
larının hangilerinde
hem fiziksel hem de
kimyasal
sindirim
olayı gerçekleşebi
lir?
A) Sadece X
10. Bir öğrenci şekildeki düzenekleri kurarak, ezil
miş patatesin sindirimini araştırıyor.
II
İnce bağırsak
öz suyu
Mide
öz suyu
Ezilmiş patates
Ezilmiş patates
Ezilmiş patates
Şekilde gösterilen düzeneklerin hangilerin
de kimyasal sindirim gerçekleşir?
B) Sadece Z
0
C) Sacece X ve Y
A) Yalnız
B) İv e li
D) X, Y v e Z
C) İve III
D) I, II ve
COŞKU
19
Sindirim Sistemi
11. Sindirilen besin içerikleriyle ilgili olarak;
I. Hücre zarından geçebilecek büyüklüğe
sahiptir.
II. İnce bağırsaklarda yer alan villus adı veri
len yapılar ile kana geçmesi sağlanır.
III. Kanla tüm vücut organlarına taşınır.
A) Yalnız
C) İve III
12. Aşağıdaki şekilde sindirim sisteminin bazı kı
sımları işaretlenmiştir.
Q
14. Aşağıda verilen etkinliklerden hangisinin
gerçekleşmesi, besinlerin kimyasal sindiri
minin hızlanmasına neden olmaz?
A) Besinlerin ağızda uzun süre çiğnenmesi
B) Kuru besinlerin tükürükle yumuşatılarak
yutulması
C) Besin içeriklerinin midede çorba kıvamına
getirilmesi
D) Besinlerin çok sıcak veya çok soğuk tüke
tilmesi
15. Protein moleküllerinin sindirim durumu, aşağı
daki şekilde gösterilmiştir.
Sindirim
olayı
Proteinler
Enzimler
° o ooo
Oq O o o o
o °o o o
°0oo
Enzimler
Küçük
moleküller
Buna göre, bu sindirim olayı;
I. Ağız
II. Mide
III. İnce bağırsak
IV. Pankreas
isimli organların hangilerinde gerçekleştiri
lir?
Belirtilen organlardan hangilerinde besin
lerin sindirimi yapılmaz?
13. Öğlen yemeğinde “ekmek, tatlı, salata, etli
kuru fasulye, yoğurt ve ayran” tüketen bireyin
kanma, sindirim sonucu geçen besinlerin
hepsi hangisinde verilmiştir?
A) Karbonhidrat, yağ ve protein
B) Su, vitamin, mineral ve protein
A) I ve II
B) İve III
C) II ve II
D) III ve IV
16. Besin içerikleri ve dengeli beslenmeyle ilgi
li olarak, aşağıda verilen ifadelerin hangisi
yanlıştır?
A) Her yemekten sonra, kana geçen besin
içeriklerinin oranları farklı olabilir.
B) Besinlerin yavaş yenmesi ve yeterli su içil
mesi besin sindirimini olumlu etkiler.
C) Su, protein, yağ ve mineral
C) İhtiyacından daha fazla besin tüketen bi
reyler zamanla kilo kaybederler.
D) Vitamin, mineral, su, karbonhidrat, yağ ve
protein
D) Her bireyin günlük besin ihtiyacı birbirin
den farklıdır.
Q COŞKU
BOŞALTIM SİSTEMİ
Kazanımlar
B oşaltım S is te m in i O lu ş tu ra n
O rg a n la r
2.1 Boşaltım sistemini oluşturan yapı ve organ
ları; model, levha ve şem a üzerinde göster
meyi,
2 .2 Boşaltım sisteminde böbreklerin görevini ve
önemini,
Besin içerikleri vücudumuzu oluşturan hücrelerde;
yapım, yıkım, dönüşüm, depolanma gibi çok deği
şik olaylarda kullanılır. Besinlerin hücrelerde kulla
nılması sırasında oluşan zararlı ve işe yaramayan
ürünlere atık madde denir. Su, karbon dioksit, üre,
ürik asit, tuz, vitamin gibi ürünler atık özelliğine sa
hiptir.
Besinlerin hücrelerde kullanılması sonucu oluşan
atık maddeler kana geçerler. Atıklar, kanda bulunur
ve taşınırlar. Atıkların vücut organlarına zarar ver
memesi için hemen temizlenmesi gereklidir. Bunun
için boşaltım sistemi organları görev yapar. Boşal
tım sistemi, kandaki atık maddeleri uzaklaştırarak
dengeli iç ortamın sürekliliğini sağlar. Boşaltım sis
temi vücudun bir çeşit arıtma sistemi gibi etkinlik
gösterir.
Böbrekler: Karın boşluğunun arkasında ve omurga
nın iki yanında bir çift böbrek vardır. Böbrekler fasul
yeye benzer. Böbreklerin yapısında binlerce süzücü
cisimcik olan nefron bulunur. Nefronlar böbreğe ge
len kanın süzülerek, atıkların ayıklanmasını sağlar.
Üreter (idrar borusu): Böbreklerle idrar kesesi
arasında bulunur. İnce uzun kanal şeklindedir ve
duvarları düz kaslardan oluşur. Böbreklerde oluşan
idrarı, idrar kesesine taşır.
A tık M a d d e le ri V ücud um u zdan
U za kla ş tıra n O rg a n la r
Oluşan atık maddeler, boşaltımda görevli yapı ve
organlar tarafından dışarıya atılır. Böbrek, akciğer,
karaciğer, deri ve kalın bağırsak atıkların vücudu
muzdan uzaklaştırılmasında görev yapar.
Böbrek
toplardamarı
Böbrek
atardamarı
Böbrekler: Kanı süzerek atık ve fazlalık bazı mad
delerin uzaklaştırılmasını sağlar. Böbreğin etkinliği
sonucunda idrar oluşur. İdrar, boşaltım sistemi tara
fında dışarıya atılır.
Karaciğer: Proteinlerin parçalanması sırasında
amonyak gibi zehirli maddeler oluşur.
Çok zararlı olan amonyak, karaciğerde daha az za
rarlı olan üreye dönüştürülür.
Akciğerler: Temel solunum organıdır. Soluk verme
sırasında kandaki karbondioksit ve bir miktar suyun
uzaklaştırılmasını sağlar.
Boşaltım sisteminin kısımları
Deri: Terleme yapılmasını sağlayan duyu organımızdır. Terleme sırasında vücut ısısının fazlası ile su
ve bazı tuzların dışarı atılmasını sağlar.
İdrar kesesi: Düz kaslardan oluşan kese şeklinde
ki yapıdır. İdrarın depolanmasını sağlar. Yaşın art
masıyla birlikte idrar kesesinin büyüklüğü de artar.
İdrar kesesindeki sıvı miktarı belli bir değere ulaştı
ğında kişilerde işeme isteği oluşur.
Kalın bağırsak: Besin atıkları, su ve safranın vücut
dışına atılmasında görev yapar. Böylece beslenme
nin devam etmesini sağlar
Üretra: İdrarın vücuttan dışarı atılmasını sağlayan
kısımdır. Başlangıcında kaslı bir yapı vardır. Bundan
dolayı idrarın boşaltımı istemli olarak başlatılır.
Q COŞKU
21
Boşaltım Sistemi
Boşaltımın Gerçekleşmesi
Böbreklere böbrek atardamarlarıyla kirlenmiş olan
kan gelir. Kalbin her atımında vücuda pompalanan
kanın yaklaşık %25’i böbreklere yollanır. Kan böb
reklerdeki nefronların herbirinde süzülür. Kandaki
atık maddeler ile kullanım fazlası tuz, su ve vitamin
ler ayıklanır. Kandaki yararlı maddelerin kanda kal
ması sağlanır. Böbreklerimiz her 15 dakikada bir
vücudumuzdaki tüm kanı süzer.
Sağlıklı ve yetişkin insanda günde 1,5 litre kadar id
rar üretilir. Atıkları ayıklanmış olan kan, böbrek top
lardamarıyla kalbe geri döner. Böylece kalbin her
atımında kanın bir kısmının temizlenmesi sağlanır.
Kandaki atıkların suyla karışması sonucu, sarıya ya
kın bir renge sahip olan idrar meydana gelir. İdrarın
yapısında su, mineral, üre, asit, boya maddeleri,
sentetik maddeler, ilaç kalıntıları, vitamin gibi çeşitli
maddeler bulunur. Böbreklerde üretilen idrar, üreterle idrar kesesine taşınır. Sürekli olarak üretilen id
rarı, idrar kesesinde biriktirir. Belli bir seviyeye ula
şan idrar, üretra yardımıyla vücuttan dışarıya atılır.
Anahtar Bilgi
Ürenin oluşumu karaciğerde, ürenin kandan
süzülmesi ise böbreklerde gerçekleşir.
Kandaki atıkların süzülerek idrarın oluşmasını
sağlayan birimler, aşağıdakilerin hangisidir?
A) Nefron
B) Üreter
C) Üretra
D) İdrar kesesi
Çözüm
Böbreğin yapı birimi nefronlardır. Nefronlar, kan da
marlarıyla böbreğe gelen kanı süzerek idrarın oluş
turulmasını sağlar.
Cevap A
Sıra Sizde
6
©
Boşaltım olayıyla ilgili olarak;
I. Besinlerin hücrelerde kullanılmasıyla bazı atık
lar oluşur.
II. Üre ve minerallerin kanda aşırı birikmesi, insa
nın zehirlenmesine neden olabilir.
III. Boşaltım yapılmasında sadece böbrekler görev
yapar.
şeklindeki açıklamaların hangileri doğrudur?
A) Yalnız
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
2 .3 Boşaltım sistemi sağlığının korunması için
alınabilecek önlemleri,
2 .4 Bazı böbrek rahatsızlıklarının tedavisinde
kullanılan teknolojik gelişmeleri,
öğrenmiş olacağtm.
Boşaltım Sisteminin Sağlığı
Vücut iç dengesini korumak ve organların düzenli
olarak çalışmasını sağlamak için, boşaltım sistemi
nin sağlığı korunmalıdır.
Boşaltım sisteminin sağlığını korumak için, şu iş
lemleri yapmalıyız:
✓
✓
✓
✓
İdrar yollarını soğuktan korumalıyız.
Vücut temizliğine dikkat etmeliyiz.
Beslenmeyle günlük iki litre kadar su içmeliyiz.
Diş çürüklerinin tedavisini en kısa sürede yaptır
malıyız.
✓ Bilinçsiz olarak ilaç tüketmemeliyiz.
✓ Grip ve boğaz iltihaplanmalarının ilerlememesi
için hemen tedavi olmalıyız.
Böbreklerin hastalanması sonucu; böbrek iltihabı,
börek taşı, idrar yolu iltihabı, böbrek yetmezliği ra
hatsızlıkları oluşabilir. Şeker hastalığına ve yüksek
tansiyona bağlı böbrek rahatsızlıkları da oluşabilir.
Böbrek tahribi ve böbrek yetmezliği gibi durumlar
da kan, diyaliz makinesinden geçirilerek süzülme
ye çalışılır.
Bazı iltihaplar, aşırı tuz ve vitamin tüketimi böbrek
lerde taş oluşumunu hızlandırabilir. Taş oluşumunu
önlemek için beslenmeye dikkat edilmesi, bol su
içme ve düzenli egzersiz yapılması faydalı olur.
Örnek - 7
Böbreklerimizin sağlığını korumak için, aşağıda
verilenlerden hangisinin yapılmasına gerek yoktur?
A) Vücuda yeterli oranda su alınmasına
B) İdrarın sadece belli saatlerde yapılmasına
C) Böbreklerin soğuktan korunmasına
D) Ağrılı işeme durumunda doktora gidilmesine
Çözüm
Böbrek sağlığı için her gün en az iki litre su içilme
si gerekir. Bunun yanında böbreklerimizi idrar yolla
rımızı üşütmekten korumalıyız. Ağrılı işeme duru
munda doktora başvurarak gerekli ilaçları kullan
malıyız. Böbrek sağlığı için idrar geldikçe beklet
meden yapmak gereklidir.
Cevap B
0 COŞKU
Boşaltım Sistemi
BOŞALTIM
A
B
B
0
ş
A
L
T
1
M
C
KARACİĞER
K
E
Ö
D
Ü
R
E
T
E
R
A
F
B
G
Ğ
A
T
1
K
H
ç
B
TERLEME
R
D
R
i
K
L
M
N
J
1 Ö
İDRAR
A
i
E
D
Ö
Ü
R
E
P
R
B
BÖBREKTAŞI
C
Y
K
R
S
T
U
V
Y
Z
R
ÜRE
i
A
T
A
R
D
A
M
A
R
E
Ğ
L
A
R
ş
A
B
C
D
Ü
K
E
i
ş
E
T
E
R
L
E
M
E
ATIK
R
Z
1
F
Ü
R
E
T
R
A
G
ÜRETER
H
i
S
Ü
z
Ü
L
M
E
J
K
BÖBREK
SÜZÜLME
ATARDAMAR
ÜRETRA
DİYALİZ
------------------------- -------------------------------- -------------- ımmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmJÎ
Q COŞKU
23
Boşaltım Sistemi
^
Aşağıda verilen organ ve yapıları şemadaki sıraya dikkat ederek, uygun yerlere yerleştiriniz.
Proteinlerin parçalanması sonucunda oluşan
Metabolik Atıklar
Ure
)
}
)
İdrar vücut dışına atılır.
İdrar
BOŞALTIM SİSTEMİ
1.
m
Boşaltım sistemimizi oluşturan bazı yapı ve or
ganlar aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.
3.
------------------------
Vücudumuzdaki bazı artık maddelerin uzak
laştırılmasında etkili olan yapılar ve attıkları
maddeler şunlardır:
i ç o z iim
I. Suyun ve tu
zun fazlası ter
leme yoluyla
dışarı atılır.
Deri
II. Karbon dioksit ve su soluk
verme
sı
rasında uzak
laştırılır.
Akciğer
Kan içinde
zararlı artıklar
ve üre süzü Böbrek
lerek
idrar
şeklinde vü
cuttan uzaklaştırılır.
Şekilde numaralarla gösterilmiş olan yapı
ve organların görevleri, aşağıdakilerin han
gisinde yanlış verilmiştir?
A) 1 üreter (idrar borusu)dir, idrarı böbrekten
idrar kesesine taşır.
B) 2 idrar kesesidir, böbreklerden süzülen id
rar burada toplanır.
C) 3 üretradır, idrarı vücuttan dışarı atar.
D) 4 nörondur, beynimizden gelen uyarıları
böbreğe iletir.
2.
Belirtilen organlardan hangilerin görevi yanii§ verilmiştir?
Aşağıdaki şekilde boşaltım organımız verilmiştir.
A) Yalnız II
B) Yalnız IV
C) II ve III
D) I, III ve IV
Y
4.
P
i ço zum
Şekilde belirtilen yapılardan hangisinin
görevi yanlıştır?
Yanda boşaltım sistemiyle
ilgili şekil verilmiştir.
Boşaltım Sistemi
Görevlidir
Bu şekilde boş bırakılan
(X) yere, aşağıdaki yapı
lardan hangisi gelme
lidir?
Temizler
Kan
A) X, kanı süzer.
B) T, artık maddeler yönüyle zengindir.
0
C) Z, artık maddeler yönüyle zengindir.
A) Böbrek üstü bezi
B) Karaciğer
D) Y, besin ve artık maddeler yönüyle zengindir.
C) Böbrek
D) Kalp
COŞKU
Boşaltım Sistemi
5.
8 . Boşaltım sistemimizi oluşturan bazı yapı ve or
Yandaki şekilde
boşaltım organı
mız olan böbreğin
yapı ve bölümleri
verilmiştir.
ganlar, aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.
Böbrek
Belirtilen yapılar
dan hangilerinde
idrar bulunur?
A) Yalnız L
B) L ve N
C) L ve P
D) M ve P
jİ t f a r k ^ T " Bêktaş.
kİdrar kesesi
Ûretra
6.
Buna göre aşağıda verilenlerden hangisi,
böbrek taşının oluşumunu engellemek için,
alınması gereken tedbirlerden biri değildir?
Boşaltım sistemini oluşturan organlar aşağı
daki şekilde harflerle gösterilmiştir.
A) Bol miktarda, az sulu meyve ve sebze tü
ketmek
B) Aşırı miktarda süt ürünleri ve tuz tüketimin
den uzak durmak
C) Günde en az iki litre su içmek
D) Düzenli olarak günlük egzersiz yapmak
Buna göre “X” organı aşağıdakilerden han
gisidir?
A) Böbrek
B) Üreter
C) İdrar kesesi
D) Üretra
9.
Vücudumuzdaki metabolizma sonucu vücudumuza zararlı olan idrar, safra, su, karbon dioksit, tuz ve üre gibi bazı atık maddeler oluşur. Bu
Içozum maddeler, vücudumuzdan boşaltımda görevli
bazı yapı ve organlar tarafından uzaklaştırılır.
7.
Metabolizma sonucu hücrelerde zararlı olan
bazı atık maddeler oluşur. Bu maddeler vücudumuzdan, bazı yapı ve organlar tarafından uzakiçoz* taştırılır.
Bazı vücut organlarının uzaklaştırdığı atık
maddeler, aşağıdakilerden hangisinde yanİIŞ olarak verilmiştir?
Su, safra ve besin atıkları aşağıdaki organlar
dan hangisi tarafından vücudumuzdan uzak
laştırılır?
A)
B)
C)
D)
(+ uzaklaştırılan, - uzaklaştırılmayan)
Atık maddeler
A) Akciğer
B)
■ Kyfflkr*)y
■'-
..
Deri
Safra
Su
Karbon
dioksit
Tuz
Üre
-
+
+
-
-
+
+
-
-
-
-
+
+
-
-
-
C) Böbrek
-
Kalın
D) bağırsak
+
+
Q COŞKU
DENETLEYİCİ ve
DÜZENLEYİCİ SİSTEMLER
M e rk e z i S in ir S istem i
Vücudun yönetim ve denetimini, merkezi sinir siste
mi sağlar. Merkezi sinir sistemi, beyin ve omurilik
ten oluşur. Beyin kafatası içinde, omurilik ise omur
ga içinde yer alır.
3.1 Denetleyici ve düzenleyici sistemin vücudu
muzdaki sistemlerin düzenli ve birbiriyle eş
güdümlü çalışmasını sağladığını,
Beyin: Merkezi sinir sisteminin en büyük organıdır.
Vücudumuzdaki istemli olayların kontrol edilmesini
sağlar. Beyin, milyarlarca sinir hücresinden oluşur.
Beyindeki sinir hücreleri örümcek ağı şeklinde bir
birine bağlanmıştır.
3 .2 Sinir sisteminin bölümlerini; model, levha
ve şem a üzerinde göstermeyi,
3 .3
Sinir sisteminin bölümlerinin görevlerini,
Vücudumuzda çok sayıda sistem ve organ vardır.
Herbir sistem ve organ birbiriyle uyumlu olarak gö
revlerini yaparlar. Bu olay gerçekleştiği sürece sağ
lıklı yaşam devam eder. Vücut organlarının birbirine
bağlı ve uyumlu çalışmasını kontrol eden yapılara;
denetleyici ve düzenleyici sistemler denir. Denet
leyici ve düzenleyici sistemler; sinir sistemi ve iç sal
gı bezlerinden oluşur.
S İN İR SİSTEM İ
Vücudumuzdaki yaşam olaylarının yönetim ve kon
trol edilmesini sağlayan temel sistem sinir sistemi
dir. Vücudumuzun en karmaşık yapıya sahip olan
sistemidir. Milyarlarca sinir hücresinden oluşur ve
vücudun tüm organlarıyla bağlantısı vardır. Sinir
sistemi; organları, hızlı ve kısa süreli olarak etkiler.
Beyin yüzeyi girintili ve çıkıntılı bir yapıya sahiptir.
Üzerinde çok sayıda yönetici merkez vardır.
Beynin görevleri arasında şunlar bulunur:
✓ Duyuların algılanmasında görev yapar.
✓ Hafıza, hayal kurma, rüya görme ve öğrenme
nin gerçekleşmesini sağlar.
J
"c
§■
s
✓ İstemli hareketlerin yapılmasını sağlar.
(3
✓ Damarlardaki kan basıncı ve vücut sıcaklığının
36,5°C’de kalmasını düzenler.
✓ Konuşma, acıkma, susama, uyuma gibi durumların ayarlanmasını sağlar.
✓ İç salgı bezlerinin çalışmasını kontrol eder.
Sinir sistemimiz, merkezi ve çevresel sinir sistemi
olarak iki kısımdan meydana gelmiştir.
Beynin yapısı
Sinir sisteminin kısımları
0
COŞKU
Beyincik: Yapı ve görünümü beyne benzer. İç ku
laktaki yarım daire kanallarıyla bağlantılı olarak ça
lışır. Kol ve bacak kaslarının birbiriyle uyumlu ola
rak çalışmasını düzenleyerek, hareket dengesinin
oluşmasını sağlar. Beyinciğin zarar görmesi, kişile
rin dengesiz olarak hareket etmesine neden olur.
27
Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler
Omurilik soğanı: Beyin ile omurilik arasında yer
alır. Görünüşü soğana benzer. Omurilik soğanı, is
temsiz olarak çalışan iç organların kontrol merkez
lerini taşır. Omurilik soğanının görevleri arasında
şunlar bulunur.
✓ Solunum, dolaşım, boşaltım ve sindirim sistemi
organlarının çalışmasını kontrol eder.
✓ Soluk alma, yutma, kusma, öksürme, çiğneme,
hapşırma gibi olayları kontrol eder.
Omurilik: Omurilik soğanından başlayarak kuyruk
sokumuna kadar uzanır. Omurga içindeki sinir kor
donundan oluşur.
Omurga
Sinir Sisteminde Mesaj İletim i
Sinir sistemini oluşturan özel yapılı hücrelere nöron
denir. Sinir sistemi, milyarlarca nöronun birleşme
sinden oluşur. Nöronlar, vücudumuzda telefon şe
bekesi gibi görev yapar.
Sinirler(nöronlar) birbirine bağlanarak vücudumuz
daki iletişimi sağlar.
Vücudumuzda belli bir tepkiye neden olan biyolo
jik, fiziksel ve kimyasal etkilere uyarı denir. Uyarıla
rın algılanmasını sağlayan duyu organlarındaki özel
hücrelere de almaç denir. Uyarılar etkisiyle sinirler
de oluşan değişikliklere uyartı mesajı denir.
Omurilik
demeti
Gövde
Sinir hücresinin yapısı ve uyartı iletimi
Uyartı mesajlarını, merkezi sinir sistemine ve vücut
organlarına nöronlar taşır. Uyartı mesajı, beynimiz
deki ilgili bölümde değerlendirilir ve uyarıya karşı
bir cevap oluşur.
Omuriliğin yapısı
Omuriliğin görevleri arasında şunlar bulunur:
✓ Beyin ile vücut organları arasındaki bilgi iletimi
ni sağlar.
✓ Refleks hareketlerinin yönetilmesini sağlar.
i)
Örnek - 8
Merkezi sinir sistemindeki yorumlama sonucunda
oluşan cevap, yine sinirler aracılığıyla ilgili organ ya
da yapılara iletilerek uyarıya tepki oluşturulur. Bun
dan dolayı sinir sistemi vücudun etkiye karşı tepki
göstermesini sağlar.
Kazanımlar
Beyin ve omurilik arasında, aşağıda verilen et
kinliklerin hangisi ortaktır?
A) Vücudumuzdaki istemli olayları yönetme
3 .4 Refleksi gözlemleyecek bir deney tasarlam a
B) Refleks hareketlerinin oluşmasını sağlama
C) Kol ve bacak kaslarının çalışmasını sağlama
yı.
D) Kafatası içerisinde bulunma
Çözüm
R efleks O luşum u
İstemli olayları yönetme ve kafatası içerisinde bulun
ma beynin özelliğidir. Refleks hareketlerinin oluş
masını omurilik sağlar. Kol ve bacaklardaki çizgili
kasların kasılıp gevşemesinde her iki organda gö
rev yapabilir.
Vücudumuza dışarıdan gelen güçlü uyarılara karşı
ani ve hızlı hareketlerle tepki göstermesine refleks
denir. Refleksler, omurilik tarafından kontrol edilir
ve istemsiz olarak gerçekleşir. Refleksler, hızlı ve
sürekli olarak gerçekleşir ve vücudun kendisini sa
vunmasını sağlar. Refleks, doğuştan gelen refleks
ve sonradan kazanılan refleks olarak ikiye ayrılır.
Cevap C
Ç evresel S in ir S istem i
Milyonlarca sinirin oluşturduğu, ağ şeklinde bir ya
pıya sahiptir. Merkezi sinir sistemi ile vücut organla
rı arasındaki sinirsel bilgi iletimini sağlar. Duyu or
ganlarından gelen bilgileri beyne, merkezi sinir sis
teminin emirlerini ise kas ve salgı bezlerine taşır.
Doğuştan Gelen Refleksler: Bütün insanlarda or
tak olarak bulunan refleks çeşitidir. Genetik olarak
nesilden nesile aktarılır.
Bu refleks çeşidine şunlar örnek verilebilir:
✓ Yanan bir muma yaklaştırılan elin geri çekilmesi
✓ İğne batan ayağın yukarı kaldırılması
0 COŞKU
Göz bebeğinin loş ışıklı ortamda büyümesi, çok
ışıklı ortamda ise küçülmesi
Yükses ses etkisinde irkilme
Yeni doğan bebeğin annesini emmesi
Diz kapağına vurulduğunda, ayağın hareket et
mesi
Uyanların omurilikten
kaslara yollanması
Kazanımlar
3 .5 İç salgı bezlerini; model, levha ve şem a üze
rinde göstererek görevlerini,
y'/m—
Vm MMMMHHNMam
İÇ S A LG I BEZLERİ
İç salgı bezleri; vücudumuzdaki sistemlerin çalışması’nın denetlenmesi ve düzenlenmesinde sinir siste
mine yardımcı olur. İç salgı bezleri, bu görevlerini
yavaş ve uzun süreli olarak gerçekleştirir. İç salgı
bezlerinin ürettiği özel yapılı salgılara hormon denir.
Hormonlarla, organların çalışması düzenlenir.
Hormonların bazı özellikleri aşağıda verilmiştir:
Ayağın hareket
etmesi
Bacakta gerçekleşen refleks hareketi
✓ Göze bir cisim yaklaştığında göz kapaklarımızın
hemen kapanması
✓ Öksürme ve hapşırma
Sonradan Kazanılan Refleksler: Öğrenme etkisiy
le sonradan kazanılan refleks çeşitidir. Önce istem
li olarak yapılır ve sonra alışkanlık hareketi olarak
istemsiz hale dönüşür. Kalıtsal değildir ve nesilden
nesile aktarılmaz.
✓ Hücredeki golgi organelinde sentezlenirler.
✓ Her hormonun kimyasal yapısı farklıdır ve farklı
etkiye sahiptir.
✓ Her hormon vücutta belli bir süre görev yapar.
✓ Hormonlar kan yoluyla vücutta dağılır ve belli
hedef yapıları uyarır.
✓ Görevi biten hormonlar parçalanarak vücuttan
uzaklaştırılır.
Bu refleks çeşidine şunlar örnek verilebilir:
✓ Araba ve bisiklet kullanılması
✓ Limon görüldüğünde ağzın sulanması
✓ Müzik eşliğinde bilinen bir dansın yapılması
✓ Suda düzenli olarak yüzülmesi
✓ İp ve iğneyle örgü örülmesi
Örnek - 9
Doğuştan gelen ve sonradan kazanılan refleks
hareketleri arasında;
Vücudumuzdaki iç salgı bezleri
I. Her insanda bulunma
H ip o fiz Bezi
II. İstemsiz olarak meydana gelme
Kafatası içerisinde beynin alt kısmında yer alır. Sinir
sistemiyle bağlantılı olan en önemli iç salgı bezidir.
III. Omurilik tarafından kontrol edilme
şeklindeki özelliklerin hangileri ortaktır?
A) Yalnızı
B) I ve III
C) II ve III
D) I, II ve III
Çözüm
Doğuştan gelen refleksler tüm insanlarda, sonra
dan kazanılanlar ise bazı insanlarda bulunur. İstem
siz gerçekleşme ve omurilik tarafından kontrol edil
me ise tüm refleks hareketlerinde ortaktır.
Cevap C
Q COŞKU
İç salgı bezi ile sinir sistemi arasındaki uyumu sağ
lar. Diğer iç salgı bezlerinin çalışmasını kontrol
eder. Çok çeşitli hormonları salgılar. Bunlardan biri
si büyüme hormonudur. Büyüme hormonu vücu
dun yaşla orantılı olarak büyümesini sağlar.
Büyüme hormonunun normalden fazla salgılanma
sı devliğe, az salgılanması da cüceliğe neden olur.
T ir o it Bezi
Boyunda gırtlağın hemen üzerinde yer alır. Üzerin
de çok sayıda kan damarı vardır. Tiroksin adı veri
len hormonu salgılar.
t 29 j
Tiroksin: Vücut hücrelerindeki oksijenli solunumun
hızlanmasını uyarır. Bu hormon; büyüme, gelişme
ve vücudumuzdaki kimyasal olayların düzenlenme
sinde rol oynar. Yetersiz iyot alınması durumunda,
tiroit bezi şişerek guatr hastalığının oluşmasına ne
den olur.
Yumurtalık: Salgıladığı hormonlarla ergenlik döne
minde dişilere özgü özelliklerin oluşmasını sağlar.
Bundan başka dişi üreme hücresi olan yumurtala
rın üretilmesini sağlar.
Testis: Salgıladığı hormonlarla ergenlik döneminde
erkeklere özgü özelliklerin oluşmasını sağlar. Bun
dan başka erkek üreme hücresi olan spermlerin
üretilmesini sağlar.
B ö b re k ü s tü Bezi
Böbreklerin üzerinde bulunan bir çift bezdir. Böbre
ğin yapısıyla bir ilişkisi yoktur. Adrenalin isimli hor
monun salgılanmasını sağlar.
Örnek - 1 0
Adrenalin: Vücuttaki genel metabolizmanın hızlan
masını sağlar. Korku, çoşku, heyecan, ve öfke an
larında metabolizmayı hızlandırır. Adrenalin etkisiy
le solunum, dolaşım, boşaltım olaylarının hızı artar.
fj£>
Hipofiz hormonlarının normalden az salgılanma
sı sonucunda, aşağıda verilen hastalıkların han
gisi oluşabilir?
A) Devlik
B) Cücelik
C) Guatr
D) Şeker hastalığı
Çözüm
Büyüme hormonu hipofizden salgılanır. Büyüme
hormonunun normalden çok salgılanmasıyla “dev
lik”, az salgılanmasıyla da “cücelik” oluşur.
Kanındaki adrenalin miktarı artan bir kişi
P ankreas
c
ç
2
Tiroit bezinin şişmesiyle “guatr", pankreas hormonlarının az salgılanmasıyla da “şeker hastalığı” ortaya
çıkar.
Karın boşluğunda, midenin altında bulunan bir or
gandır. Hem iç hem de dış salgı bezi olarak görev
yapar. Sindirim kanalına enzim ve kana da hormon
salgılar. Ürettiği hormonlar, kan şekerinin belli bir
seviyede kalmasını düzenler. İki çeşit hormon üretir.
-I
o
Cevap B
Glukagon: Kas ve karaciğerde depolanan şekerin
sindirilerek kana geçmesini sağlar. Böylece kanda
ki şeker oranının artmasına neden olur. Uzun süre
li açlık durumları ile sportif etkinliklerde kandaki
glukagon miktarı artar.
İnsülin Kandaki şekerin fazlasının kas ve karaciğe
re geçerek depolanmasını düzenler. Böylece kan
daki şeker oranın düşmesine neden olur. Yemekler
den sonra kandaki insülin miktarı artabilir.
u
9
Bir bahçenin önünden geçerken bir köpeğin
aniden havlamasıyla korkan kişinin vücudunda,
aşağıdaki değişmelerin hangisi meydana gel
mez?
A) Kalp atış hızının artması
B) Kanındaki adrenalin miktarının artması
C) Anlık idrar oluşumunun hızlanması
D) Soluk alış verişinin yavaşlaması
Eşeysel B ezler
Ergenlik döneminden sonra aktif hale geçen özel
salgı bezleridir. Erkek ve dişi bireylerde farklı hor
monların salgılanmasında görev yaparlar. Erkek
eşey bezi testisler, dişi eşey bezi ise yumurtalıklardır.
Bol şekerli yemek yiyen bir insanın kanındaki
karbonhidrat miktarı, pankreas hormonları etki
siyle, aşağıdakilerin hangisindeki gibi değişir?
A) Önce artar, sonra azalış gösterir ve dengelenir.
B) Önce azalır, sonra artış gösterir ve dengelenir.
C) Sürekli dengede kalır ve zamanla hiç değişmez.
Eşey bezlerinde üretilen üreme hücreleri
D) Sürekli olarak artar.
0 COŞKU
NÖRON
i
p
A
N
K
R
E
A
S
z
F
HORMON
Ç
s
B
A
D
R
E
N
A
L
i
N
C
Ç
D
E
F
Ö
G
T
N
Ğ
A
H
I
J
K
L
R M
i
S
0
BEYİN
L
i
N
0
Ö
P
0
R
R
Ü
M
TİROİT
G
H
0
R M 0
N
S
0
L
U
I
ş U
Y
A
R
T
I
i
i
R
B
E
Y
i
N
T
U
Ü T N
i
E
R
E
F
L
E
K
S
V
Y
L
İNSÜLİN
Z
A
B
H
i
P
0
F
i
Z
i
PANKREAS
i
E
K
B
E
Y
i
N
c
i
K
REFLEKS
İÇ SALGIBEZİ
UYARTI
HİPOFİZ
OMURİLİK
ADRENALİN
BEYİNCİK
Aşağıda verilen yaşamsal olayların gerçekleşmesini sağlayan sinir sistemi organlarını renkli kalemle
çizgi çizerek eşleştiriniz.
Vücutta gerçekleşen yaşamsal olay
Yönetilmesini sağlayan sinirsel organ
1. Refleks davranışlarının yapılmasını kontrol etme
BEYİN
2. Solunum ve dolaşımın gerçekleşmesini sağlama
3. Vücudun dengede durmasını düzenleme
4. Öğrenilen bilgileri hafıza oluşturarak saklama
b e y in c ik
5. Görme, işitme, koklama ve tatmayı sağlama
6. Rüya görme ve hayal kurmayı sağlama
7. Sindirim organlarının çalışmasını kontrol etme
OM U RİLİK
8. Çiğneme, kusma ve öksürmenin yapılmasını sağlama
9. Vücut sıcaklığının sabit kalmasını düzenleme
10. İç salgı bezlerinin hormon salgılamasını kontrol etme
11. Kol ve bacak kaslarının uyumlu çalışmasını sağlama
12. Beyinle organlar arasındaki uyartı iletimini sağlama
0
COŞKU
ÎD
OMURİLİK SOĞANI
Denetleyici ve düzenleyici sistemle ilgili olarak, bir kavram haritası aşağıda verilmiştir. Bu kavram hari
tasında eksik bırakılmış olan boşluklara aşağıda verilen uygun kavramları yazalım.
Q COŞKU
DENETLEYİCİ ve DÜZENLEYİCİ SİSTEMLER (SİN İR SİSTEMİ)
1.
Aşağıdaki şekilde merkezi sinir sisteminin bö
lümleri verilmiştir.
4.
Vücudumuzda gerçekleşen bazı olaylar aşağı
daki tabloda verilmiştir.
0
A
(çözüm
Susamak
Boşaltım yapmak
1
2
Gök gürültüsünden
irkilmek
Solunum yapmak
3
4
öksürmek
Bisiklet sürmek
5
6
Tabloda belirtilenlerden hangileri omurilik
soğanı tarafından kontrol edilir?
A) 1 ve 2
B) 3 ve 5
C) 2,3 ve 5
D) 2, 4 ve 6
Vücudun dengesini sağlayan merkez aşağıdakileren hangisiyle işaretlenmiştir?
A) X
B) Y
C) T
D) Z
2.
hücrelere ne isim verilir?
3.
5.
JO
ç
>»
A)
3
•K
0
u
9
C)
£
A) Nefron
B) Alveol
C) Nöron
D) Villus
Vücudumuzdaki merkezi sinir sisteminin kı
sımları aşağıdaki şemada gösterilmiştir.
>> • *
Uyartı oluşumu yoğun olan bir bireyin vü
cudunda, aşağıda verilen değişmelerden
hangisi gerçekleşmez?
B)
D)
6.
Böbreklerimizin yaptığı görev, arıtma tesisleri
ne benzer. Böbrekler kanımızdaki atık madde
leri süzerek vücudumuzdan uzaklaştırır.
Bu tür benzerlik sinir hücreleriyle, aşağıdakilerden hangisi arasında görülür?
Elektrik kablosu
Bu şekildeki kısımların hangisinin zarar gör
mesi durumunda, kol ve bacaklardaki kasla
rımızın birbiriyle uyumlu çalışması ve hare
ketlerimizin dengeli olması mümkün olmaz?
A) 1
0
COŞKU
B) 2
C) 3
D) 4
Denetleyici ve Düıenleyici Sistemler (Sinir Sistemi)
7.
>Xu
Aşağıda şekilde insan beyninin bölümleri verilmiştir.
(3
10. Aşağıdaki şekilde sinir sisteminin bölümleri ve
rilmiştir.
Sinir Sistemi Bölümleri
Buna göre verilen bölümlerle ilgili açıklama
lardan hangisi yanlıştır?
A) Q, duyu ve isteğe bağlı davranışların mer
kezidir.
Belirtilen yerlere (X ve Y) aşağıdakiierden
hangileri gelmelidir?
B) R, iç salgı bezi olarak görev yapar ve birçok
bezin çalışmasını düzenler.
C) S, denge merkezi olarak görev yapar.
D) T de, iç organların çalışmasını düzenleyen
merkezler bulunur.
8.
A) Çevresel
Beyin
B) Karaciğer
Sinir
C) Beyin
Hipofiz
D) Hipofiz
Tiroid
Merkezi sinir sisteminin yapısında, aşağıda
verilen kısımların hangisi bulunmaz?
A) Beyin
B) Östaki borusu
C) Omurilik soğanı
D) Omurilik
11.
9. Aşağıda vücudumuzla ilgili bazı olaylar verilv, _ miştir.
Yutkunmak
Acıkmak
Gürültüden
irkilmek
©
®
©
Örgü örmek alıpNefes
- vermek
@
©
Damarlarda
genişleme
ve büzülme
Yüzmek
©
Sinirlerin bilgi taşıma özelliği sayesinde çevremizde ve vücudumuzda meydana gelen deJ js g ğişmeler hakkında hızlı bir şekilde bilgi ediniriz.
içozum
Aşağıdaki şekilde bir olayın gerçekleşme
sinde görev yapan vücut yapılarımız görül
mektedir.
Merkezde uyarana
karşı tepki gösterilir. ;
Konuşmak
©
İşitmek
©
Belirtilen olaylardan hangisinin merkezi
omurilik soğanıdır?
34
A) 1, 5, 7
B) 1 ,5 ,6
Belirtilen yapılardan hangisinini görevi yan
lış verilmiştir?
C) 2, 5, 8
D) 2, 3, 5, 9
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
0 COŞKU
DENETLEYİCİ ve DÜZENLEYİCİ SİSTEMLER (İÇ SALGI BEZLERİ)
Hem iç salgı bezi olarak hormon, hem de
sindirime yardımcı olarak enzim üreten or
ganımız aşağıdakileden hangisidir?
4.
Vücudumuzdaki bazı iç salgı bezleri aşağıda
ki şekilde gösterilmiştir.
Bu şekilde X ile gösterilen iç salgı bezinin
görevi aşağıdakilerden hangisidir?
A) Korku, coşku, heyecan ve öfke anlarında
metabolizmayı hızlandırma
B) Büyümeyi, gelişmeyi ve vücudumuzdaki
diğer kimyasal olayları düzenleme
2 . Kanındaki tiroksin miktarı artan bireyde,
aşağıda verilenlerden hangisi gerçekleşir?
C) Ergenlik döneminde erkeğe veya dişiye
özgü özelliklerin oluşmasını sağlama
A) Besin ve oksijen tüketimi artar.
D) İç salgı bezlerinin çalışmasını denetleme ve
düzenleme
B) Vücut ısısı azalır.
C) Kandaki şeker oranı azalır.
D) Vücutta depolanan besin miktarı artar.
5.
Vücudumuzdaki bazı iç salgı bezleri, aşağıdaki
m
3.
Bir gün boyunca bir çocuğun, kan şekeri mik
tarında görülen değişiklik, aşağıdaki grafikte
gösterilmiştir.
(çözüm
1
X hormonu
Normal
kan şekeri
Kan şekeri
4
Zaman
Bu grafikte X ile gösterilen ve kan şekerini
yükselten hormon, aşağıdakilerden hangi
sidir?
A) Eşeysel hormon
B) İnsülin
C) Tiroksin
D) Glukagon
p â COŞKU
►Yumurtalık
►Testis
Buna göre, düzensiz çalıştığında guatr has
talığına sebep olan iç salgı bezi, aşağıdakilerden hangisidir?
A) 1
B) 2
C) 3
Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler (İç Salgı Bezleri)
6.
Bazı insanlarda görülen şeker hastalığıyla
ilgili olarak;
9.
4i
Bir kişinin kanındaki şeker oranı iki farklı za
manda şekildeki gibi değişmiştir.
I. Kandaki bir kısım şekerin idrara geçmesiy
le ilgilidir.
II. Pankreastan yetersiz hormon salınması
sonucu oluşur.
III. Şeker hastası olan bireyler daha çok şeker
tüketirler.
açıklamalarından hangileri söylenebilir?
A) Yalnız
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
7.
Aşağıdaki grafik X ve Y insanlarının glikoz içe
rikli bir sıvıyı aldıklarında kanlarında zamana
bağlı olarak ortaya çıkan glikoz değişimini gösCçolum termektedir.
Şekilde gösterilen değişmelerle ilgili ola
rak, aşağıda verilenlerin hangisi yanlıştır?
A) Kan şekeri I de artmış, II de azalmıştır.
B) I deki değişmeyi glukagon, II dekini de in
sülin sağlamış olabilir.
C) I ve II deki olayların meydana gelmesinde
pankreas rol oynar.
D) Uzun süreli açlık sırasında I deki, sindirim
den hemen sonra ise II deki değişme oluşur.
220
200
180 -
10. Bir insanda; aşağıdaki salgı bezlerinden han
gisinin etkinliğini kaybetmesi durumunda,
bireyin hayati bir tehlikesi bulunmaz?
160
140
120
-
100i
80
60
40
80
120
160
A) Hipofiz bezi
B) Eşey bezi
C) Tiroit bezi
D) Pankreas bezi
Aşağıdakilerden hangisi bu grafikten çıkarı
lamaz?
A) Glikoz düşmesi ve yükselmesi X ve Y de
aynı hızda gerçekleşir.
B) X’de insülin hormonu Y’ye göre daha az
etkilidir.
11. İnsanda iç salgı bezlerinden üç tanesi ok (->) çi
zilerek işaretlenmiştir.
C) Y’de glikozun düşmesinden sonra, gluka
gon hormonu salgılanabilir.
D) Y’de glikoz molekülleri, X’e göre daha çok
glikojen olarak depolanabilir.
8.
Büyüme hormonu fazla salgılanırsa;
I. Orantısız vücut büyümesi
II. Boyun aşırı uzaması
III. Vücuttaki kütlenin artması
durumlarından hangileri meydana gelir?
Aşağıda verilen etkinliklerin hangisi, şekil
de işaretlenen salgı bezlerinden birisine ait
değildir?
A) İç salgı bezlerinin çalışmasını yönetme
B) Vücuttaki kimyasal olayları düzenleme
A) Yalnız
B) İv e li
C) Ergenlik dönemi değişmelerini oluşturma
C) İve III
D) I.Hve
D) Kan şekerinin düzenlenmesini sağlama
0 COŞKU
I
DÜYÜ ORGANLARI VE
SİSTEMLERİN SAĞLIĞI
Kazanımlar
Kazanımlar
4.1 Çevremizdeki uyarıları algılamamızda duyu
4 .2 Duyu organlarının yapılarını şekil ve model
üzerinde,
organlarının rolünü,
4.3 Duyu organlarının hangi tür uyarıları aldığı
nı ve bunlara nasıl cevap verildiğini,
Çevredeki değişmeleri ve gelişmeleri algılayarak si
nir sisteminin bilgilenmesini sağlayan organlara
duyu organları denir. Duyu organları çevredeki
ışık, koku, tat, basınç, sıcaklık ve seslerin algılan
masında görev yapar.
Duyu organlarının yapısında bulunan ve çevreden
vücuda gelen uyarıları algılayan özel hücrelere du
yu almacı denir. Farklı duyu organlarındaki almaç
ların yapısı ve özellikleri farklıdır. Duyu almaçları
uyarıları algılayarak, sinirlerde uyartı mesajı oluş
masını sağlar. Uyartılar, beynin duyu merkezlerinde
değerlendirilerek, gerekli tepkilerin oluşturulması
sağlanır.
Sıra Sizde
9
Duyu organlarının çalışmasıyla ilgili olaylar aşa
ğıda karışık olarak verilmiştir.
4 .5
Duyu organlarındaki aksaklıkları ve tekno
lojinin bu aksaklıkların giderilmesinde kulla
nımını,
GÖZ
Göze gelen ışığın algılanmasını sağlayan duyu or
ganıdır. Işık ışınları, bakılan cisimlerden doğrudan
veya kırılarak göze gelir. Göze gelen ışık, göz yapı
ları tarafından işlenerek renkli ve net görüntünün
oluşması sağlanır. Gözümüz, görme yapıları ve koru
yucu yapılar olarak iki kısımdan meydana gelmiştir.
Gözün bölümleri: Gözümüz dışarıdan içeriye doğ
ru üç katlı tabakadan oluşur. Göz tabakaları, göz
içindeki organların oluşmasını ve gözün görevini
yapmasını sağlar.
Göz kası
I. Duyu organlarının yapısında bulunan ve çevre
den vücuda gelen uyarıları algılayan özel hücre
lere .............denir.
II. Uyartılar beynin duyu merkezlerinde değerlen
dirilerek, gerekli............ nin oluşturulması sağ
lanır.
III. Duyu almaçları uyarıları algılayarak, sinirlerde
oluşmasını sağlar.
Eksik bırakılan kısımlar aşağıdakilerden hangi
siyle tamamlanabilir?
Mercek
bağl
Ağ tabaka
Damar tabaka
Sert tabaka
Göz
bebeği
Mercek
Göz siniri
Kornea
Kör nokta
Kan damarları
Gözün yapısı ve kısımları
A) Uyartı mesajı
Tepki
Duyu almacı
B) Duyu almacı
Uyartı mesajı
Tepki
C) Uyartı mesajı
Duyu almacı
Tepki
D) Duyu almacı
Tepki
Uyartı mesajı
Q COŞKU
Sert tabaka: Gözün en dışında bulunan beyaz
renkli dayanıklı tabakadır. Gözün yuvarlak şekil ka
zanmasını ve dış etkilerden korunmasını sağlar.
Sert tabakanın gözün ön kısmında farklılaşması ve
Duyu Organları
incelmesi sonucu saydam tabaka (kornea) oluşur.
Kornea, ince kenarlı mercek gibi davranır ve göze
gelen ışığı kırarak irise ulaşmasını sağlar.
Işığın bir kısmı iristen yansıyarak kişiye özgü
göz rengini oluşturur ve gerekli olan kısmı da
göz bebeğine verilir.
Damar tabaka: Gözün ortasında bulunan ve kan
damarlarını içeren tabakasıdır. Damar tabaka, gö
zün beslenmesini sağlar. Damar tabakanın farklı
laşmasıyla iris ve göz bebeği oluşur.
Göz bebeği, gözde görüntü alınmasına yetecek
kadar ışığın geçmesini ve merceğe ulaşmasını
sağlar.
İris; gözün renkli olan (mavi, yeşil, siyah ve kahve
rengi gibi) yapısıdır. Düz kaslardan oluşur ve göze
girebilecek olan ışık miktarını ayarlar. Çalışması is
temsizdir. İrisin ortasında bulunan açıklığa da göz
bebeği denir.
Mercek, incelme ve kalınlaşma şeklinde biçim
değiştirerek farklı mesafelerdeki cisimlerin gö
rüntüsünün ağ tabakasında oluşmasını sağlar.
Camsı sıvı
Retina
Mercek
Kornea
Göz bebeği, göze giren ışığın merceğe ulaşmasını
sağlar. Göz bebeği az ışıkta büyür, çok ışıkta ise kü
çülür. Göz bebeğinden sonra gelen saydam ve es
nek olan yapı mercektir.
Cisimden gelen ışık
Mercek; göze giren ışığı kırarak, ağ tabakada kü
çük ve ters bir görüntü oluşmasını sağlar.
Ağ tabaka (Retina): Gözün en iç tabakasıdır. Yapı
sında çok sayıda duyu almacı ve sinir bulunur. Du
yu almaçları ağ tabakada, sanki birer mini kamera
gibi dağılmışlardır. Duyu almaçları göz içinde olu
şan görüntüyü algılayarak sinirlere verir. Sinirler gö
rüntü bilgilerini beyne iletir. Ağ tabakanın yapısında
sarı leke ve kör nokta yer alır.
Sarı leke; duyu almaçlarının çok yoğun bulunduğu
kısımdır. Hafif çukur olan bu kısım, görüntünün en
net olarak alındığı yerdir.
Kör nokta ise, sinirlerin gözden çıktığı kısımdır. Kör
nokta üzerinde duyu almacı bulunmaz. Bundan do
layı kör noktanın görüntü alınmasında bir rolü yoktur.
Ters görüntü
Gözde görmenin sağlanması
✓ Sarı lekedeki almaçlar, görüntü uyarılarını ala
rak sinirlerde uyartı oluşmasını sağlar. Sinirleri
uyartı mesajlarını beyin arkasındaki görme mer
kezine ileterek değerlendirilmesini sağlar. Be
yindeki değerlendirmeler sonucunda cisimler
renkli, net ve düzgün olarak görülebilir.
Göz kusurları: Cisimlerin renkli, düz ve net olarak
görülememesi durumlarına “göz kusuru" denir. Ba
zı göz kusurları doğuştan vardır. Bazıları ise sonra
dan meydana gelir.
Sonradan meydana gelen göz kusurları:
Gözümüzün uzak ve yakındaki cisimleri net gör
mesi için, gerekli odak ayarlamasını yapan göz
yapısı, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Mercek
B) Sarı leke
C) İris
D) Kornea
Çözüm
İris, göze girecek olan ışık miktarını ayarlar. Kornea
ışığın göz bebeğinde toplanmasını sağlar. Sarı le
ke, ışık uyarılarının sinirlere aktarılmasını sağlar.
Mercek şeklini değiştirerek cisim görüntüsünün sa
rı leke üzerinde oluşmasını sağlar.
Miyopluk: Göz yuvarlağının görme ekseni doğrultu
sunda uzaması sonucu oluşur. Bakılan cisimlerin
görüntüsü sarı lekenin önünde oluşur. Miyop göz
ler yakını iyi, uzağı ise bulanık olarak görürler. Mer
cek kullanılmasıyla bu kusur tedavi edilebilir.
Hipermetropluk: Göz yuvarlağının görme ekseni
doğrultusunda kısalması sonucu oluşur. Bakılan ci
simlerin görüntüsü sarı lekenin arkasında oluşur.
Hipermetrop gözler, uzağı iyi, yakını ise bulanık ola
rak görürler. Mercek kullanılmasıyla bu kusur teda
vi edilebilir.
Nasıl görürüz?: Cisimlerin görülmesi; göze ışık
gelmesi, uyartı oluşması ve beyindeki değerlendiril
melerin sonucunda sağlanabilir.
Astigmatizm: Göz merceği ve kornea yüzeyinin pü
rüzlenmesi sonucu oluşur. Bakılan cisimlerin gö
rüntüsü, sarı lekenin önünde ve arkasında düzen
siz olarak oluşur. Astigmat gözler, hem yakını hem
de uzağı bulanık olarak görürler. Özel yapılmış mer
ceklerin kullanılmasıyla bu kusur tedavi edilebilir.
Bakılan varlıkların görülmesi için sırasıyla şu olaylar
gerçekleşir:
✓ Bakılan cisimlerden gözümüze güneş ışığı veya
suni ışık demeti gelir. Göze gelen ışık, korneada
kırılarak irise ulaşır.
Katarakt: Göz merceğinin saydamlığını kaybetmesi
sonucunda oluşur. Işık, göz merceğinden tam ola
rak geçemez. Genelde yaşlılığa bağlı olarak mey
dana gelir. Bakılan cisimler bulanık olarak görülür.
Ameliyatla mercek nakli yapılarak tedavi edilebilir.
Cevap A
Q COŞKU
Duyu Organları
Oval pencere; üzengi kemiğinden aldığı sesi iç ku
lağa aktarır.
İç kulak: Kafatası içerisinde yer alır. Yarım daire ka
nalları ve salyangozdan meydana gelir.
Salyangoz; yapısında çok sayıda almaç ve sinir
bulunur. Ses uyarılarının algılanarak beyne iletilme
sinde görev yapar.
Yarım daire kanalları; vücudun duruşunu beyinci
ğe bildirerek dengenin sağlanmasına yardımcı olur.
Doğuştan gelen göz kusurları:
Şaşılık: Gözü sağa sola, yukarı aşağı hareket etti
ren kasların uyumsuzluğu sonucu oluşur. Ameliyat
edilerek tedavi edilebilir.
Renk körlüğü (Daltonizm): Kırmızı ve yeşil renklerin
algılanmasını sağlayan duyu almaçlarının eksikliği
sonucunda oluşur. Kırmızı ve yeşil renkler algılana
maz. Tedavisi yoktur. Kalıtsal olduğu için nesilden
nesile üremeyle aktarılabilir.
DIŞ KULAK
ORTA KULAK
Yanm daire
İÇ KULAK
Anahtar Bilgi
Gözlük ve kontak lensler, bazı göz kusurlarının
tedavisinde kullanılan teknolojik araçlardır.
Örnek - 1 2
(f£)
Göz kusurları ve görme özellikleriyle ilgili ola
rak, aşağıda verilenlerin hangisi yanlıştır?
Kulağın yapısı ve kısımları
A) Miyopluk - Yakındaki cisimleri iyi görür.
Nasıl işitiriz?
B) Hipermetropluk - Uzaktaki cisimleri iyi görür.
Çevredeki seslerin işitilmesi için sırasıyla aşağıda
verilen olaylar gerçekleşir:
C) Astigmatizm - Hem yakın hem de uzaktaki ci
simleri iyi görür.
D) Renk körlüğü - Cisimlerin bazı renklerini algıla
yamaz.
çözüm
■£
Miyoplar yakını, hipermetroplar uzağı iyi görürler.
Astigmatlar ise, hem yakını hem de uzağı bulanık
olarak görür. Renk körü olan bireyler, kırmızı ve ye
şil renkleri grinin tonları şeklinde fark ederler.
Cevap C
K u la k
Çevreden vücudumuza gelen ses titreşimlerini algı
layan ve dengemizi sağlayan duyu organımızdır.
Dıştan içe doğru üç kısımdan oluşur.
Dış kulak: Kulağın gözle görülebilen kısımlarından
oluşur. Yapısında kulak kepçesi ve kulak yolu var
dır.
Kulak kepçesi; kıkırdak yapıya sahiptir ve sesi top
lar.
Kulak yolu; ise sesi kulak zarına iletir ve havadaki
yabancı maddelerin tutulmasını sağlar.
Dış kulak ile orta kulak arasında kulak zarı vardır.
Kulak zarı; esnek ve ince bir zardır ve sesi toplaya
rak orta kulağa (çekiç kemiğine) aktarır.
Orta kulak: Yapısında çekiç, örs ve üzengi kemikleri,
östaki borusu ve oval pencere bulunur.
Çekiç, örs ve üzengi kemikleri; vücudun en küçük
kemikleridir ve kulağa giren sesin şiddetini artırırlar.
Östaki borusu; hassas yapıya sahip olan kulak zarı
nın iki tarafındaki hava basıncını dengeler.
g
coşku
I
✓ Cisimlerin hareketi veya şekil değiştirmesiyle
oluşan ses titreşimleri kulak kepçesine gelir. Kulak kepçesi, bir miktar sesi toplayarak kulak yo
luna iletir.
✓ Kulak yolu, sesin kulak zarına taşınmasını sağ
lar. Kulak zarı, gelen ses titreşimlerini toplaya
rak titreşmeye başlar.
✓ Kulak zarı ses titreşimlerini çekiç, örs ve üzengi
kemiklerine iletir. Bu kemikler, çevresindeki has
sas kaslar yardımıyla sesin şiddetinin bir miktar
artırılmasını sağlar.
✓ Ses titreşimleri; çekiç, örs ve üzengi kemiklerin
den oval pencereye aktarılır. Oval pencere zarı
titreşerek ses titreşimlerini salyangozdaki sıvı
ortama aktarır.
✓ Salyangozdaki sıvı ortamda ilerleyen ses uyarı
ları buradaki almaçları etkileyerek, sinirlerde
uyartı oluşmasına neden olur. Oluşan uyartılar
beyindeki işitme merkezinde değerlendirilerek
duyma sağlanmış olur.
Örnek - 1 3
($ )
Kulak ve işitme olayıyla ilgili olarak;
I. Salyangozun zarar görmesi sağırlığa neden olur.
II. Sesin şiddetinin ayarlanması orta kulakta yapılır.
III. Ses uyarıları beyincikte değerlendirilerek işitme
sağlanır.
şeklindeki açıklamaların hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
39
Duyu Organları
Çözüm
Çözüm
Salyangozda duyu almaçları yer alır. Duyu almaçla
rı, ses dalgalarını algılayarak sinirlerde uyartı oluş
masını sağlar. Salyangozun zarar görmesi, işitme
nin bitmesine neden olur. Orta kulaktaki çekiç, örs
ve üzengi kemikleri sesin şiddetinin artırılmasını
sağlar. Ses uyarıları beyinde değerlendirilir.
Derideki almaçlar, fiziksel özelliklerin algılanmasın
da görev yapar. Havludaki nem oranı, ekmeğin
sertlik durumu, besinlerin sıcaklık durumu gibi
özellikler deri tarafından algılanabilir. Yiyeceklerde
ki besin oranları derideki almaçlarla değil, kimyasal
analizlerle belirlenebilir.
Cevap B
Anahtar Bilgi
İşitme cihazı, işitme kaybı tedavisinde kullanı
lan teknolojik bir araçtır.
D eri
Sıcaklık, basınç, dokunma, yumuşaklık, sertlik, ıs
laklık ve kuruluk gibi duyuların alınmasını deri sağ
lar. Deri en büyük duyu organımızdır. Vücudumuzu
çepeçevre sarar ve uyarıların algılanmasını sağlar.
Deri dokunmanın algılanmasından başka, vücut ısı
sını ayarlama, solunum yapma, boşaltım yapma ve
vücudu dış etkilerden koruma gibi çeşitli görevleri
de yapar.
Cevap C
B urun
Burun, solunum sisteminin bir organıdır. Solunan
havanın ısıtılması, temizlenmesi, nemlendirilmesi
ve kokusunun algılanmasını sağlar. Solunan hava
içerisinde bulunan koku zerrecikleri, burundaki al
maçlar tarafından algılanır. Burnun dış kısmı kıkır
dak bir kanal şeklindedir. Kıkırdak kısım, dış etkiler
le burnun zarar görmesini önler. Burnun iç kısmında
burun boşluğu (sinüs) bulunur. Burun boşluğu, mukus salgısı üreten mukoza tabakasıyla kaplıdır. Mu
koza tabakası burun içinin nemli kalmasını sağlar.
San bölge
Sinüs
Uyartı taşınması
Derimiz dıştan içe doğru iki katlı tabakadan oluşur.
Üst deri: İnce ve dayanıklı olan bir tabakadır. Alt
deriyi dış etkilerden korur. Üst deride; sinir, almaç
ve kan damarları bulunmaz. Üst derinin hücreleri
sürekli olarak yenilenir. Üst deride derinin rengini
belirleyen hücreler vardır. Bu koyu renkli olan hüc
reler, güneşten gelen zararlı ışınların deriye zarar
vermesini önler.
Alt deri: Üst deriye göre daha kalındır. Kan damar
ları, sinirler, duyu almaçları, ter bezleri, yağ bezleri
ve kıl kökleri alt deride bulunur. Derinin beslenmesi
ni ve çeşitli duyuların algılanmasını alt deri sağlar.
Alt derinin altında yağ tabakası bulunur. Yağ taba
kası; vücudun ısı yalıtımını sağlar ve vücudu darbe
lerden korur.
Anahtar Bilgi
Dermatoskop, bazı deri hastalıklarının teşhisin
de kullanılan teknolojik bir araçtır.
Örnek - 1 4
Duyu
almaçları
Burun boşluğu
Çiçek
Koku maddeleri
Burnun yapısı ve koklama olayı
Burun boşluğunun üst kısmında bulunan duyu al
maçlarının yoğunlaştığı kısma sarı bölge denir. Ko
ku tanecikleri solunan havayla burun içine girer.
Burna giren koku maddeleri, sarı bölgedeki mukus
içinde çözünür. Mukusta eriyen koku maddeleri,
duyu almaçlarıyla etkileşerek sinirlerde uyartı oluş
masını sağlar. Oluşan uyartılar sinirlerle beynin ko
ku alma merkezine iletilir ve değerlendirme sonucu
kokunun cinsi belirlenir.
Koku almaçlarının yorulma özelliği vardır. Uzun sü
re burna giren aynı koku maddesi bir süre sonra al
gılanmaz. Ancak ortam ya da koku maddesi değiş
tiğinde farklılık hemen algılanabilir.
Örnek - 1 5
Derideki duyu almaçları yardımıyla, aşağıda ve
rilen özelliklerin hangisi algılanamaz?
Burunda gerçekleşen koklama olayı sırasında,
aşağıdakilerin hangisi en son meydana gelir?
A) Havlunun kuru veya ıslak olması
A) Solunan havanın burundan içeri girmesi
B) Ekmeğin sert veya yumuşak olması
B) Havanın burunda temizlenmesi ve ısıtılması
C) Karpuzdaki mineral oranının az veya çok olması
C) Sinirlerle beyne uyartı mesajı taşınması
D) Bardaktaki çayın sıcak veya soğuk olması
D) Koku maddelerinin mukusta erimesi
Q COŞKU
Duyu Organları
Çözüm
Çözüm
Koklama olayı sırasında; havadaki koku maddeleri
nin burna girmesi ilk olaydır, koklama sinirlerinde
oluşan uyartıların beyne iletilmesi ise son olaydır.
Dil ucunda tatlılık almaçları daha çok bulunur. Bu
nun için dil ucunda tatlı meyveler daha iyi algılanır.
Besin tadının algılanması için tat zerreciklerinin su
da çözünerek almaçlarla etkileşmesi gereklidir.
Cevap C
D il
Dil sindirim sistemi organlarından birisidir. Yapısın
da güçlü ve hızlı kasılabilen çizgili kaslar vardır.
Besinlerin tadının algılanmasını, ağızda çiğnenme
si ve yutulmasını sağlar. Bundan başka dil, konuş
mada yardımcı olma görevi yapar.
Herbir yiyecek maddesinin besin içeriği farklı oldu
ğu için herbir yiyeceğin tatlılık, tuzluluk, ekşilik ve
acılık durumu farklı olur. Bu tatların algılanması ise
dilin farklı kısımlarında yapılır.
Cevap B
Anahtar Bilgi
Göz, kulak ve deri fiziksel uyarıları algılar. Bu
run ve dil ise kimyasal uyarıları algılar.
Kazanımlar
Tuzlu
Tatlı
4.
Dilimizdeki tat alma bölgeleri
Besinlerin yapısında çok çeşitli tat maddeleri bulu
nabilir. Besin içeriklerinin tadının algılanmasında di
limiz görev yapar. Dilin üzerinde kabartılar şeklinde
çok sayıda tat alma tomurcuğu vardır. Tat alma to
murcuğunda da duyu almaçları ile sinirler yer alır.
Dört tane temel tat almacı vardır. Bunlar tatlı, ekşi,
tuzlu ve acı tatları alan almaçlardır. Tat almaçları di
lin her tarafında bulunmakla beraber dilin belirli kı
sımlarında daha yoğun olarak bulunurlar. Tatlılık al
maçları dilin ucunda, tuzluluk almaçları dilin ön yan
kenarında, ekşilik almaçları dilin arka yan kenarın
da ve acılık almaçları dilin arka kısmında daha faz
la bulunur. Bu bölgeler belirtilen tatları daha hassas
olarak algılayabilir.
<D
Örnek - 16
Besinlerin tadının algılanmasıyla ilgili olarak;
I. Yenilen her meyvenin tadı ve beyindeki değer
lendirilmesi birbirinden farklı olur.
II. Besinlerin tadının algılanabilmesi için tükürük
içinde çözünmesi gereklidir.
III. Her besin maddesinin tadı en iyi dil ucuna do
kundurularak anlaşılabilir.
A) Yalnız
B) I ve I
C) İve III
D) live
0
COŞKU
Koku alma ve tat alma arasındaki ilişkiyi,
Koku ve tat alma duyuları birbiriyle uyumlu olarak
çalışır. Kokusu tam olarak algılanamayan maddele
rin tatları eksik olarak algılanır. Örneğin nezle olan
bireylerde, koku iyi alınamadığından besinlerin tadı
da eksik algılanır.
Bu olayı basit bir deneyle gözlemleyebiliriz;
Gözü ve burnu kapalı olan bir arkadaşımıza, çiğ pa
tatesi tatması için verdiğimizde arkadaşımız, pata
tesi elma olarak algılayabilir.
Sırö Sizde
10
Nezle olan bir kişi muayene olmak için gitmiş oldu
ğu doktora, yediği besinlerin tadını tam olarak ala
madığını söylemektedir.
Doktorun hastasına bu durumu aşağıdaki ifade
lerden hangisiyle açıklaması yanlış olur?
A) Halsizlik ve iştahsızlıktan dolayı besinlerin tadı
nı tam olarak algılayamayız.
B) Burnumuz tıkandığnda yenilen besinin kokusu
nu alamadığımız için besinlerin tadını da tam
olarak algılayamayız.
C) Koku ve tat alma organlarımız birbiriyle uyumlu
olarak çalışır.
D) Besinlerin tadını tam olarak alabilmek için bu
run ve dil birlikte görev yaparlar.
M
Sistemlerin Sağlığı
Kazanımlar
Kazanımlar
4 . < Duyu organlarının sağlığını korumak amacı
ile günlük hayatta alınabilecek önlemleri;
5 .1
5 .2 Bağımlılığa sebep olan maddelerin sistemle
re etkisini,
Vücudumuzdaki tüm sistemlerin birlikte ve
eş güdümlü çalıştığını,
i
D uyu O rg a n la rın ın Sağlığı
Duyu organları, vücudun dışa açılan pencereleri gi
bi görev yapar. Bundan dolayı duyu organlarının
sağlıklı olması, vücudun çevresiyle ilişkisinin sağ
lıklı kalmasını sağlar. Duyu organlarının sağlıklı ol
masını sağlamak için, aşağıdaki etkinliklere dikkat
edilmelidir.
Göz sağlığını korumak için şunlar yapılmalıdır:
✓ Yüz düzenli olarak yıkanmalı
✓ Gözler temiz tutulmalı
✓ Televizyon yakından izlenmemeli
✓ Gözlerimiz aşırı ışıktan korunmalı
Kulak sağlığını korumak için şunlar yapılmalıdır:
✓ Kulaklar aşırı sıcak ve soğuktan korunmalı
✓ Kulaklar temiz tutulmalı
✓ Kulaklar yüksek sesten korunmalı
✓ Kulaklar darbe ve sivri cisimlerden korunmalı
Burun sağlığını korumak için şunlar yapılmalıdır:
✓ Burun karıştırılmamalı
✓ Burun kılları koparılmamalı
✓ Sigara içilmemeli
✓ Keskin kokulu maddeler koklanmamalı
Deri sağlığını korumak için şunlar yapılmalıdır:
✓ Deri ezilme ve kesilmelerden korunmalı
✓ Düzenli banyo yapılarak, deri temiz tutulmalı
✓ Özelliği bilinmeyen kremler kullanılmamalı
Dil sağlığını korumak için şunlar yapılmalıdır:
✓ Dişler düzenli olarak fırçalanmalı
✓ Çok sıcak ve soğuk yiyecekler tüketilmemeli
✓ Alkol ve sigara kullanılmamalı
Sıra Sizde - 11
Vücudumuzda sindirim, boşaltım, sinir, iç salgı, do
laşım, hareket ve bağışıklık sistemleri vardır. Vücut
sistemlerinin birlikte ve uyumlu çalışmasıyla sağlık
lı yaşam gerçekleşir. Vücut sistemlerinde meydana
gelen rahatsızlıklar hastalık oluşmasına ve dengeli
yaşamın bitmesine neden olur. Örneğin; sindirim
sistemindeki bir rahatsızlık yetersiz beslenmeye ve
dolayısıyla büyümenin aksamasına neden olur.
Zararlı A lışka n lıkla r
Bağımlılık yapan maddelerin kullanılması, vücut
için zararlı olan alışkanlıklardandır. Sigara, alkol ve
uyuşturucu maddeler bağımlılık yapar. Sigara ve
alkol gibi maddeler sindirim bozuklukları, bağırsak,
böbrek, karaciğer, kalp ve damar hastalıkları, gırt
lak ve akciğer kanseri gibi birçok hastalığa neden
olur.
Zararlı alışkanlıklar; görme bozukluğu ve dikkat da
ğınıklığına sebep olduğundan, çeşitli kazaların orta
ya çıkmasına sebep olabilmektedir. Bu tür alışkan
lıklar; merak, özenti ve arkadaşlar tarafından kabul
görülebilme duyguları ile başlamaktadır. Onların ilgi
sini çekmek için zaman zaman kendimizi olduğu
muzdan farklı gösterme yanlışlığına da düşebiliriz.
Bu yanlışlığa düşmemek için kendimize güvenme
yi ve bize zarar verecek konularda “hayır” demeyi
öğrenmemiz gerekir.
Örnek - 1 7
<$>
Sigara veya alkole bağımlı hale gelmede;
I. Bu tür alışkanlıkları merak etme
II. Kullanan arkadaşlara özenti
Göz sağlığını korumak için, aşağıda verilenler
den hangisi yapılamaz?
III. Arkadaşlar tarafından kabul görülme durumları
A) Sık sık yüzümüzün yıkanması
şeklindeki faktörlerden hangilerinin etkili oldu
ğu söylenebilir?
B) Düzenli olarak göz bakımının yaptırılması
C) Televizyona yakından ve uzun süre bakılması
A) Yalnız I
B) İv e li
D) Temiz havluların kullanılması
C) İve III
D) 1,11 ve
Q COŞKU
Çözüm
Sigara ve alkol gibi alışkanlıklar; merak duygusu,
özenti duyma ve arkadaşlar tarafından kabul görü
lebilirle duyguları ile başlamaktadır.
Beyin ve omurilik nakli henüz hiçbir ülkede yapıla
bilen bir organ nakli değildir. Sinirsel yapılar, çok
özel olduklarından nakledilmeleri de çok zor olmak
tadır.
Cevap D
Cevap D
Kazanımlar
s@
Sıra Sizde - 12
Organ bağışıyla ilgili olarak;
I. Göremeyen bir insanın görmesini ya da diyaliz
makinesine bağlı bir insanın normal hayatına
dönmesini sağlayabilir.
5 .3 Organ bağışının önemini,
II. Kişinin hayatta iken kendi iradesi ile izin verme
si sonucu öldükten sonra organları alınabilir.
O rgan Bağışı
Görev yapamayacak durumda olan veya hastalık
sonucu bedenimize zararlı hale gelen bir organın
yerine, sağlam bir organın nakledilmesi işlemine or
gan nakli denilir. Organ nakli, kişinin kendi iradesi
ile ölümünden sonra doku ve organlarının başka bir
insanın tedavisi için kullanılmasına izin vermesidir.
Sağlıklı her organ bağışlanabilir. Ülkemizde: kalp,
akciğer, böbrek, karaciğer ve pankreas gibi organ
lar; kalp kapağı, gözün kornea tabakası, kas ve ke
mik iliği gibi dokular başarıyla nakledilebilmektedir.
Organlarını bağışlayan bir kişi birçok insana yaşa
ma şansı verebilir.
Organ nakli canlı veya beyin ölümü gerçekleşmiş
kişilerden alınan organlarla yapılır. Canlı kişilerden
organ nakli, organ veren kişinin yaşamını riske sok
mayacak çift organların birini almak ile mümkündür
(böbrek, parça olarak karaciğer ve pankreas gibi).
III. Vücudumuzdaki bütün organlar, bağışlanırsa ba
şarılı bir şekilde bir başka insana nakledilebilir.
A) Yalnız
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
Kazanımlar
4 .7 Kendini, görme veya işitme engelli kişilerin
yerine koyarak onları anlamayı,
5.4 Sağlık sorunlarıyla birlikte toplum da görev
lerini devam ettiren bireyleri takdir etmeyi
ve anlayışlı olmayı,
Örnek - 1 8
W
Kişinin hayatta iken kendi iradesi ile ölümünden
sonra doku ve organlarının başka bir insanın teda
visi için kullanılmasına izin vermesine organ bağışı
denir.
Buna göre, aşağıda verilen organlardan hangisi
nin nakli yapılamaz?
A) Kemik iliği
B) Böbrekler
C) Karaciğer ve pankreas
D) Beyin ve omurilik
Çözüm
Organ bağışı, bir çok insanın sağlığının kavuşabil
mesini için gerekli bir durumdur. Ülkemizde kalp,
akciğer, böbrek, karaciğer ve pankreas gibi organ
lar; kalp kapağı, gözün kornea tabakası, kas ve ke
mik iliği gibi dokular başarıyla nakledilebilmektedir.
Q COŞKU
Görme ve işitme engelli kişilerin günlük hayatta
karşılaştıkları zorlukları, gönüllü iki arkadaşımızla
yapacağımız bir etkinlikle gözlemleyebiliriz.
Arkadaşlarımızdan birisinin gözünü bağlayarak on
dan belirliyeceğimiz bir noktadan başka bir nokta
ya yardımsız olarak kendi başına gitmesini isteye
lim. Diğer arkadaşımızdan da konuşmadan sadece
vücut ve dudak hareketleriyle bize başından geçen
bir olayı anlatmasını isteyelim. Etkinlik sonunda gö
nüllü olan arkadaşlarımızın neler hissettiklerini ve ger
çekten engelli olsalardı çevresindeki insanların ken
dilerine nasıl davranmalarını istediklerini soralım.
Engelli insanların hayatlarını kolaylaştırmak için çev
remizde ne gibi düzenlemeler yapılabileceği hak
kında arkadaşlarımızla fikir alış verişinde bulunalım
ve elde ettiğimiz sonuçları liste haline getirelim.
Sağlık sorunlarıyla birlikte toplumda görevlerini de
vam ettiren bireyleri takdir edelim ve onlara karşı
daha anlayışlı olalım.
(E VE DEĞERLENDİRME
Organları
Kazanım Pekiştirme - 1 0
Aşağıda şekilde gözde görüntü alınması sırasında kullanılan kısımlar sırasıyla, bu yapıların görevleri ise
karışık verilmiştir. Göz kısımlarını belirtilen görevlerle çizgi çizerek eşleştiriniz.
S
A l Göze giren ışığı kırarak ağ tabakada küçük ve ters bir görüntü
Î.A J, oluşmasını sağlar.
k
B1
Kornea
'C vl
i^ 4 (
7
Göze gelen ışığı kırarak, irise ulaşmasını sağlar.
Sân leke üzerinde oluşan görüntüyü algılayarak sinirlere verir.
Işığın algılamasını sağlayan duyu organıdır.
Göz bebeği
Mercek
E Ji
Kasılıp gevşeyerek gelen ışığın miktarını ayarlar.
Sarı leke
F\
Ağ tabaka üzerinde bulunan ve hafif çukur olan bu kısım
görüntünün en net olarak alındığı yerdir.
M,
Duyu almacı
Göze giren ışığın merceğe ulaşmasını sağlar.
'yo
V / '
Cisim görülür
Değerlendirme
kk)
Q COŞKU
I
Duyu Organları
. .
.
Kazanım Pekiştirme - 1 1
Duyu organlarımızın bir kısmı fiziksel uyarıları, bir kısmı ise kimyasal uyarıları algılar. Aşağıda şekilleri
verilen duyu organlarının algıladığı uyarı çeşidinin, altında boş bırakılan yerlere yazınız.
DUYU ORGANLARI
1.
İnsanda görev yapan, kulağın yapısı ve bazı
kısımları, aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.
Yarım daire
kanalları
3.
İnsan gözünün yapı ve kısımları, aşağıdaki şe
kilde gösterilmiştir.
işitme
sinirleri
Mercek kası
Göz
damarl
Mercek
iris
Göz bebeği
Saydam tabaka
(Kornea)
Mercek bağları
Bu şekil yardımıyla, gözle ilgili;
Bu şekildeki numaralı kısımlar, aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak eşleştirilmiş
tir?
Kulak
zarı
Çekiç, örs ve
üzengi kemikleri
I. Görme sinirlerinin gözden çıktığı noktaya
kör nokta denir.
II. Göz merceği, camsı cisim ile saydam ta
baka (kornea) arasında yer alır.
Salyangoz
III. Sarı benek göz bebeğinin önünde yer alır,
bilgilerinden hangilerine ulaşılabilir?
A)
B)
C)
D)
2.
Dildeki temel tat alma bölgeleri, aşağıdaki şe
kilde gösterilmiştir.
4
A) Yalnız
B) Yalnız
C) İv e li
D) II ve III
Kulağımızda bulunan bazı yapılar, aşağıdaki şe
kilde işaretlenmiştir.
L
Belirtilen tat alma bölgelerinde en iyi algıla
nan besinlerle ilgili olarak, aşağıdaki eşleş
tirmelerden hangisi yanlıştır?
A) X - Acı biber
B) Y - Limon
C) Z - Tuzlu ayran
D) K - Turşu
46
Bu şekildeki yapılardan, merkezi sinir siste
mindeki beyincik ile kulağın ortak olarak
görev yaptığı kısım, aşağıdakilerden hangi
sidir?
A) K
B) L
C) M
D) N
0
COŞKU
5
Duyu Organları
Aşağıda işitme organımız olan kulağın şekli ve
rilmiştir.
m
7.
Aşağıdaki şekilde ağacın gözdeki sarı benek
te görüntüsünün oluşması gösterilmiştir.
Yanm dare kanallan
{ çozum
Bu görüntünün oluşması sırasında, aşağı
da verilenlerden hangisi gerçekleşmez?
A) Cisimden yansıyan ışığın göze gelmesi
B) Işık ışınlarının göz bebeğinden merceğe
iletilmesi
Buna göre, kulakla ilgili belirtilen özellikler
den hangisi yanlıştır?
C) Kornea yüzeyinin genişlemesi
D) Işık ışınlarının mercekte kırılarak, ağ taba
kada ters görüntü meydana getirmesi
A) Orta kulakta, kulak kemikleri ile östaki bo
rusu bulunur.
B) Kulak yolu, kulak kepçeseni iç kulağa bağ
layan bir kanaldır.
C) İç kulakta bozulan dengemizi düzelten
duyu hücreleri bulunur.
D) Kulak zarı, dış kulaktan gelen ses dal
galarını orta kulağa iletir.
8.
I
Bir koku maddesinin burunda algılanabil
mesi için, aşağıda verilenlerden hangisi
gerçekleşmelidir?
A) Koklanan maddenin sıvı olması
B) Kokudaki maddelerin mukus sıvısında
çözünmesi
C) Kokunun ılık olması
6 . Aşağıdaki şekilde insan gözünün yapısı veril
D) Bireyin nefes vermesi
miştir.
ß
Içözüm
Kcmoyucu
laOika
Saydam
{SAM»
tabaka
s*n¥>
0
Dilimizin her bölgesi her tadı alabilir; fakat ba
zı bölgelerde farklı tatları alabilen tat tomur
cukları daha yoğun olarak bulunur.
Buna göre gözde bulunan yapılar ve görev
leriyle ilgili olarak aşağıdaki eşleştirmeler
den hangisi yanlıştır?
A) Görme siniri, görüntüyü algılar.
B) Mercek, ışınların kırılmasını sağlar.
C) İris, göze giren ışık miktarını ayarlar.
D) Saydam tabaka, ışığın göze girdiği yerdir.
^ COŞKU
Buna göre, ekşiye karşı tat körlüğü olan bir
insanda dilinin, hangi kısmındaki tat almaç
ları görevlerini tam olarak yerine getireme
mektedir?
SİSTEMLERİN s a g u g i
1.
Kulağın sert bir cisimle karıştırılması, aşa
ğıdaki zararlardan hangisine neden olabi
lir?
4.
Sigara kullanılması, aşağıdaki duyu organı
çiftlerinden hangisine daha çok zarar verir?
A) Göz ve kulak
A) Salyangozdaki almaçların duyarlılığını kay
betmesi
B) Göz ve deri
C) Burun ve dil
B) Kulak zarının yırtılması
D) Kulak ve burun
C) Östaki borusunun tıkanması
D) Çekiç, örs ve üzengi kemiklerinin parça
lanması
5.
2.
Görev yapamayacak durumda olan veya hast^
talik sonucu bedenimize zararlı hale gelen bir
j p g organın yerine, sağlam bir organın nakledilme(çozum si işlemine “organ nakli” denir.
Kenan, sistemlerin sağlığı ile ilgili hazırlamış
olduğu proje ödevine aşağıdaki resimleri koy
muştur.
Akciğer
siyahlaşması
Buna göre;
1.
Karaciğerin
sertlenmesi ve
yağlanması
Derinin
tahrip olması
J.:
■
m m
I
Organların bu hale gelmesinde öne çıkan
zararlı maddeler, aşağıdakilerden hangisin
de verilmiştir?
şeklindeki organlardan hangilerinin başa
rıyla nakli mümkündür?
3.
A) Alkol
Uyuşturucu
Sigara
B) Alkol
Sigara
Uyuşturucu
A) Yalnız 1
B) 1 ve 2
C) Sigara
Alkol
Uyuşturucu
C) 2 ve 3
D) 1,2 ve 3
D) Uyuşturucu
Sigara
Alkol
Mikropların insanlara bulaşmasına;
I. Hava
6.
II. Su
III. Besin
gibi madde veya ortamlardan hangileri ne
den olabilir?
Bir insanda şeker hastalığının oluşmasına,
aşağıdaki sistemlerden hangilerinin çalış
masındaki sıkıntılar neden olur?
A) Sinir sistemi - Sindirim sistemi
B) Boşaltım sistemi - İç salgı bezleri
A) Yalnız
B)
C) İve III
D) I, II ve
İv e li
C) Dolaşım sistemi - Duyu organları
D) Hareket sistemi - İç salgı bezleri
Q COŞKU
7.
Destek ve hareket sistemimizin sağlığının
korunması için, hangisi yapılmalıdır?
10. Sigara ve alkol kullanılması kişilerde;
I. Bağımlılığın oluşması
II. Duyu organlarındaki algılamanın zayıfla
ması
A) Aşırı ve dengesiz beslenme
B) Düzenli spor yapma
C) Yapay hormonlar ile vitamin içeren ilaç
lardan kullanma
D) Alkol, sigara ve uyuşturucu maddelerden
kullanma
III. Psikolojik olarak daha dirençsiz olunması
şeklindeki zararlardan hangisine neden
olabilir?
A) YalnızI
B) İv e li
C) I ve III
D) I, II ve III
8.
Kadir, boşaltım sisteminin diğer sistemlerle iliş
e l i kişini aşağıdaki poster üzerinde göstermektedir.
Süzülme ve id
rar atılımı, beyin
tarafından kont
rol edilir.
Sindirim siste
mi, böbreklere
besin sağlar.
Kemik bü yü
mesi ve tamiri
için önemli olan
mineraller (Ca*)
in miktarında
böbrekler görev
yapar.
Kan, böbrekler
aracılığıyla metabolik artıkları
uzaklaştırır.
Böbrek faali
yetleri, hormon
lar tarafından
kontrol edilir.
!İdrar kesesininj
yapısında bulu-j
nan kaslarla id-1
rar boşaltılır.
A k ciğ e rle rle ,
boşaltım mad
delerinden olan
karbondioksit
ve su atılır.
Posterdeki sistemler arasındaki ilişkiden
aşağıdaki sonuçlardan hangisine ulaşılabi
lir?
A) Her sistem, bağımsız olarak faaliyetlerini
gerçekleştirebilir.
B) Sistemlerin birlikte hareket etmesiyle nor
mal yaşam devam eder.
11. Kornea ve merceğin düzgün dış bükeyliğini
kaybetmesi (astigmat) sonucu, cisimlerin
görüntüsü nasıl algılanır?
A) Yakındaki cisimler iyi, uzaktaki cisimler bu
lanık görülür.
B) Yakındaki cisimler bulanık, uzaktaki cisim
ler iyi görülür.
C) Hem yakındaki hem de uzaktaki cisimler
bulanık görülür.
D) Birey cisimleri hiç göremez.
12. Aşağıdaki davranışlardan hangisi, toplum
da olumlu tepki oluşmasına neden olur?
A) Organ bağışına katılma
B) Sigara ve alkol kullanma
C) Hızlı ve kıvrak araba kullanma
D) Bir grup arkadaşla okul çetesi kurma
C) Sistemlerden bazılarının görev yapama
ması organizmanın yaşamını etkilemez.
D) Bir sistemin çalışma hızı, diğer sistemleri
etkilemez.
13. Günümüzde, çeşitli hastanelerde;
I. Kalp
II. Kemik iliği
III. Böbrek
9.
Solunum yoluyla mikropların bulaşması ha
linde, aşağıdakilerden hangisi oluşmaz?
isimli yapılardan hangilerinin nakli yapıl
maktadır?
A) Grip
B) Kızamık
A) YalnızI
B) İv e li
C) Nezle
D) Zatürre
C) I ve III
D) I, II ve III
0 COŞKU
VÜCUDUMUZDA SİSTEMLER
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1 . İnsanın sindirim sistemi organlarının özel
lik ve görevleriyle ilgili olarak, hangi açıkla
ma yanlıştır?
A) Ağız: Besinlerin fiziksel olarak parçalan
masını sağlar.
İşitme uyartılarının değerlendirilerek duy
manın sağlandığı kısım neresidir?
A) Beyin
B) Omurilik
C) Beyincik
D) Omurilik soğanı
B) Yutak: Besinlerin bir kapakçık yardımıyla,
yemek borusuna geçmesini sağlar.
C) Mide: Besinlerin bir miktar karıştırılarak,
bulamaç haline getirilmesini sağlar.
D) Kalın bağırsak: Besin sindiriminin tamam
lanarak, kana emilmesini sağlar.
Aşağıdaki şekilde, artık maddelerin vücudu
muzdan uzaklaştırılmasında görev yapan or
ganlar ve görevleri gösterilmiştir.
Karaciğer
2.
Amonyak
Bütün Hücreler
Hücre Solunumu
Ahsen’in, merkezi sinir sistemi ile ilgili yapmış
olduğu model aşağıda görülmektedir. Ancak
Ahsen, iki organın yerlerini gösterirken yanlış
lık yapmıştır.
A
»ndioksit
Beyin
Böbrek Sindirim
|
Sistemi ^
İdrar
Dışkı
i
Su Buharı ve
Karbondioksit
Bu organlarla ilgili olarak, aşağıdaki açıkla
malardan hangisi yanlıştır?
Omurilik
Beyincik
Omurilik
soğanı
A) Karaciğer, artıkların doğrudan vücuttan dış
ortama atılmasında görev yapmaz.
B) Su; böbrek, deri, akciğer ve bağırsaktan
ortak olarak dışarıya atılır.
Buna göre yanlış yazılan organlar aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
C) Sağlıklı bir insanda en fazla su kaybı akci
ğerlerden yapılır.
D) Karbondioksit; akciğer ve deriden ortak
olarak vücut dışına atılır.
A) Beyin - beyincik
B) Beyincik - omurilik soğanı
C) Omurilik - omurilik soğanı
D) Beyincik - omurilik
Beyinciği zarar gören bir kişinin yaşamın
da, aşağıda verilenlerin hangisi gerçekleş
mez?
3.
Aşağıda verilen durumların hangisinde,
kandaki adrenalin miktarı artmaz?
A) Yediği besinleri sindirmesi
B) Bisiklet kullanması
50
A) Öfkelenme
B) Uyuma
C) Düşünme ve hayal kurması
C) Heyecanlanma
D) Coşku
D) Soluk alıp vermesi
■¡■M
p jCOŞKU
Vücudumuzda Sistemler
7.
Duyu organlarında gerçekleşen, aşağıdaki
olay ya da durumlardan hangisi, ilgili duyu
nun algılanmasına engel olur?
10. Yumurtalık ve testis organlarıyla ilgili ola
rak, aşağıda verilen ifadelerin hangisi yan
lıştır?
A) İnsanlarda eşey bezleri olarak görev ya
parlar.
A) Korneanın incelmesi
B) Kulak zarının yırtılması
B) Erkek ve dişilerde farklı yapıdaki hormon
ları üretirler.
C) Alt derinin yanarak tahrip olması
D) Dilin uç kısmının yanması
C) Üreme hücrelerinin üretilmeside görev ya
parlar.
D) Ergenlik dönemi bittikten sonra oluşurlar.
8 . Fen ve teknoloji öğretmeni, sınıfını gruplandı
rarak herbir gruba, denetleyici ve düzenleyici
sistemle ilgili kavram haritasındaki boşlukların
doldurulmasına yönelik aktivite yaptırmaktadır.
Denetleyici ve Düzenleyici Sistem
Sinir Sistemi
" ( I)
Enzim
Sinir
hücreleri
- Böbrek üstü
11. Boşaltım sisteminin
temel yapıları, yanda
ki şekilde gösterilmiş
tir.
Bu şekilde belirtilen
yapıların görevleriy
le ilgili olarak, aşa
ğıda verilenlerden
hangisi yanlıştır?
------ 2
i
—4
-T iro it
Eşeysel bezler
Buna göre boşluklara aşağıdaki kavramlar
dan hangileri yazılmalıdır?
I
II
III
A) Beyin
Omurilik
Hormon
B) Çevresel
İç salgı
Hormon
C) Omurilik
İç salgı
Beyincik
D) Beyincik
Hormon
İç salgı
A) 1 : Vücudumuzun çeşitli faaliyetleri sonu
cunda oluşan atık maddeleri kanımız
dan süzerek uzaklaştırır.
B) 2 : Süzülme sonucu oluşan idrarı, idrar
kesesine taşır.
C) 3 : İdrardaki vücut için yararlı maddelerin
kana geri alınmasını sağlar.
D) 4 : İdrarın vücuttan dışarı atılmasını sağlar.
12. Kalın bağırsak, ince bağırsaktan gelen mad
delerin bir süre depolanmasını sağlar.
9.
Besinlerin sindirim hızları arasında;
Karbonhidrat > Protein > Yağ
Kalın bağırsaktan alınan bir miktar posanın
(sindirim artığı) yapısında;
I. Su ve mineral
şeklinde bir ilişki bulunduğuna göre, aşağı
daki besinlerden hangisinin diğerlerinden
daha hızlı sindirilmesi beklenir?
III. Bakteri
A) Balık kızartması
isimli madde ve canlılardan hangileri bulu
nabilir?
II. Selüloz (Lifli maddeler)
B) Kaşarlı ve kıymalı börek
C) Meyve karışımı
A) Yalnızll
B) İv e li
D) Karışık köfte
C) I ve III
D) I, II ve III
0 COŞKU
51
VUCUDUMUZDA SİSTEMLER
1.
Öğrencilerden herbiri bir sindirim organının
görevini aşağıdaki şekilde ifade etmişlerdir.
Aşağıda verilen davranışlardan hangisinin
gerçekleşmesi, beyindeki merkezler tarafın
dan kontrol edilmez?
A) İşitmenin sağlanması
B) Vücuda yapılan bir etkiye ani tepki verilmesi
C) Rüya görülmesi
D) Acıkma ve susamanın fark edilmesi
İnsan gözünü oluşturan tabakalar ve bazı kı
sımlar şekilde numaralarla gösterilmiştir.
Zehra
Buna göre öğrencilerin temsil etmiş olduk
ları organlar, sırayla aşağıdakilerden hangi
sinde verilmiştir?
A) Mide - Ağız - Yutak - Bağırsak
B) Yemek borusu - Mide - Karaciğer - Pankreas
C) Mide - Ağız- Yutak - Yemek borusu
D) Yemek borusu - Pankreas - Yutak - Bağırsak
2.
Resimde insanların yapmış oldukları bazı aktiviteler karikatür şeklinde gösterilmiştir.
Belirtilen yapılardan hangileri, ışık ışınları
nın kırılmasını sağlar?
A) I ve III
B) İve IV
C) II ve IV
D) III ve V
Böbrek hastaları ve diyaliz olayıyla ilgili;
Resimdeki faaliyetlerle ilgili aşağıdaki açık
lamalardan hangisi yanlıştır?
52
I. Böbreklerin kandaki atıkları süzmede ye
tersiz kalması sonucu diyaliz işlemi yapılır.
A) Uyarıların algılanmasında, farklı almaçlar
görev yapar.
II. Kandaki atık oranı arttığında, bazı sağlık
sorunları oluşur.
B) Uyarılar, beynin farklı noktalarında değer
lendirilir.
III. Diyaliz cihazı böbreklerin görevini yapma
sına yardımcı olur.
C) Uyarıların algılanmasını sağlayan merkez
ler, omurilikte bulunur.
D) Duyu organlarının tamamı, bu faaliyetlerde
görev yapar.
A) YalnızI
B) I ve II
C) İve III
D) I, II ve
Q COŞKU
6.
Merkezi sinir sistemini oluşturan;
I. Beyin
II. Omurilik
9.
Geçirdiği bir kaza sırasında, bel bölgesindeki
omurga kemiklerinin kayması bazı sinirlerin
zedelenmesine neden olur. Bu durum, bacak
larda “felç" oluşmasına neden olabilir.
III. Omurilik soğanı
yapılarından hangileri kemikler tarafından
korunur?
7.
A) Yalnız I
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve III
Merkezi sinir sisteminin temel bölümleri, aşa
ğıdaki şekilde işaretlenmiştir.
Buna göre, felç oluşmasına neden olan si
nirsel bölüm, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Omurilik
B) Beyin
D) Beyincik
10. İnsanda besinlerin sindiriminde görev yapan
organların özellikleri tabloda gösterilmiştir.
Sindirim organı
Bu kısımların çalışmasını kontrol ettiği or
ganlarla ilgili olarak, aşağıdaki eşleştirme
lerden hangisi doğrudur?
I
Proteinlerin kimyasal sindiriminin
başladığı organdır.
II
Yağların kimyasal sindiriminin
yapıldığı organdır.
III
Karbonhidratların kimyasal sindiriminin
başladığı organdır.
Bu tablodaki numaralı organlar, aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak eşleştirilmiştir?
Mide
A)
Sindirim organın özelliği
İnce bağırsak
Ağız
I - Kalın bağırsak
B) II-Böbrek
A)
C) III - Tiroid bezi
B)
D) IV - Akciğer
C)
D)
8.
Önüne aniden bir çocuk çıkan sürücünün,
anide aracın frene basmasıyla ilgili;
I. Birden frene basılması refleks olarak ger
çekleşmiş olabilir.
II. Sürücünün kanındaki adrenalin miktarı ar
tar.
11. Doku hücrelerinde oluşan atık maddelerin, vü
cuttan uzaklaştırılmasına “boşaltım” denir.
Vücudumuzda boşaltım yapılmasında rol
oynayan olaylar, aşağıdakilerden hangisin
de birlikte verilmiştir?
III. Sürücünün solunum ve dolaşımı yavaşlar,
A) İdrar üretme - Sindirim - Dolaşım
B) Terleme - İdrar üretme - Soluk alış verişi
A) Yalnız I
B) I ve II
C) Soluk alış verişi - Terleme - Sindirim
C) I ve III
D) I, II ve III
D) Terleme - İdrar üretme - Dolaşım
Q COŞKU
53
1.
Östaki borusunun hava bağlantısını sağla
dığı kısımlar, aşağıdakilerin hangisinde bir
likte verilmiştir?
4.
Yapısında bazı mineral ve vitaminlerin çö
kelerek ‘taş’’ oluşmasına neden olduğu or
gan, aşağıda verilenlerin hangisidir?
A) Dış kulak - Ağız boşluğu
A) Kalp
B) Göz
B) Ağız boşluğu - Orta kulak
C) Böbrek
D) Mide
C) Orta kulak - İç kulak
D) Ağız boşluğu - İç kulak
5.
2.
Aşağıda boşaltım sistemine yardımcı olan or
ganlardan birinin şekli gösterilmiştir.
Sağ parça
Toplardamar
Aşağıdaki şekilde, yanan bir muma yanlışlıkla
elini değdiren bir kimsenin refleks tepkisi gös
terilmiştir.
Duyu nöronu
aksonu
Ara nöron
parça
Sıcaklık
Karaciğer bağı
Safra kesesi
Bu refleks olayında;
Bu organ, aşağıda verilen etkinliklerden
hangisini gerçekleştirdiği için, boşaltıma
yardımcı olur?
I. Sinir hücreleri
II. Beyin
III. Omurilik
IV. Kol kasları
A) Safra sıvısını üreterek ince bağırsağa gön
derir.
şeklindeki yapılardan hangileri görev yap
mıştır?
B) Amonyak moleküllerini karbondioksitle
birleştirerek, daha az zararlı olan üre isimli
maddenin sentezlenmesini sağlar.
C) Bazı vitaminlerin fazlasını depo eder.
A) Yalnız II
B) İve III
C) II ve IV
D) U liv e IV
D) Kandaki fazla besin maddelerini depo
eder.
6.
3.
Yutma ile omurilik soğanı arasındaki ilişki
nin benzeri, hayal kurma ile aşağıdaki kı
sımlardan hangisi arasında bulunur?
A) Beyin
B) Beyincik
Aşağıda verilen olayların hangisinin ger
çekleşmesi sırasında, kandaki “adrenalin”
miktarı artar?
A) Yolda yürürken korna çalan bir araçtan
korkan bireyde
B) Uzun süre aç kalmış olan bireyde
C) Yorucu bir işte çalıştıktan sonra bir süre
dinlenen bireyde
D) Omurilik
D) Mutfakta yemek yapan bireyde
Q COŞKU
■HD
7.
Yediğimiz besinlerin sindirimiyle ilgili olarak,
aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
10. “Adrenalin” hormonu, genel metabolizmayı ve
kan şekerini artırıcı yönde etki yapar.
A) Karbonhidratların kimyasal sindirimi ağız
da başlar.
Kanında adrenalin miktarı artan bir insan
da, aşağıdakilerden hangisi meydana gel
mez?
B) Katı besinlerin fiziksel sindirimi ağızda baş
lar.
A)
C) Proteinlerin amino asitlere kadar sindirimi
midede tamamlanır.
B)
Kandaki
glikoz miktarı
Soluk alıp
verme hızı
D) Yağlar, sadece ince bağırsakta kimyasal
olarak sindirilir.
Zaman
Zaman
C)
Enerji üretim
hızı
8.
D)
Böbrekte süzülen
sıvı miktarı
Ağızda karbonhidrat, midede protein ve ince
bağırsakta pankreas özsuyu ile birlikte tüm
besinler sindirilebilir.
Zaman
Aşağıdaki deney tüplerinin içine farklı besinler
ve sindirim sıvıları konarak, yeterli bir süre
bekleniyor.
Tükürük
sıvısı
Pankreas
özsuyu
« J* *
Zaman
11. Karaciğerde üretilen safranın sindirimle il
gili görevi, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Yağların fiziksel sindirimini sağlamak
B) Proteinlerin fiziksel sindirimini sağlamak
f
Ekmek
Et
Zeytin
yağı
C) Yağların kimyasal sindirimini sağlamak
D) Proteinlerin kimyasal sindirimini sağlamak
Bu deney tüplerinin hangilerinde, kimyasal
sindirim gerçekleşir?
9.
A) YalnızI
B) Yalnız
C) İve III
D) II ve III
Bir insanın, belirli bir süre içinde, fazla mik
tarda idrar çıkarmasına;
I. Bol sulu besin tüketmesi
II. Vücuttaki oluşan metabolik artık oranının
artması
12. Sinir sisteminde uyartı mesajının taşınması ve
değerlendirilmesiyle ilgili bazı olaylar, tabloda
verilmiştir.
I
Uyarılar duyu organlarımızda bulunan özel
hücrelerle alınır.
II
Uyartı mesajı beynimizdeki ilgili bölümde değer
lendirilir ve uyarıya karşı bir cevap oluşur.
III
Uyarılar sinirler ile merkezi sinir sistemine uyartı
mesajı şeklinde taşınır.
IV
Beynimizde oluşan cevaplar sinirler aracılığıyla
ilgili organlara iletilerek uyarıya tepki verilir.
durumlarından hangileri neden olabilir?
Tablodaki bu olayların meydana geliş sırası,
aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak
verilmiştir?
A) YalnızI
B) İv e li
A) | - I I - I I I -IV
B) II - I V - III- I
C) İve III
D) I, II ve
C) III - II - I - IV
D) I - I I I - I I - I V
III. Böbreklerde ki süzülme oranının artması
0 COŞKU
55
1.
Uzun süreli açlığa bağlı olarak, kanındaki
şeker oranı azalan, sağlıklı bir insanda;
4.
I. Pankreastan kana salgılanan glukagon hor
monu miktarının artması
II. Bazı organlarda depolanan karbonhidrat
ların parçalanarak kana geçirilmesi
A) İç kulak - Orta kulak - Dış kulak
B) Dış kulak - Orta kulak - İç kulak
III. Vücuttaki yağ miktarının azalması
C) Orta kulak - İç kulak - Dış kulak
durumlarından hangileri meydana gelebilir?
A) YalnızI
B) İve li
C) I ve III
D) I, II ve III
D) Dış kulak - İç kulak - Orta kulak
5.
2.
Merkezi sinir sisteminin temel bölümleri, aşa
ğıdaki şekilde belirtilmiştir.
3.
B) X
C) Y
I. Böbrek toplardamarında böbrek atarda
marına göre daha az atık vardır.
II. Üreterdeki sıvıda protein ve yağ bulunmaz.
III. Böbreklerin yapısındaki süzme cisimcikleri
nefronlardır.
56
A) Yalnız
B) I ve II
C) İve III
D) I, II ve
I
II
III
Pankreas
öz suyu
Safra
sıvısı
Tükürük
sıvısı
*
I
i
Tereyağı
Tereyağı
Tereyağı
A) YalnızI
B) İv e li
C) İve III
D) II ve II
D) Z
Boşaltım sistemi yapılarıyla ilgili olarak;
Bir öğrenci şekildeki düzenekleri kurarak, te
reyağının sindirimini araştırıyor.
Şekilde gösterilen düzeneklerin hangilerin
de, fiziksel veya kimyasal sindirim olayları
gerçekleşir?
Şekilde belirtilen kısımlardan hangisi “ kol
ve bacaklarımızdaki kasların birbiriyle uyumlu
çalışmasını düzenleyerek, hareketlerimizin dü
zenli olmasını” sağlar?
A) K
Ses uyarılarının sinirlerde uyartı oluşturma
sı sırasında, kulak bölümlerinin kullanılma
sırası, aşağıdakilerin hangisinde doğru ve
rilmiştir?
6.
Aşağıda verilen olaylardan hangisi, kanın
süzülmesi sonucu oluşan idrar miktarını ar
tırmaz?
A) Kan dolaşım hızının yavaşlaması
B) Soluk alış verişinin normalden daha hızlı
olması
C) Üşümeye bağlı olarak vücut metabolizma
sının artması
D) Vücuda normalden fazla sıvı maddelerin alın
ması
^
COŞKU
7.
Tüm refleks hareketleri arasında, aşağıda
verilen özelliklerden hangisi ortaktır?
10. Kalın bağırsağın yapısında;
I. Sindirilmiş olan besinlerin bir kısmının ka
na geçirilmesi
A) Bütün insanlarda görülme
II. İnce bağırsaktan gelen posa içindeki su
yun bir kısmının kana emilmesi
B) Omurilik tarafından kontrol edilme
C) Bir süre istemli olarak kontrol edilme
III. Bakteriyel faaliyetlerle bazı vitaminlerin
sentezinin sağlanarak, vücuda alınması
D) Doğuştan kazanılma
IV. Bazı sindirim enzimlerinin sentezlenerek
ince bağırsağa verilmesi
şeklindeki olaylardan hangileri gerçekleşti
rilir?
Öğretmeni Hasan’la Hüseyin’e insanlarda ya
şa ve gürültü şiddetine bağlı işitme kaybıyla il
gili araştırma yapmaları için proje ödevi ver
miştir.
A) İv e li
B) II ve III
C) III ve IV
D) I, II ve IV
Öğrenciler yapmış oldukları çalışmaları aşağı
daki grafikte göstermişlerdir.
işitme kaybı
11. Ayşen’in annesinin kan analizlerinde, kanında
ki glikoz değeri aşağıdaki grafikte gösterilmiştir.
_0
ç
X
¡2
20 25 30 35 40 45 50 55 60 65
Yaş
o'
@
Kanda
glikozun
normal
değeri
Bu olayla ilgili yapılan aşağıdaki açıklama
A) Her yaşta işitme almaçları görev yapar.
B) Belli yaştan sonra almaçlarla sinirler ara
sındaki bağlantı ortadan kalkar.
C) Beyindeki işitme merkezi her yaşta görev
yapar.
Zaman
Buna göre, yükselen glikoz miktarını (X) dü
şüren hormon aşağıdakilerden hangisidir?
A) Adrenalin
B) İnsülin
C) Tiroksin
D) Glukagon
D) Yaşlılık döneminde, gençlik dönemine
göre işitme kaybı daha fazladır.
12. Aşağıdaki etkinliklerden hangisi, “kimyasal
sindirim” olayına örnek olarak verilebilir?
9.
Aşağıda verilen sistemlerden hangisinin
çalışmasından omurilik soğanındaki mer
kezler sorumlu değildir?
A) Solunum sistemi
B) Sindirim sistemi
C) Hareket sistemi
D) Dolaşım sistemi
0 COŞKU
A) Lizozomlarda nişastanın glikoz molekülle
rine kadar parçalanması
B) Şekerin suda eriyerek dağılması
C) Besin yapıtaşlarının, mitokondride karbon
dioksit ve suya kadar parçalanması
D) Katı besinlerin, ağızda çiğnenerek daha kü
çük parçalara ayrılması
57
1.
İhtiyacından daha fazla tuz ve su tüketen bi
reylerin, günlük idrar üretimleri normalden faz
la olur.
4.
Buna göre, aşağıda örneklerden hangisinde,
yukarıda anlatılan durum gerçekleşir?
Gözde katarakt oluşmasına neden olan göz
yapısı, aşağıdakilerden hangisidir?
A) İris
B) Mercek
C) Kornea
D) Sarı leke
A) Soğuk havada, bol miktarda çay içen bi
reyde
B) Sıcak havada, ağır (bedeni yorucu) bir işte
çalışan bireyde
5.
C) Soğuk havada, bol miktarda kuru besin tü
keten bireyde
Sinan, şekildeki boşaltım sistemini hazırlayıp,
çalışma grubuna boşaltım sistemi ile ilgili bilgi
vermektedir.
D) Sıcak havada, oturduğu yerde çok terle
yen bireyde
2.
Sindirim sistemini oluşturan organlar aşağıda
ki şekilde harflerle gösterilmiştir.
Buna göre Sinan aşağıdaki açıklamalardan
hangisini yaparsa, boşaltım sistemi ile ilgili
yanlış bilgilendirme yapmış olur?
Buna göre, belirtilen organlardan hangisi
besinlerin sindiriminde görev yapmaz?
A) X
B) Y
C) Z
D) T
A) I de, kan süzülür.
B) Artık maddeler II de toplanmaya başlar.
C) IV de toplanan idrar, sindirim açıklığıyla vü
cuttan atılır.
3.
A) Besinlerin fiziksel sindirim süresinin artma
sı
B) Vücuttan dışarı atılan sindirim atığı miktarı
nın azalması
58
D) III te artık maddeler, kan damarlarına göre
daha yoğun olarak bulunur.
Sindirim kanalındaki villusların görevini ya
pamaması durumunda, aşağıda verilen so
nuçlardan hangisi meydana gelir?
6.
Tiroit bezinin ürettiği hormonlar arasında,
aşağıda verilenlerin hangisi bulunur?
C) Kana geçen besin oranının azalması
A) İnsülin
B) Büyüme
D) Bireyin hızla kilo almaya başlaması
C) Glukagon
D) Tiroksin
Q COŞKU
7 . Ağzımızda, aşağıda verilenlerden hangisi
görev yapmaz?
A) Tükürük bezi
C) Dil
8.
10. Gözün yuvarlak şekil kazanmasını sağla*
yan yapısı, aşağıdakilerden hangisidir?
B) Koku sinirleri
D) Diş
Arzu aşağıdaki şekli inceleyerek sinir siste
mi ile ilgili şu açıklamayı yapmıştır.
“Merkezi sinir sisteminin dışında kalır ve mil
yonlarca sinirden meydana gelir. Bu sinirler,
merkezi sinir sistemi ile organlar arasında bağ
lantıyı sağlar.”
Merkezi
sinir sistemi
A) Sert tabaka
C) Damar tabaka
B) İris
D) Ağ tabaka
11. Sinan ve arkadaşı
Tugay, matematik
le ilgili bir proble
m
{çözüm min çözümü için
arkadaşı Şahin’le
internet üzerinden
yazışmaktadır.
Yazışma süreci şu aşamalardan geçmekte
dir:
I. Problemin yazılması
II. Problemin Şahin’e iletilmesi
III. Problemin çözülmesi
IV. Çözümün Sinan’a ulaşması
Belirtilen aşamalara benzer işlemler, sinir sis
teminin bir uyarana karşı tepki göstermesi sı
rasında da gerçekleşir.
Buna göre yukarıdaki yazışma sürecindeki
aşamalar, sinir sisteminin bu olayla ilgili
hangi bölümleriyle eşleştirilebilir?
I
Arzu’nun tanımladığı sinir sisteminin bölü
mü (kırmızı ve yeşil renkli), aşağıdakilerden
hangisidir?
A) Hipofiz
B) Beyincik
C) Çevresel sinir sistemi
D) Omurilik soğanı
9 . Yetersiz ve dengesiz beslenen bireylerde;
II
III
IV
A) Almaç
Sinir
hücresi
Beyin
Tepki
organı
B) Beyin
Sinir
hücresi
Almaç
Tepki
organı
C) Almaç
Tepki
organı
Sinir
hücresi
Beyin
D) Tepki
organı
Sinir
hücresi
Beyin
Almaç
12. Göz merceğinin görevi, aşağıdakilerden
hangisinde verilmiştir?
I. Kilo kaybetme
II. Hastalıklara karşı daha zayıf olma
III. Daha enerjik bir yapıya sahip olma
A) Gözün farklı uzaklıklardaki cisimlere odak
uzaklığını ayarlamak
durumlarından hangileri meydana gelebilir?
B) Göze giren ışık miktarını belirlemek
A) YalnızI
B) İv e li
C) Işık uyarılarının sinirlere aktarılmasını sağ
lamak
C) I ve III
D) I, II ve III
D) Zararlı ışınların göze girmesini önlemek
Q COŞKU
59
VUCUDUMUZDA SİSTEMLER
Dil ve burun arasındaki ilişkiyle ilglili ola
rak;
4.
I. Hem dil hem de burun suda çözünebilen
maddelerin algılanmasını sağlar.
Karaciğerin boşaltımla ilgili olan görevi,
aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir?
A) Kandaki zehirli madde oranını azaltmak
B) Kandaki su miktarını azaltmak
II. Tat alma ve koklama uyartıları beyinde de
ğerlendirilir.
C) Kandaki tuz miktarını azaltımak
D) Kandaki alyuvarların azalmasını sağlamak
III. Her insanın hassas olduğu tat veya koku
birbirinden farklıdır.
şeklindeki ifadelerin hangileri doğrudur?
2.
A) Yalnız
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
İnsanda merkezi sinir sisteminin yapısında bu
lunan, bazı sinir merkezleri şekilde numaralar
la gösterilmiştir.
5.
Öğretmen, fen ve teknoloji dersinde sınıfı grup
landırıp, herbir grubun sindirimle ilgili kavram
haritası çıkarmasını istemiştir. Arzu’nun sözcü
olduğu grup aşağıdaki kavram haritasını hazır
lamıştır.
Sindirim Sistemi
Sindirim Çeşitleri
Organları
-Ağız
- Mekanik
-Yutak
L- Kimyasal-
- Yemek borusu
Sindirime
Yardımcı Organlar
Buna göre, numaralı kısımlar içerisinde,
aşağıdaki bölümlerden hangisi yoktur?
A) Beyin
B) Beyincik
D) Omurilik
-M id e
İnce bağırsak
- Karaciğer — Enzim
- Kalın bağırsak
- Pankreas ------ Safra
L Anüs
Yapılan çalışmanın doğru olması için, hangi
sindirim organlarının yerlerinin değiştiril
mesi gerekir?
A) Karaciğer - Pankreas
B) Mide - Pankreas
C) Karaciğer - İnce bağırsak
Hormonların düzenledikleri yaşam olayları
arasında;
D) Kalın bağırsak - Pankreas
I. Vücudun büyüme ve gelişmesi
II. Kan şekerinin düzenlenmesi
III. Hücrelerdeki enerji tüketimi
şeklindeki etkinliklerin hangileri vardır?
Gözde şaşılığın oluşmasına, aşağıda veri
len kısımlardan hangisi neden olur?
A) Yalnız
B) I ve II
A) Göz kasları
B) Gözyaşı bezi
C) İve III
D) I, II ve
C) Mercek
D) Göz kapağı
Q COŞKU
7.
Besinlerdeki yağların sindirimi en zor ve kar
bonhidratların sindirimi ise daha kolaydır.
10. İç salgı bezleriyle ilgili olarak;
I. Organ çalışmasını ürettikleri hormonlarla
kontrol ederler.
Buna göre, eşit miktarları tüketildiğinde
aşağıdaki yiyeceklerden hangisinin sindiri
mi daha uzun sürede tamamlanır?
II. İç salgı bezleri görevlerini yapabilmek için
dolaşım sistemiyle işbirliği yapar.
A) Zeytin yağlı dolma
III. Hormanlar, sürekli olarak aynı oranlarda
salgılanırlar.
B) Kaşarlı tost
açıklamalarından hangileri söylenebilir?
C) Meyve salatası
D) Sebze haşlama
A) YalnızI
B) İv e li
C) I ve III
D) I, II ve III
8 . Göz doktorlarından oluşan bir ekip, Duygu’nun
sınıfında göz sağlığı taraması yapmışlardır.
Doktorlar, bazı öğrencilerde aşağıdaki göz ku
surlarını tespit etmişlerdir.
11
Ahmet, karlı bir günde arkadaşlarıyla kar topu
oynuyor. Bu sırada havanın soğuk olmasın
dan dolayı üşüyor.
I-
Buna göre Ahmet’in kar ve sıcaklık değişi
minden etkilenmesi, arkadaşlarıyla kar to
pu oynaması şeklindeki farklı olayları algı
laması aşağıdakilerden hangisiyle açıkla
nabilir?
III-
Şekillerde belirtilen göz kusurlarının adları,
seçeneklerden hangisinde verilmiştir?
A) Miyop
Hipermetrop
Astigmat
B) Hipermetrop Miyop
Astigmat
C) Astigmat
Hipermetrop
Miyop
D) Miyop
Astigmat
Hipermetrop
Diyaliz işlemi, aşağıdaki sistemlerden han
gisinin çalışmasında meydana gelen bir bo
zulma sonucu uygulanır?
A) Uyaranlarla ilgili beyinde bulunan merkez
lerin yeterince çalışamamasıyla
B) Uyaranlara bağlı olarak ortaya çıkan tepki
lerin hızlı gerçekleşmesiyle
C) Uyaranların beyindeki farklı merkezlerde
değerlendirmesiyle
D) Beynin her uyaran karşı, aynı tepkiyi gös
termesiyle
12. Böbrek atardamarı ile böbrek toplardama
rındaki kanda, aşağıda verilenlerden hangi
si farklılık oluşturur?
A) Solunum
B) Dolaşım
A) Akyuvar miktarı
B) Alyuvar sayısı
C) Boşaltım
D) Sindirim
C) Mineral oranı
D) Kanın sıcaklığı
Q COŞKU
1.
Kanın, zararlı olan maddelerden temizlen
mesinde görev yapan organlar, aşağıdakilerden hangisinde doğru eşleştirilmiştir?
4.
İç salgı bezlerinden biri olan hipofizin yapısı
(0çözüm
A) Kalın bağırsak - Karaciğer
B) Akciğer - Böbrek
C) Pankreas - Kalın bağırsak
D) Böbrek - Kalp
2.
Göz yuvarlağında ve göz merceğinde meyda
na gelen bazı yapısal bozukluklara bağlı ola
rak, ortaya çıkan iki göz kusuru ve düzeltilme
biçimi şekilde gösterilmiştir.
Görüntünün
oluştuğu
yer
Miyop göz
Görüntünün
oluştuğu
yer
i
Kan
damarları
Hipermetrop göz
Bu bezle ilgili aşağıdaki açıklamalardan han
gisi yanlıştır?
A) İç salgı bezlerinin işleyişini denetler.
B) İç salgı bezleri ile sinir sistemi arasında
uyumu sağlar.
C) Büyümeyi sağlayan hormonları salgılar.
Bu iki göz kusuru ile ilgili olarak;
D) Salgılamış olduğu bütün hormonlar, aynı
etkiye sahiptir.
I. Görüntünün retinanın önünde oluşması
II. Göz merceği ile retinada görüntünün düş
tüğü yer arasındaki uzaklığın, normalden
farklı olması
III. Uzağı normal görüp, yakını ise iyi göreme
me
şeklindeki özelliklerden hangileri ortak ola
bilir?
A) Yalnız
B) Yalnız
C) İve III
D) II ve III
İnsan beynindeki bazı bölümler, şekilde göste
rilmiştir.
I Beyin
II Beyincik
IV (Omurilik soğanı)
3.
Aşağıda verilen maddelerden hangisi, atık
madde özelliğine sahip değildir?
III Omurilik
Bu bölümlerle ilgili olarak, aşağıdaki ifade
lerden hangisi yanlıştır?
A) Öğrenmeye dayalı olayların merkezi “I” dir.
A) Karbonhidrat ve yağ
B) Vücudun denge merkezi II dir.
B) Amonyak ve üre
C) Vitamin ve tuz
C) İstemli hareketlerin yapılmasını sağlayan
merkez IV dür.
D) Su ve karbondioksit
D) Reflekslerin merkezi III dür.
Q COŞKU
Aynı yaşta olan ve farklı vücut gelişimlerine
sahip olan insanlarda bu duruma, aşağıda*
ki salgı bezlerinden hangisi neden olur?
A) Hipofiz bezi
9.
Evimizde, her gün kullandığımız besinlerden
arta kalanlar bozulanlar ve fazlalık olan mad
deler çöpe atılır. Çöpler biriktirilerek, belli ara
lıklarla evimizden dışarıya atılır.
Yukarıda anlatılan olaya benzer biçimde gö
rev yapan vücut sistemi hangisidir?
B) Böbreküstü bezi
C) Yumurtalık veya testis organı
A) Sinir sistemi
D) Pankreas
B) Dolaşım sistemi
C) Boşaltım sistemi
D) Hareket sistemi
7.
Aylin, proje ödevi olarak sindirim sisteminin
maketini hazırlamıştır.
10 . Öğrencilerden
herbiri, boşaltımda görev ya
pan organların görevini aşağıdaki şekilde ifa
de etmişlerdir.
Ağız
Yemek
borusu
Mide
Suyun ve tuzun
fazlasını
dışarı atarım
Tan
Kan içindeki
zararlı artıkları
ve üreyi süzerim^
Bağırsak
Villus
hücreleri
Kalırı
bağırsak
Sindirim Sistemi
Sevgi
Ayşe
Kılcal
damarlar
Lenf
damarı
Buna göre öğrencilerin temsil etmiş oldukla
rı boşaltımda görevli organlar, aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak eşleştiril
miştir?
Villus
Öğretmeni Aylin’e bu sistemle ilgili olan yu
karıdaki villusun resmini göstererek, “bu
nun sindirim sisteminin hangi bölümüyle ilgili
olduğunu” sorduğunda, Aylin aşağıda veri
lenlerden hangisini söylerse soruyu doğru
cevaplamış olur?
A) Ağız
B) Yemek borusu
C) Mide
D) İnce bağırsak
Tan
Sevgi
Ayşe
A) Böbrek
Akciğer
Kalp
B) Böbrek
Karaciğer
Kalp
C) Akciğer
Deri
Böbrek
D) Deri
Akciğer
Böbrek
11. Kulaktaki yarım daire kanallarıyla ilgili;
i. Beyincikle birlikte iş yapar.
II. İşitmeyle ilgili bir görevi yoktur.
8.
III. İç kulağın yapısında yer alır.
Aşağıda verilen yapıların hangisi, gözün dış
etkilerden korunmasında görev yapmaz?
A) Gözyaşı bezi
B) Sert tabaka
A) Yalnız
B) I ve II
C) İris
D) Sarı leke
C) İve III
D) I, II ve
0 COŞKU
63
1.
Sigara tükeminin kişide en fazla neden ol
duğu rahatsızlık hangisidir?
A) Grip
B) Ülser
C) Kanser
D) Siroz
4.
Kulak yapıları ve görevleriyle ilgili olarak,
aşağıda verilen eşleştirmelerden hangisi
yanlıştır?
A) Kulak kepçesi - Ses dalgalarını toplayarak,
kulak yoluna iletir.
B) Kulak zarı - Gelen ses dalgalarıyla titreşe
rek, titreşimleri orta kulağa aktarır.
C) Salyangoz - Ses uyarılarını almaçlar ile si
nirlere aktarır.
2.
D) Oval pencere - Ses dalgalarının şiddetini
artırır ve orta kulağa aktarır.
Sindirim sistemi; besinlerin alınmasını, sindiril
mesini ve sindirim ürünlerinin emilerek kana
karışmasını sağlar.
Şekilde, yukarıda belirtilen görevleri gerçek
leştiren, sindirim sisteminin kısımları görül
mektedir.
5.
^
Çarpım tablosunu ezberleme, yazma, okuma, resim yapma, eşyaların ad¡çSzum ları gibi birçok şeyi sonra
dan öğreniriz.
Yukarıda saymış oldu
ğumuz olayların gerçek
leşmesinde aşağıdaki
sinir sistemimizle ilgili
organlarımızdan hangisi
önemli rol oynar?
Buna göre, sindirim organlarında sindirilen
besinlerle ilgili aşağıda verilenlerden han
gisi yanlıştır?
A) Omurilik soğanı
B) Beyincik
C) Omurilik
D) Beyin
A) Ağızda karbonhidratların sindirimi başlar.
B) Midede proteinlerin sindirimi yapılır.
C) Ağız ve midede yağlar sindirilir.
D) İnce bağırsakta bütün besin çeşitleri sindi
rilir.
6.
3.
Bir insanın idrarında şeker görülmesi, aşağıdakilerden hangisinin bir sonucudur?
A) Bireyin çok şekerli besin tükettiği
B) Bireyin hormonal bir hastalığı bulunduğu
C) Bireyin çok yaşlı olduğu
D) Bireyin çok egzersiz yaptığı
Sinir sistemi ve iç salgı sistemi arasındaki
ilişkiyle ilgili olarak, aşağıda verilen ifade
lerin hangisi yanlıştır?
A) Her iki sistemde, vücut iç dengesinin oluş
masında görev yapar.
B) Sinir sistemi organ çalışmasını hızlı, iç sal
gı bezleri yavaş uyarır.
C) Sinir sistemini nöronlar, iç salgı sistemini
salgı hücreleri meydana getirir.
D) İç salgı sistemi, sinir sisteminin çalışmasını
da kontrol eder.
Q COŞKU
7.
8.
Üzerinde duyu almacı olmayan ağ tabaka
yapısı, aşağıda verilenlerden hangisidir?
A) Sarı leke
B) Mercek
C) Kör nokta
D) Göz bebeği
Murat, gül bahçesinde dolaşırken güllerin gü
zel kokusu ile rahatlıyor.
10 .
Proteinlerin sindirimiyle ilgili olarak, şekilde
gösterilen deney yapılmıştır.
0,1 genzim
0,1 genzim
30°C
30°C
Sindirim süresi
2 dakika
Sindirim süresi
1 dakika
0,2 genzim
0,1 g enzim
Sindirim süresi
1 dakika
Sindirim süresi
5 dakika
Bu sindirim etkinliğiyle ilgili olarak, hangi
sonuca ulaşılmaz?
A) Sindirim süresinin belirlenmesinde, sade
ce enzim miktarı etkili olur.
B) Kullanılan besin miktarının artması, sindi
rim süresini uzatır.
C) Kullanılan enzim miktarının artması, sindi
rim süresini kısaltır.
Murat’ın kokuyu algılaması sürecinde ger
çekleşen;
D) Sıcaklığın azalması sindirim uzamasına
neden olur.
I. Koku zerreciklerinin buharlaşarak havaya
karışması
II. Koku zerreciklerinin, burnun sarı bölgesin
deki mukus sıvısında çözünerek almaçları
uyarması
III. Beynin koku merkezine sinirlerle uyartının
taşınması
olaylarının meydana gelme sırası aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
9.
A) l - l l - l
B)
C) l l l - l -
D)
Boşaltım sisteminin çalışmasıyla ilgili ola
rak, aşağıda verilen bilgilerden hangisi yan
lıştır?
A) insanların, günlük olarak dışarıya attığı bo
şaltım artığı miktarı birbirine eşittir.
11. Aşağıda verilen etkinliklerin hangisi günlük
üretilen idrar miktarının artmasını sağlar?
A) Hava sıcaklığı ile terlemenin artması
B) Su tüketimin artması
C) Yağlı besin tüketiminin artması
D) Böbreklerin yetersiz olarak çalışması
1 2. Karikatürde köpeğin
saldırmasına karşın,
İS fe çocuğun
köpekten
!çözum kaçışı görülmektedir.
Bu olayla ilgili aşağı
daki açıklamalardan
hangisi yanlıştır?
B) Kandaki boşaltım artıklarının ayıklanmasın
da, böbrekler rol oynar.
A) Duyu organları görev yapar.
C) Boşaltım sisteminin yeterince görev yapa
madığı bireylerde, hastalık halleri oluşur.
C) Doğuştan ve sonradan kazanılmış davra
nışlar ortaya çıkar.
D) Besinlerin hücrelerde kullanılması sonu
cunda, boşaltım artıkları oluşur.
D) Olayın gerçekleşmesinde bütün duyu or
ganları görev yapar.
Q COŞKU
B) Sinir ve iç salgı sistemi birlikte işlev yapar.
65
1.
Aşağıda verilen hastalıklardan hangisi, bur
nun yapısında oluşur?
A) Sinüzit
B) Şaşılık
C) Kuduz
D) Kızamık
4.
Derinin yapısıyla ilgili olarak, aşağıda veri
len ifadelerin hangisi yanlıştır?
A) Üst deri vücudun korunmasını, alt deri du
yuların algılanmasını sağlar.
B) Deri üzerinde bulunan kıllar hassas uyarı
ların algılanmasında rol oynar.
C) Deriye rengini veren hücreler alt derinin
yapısında bulunur.
D) Deri altındaki yağ tabakası vücut sıcaklığı
nın korunmasında görev yapar.
2.
Aylin ve arkadaşları gitmiş oldukları piknikte
ata biniyorlar. Aylin’in binmiş olduğu at,
kontrolden çıkıyor, heyacanlı ve tehlikeli bir
Cçöîüm koşu sırasında attan düşüyor. Arkadaşları
sağlıklı görünen Aylin’i yakınlarında bulunan
bir hastaneye kontrol amaçlı götürüp, tetkik ve
muayenesini yaptırıyor.
5.
Aslı, sınıfında sindirim ola
yını açıklamak için yandaki
şekli kullanmıştır.
Büyük moleküllü
besin
Besinlerin
parçalanması
Buna göre Aslı’nın bu
olayla ilgili yapmış oldu
ğu, aşağıdaki açıklama
A) Büyük moleküllü besinler parçalanır.
B) Besinler, kendilerini meydana getiren mo
leküllere parçalanır.
Buna göre bu olay sırasında, Aylin’in vücu
dunda ne gibi değişiklikler ortaya çıkabilir?
C) Sindirilen besinler, ince bağırsaktan emile
rek kana geçer.
A) Metabolizması hızlanır.
D) Besinlerin yapıtaşlarına parçalanması, yal
nız fiziksel yollarla gerçekleşir.
B) Kandaki glikoz miktarı düşer.
C) Kalbin çalışması yavaşlar.
D) Sindirim sisteminin faaliyetleri durur.
6.
3.
Vücudumuzda kararlı bir iç dengenin ayar
lanmasında, aşağıdaki yapılardan hangisi
birlikte daha fazla etkili olur?
A) Hormonlar - Sinirler
Pankreas organı, vücuttaki çeşitli etkinlikle
riyle;
I. Sindirim
II. Hormon üretimi
III. Boşaltım
sistemlerinden hangilerinin görevini yapma
sına yardımcı olur?
B) Sinirler - Kaslar
66
C) Kaslar - Kemikler
A) Yalnız I
B) I ve II
D) Kemikler - Deri
C) İve III
D) II ve III
Q COŞKU
7.
Cisimlerin görülmesi sırasında, aşağıda ve
rilen olayların hangisi diğerlerinden daha
önce meydana gelir?
10. Böbreklerin yapısı ve çalışmasıyla ilgili ola
rak, aşağıda verilen açıklamaların hangisi
söylenemez?
A) Göz bebeğinden belli miktarda ışığın geç
mesi
A) Böbreklerin yapısında çok sayıda nefron
bulunur.
B) Sarı lekede küçük ve ters bir görüntünün
oluşması
B) Böbrekler kanı süzerek, vücuttaki zararlı
maddelerin ayıklanmasını sağlar.
C) Işığın korneadan kırılarak geçiş yapması
C) Böbreklerin çalışması istemli olup, üretilen
idrar miktarı belirlenebilir.
D) Göz sinirlerinden beyne uyartı iletilmesi
D) Vücudun büyümesiyle orantılı olarak, böb
reklerde büyürler.
8.
Içözüm
Öğretmen, fen ve teknoloji dersinde sınıfını
gruplandırıp öğrencilerden kulaktaki işitme
olayını aşağıdaki şekil üzerinde açıklamalarını
istemektedir.
1 1 . Karikatürde yemek pişirilmesi sırasında; sıcak
lık, basınç, dokunma ve ağrı gibi duyuların al
gılanması görülmektedir.
İS
(çözüm
Buna göre şekil üzerinde numaralandırıl
mış yerlerle ilgili aşağıdaki bilgilerden han
gisi yanlıştır?
A) I, ses dalgalarının toplanmasını sağlar.
B) II, ses dalgalarını kulak kemiklerine iletir.
C) lll’te ses duyusu algılanır.
Belirtilen duyuların tamamının algılanmasın
da görev yapan duyu organı, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Göz
B) Deri
C) Burun
D) Kulak
D) IV ile ses duyusu omuriliğe iletilir.
9.
Bakılan cisimlerin görülmesi sırasında;
I. Cisimlerden gelen ışık ışınları, sarı lekede
küçük ve ters bir görüntü oluşturur.
II. Ağ tabakadaki almaçlar ışığı algılayarak,
sinirlerde uyartı oluşmasını sağlar.
III. Gözden alınan bilgiler omurilikte değerlen
dirilerek, görme sağlanır.
şeklindeki olayların hangileri gerçekleşir?
A) YalnızI
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve III
Q COŞKU
12. •
Örgü örme
•
Araba sürme
•
Dans etme
Yukarıda verilen etkinliklerle ilgili olarak,
aşağıda verinlerden hangisi yanlıştır?
A) Bu etkinliklerde önce beyin, sonra omurilik
rol oynar.
B) Bu hareketler, sık sık tekrarlanarak öğrenilir.
C) Bu hareketler düşünülmeden yapılır.
D) Kazanılan böyle bir özellik, üremeyle son
raki nesillere aktarılır.
(i!
13. Sindirim sistemimizle ilgili olarak, aşağıda
verilenlerin hangisi söylenemez?
A) Besinlerin çiğnenmeden yutulması mide
nin daha çok çalışmasına neden olur.
B) Yemek borusu kaslarının ters yönde çalış
ması kusmaya neden olabilir.
C) Villus sayısı azalan kişilerde kana geçen
besin oranı azalır.
D) Her insanın midesi eşit büyüklüktedir.
1 4. Şekilde görüldüğü gibi doktor, refleks olayını
gözlemlemek için test yapmaktadır.
16. İnsan vücudunda;
I. Hücrelerde oksijenli solunumla besinler
den enerji üretilmesini düzenleme
II. Heyecanlanma anlarında vücuttaki metabolik olayların hızlanmasını sağlama
III. Sindirim sonucu kana geçen karbonhid
ratların, hücre ve organlara geçerek kan
şekerinin azalmasını sağlama
şeklindeki olayların gerçekleşmesini sağla
yan iç salgı bezleriyle ilgili, aşağıdaki eş
leştirmelerden hangisi doğrudur?
A) Tiroit
Böbrek üstü
Pankreas
B) Pankreas
Tiroit
Böbrek üstü
C) Böbrek üstü
Pankreas
Tiroit
D) Tiroit
Pankreas
Böbrek üstü
17. Bazı hormonlar ve insan vücudundaki fonksi
yonları tabloda gösterilmiştir.
Hormon
çeşidi
Buna göre, belirtilen olayda aşağıdaki yapı
lardan hangisi görev vapmaz?
Vücuttaki fonksiyonu
Tiroksin
Hücredeki mitokondri etkinliğini uyarır.
Büyüme
Doku ve organların yaşla orantılı gelişmesini
sağlar.
A) Almaçlar
B) Hipofiz bezi
Adrenalin Heyecanlanma sırasında genel metaboliz
mayı hızlandırır.
C) Sinirler
D) Omurilik
insülin
Kan şekerinin azalmasını sağlar.
Bu hormonlar için, aşağıdaki özelliklerden
hangisi ortak olabilir?
1 5 . Parmağını yanan bir muma yaklaştıran çocuk,
önce parmağını hızla geri çeker, sonra acı his
settiği için ağlamaya başlar.
Belirtilen durumların gerçekleşmesiyle ilgi
li olarak;
A) Hedef doku ve organlara taşınma biçimi
B) Vücutta kullanılma süresi
C) Etkiledikleri doku ve hücre sayısı
D) Üretilip salgılandığı organ
I. Parmağını çekmesini omurilik, acı hisset
mesini beyin sağlar.
II. Ağlaması istemli olarak meydana gelir.
III. Verilen tepkilerin oluşmasını merkezi sinir
sistemi sağlar.
şeklindeki ifadelerin hangileri doğrudur?
18. Aşırı aydınlatılmış ortamlarda çalışılması,
aşağıda verilen organların hangisine daha
fazla zarar verir?
A) Yalnız
B) İv e li
A) Göz
B) Kulak
C) İve III
D) I, II ve
C) Deri
D) Beyin
68 1
0 COŞKU
2. UNITE
Kuvvet ve Hareket
YAYLARI TANIYALIM
Kazanımlar
B u bölüm ü bitirdiğim de;
1.1
1.2
Yayların esneklik özelliği gösterdiğini,
Bir yayı sıkıştıran veya geren cisme, yayın
eşit büyüklükte ve zıt yönde bir kuvvet uy
guladığını,
öğrenm iş olacağım.
Yayları Tanıya lım
Üzerine kuvvet uygulandığında şekli değişen, kuv
vet kalktıktan sonra tekrar eski hâline dönen cisim
lere esnek cisim ler denir.
Yaylar esneklik özelli
ği gösteren cisimler
dir. Yayların üzerine
kuvvet uyguladığımız
da yaylar esneyerek,
uzayarak ya da sıkışa
rak şekil değiştirir. Uygulanan kuvvet ortadan kalk
tığında ise tekrar eski şekillerine dönerler
Yay, üzerine bir kuvvet uygulandığında bu kuvvete
karşı zıt yönde bir tepki kuvveti uygular. Yay üzerin
deki kuvvet ortadan kalktığında, yayın uyguladığı
tepki kuvveti de ortadan kalkar ve yay eski şekline
döner
Yaylar genelde çelik telin spiral şeklinde kıvrılmasıy
la elde edilir. Yaylar gerilerek ya da sıkıştırılarak kul
lanılır.
Tişört ve çorap gibi bazı giysilerimizi giyebilmek için
onları gereriz. Çıkardığımızda ise tekrar eski hâlleri
ne dönerler.
Sarmal yay, top, terlik, silgi, balon, lastik esnek ci
simlere örnek olarak verilebilir.
Esnek madde örnekleri
Üzerine kuvvet uygulandığında şekli değişen fakat
kuvvet kalktıktan sonra tekrar eski hâline dönme
yen cisimlere de esnek olmayan cisim ler adı veri
lir. Oyun hamuru ve cam macunu gibi maddelere
kuvvet uygulandığında şekilleri değişir. Kuvvet kal
dırıldığında ise tekrar eski hâline gelmez. Dolayısıy
la bu tür maddeler esnek değildir.
Lastik esnek bir
maddedir.
Örnek -1
< $
Aşağıdaki yayların uyguladığı kuvvetlerin yön
lerini çizerek gösteriniz.
Hamur esnek bir madde
değildir.
Q COŞKU
Yayları Tanıyalım
Çözüm
Aynı durum yayın çekilerek denge konumundan
Yaylar, üzerlerine uygulanan kuvvetlere zıt yönde
kuvvet uygular.
uygulanan kuvvetin yönü ilk duruma göre terstir. Bu
uzaklaştırılması durumunda da vardır. Bu defa yaya
kuvveti dengeleyen yay kuvveti de yine aynı büyük
lükte ve zıt yöndedir.
F = Fyay
Bir yayın ucuna asılan ağırlık büyüdükçe yaydaki
uzama miktarı da artar. K cisminden daha ağır olan
L cismi yayın daha fazla uzamasına sebep olur.
Sırö Sizde
1
Aşağıdaki yaylara etki eden kuvvetlerin yönleri
ni çizerek gösteriniz.
Gl > Gk
-» Yaylar yardımıyla cisimlerin ağırlıkları karşılaştı
rılabilir, ancak ağırlık değerleri bulunamaz. Bu
nun için dinamometre gerekir. Dinamometre
ucuna asılan cisimlerin ağırlık değerleri dinamo
metre üzerinde okunabilir ve değerleri tespit
edilebilir.
- * Aşağıda görüldüğü gibi yayın ucuna herhangi
Kazanımlar
bir cisim aşılmadığında yayda bir uzama mey
dana gelmez.
Yaya önce 1 N ağırlığında bir cisim astığımızda
1.3
Bir yayı geren veya sıkıştıran kuvvetin art
cismin ağırlığı ile yayda oluşan kuvvet dengeye
ması durum unda yayın uyguladığı kuvvetin
de arttığını,
gelir. İlk duruma göre yay bir miktar uzar. Bu
uzama miktarına x diyelim.
1 .4
Bir yayın esneklik özelliğini kaybedebilece
ğini,
-* Yaya 2 N ağırlığında bir cisim astığımızda bu
uzama miktarı iki katına çıkar, yani 2x olur.
-> Eğer 3 N ağırlığında bir cisim asarsak uzama üç
katına çıkar ve 3x olur.
Ya y ın O l u ş t u r d u ğ u K uv ve t
H ööööööööl D e n ge konum u
Vay
kuvveti
Uygulanan
kuvvet
I i D e n ge konum u
! Vay Uygulanan
kuvveti kuvvet
m ö ü ö ö ö w
•■Denge konum u
Yayı sıkıştıracak
şekilde kuvvet uy
gulayarak
yayı
denge konumun
dan uzaklaştıra
lım. Bu durumda
yay da elimize zıt
yönlü ve eşit bü
yüklükte bir kuv
vet uygular.
F = F,yay
Q COŞKU
Yaytarı Tanıyalım
Anahtar Bilgi
Yaydaki uzama miktarı, yaya uygulanan kuv
vetle doğru orantılı artar.
- * Eğer yaya asılan cismin bulunduğu ipi kesersek
yay hemen eski şeklini alacak şekilde kısalır.
Eşit uzunluktaki bu yayları denge konumlarından 4 er
cm sıkıştıralım. Bu durumda L yayını sıkıştırmak için
uygulamamız gereken kuvvet, K yayını sıkıştırmak
için uygulamamız gereken kuvvetten büyük olur.
F„ < F,
m
Örnek - 2
-> Asılan cismin ağırlığı büyürse yayın eski şeklini
alması daha hızlı olur.
Bu olaydan da, yayın
kendisini geren cisme
eşit ve zıt yönlü bir kuv
vet uyguladığı anlaşılır.
Deneyde yaya asılan ağır
lıkla, yaydaki uzama mikta
rı yandaki gibi bir tabloya
yazılabilir.
Ağırlık (N) Uzama (cm)
0
0
1
X
2
2x
3
3x
Şekil - 1
Şekil - II
K yayına ait kuvvet - uzama grafiği Şekil - 1deki gi
bidir.
Yaya ait “uzama-ağır
lık” grafiği ise şekilde
ki gibi çizilebilir.
Buna göre, yayın ucuna Şekil - II deki gibi asılan
30 N ağırlığındaki cisim yayı kaç mm uzatır?
Esnek cisim ola
rak nitelediğimiz
yaylara uygula
nan kuvvet arttık
ça uzamalarının
da arttığını biliyoruz. Ancak yayların bu özelliği
belli bir kuvvet değerinden sonra geçerli olmaz.
Bu değerden sonra yayın esneklik özelliği
kaybolur. Artık yaydaki uzama kalıcı hâle gelir
ve eski şekline bir daha dönmez. Yaylarla yapı
lan çalışmalarda yayların bu özelliğine dikkat et
mek gerekir.
Çözüm
Grafikteki değerlerden birini alalım. K yayına 20 N
luk kuvvet uygulandığında yay 4 cm uzuyor. Buna
göre, 30 N ağırlığındaki cisim;
20 N luk kuvvet
30 N luk ağırlık
30 4
20
= 6 mm
yayı 6 mm uzatır.
Kullanım alanlarına göre, yayların esneklik özellik
leri değişir.
Bir arabanın amortisörlerinde kullanılan yay ile
bir yatağın yapısında kullanılan yay aynı özellik
te değildir. Arabanın sarsılmasını önleyen amor
tisörlerde kullanılan yayların sert ve kalın olma
sı, divanlarda ve yataklarda kullanılan yayların
ise yumuşak ve ince olması gerekir.
Sıra Sizde
2
Yanda, K ve L yaylarına
ait grafikler verilmiştir.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi doğru
dur?
Aşağıdaki L yayı kalın ve sert bir yay, K yayı ise in
ce ve yumuşak bir yaydır.
Yumuşak
ve in c e
Sert
ve kalın
f,
A) K ve L özdeş yaylardır.
B) L yayına 60 N luk kuvvet uygulandığında yayın
6 cm uzaması gerekir.
C) K ve L yayları aynı maddeden yapılmış ise K ya
yı L den daha incedir.
D) Yayların eşit miktar uzaması için yaylara eşit
kuvvetler uygulanması gerekir.
Q COŞKU
Örnek -3
Kazanımlar
Canan, üç özdeş paket
lastiğini çivilere takıyor. 1.
lastiğin ucuna birşey aş
mazken 2. ve 3. lastiklerin
uçlarına özdeş silgileri şe
kildeki gibi asıp, lastikler
deki uzamaları cetvelle öl
çüyor.
ce tve l
1 .5 Yayların özelliklerini kullanarak bir dinam o
metre tasarlayıp yapılabileceğini,
D inam om etre
1N
10 N
100 g
Cisimlerin ağırlıkları
nı ölçmek için dina
mometre (yaylı el
kantarı) kullanıldığını
önceki yıllarda öğrenmiştik.
Dinamometreye bir cisim
asıldığında dinamometre
nin içindeki yay uzar. Cis
min ağırlığı ne kadar fazla
ise yaydaki uzama da o
kadar fazladır.
Ağırlığın bir kuvvet çeşidi
olup kuvvet biriminin newton (Niv1 kg
ton) olduğunu ve newtonun N harfi
ile gösterildiğini öğrenmiştik. 100 g
elmanın ağırlığı yalaşık 1 N iken 1 kg
un paketinin ağırlığı yaklaşık 10 N dur.
Dinamometrelerin ölçüm
aralıkları içlerinde kullanı
lan yayların incelik ve kalın
lıklarına göre değişir.
Genelde ince yaylı dinamo
metreler hafif cisimleri, orta
kalınlıktaki yaylar biraz ağır
cisimleri, kalın yaylar ise
daha ağır cisimleri tartmak
için kullanılır.
û ,
Canan bu deneyi sonu
cunda aşağıdakilerden
hangisine ulaşır?
A) Lastiklerin kalınlıkları uzamalarını etkiler.
B) Lastiğin esnekliği, cinsine bağlıdır.
C) Bir lastiğin boyu uzadıkça uzama miktarı da ar
tar.
D) Bir lastiğin uzaması ucuna asılan cismin ağırlı
ğıyla orantılıdır.
Çözüm
Canan yaptığı deneyde özdeş lastikler kullanmıştır.
Yani kullandığı lastiklerin kalınlıkları, uzunlukları ve
cinsleri aynıdır.
Canan lastiklerin uçlarına farklı ağırlıklar asarak uza
maları ölçtüğüne göre, lastik uzamasının asılan cis
min ağırlığıyla orantılı olduğuna ulaşır.
Cevap D
Sıra Sizde - S
||
Yaylar amacına göre bir çok araçta kullanılır. Bu
araçların bazıları aşağıda verilmiştir.
Cisim
K
L
M
N
Ağırlık (N)
10
15
20
5
K, L, M ve N cisimlerinin ağırlıkları yukarıdaki tablo
da verilmiştir.
Farklı yük çiftlerinin asılı olduğu özdeş dinamo
metrelerden hangisinin yayı en fazla uzar?
A)
B)
C)
D)
T
0
COŞKU
73
Kazanım Pekiştirme -1
(ÇL
Aşağıdaki tabloda verilen cisimleri esnek olma
ya da esnek olmamalarına göre işaretleyiniz.
--------- Cisim
Esnek olan
Esnek olmayan
Paket lastiği
Oyun hamuru
Bulaşık süngeri
Cam macunu
Kek hamuru
35 N
Çelik tel
140 N
75 N
Verilen ağırlıkları hangi dinamometrelere astığı
mızda doğru ölçüm yapmış oluruz?
Silgi
Demir çivi
Aynı maddeden yapılmış esnek yaylara uygulanan
kuvvetler ve kuvvetlerin meydana getirdiği uzama
lar tablodaki gibidir.
Buna göre, yayları inceden kalına doğru sırala
yınız.
Esnek bir yaya ağırlığı 2 N olan cisimler sırasıyla
asılarak yaydaki uzamalar şekildeki gibi cetvel ile
ölçülüyor.
Buna göre yaya ait kuvvet - uzama grafiğini çizi
niz.
Kuvvet (N)
Uzama (mm)
74
İki özdeş yaydan bi
rine ait kuvvet - uza
ma grafiği şekildeki
gibidir.
>Kuvvet (N)
60
50
40
t
'H t İ
30
Buna göre, diğer
20
y T
yay ile bir dinamo
10
metre yapılmak is
n
U
tense bu dinamo
1 2
3 4
metre ile hangi ara
lıklar arasındaki ağırlıklar ölçülebilir?
Uzama
(cm)
5
6
@ COŞKU
YAYLARI TANIYALIM
1.
3.
Özdeş yaylara aşağıdaki gibi farklı büyüklükte
kütleler asılıyor.
Yayların es
neklik özelliği sa
dece kalınlıkları
na bağlıdır
m
'
Okan
Yukarıda yaylarla ilgili düşüncelerini ifade eden
öğrenciler verilmiştir.
Şekillerde verilenlere göre yaylardaki x1 ve
x2 uzamaları kaç mm olur?
2
Buna göre hangi öğrencilerin ifadeleri doğ
ru bilgi içerir?
2.
A) Yalnız Turgut
B) Yalnız Canan
C) Turgut ve Aysel
D) Canan ve Okan
A)
10
35
B)
15
35
C) 20
40
D)
30
15
Serbest hâldeki bo
yu 30 cm olan bir
yaya etki eden kuv
vet ve yayın son du
rumdaki boyu aşağı
da verilmiştir.
100 N
Tavan
50 N
Aşağıdaki durum
lardan hangisinde, bu yaya etki eden kuv
vetin sebep olacağı uzama doğru gösteril
memiştir?
M
80 N
T
70 N
Yukarıda yaylara etki eden kuvvetler gösteril
miştir.
Buna göre,
I. K ve L yaylarına zıt yönlerde kuvvet uygu
lanmaktadır.
II. M ve N yaylarına aynı yönlerde kuvvet uy
gulanmaktadır.
III. Kve M gerilmekte, Lve N sıkıştırılmaktadır.
ifadelerinden hangileri doğru bilgi içermek
tedir?
0
COŞKU
A) I ve II
B) II ve III
C) İve III
D) I, II ve
75
5.
d X
8.
Eşit boydaki K, L ve M
yayları aynı cins mad
deden yapılmıştır. K
çok kalın, L çok ince,
M orta kalınlıkta bir
telden yapılmıştır.
Bir yaya ait kuvvet -
Kuvvet (N)
uzama grafiği şekil
deki gibidir.
A) L > M > K
B) M > L > K
C) L > K > M
D) K > L > M
Aşağıdaki araçların hangisinin yapısında
yay bulunmaz?
A)
B)
Dinamometre
Bu yaya farklı kuv
vetler uygulandığın
da boyları aşağıdaki
gibi değişiyor.
20 30
Buna göre yaylar eşit F kuvvetleri ile çekil
diğinde, yayların uzamaları arasındaki ilişki
aşağıdakilerden hangisi olabilir?
6.
&
15 mm
b
ÖÛr
40 mm
5 mm
Buna göre, yaylara etki eden kuvvetlerin bü
yüklükleri kaç N dur?
F,(N)
Fo(N)
F3(N)
A)
18
24
96
B)
C)
36
12
72
48
24
12
D)
36
12
96
Mutfak baskülü
C)
ü)
/
Motosiklet
t
: j \
Salıncak
7.
Şekilde incelik ve
kalınlıkları verilen
aynı cins madde[çözüm dep, yapılmış X, Y,
Z yaylarının boyları
eşittir.
Buna göre hangi öğrencinin yorumu yanlıştır?
J
S~~
İnce yay
Ayşe yaptığı bir
Kuvvet (N)
deneyde bir yayın
ucuna farklı büyük
lükte ağırlıklar asa
rak yaydaki uzama
ları kaydediyor. Da
ha sonra deneye
4 6 8 10 Uzama
(cm)
ait kuvvet - uzama
grafiğini yandaki gibi çiziyor. Ayşe’nin arkadaşıları grafikle ilgili aşağıdaki yorumları yapıyor.
Kalın yay
'i
Çok
kalın yay
Bu yaylarla üç ay
rı dinamometre yapılırsa, dinamometrelerin
ölçüm aralığı newton birimi cinsinden aşağıdakilerden hangisi gibi olabilir?
B)
C)
K
)
A)
0 -- 1
B)
0 --5
10 - 2 0
20 - 100
C)
0 --50
0 - 20
0- 5
D)
0 - - 100
0 - 50
0 - 10
0 - 20
0 - 100
D)
Hande
Q COŞKU
M
İŞ ve ENERJİ
Sırada oturup öğretmeni dinleyen öğrenciler, du
rakta ayakta bekleyen adam, rol gereği sahnede
hareketsiz duran oyuncu fiziksel anlamda iş yap
mış olmaz.
Kazanımlar
2. İ
Kuvvet, iş ve enerji arasındaki ilişkiyi,
2.2
Fiziksel anlam da işin tanımını ve birimini,
2.3
Bir cisme hareket doğrultusuna dik olarak
etki eden kuvvetin, fiziksel anlam da iş yap
madığını,
İş N e dir?
İş kavramının günlük hayattaki anlamı fen bilimin
Sırtında çanta
taşıyan çocuk
düz yolda yü
rürken çanta
üzerinde iş
yapmaz.
Telefonda karşıdaki kişiyi
dinlerken iş
yapmış ol
mayız.
Dolaba kuvvet uygulayan çocuk do
lapları hareket et
tiremediğinde iş
yapmaz.
deki anlamından çok farklıdır. Emek harcanan her
uygulama iş olarak kabul edilir. Gün boyu önünde
ki dosyaları inceleyen bir avukat da, gelen yoğun
telefon trafiğini yönlendiren sekreter de iş yaptığını
ve çok yorulduğunu ifade edebilir. Ancak fen bilim
Ancak yerdeki tuğlaları alarak duvar ören inşaat us
tası, masadaki kitaplarını rafa koyan öğrenci, mar
ket arabasını iten müşteri, arabasını çeken at, bisik
let süren sporcu, ağır yükleri kaldıran vinç gibi inşa
at araçları fiziksel anlamda iş yapar.
lerinde iş kavramının özel bir anlamı vardır. “ İş” öl
çülebilir bir niceliktir.
Şekilde
oyuncak
arabayı çeken
çocuk da, iten
çocuk da iş
yapmaktadır.
Bir kuvvet cismi uygulandığı yönde hareket ettirebiliyorsa, iş yapmış olur. Bu tanımlama gereği fen an
lamında yapılan eylemin iş olabilmesi için iki şart
vardır.
-♦ Bunlardan ilki; bir cisme kuvvet uygulanması
gerekliliğidir.
İkincisi kuvvet uygulanan cismin, kuvvetin
yönünde (en azından bileşeninin yönünde)
hareket etmesi gerekliliğidir.
Î İ COŞKU
Ütüyü ileri geri hareket ettirirken fen bilimleri
anlamında sürtünmeye karşı iş yaparız.
Anahtar Bilgi
Bir cisme bir kuvvet etki ettiğinde cisim kuvvet
doğrultusunda hareket ediyorsa, kuvvet cisim
üzerinde iş yapmış olur.
İş
ve Enerji
1 N luk bir kuvvet bir
w=o
cismi 1 m hareket etti
rirse, 1 J lük iş yapmış
olur. Eğer 2 m yol aldırırsa 2 J lük iş yapmış olur.
W = 1 joule
Şekildeki cisim, sürtün
mesi önemsiz yatay yü
zeyde F1 ve F2 kuvvetle
rinin etkisindedir.
1m
İş B irim i
W
İş
J
F
Ax
Kuvvet Yer değiştirme
N İ L
m
Strö Sizde - 4
Kuvvet birimi newton, yer değiştirme
birimi metre oldu
ğundan, iş birimi
N • m olur. Bu N • m
ye joule denir.
F, = 20 N
Fo = 5 N
Kuvvetler toplam 60 J lük iş yaptıklarına göre,
cisim kaç metre yol almıştır?
A) 8
B) 6
C) 4
D) 2
Örnek - 5
Resimde görüldüğü gibi bir
cismi yerden yukarı doğru
kaldıran bir bayan, cisme
yukarı doğru kuvvet uygu
lamaktadır. Ayrıca cisme
yukarı yönde yol aldırıyor.
Burada hareket doğrultu
sunda kuvvet uyguladığı
için iş yapar.
Aynı bayan resimdeki gibi
elinde cisimle yürürken fizik
sel anlamda iş yapmış olmaz.
Çünkü cisme uygulanan kuv
vetin yönü ile cismin hareket
yönü birbirine diktir. Buna gö
re hareket doğrultusuna dik
uygulanan kuvvetler fiziksel
anlamda iş yapmaz.
Yukarıda verilen resimlerin kaç tanesinde fen
anlamında iş yapılmaktadır?
A) Bir
C) Üç
D) Dört
Çözüm
Yerdeki içi dolu çantayı
kaldırıp rafa koymak, boş çantayı kaldırmaktan
daha zordur. Ağır çantayı kaldırmak için uygu
lanması gereken kuvvet de büyük olur. Uygula
dığımız kuvvet arttıkça yaptığımız iş de artar.
Yandaki şekilde F2
kuvveti cismi hare
ket ettirdiği için iş
yaparken F1 kuvve
ti harekete dik yön
de olduğu için iş yapmaz
B) İki
;f'
III. resimde, anne el arabasını sürerken kuvvet uy
gulayarak arabaya yer değiştirdiğinden dolayı iş ya
par, IV. resimde dağa çıkarken adam sırtında taşıdı
ğı cisimler üzerinde iş yapar.
Cevap B
Sıra Sizde
5
Örnek - 4
Bir cisim 5 N kuvvetin etkisinde 12 m hareket et
tirildiğinde kaç joule lük iş yapılmış olur?
Çözüm
Öğretmen tahtaya beş farklı olay örneği yazmıştır.
Yapılan iş kuvvetle yer değiştirmenin çarpımına eşittir.
Bu olaylardan kaçında, fen bilimleri anlamında iş
yapılır?
İş = Kuvvet x Yer değiştirme = 5 x 12 = 60 J dür.
A) beşi
B) dördü
C) üçü
D) ikisi
@ COŞKU
İş ve Enerji
Kazanımlar
2.4
Enerjinin iş yapabilme yeteneği olarak ta
nımlandığını,
2.5
Hareketli cisimlerin kinetik enerjiye sahip
olduğunu,
2.6
Kinetik enerjinin sürat ve kütle ile olan ilişki
sini
K in e tik Enerji
Enerji N e d ir?
Enerji kelimesini oldukça sık duyarız. Enerji denilin
ce aklımıza ilk gelenler, ışık, elektrik, doğalgaz,
benzin, Güneş, odun, kömür, pil,
baraj, rüzgar vb. dir. Enerji olmadan
yaşamak mümkün değildir. Vücudu
muzun da sürekli enerjiye ihtiyacı
vardır.
ElektrîTenerjisi Bütün aydlnlatmalar enerji ile
olur. Bütün araçlar enerji ile ha
reket eder. Evlerimizdeki cihaz
lar enerji ile çalışır. Güneş’ten
gelen enerji ile aydınlanırız ve
Işık enerjisi
ısınırız. Bitkiler Gü
neş’ten aldıkları enerji ile besinlerini
üretir ve büyürler.
Çevremizdeki enerji çeşitlerinden
bazıları; ısı enerjisi, ses enerjisi, ışık
enerjisi, elektrik enerjisi, barajların
arkasında biriken suyun potansiyel
enerjisi, rüzgâr enerjisi, petrol, kö
Isı enerjisi
mür ve doğalgaz gibi yakıtların
kimyasal enerjileri, sıkıştırılmış ya da gerilmiş yay
daki enerji, hareketli varlıkların sahip olduğu hare
ket enerjisidir.
Bir binada asansörle yukarı çıkarken
asansör bize ve eşyalarımıza yukarı
doğru bir kuvvet uygular,
ıJ*»
Dolayısıyla üzerimizde bir
l
iş yapar. Asansörün
■'
J
'Hareket
enerjisi
’^ 8 . i •*'
îş VaParken kuilan‘
dığı enerji elektrik
ten elde edilir.
Enerji, iş yapabilme yeteneği olarak tanımlanır. İş
ve enerji birbiri ile ilişkili kavramlardır. Yapılan iş ka
dar enerjide değişme olur.
0
COŞKU
Hareket eden ci
simlerin sahip oldu
ğu enerjiye hareket
enerjisi ya da kine
tik enerji adı verilir.
Canlı ya da cansız
hareket eden her
varlığın kinetik ener
jisi vardır. Bu varlık
lar duruyorsa kinetik
enerjileri yoktur yani
sıfırdır.
Hem hareket halindeki ku
şun hem balığın hem suyun
kinetik enerjisi vardır.
Bir cismin kinetik enerjisi, kütlesine ve süra
tine bağlıdır.
Bir cismin kütlesi ne kadar büyükse, kinetik
enerjisi de o kadar büyük olur.
Bir cismin sürati arttıkça, kinetik enerjisi de
artar.
J B
Bir iş yapmak için enerji kullanılır.
Enerji olmadan iş yapılması müm
kün değildir.
Kimyasal
enerji
|
İş yapabilmek için enerjiye ihtiyaç vardır. Bir cisim
üzerinde iş yapıldığında o cisim enerji kazanır. Bu
na göre, enerjisi olmayan varlıkların iş yapamaya
cağını söyleyebiliriz. Ayrıca bir yerde iş yapılıyorsa
orada enerji dönüşümünden de bahsedebiliriz.
Enerji, iş yapabilme yeteneği olduğuna göre enerji
ve iş birimleri de aynı olmalıdır. Yani iş birim i Joule
olduğuna göre enerji birim i de Joule dür.
M i
Eşit süratle koşan
resimdeki at ve yavrusu
olan tayın kinetik
enerjileri eşit değildir.
Çünkü atın kütlesi
tayın kütlesinden
daha büyüktür.
Örnek - 6
(§)
Aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır?
A) Uçan kuşun kinetik enerjisi yoktur.
B) Enerjisi olmayan iş yapamaz.
C) Cansız varlıkların kinetik enerjisi olabilir.
D) Kinetik enerjisi sıfır olan bir cisim duruyor de
mektir.
Çözüm
Uçan bir kuş hareket ettiği için kinetik enerjiye sa
hiptir. A seçeneğindeki yargı yanlış, diğerlerin doğ
rudur.
Cevap A
79
İş ve Enerji
Örnek - 7
Kazanımlar
Aşağıdaki her bir durum için süratleri ve kütlele
ri verilen araçları inceleyerek kinetik enerjilerini
karşılaştırınız.
Bu bölüm ü bitirdiğim de;
2.7
Cisimlerin konumlan nedeniyle çekim po
tansiyel enerjisine sahip olduğunu,
2.:
Çekim potansiyel enerjisinin cismin ağırlığı
na ve yüksekliğine bağlı olduğunu,
P otansiyel Enerji
Enerji yalnızca hareketli varlıklar için söz konusu
değildir. Varlıkların sahip oldukları konumdan dola
yı da enerjileri vardır.
III. durum
10 km/h
10 km/h
20 000 ton
' 1_
2 ton
Cisimlerin konumlarından dolayı sahip olduğu ener
jiye potansiyel enerji adı verilir. Potansiyel enerji
cisimlerin konumlarından dolayı sahip oldukları ya
da maddelerin bünyelerinde sakladıkları enerjidir.
"--- --
... ....-.......
F = 225 N
Çözüm
I. durumda eşit süratlerle hareket eden bisiklet ve
motosikletten, motosikletin kinetik enerjisi daha bü
yüktür. Çünkü kütlesi daha büyüktür.
W= Fx d
W = 225 N x 1.00 m
W = 225 N-m = 225 J
II. durumda eşit kütleli arabalardan önde olanın ki
netik enerjisi daha büyüktür. Çünkü sürati diğerininkinden daha büyüktür.
III. durumda eşit süratlerle hareket eden tekne ve
gemiden, geminin kinetik enerjisi daha büyüktür.
Çünkü kütlesi daha büyüktür.
Sıra Sizde - 6
8 ton
50 km/h
50 km/h
1 ton 50 km/h
Araba
3 ton
Kamyonet
Kütleleri verilen araçlar 50 km/h lik süratlerle ilerle
mektedir.
Buna göre, kamyon, araba ve kamyonetin kine
tik enerjileri büyükten küçüğe nasıl sıralanır?
A) Kamyon,
araba,
kamyonet
B) Araba,
kamyon,
kamyonet
C) Kamyonet,
kamyon,
araba
D) Kamyon,
kamyonet,
araba
Yakup 225 N ağırlığındaki kutuları 1 m yüksekliğin
deki araba kasasına yüklemek için 250 J lük iş ya
pıyor ve kutulara 250 J lük enerji depoluyor. Depo
lanan bu enerji çekim potansiyel enerjisi olarak
adlandırılır. Yakup kaldırdığı kutuyu elinden düşü
rürse kutu yere düşer ve kazandığı çekim potansi
yel enerjiyi kaybeder.
1. Bir cism in yere göre potansiyel enerjisi, cis
min yerden yüksekliği ile doğru orantılıdır.
2. Bir cism in potansiyel enerjisi, cism in ağırlığı
ile doğru orantılıdır.
Yerde duran çantaya göre masa üzerinde duran
çanta potansiyel enerjiye sahiptir.
Yerden eşit yükseklikteki cisimlerden kütlesi büyük
olan cismin potansiyel enerjisi daha büyük, kütlesi
küçük olan cismin potansiyel enerjisi daha küçük
tür. Kütlesi küçük, yerden yüksekliği büyük olan bir
cismin potansiyel enerjisi, kütlesi büyük, yerden
yüksekliği küçük olan cismin potansiyel enerjisine
eşit olabilir.
^
COŞKU
İş vc Enerji
*
80 N
W = 80 N • 1 m = 80 J
W = 160 N • 1 m = 160 J
W = 80 N • 2 m = 160 J
80 N tuk (ismi 1 m yukarı
kaldırmak için yer çekimine
karşı yapılan i; 80 J dür.
Cismin ağırlığı iki katına
çıkarıldığında yapılan iş de
iki katına çıkar.
80 N luk cisim 2 m yukarıya
kaldırılırsa, yapılan iş 160 J olur.
Örnek - 8
$
Kimin yere
göre potan
siyel enerji
si daha büyüktür?
Bu sorunun cevabı, bazı veriler bilinmeden bulunamaz. Babanın ağırlığı fazla,
yerden yüksekliği az, çocuğun ise ağır
lığı az, yerden yüksekliği fazladır.
Sıra Sizde
(çözüm
Aşağıda verilen resimlerde varlıklar ne tür ener
jilere sahiptir?
Uçaktan atlayan
paraşütçü
m
7
^
Hasarı
duruyor
Yüksekten atlayan
motosikletli
Oyun parkında bulunan eşit kütleli Osman, Haşan,
Semiha ve Ali belirtilen yerlerdedir.
Buna göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi yan
lıştır?
Dalgalı denizde
kayak yapan adam
Çözüm
I. Uçaktan atlayan paraşütçü yere doğru inerken
kinetik enerjiye sahiptir. Aynı zamanda belli yük
seklikten atladığı için potansiyel enerjisi vardır.
A) Hasan’ın potansiyel enerjisi Osman’ınkinden
büyüktür.
B) Semiha’nın yalnız potansiyel enerjisi vardır.
C) Ali’nin hem kinetik hem de potansiyel enerjisi
vardır.
D) Ali’nin potansiyel enerjisi azalmaktadır.
II. Motosiklet ve sürücüsü yukarı çıkarken bir kine
tik enerjiye sahiptir. İkisi de yükselirken potansi
yel enerji kazanır.
III. Dalgalı denizde kayak yapan kişi hareketli oldu
ğu için kinetik enerjiye sahiptir. Kayakçı dalga
üzerinde yükselirken potansiyel enerji kazanır.
IV. Dağdaki kar, bulunduğu yerde potansiyel ener
jiye sahiptir.
Q COŞKU
Uzay mekiği yükselir
ken kinetik enerjisi
potansiyel enerjiye
dönüşür.
Hem Güneş etrafında hem
kendi ekseni etrafında
dönen Dünya’nın kinetik
enerjisi vardır.
Esnek yayda depolanan potansiyel enerji,
Kazanımlar
2.9
Bazı cisimlerin esneklik özelliği nedeni ile
1. Yayın uzama ve gerilme miktarı ile doğru oran
tılıdır.
2. Yayın kalınlığına ve inceliğine yani yayın cinsine
bağlıdır.
esneklik potansiyel enerjisine sahip olabile
ceğini,
2.10
Sıkıştırılmış veya gerilmiş bir yayın esneklik
potansiyel enerjisine sahip olduğunu,
2.11
<S>
Örnek - 9
Yayın esneklik potansiyel enerjisinin yayın
sıkışma (veya gerilme) miktarı ve yayın esneklik özelliğine bağlı olduğunu,
Aydın bir yayı
alıp kıvırıyor
Esn e klik Potansiyel Enerji
Sıkıştırılmış ya da gerilmiş yayın da potansiyel ener
jisi vardır. Yayda depo edilmiş bu enerji yayın es
nekliğinden kaynaklanır. Esnek cisimlerin sıkışma
ve gerilmesi sonucunda sahip oldukları enerjiye
esneklik potansiyel enerji denir.
Merve bir saksıyı
masadan alıp yere
indiriyor.
Emin ise
topa
vuruyor.
Bu olaylarla ilgili aşağıdakilerden hangisi söyle
nemez?
A) Aydın yaya esneklik potansiyel enerjisi kazan
dırmıştır.
B) Merve saksının çekim potansiyel enerjisini
azaltmıştır.
Kurmalı oyuncak arabala
rında, kurmalı saatlerde,
gerilmiş yayda, gerilmiş
C) Emin topa kinetik enerji kazandırmıştır.
lastikte esneklik potansi
Çözüm
yel enerjisi depolanmıştır.
D) Üç öğrenci de cisimlere enerji kazandırmıştır.
Yayı kıvırırken enerji harcarız. Bu enerji yayda es
Trombolin üzerine aranıldı
ğında, trom bolin aşağı
doğru gerilir ve esneklik
potansiyel enerji depo
lanır.
enerji
tekrar
tekrar
Daha sonra bu
atlayan çocuğa
aktarılır ve çocuk
yukarı doğru zıplar.
Cevap D
Okçuluk yarışmalarında
ok atan sporcuları görmüşsünüzdür. Sporcu
yayı iyice gererek esnek
lik potansiyel enerjisi de
polar. Yayı az gererse
yayda az enerji depola
nır, yayı çok gererse yay
da çok enerji depolanır.
Yayı bıraktığı anda depo
lanan bu enerji oka akta
rılarak ok fırlar ve hedefe doğru ilerler.
82
neklik potansiyel enerjisi şeklinde depolanır. Saksı
yı yere indirirken saksı potansiyel enerji kaybeder.
Topa vurduğumuzda top kinetik enerji kazanır. Bu
na göre A, B, C doğru D yanlıştır.
I. Gerilmiş bir lastikte esneklik potansiyel enerjisi
depolanır.
II. Bir yay denge konumundan sıkıştırılırken yay
üzerinde iş yapılmış olur.
III. Sıkıştırılmış yayı serbest bırakırsak, yayın enerji
si artar.
Yukarıdaki yargılardan hangileri doğrudur?
A) YalnızI
B) İv e li
C) II ve III
D) I, II ve III
Q COŞKU
İş ve Enerji
Kazanımlar
Örnek -10
2.12
Potansiyel ve kinetik enerjilerin birbirine
dönüşebileceğini,
2.13
Enerji dönüşümlerinden hareketle, enerji
nin korunduğu sonucunu,
2.14
Buna göre,
Çeşitli enerji türlerini ve bunlar arasındaki
dönüşümleri,
..V
Enerji D ö n ü ş ü m ü
t
Potansiyel ve kinetik enerjinin toplamına mekanik
enerji denir. Ortam sürtünmeleri ve enerji kayıpları
yoksa, mekanik enerji sabittir.
Bir çivinin ucuna
asılı cisim ilk şekil
deki gibi belli bir
yükseklikten ser
best bırakıldığında
uçlardaki konum
ları arasında sürekli gider ve gelir. Potansiyel ve ki
netik enerji sürekli birbirine dönüşür.
Sırıkla atlayan bir sporcu koşarak
gelirken kinetik enerjisi vardır. Bu
enerji esneklik ve çekim potansi
yel enerjiye dönüşür. Çıtayı geçen
sporcu aşağı doğru düşerken çe
kim potansiyel enerji kinetik ener
jiye dönüşür. Fakat toplam enerji
sabittir. Buna enerjinin korunumu
denir. Enerjinin korunumuna göre
enerji bir türden başka bir türe dö
nüşebilir ama hiçbir zaman yok olmaz.
Q COŞKU
I. Emrehan’ın L
noktasından
geçerken ki
netik enerjisi
300 J olur.
II. Emrehan M noktasına ulaştığında enerjisi sıfır
olur.
Günlük hayatta karşılaştığımız bir çok olay enerji
açısından incelendiğinde, enerjinin bir türden diğe
rine dönüştüğünü görürüz. Örneğin radyoda pilden
gelen elektrik enerjisi ses enerjisine dönüşürken bir
oyuncak arabada hareket enerjisine dönüşür. Ampul
elektrik enerjisini ışık ve ısı enerjisine dönüştürür.
Düşey düzlemdeki sıkıştırılmış yayın
üzerine konulan top serbest bırakıldı
ğında top yukarı doğru fırlar. Yayın es
neklik potansiyel enerjisi, ki
netik enerji ve çekim potansi
yel enerjisine dönüşür. Dolayısı ile yayın esneklik potan
siyel enerjisi en son yer çeki
mi potansiyel enerjisine dö
nüşmüş olur. Burada enerji
dönüşmüş fakat toplam
enerji sabit kalmıştır.
Yanda bir kaydıraktan kayan
çocuklar görülmektedir. Emrehan’ın kaydırağın başında
otururken sahip olduğu po
tansiyel enerji 600 J dür.
III. Hayri M noktasında hem potansiyel hem kinetik
enerjiye sahiptir.
IV. Hayri’nin K noktasında sahip olduğu enerjinin bir
kısmı, aşağı kayarken ısı enerjisine dönüşmüştür.
yargılarından hangileri doğrudur?
A) I ve IV
B) II ve III
C) I, II ve III
D) III ve IV
Çözüm
K noktası yerden 2 m, L noktası yerden 1 m yüksek
liktedir. Sürtünme olmasaydı L noktasından geçen
Emrehan’ın kinetik enerjisi 300 J olurdu. Ama sür
tünme olduğu için bu enerji 300 J den daha az olur.
I. yanlıştır.
M noktası yerden 30 cm yüksekte olduğu için, bu
noktada Emrehan’ın bir miktar potansiyel enerjisi
olur. II. yanlıştır.
Hayri M noktasından hem kinetik hem potansiyel
enerjiye sahiptir. III. doğrudur.
Hayri K noktasında belli bir enerjiye sahiptir, aşağı
kayarken enerjisinin bir kısmı sürtünmeyle ısı ener
jisine dönüşür. IV. doğrudur.
Cevap D
Sıra Sizde ~9
Emre yatay zeminde durmakta olan topa vuruyor.
Top harekete geçtikten bir süre sonra duruyor.
Buna göre, aşağıdaki yargılardan hangisi vanlıştir?
A) Emre topa vurarak fen anlamında iş yapmıştır.
B) Emre’nin yaptığı iş top üzerinde kinetik enerjiye
dönüşmüştür.
C) Top, yerin ve havanın uyguladığı sürtünme kuv
vetinden dolayı yavaşlayıp durmuştur.
D) Sürtünme sonucu topun kinetik enerjisi potan
siyel enerjiye dönüşmüştür.
İş ve Enerji
Aşağıdaki soruları cevaplayarak bulmacayı ta
mamlayınız.
1. Kuvvet etkisi ile hareket eden cisim üzerinde yapılan,
Cismi harekete geçiren etki,
4.
Enerji birimi,
5.
Hareketli cismin enerjisi
K
L
M
Y
2. İş yapabilme kabiliyeti,
3.
10 N
rzr~\ 5 N
2k9 m u
K
j- * -
İ
Wy
L
M
L
M
Z
EB&V1 20 N
3 kql f e i—
K
6. Yerden yükseğe çıkarılan cismin artan enerjisi
WY
Yatay zeminde durmakta olan cisimlerden X cismi
L noktasına kadar, Y ve Z cisimleri ise M noktasına
kadar şekilde belirtilen kuvvetler ile çekiliyor.
Noktalar arası uzaklık eşit ve 5 m olduğuna göre
yapılan işleri hesaplayınız.
Wx = ..............................
Wy = ..............................
wz = ..............................
Aşağıdaki cümlelerden doğru olanların başına
D, yanlış olanların başına Y yazınız.
T " . ----•—
J
İş İ
[__: 1 ■ Enerji olmadan cisimlerin yeri değiştirilemez.
İş
i__ ] 2. Enerjinin ısı, ışık, hareket, potansiyel enerji
gibi çeşitleri vardır.
3. Cisimlerin konumları nedeniyle kinetik ener
jileri vardır.
4. Hızı artan cismin kinetik enerjisi de artar.
5. Bir cismin aynı anda potansiyel ve kinetik
enerjisi olabilir.
Sürtünmesi önemsiz düzlemdeki cisimlere etkiyen
kuvvetler ve cisimlerin hareket yönleri şekildeki gi
bidir.
Kuvvetlerin verilen şekillere göre iş yapıp yap
madığını tabloda işaretleyiniz.
6. Enerji çeşitleri birbirine dönüşemez.
7. Kuvvet uygulanan cisim hareket etmiyorsa
cisim üzerinde iş yapılmış olmaz.
L J 8- ¡n'Şe geçen uçağın potansiyel enerjisi artar.
Q COŞKU
İŞ vc ENERJİ
T KDT
1.
I
2
Aşağıdaki yargılardan hangileri doğrudur?
I. Sürati artan cismin kinetik enerjisi de artar.
II. Yüksekliği azalan bir cismin çekim potan
siyel enerjisi artar.
III. Yatay düzlemde yavaşlayan bir cismin me
kanik enerjisi değişmez.
A) Yalnız
B) Yalnız
C) İve III
D) I, II ve
K.E. P.E.
K.E. P.E.
K.E. P.E.
K.E. P.E.
Bir cisme ait kinetik ve potansiyel enerji değer
leri yukarıda verilen sütun grafiklerindeki gibi
zamanla değişmektedir.
Buna göre, cisim aşağıdakilerden hangisi
olabilir?
A) Dünya etrafında dolanan bir uydu
2 . Gürkan, kinetik
Kinetik
Enerji
ve potansiyel
enerjinin bağlı
olduğu nicelik
leri yandaki gi
bi bir şema ile
göstermek isti
yor.
B) Sabit süratle olduğu yerde dönen bir te
kerlek
Potansiyel
Enerji
C) Yukarı doğru atılan bir top
D) Balkondan yere doğru düşen bir saksı
Aşağıdakilerden hangileri aynı anda hem ki
netik hem de potansiyel enerjiye sahiptir?
Buna göre Gürkan, numaralı yerlere aşağıdakilerden hangilerini yazmalıdır?
I. Havada uçan kuş
II. Duvarda asılı duran tablo
A) Kütle
Sürat
III. Hareketli dönme dolapta oturan çocuk
Yükseklik
B) Sürat
Yükseklik
Kütle
A) Yalnızlı
B) İv e li
C) Sürat
Kütle
Yükseklik
C) İve III
D) I, II ve
D) Yükseklik
Sürat
Kütle
6.
3.
Eşit ağırlıklı K,
L, M ve N ci
simleri şekil
deki konum
larında tutulu
yor.
m C)
K *N©
yer
Buna göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi
doğrudur?
A) K cisminin potansiyel enerjisi L ninkinden
büyüktür.
0
Sıkıştırılan yayın üzerine
Şekil - 1deki gibi bir cisim
konuluyor. Yay serbest bı
rakıldığında cisim Şekil - II
deki gibi yukarı doğru fırlı
yor.
q
Sürtünmeler önemsenşe k ii-ı
Şekii-ıı
mediğine göre, bu olayda enerji dönüşümü
aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur?
A) Yay potansiyel enerjisi
Kinetik enerji -»
Çekim potansiyel enerjisi
B) L ve M nin potansiyel enerjileri eşittir.
B) Yay potansiyel enerjisi —> Isı enerjisi —> Ki
netik enerji
C) Cisimler serbest bırakıldıklarında N en bü
yük süratle yere çarpar.
C) Yay potansiyel enerjisi
Çekim potansi
yel enerjisi
Mekanik enerji
D) Cisimler serbest bırakılıp yere vardıklarında
M en büyük kinetik enerjiyle yere çarpar.
D) Çekim potansiyel enerjisi
yel enerjisi
Isı enerjisi
COŞKU
Yay potansi
İş ve Enerji
9.
Bilgi: 1 N luk bir kuvvet bir cismi, kuvvet yö
nünde 1 m hareket ettirirse 1 J lük iş
yapmış olur.
K.E
P.E.
Bazı öğrenciler yukarıda verilen tanımı açıkla
yan bir çizim yapmak istiyor.
L noktası
Hangi öğrencinin yaptığı çizim doğrudur?
K noktasından serbest bırakılan küre K - P ara
sında gidip gelmektedir.
A)
L noktasında kürenin sahip olduğu potansi
yel (P.E.) ve kinetik enerji (K.E.) şemada ve
rildiğine göre aşağıda belirtilen noktalardan
hangisinde, kürenin enerjileri yanlış göste
rilmiştir? (Sürtünmeler önemsizdir. L ve N eşit yük
seklikte noktalardır.)
B)
—
K.E
Keriman’ın çizimi
P.E.
N noktası
10 .
8.
Elif bisikletini tutup hava
ya kaldırıyor.
Buna göre,
I. Elif bisikleti kaldırır
ken enerji harcamıştır.
Yukarıdaki kavram haritasında numaralı ku
tulara aşağıdaki kavramlardan hangileri ge
tirilirse, kavram haritasi doğru bir şekilde
tamamlanmış olur?
II. Bisiklet havaya kaldı
rılırken çekim potan
siyel enerjisi kazanır.
III. Elif bisikleti havadayken bırakırsa, çekim
potansiyel enerjisi kinetik enerjiye dönüşür.
A) Yalnız I
B) II ve III
C) Yalnız II
D) I, II ve III
I
II
III
A) yükseklik
joule
sürtünme
B) sürat
joule
sürtünme
C) ağırlık
newton
yükseklik
D) sürat
joule
yükseklik
0 COŞKU
11.
Şekil - II
Yukarıdaki şekilde gösterildiği gibi bisiklet düz
yolda 20 m/s sabit süratle giderken balon da
20 m/s sabit süratle yukarı çıkmaktadır.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) Bisiklet ve balon kinetik enerjiye sahiptir.
Şekil-I deki gibi özdeş cisimlerle aynı metalden
yapılmış yaylar eşit miktar sıkıştırılıyor. Yaylar
serbest bırakıldığında cisimler Şekil-II deki gi
bi farklı yüksekliklere çıkıyor.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi doğru
dur?
A) Şekil - 1de yaylarda eşit miktar esneklik po
tansiyel enerjisi depolanmıştır.
B) Balonun kinetik enerjisi artmaktadır.
B) En ince yay K yayıdır.
C) Balon hem kinetik enerjiye hem de potan
siyel enerjiye sahiptir.
C) En kalın yay L yayıdır.
D) Bisikletin potansiyel enerjisi sabitken balo
nun potansiyel enerjisi artmaktadır.
1 2 . Bir ipin ucuna
bağlanan küre
şeklindeki ci
sim K - L nok
taları arasında
yandaki gibi gi
dip geliyor.
D) Cisimler eşit miktar yer çekimi potansiyel
enerjisi kazanmıştır.
1 4 . Sürtünmesi önemsenmeyen aşağıdaki dü
zenekte K noktasından serbest bırakılan ci
simle ilgili aşağıdakilerden hangisinde veri
len bilgiler doğru olur?
Kürenin hare
ketiyle ilg ili
aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Ortam sürtünmesiz ise kürenin III konu
mundaki kinetik enerjisi, I konumundaki
potansiyel enerjisine eşittir.
(Mekanik enerji cismin potansiyel ve kinetik enerji top
lamına eşittir, f : artışı, \ : azalmayı,
: sabit olma
yı gösterir.)
B) Ortam sürtünmesiz ise kürenin I konumun
daki mekanik enerjisi, II konumundaki me
kanik enerjisine eşittir.
D) Ortam sürtünmesiz ise cismin K noktasın
daki mekanik enerjisi, L noktasındaki me
kanik enerjisinden büyük olur.
A) K - L arası
co
C) Ortam sürtünmeli ise küre bir süre sonra III
konumunda dengeye gelir.
Hareket
aralığı
L - M arası
C) K - S arası
D) R - S arası
Enerji
Durumu
V
HAYATIMIZI KOLAYLAŞTIRAN
MAKİNELER
Kazanımlar
M
3. i
Bir kuvvetin yönünün nasıl değiştirilebilece
ğini,
3.2
Bir kuvvetin yönünü ve/veya büyüklüğünü
değiştirmek için kullanılan araçlara basit m a
kineler denildiğini,
3.
Basit makine kullanarak uygulanan “giriş”
kuvvetinden daha büyük bir “çıkış” kuvveti
elde edilebileceğini,
3.
Bisikletten otomobillere ve oradan diğer iş makine
lerine kadar bütün araçlarda vites bulunur. Araç dü
şük viteste giderken uygulanan kuvvet büyük, yük
sek viteste giderken uygulanan kuvvet küçük olur.
Bir işi yaparken basit makine kullanmanın
enerji tasarrufu sağlamayacağını, sadece iş
yapma kolaylığı sağlayacağını,
3.
Belirli bir giriş kuvvetini, en az üç basit maki
neden oluşan bir bileşik makineye uygulaya
rak çıkış kuvvetinin büyüklüğünün arttığını
Bisikletin dişli düzeneği
Bu durum basit makineler için şu genel kuralı yazabileceğimizi söyler.
M a k i n e l e r İş B a ş ı n d a
Günlük yaşantımızda kuvvetin yönünü ve büyüklü
ğünü değiştirebilen bir çok araç gereç vardır. Evi
mizde bazı ufak tamiratlar yapabilmek için bu araç
gereçler bize iş yapabilme kolaylığı sağlar.
Aşağıdaki şekillerde verilen aletlerin uygulanan
kuvvetin yönünü değiştirip değiştirmediğini incele
yelim.
•
Kuvvetten kazanç varsa yoldan kayıp vardır.
•
Hiçbir makinede işten kazanç olmaz.
Hatta sürtünme gibi nedenlerden dolayı işten kayıpda vardır.
Büyüklü küçüklü hayatımızı kolaylaştıran basit ma
kineler ile ilgili olarak aşağıdaki yararlar sayılabilir.
-♦ Basit makinelerle iş kolaylığı sağlanabilir.
1. Uygulanan kuvveti artırabilir. (Kuvvet kazan
cı sağlayabilir.)
^
Basit makinelerle yoldan da kazanç sağlanabilir.
Basit makinelerde kuvvetten kazanç aynı oran
da yoldan kayba sebep olur.
2. Uygulanan kuvvetin yönünü değiştirebilir.
3. Bir işin yapılma hızını değiştirebilir.
(Giriş kuvveti)
(Giriş kuvveti)
4. Bir enerji türünü başka bir enerji türüne dö
nüştürebilir.
Q COŞKU
Hayatımızı Kolaylaştıran Makineler
Destek ortada
Basit Makineler
Yük ortada
Kuvvet ortada
işlerimizde kolaylık sağlayan bir ya da iki parçadan
meydana gelen araçlara basit m akineler adı verilir.
Basit makinelerle, uygulanan kuvvetin büyüklüğü
ve yönü değiştirilerek iş yapma kolaylığı sağlanır.
Basit makinelerle iş yapabilmek için enerji vermemiz
gerekir. Basit makineler kendilerine verilen enerji
den daha fazla iş yapamazlar. Şimdi bazı basit ma
kineleri inceleyelim.
Şekilde kaldıraç tip le ri ve bu tiplere uygun aletler
verilm iştir. Kuvvet kolu yük kolundan büyük olan
kaldıraçta kuvvetten kazanç vardır.
Kaldıraçlar
Çocukların parkta bindikleri tahterevalli bir kaldıraç
tipidir. Tahterevallinin iki kolu vardır. Ortasında ise
destek vardır. Tahterevalliye binen çocukların ağırlık
ları farklı ise oturdukları yerlerin desteğe olan uzak
lıkları da farklı olursa ancak denge durumu sağla
nabilir.
Örnek -11
Bir öğrenci ağırlığı ihmal edilen kaldıraçta kuvvet ve
yükün yerlerine göre kuvvet kazancının değiştiğini
gözlemek istiyor.
Destek noktası da denilen sabit bir nokta etrafında
dönebilen sistemlere kaldıraç denir. Kaldıraçlarla
yükü dengelemek için uygulanan kuvvetin yönü de
ğiştirilir.
Yükün ve desteğin bulunduğu, kuvvetin uygulandı
ğı yere göre üç değişik kaldıraç tipi vardır.
Buna göre, öğrenci hangi iki düzeneği kullan
malıdır?
A) I ve II
B) II ve IV
C) I ve IV
D) III ve IV
Çözüm
Öncelikle öğrencinin düzeneklerde kullanacağı
ağırlık eşit olmalıdır. Sonra destek noktaları farklı
yerde olmalıdır. Buna göre öğrencinin A seçeneğin
de verilen I ve II düzeneklerini kullanması gerekir.
Cevap A
Kaldıraç hangi tip olursa ol
sun, kuvvetin desteğe olan
uzaklığı kuvvet kolu, yükün
desteğe olan uzaklığı ise
yük kolu olarak adlandırılır.
Dengedeki bir kaldıraçta yük ile yükü dengeleyen
kuvvet arasındaki ilişki;
Kuvvet x Kuvvet yolu = Yük x Yük kolu
Sıra Sizde • 10
Aşağıdaki kaldıraca benzeyen aletlerden hangi
si diğerlerine göre farklıdır?
A)
dur.
Makas
Kuvvet kolu x; yük kolu y ile gösterilirse eşitlik;
Fx = P y
şeklinde ifade edilebilir.
Kuvvet kolunun uzunluğu, yük kolunun uzun
luğundan ne kadar fazla ise kaldıracın kuvvetten
kazancı o kadar büyüktür.
¿2 COŞKU
B)
C)
Levye
D)
Cımbız
Kerpeten
Hayatimizi Kolaylaştıran Makineler
M akaralar
İş makinelerindeki vinç
lerde, inşaatlarda,
gemiden yük
indirme gibi
bir çok yerler
de makaralar
dan faydalanılır.
Makaraların bazıları kuvvetten kazanç sağlarken
bazıları kuvvetin yönünü değiştirir.
Ağır yükleri kaldırmak için makara gruplarından
faydalanılır.
Sabit M a k a ra la r
Şekildeki
sistemde
ipin bütün noktaların
daki gerilme kuvvetle
ri eşit büyüklüktedir.
Hareketli makara gu
rubuna bağlı ip sayısı
arttıkça dinamometre
nin gösterdiği değer
azalır.
Uygulanan
kuvvet
Sabit bir noktaya asılan ve dönerek cisimlerin hare
ket etmelerini kolaylaştıran makaraya sabit maka
ra denir. Sabit makarada yükü dengeleyen kuvvet,
yükün ağırlığına eşittir. Sabit makara kuvvetin yönü
nü değiştirir, fakat kuvvetten kazanç sağlamaz. Hat
ta sürtünme ile enerjiden bir miktar kayıp olur.
H a re k e tli M a k a ra la r
Palangalar da makara düze
nekleridir. Sabit ve hareketli
makaralar vardır, kuvvetten
kazanç sağlayan düzenekler
dir. Hareketli makara sayısı
arttıkça kuvvet kazancı da ar
tar.
Uygulanan
kuvvet
H areketli m akaralar yüke
bağlı olup, yükle birlikte aşağı
ya da yukarı hareket eder.
Hareketli makarada kaldırıla
cak yükün ağırlığı iki ip tarafın
dan eşit olarak paylaşılır. Do
layısıyla uygulanacak kuvvet
toplam ağırlığın (yük ve maka
ra ağırlığı) yarısı kadar olur.
|b
Örnek - 12
Yukarıdaki düze
neklerde makara
ağırlıkları ve sürtün
meler önemsizdir.
Buna göre L ağırlı
ğındaki cismi den
geleyen kuvvetler
arasındaki ilişki
nasıldır?
4N
O
ip
Çözüm
Düzenekleri tek tek incelediğimizde F1 ve F2 kuv
vetlerinin L/2 ye eşit olduğunu görürüz.
8N
Makara ağırlığı ihmal edilirse, uygulanan kuvvet maP
karaya asılan yükün yarısına eşittir. F = — olur. Bu
2
En sağdaki şekilde en alttaki makarada yük ikiye
bölünür L/2 olur.
durumda hareketli makarada kuvvetten kazanç var
Sonra ikinci makarada bir daha ikiye bölünür L/4
olur. Bu durumda F3, L/4 e eşittir.
dır.
O hâlde F1 = F2 > F3 yazabiliriz.
Vida: Bir silindir etrafına sarılı eğik düzlem şeklin
deki oyuncaklardan oluşan bir basit makinedir. İki
ya da daha fazla parçayı birbirine tutturmak için vi
da kullanılır. Vidada da eğik düzlemde olduğu gibi
kuvvetten kazanç, yoldan kayıp vardır. Vidalı bir kri
ko ile kriko kolunu döndürerek yüzlerce kilo ağırlı
ğındaki arabayı kolayca kaldırabiliriz.
Ağacın
vidaya
uyguladığı
diren;
kuvveti
Bir vida adımı iki diş arasındaki mesafedir. Vida bir
tur döndüğünde, bir vida adımı kadar ilerler. Vida,
kuvvetin yönünü ve büyüklüğünü değiştirir. Vida,
tornavida ile döndürüldüğünde tahta içinde ileri
doğru hareket eder.
Örnek - 13
Bir P yükü ağırlığı ihmal edilen hareketli bir makara
kullanılarak dengeleniyor.
Aşağıdaki durumların hangisinde P yükünü den
geleyen kuvvet en küçük olur?
(Makara ağırlıkları ve sürtünmeler önemsizdir.)
Çözüm
A seçeneğinde F-, = P dir. Eğik düzlemlerde hare
ketli makara kullanılmıştır. Hareketli makara uygula
nan kuvveti yarıya düşürür. Eğik düzlemde eğimin
en az olduğu düzenekte yükü dengeleyen kuvvet
en azdır. Buna göre D seçeneğinde eğim en az ol
duğu için yükü dengeleyen kuvvet en az olacaktır.
Cevap D
i
Bir çok makinelerde,
arabaların vites sis
temlerinde dişliler
kullanılır. Dişliler
yardımıyla kuv
vetin yönü ve
büyüklüğü de
ğ iş tir i
lir.
Şekildeki gibi 600 N ağırlı
ğındaki bir cisim sürtün
600 N
mesi önemsiz eğik düzlem
üzerinde dengededir.
Buna göre,
I. Düzenekte kuvvet kazancı vardır.
_
II. Dinamometre 600 N u gösterir.
III. Eğik düzlem bir çeşit basit makinedir.
A) Yalnız I
B) II ve III
C) I ve III
D) I, II ve III
Dişliler
Dişli çarklar, kısaca dişliler bisik
letler, iş makineleri, araç motor
ları, vinçler, saat mekanizma
ları gibi bir çok yerde bulun
maktadır.
Dişliler doğrudan birbirleriyle temas edebilirler.
Dönme eksenleri farklı olabileceği gibi, eşmerkezli
ve perçinlenmiş de olabilir.
Bileşik
M akin eler
İki ya da daha fazla basit makinenin birlikte kullanıl
ması ile elde edilen düzeneklerdir. Örneğin şekilde
ki sistemde kaldıraçta kuvvetten ka
zanç sağlandığı gibi hareketli makara
da da kuvvetten kazanç sağlanır. Böylece kuvvet kazancı daha da artar. Sis
temdeki sabit makara
kuvvetin yönünü değiş—
™ Yük
Şekildeki el mik
seri dişli çarklar
ve çıkrıktan olu
şan bir bileşik
makinedir.
Şekil - ıı
Birbirleriyle doğrudan temas eden dişliler Şekil - 1de
ki birbirleriyle zıt yönde döner. Birbirlerine Şekil-II
deki gibi zincirle bağlı dişlilerse aynı yönde döner.
Dönme sayısı diş sa
yısı ile ters orantılı
değişir. Diş sayısı bü
yük olan dişli bir mik
tar döndürüldüğünde,
onunla temas halinde
ki diş sayısı az olan
dişli daha fazla döner.
Şekildeki düzenekte L ve
M dişlileri merkezleri çakı
şacak biçimde perçinlenmiştir.
180 diş
Dönme sayısı yarı çap uzunlukları ile de ters
orantılı değişir.
Diş sayısı büyük olan dişlinin yarı çapı da büyük
tür. Büyük yarı çaplı dişli bir miktar döndürüldüğün
de, onunla temas halindeki
küçük yarı çaplı dişli daha faz
la döner.
Ortak eksenli dişlilerin hem
dönme yönleri hem de dönme
sayıları eşittir.
92
$
Örnek -14
Buna göre dişlilere ha
reket kazandırıldığında,
hangi dişliler aynı yönde
döner?
A) K - M - L
B) M - P - N
C )L -M -P
D )K - P - N
Çözüm
K, a yönünde dönerken M, b yönünde döner. M ile
L çakışık olduğu için ikisi de b yönünde döner. L, b
yönünde dönerken N a yönünde, P de b yönünde
döner. Buna göre K ile N aynı yönde, L, M ve P ay
nı yönde döner.
Cevap C
Q COŞKU
Genelde çıkrık köylerde kuyudan su çekmek için
hâlâ kullanılır. Çıkrığın kol uzunluğu silindirin yarı
çapından büyük olduğu sürece kuvvetten kazanç
sağlanır.
Sıra Sizde - 13
Şekildeki K, M, Lve N dişlile
rinden oluşan düzenek
harekete geçiriliyor.
8r
L ve M dişli
leri merkez
leri çakışa
cak biçimde
birbirine perçinleşmiş olduğuna göre;
I. K ile L
II. L ile M
Kama
>
>
En az bir yüzeyi eğik düz
lemden meydana gelmiş
basit makinelere kama
adı verilir. Kamalar, kuvve
tin yönünü değiştirir, kuv
vetten kazanç sağlar, yol
dan kaybettirir.
I. K ile N
dişlilerinden hangilerinin tur sayıları eşittir?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) I ve II
Odun kesmek için kullan
dığımız baltalar, mutfakta
domates gibi sebze ve
Bıçak ve balta kamaya
meyveleri kesmek için
örnektir.
kullandığımız bıçaklar, çi
vi, iğne uçları, jilet ağzı birer kamadır.
D) II ve III
Kazanımlar
B u bölüm ü b itirdiğim de;
3.6
Farklı basit makine çeşitlerini araştırarak ba
T e kerle k
sit makinelerin geçmişte ve günümüzde in
sanlığa sunduğu yararları,
3.7
Tasarladığı bileşik makinenin uzun süre kul
lanıldığında, en çok hangi kısımlarının ne şe
kilde aşınacağını,
F a r k l ı B a s it M a k i n e l e r
Öğrendiğimiz basit makinelerin dışında günlük ya
şantımızda kullandığımız bir çok basit makine var
dır. Bunlardan bazılarını inceleyelim.
K a sn a kla r
Birçok motorlu araçta
motorun dönme ha
reketini aracın diğer
kısımlarına aktarmak
için dişlilerden başka
kasnaklar da kullanı
lır. Kasnaklar arasın
daki hareket iletimi
kayışla sağlanır. Kasnakların tur sayıları arasındaki
ilişkiler dişlilere benzemektedir. Tur sayısı yarıçap
uzunlukları ile de ters orantılı değişir. En alttaki şe
kilde olduğu gibi kayış çapraz bağlanarak kasnak
ların dönme yönleri değiştirilebilir.
Ç ıkrık
Yarıçapları farklı, dön
me eksenleri aynı
olan iki silindirle oluş
turulan araca çıkrık
denir.
-Ş
Tekerlek, ortasından geçen eksen
etrafında dönebilen disk şeklinde
bir araçtır. Tekerleklerin orta
sından geçen eksenler
Tekerlek
bir araca sabitlenip,
yük aracın üzerine
oturtulur. Araç itildi
ğinde tekerlekler dö
nerek aracın kolayca
hareket
etmesini
Bisiklet, tekerlek, dişli, kaldı sağlar. İşte bu yüz
raç, çıkrık gibi birçok parçadan den tekerlek, insan
lığın önemli icatların
oluşan bir bileşik makinedir.
dan sayılır. Tekerlek
sürtünmeyi azaltır.
Vinç
Çok ağır yükleri
kaldırmak için
vinçler kullanılır.
Vinçlerde ma
karalar kullanı
larak
yükün
ağırlığı birçok
Hareketli ve sabit
halata bölün
makaralardan oluşan
müş olur. Gü
sistemlerde vinçler çok
nümüzde vinç
ağır yükleri kaldırabilir.
lerin yükleri yu
karı kaldırmalarında harcanan güç elektrik motorla
rıyla sağlanır.
Basit makinelerin en çok sürtünen kısımları aşın
dığı için zamanla görevlerini tam olarak yerine
getiremezler. Örneğin bıçakların ucu körelir, te
kerleklerin dişlileri incelir.
Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uy
gun kavramlarla doldurunuz.
mamlayıp gizli basit makineyi bulunuz.
1. Basit makineler ile kuvvetin.................. değişti
1. Kolay yük taşıma rampası
rilebilir.
2.
Balta, bıçak gibi basit makine türü
2. Basit m akinelerde.................. kazanç yoktur.
3.
Birbirine temas ederek hareket aktarma düzenekleri
3. Yükle
4. Çubuk etrafına
birlikte
hareket
eden
makaralara
-
„
........................ makara denir.
düzlem
4. Basit makinelerde
..................
kazanç varsa
yoldan kayıp vardır.
5.
Kuyulardan su
5...................... makara ile 10 N ağırlığındaki bir cis
mi daha az kuvvetle kaldırabiliriz.
6. Ulaşım araçları
için çok önemli
bir basit maki-
6. Eş m erkezli.................. dönme yönleri aynıdır.
7. En az bir yüzeyi eğik düzlem olan basit makine
ye .................. denir.
7.
Makaralardan
8. Makas, kerpeten gibi a le tle r...................örnek
olabilir.
8. Çok ağır yükleri
9...................... birkaç makaradan meydana gelir.
10. Silindir etrafına sarılmış eğik düzlem şeklindeki
oyuktan oluşan basit m akineye..............denir.
Kdzanım Pekiştirme -12
Aşağıda verilen basit makinelerde kuvvet, yük ve destek noktasını gösteriniz.
94
Q COŞKU
HAYATIMIZI KOLAYLAŞTIRAN MAKİNELER
1. Aşağıdaki ifadelerden hangisi, doğru bilgi
4.
içerir?
A) Basit makineler enerji tasarrufu sağlar.
Makara ağırlığının ihmal edildiği şe
kildeki düzenekte, P ağırlıklı cisim F
kuvveti ile dengede tutuluyor.
Buna göre,
B) Sürtünme kuvveti hareketli sistemlerde
enerji kazancı sağlar.
I. Cismin ağırlığı F kuvvetine eşittir.
C) Sürtünmelerin önemsenmediği sistemler
de mekanik enerji artar.
II. İp yukarı çekildiğinde makara x
yönünde döner.
D) Bazı basit makineler kuvvetten kazanç sağ
larken, bazıları sadece kuvvetin yönünü de
ğiştirir.
III. Cismi h kadar yukarı çıkarmak için ipin ucu
2h kadar çekilmelidir.
A) Yalnız II
B) I ve II
C) II ve III
D) I, II ve
2.
O
5.
Ahmet yerde bulunan
ağır bir cismi bir kaldı
raç kullanarak en az
kuvvet ile hareket ettir
meyi düşünmektedir.
Aşağıdakilerden hangisi kaldıraç olarak kul
lanma amacı ile tasarlanmamıştır?
B)
Bunun için, I, II ve III teki durumları uygula
yan Ahmet, aşağıdakilerden hangisindeki
gibi bir sonuca ulaşabilir?
İnşaat küreği
D)
A) Cismi kolay bir şekilde hareket ettirmek için
desteğin yeri cisme yakın olmalıdır.
B) Cismi hareket ettirmek için uygulanan kuv
vet desteğe yakın olmalıdır.
Dikiş iğnesi
C) Cismi hareket ettirmek için destek, uygula
nan kuvvet ile cismin tam ortasında olmalıdır.
D) Kaldıraç yalnız kuvvetin yönünü değiştirir.
6.
Aşağıdakilerden hangisi, eğik düzlemle il
gili yanlış bir ifadedir?
Sürtünmelerin, çubuk ve makara ağırlıkları
nın ihmal edildiği aşağıdaki düzeneklerin
hangilerinde büyük bir kuvvet gerektiren iş,
Icozüm daha küçük bir kuvvetle yapılabilir?
I
II
III
A) Eğik düzlem kullanılarak bir yük daha az
kuvvetle yüksek bir yere çıkarılabilir.
B) Vida, silindirin etrafına sarılmış eğik düzle
me benzer.
T i'
C) Eğik düzlem kullanıldığında cisimler daha
uzun bir yol üzerinden taşınır.
D) Eğik düzlem kullanıldığında işten kazanç
sağlanır.
Q COŞKU
A) Yalnız
B) İve
C) II ve III
D) İve
7.
(3
10.
Fındık kıracağı
El arabası
Şekildeki X, Y ve Z dişlileri merkezlerinden ge
çen eksenler etrafında dönebilmektedir.
Yukarıda verilen aletlerin çalışması aşağıda
ki hangi basit makine modeline benzemek
tedir?
Düzenek hareket ettirildiğinde, X dişlisinin
tur sayısı, Z ninkinden fazla olduğuna göre,
aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?
A) X dişlisinin yarı çapı, Z dişlisinin yarı çapın
dan küçüktür.
B) Y dişlisinin yarı çapı daha büyük olsaydı, Z
dişlisinin tur sayısı X inkinden fazla olurdu.
C) X dişlisine fazla tur artırılırsa, Y ve Z dişlile
rinin dönme sayıları da artar.
D) Y dişlisi diğerleriyle zıt yönde döner.
1 1 . Sürtünmelerin, ip ve makara
ağırlıklarının ihmal edildiği şe
kildeki düzenekte, ipin ucu
15 N luk kuvvetle çekildiğinde
sistem dengeleniyor.
8.
Şekildeki kasnak sistemine hareket kazan
dırdığında hangi kasnaklar aynı yönde dö
ner?
9.
Buna göre düzeneğin kefe
sinde ağırlığı 5 N olan özdeş
cisimlerden kaç tane vardır?
A) K ile M
B) K ile N
(Kefe ağırlığı önemsizdir.)
C) L ile N
D) K, L ile M
A) 12
Aşağıdaki düzeneklerden hangisi şekildeki
konumda dengede kalabilir?
(Sürtünmeler ihmal ediliyor.)
B)
Kefe
B) 10
C) 8
D) 6
12 .
Ü
flfozum
M
N
Yarıçapı r olan tekerlek ok yönünde dönerek
ilerlemeye başlıyor.
C)
Tekerlek aşağıdaki noktalar
dan hangilerine ulaştığı an
görünümü yandaki gibi olur?
(Noktalar arası uzaklıklar eşit ve
nr/2 kadardır.)
A) N, R ve S
B) M, P ve S
C) M, R ve S
D) M, P ve R
Q COŞKU
ENERJİ ve SÜRTÜNME
KUVVETİ
Kazanımlar
4.1
4.2
Sürtünen yüzeylerin ısındığını,
Sürtünme kuvvetinin, kinetik enerjide bir
azalmaya sebep olacağını,
4.3
Kinetik enerjideki azalmanın enerji dönüşü
müyle açıklanacağını,
4.4
Hava ve su direncinin de kinetik enerjide bir
Sürtünen yüzeyler ısınır.
Ellerimizi birbirine sürttü
ğümüzde ısındığını hisse
İSI
enerjisi
deriz. Eski çağlarda insan
ların ağaç parçalarını bir
birine sürterek ateş yaktık
larını biliyoruz. Matkapla
duvar deldikten sonra mat
kap ucuna elimizi dokundurduğumazda ısınmış ol Sürtünme sonucu ısınan
duğunu hissederiz.
çubuklar tutuşur.
azalmaya neden olacağını,
4 .5
Sürtünm e kuvvetinin az veya çok olmasının
25 J
harekete
dönüşen
enerji
gerekli olduğu yerleri,
75 J sürtünme sonucu
ısıya dönüşen enerji
S ü rtü n m e Kuvveti
Bir topu zeminde belli
bir hızla ittiğimizde to
pun belli bir mesafa
gittikten sonra durdu
ğunu görürüz. Aynı to
pu aynı hızla buz üze
rinde ittiğimizde daha
fazla yol alarak durdu
ğunu görürüz. Yani sonuçta top mutlaka durmakta
dır. Cisimlerin hareketini azaltıp yavaşlatan bir kuv
vet vardır. Bazenbir cisme kuvvet uygulanmasına
rağmen cisim hareket etmez.
Cisimleri yavaşlatıp durduran ve hareketini zorlaştı
ran kuvvet, cisim ile yüzey arasındaki sürtünme
kuvvetidir.
Sürtünme kuvveti, birbirine temas eden iki madde
nin harekete karşı gösterdiği dirençten doğan bir
kuvvettir.
Bisiklet ya da arabaları F?
yavaşlatıp durdurmak
için fren sistemi kullanı
lır. Burada fren kolu sı
kıldığında ya da fren pe
dalına basıldığında te
kerleklerin sıkıştırılma
sıyla sürtünme artar ve
yavaşlayarak durur.
Q COŞKU
V
Sürtünme, ışık ve ses enerjisinin oluşmasına da ne
den olabilir. Kullanılan makinelerde enerjinin hepsi
işe dönüştürülmez. Sürtünen parçalarda enerjinin
bir kısmı ısıya dönüşür. Sürtünme ne kadar fazla ise
makinenin performansı o kadar düşük demektir.
Bir çocuk salıncakta sallanırken ki
netik enerjinin tamamı potansiyel
enerjiye ya da potansiyel enerji
nin tamamı kinetik enerjiye dö
nüşmez. Bir kısım enerji sür
tünmeden dolayı ısı enerjisine
dönüşür ve salıncağı iten ve
her defasında enerji veren
birisi yoksa salıncak bir sü
re sonra durur.
Sürtünme kuvveti sürtünen yüzeylerin yapısal özel
liğine bağlıdır. Yüzeyin cinsine göre farklı büyüklük
lerde sürtünme kuvveti meydana gelebilir. Cisimle
rin yüzeylerinin pürüzlülükleri arttıkça da sürtünme
kuvvetinin büyüklüğü artar. Cisimlerin yüzeylerinin
pürüzlülüğü azaldıkça da sürtünme kuvvetinin bü
yüklüğü azalır. Sonuç olarak hem cismin temas yü
zeyi hem de cismin hareket ettiği yüzeyin cinsi sür
tünme kuvvetini etkiler.
Sürtünme kuvvetinin yönü hareket varsa hare
kete, zorlama varsa zorlamaya zıt yöndedir.
Enerji ve Sürtünme Kuvveti
Hava da, kendi içinde hareket eden tüm cisimlere
bir direnç gösterir. Bu direnç hava sürtünmesi veya
hava direnci olarak adlandırılır. Uçaktan atlayan bir
paraşütçü paraşütünü açtığında hava direnci saye
sinde hızını azaltır ve güvenli bir atlayış gerçekleş
tirmiş olur.
Su da, hava gibi içinde hareket eden cisimlerin ha
reketini engelleyici sürtünme kuvveti uygular.
S ü r t ü n m e kuvvetinin olu m suz
yönleri
Sürtünme kuvveti cisimleri aşındırır, araba, uçak,
gemi ve trenin hızını yavaşlatır, metaller arasında
oluşan sürtünme sonucu sert metal yumuşak me
tali aşındırır, enerji kaybına neden olur. Arabaların
motor gücünün yaklaşık % 20 si sürtünme kuvveti
ni yenmeye harcanır.
Suda giden araçlar, balıklardan esinlenerek sürtünme
kuvvetini en aza indirecek şekilde tasarlanır.
(i
Örnek -15
Yandaki şekilde cisme b yö
nünde 20 N şiddetinde bir
kuvvet uygulanmasına rağ
men cisim hareket etmiyor.
F=20 N
Buna göre, aşağıdaki yargılardan hangisi yan
lıştır?
A) Cismin hareket etmemesinin nedeni sürtünme
kuvvetidir.
B) F = 20 N ise cisme etkiyen sürtünme kuvveti de
20 N dur.
C) Sürtünme kuvveti a yönündedir.
Araba motorları sür
tünme nedeniyle za
manla aşınır.
Su ortamında hareket eden
gemi, yat, tekne ve denizal
tılar su sürtünmesini en aza
indirecek şekilde tasarlanır.
S ü r t ü n m e kuvvetinin olumlu
yönleri
Sürtünme kuvveti yürümeyi kolaylaştırır, hareketi
zorlaştırır. Sürtünme kuvveti sayesinde yürüyebili
yor, koşabiliyor, atlayabiliyoruz. Sürtünme kuvveti
nedeniyle yerine koyduğumuz koltuk ve masa gibi
eşyalar yerinde kalır. Sporcular ayaklarına giydikle
ri çıkıntılı ayakkabılar ile daha rahat yere basarlar.
Sürtünme kuvveti olmasaydı dağ yamaçlarındaki
kaya ve topraklar kolaylıkla kayardı, kalemle yaza
maz veya yazdıklarımızı silemezdik, arabalar frene
basılınca duramazdı.
Hava sürtünmesi olmasaydı
yağmur ve dolu taneleri
kurşun gibi kafamıza düşerdi.
Sürtünme olmasaydı yürü
yemezdik. Hareket hâlinde
isek duramazdık. Merdiven
den rahatlıkla inemezdik.
Sürtünme olmasaydı hiç bir
cismi elimizle tutamazdık.
D) F kuvveti a yönünde olsa sürtünme kuvveti de a
yönünde olur.
Çözüm
F kuvveti a yönünde olsaydı sürtünme kuvveti, F
kuvvetine zıt yönde yani b yönünde olurdu. Bu ne
denle D seçeneğindeki yargı yanlış, diğerleri doğ
rudur.
Cevap D
Sıra Sizde
14
Aşağıdaki durumlardan hangisinde sürtünme
kuvvetinin fazla olmasını istemeyiz?
Basketbol oyuncularının
yer ile arasındaki sürtünme
Paraşüt ile hava arasındaki
sürtünme
Otomobil ile hava arasındaki
sürtünme
Arabanın lastiği ile yol
arasındaki sürtünme
Q COŞKU
ENERJİ ve SÜRTÜNME KUVVETİ
1.
3F
4.
2F
Özdeş cisimler K, L, M yatay zeminlerinde sa
bit hızla hareket etmektedir.
Buna göre cisim ile yüzeyler arasındaki
sürtünme kuvvetlerini gösteren sütun grafi
ği aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur?
A)
Sürtünme kuvveti
B)
Asım, yüzeyleri öz
deş cisimleri şekilde
ki gibi sabit ve eşit
süratlerle hareket et
tirecek biçimde aynı
tahta yüzeyler üzerin
de çekiyor.
30 kg
Dinamometrelerin gösterdiği değerleri kar
şılaştıran Asım, aşağıdaki bilgilerden hangi
sinin doğruluğuna ulaşır?
Sürtünme kuvveti
A) Sürtünme kuvveti cismin ağırlığı ile doğru
orantılıdır.
a
E
Zemin
K L M
C)
B) Sürtünme kuvveti sürtünen yüzeylerin
özelliğine bağlıdır.
Zemin
K L M
Sürtünme kuvveti
D)
C) Sürtünme kuvveti cisimlere her yönde etkir.
Sürtünme kuvveti
D) Sürtünme sonucu cismin mekanik enerjisi
artar.
Zemin
K L M
2.
Zemin
K L M
Sürtünme kuvvetinin birimi aşağıdakilerden
hangisidir?
|
A) Metre
?
B) Joule
C) Newton
D) Kalori
•
Hava, içinde hareket eden cisimleri yavaş
latacak şekilde direnç gösterir.
•
Sürtünme kuvveti, sürtünen yüzeylerin özel
liğine bağlıdır.
•
Sürtünme kuvveti, cismin hareket yönü ile
aynı yöndedir.
•
Yatay zeminde fırlatılan cismi sürtünme kuv
veti yavaşlatır.
Yukarıda verilenlerden kaç tanesi doğrudur?
3.
A) Biri
6.
— L
— M
B) İkisi
C) Üçü
D) Dördü
Eğik düzlemin
K noktasından
bırakılan cisim
L noktasında
duruyor.
Yatay K, L, M zeminlerinde durmakta olan öz
deş cisimlere d hizasına gelene kadar F kuv
veti uygulanıyor ve daha sonra kuvvet kaldırı
lıyor.
Buna göre cismin sahip olduğu enerjilerinin
dönüşümü aşağıdakilerden hangisindeki gi
bidir?
Cisimlerin yüzey üzerinde durdukları yerler
şekilde belirtildiği gibi olduğuna göre, ci
sim ile yüzeyler arasındaki sürtünme kuv
vetinin azdan çoğa sıralanışı, aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur?
A) Kinetik Enerji -> Potansiyel enerji -» Isı
enerjisi
A) K, L, M
B) L, K, M
C) M, L, K
D) M, K, L
B) Potansiyel enerji —> Kinetik enerji + Isı
enerjisi
C) Isı enerjisi -> Kinetik enerji + Potansiyel
enerji
D) Potansiyel enerji
enerji
Isı enerjisi -> Kinetik
KUVVET ve HAREKET
1.
Bir yaya ait kuvvet - uza
ma grafiği şekildeki gibidir.
40
Buna göre, yaya uygula
nan 60 N luk kuvvet yayı
kaç cm uzatır?
A) 9
B) 10
4.
Kuvvet (N)
Uzama
(cm)
C) 12
D) 15
Yayın ucuna asılı şekil
deki kefeye üç adet bil
ye konulduğunda yay
12 mm uzuyor.
12 mm
Bu durumda kefeye
iki bilye daha konu
lursa, yaydaki toplam
uzama kaç cm olur?
B) 2
A) 1,5
C) 2,5
D) 3
2 . Aynı maddeden
yapılmış
eşit
uzunluktaki yay
ların kalınlıkları
büyükten küçü
ğe III, II, I olarak
sıralanıyor.
Yayların uçlarına şekildeki gibi K, L, M ci
simleri asıldığında uzamaları eşit olduğuna
göre, cisimlerin ağırlıkları GK, GL ve GMara
sındaki ilişki aşağıdakilerden hangisindeki
gibi olur?
A) GK > GL > Gm
B) GM > Gl > Gk
C) GL > GK > G m
D) GK = GL = Gm
Eşit kütleli kamyon ve gösteri uçağı aynı sürat
le hareket etmektedir. Olayı yorumlayan üç
öğrencinin ifadeleri aşağıdaki gibidir.
3.
Bence her ikisinin de
kinetik enerjisi e ş ittir.
Aşağıdaki öğrencilerden hangisi fiziksel
anlamda “iş” yapmaktadır?
,1
Hasarı
Uçağın hem kinetik hem de
potansiyel enerjisi vardır.
Hüseyin
Kamyonun kinetik enerjisi
uçağın, yere göre potansiyel
enerjisine e ş ittir.
Orhan
Buna göre, hangi öğrencilerin söylediği ke
sinlikle doğrudur?
A) Yalnız Haşan
B) Yalnız Orhan
C) Haşan ve Hüseyin
D) Hüseyin ve Orhan
Q COŞKU
Kuvvet ve Hareket
6.
Bilgi: Bir kuvvet uygulanan cisim, kuvvet doğ
rultusunda hareket ediyorsa, kuvvet
cisim üzerinde iş yapar.
h
*1
K
yatay
K 3' 1
II. L bölgesinde cismin potansiyel enerjisi art
maktadır.
yatay
III. M bölgesinde cismin mekanik enerjisi art
maktadır.
Fi, F2, F3 ve F4 kuvvetleri yatay düzlemdeki K
cismine ayrı ayrı uygulanıyor.
Buna göre, cismin hareketi sırasında hangi
kuvvetler iş yapmaz? (Sürtünmeler ihmal ediliyor.)
A) Yalnız F2
B) Yalnız F3
C) F2 ve F4
D) F1 tF3 v e F 4
Sürtünmesi ihmal
edilen vatay düz
lemde hareket et
mekte olan bir cis
min sürat - zaman
grafiği şekildeki
gibi olduğuna göre;
I. K bölgesinde cismin kinetik enerjisi art
maktadır.
K
yatay
9.
İfadelerinden hangileri doğrudur?
A) Yalnız
B) Yalnız
C) II ve III
D) İve III
wR
5t~*^Fb
7.
200 g lık bir cisim bir yaya asıldığında yay
24 mm uzamaktadır.
h
Aynı yaya 150 g lık bir cisim daha asıldığın
da toplam uzama kaç mm olur?
j....
Şekil - II
A) 42
B) 36
C) 24
D) 12
Özdeş yükler şekillerdeki üç
sistem ile h yüksekliğine kadar
çıkarılmaktadır.
Wc
Buna göre, yapılan toplam
işler WA, WB ve Wc arasındaki ilişki aşağıdakilerden han
gisi gibidir? (Makara ağırlıkları
,
pI I
t
Şekil - ııı
ile sürtünmeler ihmal edilecek.)
A) WB > WA > Wc
B) WA > WB > Wc
C) WB > Wc > WA
D) WA = WB = Wc
Şekil - II
Bir yaya uygulanan 20 N luk kuvvetle, yay Şe
kil - 1deki gibi denge konumundan 5 cm sıkış
tırılıyor.
Aynı yayın Şekil - II deki gibi denge konu
mundan 10 cm uzayabilmesi için, yaya kaç
N luk kuvvet uygulanması gerekir?
A) 15
Q COŞKU
B) 30
C) 40
D) 60
11. Aşağıdakilerden hangisi iş birimidir?
A) Newton
B) Metre
C) Joule
D) Kilometre/saat
KUVVET ve HAREKET
1 . Aşağıdakilerden hangilerinde fen anlamın
da bir iş yapılmıştır?
I. Elindeki taşı sıkan çocuk
II. Kalın çınar ağacına yaslanan yaşlı adam
III. Raketle topa vuran tenisçi
A) Yalnız
B) Yalnız
C) II ve III
D) İv e li
Halteri kaldırmak
Halteri sabit tutmak
.©
2 . Şekildeki I ve II
cisimleri ser
best bırakıldı
ğında I in kine
tik enerjisi (E,)
ve II nin potan
siyel enerjisi (E, zamanla nasıl değişir?
(Sürtünmeler önemsenmiyor.)
Karpuzu atmak
Yukarıdaki resimlerle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) I de halterci iş yapmaktadır.
B) II de halterin potansiyel enerjisi vardır.
C) III te karpuzcu iş yapmaktadır.
E,
E..
A) Artar
Artar
B) Azalır
Artar
C) Artar
Azalır
D) Değişmez
Azalır
D) II de halterci iş yapmaktadır.
Şekil - I deki G
ağırlığı F kuvve
ti ile dengede
iken, ip bir mik
tar
çekilerek
ağırlık Şekil - II
deki gibi den
geleniyor.
Buna göre,
Sallanıyor
Şekil - II
I. Şekil - 1de cismi dengeleyen kuvvet G/2 ye
eşittir.
Gidiyor
II. Şekil-I deki durumdan Şekil-II deki duru
ma geçerken G ağırlığı potansiyel enerji
kazanmıştır.
III. Şekil - II de ağırlığı dengeleyen F kuvveti
G/4 e eşittir.
IV. F kuvveti G ağırlığı üzerinde iş yapmıştır.
Duruyor
Bileyliyor
Yukarıda verilenlerin hangilerinde sürtünme
kuvvetinin etkisi aözlenemez?
A) I
102
B) II
C) III
D) IV
(Makara ağırlıkları ve sürtünmeler önemsenmiyor.)
A) Yalnız I
B) I ve IV
C) II ve IV
D) II, III ve IV
@ COŞKU
Kuvvet ve Hareket
6.
Bilgi: Bir cismin potansiyel enerjisi, ağırlığı ve
9.
yerden yüksekliğiyle doğru orantılıdır.
Şekildeki konumlarında,
yere göre potansiyel enerjileri eşit olan K ve L cisim
leri serbest bırakılıyor.
k
H i ......... r
^
Buna göre cisimlerin;
X noktasından serbest bırakılan cisim, şekilde
ki yörüngeyi izleyerek T noktasına kadar çıka
biliyor.
I. Kütleleri
II. Yere ulaştıklarındaki kinetik enerjileri
yer
Buna göre,
III. Yere ulaştıklarındaki süratleri
I. X - Y aralığında cismin hem kinetik enerjisi
hem de potansiyel enerjisi azalmıştır.
niceliklerinden hangileri eşit olur?
II. Y - Z aralığında cismin sürati azalmış ola
bilir.
(Sürtünm eler önemsizdir.)
A) Yalnız II
B) İv e III
C) İv e li
D) I, II ve
III. Z - T aralığında cismin hem kinetik hem de
potansiyel enerjisi artmıştır.
IV. Cismin hareketi boyunca mekanik enerjisi
azalmıştır.
A)
7.
B) II ve IV
C) I, II ve
Sürtünmenin ihmal edildiği bir ortamda bir ba
sit makine yardımıyla P yükü, 16 m ip çekile
rek 4 m yukarı çıkarılıyor.
Buna göre, basit makine ile ilgili aşağıdaki
ifadelerden hangisi doğrudur?
ve
10.
Yay
D) I, II, III ve IV
Dinamometre
A) Yoldan kazanç vardır.
Yatay düzlemde bir ucu duvara sabitlenmiş ya
yın diğer ucu şekildeki gibi dinamometreye
bağlanarak çekiliyor.
B) Yoldan kayıp yoktur.
C) Kuvvetten kazanç vardır.
D) Kuvvetten kazanç yoktur.
Dinamometre
ile yayın kaç
anlayabiliriz.
8.
K, L ve M cisimlerinin sü
rat - zaman grafikleri şe
kildeki gibidir.
Sürat
Yaydaki kuv
vetin yönünü
tespit ede
biliriz,
Cisimlerin kinetik ener
Zaman
jileri eşit büyüklükte ol
duğuna göre, cisimlerle
ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır?
A) L cismi M cisminden süratlidir.
B) M cisminin kütlesi, diğer cisimlerin kütlele
rinden büyüktür.
p p
1
Olayı yukarıdaki gibi yorumlayan öğrenci
lerden hangilerinin ifadeleri doğrudur?
C) K ve L cisimlerinin kütleleri eşittir.
A) Ali ve Cem
B) Yalnız Cem
D) Araçların kinetik enerjileri sabittir.
C) Yalnız Nur
D) Cem ve Nur
0C O ŞKU
, 03
KUVVET ve HAREKET
1.
ı v ...
4.
Aynı malzemeden yapılmış aşağıdaki eğik
düzlemlerden hangisinin üzerinde bir cisim
yukarıya çıkarılırken kuvvet kazancı diğer
lerine göre daha büyük olur?
Sürtünmesi ihmal edilen ortamda K noktasın
dan belli bir süratle fırlatılan cisim şekildeki yö
rüngeyi izleyerek hareket ediyor
Buna göre, cismin I, II, III ve IV noktalarından
geçerken kinetik enerjileri arasındaki ilişki,
2.
A) I > III > IV > II
B) II > IV > III > I
C) II = IV > III > I
D) I > II = III > IV
Ağırlığı ihmal edilen
eşit bölmeli çubuğun
K ve R noktalarına
şekildeki gibi özdeş
bilyeler iple asılmıştır.
L
■
_
Buna gore,
C)
D)
3h
Bilgi: Bir cisme uygulanan kuvvetle cismin
kuvvet etkisinde aldığı yolun çarpımı,
kuvvetin yaptığı işe eşittir. Kuvvet birimi
newton, yol birimi metre olduğunda iş
birimi Joule olarak bulunur.
M N
F = 20 N
m
k
m
------
" i i ııı p ııı n ı ıı
5m
I. Düzenek şekildeki konumda dengededir.
Sürtünmesi önemsiz yatay yüzeyde K cismine
20 N luk F kuvveti uygulanıyor.
II. N noktası destek noktasıdır.
III. Çubuk N noktası yerine M noktasından ta
vana asılırsa dengelenmiş olur.
K cismi, kuvvetin etkisiyle 5 m yol aldığına
göre, kuvvetin yaptığı iş kaç J dür?
ifadelerinden hangileri doğru olur?
A) 100
A) Yalnız
B) Yalnız
C) Yalnız
D) II ve III
6.
3.
Sürtünmenin ihmal
edildiği eğik düzlem
de bir cisim F kuvve
ti ile dengelenmiştir.
F kuvvetinin büyük
lüğü aşağıdakilerden hangisine bağlı değildir?
A) Cismin ağırlığına
B) Eğik düzlemin eğimine
104
B) 80
C) 60
D) 40
Makara ağırlıklarının ve
sürtünmelerin önemsen
mediği şekildeki düze
nekte, X ve Y cisimleri F
kuvveti ile dengede tutu
luyor.
Buna göre,
I. X ve Y cisimlerinin ağırlıkları eşittir.
II. F kuvveti X cisminin ağırlığının yarısına eşittir.
III. S ipindeki gerilme kuvveti, Y nin ağırlığına
eşittir
C) F kuvvetinin yönüne
A) Yalnız
B) Yalnız
D) Cismin şekline
C) İv e li
D) I, II ve
Q COŞKU
Kuvvet ve Hareket
9.
Ağırlığı 80 N olan P cismi F kuv
vetiyle yukarı doğru çekiliyor.
F kuvvetinin değeri aşağıdakilerden hangisi kadar oldu
ğunda cisim hızlanarak yuka
rı çıkabilir? (Sürtünmeler ve ma
kara ağırlıkları önemsenmiyor.)
A) 25 N
10.
B) 30 N
Başlangıçta 10 puan verildiğine göre, X ku
tusuna ulaşıldığında kaç puan olur?
A) 13
B) 11
C) 19
D) 7
Buna göre Canan ve Ferhat hangi düzenek
leri kurmalıdır?
ağırlık
Yukarıdaki kavram haritasını çizen Bayram,
bazı yerleri boş bırakmıştır.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi vanlıştır?
A) I, “potansiyel enerji” olmalı
B) II, “ kinetik enerji” olmalı
Ferhat
A)
I-
II - I I I
B)
I-
l-ll
C)
II-
I - III
D) I -
bağlıdır
Cam zemin
Canan eğik düzlem
bilye
yüksekliğinin, eğik
düzlem üzerinde bı
rakılan cismin kaza
Halı zemin
III
nacağı enerjiye etki
sini göstermek istiyor. Ferhat ise farklı özellik
teki zeminlerin aynı cisme farklı büyüklükte
sürtünme kuvveti uygulayabileceğini göster
mek istiyor.
Canan
8.
l-lll
1 1 . Şekildeki çıkrıkta F kuvvetiyle P
yükü dengeleniyor.
Aynı kuvvetle daha ağır bir
yükü dengeleyebilmek için
aşağıdakilerden hangileri ya
pılabilir?
I. Yükün sarıldığı silindir yarı
çapını azaltmak.
II. Yükün asıldığı ipin boyunu kısaltmak
III. Kuvvetin uygulandığı dairenin yarıçapını ar
tırmak
C) III, “yükseklik” olmalı
A) Yalnız
B) Yalnız I
D) IV, “ağırlık” olmalı
C) İve III
D) I, II ve
Q C ° Sk u
D) 50 N
bilye
Halı zemin
Şekildeki etkinlikle girişten başlanarak ok yö
nünde gidiliyor. Üzerinden geçilen resimde
Fen anlamında iş yapılıyorsa 5 puan kazanılı
yor, yapılmıyorsa 3 puan kaybediliyor.
C) 40 N
105
KUVVET ve HAREKET
1.
Şekildeki makara
ve kasnak siste
minde P1 ve P2
yükleri dengede
dir. Sisteme hare
ket ka za n d ırd ı
ğında X makarası
nın devir sayısı Y ninkinden fazla oluyor.
Sürtünme ile ilgili aşağıdakilerden hangisi
söylenemez?
A) Sürtünme kuvveti her zaman harekete zıt
yöndedir.
B) Sürtünme enerji kaybına sebep olur.
C) Sürtünme olmasa yolda yürüyemeyiz.
D) Sürtünme işleri daha az enerji ile yapma
mızı sağlar.
Buna göre makaraların yarıçapları r1f r2 ile
yüklerin büyüklükleri Pv P2 arasındaki iliş
ki nedir?
A) ^ < r2, Pı - P2
B) r1 - r2, P1 - P2
C) r2 < rv P2 < P1
D) r2 < r1t P1 < P2
Şekildeki vidanın yüzeye
daha küçük bir kuvvet uy
gulanarak girişini sağla
mak için;
I. Vida adımını küçültmek
II. Vida başının yarı çapını
artırmak
O noktasından geçen eksen
etrafında dönebilen şekildeki
çıkrıkta 30 N luk yük F kuvveti
ile dengeleniyor.
III. Vida uzunluğunu azaltmak
işlemlerinden hangileri yapılmalıdır?
Buna göre, F kuvveti kaç N
dur?
A) Yalnız
B) Yalnız
C) I ve II
D) I, II ve
30 N
A) 20
B) 15
C) 12
D) 10
6.
3.
Selim, aynı büyüklükteki kâğıtlardan birini bu
ruşturarak, diğer kağıdı ise buruşturmadan aynı
yükseklikten hava ortamında serbest bırakıyor.
Buna göre Selim, bu deneyde aşağıdaki so
rulardan hangisinin cevabını bulmayı amaç
lamış olabilir?
Makara, ip ve çu
buk ağırlıklarının
ihmal edildiği sür
tünmesi önemsiz
şekildeki düzenek
dengede olduğu
na göre, F kuvveti
kaç N dur? (Çubuk
eşit bölmelidir.)
A) 12
B) 8
C) 7
D) 4
A) Bir cismin yerden yüksekliği cisme etki eden
hava direncinin büyüklüğünü etkiler mi?
B) Bir cisme etki eden hava sürtünmesi cis
min süratine bağlı mıdır?
C) Bir cisme etki eden hava sürtünmesi, cis
min şekline bağlı mıdır?
D) Hava sadece içindeki katı maddelere mi
sürtünme kuvveti uygular?
106|
7.
Vida adımı 5 mm olan 4 cm uzunluğundaki
vidanın tamamının cismin içine girebilmesi
için kaç tur döndürülmesi gerekir?
A) 2
B) 8
C) 12
D) 20
Q COŞKU
Kuvvet ve Hareket
8.
Aşağıdaki aletlerden hangisi kamaya örnek
olarak gösterilemez?
A)
B)
Çivi
1 1 . Bir bisiklet pedalı ile te
kerlek dişlisi ve bunların
birbirlerine bağlantıları
şekildeki gibidir.
Pedal
Buna göre, pedal bir
tur döndürüldüğünde
bisikletin daha fazla yol almasını sağlamak
için;
Bıçak
C)
Tekerlek
I. Tekerlek dişlisinin yarıçapı azaltılmalıdır.
D)
II. Pedal dişlisinin yarıçapı artırılmalıdır.
Ü
III. Pedal uzunluğu artırılmalıdır.
—
Balta
9.
Şekildeki çıkrıkta
yükü kaldırmak
için F kuvveti uygulanıyor.
yargılarından hangileri doğru olur?
Anahtar
__
—f f
\JL
F kuvvetinin bü
yüklüğünü azalt
mak için aşağıdakilerden hangileri yapılma
lıdır?
A) Yalnız I
B) Yalnız I
C) İ v e l i
D) I, II ve
12. Sürtünmelerin, ip ve makara
ağırlıklarının ihmal edildiği şe
kildeki düzenekte F kuvveti
aşağıdakilerden hangisi oldu
ğunda, 60 N ağırlığındaki yük
yukarı doğru hızlanır?
Ip
60 N
I. R uzunluğu azaltılmalı
A) 25 N
B) 28 N
C) 30 N
D) 35 N
II. r uzunluğu azaltılmalı
III. R uzunluğu artırılmalı
A) Yalnız
B) İve l i
C) II ve III
D) Yalnız
13.
v=0
K
1 0. Bilgi: Bir cismin potansiyel enerjisi ağırlığı ile
yüksekliğinin çarpımıyla bulunur.
Ağırlığı 4 N olan cisim
1 m yükseklikten ser
best bırakılıyor.
...o.
>
Q COŞKU
C) 75
M
| KL | = | LM | = x olduğuna göre;
II. Sürtünme kuvveti F den büyüktür.
1m
B) 60
L
Şekildeki ortamda KL yolu sürtünmesiz, LM
yolu sürtünmelidir. Yol boyunca F kuvvetinin
etkisindeki cisim K den harekete geçip, M ye
kadar ilerleyebiliyor.
I. Cisim K den M ye gelene kadar F kuvveti
cisim üzerinde 2F x kadar iş yapmıştır.
Yere her çarpmasın
da 0,5 J enerji kay
beden cisim, ikinci
çarpışından sonra en fazla kaç cm yükse
lir? (Hava sürtünmesi önemsiz.)
A) 50
v=0
D) 80
III. Cisim L den M ye gelene kadar sürtünme
kuvvetinin yaptığı işin büyüklüğü 2F • x tir.
A) Yalnız
B) İv e li
C) II ve III
D) I, II ve
107
Kuvvet ve Hareket
1 4.
16.
Bir öğrenci şekildeki eşit bölmeli çubuğu kul
lanarak “ Kaldıraçta kuvvet kazancı, kuvvet
kolunun uzunluğu ile doğru orantılı değişir.” hipotezini kanıtlamak istiyor.
Bunun için öğrenci aşağıdaki işlemlerden
hangisini yapmalıdır?
A) Sırayla K, L, M noktalarına 20 N luk yük
asılarak, T noktasına bağlı dinamometreye
aşağı doğru kuvvet uygulamalı.
B) L noktasına 20 N luk yük asılıyken S nok
tasından aşağı doğru uygulanan kuvvet di
namometreyle ölçülmeli.
C) Destek N deyken 20 N luk yükü K ye ko
yup T den uygulanan kuvvet ölçülmeli.
D) Destek N de iken K noktasına 30 N luk bir
yük asıp, sırasıyla R, S ve T noktalarından
aşağı doğru uygulanan kuvvet ölçülmeli.
Şekildeki sistemlerin tamamında dişliler, dön
me eksenleri kendilerininkiyle aynı olan kas
naklarla perçinlidir.
Buna göre, sistemlerin hangilerinde kuvve
tin (F) şekildeki gibi uygulanmasıyla yük
(P) yukarıya kaldırılabilir?
A) I ve II
B) İve III
C) II ve IV
D) III ve IV
2L
Özdeş yükler, şekildeki konumlarından sürtün
meleri ihmal edilen eğik düzlemlerin üst uçla
rına sabit hızlarla çıkartılıyor.
Buna göre,
I. 1 ve 2 cisimleri üzerinde eşit miktar iş ya
pılmıştır.
Yukarıdaki basit makine örnekleriyle ilgili
aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
II. F1 diğer kuvvetlerden daha küçüktür.
III. En büyük potansiyel enerjiyi 3 cismi ka
zanmıştır.
A) Pense ve levyede destek ortadadır.
B) Fındık kıracağı ve maşada destek uçtadır.
ifadelerinden hangileri doğrudur?
(Bölmeler eşit aralıklıdır.)
C) Levye ve fındık kıracağında yoldan kazanç
vardır.
A) Yalnız II
B) I ve II
D) Maşada kuvvetten kayıp vardır.
C) II ve III
D) I, II ve III
Q COŞKU
3. ÜNİTE
yaşamımızdaki
Elektrik
ELEKTRİKLENME
Kazanımlar
1. i
Yün kumaşa sürtülmüş plastik ya da cam çubuk
kağıt parçalarına yaklaştırıldığında şekildeki gibi
kağıt parçalarını çektiği gözlenir.
Bazı maddelerin veya cisimlerin birbirlerine
temas ettirildiğinde elektriklenebileceğim,
1 .2 Aynı yolla elektriklendikten sonra aynı cins
iki m addenin birbirlerini dokunm adan ittiği
ni, farklı cins iki maddenin ise birbirlerini
dokunm adan çektiğini,
1 .3
Deneysel sonuçlara dayanarak iki cins elek
trik yükü olduğunu,
1.4
Elektrik yüklerinin pozitif ( + ) ve negatif (-)
olarak adlandırıldığını,
öğrenm iş olacağtm.
Elektrik N edir?
Bazen üzerinizdeki yün ka
zağı çıkarırken çıtırtılar ve
hafif kıvılcımlar çıktığını gör-
Yün kumaşa sürtül
müş ebonit(plastik)
çubuk, yine yün ku
maşa sürtülmüş kü
çük plastik topa yak
laştırıldığında çubuk
ve topun birbirlerini
ittikleri gözlenir.
ipek kumaşa sür
tülmüş cam çubuk,
yine ipek kumaşa
sürtülmüş küçük
cam bilyeye yak
laştırıldığında bir
birlerini ittikleri göz
lenir.
müşünüzdür. Ayrıca otomo
bilden inip kapı koluna do
kunduğumuzda, evimizin
metal olan kapı tokmağına
dokunurken cırt diye bir ses
duyar ve irkiliriz. Bu duru
ma da elektrik çarptı deriz.
Saçlarımızı plastik tarak ile
tararken saçların havalandığını görürüz.
Plastik tarak
W
1
Günlük yaşantımızda karşılaştığımız bu ve benzeri
olaylar m addelerin elektriklenm esi ile ilgilidir.
Yukarıda bahsedilen olayların niçin ve nasıl meyda
na geldiğini basit deneylerle anlaşılabilir.
110)
Yün kumaşa sürtül
müş ebonit(plastik)
çubuk, ipek kuma
şa sürtülmüş küçük
cam bilyeye yaklaş
tırıldığında birbirleri
ni çektikleri gözlenir.
Bu deneylerden anlaşılacağı gibi, itme ve çekme
şeklindeki etkileşmeler elektriklenm e adı verilen
bir olayın sonucunda gerçekleşir. Gözlemlediğimiz
bu sonuçlar, ebonit ve cam çubuklar üzerinde fark
lı elektriksel özelliklerin olduğunu gösterir.
0 COŞKU
Elektriklenme
İki Farklı Y ü k V a rd ır
Sıra Sizde i
Bilim insanları yaptıkları araştırmalar sonucu mad
delerin yapısında iki farklı elektrik yükü bulunduğu
nu tespit etmiştir. Pozitif yükler (+) ile negatif yükler
(-) ile sembolize edilir.
Plastik çubuk yün kumaşa, cam çubuk ipek ku
maşa sürtüldüğünde her birinin yükleri için aşağıdakilerden hangisi doğru olur?
Plastik
çubuk
Ebonit (plâstik) çubuk,
yünlü kumaşa sürtülün
ce bir miktar (-) yük,
yünlü kumaştan çubu
ğa geçer. Böylece ebo
nit çubuk (-), yünlü ku
maş (+) yüklü olur.
Plastik çubuk
Yünlü
kumaş
Cam
çubuk
Yün
İpek
kumaş
kumaş
A)
+
B)
+
+
C)
-
+
D)
-
+
Cam çubuk
İpek
kumaş
(-
-
Kazanımlar
-
-
Cam çubuk ipek kumaşa sürtülünce bir miktar (-)
yük cam çubuktan ipek kumaşa geçer. Böylece
cam çubuk (+), ipek kumaş (-) yük kazanır.
1 .5
Aynı elektrik yüklerinin birbirini ittiğini, fark
lı elektrik yüklerinin ise birbirini çektiğini,
1 .6
Negatif ve pozitif yüklerin birbirine eşit ol
duğu cisimlerin, nötr cisim olarak adlandırıl
dığını,
<§
Örnek -1
öğrenm iş olacağım .
K çubuğu
Y ü k lü Cisim Ne D em e ktir?
L bezi
M çubuğu
Yandaki gibi üzerindeki pozitif ve ne
K çubuğu L bezine sürtülerek elektriklendiriliyor. Da
ha sonra K çubuğu yüklü M çubuğuna yaklaştırıldı
ğında çubuklar birbirini itiyor.
gatif yük sayısı eşit olun cisimlere
nötr cisim adı verilir.
Buna göre K, L, M cisimlerinin yükleri aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir?
K
L
sayısı negatif (-) yük sayısından fazla
M
A)
+
-
+
B)
-
+
+
C)
-
D)
+
+
+
olan cisimlere pozitif yüklü cisim adı
Pozitif (+)
yüklü cisim
verilir.
Yandaki gibi üzerindeki negatif (-) yük
sayısı pozitif (+) yük sayısından fazla
ise böyle cisimlere negatif yüklü ci-
Çözüm
sim adı verilir.
K çubuğu L bezine sürtüldüğü için ikisi de zıt yükle
yüklenir. K çubuğu yüklü M çubuğuna yaklaştırıldı
ğında ise çubuklar birbirini ittiği için ikisi de aynı
cins yüklü olmalıdır. Bu açıklamalara en uygun se
çenek A dır.
Cevap A
0 COŞKU
Yandaki gibi üzerindeki pozitif (+) yük
Negatif (-)
yüklü cisim
Nötr bir cisim dışardan (-) yük alırsa, cisim üzerin
deki (-) yük miktarı (+) yük miktarından fazla ola
cağı için cisim (-) yüklü olur. Nötr bir cisim dışarıya
(-) yük verirse cisim üzerindeki (+) yük miktarı (-)
yüklerden fazla olacağı için cisim (+) yüklü olur.
Elektriklenme
Örnek - 2
Anahtar Bilgi
Cisimlerin yük miktarları ne olursa olsun birbir
lerine uyguladıkları kuvvetlerin büyüklükleri
eşittir.
Yüklü cisimlerin birbirlerine uyguladıkları elek
triksel kuvvet;
Yük durumları şekildeki gibi gösterilen X, Y, Z ve
T cisimlerinden hangileri (+) ile yüklüdür?
A) X
B) Y
C) Z
Cisimlerin yük miktarı arttıkça büyür.
D) T
Cisimler arası uzaklık arttıkça küçülür.
Çözüm
Doğru cevabı bulmak için cisimlerin üzerindeki (+)
ve (-) leri sayalım. X ve Z cisimleri üzerinde (-) sa
yısı (+) dan fazladır. Bu nedenle X ve Y (-) yüklü
dür. Y cisminde ise (+) ve (-) sayıları eşittir. Öyley
se Y nötr dür. T cisminde ise (+) lar (-) lerden faz
ladır. Öyleyse T cismi (+) yüklüdür.
Örnek - 3
Yüklü S cisminin, K küresini
iterken L küresini çektiği göz
lemleniyor.
Cevap D
Buna göre, cisimlerin yükleri
aşağıdakilerden hangisinde
ki gibi olabilir?
Sıra Sizde -2
Aşağıdakilerin hangisi sonucunda bir cisim (+)
yükle yüklenebilir?
A) Cismin dışarıdan (+) yük alması ile
B) Cismin dışarıya (+) yük vermesi ile
C) Cismin dışarıya (-) yük vermesi ile
D) Cismin dışarıdan (-) yük alması ile
Y ü k lü C isim ler B irb irle rin e Kuvvet
U y g u la r
Aynı cins yük
le yüklü cisim
ler birbirlerine
zıt yönlerde
kuvvet uygu
lar ve birbirle
rini iter. Şekil
deki (-) yüklü
balonlar birbirlerini iter.
Zıt cins yükle yük
lü cisimler birbirle
rini çeker. Bu du
rumda da cisimler
birbirlerine
zıt
yönde kuvvet uy
gular. Bu kuvvet
ler çekme yönün
dedir. Şekildeki zıt yüklü balonlar birbirlerini çeker.
Yüksüz cisimler birbirlerine kuvvet uygulamadıkları
için birbirlerini ne iter, ne de çeker.
co
c
2
3
V
0b
u
©
S cismi
K küresi
L küresi
A)
+
+
+
B)
+
-
-
C)
+
+
-
D)
-
nötr
-
Çözüm
Şekilde S cisminin K cismini ittiği görülüyor. Öyley
se S ve K nin yükleri aynı cinstir. Yani ikisi de (+) ya
da ikisi de (-) dir. Ancak S cismi L yi çekiyor. Öyley
se S ve L zıt işaretli yüklere sahip olmalıdır. S ve K
nin aynı cins, L nin ise S ile zıt cins yüke sahip ol
duğu durum C seçeneğinde verilmiştir.
Cevap C
Sıra Sizde
3
Elektrik yüklü üç iletken ci
sim şekildeki gibi denge
dedir.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
yalıtkan
ayak
A) Y ve Z cisimleri aynı
cins yükle yüklüdür.
B) X ve Z cisimleri birbirini iter.
C) X (+) yüklü ise Z (-) yüklüdür.
D) X, Y ve Z aynı cins yükle yüklüdür.
Q COŞKU
Elektriklenme
Yüklü iki iletken cisim birbirine dokundurulduğunda son yükleri farklı işaretli olamaz. İkisi de aynı
yüklü ya da ikisi de nötr olur
Kazanımlar
1. 7
Yüklü bir cismin başka bir cisme dokundu
rulunca onu aynı tür yükle yükleyebileceği-
Aşağıdaki örneklerde özdeş iletken cisimler arasın
daki yük alış verişi sonucu cisimlerin son yükleri gö
rülmektedir.
ni ve bu cisimlerin daha sonra birbirini ite
0 # -0
bileceğini,
1.8
w
Elektriklenme olaylarında cisimlerin negatif
nötr
yük alış-verişi yaptığını ve cisimler üzerinde
+ +
pozitif veya negatif yük fazlalığı (yük denge
sizliği) oluştuğunu,
MA â
+
W
+ +
nötr
öğrenm iş olacağtm.
:0
0
+
- 0
D o k u n m a ( T e m a s ) ile
Elektriklenme
nötr
Daha önce de görüldüğü
gibi plastik çubuk ile yünlü
kumaş birbirine sürtülerek,
cam çubuk ile ipek kumaş
birbirine sürtülerek elek
+
triklendirilir. Bu durum do
kunma ile elektriklendirm e olarak adlandırılır. Bu
rada yalıtkan cisimlerin birbirlerine sürtülmesi te
mas yüzey alanını artırarak temas ile yükleme mik
tarının artmasını sağlar.
1r
X - ^
Plastik
piastik
çubuk
Yüklü bir cismi yüksüz bir cisme dokundurarak yük
leyebiliriz. Yüklü bir cismi yüksüz iletken bir cisme
dokundurursak cisimler arasında yük geçişi olur.
Başlangıçta nötr olan yünlü kumaş parçasıyla plas
tik balonu aşağıdaki gibi birbirlerine sürte
lim. Sürtünen bölgede yün kumaştan ba
lona (-) yükler geçer.
nötr
0
* 0 *
+0
+
+ 0 -
+ +
Örnek - 4
Özdeş ve eşit miktar (+) yükle yüklü iki metal küre
birbirine dokunduruluyor.
Buna göre,
I. Küreler arasında (+) yük geçişi olur.
II. Küreler arasında (-) yük geçişi olur.
III. Kürelerin ikisi de nötr olabilir.
yargıları için aşağıdakilerden hangisi söylenebi
lir?
Bunun sonucunda balonun sürtünen kısımları (-),
yün kumaşın sürtünen kısımları ise (+) ile yüklenir.
Daha sonra kumaş parçası ve balonu birbirlerine
yaklaştırırsak, zıt yükle yüklü olduklarından birbirle
rini çektiklerini gözlemleriz.
Şekildeki pozitif yüklü K küresi
ni nötr L küresine dokundura
lım. Pozitif yükler hareket ede
meyeceği için L küresinden K
küresine negatif yükler geçer.
Bu durumda her ikisi de aynı
cins yükle yüklenir ve birbirleri
ni iter.
^
COŞKU
,++
%
A) Yalnız I doğru
B) II ve III doğru
C) Yalnız II doğru
D) Üçü de yanlış
Çözüm
Cisimlerin elektriklenmesinde hareket edebilen yal
nızca (-) yüklerdir. (+) yükler hiçbir zaman hareket
edemez. Bu nedenle I yanlıştır.
Cisimler eşit miktar (+) yükle yüklü olduğuna göre
küreler arasında yük geçişi olmaz. Bu nedenle II
yanlıştır.
Cisimlerin ikisi de (+) yüklü olduğu için birbirlerini
nötr yapamazlar. Bu nedenle III yanlıştır.
Cevap D
:1 1 3 i
Elektriklenme
Sıra Sizde
Örnek - 5
4
Aşağıdaki yükleri belirtilmiş iletken cisimler, birbirle
rine dokunduruluyor.
Yüklü K cismi, nötr olan L ve M cisimleri ile birlikte
farklı biçimlerde tutuluyor.
Buna göre hangi durumda, cisimler arasında bir
yük alışverişi olmayabilir? (N : nötr)
K, L, M iletken olduğuna göre, hangi durumda ci
simlerin yük dağılımları doğru gösterilmiştir?
A)0
C)
N
□
B )£
€+
D) ©
N
A)
Etki İle E le k trik le n m e
D)
+ +
+ +
Yüklü bir cisme başka yüklü cisim yaklaştırıldığında
aynı tür yükler birbirini itip, zıt yükler birbirini çeke
ceği için iletken cisimlerin üzerinde bir yük hareke
ti oluşacaktır.
Şekil - 1de metal çubuk iple asılıp, alt kısmına küçük
kağıt parçaları konduğunda çubuğun kağıt parça
larını çekmediği gözleniyor. O hâlde metal çubuk
yüksüzdür.
Şekil - 1
Şekil • II
Daha sonra yünlü kumaşa sürtülen plâstik tarak
Şekil-II deki gibi çubuğa dokunmadan yaklaştırıldı
ğında, metal çubuğun kağıt parçalarını çektiği göz
leniyor.
Buradan da anlaşılacağı gibi, yüklü bir cisim elek
triklenmemiş başka bir cisme yaklaştırılırsa onu et
kiler. Yani taraktaki (-) yükler, çubuktaki (-) yükleri
iterek çubuğun bir ucunun (+), diğer ucunun da (-)
yüklenmesine neden olur. Bu çeşit elektriklenmeye
etki ile elektriklenm e denir.
Anahtar Bilgi
Yüklü bir K cismi
nötr hâldeki L kü
resini etki ile elek
trikleyerek kendi
sine doğru çeker.
+W
yüklüK
L küresi K küresi
ne dokunduğunda L de aynı cins yükle yükle
nir ve K küresi L yi iter.
- +
+
-
+ +
Çözüm
K yüklü, L ve M nötr olduğu için birbirlerine temas
ettiğinde hepsi de aynı cins yükle yüklenir. Yüklü ve
iletken bir cisim, nötr ve iletken bir cisme yaklaştırıl
dığında nötr cismin yüklerinden kendi yüküne zıt
olanları cismin yakın tarafına çeker, diğerlerini ise
cismin uzak tarafına iter. Birbirlerine dokunan ci
simler ise zıt yüklere sahip olamaz. Buna göre A, B,
C yanlıştır.
D seçeneğinde K ve L birbirine dokunmaktadır ve
aynı cins yük ile yüklenmiştir. K cismi M yi etki ile
elektriklendirmiştir. M nin K ye yakın kısmı (-), uzak
kısmı (+) yüklenmiştir. D seçeneğinde cisimlerin
yük dağılımı doğru verilmiştir.
Cevap D
Sıra Sizde - 5
(-) yüklü K küresi,
birbirlerine dokun
makta olan, yalıt
kan zemindeki iletyahtkan zemin
ken X, Y, Z cisimle
rine şekildeki gibi yaklaştırılıyor. Cisimler bu durum
dayken aynı anda birbirlerinden ayrılıyor. Daha
sonra K küresi uzaklaştırılıyor.
Buna göre, son durumda X, Y ve Z cisimlerinin yük
cinsleri, aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur?
A)
+
B)
+
C)
-
D)
+
Nötr
Nötr
Q COŞKU
Elektriklenme
Kazanımlar
1 .9
Elektroskopun ne işe yaradığını ve bir elek
troskop tasarlanabileceğini,
Elektroskop
İletken
topuz
Yalıtkan
__ iletken
çubuk
Hareketli
ve iletken
yapraklar
Bir cismin elektrikle yüklü olup olmadığını, yüklü ise
yük türünü bilmemize yarayan araca elektroskop
adı verilir.
A
Nötr bir elektroskopta yapraklar ka
palıdır. (-) yüklü bir cisim, elektroskobun topuzuna d e ğ d ird i
ğinde yüklerin bir kısmı elektroskoba geçer. Yapraklar (-)
yükle yükleneceği için birbi
rini iter. Bu yüzden yüklü
bir elektroskopta yapraklar
açıktır. Yük miktarı arttıkça açıklık da artar.
Yük türü bilinen bir elektroskop kullanarak başka bir
cismin yükü bulunabilir.
D u ru m 1
Nötr (yüksüz) bir elektroskobun
+ ++
topuzuna (-) yüklü bir cisim yak
laştırılırsa, aynı tür yükler birbirlerini
iteceğinden elektroskoptaki (-) yük
ler itilerek yapraklara gider. Yapraklar
(-) ile yüklenir. Birbirlerini iten (-) yük
lü yapraklar açılır. (-) yüklerin azalma
sından dolayı elektroskobun topuzu (+) yükle yük
lenir. Ancak elektroskobun toplam yükünde bir de
ğişme olmamıştır. Bu durum, yüklü cisim geri çekil
diğinde son bulur ve yapraklar tekrar kapanır.
D u ru m 2
(-) yüklü bir elektroskobun topuzuna yine (-) yüklü bir cisim
yaklaştırılırsa, aynı tür yükler birbirle
rini iteceğinden topuzdaki bazı (-)
yükler yapraklara gider. Yapraklarda
ki (-) lik artar. Birbirlerini daha fazla
iten (-) yüklü yapraklar daha da açılır.
Q COŞKU
D uru m 3
(-) yüklü bir elektroskobun topu
zuna (+) yüklü bir cisim yaklaştırılırsa,
zıt yükler birbirlerini çekeceğinden
(-) yüklerde topuza doğru hareket
lenme gözlenir. Yapraklardaki (-) yük
miktarı azaldığından birbirlerini eskiye
göre daha az iter ve yapraklar biraz kapanır.
D u ru m 4
(-) yüklü bir elektroskobun topuzu
na yine (-) yüklü bir cisim değdirilse,
elektroskoptan cisme ya da cisimden
elektroskoba (-) yük geçişi olabilir.
Cismin büyüklüğü ve yük miktarı ile
orantılı olarak şu durumlar oluşabilir:
(-) yükler elektroskoptan cisme geçiyorsa, yap
raklar biraz kapanır.
(-) yükler cisimden elektroskoba geçiyorsa
elektroskoptaki yük miktarı artacağından yap
raklar daha da açılır.
-» Cisimle elektroskop arasında yük alışverişi ol
muyorsa yapraklar hareket etmez.
D u ru m 5
-
^
(-) yüklü bir elektroskobun topuzuna (+) yüklü bir cisim değdirilirse,
elektroskoptan cisme (-) yük geçişi
olur. Cismin büyüklüğü ve yük mikta
rı ile orantılı olarak şu durumlar oluşa
bilir:
+ A
Yüklü cisme geçen (-) yük miktarı az ise yap
raklar biraz kapanabilir.
-> Elektroskoptaki fazla olan (-) yüklerin tümü gi
derse artık (-) yüklerin sayısı (+) lara eşit olur
ve elektroskop da nötrleşir ve yapraklar tama
men kapanabilir.
Yüklü cisimdeki (+) yük sayısı çok fazla ise çok
sayıda (-) yükü çeker ve yapraklar önce kapa
nır, sonra tekrar açılabilir. Bu durumda cisim de
yapraklar da (+) yüklü olur.
Örnek - 6
Şekildeki elektroskopla ilgili
olarak aşağıdaki ifadelerden
hangisi doğrudur?
A) Elektroskop pozitif yükle
yüklü olabilir.
B) Elektroskop nötr dür.
C) Elektroskobun yaprakları
zıt yükle yüklüdür.
D) Elekroskobun yaprakları plastikten yapılmıştır.
115
Elektriklenme
Çözüm
Kazanımlar
Elektroskobun topuzu, yaprakları ve bunları birbiri
ne bağlayan çubuk iletken olmalıdır. Aksi durumda
yüklerin topuzdan yapraklara iletimi gerçekleşmez
ve elektroskop görevini yapamaz.
Elektroskobun yaprakları açık olduğuna göre, yap
raklarının (+) ya da (-) ve aynı cins elektrik yüküy
le yüklü olması gerekir. Yapraklardan biri (+) diğeri
ise (-) yüklü olamaz. A seçeneğinde verilen doğru,
diğerleri yanlıştır.
1.10
Yüklü cisimlerden toprağa, topraktan yüklü
cisimlere negatif yük akışının “topraklama”
olarak adlandırıldığını,
1.1
Cisimlerin birbirine dokundurulm adan etki
ile elektriklenerek zıt yükle yüklenebileceğini,
Cevap A
Topraklam a
Sıra Sizde - 6
©
Nötr bir elektroskobun topuzuna yüklü bir cisim
yaklaştırıldığında, elektroskoptaki yük dağılımı aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur? (N : nötr)
Yüklü bir cismin iletken tel ile toprağa bağlandığın
da üzerindeki fazla yükleri kaybederek nötr hâle
geçmesine topraklama denir. Yerküre, yük taşıma
kapasitesi yüksek, büyük ve nötr dev bir küre ola
rak düşünülür.
Nötr iletken bir küreye aşağıdaki gibi (-) yüklü bir
cisim yaklaştıralım. Cisimdeki (-) yükler küre üzerin
deki eksi yükleri iteceği için kürenin cisme bakan ta
rafı (+) yüklü, diğer tarafı (-) yüklü olur. (-) yüklerin
biriktiği taraftan toprağa iletken bir tel bağlarsak, kü
reden toprağa doğru (-) yük akışı olur. Toprak bağ
lantısını kesersek cisim üzerinde sadece (+) yükler
kalır. Böylece nötr bir cismi
___ + ~
topraklama yöntemini kulla—► \.+ Jp
narak tesir (etki) ile (+) yükle
yüklemiş oluruz.
f
++ --
_ _ _ (S
1
X i
a
Anahtar Bilgi
Sıra Sizde - 7
Bir öğrenci, bir cam çubuğu onbeş yirmi kez ipek
kumaşa sürtüyor. Ardından cam çubuğu yüksüz
elektroskobun topuzuna değdiriyor ve yaprakların
açıldığını görüyor.
Buna göre öğrenci, aşağıdaki yargılardan hangi
sinin yanlış olduğunu farkeder?
(-) yüklü cisim iletken bir telle toprağa bağla
nırsa cisimdeki fazla olan (-) yükler toprağa
akar ve cisim nötr olur.
(+) yüklü cisim iletken bir telle toprağa bağla
nırsa, cisimdeki (+) yükler hareket edemeye
ceği için topraktan cisme (-) yük gelir ve cisim
nötr olur.
A) Yapraklar zıt yükle yüklenmiştir.
B) Cam çubuk sürtünmeyle elektriklenmiştir.
C) Cam çubuk ve ipek kumaş, zıt yükle yüklenmiştir.
D) Elektroskop yüklenmiştir.
0 COŞKU
■
§
Elektriklenme
)
ßS
Örnek - 7
®
{çözüm
Şekildeki yüklü S cismi ilet
kendir. Anahtar kapatıldı
ğında S cismi topraklan
mış olur.
Toprak
Buna göre, S cismi için
aşağıdakilerden hangisi
söylenemez?
Kazanımlar
1.12
Elektriklenmenin teknolojideki ve bazı doğa
olaylarındaki uygulamalan hakkında bilgiler
Günlük Yaşamda Durgun Elektrik
A) Başlangıçta cisim negatif yüklüdür.
B) Cisim topraklandığında cisimden toprağa nega
tif yükler akar.
C) Cisim topraklandığında pozitif yükler topraktan
cisme aktarılır.
D) Son durumda cisim nötr olur.
Çözüm
Yalıtkan ayak üzerindeki S cisminin (-) yükleri (+)
yüklerinden fazla olduğuna göre cisim (-) yüklüdür.
Anahtar kapatılarak toprak bağlantısı yapıldığında
S cismi üzerindeki fazla (-) yükler toprağa akar ve
cisim nötr hâle geçer. Bu açıklamalara göre, seçe
neklerde verilenler değerlendirildiğinde C seçene
ğindeki ifadenin yanlış olduğu anlaşılır.
Cevap C
Sıra Sizde - a
Halı sahalarda top oynayan öğrenci, hareketi sıra
sında vücudunda biriken yükleri, toprağa bağlanan
metal direkleri tutarak topraklayabilir.
Hava ve yerle sür
tünme sonucu tankerlerde yük birikir.
Bu yük kıvılcımlanmaya sebep olur
sa patlama olabilir. Bu yüzden yanıcı ve patlayı
cı madde taşıyan tankerler, bu maddeler doldu
rulurken ve boşaltılırken mutlaka topraklanır.
Bazı tankerlerin arkalarına yere değecek şekil
de zincir takılır. Zincir, tankerin üzerinde biriken
yükleri toprağa aktararak nötrleme yapar ve
tehlikeyi önler.
İletken cisim
Şekildeki düze
nekte K anahta
rı kapatılınca ne
olur?
Öğretmenin sorduğu soruya öğrenciler şu cevapla
rı veriyor:
Topraktan
E cismine
(-) yükler
gelir.
K anahta
rından yük
geçmez.
Gül
Hilâl
f t
- v *-
Buna göre hangi öğrencilerin verdiği cevaplar
doğrudur?
A) Faruk ve Emine
B) Emine ve Gül
C) Faruk ve Gül
D) Emine ve Hilal
0 COŞKU
Günlük yaşamda, gergin ve
asabi olan insanların vücudun
daki durgun yük miktarının faz
la olduğu söylenir. Doktorlar bu
tür hastalarına, kumsalda veya
çimende çıplak ayakla yürüye
rek üzerlerindeki yükü toprak
lamalarını tavsiye ederler. Duş
alan, elini yüzünü yıkayan bir insan da üzerindeki
elektrik yükünü su ile topraklamış olur.
Uçakların üzerinde
de hava sürtünme
siyle yük birikmesi
olur. Bu yükler, uçak
yere inince tekerleklerdeki iletkenlerle nötrlenir.
Fabrika bacalarında da
elektrostatik toz tutucular
dumanın içindeki ağır ve
zararlı parçacıkları tutar.
-» Elektrostatik boyalar, pompa
dan çıkarken elektrik yükleriyle
yüklenir. Ayrıca boyanacak
olan metal eşyalar ile boya
damlacıkları zıt yükle yüklenir.
Boya tabancasından çıkan bo
ya damlacıkları aynı yükle yüklü olduğu için bir
birlerini iterek havada uçarlar. Boya damlacıkla-
Elektriklenme
rı ile metal eşya zıt yüklü olduğu için birbirlerini çe
kerler böylece boya damlacıkları metal çişimin her
noktasına yapışır.
Omek -8
Yağışlı bir günde aşağıdaki hangi konumlarda
bulunmak, yıldırım düşmesinden korunmak adı
na güvenlidir?
-» Eter, alkol gibi yanıcı ve düşük sıcaklıklarda bu
harlaşabilen sıvıların kullanıldığı yerlerde küçük
bir kıvılcım yangına sebep olabilir. Bu maddele
rin kullanıldığı ameliyathane ve laboratuvar gibi
ortamların zeminleri iletken maddelerle kaplanır.
Şimşek ve Yıldırım
Rüzgârın etkisiyle sürüklenen bulutlar hem havayla
hem de birbirleriyle sürtününce elektrikle yüklenir.
Bu bulutlar birbirine yaklaşınca aralarında bir yük
boşalması olur. Şimşek adını verdiğimiz bu olay
gerçekleşirken şiddetli bir ışık
çıkar ve arkasından ses (gök
gürültüsü) duyarız.
Bulutlarda gerçekleşen bu
olay, bulutla yer arasında da
olabilir. Yüklü bulut, üzerinden
geçtiği toprakta zıt yükleri ken
dine doğru çeker. Sonra şid
detli bir ışık ve ses çıkararak
yük boşalması olur. Bulut ve
yer arasındaki bu elektrik boşalmasına yıldırım de
nir. Yıldırım düşerken çok büyük bir enerji açığa çı
kar. Canlılar bu sırada zarar görebilir. Yıldırımın za
rarlarından korunmak için,
Yıldırımlı havalarda bina dışında ya da otomobil
dışında durmamalı
I. Düz arazide elde
şemsiye ile
I
Düz arazide
bir ağacın altı
IV. Yanında yüksek ağaçlar
bulunan evin içinde
Çözüm
I, II ve III konumlarında bulunan insanlara yıldırım
Açık bir alanda şemsiyeyle dolaşmamalı
düşme ihtimali yüksektir. Çünkü bulutlardaki elek
Ağaç veya direklerin altında beklememeli
trik yükleri en kısa yoldan yere ulaşmak isteyecek
lerdir.
-► Yüksek yerlerde bulunmamalıyız.
Bilindiği gibi yükler sivri uçlarda birikir. Düz, ge
niş bir alanda ya da yüksek yerde bulutlara en
yakın cisim biz olursak yıldırım çarpabilir.
Yıldırımdan korunmak için, binaların üstüne metal
bir çubuk yerleştirilir. Metal çubuk, tellerle, yerde
toprağa gömülü metal levhaya bağlıdır. Çubuk,
yükleri çekerek toprağa
iletir. Bu düze
neğe yıldı
rım savar
(p a ra to
ner) de
nir. Minare
lerin ve çok yüksek bina
ların üzerin
de yıldı
rımsavar
bulundur u lm a s ı
gerekir.
T
I. Bir tepenin yük
sek noktası
118
Ancak yanında yüksek ağaçlar olan evin içinde bu
lunmak yıldırımdan korunma adına güvenli bir du
rum olur. Evin yanındaki ağaçların yüksek olması
bu açıdan avantajlıdır.
Sıra Sizde -9
Aşağıda verilenlerden hangisi, şimşek ve yıldı
rımla ilgili yanlış bir bilgi içerir?
A) Gök gürültüsünün nedeni, şimşek ve yıldırım es
nasında havanın anîden ısınıp genleşmesidir.
B) Binaları yıldırımdan korumaya yarayan araçlara
paratoner denir.
C) Bir buluttan diğerine yük akışına yıldırım denir.
D) Yüksek yerlere yıldırım düşme ihtimali daha faz
ladır.
0 , COŞKU
T T
Elektriklenme
Aşağıdaki cisimlerin (+), (-) ya da nötr olma du
rumlarını altlarına belirtiniz.
Aşağıdaki cisimler yalıtkan zemin üzerinde durmak
tadır.
Yükleri belirtilen cisimlerin birbirlerine uygula
dıkları kuvvetlerin yönlerini çizerek gösteriniz.
+ -
+ +
+ +
Yalıtkan sapından tutulan cisim K, L, M cisimle
rine yaklaştırıldığında itme ya da çekme durum
larını belirtiniz.
ip
- = ©
©
tâ
©
&
+ +
SSL+ +
+ +
Aşağıdaki şekillerde anahtarlar kapatıldığında ger
çekleşen yük hareketini üzerlerinde gösteriniz. Ci
simlerin son yük durumlarını belirtiniz.
Aşağıdaki nötr elektroskoplara iletken yüklü cisim
ler yaklaştırılıyor veya dokunduruluyor.
Buna göre elektroskopların yapraklarının konum
larını çiziniz. Yaprakların ve topuzun yüklerini
üzerinde gösteriniz.
Aşağıda verilen durumlarda etki ile elektriklen
me sonucu yalıtkan ayak üzerinde duran cisim
lerdeki yük dağılımını belirtiniz.
O
Yalıtkan
cs-
K ve L iletken ve nötr
kürelerdir.
0 COŞKU
K, L, M yalıtkanlar ile
ayrılmış iletken cisimlerdir.
(119
ELEKTRİKLENME
1.
Aşağıdaki şekillerde cisimler üzerindeki (+) ve
(-) yük miktarları gösterilmiştir.
4.
Buna göre, hangi cisim nötr değildir?
Elle tutulan demir kaşık yünlü kumaşa sür
tüldüğünde elektriklenmemesinin sebebi
aşağıdakilerden hangisidir?
A) Metallerin paslanabilmesi
B)
B) Metallerin elektriği iletebilmesi
C) İnsan vücudunun yalıtkan olması
D) Demir kaşığın elektriği iletmemesi
-
+
+
-
+
+ C)
Başlangıçta yüksüz olan cam çubuk ipekli
kumaşa sürtüldüğünde, son yük durumları
aşağıdakilerden hangisi gibi olur?
+ - +
Cam çubuk
İpekli kumaş
+
Nötr
2 . Yünlü kumaşa sürtülen plastik tarağın saçı
mızı çekmesinin sebebi aşağıdakilerden
hangisidir?
A) Plastik tarağın elektriklenmesi
6.
Aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?
B) Plastiğin yalıtkan özellik göstermesi
C) Saçımızın kuru ve temiz olması
D) Sürtmeyle tarağın elektron vermesi
A) Karşılıklı duran iki cismin yük miktarını art
tırmak, aralarındaki itme ya da çekme kuv
vetini azaltır.
B) Dokunma ile yüklenen cisimler aynı cins
yüke sahip olur.
3.
İletken kürelerden
K ve M yalıtkan ip
lerle tavana asılı,
L küresi ise yalıt
kan ayak üzerinde
durmaktadır. Yüklü küreler şekilde
ki gibi dengededir.
C) Birbirlerine sürtülen cisimler, başlangıçta
nötr olmalarına rağmen sonra zıt yükle yük
lenebilir.
D) Yalıtkan cisimler, üzerlerindeki yükü belli
bölgelerinde tutar.
— ......
B
.......
Buna göre, kürelerin yükleri aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir?
K
120;
L
Aşağıdakilerden hangisi, elektriksel çekim
kuvvetiyle ilgili değildir?
A) Yünlü kumaşa sürtülmüş tarağın kağıtları
çekmesi
A)
+
+
B)
-
+
B) Televizyon ekranının tozları kendine çek
mesi
C)
+
-
C) Mıknatısın çivileri çekmesi
D)
-
-
D) Yıldırım düşmesi
Q COŞKU
Elektriklenme
8.
11. B ilgi 1 : Cam çubuk ipek kumaşa sürtülünce
çubuk pozitif yükle yüklenir.
Şekildeki gibi esnek bir yaya
asılmış yalıtkan K cismi (+) yük
le yüklüdür. K cisminin tam altı
na X cismi yerleştirildiğinde K
cismi (I) yönünde, Y cismi yer
leştirilince (II) yönünde hareket
ediyor.
Bilgi 2 : Plastik çubuk yün kumaşa sürtülünce
çubuk negatif yükle yüklenir.
yün kumaş
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi doğru
dur?
plastik
çubuk
A) X cismi (-) yüklüdür.
B) Y cismi (+) yüklüdür.
Çubuklar yukarıdaki gibi kumaşlara sürtüldük
ten sonra aşağıda gösterildiği gibi nötr alü
minyum küreciklere ayrı ayrı yaklaştırılıyor.
C) X ve Y birbirini iter.
D) Y ve K cisimleri zıt yüklüdür.
9.
ıı
/
t
ipek kumaş
ııı
*
&
*
Nötr elektroskoba
yüklü cisim
+ yü
dokunduruyor.
doku
Sonuç: Yapraklar
açılıyor.
İt
Elektroskoba
- yüklü cisim
dokunduruyor.
*
Elektroskobun
topuzunu
topraklıyor.
doğrudur?
Sonuç: Yapraklar Sonuç: Yapraklar
açılıyor.
kapanıyor.
A) I. deneyde çubuk alüminyum küreciği ön
ce iter sonra çeker.
Elektroskopla yukarıdaki deneyleri art arda
yapan bir öğrenci, verilen sonuçlardan han
gisiyle karşılaşmaz?
A) İv e li
B) YalnızI
C) II ve II
D) I, II ve
1 0 . Aşağıdaki şekillerde, yüklü cisimlerin birbirine
uyguladığı kuvvetlerin yönleri oklarla gösteril
miştir.
B) II. deneyde çubuk alüminyum küreciği iter.
C) I. deneyde alüminyum kürecik hareketsiz
kalır.
D) Her iki deneyde de alüminyum kürecik te
sir ile elektriklenir.
12.
K cismindeki negatif yük sayısı pozitif yük sa-
e fio yısından fazladır.
j RSf
(çözüm
K cismi nötr bir elektroskoba yaklaştırıldı3w
ğında, elektroskobun yük dağılımı aşağıdakilerden hangisi gibi olur?
A)
IV.
Bu şekillerden hangilerinde, cisimler ara
sındaki elektriksel kuvvetlerin yönleri doğ
ru gösterilmiştir?
A) Yalnız I
B) İve III
C) II ve III
D) II ve IV
Q COŞKU
|121
Elektriklenme
13.
Yüklü cisimler, yük işaretleri aynıysa birbirlerini iter, farklıysa çeker.
jfğ S
16. Aşağıdaki olaylardan hangisi, elektrik yük
lerinin boşalması ile ilgili deâildir?
Yüklü bir cisim, iletken ve nötr cismi etkiy
le yükleyerek çekebilir.
A) Şimşek çakmasının oluşumu
B) Yeni yıkanmış ve kurumuş yün kazağımızı
giyerken çıtırtılar duymamız
- * Nötr cisimler birbirlerine elektriksel kuvvet
uygulamaz.
C) Elektrik ampulünün ışık vermesi
J L —L
Lİİl.
Şekil -/
D) Petrol tankerlerinin arkasına yere temas
edecek şekilde zincirler takılması
llİLui
Şekil -II
Yalıtkan zemin üzerindeki iletken K, L, M ci
simleri serbest bırakıldıklarında, oklarla göste
rilen yönlerde harekete geçiyor.
1 7. (+) yüklü X küresi,
Z ucundan toprak
lanmış iletken cis
me şekildeki gibi
dokundurulup ay
rılıyor.
Buna göre, bu cisimlerden hangileri nötr
olabilir?
A) Yalnız K
B) Yalnız L
C) Yalnız M
D) K ya da L
1 4 . Yalıtkan bir zeminde du
ran nötr A, B, C iletken
cisimleri birbirinden ay( çözüm rılmıştır.
m
Buna göre, son durumda küredeki ve cis
min Y ve Z uçlarındaki yük durumu ne olur?
B)
- +
- +
- +
+ + - + + - + + - -
+ +
+ +
+ +
A)
nötr
nötr
nötr
5
3
B)
+
+
+
C)
+
«*>
0
D) nötr
-
-
+
nötr
©
- +
- +
- +
D)
)
Z
+ ++
I 11
+++ -
Y
5
B cismine (-) yüklü bir cisim dokundurulup
çekilirse, cisimlerin yük dağılımı nasıl olur?
A)
Küre
-J
+++-
+ + ---+ + - + + - -
Bir elektroskop şekildeki
gibi (-) yüklüdür. Elektroskobun topuzuna aşağıda
ki iletken çubuklar dokun
duruluyor.
ilk anda I konu
munda duran
iletken K küresi,
L cismi yaklaştı
rıldığında II ko
numuna gele
rek L cismine değiyor. Sonra III konumuna gi
derek dengede kalıyor.
Buna göre, olayı yorumlayan öğrencilerden
hangilerinin ifadeleri doğrudur?
Ç a ğ la
M in e
Başlangıçta
L yüklüyse,
K yüksüz
olabilir.
B a rış
.... J
Başlangıçta
L yüksüzse, K
kesinlikle
yüklüdür.
L
Son durumda
K ve L aynı
cins yükle
yüklüdür.
Buna göre, hangi iki çubuk sırasıyla dokundurulduğunda, elektroskop yaprakları her
dokunuşta da kesinlikle hareket eder?
A) Yalnız Çağla
B) Çağla ve Mine
A) L, K
C) Mine ve Barış
D) Çağla, Mine ve Barış
B) K, M
C) M, K
D) L, M
0 COŞKU
ELEKTRİK A K IM I NEDİR?
Elektrik devresinde su tesisatındaki borulardan
Kazanımlar
akan suyun yerine negatif yükler (elektronlar) vardır.
2.1
Elektrik akımının bir çeşit enerji aktarımı ol
duğunu,
2J2 Elektrik enerjisi kaynaklarının, devreye elek
trik akımı sağladığını,
2.3 Elektrik devrelerinde akımın oluşması için
kapalı bir devre olması gerektiğini,
2 A Bir elektrik devresindeki akımın yönünün
Elektrik yükleri iletken kab
loda hareket ederek elektrik
enerjisini aktarırlar.
üretecin pozitif kutbundan, negatif kutbuna
doğru kabul edildiğini ve devre şeması üze
rinde gösterildiğini,
dırır. Bu enerji tel boyunca iletilir. Bu durum iletken
mmmmmmmmmmmMmmmmmmmmssm
E le k t r ik D e v re s in d e N e le r
O lu y o r
Basit bir elektrik devre
sinde şekilde görüldüğü
gibi pil, lamba, anah
tar ve kablo bulun
maktadır. Anah
tar kapatıldı
ğında lamba
Anahtar
ışık verir. Acaba
lambanın ışık vermesinin nedeninin elektrik yükle
riyle ilgisi var mıdır? Bunu daha kolay anlamak için
elektrik devresini su tesisatına benzetebiliriz.
Aşağıdaki su tesisatında, vananın açılmasıyla üst
kaptan aşağı inen su, türbindeki çarklara çarpar ve
türbin çarkları döner. Daha sonra su borudan ine
rek alt kapta toplanır ve oradan pompayla tekrar
üst kaba çıkartılır. Bu şekilde su devri tamamlanmış
olur.
iletken tel
türbin
J alt kap
0
COŞKU
Burada pil, pompaya benzer bir görev üstlenir ve
kuvvet uygulayarak yüklere elektrik enerjisi kazan
i
anahtar
deki yükler arasında enerji aktarımına neden olur.
Elektrik yüklerinin hareketinden kaynaklanan bu
enerji aktarımına elektrik akımı adı verilir.
Yalnız su tesisatı ile elektrik devresini birbirinden
ayıran bir fark vardır. Su tesisatında borunun kesil
mesi ile su akmaya devam eder. Ancak elektrik dev
resinde iletkenin kesilmesi, elektrik akımının anında
durmasına sebep olur.
E lektrik A kım ının Yönü
Negatif yüklerin hareketi pilin (-) kutbundan (+) kut
buna doğrudur.
Elektrik Akımı Nedir?
Bir elektrik devresinde elektrik akımının yönü ise
üretecin (+) kutbundan (-) kutbuna doğru olduğu
kabul edilir.
Bir elektrik devresindeki akımın yönünü bulmak için
pilin kutuplarına bakmak yeterlidir. Pillerin çıkıntılı
olan ucu pozitif diğer taraf ise negatif kutuptur. Dev
re şemasında ise kısa olan çubuk negatif kutbu,
uzun olan çubuk ise pozitif kutbu gösterir.
S\r& Sizde
©
10
Fen ve Teknoloji dersi öğretmeni öğrencilerinden
aşağıdaki gibi bir istekte bulunuyor.
Defterinize bir devre şeması
çizip, devre üzerinde üretecin
kutupkmm işaretleyin. Sonra da
devrede dolanan akımın yönünü
gösterin.
Buna göre hangi öğrencinin çizdiği devre şema
sı, öğretmeninin isteğine uygun değildir?
A)
Anahtar kapalı
Yunus’un şeması
Elektrik akımının yönü
Pil, akü gibi elektrik enerjisi kaynakları devrede
elektrik akımının oluşmasını sağlar. Ampul gibi dev
re elemanları akımın kendisini değil, elektrik yükle
rinin taşıdığı elektrik enerjisini kullanır.
Aşağıdaki devrelerin hangisinde ampul ışık ve
rir?
Kazanımlar
2 .5
2 .6
Ampermetrenin devreye nasıl bağlanacağını,
Basit elektrik devrelerindeki elektrik akımını
ölçmek için ampermetre kullanıldığını ve akım
biriminin amper olarak adlandırıldığını,
E le k t r ik A k ım ı n ın Ö lç ü lm e s i
Tüm elektrikli araçların giriş ve çıkış olmak üzere
birbirine temas etmeyen iki ucu vardır. Ampulün bu
iki ucundan biri metal kısmın yan tarafı, diğer ise
tam alt kısmıdır. Ampulün ışık vermesi için üzerin
den elektrik akımı geçmesi gerekir.
Bunun için pilin (+) ucundan gelen bir kablonun pi
lin alt veya yan tarafına, pilin (-) ucundan gelen bir
kablonun ampulün diğer ucuna bağlanması gere
kir. Bu şekilde bağlanan ampul C seçeneğinde ve
rilmiştir.
Cevap C
İS S
: cExB
.i.
• 1— î
*• - \
■•W
Elektrik akımı ampermetre adı
verilen araç ile ölçülür. Amper
metre sembolü yandaki gibidir.
-
o
-
Ampermetre
sembolü
Sıra Sîzde
11
Aşağıdakilerden hangisinde ampermetre devre
ye yanlış bağlanmıştır?
A)
----- © —|
—
D)
Şekilde verilen devre şemasında görüldüğü gibi
ampermetre devreye seri olarak bağlanır. Amper
metre devreye bağlanırken ampermetrenin (+) ucu
pilin (+) ucuna, (-) ucu pilin (-) ucuna gidecek şe
kilde bağlanır.
Ampermetrenin iç
direnci çok düşük
tür. Bu yüzden dev
reye bağlandığın
da bütün akım için
den geçse de dev
redeki akım değe
rini etkileyecek bir
etki yapmaz.
Elektrik akımının
birimi
amperdir.
Amper kısaca am
perin ilk harfi A ile
gösterilir. Amperin
1000 kat küçüğü ise
|ı—
-0 -
Kazanımlar
Buzdolabı
Mikser
Tost Makinesi
2.7
Ütü
Gerilimi, bir iletkenin iki ucu arasında akım
oluşmasına neden olabilecek enerji farkının
Elektrik sobası
bir göstergesi olduğunu,
Elektrikli su ısıtıcısı
10
Fırın
16
2.8
2.9
Voltmetrenin devreye nasıl bağlanacağını,
Pillerin, akülerin vb. elektrik enerjisi kaynak
larının kutupları arasındaki gerilimi, voltmet
miliamper olarak adlandırılır.
re kullanarak ölçüleceğini ve gerilim birimi
nin volt olarak adlandırıldığını,
1 A = 1000 mA
Örnek - 10
Şekildeki devrede
ampul üzerinden
geçen akımın öl
çülebilmesi için
ampermetre han
gi iki nokta arası
na bağlanmalıdır?
<$
L M
-o
K
o-
Gerilim
N
yüksek basınç
A) K - L
B) L - M
C) K - M
D) M - N
Çözüm
Devredeki ampulün üzerinden geçen akımın ölçü
lebilmesi için ampermetre L - M noktaları arasına
bağlanmalıdır.
Cevap B
COŞKU
Şekil - II
Elektrik enerjisinin aktarılmasını su tesisatına ben
zetmiştik. Şekil - 1 deki düzenekte suyun akışı ba
Ampermetrenin ölçüm yapabilmesi için ampermet
renin ölçüm yapılacak devre elemanına seri bağ
lanması ve akımın ampermetre üzerinden geçmesi
gerekir.
0
alçak basınç
Şekil - 1
sınç farkından kaynaklanmaktadır.
Şekil - II de küreler arasında yükler farklı olduğun
dan yüklerin oluşturduğu enerjilerde farklıdır. Küre
ler arasındaki enerji farkından dolayı yük geçişi olur.
Küreler arasındaki bu enerji farkı gerilim in oluşma
sına neden olur. Gerilim enerji farkının bir göster
gesidir.
(1251
1. şekilde su akışının devamlı olabilmesi için su far
kının sürekli olması gerekir. Elektrik akımının da sü
rekli olması için gerilimin sürekli olması gerekir. Bu
nun için de elektrik devrelerinde pil akü gibi gerilim
kaynakları kullanılır.
Devredeki akımı ölçmek için ampermetre kullandı
ğını öğrenmiştik. Bir devredeki gerilimi ölçmek için
de voltm etre adı verilen araçlar kullanılır.
Gerilimin birimi volttur. Volt kısa
ca V ile gösterilir. Voltmetrenin
sembolü yandaki gibidir.
Voltmetre sembolü
<y>
Örnek -11
Aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?
A) Voltmetrenin iç direnci çok büyüktür.
B) Ampermetre devreye seri bağlanır.
C) Voltmetre devreye paralel bağlanır.
D) Ampermetre üzerinden akım geçmez.
Çözüm
Voltmetre devreye paralel bağlanır ve R direnci çok
büyük olmalıdır. Bu nedenle de üzerinden geçen
akım yok denecek kadar azdır.
Ampermetre devreye seri bağlanır ve üzerinden
akım geçer. Üzerinden geçen akım şiddetini etkile
memesi için direnç değeri çok küçük olmalıdır. D
seçeneğinde verilen bilgi yanlıştır.
Cevap D
Voltmetre, gerilimi ölçülecek noktalar arasına para
lel olarak bağlanır. Devrede voltmetrenin (+) ucu,
gerilimi ölçülecek devre elemanın (+) ucuna; (-)
ucu, elemanın (-) ucuna bağlanır.
Sıra Sizde - 12
Şekilde verilen devrede
ampulle ilgili ölçümler
yapmak isteyen bir öğ
renci, ampermetre ve
voltmetreyi nerelere bağ
lanmalıdır?
Ampermetre
Voltmetre
3
2
A)
Voltmetre çok yüksek iç dirence sahiptir. Bu yüz
den voltmetre içinden dikkate alınmayacak kadar
küçük akım geçer.
B)
1
3
C)
2
1
D)
3
1
Kazanımlar
Bu
bölümü bitirdiğimde;
2.10
Bir devre elemanının uçları arasındaki geri
lim ile üzerinden geçen akım arasındaki iliş
kiyi,
2.11
Bir devre elemanının uçları arasındaki geri
limin, üzerinden geçen akıma oranının devre
elemanının direnci olarak adlandırıldığını,
2.12
Volt/Amper değerinin, direnç birimi O h m ’un
eş değeri olarak ifade edildiğini,
Şekilde voltmetre kullanılarak pillerin uçları arasın
daki gerilimler ölçülmektedir.
Q COŞKU
G e rilim ile A k ım A ra s ın d a k i İliş k i:
O hm K anunu
Bir devrede pillerin sayısını arttırarak devredeki ge
rilimi yükseltirsek ampul parlaklığı arttığı gibi devre
de dolanan akım da artar. Aşağıdaki tabloda böyle
bir devredeki gerilim ve akım değerleri verilmiştir.
Yani pil sayısı ve gerilim bağımsız değişkendir. De
neyde ampul sayısını kontrol altında tutuk, bu du
rumda ampul sayısı sabit tutulan (kontrol edilen)
değişkendir. Bunları aşağıdaki gibi bir tabloda gös
terebiliriz.
Bağımsız değişken
Pil sayısı, gerilim
Bağımlı değişken
Ampul parlaklığı
Sabit tutulan değişken
Ampul sayısı
■0-
Örnek -12
Tablonun sağ sütunun
daki gerilim / akım oranı
na bakarsak bu oranın
hep sabit kaldığı görülür.
İşte bu oran devredeki
ampulün direncine eşittir.
O hâlde “ bir iletkenin
uçları arasındaki gerilim in telin içinden geçen
akıma oranı sa bittir” denebilir. Bu oran iletkenin
direncine eşit olduğuna göre,
Direnç =
Gerilim
R = -p
Akım
olarak yazılabilir.
Burada R, devre elemanının direncini; V gerilimi, I
da akımı gösterir. Bir iletkendeki gerilim ile akım ara
sındaki bu ilişkiyi ilk bulan kişi George Simon Ohm
olduğu için bu ilişkiye Ohm kanunu adı verilir. Di
renç birimi ohm olarak alınır. Ohm, £2 ile sembolize
edilir. Buradan ayrıca, —
= Ohm
Amper
yazılabilir.
Burada elde ettiğimiz değerlerle aşağıdaki gibi bir
grafik çizebiliriz.
Bu grafikten fayda
lanılarak devre ele
manının direnci bu
lunur. Grafiğe göre
devre elemanının
direnci,
Yukarıdaki ampermetre ve voltmetre devredeki K
direncinden geçen akımı ve uçlarındaki gerilimi ölç
mektedir.
Buna göre, K direncinin büyüklüğü kaç Q dur?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
Çözüm
Direncin üzerinden geçen akım değerinin 2 A oldu
ğu ampermetreden okunur. Direncin uçları arasın
daki gerilimin 8 volt olduğu voltmetreden okunur.
Gerilimin akıma oranı K nin direncini verir.
Gerilim
8
.^
Direnç = -----------= — = 4 Q bulunur.
Akım
2
Cevap D
Sıra Sîzde • 13
P
(çözüm
R
-WAr
Gerilim
12
„
0 -1
,
-----------= — = 3 ohm dur.
Akım
4
Şekildeki devrede gerilim arttırıldığında ampul par
laklığının ve devrede dolanan akımın arttığını göz
lemledik. Bu deneyde ampul parlaklığı, üretecin gerilimine bağlı olarak değişti. Yani ampul parlaklığı
bağımlı değişkendir. Pil sayısını ise herhangi bir
şeye bağımlı olmayarak arttırdık.
Not: V = I.R bağıntısı kısaca “ v ır” bağıntısı olarak
akılda tutulabilir. ”
p , COŞKU
I
m
reosta
Şekil-I deki devrede voltmetre ve ampermetre ile ya
pılan ölçümlere göre çizilen grafik Şekil - II deki gi
bidir.
Buna göre R direncinin değeri kaç Q dur?
A) 2
B) 4
C) 6
D) 8
127
Şekilde boş bırakılan yerlere uygun ölçüm alet
lerini ampermetre için A, voltmetre için V yaza
rak tamamlayınız.
-------- WA~
R
H>—
I«— 1
H
H
H
h
Yukarıdaki devrelerde ampermetrelerin göster
diği değerleri büyükten küçüğe sıralayınız.
r 0 — 0 — <8h
Aşağıdaki devrelerde dolanan elektrik akımının
yönlerini ve elektrik yüklerinin hareket yönlerini
gösteriniz.
Yandaki devrede amper
metre ve voltmetre ile öl
çümler yapılarak tablo oluş
turuluyor.
ıw j
V/
r®~ı
Gerilim
(V)
1. ölçüm
2
4
2, ölçüm
3
3. ölçüm
Q
Tanımı verilen kavramları yazınız.
— I-----us n
----- L
a jDirenç
Buna göre, tablodaki boş
lukları doldurunuz.
Akım
(A)
Yukarıdaki devrelere göre, aşağıdaki tabloyu
Direnç
(Q)
l
1. Elektrik devresinde akım şiddetini ölçen araç:
2. Voltmetrenin devreye bağlanış ş e k li:.................
3. Pilin iki ucu arasındaki enerji farkına verilen ad:
4. Bir iletkenin iki ucu arasındaki gerilimin üzerin
den geçen akım oranına verilen a d : ...................
101
5. Direnç b irim i:........................
ß COŞKU
ELEKTRİK AKIM I NEDİR?
1.
Haşan, aşağıdaki devre düzeneklerinden
hangisini kurup devreyi çalıştırdığında, hem
devrede dolanan akımı hem de ampul üze
rindeki gerilimi ölçebilir?
4.
II
-m -
<v>
-WM^
-Wtr-
S)
Ampermetre ve voltmetre, hangi devrelerde
kullanım amaçlarına uygun olarak bağlan
mıştır?
'J .U , ı
'üreteç^
I— _ —
©
2 . Bir elektrik devresinde akımın ve iletilen
enerji miktarının fazla olması için devreye f
sağlanan gerilim ve devredeki direncin na- J*
sil olması uygundur?
j
Gerilim
3.
A) İv e li
B) İve III
C) II, III ve IV
D) I, II ve IV
Bazı araçlar aşağıdaki gibi kendilerini tanıtı
yorlar.
0
Direnç
A) Büyük
Küçük
B) Küçük
Küçük
C) Büyük
Büyük
D) Küçük
Büyük
Aşağıda verilen elektrik devrelerinden han
gisinde elektrik akımı dolanmaz?
K |
İçim de direnç saklarım
Yeterince varsa akım
Çevremi ışıl ışıl aydınlatırım
L f
Devrelere e le k trik e n erjisi sağlarım
Verdiğim enerjiyle
Yükleri hareket e ttiririm .
M
Devreye seri bağlanırım
Bağlandığım noktada
Devredeki akımı ölçerim
Buna göre kendilerini tanıtan araçlar, aşağıdakilerden hangileri olabilir?
K
A)
if
-------------0
----------O B S ---------
-------------
--------- { E S ---------
A)
B)
fed
y
M
m
mamS
(n )
/
D)
C)
K £
D)
p jCOŞKU
• v •
h
£3?
i gŞ3 J
5t
A.
D
A •
(EZE
6.
I. Piller elektrik yükü üreten araçlardır.
9.
II. Bir elektrik devresinde direnç voltmetreyle
ölçülür.
Tarık, elektrik kaynakları ve elektrikli araçlar
arasındaki ilişkiyi gösteren aşağıdaki şemayı
hazırlıyor.
Yukarıdaki bilgilerden hangileri doğrudur?
A) Yalnız I doğru
B) Her ikisi de yanlış
D) Her ikisi de doğru
Şemanın doğru olabilmesi için Tarık’ın boş
kalan I, II ve III bölmelerine aşağıdakilerden
hangilerini getirmesi uygun olur?
7.
*4 Bir elektrik devresinde gerilimin elektrik akı
mına oranı, direnci verir.
Bazı elektrikli araçların çalışma gerilimleri ve
çektikleri akımlar aşağıdaki gibidir.
Buna göre hangi aracın iç direnci en büyük
tür?
A)
C)
B)
250 V
3A
180 V
4A
A) Buzdolabı
Cep telefonu Akü
B) Pil
Radyo
Pil
D) Volkmen
Şehir cereyanı
Uçak
D)
300 V
2A
400 V
2,5 A
10. Şekildeki elektrik dev
resinde boş bırakılan
K bölgesine aşağıdaki
devre elemanlarından
hangisi
bağlanırsa,
devredeki ampul yanmaz?
A)
8.
Güneş enerjisi
C) Cep telefonu Ütü
Bilgi: Bir iletkenin uçları arasındaki gerilimin
iletken üzerinden geçen akıma oranı,
iletkenin direncini verir.
B)
JL+
r
C)
- V
D)
11 .
K ve L dirençlerine ait gerilim - akım şiddeti gra
fikleri Şekil-I deki gibidir.
Buna göre, K ve L dirençleri Şekil - II deki
devrenin P, R uçları arasına bağlandığında,
devredeki ampermetrede okunan değerler
K direnci varken (Q)
Okan yapacağı etkinlikte yukarıdaki kavram
larla, o kavrama ait birimlerin yazılı olduğu ku
tuları aynı renge boyuyor.
Buna göre, kutuların son görünümleri aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir?
A)
B)
C)
D)
L direnci varken (Q)
A)
8
4
B)
12
6
C)
6
12
D)
4
2
Q COŞKU
I
SERİ ve PARALEL
BAĞLAMA
Ampullerin dirençlerinin sırasıyla Rv R2 ve R3 oldu
ğunu kabul edelim.
Kazanımlar
3.
Ampullerin seri ve paralel bağlandığı du
rumları,
3.2
Ampullerin seri ve paralel bağlanması duru
m unda devredeki farklılıkları,
3.3
Seri ve paralel bağlı ampullerden oluşan bir
devrenin şemasını,
3.4
3.5
devrelerin avantajlarını ve dez avantajlarını,
Devreye ampul ya da direnç bağlandıkça eş değer
direnç büyür. Eş değer direnç devredeki her bir di
rençten daha büyüktür.
Seri bağlı devre elemanlarının hepsinin üze
Reş - R1 + R2 + R3
Ampullerin paralel bağlanmasından oluşan
rinden aynı akımın geçtiğini,
3.6
Seri bağlı devrelerde toplam (eş değer) direnç, dev
redeki tüm dirençlerin toplamına eşittir.
Rı
Paralel bağlı devre elemanlarının üzerinden
geçen akımların toplamının, ana koldan ge
çen akıma eşit olduğunu,
R2
R3
eş
— VM—W/V—
Seri bağlı devrelerde her bir (ampulden) dirençten
eşit büyüklükle akım geçer. Ampermetre, pilden çı
kan ve her bir ampulden geçen akım değerini ölçer.
' = '1 = >2 = '3
Seri Bağlam a
Ampulün yapısında direnç olduğunu öğrenmiştik.
Bir devrede ampullerin (dirençlerin) uç uca bağlan
masıyla elde edilen bağlama şekline seri bağlama
denir.
Rı
-m -
r2
-\WV-
R3
-m -
Seri bağlı devrelerde, devredeki toplam gerilim her
bir direncin uçları arasındaki gerilimlerin toplamları
na eşittir.
V = V, + v 2 + v 3
-♦ Özdeş ampullerin dirençleri de eşittir. Üzerlerin
den eşit miktar akım geçen, gerilimleri de eşit
olan özdeş ampullerin parlaklıkları da eşittir.
Seri bağlı devrede ampullerden biri patlarsa ya
da duyundan çıkartılırsa devrede akım kesilece
ği için tüm ampuller söner.
Seri bağlı devrelerde devrede dolanan akım her
yerde aynıdır. Dirençler toplam gerilimi büyük
lüklerince paylaşır. Yani büyük direncin gerilimi
büyük, küçük direncin gerilimi küçük olur.
anahtar
Seri bağlı ampullerin uçlarına yukarıdaki gibi bir ge
rilim uygulandığında seri bağlı ampullerden kurulu
bir devre elde ederiz.
Q COŞKU
Seri bağlı ampullerden biri patladığında diğerleri de
131
Seri ve Paralel Bağlama
Pillerin Seri Bağlanması
Çözüm
Pillerin uç uca bağlanması ile oluşur. Bir pilin (+)
kutbu diğerinin (-) kutbuna bağlanır.
Özdeş üreteçlerin kullanıldığı devrelerde toplam di
renç ne kadar büyük ise devrede dolanan akım da
o kadar az olur. Özdeş ampuller ile birlikte devrele
re bağlanan X, Y, Z iletkenlerinden direnci en büyük
olan Y, en küçük olan Z dir. Öyleyse toplam direnci
en küçük olan M lambasının olduğu devreden en
büyük akım geçer. Bu nedenle M lambası en parlak
yanar. A seçeneğinde verilen bilgi doğru, diğerleri
yanlıştır.
'toplam
•------- •
Pillerin seri bağlanışı
Cevap A
'toplam
Piller seri bağlanınca üretecekleri toplam gerilim ar
tar. Toplam gerilim her pilin gerilimlerinin toplamına
eşittir. Her birinin gerilimi 1,5 volt olan şekildeki pil
lerin toplam gerilimi;
V«op.am = V, + V 2 + V3
V to p la m
Sıra Sizde - 14
Özdeş ampul ve pillerle kurulmuş aşağıdaki dev
relerin hangisinde, anahtar kapatıldığında dev
rede akım dolanmaz?
= 1-5 + 1'5 + 1,5 = 4,5V olur.
A)
- (v ) -----1,5 V
Pillerin gerilimi voltmetre ile ölçülür. Piller seri bağ
landığında, toplam gerilimin arttığı voltmetreden gö
rülebilir. Pil sayısı azaldığında devrenin gerilimi aza
lır. Özdeş iki pil ters bağlanırsa devreye akım ver
mezler.
—
H h -
$
Örnek -13
^0
C)
r0 -
r 0
Yukarıdaki devreleri hazırlayan bir öğrencinin dev
rede kullandığı X, Y ve Z iletkenlerinin dirençlerinin
büyüklüklerinin sıralanışı; RY > Rx > Rz dir.
Sıra Sizde - 15
Özdeş ampul ve pillerin kullanıldığı aşağıdaki
devrelerden hangisindeki ampuller en parlak
yanar?
A)
ı - 0 — '0
- ı
B ,r 0
Öğrencinin kullandığı ampuller ve üreteçler öz
deş olduğuna göre, aşağıdakilerden hangisi doğ
rudur?
A) En parlak yanan ampul M’dir.
— 0
H<—
— 0 n
!■—
Ih
D)
B) X’ten geçen akım Y’den geçenden küçüktür.
C) K ve M ampulleri aynı parlaklıkta yanar.
D) En az akım Z’den geçer.
—
I'—
'h
Q COŞKU
Paralel Bağlama
Ampullerin (dirençlerin)
birer uçları aynı noktada
birleştirilerek elde edi
len bağlama şekline pa
ralel bağlama denir.
-> Özdeş ampullerin dirençleri de eşittir. Gerilimleri eşit olan özdeş ampullerden eşit akımlar ge
çer. Ampullerin parlaklıkları da eşittir.
Paralel bağlı devrede ampullerden biri duyun
dan çıkartılır ise bu durum diğer ampulleri etki
lemez, onlar yanmaya devam eder.
Paralel bağlı ampullerin
uçlarına aşağıdaki gibi
bir gerilim uygulandığında devreden akım geçer.
Örnek - 14
Yandaki devre ile ilgili
olarak,
I. K ve L birbirine para
lel bağlı dirençlerdir.
II. Devrede en büyük
akım ampulden ge
çer.
III. L direncinden geçen akımın yönü a yönündedir,
Çözüm
K ve L dirençlerin birer uçları aynı noktaya bağlıdır.
Öyleyse K ve L birbirine paralel bağlıdır. (I doğrudur.)
Paralel bağlı devre
lerde eş değer di
renç, devredeki en
küçük dirençten da
ha küçüktür. Eş de
ğer direncin tersi,
devredeki dirençle
rin terslerinin topla
mına eşittir.
K ve L dirençlerinden geçen akımlar bağlantı nok
tasında birleşerek iki akımın toplamı büyüklüğün
deki akım ampul üzerinden geçer. Bu nedenle en
büyük akım ampul üzerinden geçer. (II doğrudur.)
Devrede pilin uçlarına dikkat edildiğinde akımın sa
at yönünde olduğu anlaşılır. Öyleyse L direncinden
geçen akım b yönündedir. (III yanlıştır.)
I— ® _ I
Devreye ampul ya
da direnç bağlandıkça eş değer direnç küçülür.
Sıra Sizde
Paralel bağlı devreler
de eş değer direnç en
küçük dirençten daha
küçüktür.
Paralel bağlı devreler
de, ampullerin (direnç
lerin) birer uçları aynı noktalara bağlı olduklarından
her bir ampulün (direncin) uçları arasındaki gerilim
aynıdır.
V = Vt =
Özdeş piller ve
a mp ul l er d en
oluşan elektrik
devresi ile ilgi
li aşağıdakilerden
hangisi
söylenemez?
16
©
v2 = v3
Paralel bağlı devrelerde üreteçten çekilen akım, her
bir ampulden (dirençten) geçen akımların toplamı
na eşittir.
A) K ampulü söküldüğünde diğer ampuller söner.
I = I + U + i«
C) I ampermetresinin gösterdiği akım değeri, II ve
III ampermetrelerinin gösterdiği akım değerleri
nin toplamına eşittir.
-► Paralel bağlı devrelerde gerilim sabittir. Devre
nin her bir kolundan geçen akım şiddeti, o kolda
ki dirençle ters orantılıdır. Yani küçük dirençten
büyük akım, büyük dirençten küçük akım geçer.
Q COŞKU
B) M ampulü sökülse II ampermetresi bir değer
göstermez.
D) Devrede K ampulüne bir ampul daha seri bağ
landığında, ampullerin parlaklıkları azalır.
Çözüm
Kazanımlar
3 .7
Ampullerin seri - paralel bağlandığı durum
lardaki parlaklığın farklılığının sebebini di
renç ile ilişkili olduğunu,
3.8
Eş değer direnci en küçük olan devrenin akımı en
büyüktür. B ve C seçeneklerinde eş değer dirençler
en küçük ve eşittir. Ancak B seçeneğinde amper
metre ana kol üzerinde olduğundan daha büyük
akım değeri ölçer.
Cevap B
Devrede direnci küçük olan koldan yüksek;
direnci büyük olan koldan daha düşük akı
mın geçeceğini,
Örnek - 16
<5>n
----- W A -
Htüüh ,r<2Hg>-|
♦
— W A ---------- V M —
Seri bağlı ampullerin sayısı arttıkça devrenin eş
değer direnci artar, akım azalır. Dolayısıyla ampul
lerin parlaklıkları da azalır.
♦
■<S>-
o -
o-
3i
Paralel bağlı ampullerin sayısı arttıkça devrenin
eş değer direnci azalır, devre akımı ise artar. An
cak her bir koldan geçen akımın büyüklüğü ise
değişmez. Kollardaki ampullerin parlaklıkları da
değişmez.
Şekildeki paralel bağlı di
rençlerden geçen akım şid
deti dirençlerle ters orantılı
dır. Yani büyük olan direçten küçük akım, küçük dirençten büyük akım geçer.
(
a
)—
1+
-
ıF —
h
F—
h
F
Eşit büyüklükteki dirençlerden oluşan elektrik
devresinde I, II ve III ampermetrelerinde okunan
değerler arasındaki ilişki nedir?
Çözüm
I nolu ampermetre ana kol üzerindedir. Bu nedenle
alt kollardan geçen akımların toplamı I nolu amper
metre üzerinden geçer ve bu ampermetre en bü
yük değeri gösterir.
-^vWv------ —
II nolu ampermetrenin olduğu kolun direnci diğer
alt kolun direncinden daha küçüktür. Bu nedenle II
nolu ampermetreden geçen akım III nolu amper
metreden geçen akımdan büyüktür.
2R
— WvV
Bu açıklamalar birleştirildiğinden I > II >
cu elde edilir.
R
2i
sonu-
13i
Sıra Sizde
17
Örnek -15
Özdeş ampul ve pillerle oluşturulan elektrik dev
relerinden hangisinde, ampermetre en büyük
akımı ölçer?
r® -® H S h
B>
r ® ı
—
- ® - |
Yukarıda verilen devrede özdeş ampullerin par
laklıkları arasındaki ilişki, aşağıdakilerden han
gisinde doğru verilmiştir?
ih
D)
r~ ® —
—
® —ı
h—
A) K > L > M
B) M > L > K
C) K > M > L
D) L > K > M
Q COŞKU
m
Seri ve Paralel Bağlam a
Sıra Sizde
Örnek -17
18
Şekildeki elektrik devresinde
R, 2R ve 3R büyüklüğündeki
dirençlerden sırasıyla iv i2 ve
i3 akımları geçiyor.
Elektrik akımının devresini dirençsiz yoldan
tamamlamasıyla oluşan durumdur.
Devredeki direnç değişir. Bu da devredeki akımın
değişmesine sebep olur. Devredeki ampul par
laklıkları da değişebilir.
Buna göre, akım şiddetleri
arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisidir?
Devrede elektrik akımının geçişini kontrol eder.
A) İ-| — ¡2 — ¡3
B) i1 > ¡3 > İ2
C) ¡1 > İ2 > İg
D) i3 > İ2 > i1
Aşağıdaki sorulardan hangisinin cevabı yukarı
da yoktur?
A) Anahtarın elektrik devresindeki görevi nedir?
Kısa Devre Olayı
Aşağıdaki devrede seri bağlı iki ampul vardır. İki
ampul üzerinden de akım geçtiğinden hem K hem
de L ampulleri ışık verir.
B) Kısa devre nedir?
C) Bir devrede, pil sayısı arttıkça devredeki ampul
lerin parlaklığı nasıl değişir?
D) Reosta sürgüsünün hareketiyle devrede neler
değiştirilebilir?
Çözüm
İlk cevapta kısa devrenin tanımı, İkincide reostanın
kolunun hareket ettirilmesinin devredeki etkileri,
üçüncü cevapta ise anahtarın tanımı yapılmıştır.
Devredeki pil sayısının artmasının sonuçları ile ilgili
bir cevap yoktur.
Cevap C
Sıra Sizde
Bir iletken tel K ampulünün iki ucu arasına bağlanır
Benim üç ampulden oluşan b ir
elektrik devrem vardı. Ampuller
den üçü de yanarken anahtarı ka
pattım. Ampullerden ikisi söndü.
sa, akım iletken tel üzerinden geçer ve K ampulü
söner.
o e
19
F e rid e
Feride elektrik devresiyle ilgili yukarıdaki bilgileri
veriyor.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi Feride’nin
elektrik devresidir?
A)
-&
Bu olayın sebebi elektrik akımının dirençli yol olan
ampulün içinden geçmek yerine, direnci çok düşük
olan iletken telden geçmesidir.
-V
c>ı—<S>-
D)
H S h r ® - !
Bu durumda devredeki toplam direnç azalır, akım
artar, L ampulü daha parlak yanar.
Q COŞKU
135«
Aşağıdaki devrelerde anahtarlar kapatıldığında
hangi ampullerin söneceğini belirtiniz.
J 1. Yün kumaşa sürtülen plastik cisim (-) yüklenir.
! 2. Cama sürtülen ipek kumaş (-) yüklenir.
K
3. Üç çeşit elektrik yükü vardır.
i 4. Zıt yükler birbirini çeker.
! 5. Negatif cismin (+) yükleri (-) lerden azdır.
j 6. Nötr elektroskobun yaprakları açıktır.
mamlayınız.
Aşağıdaki devrelerdeki özdeş ampullerden K, L,
M ampullerinin parlaklığını azdan çoğa sıralayınız.
Elektrik devre elemanla
rının art arda bağlama
şekli
Cismin yüklü olup olma
dığını anlamak için kulla
nılan araç
(-) yük
Yer ile bulutlar arasındaki
yük alışverişi
Bir telin yandaki dev
rede belirtilen nokta
lara bağlanması du
rumunda ampullerin
yanıp yanmama ve
parlaklık durumları
nın nasıl değiştiğini
belirtiniz.
Parlaklığı ^ P a rla k lığ ı değiş-;
rtan a m p u f|p ;m e ye n ampuİ
0 COŞKU
SERI ve PARALEL BAĞLAMA
1.
Aşağıdaki devrelerden hangisinde K - L nok
taları arasındaki ampuller seri bağlıdır?
A)
4.
B)
----- 0 -----1
-<S>C)
D)
0
— 0
Şekildeki devrede
bütün ampullerin
yanması için han
gi anahtarlar ka
patılmalıdır?
A) 1 ve 3
B) 1, 3 ve 4
C) 1 ,2 ve 3
D) 1 ve 4
I
—
5.
¿«S
2.
Elektrik devreleriyle ilgili aşağıda verilen
bilgilerden hangisi yanlıştır?
A) Paralel kollardaki gerilimler birbirine eşittir.
B) Pil, ampul, anahtar ve iletken telden oluşan
devre basit devre olarak adlandırılabilir.
C) Seri bağlı dirençlerin sayısı arttıkça, devre
nin eş değer direnci artar.
D) Paralel bağlı kollarda büyük dirençten çok
akım, küçük dirençten az akım geçer.
3.
Şekil - II
|
I
Özdeş ampuller ve bir pille Şekil - 1deki devreyi kuran öğrenci daha sonra devrede Şekil - II
deki değişikliği yapıyor.
5
yanlıştır?
A) Deneyde paralel bağlı ampul sayısının am
pul parlaklığına etkisi araştırılmaktadır.
Seri bağlı ampullerden
oluşan bir devrede her
ampulden eşit akım geçer.
~7
Doğru
B) Deneyde sabit tutulan değişken pil sayısıdır.
C) Deneyde ampul sayısı bağımsız değişkendir.
V-
D) Devrenin gerilimi bağımlı değişkendir.
Yanlış
6.
Aşağıdaki ampullerden hangisinde ampul
parlaklığı en azdır? (Lamba ve piller özdeştir.)
A)
B)
İHghJ
Hh
Yukarıda verilen şemada bağlantılı ifadeleri doğ
ru ya da yanlış olarak değerlendiren Süheyla,
önce hatalı sonra doğru bir tercih yapıyor.
C)
Buna göre, Süheyla son durumda hangi
harfin yazdığı kapıya ulaşır?
A) G
Q COŞKU
B) V
C) N
D) R
HEh
D)
r 0
—0 n
^
-
ı
— I'—
137;
7.
3
Bir devrede her
birinin direnci
2 O. olan ampul
lerin sayısı art
tıkça, devrenin
ana kol akımı
grafikteki gibi
değişiyor.
Ana kol akımı (A)
0,6
0,3
Devredeki
ampul
sayısı
0,2
0,15
O
1
2
3
Grafiğe göre, devreyle ilgili yorum yapan
öğrencilerden hangisinin ifadesi yanlıştır?
G raf iğe göre ampul
9.
Şekilde verilen dev
rede paralel kollar
dan geçen akımların
büyükten küçüöe sı
ralaması, aşağıdakilerden hangisinde
doğru verilmiştir?
12 0
A) i1, i2, i3
B) i2, i3, İ1
C) İg, ¡1, ¡2
D) i3, i2, ¡1
Ampul sayısı
arttıkça direnç
azalır.
sayısı arttıkça ana
kol akımı azalmıştır.
1 0 . Özdeş dirençlerden
oluşan şekildeki dev
rede her bir direnç
4 ohm dur.
Devredeki pilin
gerilimi 1,2 V tur.
A) Türkan
Devredeki ampuller
seri bağlıdır.
B) Furkan
C) Melih
8.
Özdeş ampullerle kuru
lan devrede ampul par
laklıkları arasındaki iliş[çözum kj grafikte verilmiştir.
A)
—
Buna göre, amper
metrelerde okunan
değerler aşağıdakilerden hangisi olabilir?
— (a^)—
8V
-)ı—
© -----
D) Dilek
Ampul parlaklığı
Buna göre, grafik han
gi öğrencinin kurduğu
devreye ait olabilir?
rAVA—
A1 (A)
A2 (A)
A3 (-
A)
2
2
8
B)
2
1
1
C)
2
2
4
D)
1
1
3
Ampul
M
B)
_/ Adnan
_/ Beyhan
11. Aşağıdaki devrelerden hangisinde ana kol
akımı en büyüktür?
M
A)
+1 -
__ Ü2_
B)
’
1Q
------ VAV1
C)
İr)
D
>
6V
— / Canan\___ a
C)
5n
—
M
A
*
t
n
- ® - 21
D)
70
— Wv\-
-MN5 fi
1n
—
5V
---- 1
4
v
0 COŞKU
YAŞAMIM IZDAKİ ELEKTRİK
1.
5.
I. Yüksüz cisim içinde hiç elektrik yükü yoktur.
II. Yalıtkan cisimler de elektriklenebilir.
-► Bir devre şeması çizin.
Yukarıda verilen bilgilerle ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
-♦ Devredeki elektrik akımının yö- I
nünü kırmızı oklarla gösterin.
A) Yalnız I doğru
B) Her ikisi de doğru
D) Her ikisi de yanlış
-> Devredeki yüklerin hareket
yönünü mavi okla gösterin. ^
j
Öğretmenin tahtaya yazarak is
tediği devre şemasını, aşağıda
ki öğrencilerin hangisi doğru şe
kilde çizmiştir?
2.
Aşağıdakilerden hangisi, cisimlerin elekt
rikle yüklenmesinde kullanılan yöntemler
den biri değildir?
A) Etki ile
B) Soğutma ile
C) Dokunma ile
D) Sürtünme ile
Berrin
Ci
I. Topraklama ile cisimler fazla olan yüklerini
kaybeder.
Cem
Vehbi
%
o"
II. Zıt yüklü cisimler birbirini çeker.
Yukarıda verilen bilgilerle ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
4.
A) Yalnız I doğru
B) Yalnız II doğru
C) Her ikisi de doğru
Aşağıda sembolleri verilen devre eleman
larından hangisi, devrede elektrik akımını
açıp kapamamızı sağlar?
A)
0
COŞKU
İpek iplerle asılı K,
L ve N cisimlerinin
arasına yalıtkan bir
ayak üzerindeki M
cismi getirildiğin
de cisimler şekil
deki konumlarında
dengeleniyor.
Buna göre; K, L, M ve N cisimlerinin yükleri
aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir?
K
B)
-WWC)
6.
D)
M
+
A)
N
+
B)
-
+
C)
+
+
D)
-
yaşamımızdaki Elektrik
7.
Şekildeki ışık veren ampulün
parlaklığı, hangi işlem sonu
cunda değişmez?
HSH
ıı.
§
İletken tel
- lı -
A) Seri olarak bir ampul daha bağlanırsa
B) Seri bir pil daha bağlanırsa
C) Paralel bir ampul daha bağlanırsa
D) Ampule kısa devre yapılırsa
8.
(+) yüklü bir cisim,
yüksüz iletken bir
küreye şekildeki gibi
yaklaştırılıyor.
plastik sap
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) Küre etki ile elektriklenir.
B) K noktası (-) ile yüklenir.
C) M noktası (+) ile yüklenir.
D) Küre (+) yükle yüklenir.
I. Bir devrede paralel bağlı ampullerden biri
patlasa bile diğerleri yanmaya devam
eder.
II. Bir devrede paralel bağlı ampullerin sayısı,
devredeki diğer ampullerin parlaklığını de
ğiştirmez.
soba teli
Bir öğrenci, elektrik sobası teli, ampul, iletken
tel ve pil kullanarak şekildeki devreyi kuruyor.
Öğrenci teli, önce I yönünde, sonra II yönün
de hareket ettiriyor.
Öğrenci bu deney sonucunda aşağıdakilerden hangisine ulaşamaz?
A) Tel I yönünde hareket edince, ampul daha
parlak yanar.
B) Tel II yönünde hareket edince, devredeki
toplam direnç artar.
C) Tel II yönünde hareket edince, devreden
daha çok akım geçer.
D) Tel I yönünde hareket edince, devredeki
toplam direnç azalır.
12. Yüksüz bir elektroskobun topuzuna (-) yük
lü bir plastik çubuk yaklaştırıldığında, aşağıdakilerden hangisi gerçekleşmez?
A) Elektroskobun topuzu (+) yükle yüklenir.
B) Elektroskobun yaprakları (-) yükle yüklenir.
Yukarıda verilen bilgilerle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
C) Elektroskobun yaprakları aynı cins yükle
yükleneceğinden birbirini iter.
A) Yalnız I doğru
B) Her ikisi de doğru
D) Elektroskobun topuzu önce (+), sonra (-)
yükle yüklenir.
10. (-) yüklü bir elektroskoba yükü bilinmeyen bir
cisim dokundurulduğunda, yapraklar daha fazla
açıldığına göre cisimle il
gili aşağıdakilerin hangi
leri söylenebilir?
13. Aşağıdakilerden hangisi yüklü bir elektros
koptur?
A)
d)
I. Yüksüzdür.
II. Negatif yüklüdür.
C)
III. Pozitif yüklüdür.
140
B)
A) İv e III
B) Yalnızı
C) II ve III
D) I, II ve
&
İ
)
0 COŞKU
YAŞAMIMIZDAKİ ELEKTRIK
1.
Aşağıda akım ve çalışma gerilimi verilen
araçlardan hangisinin direnci en büyüktür?
Akım
Gerilim
A)
2A
6 volt
B)
1A
6 volt
C)
2A
3 volt
D)
1A
3 volt
Bir öğrenci elindeki cam çubuğu ipek kumaşa
sürtüyor. Daha sonra cam çubuğu yüklü elektroskobun topuzuna yaklaştırdığında elektroskobun yaprakları biraz daha açılıyor.
Buna göre, öğrenci aşağıdaki sonuçlardan
hangisini çıkaramaz?
A) Cam çubuk (+) yükle yüklüdür.
B) İpek kumaş (+) yükle yüklüdür.
C) Elektroskobun yaprakları (+) yükle yüklü
dür.
D) Elektroskobun topuzu (+) yükle yüklüdür.
2.
I J»
Şekil - 1
Bir elektrik devresinde (-) yüklerin enerjilerini
iletmeleri ve iletken üzerindeki hareketleri ile
elektrik akım oluşur.
Şekil - II
Aşağıdaki elektrik devrelerinin hangisinde
akım şiddeti en büyüktür?
Şekil - I I ye göre
K cismi yüklü
olabilir.
Şekil - I I ve Şe
kil - I I I e göre
X ve Y aynı cins
yükle yüklüdür.
Şekil - I I I te Y cismi,
K nin yere göre potan
siyel enerjisini
artırm ıştır.
Şekilleri inceleyen öğrencilerden hangileri
nin yorumları doğrudur?
A) Yalnız Ekrem
B) Yalnız Erol
C) Yalnız Enes
D) Erol ve Ekrem
A)
B)
C)
D)
u
@
~8iCSDİLJ!Cı33f—
Şekildeki gibi oluştumlan bir devrede ampul
ışık vermektedir.
3.
I. Gök gürültüsünün duyulması
II. Elektrik atlaması
III. Etrafın aydınlanması
Yıldırım olayının meydana gelmesi sırasında,
yukarıdakilerden hangileri gerçekleşmekte
dir?
A) I ve II
B) Yalnızı
C) İve III
D) I, II ve
ampul
Hangi işlem yapılırsa,
lamba daha parlak ya
nar?
A) Devreye bir soba teli daha seri olarak bağ
lanırsa
B) Devreye bir lamba daha seri olarak bağla
nırsa
C) Devreye daha uzun bir soba teli bağlanırsa
D) Soba teli çıkartılarak devre kurulursa
7.
Soba teli
10. (+) yüklü elektroskobun
topuzuna şekildeki gibi
(-) yüklü küre yaklaştırıl
dığında;
*
I. Elektroskobun yaprak
ları biraz kapanır.
Soba teli
Soba teli
Hgh
Y
Şekil - 1
Şekil - II
II. Elektroskobun yaprakları daha çok açılır.
Şekil-I deki gibi oluşturulan devreye, Şekil -II
deki gibi bir soba teli daha paralel bağlan
dığında, aşağıdakilerden hangisi olur?
III. Küreden elektroskoba yük geçişi olur,
A) Devrede direnç artar, ampulün parlaklığı
azalır.
A) Yalnız
B) Yalnız
C) İve III
D) II ve III
B) Devrenin direnci azalır, ampulün parlaklığı
azalır.
C) Devrenin direnci artar, ampul daha parlak
yanar.
D) Devrenin direnci azalır, ampulün parlaklığı
artar.
8.
Yusuf
Nötr ve özdeş X, Y Z ve T küresel iletken cisim
leri yan yana dururken (-) yüklü cisim X cismi
ne şekildeki gibi yaklaştırılıyor. Bu durumda X,
Y, Z, T cisimleri birbirinden aynı anda ayrılıyor.
Son olarak (-) yüklü cisim uzaklaştırılıyor.
Burhan
Yukarıda verdikleri bilgilere göre özdeş am
pullerle kurulmuş Yusuf ve Burhan’ın devre
leri, aşağıdakilerden hangisinde doğru gös
terilmiş olabilir?
Yusuf’un devresi
Burhan’m devresi
olur?
A) X cismi (-) yüklüdür.
B) Y cismi (+) yüklüdür.
C) Z cismi nötrdür.
- © —0
-
D) T cismi (+) yüklüdür.
- 0 — ©
-
—
9.
-&
Özdeş ampullerle oluş
turulan devrede anah
tar açıkken ampermet
re 3 A akım gösteriyor.
Anahtar kapatılınca
I*—
©
ampermetre aşağıda
ki değerlerden hangisini gösterebilir?
A) 1
B) 2
V
Anahtar
C) 3
- 1
—0
----- 0 - |
-0
D) 4
Ih -M S H
Q COŞKU
M
Aşağıdaki şekillerde bir cismin etki ile elektrik
lenmesinin aşamaları karışık olarak gösteril
miştir.
3.
- * Bir elektrik devresinde gerilimin elektrik akı
mına oranı, devrenin toplam direncini verir.
Basit bir devredeki direnç
ve akım ilişkisi grafikteki gibidir.
( çözüm
Dırenç
| i
|
Bu grafiğe göre, aşağı- — I__ i__ L..^1»
dakilerden hangisi doğ- 0 1 21 31
ru olabilir?
A) Devrede direnç artmıştır.
B) Devredeki lamba sayısı artmıştır.
C) Devrede direnç ile akımın çarpımı sabit
kalmıştır.
D) Devrede pil sayısı artmıştır.
4.
Buna göre işlem sırasındaki aşamaların doğ
ru sıralaması, aşağıda verilenlerden hangi
sindeki gibi olmalıdır?
2
.
JVçözum
Ü
I. Elektroskop, elektrik yükü üretmek için kul
lanılır.
II. Paratoner, yıldırım üretme aracıdır.
A) I, II, III, IV, V
B) V, II, III, IV, I
|
C) IV, III, II, I, V
D) IV, III, II, V, I
i
Yukarıdaki bilgilerle ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
A) Yalnız I doğru
B) Her ikisi de yanlış
D) Her ikisi de doğru
Ahmet’in kurduğu elektrik devresinde özdeş
K, L ve M ampullerinin hepsinin parlaklıkları
farklıdır.
Buna göre Ahmet’in kurduğu devre, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
5.
Bir elektrik sobası 225 V ile çalışırken 7.5 A
akım çekmektedir.
Sobanın ısıtıcısının direnci kaç £2 dur?
A) 80
6.
B) 60
C) 50
D) 30
Bir pil ve 4 ohm luk bir dirençten oluşan bir dev
redeki ampermetrede 0,5 amper değeri okun
maktadır.
Bu devrede pilin gerilimi kaç volttur?
A) 2
Q COŞKU
B) 4
C) 8
D) 12
143
m
Yaşamımızdaki Elektrik
Pil, anahtar ve ısıtıcıdan
oluşan şekildeki devre
de K anahtarı kapatıl
dıktan sonra devrede
meydana gelecek olan
enerji dönüşümleri sıra
sı ile nasıl olur?
A
9.
R
-VM-
Şekildeki grafikte
bir devredeki pil sa
yısındaki artışın ge
rilime etkisi göste
rilmiştir.
Devredeki pil sayısı
Buna göre aşağıdakilerden hangi
si yanlıştır?
A) Elektrik - » Isı —» Hareket
A) Piller seri bağlanmıştır.
B) Kimyasal -> Isı -> Hareket
C) Kimyasal -» Elektrik -» Isı
B) Piller ters bağlanmıştır
D) Kimyasal -> Elektrik
C) Pil sayısı arttıkça gerilim artmaktadır.
Işık
D) Her pil, devreye 1.5 V’luk gerilim sağlar.
10 .
8.
Şekildeki elektrik devresinde
voltmetre direncin uçları ara
sındaki gerilimi, ampermetre
[çozum ¡se dirençten geçen akımı öl
çüyor.
75 n
50 O
---- WM-------\Wv----
re göre, devrede dola
nan akım kaç amper
dir?
---------- ^ | ı ^ —
Ampermetre ve voltmetre
aşağıdakilerden hangisindeki gibi değerler
gösterdiğinde, direnç değeri diğerlerine
göre daha küçük olur?
C) 0,2
B) 0,3
A) 0,4
D) 0,1
5\\\'0\>ı 15
20
I
lı,/ 25u
v \
1
\
0
v\
voltmetre
t-
11
B)
0 1 2" "3y 4/t 5
/ /
ampermetre
C)
Şekildeki gibi yüklü metal küre, cam bardaklar
üzerindeki birbirine değen K ve L çivilerine
değmeden yaklaştırılıyor. Bu durumda L çivisi
topraklanıyor. K çivisi, altındaki bardaktan tu
tularak düzenekten çıkarılıyor. Daha sonra küre
uzaklaştırılıp toprak bağlantısı da kesiliyor.
Son durumda metal küre ile K, L çivilerinin
yükleri, aşağıdakilerden hangisindeki gibi
olabilir?
Metal küre
K çivisi
L çivisi
A)
+
-
nötr
B)
+
+
nötr
-
nötr
nötr
-
C)
D)
IV ,
+
Ö “ 5™
4.
Şekildeki reostalı
devreyle ilgili aşa
ğıda verilen bilgi
lerden hangisi yan
lıştır?
L-© -l
(+) yüklü cisim, yalıtkan sapından tutularak,
top haline getirilmiş ve ipek iplikle asılmış alü
minyum folyoya yaklaştırıldığında, şekildeki
denge durumu oluşmuştur.
Buna göre,
A) Sürgü B noktasındayken ampul en parlak
yanar.
B) Sürgü B noktasındayken ampermetrede
okunan değer, A noktasındakine göre da
ha küçüktür.
C) Ampulün parlaklığı, sürgü A noktasınday
ken C noktasındakine göre daha fazladır.
I. Alüminyum folyo (-) yüklüdür.
D) Ampulün parlaklığının azalması için sürgü
C’ye doğru çekilmelidir.
II. Alüminyum folyo nötrdür.
III. Alüminyum folyo (+) yüklüdür,
yargılarından hangileri doğru olabilir?
A) Yalnız I
B) I ya da II
C) I ya da III
D) II ya da III
Hava yağmurlu ve gök görültülü ise,
I. Elektrik boşalması oluyordur.
2.
Bir devrede üretecin gerilimi 4 V ve direnç
80 Q ise devredeki akım kaç amperdir?
II. Şimşek çakıyor ya da yıldırım düşüyordun
III. Hava ısınıp genişliyordur.
IV. Işık oluşuyordur.
A) 0,05
[çözüm
B) 0,04
C) 0,02
D) 0,01
yargılarından hangileri doğru olabilir?
A) İv e li
B) II, III ve IV
C) I, II ve IV
D) I, II, III ve IV
Şekildeki elektrik dev
resinde Vr V2 ve V3 volt
metrelerinin gösterdiği
değerlerle ilgili olarak;
I. V2 ve V3 birbirine eşit
tir.
t5 J
Şekildeki devre parça
sında i1 akımı 2 A, i2
akımı 1,2 A dır.
II. V1 ve V2 birbirine eşit
tir.
Buna göre, aşağıdaki
eşitlik ve bağıntılar
dan hangisi doğru
dur?
A) Yalnızlı
B) I ve III
A) R1 > R2
B) R2 > R1
C) II ve III
D) I, II ve
C) R, = R2
D) R1 = 2R2
III. Voltmetrelerin göster
diği değerler üretecin
gerilimine eşittir.
0 COŞKU
m
S
h
ı-
145
7.
Yüksüz bir elektroskoba, K cismi dokunduru
lunca yapraklar açılıyor. Ardından (-) yüklü M
cismi bu elektroskoba yaklaştırıldığında, yap
raklar arasındaki açıklık artıyor.
9.
0
{çözüm
-g O K -
Yüksüz
elektroskop
K cism i
dokunduruluyor
M cismi
yaklaştırılıyor
dur?
Şekildeki elektrik devresinde üç lambanın
da aynı anda ışık verebilmesi için hangi
anahtarların kapatılması gerekir?
A) Yalnız
B) II ve III
C) İv e li
D) I, II ve
Şii i
A) K cismi (+) yüklüdür.
B) K ile M aynı cins yükle yüklüdür.
C) M ile elektroskop zıt yükle yüklüdür.
D) K cismi, elektroskobu etki ile yüklemiştir.
8 . Bir öğrenci yaptığı deney
de, elektrik devresindeki
ampul sayısını değiştire
rek ampullerin parlaklıkları
ile ilgili şekildeki grafiği çi
ziyor.
Gerilim (V)
Parlaklık
...... Ampul
i sayısı
1
2
3
Buna göre, öğrenci özdeş ampullerin kulla
nıldığı elektrik devresinde aşağıdakilerden
hangisinde olduğu gibi değişiklik yapılmış
tır?
A) r ® - |
■O ■<&
L ^ J
D)
rO -ı
1
Gerilim (V)
-Hi
r<8K?h
C)
Akım - gerilim grafik
leri verilen K ve L di
rençleri ile yandaki
devre kuruluyor.
Buna göre, seri bağ
lı pil sayısı arttıkça
devredeki voltmetre
ve ampermetrenin
gösterdiği değerlerin grafiği, aşağıdakilerden hangisi gibi olur?
r® -® ı
B) H S h
Akım (A)
r<8>—
Akım (A)
ı- O —ı
Akım (A)
146
& COŞKU
W
fa-f&
x&
tixaînimx¡ ,- ■
\
|
‘
' '•-
. C
s-V. *3ü - Wsí^teve^¡W¡¡Ks»
(ihr.T.'Á
ELEMENTLER ve
SEMBOLLERİ
Anahtar Bilgi
Kazanımlar
1 .1
Model üzerinde, bir elementin bütün atomla
Bir elementin bütün atomları birbirinin aynıdır.
Farklı elementlerinin atomları ise birbirinden
farklıdır.
rının aynı olduğunu fark edebilmeyi,
1 .2
Model ve şekilleri kullanarak farklı elementle
rin atomlarının farklı olduğunu
$
Örnek -1
Aşağıda verilen modellerdeki maddelerden han
gisi bir elementi gösterir?
A)
B)
Aynı tip atomların biraraya gelerek oluşturdukları
maddelerin element olarak adlandırıldığını 6. sınıf
Fen ve Teknoloji dersinde öğrenmiştik.
Bütün elementler aynı tip atomlardan oluşmaktadır.
Elementlerin atomlarını aşağıdaki gibi modeller
üzerinde gösterebiliriz.
«Si,
C)
88
88
88
88
D)
*
©^©
♦
4*
Çözüm
Elementler aynı cins atomlardan oluşur. A, C ve D se
Demir, altın ve kurşun elementleri örneklerinde ol
duğu gibi bir elementin atomları birbirinin aynı iken
farklı elementlerin atomları birbirinden farklıdır.
çenekleri farklı cins atom modelleri (€)>©>€)>© ’H '® )
içerdiğinden bir elementi göstermezler. B seçene
ğindeki molekül modelindeki atomların hepsi aynı
cins © olduğundan, bu madde elementtir.
Cevap B
Sıra Sizde
«6
CC
€C
CC
CC
CC
a
Atom Yapılı Element
cc CC CC
CC
CC
CC
a
cc
CC
CC
CC
CC
CC
CC
CC
CC
CC
CC
CC
CC
CC
1
Aşağıda verilen tanecik modellerinden hangisi
moleküllü yapıdaki bir elementi göstermez?
A)
B)
8
ç P
Molekül Yapılı Element
C)
Yukarıda verilen modellerde de görüldüğü gibi
atomlar atom yapılı (atomik) ya da molekül yapılı
(moleküler) olmak üzere iki farklı yapıda bulunabi
lirler.
Q
. j
c fi
0
Q
^
t
D)
%
%
%
%
>3
Q COŞKU
Elementler ve Sembolleri
13. Alüminyum : Atomik yapılı katı bir elementtir.
İçecek kutularında, elektrikli aletlerde, araba üreti
mi, uçakların yapımı gibi birçok alanda kullanılır.
Kazanımlar
1 .3
14. Silisyum : Atomik yapılı katı bir elementtir. Ku
mun yapısında bulunur. Camın üretiminde ve elekt
ronik aletlerin yapımında kullanılır.
Periyodik sistemdeki ilk 20 elementi ve günlük
hayatta karşılaştığım yaygın element isimlerini
15. F o s fo r: Molekül yapılı katı bir elementtir. Havayi fişek ve gübre üretiminde suların yumuşatılma
sında kullanılır.
E lem entler ve K ullanım A lanla rı
16. K ü k ü rt: Molekül yapılı katı bir elementtir. Mey
velerin ağartılmasında kimyasal maddelerin üreti
minde kibrit yapımında kullanılır.
Bilim insanlarının hazırladığı ve elementlerin belirli
özelliklere göre sınıflandırdığı tabloya periyodik
sistem adı verilir. Yeryüzünde 100 civarında ele
ment doğal olarak bulunmaktadır. Şimdi bu ele
mentlerden periyodik sistemde yer alan ilk 20 ele
menti numaralarının sırasıyla inceleyelim.
17. Klor : Moleküllü yapıda bulunan bir gazdır. İç
me ve havuz sularının dezenfeksiyonunda ve kim
yasal maddelerin üretiminde kullanılır. Zehirli bir
gazdır.
1. H idrojen : Molekül yapılı bir gazdır. Güneşte, ka
inatta ve insan vücudunda sayıca en çok bulunan
elementtir. En hafif gaz kabul edilir yanıcı ve patla
yıcı özelliği vardır. En temiz enerji kaynaklarından
biridir.
18. Argon : Atomik yapıda bulunan bir gazdır.
Ampüllerde kullanılır.
2. Helyum : Atomik yapılı bir gazdır. Balon ve zep
lin gibi hava taşıtlarında kullanılır hidrojen gibi yanı
cı değildir.
20. Kalsiyum : Atomik yapılı katı bir elementtir. Çi
mento, alçı, kirecin ve mermerin yapısında ve ke
miklerimizde bulunur.
19. Potasyum : Atomik yapılı katı bir elementtir.
Gübre, barut ve temizlik maddeleri üretiminde kul
lanılır.
3. Lityum : Atomik yapılı katı bir elementtir. İlaç ve
pil yapımında kullanılır.
|
I
Y aygın K u lla n ıla n Bazı E le m e n tle r
4. Berilyum : Atomik yapılı katı bir elementtir. Uzay
araçlarında ve bilgisayar parçalarında kullanılır.
J
<3
©
Periyodik sistemdeki ilk 20 elementin dışında çok
kullanılan bazı elementlerin özelliklerini ve kullanım
alanlarını belirtelim.
5. B o r : Atomik yapılı katı bir elementtir. Isıya daya
nıklı camlarda ve uzay çalışmalarında kullanılır.
6. Karbon : Katı hâlde atomik yapıda bulunan bir
elementtir. Bütün canlıların yapısında bulanan ele
mentlerden biridir. Petrol ve kömürde bolca bulu
nur. Kurşun kalemlerimizin içi karbondur.
7. Azot : Moleküllü yapıda bulunan bir elementtir.
Havada en çok bulunan gazdır. Gübre gibi birçok
kimyasal madde üretiminde kullanılmaktadır. Sıvı
azot soğutma sistemlerinde kullanılır.
8. Oksijen : Moleküllü yapıda bulunan bir gazdır.
İnsan vücüdunda atom sayısı olarak ikinci kütle ba
kımında ise en fazla bulunan elementtir. Solunum
da yer alan ve canlılar için çok önemli olan bir ele
menttir.
9. F lo r : Moleküllü yapıda bulunan bir gaz element
tir. Ozon tabakasına oldukça zarar veren bir gazdır.
10. Neon : Atomik yapılı bir gazdır. Renkli aydınlat
ma gereken özel lambalarda reklamlar için kullanlır.
11. Sodyum : Atomik yapılı katı bir elementtir. Ye
mek tuzunda bulunur.
12. Magnezyum : Atomik yapılı katı bir elementtir.
Hafif bir madde olduğu için uçakların yapımında
kullanılır.
Q COŞKU
Demir: Tabiatta çok bulunan ve çok yaygın olarak
kullanılan bir elementtir. Dayanıklı ve sert olma
özelliğinden dolayı inşaatlarda yapı malzemesi ola
rak kullanılır. Bir çok metal alaşımlarında demir ele
menti yer almaktadır.
Bakır: Bazı mutfak eşyalarının ve süs eşyalarının
yapımında kullanılır. Elektrik akımını iletebilen en
ucuz metallerden olduğu için binaların elektrik tesi
satlarında ve elektrikli ev aletlerinin iç yapılarında
ve kablo bağlantılarında oldukça yaygın bir şekilde
kullanılır.
Altın: Doğada az bulunan değerli bir elementtir.
Özellikle süs eşyalarının ve mücevherlerin yapımın
da kullanılır. Bugüne kadar çıkarılan tüm altının ne
redeyse yarısı ülkelerin merkez bankalarında hazi
ne olarak bulunmaktadır.
Gümüş: Tabiatta az bulunan değerli bir elementtir.
Elektrik akımını iyi ilettiğinden dolayı önceleri ilet
ken tel yapımında kullanılmakta olan gümüş tabiat
ta az bulunduğundan günümüzde daha çok süs
eşyalarının yapımında kullanılır.
Kalay: Çekiçle dövülebilen, kolayca tel ve levha
hâline gelebilen bir metaldir. Paslanmaya karşı di
rençli bir element olduğundan diğer metallerin üze
rinin kaplanmasında kullanılır.
Kurşun: Yumuşak, ağır, dövülebilen ve zehirli bir
elementtir. İnşaat sektöründe, pil yapımında, mermi
yapımında, lehim ve diğer alaşımlarda kullanılır.
Çinko: Demir, alüminyum ve bakırdan sonra en çok
kullanılan elementtir. Otomotiv endüstrisinde döküm
kalıplarında, pil gövdelerinin yapımında kullanılır.
İyot: Çoğu canlının az miktarda iyota gereksinimi
vardır. İyot ilaç yapımında, antiseptiklerde, gıda kat
kılarında, boyalarda ve fotoğrafçılıkta kullanılır.
Cıva: Oda koşullarında sıvı hâlde bulunan az sayı
daki elementten biridir. Oldukça tehlikeli bir mad
dedir. Termometrelerde ve pil yapımında kullanılır.
Krom: Sanayide bir çok alanda kullanılan önemli bir
elementtir. Özellikle kaplamacılıkta çok yaygın olarak
kullanılır.
Örnek -2
Aşağıdaki verilen elementlerin hangisinin kulla
nım alanı yanlış verilmiştir?
Kazanımlar
1 .4
1 .5
ğinde sembollerini belirtebilmeyi
E lem ent S e m b o lle ri
Elementler ilk bulunduklarında sahip oldukları özel
liklere uygun bir ad verilmiştir. Ancak ülkelerin dille
rine göre element isimlerinde farklılıklar oluşmuş ve
bu uluslararası çalışmalarda iletişimi zorlaştırmıştır.
Bilim insanları bu elementlerin daha kolay tanınma
ları, bilimsel ve uluslararası bir standartın oluşması
için her bir elemente ayrı bir numara ve sembol ta
nımlamışlardır. Bu semboller bütün ülkeler tarafın
dan günümüzde aynı şekilde kullanılmaktadır.
Elementin
Numarası
1
B) Helyum: Balon ve zeplin gibi hava taşıtlarında
2
D) Cıva: Kurşun kalem üretiminde
Çözüm
Klor gazı suları dezenfekte etmekte, helyum gazı
uçan balonlarda ve alüminyum ise içecek kutuların
da ve elektrikli aletlerin üretiminde kullanılır. A, B ve
C seçenekleri doğrudur. Fakat cıva sıvı hâlde bulu
nan ve oldukça tehlikeli bir elementtir. Termometre
lerin üretiminde kullanır fakat kurşun kalemlerin
üretiminde kullanılmaz.
Cevap D
Sıra. Sizde - 2
Aşağıda verilen element örnekleri ile bilgilerden
hangisi doğrudur?
A) Hidrojen, periyodik sistemde 1. sırada bulunan
katı bir elementtir.
B) Kurşun, periyodik sistemde yer alan 10 numa
ralı element olup kolay dövülebilen bir katıdır.
C) Azot havada en çok bulunan ve gübre üretimin
de kullanılan bir gazdır.
D) Altın, mücevherat üretiminde kullanılan ve peri
yodik sistemdeki ilk 20 elementten biridir.
İlk 20 elementin ve yaygın elementlerin sem
bolleri verildiğinde isimlerini, isimleri verildi
A) Klor: İçme ve havuz sularının dezenfeksiyonunda ve kimyasal maddelerin üretiminde
C) Alüminyum: İçecek kutularında ve elektrikli alet
lerde
Elementleri sembollerle göstermenin bilim
sel iletişimi kolaylaştırdığını,
Elementin
Adı
Sembol
Elementin
Numarası
Hidrojen
H
11
Sodyum
Na
Helyum
He
12
Magnezyum
Mg
Elementin
Adı
Sembol
3
Lityum
Li
13
Alüminyum
Al
4
Berilyum
Be
14
Silisyum
sı
5
Bor
B
15
Fosfor
P
6
Karbon
C
16
Kükürt
s
7
Azot
N
17
Klor
Cl
8
Oksijen
o
18
Argon
Ar
9
Flor
10
Neon
Elementin
Adı
F
19
Potasyum
K
Ne
20
Kalsiyum
Ca
Sembolü
Elementin
Adı
Demir
Fe
İyot
Bakır
Cu
Çinko
Sembolü
1
Zn
Krom
Cr
Kalay
Sn
Altın
Au
Kurşun
Pb
Gümüş
Ag
Cıva
Hg
Elementler sembollerle gösterilmesine rağmen sa
dece sembole bakarak elementin atomik yapılı mı
moleküler yapılı olduğunu anlayamayız. Bu neden
le moleküler elementler formülleri ile de gösterilebi
lir. Örneğin H harfi hidrojenin sembolü, H2 ise hid
rojenin formülüdür.
Anahtar Bilgi
Elementlerin tanınmasını sağlayan bir ya da iki
harften oluşan işaretlere sembol adı verilir.
Moleküler yapıda bulunan elementlerin bir mo
leküllerinde kaç tane atom olduğunun sembol
lerinin sağ alt köşesine yazılması ile oluşan
gösterime form ül adı verilir.
Örnek : 0 2(oksijen), N2(azot), l2(iyot), P4(fosfor)
@ COŞKU
Aşağıdaki cümlelerde bırakılan boşlukları uygun sözcüklerle doldurunuz.
2
ı,,-.
...
bakır
elementler
O
...................... .......aynı tür atomlardan oluşur.
&
Elementler harflerden o lu şa n ........................................gösterilirler.
sembollerle
İki atomlu moleküllerden oluşan oksijen elementinin fo rm ü lü ............ şeklinde yazılır.
...................... elektrik tesisatlarında en çok kullanılan elementlerden birisidir.
Aşağıdaki cümleleri doğru (D) - yanlış (Y) olarak değerlendiriniz.
1 / Elementlerin toplu olarak gösterildiği tabloya periyodik sistem adı verilir.
2.
Bütün elementler formüllerle gösterilir.
Altın ve krom periyodik sistemde yer alan ilk 20 elementten biri değildirler.
Karbon bütün canlıların yapısında bulunan bir elementtir.
Alüminyum elementi Ay sembolü ile gösterilir.
-
O
Bütün ülkelerde elementler aynı sembollerle gösterilirler.
Aşağıda verilen elementlerin adlarını sembolleri ile örnekteki gibi eşleştiriniz.
Alüminyum
Q COŞKU
D
ELEMENTLER ve SEMBOLLERİ
1.
•
Bütün elementler sembollerle gösterilir.
•
Element sembolleri harflerden oluşur.
Hidrojen elementinin Latince adı “Hydrogenes”
ve sembolü “ H” , helyum elementinin Latince
adı ise “ Helios” ve sembolü “He” şeklindedir.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi bir ele
ment sembolü değildir?
A) Ne
B) Fe
C) Ca
Buna göre,
I. Bazı elementlerin sembolleri Latince adla
rından yararlanılarak konulmuştur.
D) 3M
II. Bazı elementlerin sembolleri iki harfli olabi
lir.
III. Elementlerin sembolleri rakamlardan olu
şur.
2.
Yukarıdaki modellerden hangileri bir ele
menti temsil etmez?
3.
A) İv e li
B) II ve IV
C) I, II ve
D) II, III ve IV
A) Yalnız I
B) Yalnız I
C) İv e li
D) I, II ve
Aşağıda verilen elementlerden hangisinin
sembolü ve adı doğru olarak eşlenmiştir?
Aşağıdakilerden hangisi elementin tanımıdır?
£
i
A) B : Berilyum
B) Ag : Altın
C) Na : Sodyum
D) S : Silisyum
A) Aynı cins atomların oluşturduğu bir saf
maddedir.
B) Farklı cins atomların oluşturduğu bir saf
maddedir.
C) Farklı cins atomların oluşturduğu bir karı
şımdır.
7.
Ca ve Cu elementleri için,
İki elementin
bazı atomları
aynıdır.
İki elementin
atomları
farklıdır.
D) Aynı cins atomların oluşturduğu bir karı
şımdır.
Omer
öğrencilerden
doğrudur?
Yukarıda verilen tanecik modellerinden kaç
tanesi elementlere aittir?
hangilerinin
söyledikleri
A) Yalnız Aliye
B) Aliye ve Ömer
C) Haşan ve Ömer
A) 6
B) 5
C) 4
D) 3
D) Aliye, Haşan ve Ömer
0
COŞKU
8.
12. Aşağıda verilen tanecik modellerinden han
gileri bir elemente ait olamaz?
Aşağıda verilen elementlerden hangisinin
kullanım alanı yanlış verilmiştir?
Element
Kullanım Alanı
A) Bakır
Elektrik kablolarında
B) Kurşun
İnşaat sektöründe, pil
ve mermi yapımında
C) Demir
İnşaat malzemeleri
yapımında
D) Alüminyum
Çimento, alçı ve
B)
00
00
00
oo
kireç yapımında
Element
Sembolü
Hidrojen
H
Lityum
Li
Alüminyum
Al
1 3 . Oksijen, flor ve iyot gibi elementlerin molekül
leri iki atomludur. Bu tür atomların moleküler
hâlleri gösterilirken 0 2, F2 ve l2 gibi formüller
kullanılır.
Yukarıda verilen elementler ve sembolleri
arasındaki ilişki incelendiğinde “Argon” ele
mentinin sembolü aşağıdakilerden hangisi
olabilir?
A) Ra
B) Ar
C) As
D) Ao
Buna göre aşağıdaki formüllerden hangisi
moleküler bir elemente ait değildir?
IjO
A) H2
B) Cl2
C) N2
D) C 0 2
•X
Hı
O
u
@ 14.
Silisyum
10. Aşağıdakilerden hangisinde bakır, hidrojen
ve alüminyum elementlerinin sembolleri
Bakır
Hidrojen
Alüminyum
A)
Ba
H
An
B)
Ba
Hi
Al
C)
Cu
H
Al
D)
Cu
Hi
Al
ınyum
Demir
sıyum
Potasyum
Magnezyum
Oksijen
Yukarıdaki şekilde yerkürede bulunan ele
mentler ile ilgili verilere göre, aşağıdaki
yargılardan hangisi yanlıştır?
1 1 . “Kendisinden daha basit maddelere ayrılmayan
m addelere................denir.”
A) Dünyada bulunan en ağırlıklı element oksi
jendir.
Yukarıda verilen bilginin doğru olması için
boşluğa aşağıdakilerden hangisi yazılmalı
dır?
B) Yeryüzünde çoğu madde element ya da
elementlerin bir araya gelmesiyle oluşan
maddelerden oluşur.
A) Karışım
B) Bileşik
C) Yerküremizde bulunan her şey yalnızca
elementtir.
C) Çözelti
D) Element
D) Yeryüzü bir karışımdır.
Q COŞKU
ATOM UN YAPISI
Kazanımlar
2.1
Birbiri ile temas hâlinde olan atomları "bağ
lı atomlar" şeklinde nitelemeyi
Maddeleri oluşturan atomların birbirleri ile etkileşim
içinde oldukları için maddelerin taneciklerinin bir
arada tuttuğunu 6. sınıfta öğrenmiştiniz. Şimdi ise
maddeleri oluşturan atomların yapısını ve nasıl bir
arada bulunduklarını inceleyelim. Bunun için örnek
olarak aşağıda verilen iyot molekülüne baktığımız
da iyot atomlarının birbiri ile temas hâlinde olan
atomlardan (bağlı) oluştuğu görülmektedir.
Bu çekme olayı bazı olaylar sonucunda tanecikler
arası etkileşimlerin ve değişimlerin olduğu sonucu
nu ortaya çıkarmaktadır. Yaşamımızdaki Elektrik
adlı ünitede öğrendiğiniz bu konunun negatif yük
alış verişi sonucu gerçekleştiğini hatırladığımızda
bu negatif yükün atomun bir parçacığı sonucuna
ulaşabiliriz. Bir başka değişle atomda kendinden
daha küçük taneciklerden meydana gelmiştir.
İşte bir atomu oluşturan daha küçük birimlere alt
parçacıklar denir. Bu alt parçacıklar proton, nötron
ve elektrondur.
Atomları oluşturan alt parçacıklar atom içerisinde
farklı konumlarda yer alırlar. Bir atomun temel yapı
sı iki ana bölgeden oluşur.
Elektron (-)
Ç e kird e k^
A to m u n Ç e k ird e ğ i ve K a tm a n la r
Bu bölüm ü bitirdiğimde;
2.2
2.3
Bir atomun içerisinde proton ve nötronların bulun
duğu yoğun ve küçük hacimli bölgeye atom çekir
deği denir. Atomun yapısı içinde elektronların da
ğıldığı, çekirdek hacmine göre oldukça büyük ha
cimli ve boşlukların çok olduğu bölgelere katman
adı verilir.
Sürtme ile elektriklenme olayına dayanarak
atom un kendinden daha basit öğelerden
oluştuğu çıkarımını yapmayı,
-*• Katmanlar
Çekirdek
Atomun çekirdeğini, çekirdeğin temel parçacıklannı ve elektronları temsili resimler üze
rinde göstermeyi
Anahtar Bilgi
Plâstik bir tarağın yün kazağa sürtülmesi sonucun
da oluşan elektriklenme ile küçük kağıt parçalarını
çekebilmesi maddeyi oluşturan temel parçacıklar
olan atomların aslında daha da küçük tanecikler
den oluştuğunu gösterir.
154
Atomun yapısında çekirdek ve katmanlar ol
mak üzere iki temel kısım bulunur. Çekirdekte
iki temel parçacık protonlar ve nötronlar kat
manlarda ise elektronlar bulunur.
Q COŞKU
Atomun Yapısı
Kazanımlar
2.4 Elektronu, protonu ve nötronu kütle ve yük
2.5 Nötr atomlarda, proton ve elektron sayıları
açısından karşılaştırmayı
arasında ilişki kurmayı
2.6 Aynı elementin atomlarında, proton sayısı
Atom çekirdeğinde proton ve nötronlar, çekirdeğin
dışındaki katmanlarda ise elektronlar bulunur.
Atomu oluşturan alt parçacıkların yükleri birbirin
den farklıdır. Protonlar pozitif yüklü, elektronlar ne
gatif yüklü ve nötronlar ise yüksüz parçacıklardır.
Proton ve nötronun kütlesi hemen hemen birbirine
eşittir. Bir proton ya da bir nötronun kütlesi, bir
elektronun kütlesinin yaklaşık 2000 katıdır.
Örnek - 3
nın (atom numarası) hep sabit olduğunu,
nötron sayısının az da olsa değişebileceğini
belirtmeyi
N ö tr A to m
Element atomlarında çekirdekte bulunan proton
sayıları aynı zamanda katmanlarda bulunan elektron
sayısına eşit ise atom nötr özellik gösterir. Böyle bir
durumda çekirdekteki pozitif yüklerin sayısı çekir
dek çevresindeki negatif yük sayısına eşittir.
Nötr atom için,
I. Elektronun küt
lesi, protonun
kütlesine eşittir.
Proton
II. Elektronlar, nöt
ron tarafından
kuvvetli şekilde
çekilirler.
A
Proton sayısı = Elektron sayısı
Nötron
Elektron
Elementlere verilen numaralar, atom çekirdeğindeki
proton sayısından yola çıkılarak verilmiştir.
Atom çekirdeği
III. Atom çekirdeği
pozitif yüklüdür.
Her element atomunun çekirdeğinde bulunan pro
ton sayısı değerleri birbirinden farklıdır. Başka bir
değişle her atom için proton sayısı o element için
bir çeşit kimlik numarasıdır.
A) Yalnız II
B) Yalnız I
Örneğin çekirdeğinde 1 tane proton bulunan H ato
munun atom numarası 1 olarak, 2 tane proton bu
lunan He atomunun atom numarası 2 olarak belir
lenmiştir.
C) İv e li
D) I, II ve
Atom numarası = Proton sayısı
Yukarıdaki yargılardan hangileri doğrudur?
Çözüm
Her elementin atomlarındaki proton sayısı aynı ol
masına rağmen nötron sayısı az da olsa değişebilir.
Protonun kütlesi, nötronun kütlesine eşittir. Proto
nun kütlesi, elektronun kütlesinin yaklaşık 2000 ka
tıdır. Elektronun kütlesi, protonun kütlesinden kü
çüktür. I. öncül yanlıştır.
Elektron negatif yüklüdür, nötron ise yüksüzdür. Bu
durumda nötron elektrona çekim uygulamaz.
II. öncül yanlıştır.
Atom çekirdeğinde proton ve nötron vardır. Nötron
nötr taneciktir ama proton pozitif yüklüdür. Bu du
rumda çekirdek pozitif yüklüdür. III. öncül doğrudur.
Cevap B
Sıra Sizde
3
Aşağıda verilenlerden hangisi atomun yapısın
da bulunan taneciklere verilen ad değildir?
A) Nötron
COŞKU
B) Proton
C) Ribozom
D) Elektron
Örnek -4
Aşağıda proton (p), nötron (n) ve elektron (e)
sayıları verilen atomlardan hangisi nötrdür?
A) X : p = 11 , n = 1 1 , e=10
B) Y : p = 8 , n=10 , e=10
C) Z : p = 13 , n=14 , e=13
D) T : p = 20 , n=20 , e=18
Çözüm
Bir atomun nötr olabilmesi için proton sayısının ve
elektron sayısının biribirine eşit olması gerekir. Bu
na göre seçenekleri incelediğimizde sadece Z ato
munun proton ve elektron sayının 13 olarak birbiri
ne eşit verildiği görülmüştür.
Cevap C
155
Atomun Yapısı
©
Sıra Sizde * 4
►
İkinci katmanda (ya da son katmanlarda) en
fazla 8 elektron olabilir.
►
İlk 20 element için üçüncü katmanda da en
fazla 8 elektron olabilir.
Aşağıda verilen atomlardan hangisi nötr değil
dir? (p, e ve n sırasıyla proton, elektron ve nöt
rondur.)
A) Magnezyum : (12 p, 12 e, 12 n)
B) K lo r: (17 p, 17 e, 17 n)
C) A z o t: (7 p, 7 e, 8 n)
D) K ü kürt: (16 p, 18 e, 16 n)
Kazanımlar
2 .7
Aynı atom da,
elektronların çekirdekten
farklı uzaklıklarda olabileceğini,
2 .8
Çizilmiş atom modelleri üzerinde elektron
katm anlarını göstermeyi,
katmanlardaki
elektron sayılarını içten dışa doğru sayabilmeyi,
2 .9
Proton sayısı bilinen hafif atomların elekt
ron dizilim modelini çizebilmeyi
Örnek olarak aşağıda verilen hidrojen (H), karbon
(C), sodyum (Na) ve kalsiyum (Ca) atomlarının mo
dellerini inceleyebiliriz.
H
Elektronların Katman Dizilimi
11
Elektronların bulunduğu bu bölgeler katman adını
almıştır. Bu katmanlar çekirdeğin çevresini üç bo
yutlu ve küresel bir yapıya benzer bir şekilde kaplar.
Bir atoma ait elektronlar atomun çevresinde farklı
uzaklıklarda bulunan bu katmanlarda çekirdeğe
farklı uzaklıklarda bulunurlar.
►
Elektronlar öncelikle çekirdeğe en yakın katma
na yerleştirilirler.
►
Bir katmanın alabileceği elektron sayısı dolduk
tan sonra bir sonraki katmana geçilir.
►
Katmanlardaki elektron sayısı farklı olabilir.
►
Birinci katmanda en fazla 2 elektron olabilir.
C
O
Elektronlar çekirdek çevresinde rastgele dağılmaz
lar. Elektronların katmanlara diziliminin belirli bir
düzeni ve kuralları vardır.
Bu nedenle elektronun çekirdek çevresindeki hare
keti de üç boyutlu düşünülmelidir.
6
Na
m
Ü f
Örnek - 5
o
M
X atomu
Y atomu
Yukarıdaki nötr iki atom ile ilgili,
I. X atomunun 2 elektronu vardır.
II. Y atomunun 2 katmanı vardır.
III. Y nin proton sayısı, X in proton sayısından fazladır,
A) Yalnız I
B) Yalnızı
C) İ v e l i
D) I, II ve
0 COŞKU
Atomun Yapısı
Çözüm
T hom son (Tam sın) A to m M o d e li
X atomunun bir katmanı ve 2 elektronu vardır. I. ön
cül doğrudur.
Y atomunun 2 katmanı ve 8 elektronu vardır. II. ön
cül doğrudur.
Nötr Y nin 8 elektronu olduğundan proton sayısı 8
ve nötr X in 2 elektronu olduğundan proton sayısı 2
dir. Bu durumda Y nin proton sayısı, X in proton sa
yısından büyüktür. III. öncül doğrudur.
Cevap D
Kazanımlar
2.10
Rutherford (Radırford) A to m Modeli
Rutherford (1871 - 1937) atomdaki pozitif yüklerin
küçük bir hacimde olması gerektiği, negatif yükle
rin ise bu küçük hacimli çekirdeğin çevresinde ve
aralarında büyük boşluklar olacak şekilde bulun
ması gerektiği fikirlerini ortaya attı.
Atom modellerinin tarihsel gelişimini kav
rar; elektron bulutu modelinin en gerçekçi
algılama olacağını fark etmeyi
2.11
1897 yılında Thomson’un ortaya koy
duğu Atom Modeline
göre, atom bir üzüm
lü keke benzemekte
dir. Kek atomdaki po
zitif yükleri, rastgele
Thomson Atom Modeli
dağılmış olan üzüm
tanecikleri de elektronları ifade etmektedir.
Bilimsel modellerin, gözlenen olguları açık
Rutherford
Atom
Modeli
ladığı sürece ve açıkladığı ölçekte geçerli
olacağını, modellerin gerçeğe birebir uyma
iddiası ve gereği olmadığını fark etmeyi
Atomun yapısı ile ilgili tarih boyunca değişik model
ler öne sürülmüştür. Bu modellerin birebir gerçek
atom modeli olduğunu söylemek şu an için imkan
sızdır. Bununla beraber bu modeller yapılan deney
leri açıklamaktadır denilebilir.
Maddenin küçük, bölünemez parçacıklardan oluş
tuğu düşüncesini ilk olarak Demokritos (MÖ yakla
şık 460-370) ortaya atarak bu parçacıklara eski Yu
nanca "bölünemez" karşılığı olan "Atom" adını ver
di. Demokritos, her maddenin hep aynı özdeş
atomlardan oluştuğunu, maddelerin farklı görün
mesinin atomların düzeninden ve hareketlerinden
ileri geldiğini düşünüyordu.
D a lto n A to m M o d e li
Dalton (1819) atomların içi dolu, berk ve bölünmez
küreler olduğu fikrini ortaya attı.
B ohr (B o r) A to m M o d e li
Bilim insanı Bohr (1875 - 1962) elektronların çekir
dek çevresinde istediği gibi dönemeyeceğini belirt
ti. Her elektro
nun çekirde
ğin etrafında
belirli bir me
safede (kat
man) dönmesi
gerektiği fikrini
Bohr Atom Modeli
ortaya attı.
M o d e rn A to m M o d e li
Günümüzde yapılan son araştırmalara göre, elekt
ronlar atom çekirdeğinin çevresinde çok büyük bir
hızla döner. Bu nedenle gerçekte elektronun bulun
duğu yerin belirlenebilmesi mümkün değildir.
Modern Atom Modeli de bu belirsizlik prensibine
göre ortaya atılmıştır. Bu modele göre elektronların
bulunduğu bir yerden değil de, bulunabileceği böl
gelerden bahsedilebilmektedir. Yani bir elektronun
gerçekte belirli bir yörüngesi ya da katmanı yoktur.
Elektonlar farklı ve kısa zaman aralıklarında farklı
bölgelerde bulunabilirler.
Bu nedenle elektronların bulunabileceği bölgeler
bir elektron bulutu olarak adlandırılırlar.
1. konum
Dalton'un Atom Modeli
Atomdan daha küçük parçacıkların bulunduğu ise
sonradan dolaylı yollardan kanıtlandı.
2. konum
3. konum
Modern Atom
Modeline göre
atomdaki elek
tronun yeri ve
hızı tam olarak
bilinemez.
Atomun Yapısı
Aşağıdaki atomla ilg ili verilen soruları cevaplayınız.
*
Katman sayısı kaçtır?
^
Çekirdekteki nötr tanecik sayısı kaçtır?
O : nötron
O : proton
Elektron sayısı kaçtır?
Aşağıdaki cüm lelerde bırakılan boşlukları uygun sözcüklerle doldurunuz.
Bohr
1.
$
t
atom
^
proton
*
katman
nötron
Bütün maddeler....................... adı verilen taneciklerden meydana gelirler.
2 . Atom çekirdeğinde bulunan tanecikler ................................ ve
.olarak adlandırılır.
3 . Atomun yapısında elektronların bulunduğu bölgelere.............................. adı verilir.
4.
5.
bir atomda elekton sayısı proton sayısına eşittir.
İlk defa bilim insanı............................ . elektronların çekirdeğe belirli mesafedeki katmanlarda döndüğü
nü iddia etti.
Aşağıdaki cüm leleri doğru (D) - yanlış (Y) olarak değerlendiriniz.
1. Elektronlar atomun çekirdeğinde yer alan küçük taneciklerdir.
2. Protonlar + yüklü ve elektronlar ise - yüklü taneciklerdir.
3. Atom çekirdeğindeki bütün tanecikler yüksüzdür.
4. Her element atomunun çekirdeğindeki proton sayısı elementin kimliğini belirler.
5. Bir elektronun kütlesi, bir nötronunkinden küçük, bir protonunkine ise eşittir.
6 . Atomun yapısı ile ilgili ilk model tarihte Bohr tarafından ortaya atılmıştır.
0 COŞKU
ATOMUN YAPISI
1.
Nötr bir ortamda 24 elektron ve 28 nötron
bulunduğuna göre, bu elementin proton sa
yısı kaçtır?
5.
Bir nötronun kütlesinin, bir protonun kütle
sine oranı yaklaşık olarak kaçtır?
A) 1
A) 12
2.
B) 16
C) 24
B) 100
C) 200
D) 2000
D) 28
Atomlar temel olarak proton (p), nötron (n) ve
elektron (e) alt taneciklerinden oluşur.
Buna göre, nötr bir atomun proton, nötron
ve elektron sayıları arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisindeki gibi olamaz?
A)p>e = n
B)n>e = p
C)n = p = e
D) p = e > n
6.
Nötr bir klor (Cl) atomunun çekirdeği etrafında
bulunan katmanlardan birincisinde 2, İkinci
sinde 8 ve üçüncüsünde 7 tane elektron bu
lunmaktadır.
Buna göre, bu klor atomunun proton sayı
sı kaçtır?
A) 9
B) 17
C) 20
D) 21
Atomun yapısında bulunan aşağıdakilerden
hangisi yüksüz hâldedir?
Yukarıdaki kavram haritasında bulunan X, Y
ve Z yerine aşağıdakilerden hangisi gelme
lidir?
4.
A) Proton
Nötron
İyon
B) Çekirdek
Elektron
Proton
C) Proton
Elektron
Nötron
D) Nötron
Proton
Elektron
A) Proton
B) Nötron
C) Elektron
D) Çekirdek
Çekirdeğinde 19 proton, 20 nötron bulunan
nötr potasyum elementi için,
Çekirdekteki +
yük sayısı 19 dur.
^ k J Münevver
Nötr atomlar için aşağıdaki yargılardan
hangisi her zaman doğrudur?
A) Proton sayısı, nötron sayısına eşittir.
B) Nötron sayısı, elektron sayısına eşittir.
Elektron sayısı
19 dur.
Belkıs
öğrencilerden hangilerinin verdiği bilgiler
doğrudur?
C) Proton sayısı, elektron sayısına eşittir.
D) Proton sayısı ile nötron sayısının toplamı
elektron sayısına eşittir.
COŞKU
A) Yalnız Münevver
B) Yalnız Belkıs
C) Fatma ve Münevver
D) Fatma ve Belkıs
159
Atomun Yapısı
9.
Atomu oluşturan alt parçacıklar,
12.
I. Proton
II. Nötron
Proton : +
Nötron
Elektron: ©
şeklinde gösterilirse, nötr bir atomdaki yer
leri aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak
gösterilmiştir?
III. Elektron
Yukarıdaki taneciklerden hangileri elektrik
sel bakımdan yüklü taneciklerdir?
A) Yalnız
B) Yalnız
C) Yalnız
D) İve III
1 3. Aşağıdakilerden hangisi Dalton’un atom
modelidir?
A) e
e
e
e
o
e
B)
o l®
e
e
e
D) e
C)
e
10. Atomun yapısında bulunan aşağıdakilerden
hangisinin kütlesi en küçüktür?
A) Proton
B) Nötron
C) Elektron
D) Çekirdek
1 4 . İpek kumaşa sürtülmüş cam çubuk küçük ka
ğıt parçacıklarını çeker.
11. Aşağıda verilen bilim insanlarından hangi
sinin atomun yapısı ile ilgili bir modeli bu
lunmamaktadır?
Bu çekme olayı ile ilgili,
Maddeleri
oluşturan bütün
.tanecikler hareketli
Ahm et
/ • 'u ı m çubuğun atomlarını
oluşturan birimlerin çok az
bir kısmı ipek kumaşa
geçmiştir.
İp e k kumaş
âtomlarını oluşturan birimleri
^çok az bir kısmı cam çubuğa
geçmiştir
M ehm et
B e tü l
öğrencilerden hangilerinin açıklamaları
doğrudur?
A) Ahmet
B) Ahmet ve Mehmet
C) Mehmet ve Betül
D) Ahmet, Mehmet ve Betül
160
0 COŞKU
♦
♦
♦
♦
ELEKTRONLARIN D İZ İL İM İ
ve KİMYASAL ÖZELLİKLER
Kazanımlar
3.1
Dış katm anında 8 elektron bulunduran
atomların elektron alıp - vermeye yatkın ol
m adığını (kararlı olduğunu),
3 .2
Elektron almaya veya vermeye yatkın atom
ları belirlemeyi.
Argon atomunun çekirde
ğinde 18 proton vardır. Bu
na göre katmanlarında da
toplam 18 elektron bulu
nur. Öyleyse argon atomu
nun üç katmanı ve bu kat
manlarında,
1. katmanda : 2 elektron
Elementlerin bileşik oluşturma istekleri onların ka
rarlı yapıya ulaşma istekleri ile ilgilidir.
Atomların kararlılıkları özellikle en dış katmanında
bulunan elektron sayısı ile ilgili bir durumdur.
► Tek katmanlı atomda 2 elektron var ise atom ka
rarlıdır. Atomların tek ve son katmanlarındaki
elektron dizilimlerini helyum gibi 2 yapmalarına
Dublet Kuralı denir.
►
İki katmanlı atomun ikinci katmanında 8 elektron
varsa atom kararlıdır.
►
Üç katmanlı atomun üçüncü katmanında 8
elektron varsa atom kararlıdır.
Helyum atomunun çekirdeğinde 2
proton vardır. Buna göre katmanla
rında da toplam 2 elektron bulun
malıdır. Öyleyse helyum atomunun
bir katmanı ve bu katmanında,
2 elektron vardır.
Neon atomunun çekirdeğin
de 10 proton vardır. Buna
göre katmanlarında da top
lam 10 elektron bulunmalı
dır. Öyleyse neon atomunun
iki katmanı ve bu katmanla
rında,
10 elektron vardır.
0C O ŞKU
18 elektron vardır.
Yukarıda dizilişleri ile ilgili bilgileri verilen He (Hel
yum), Ne (Neon) ve Ar (Argon) atomları son kat
manlarında kararlı yapı için gerekli sayıdaki elekt
ronları bulundurmaktadır. Bu nedenle He, Ne ve Ar
atomları kararlı yapıdadır.
Bu nedenle son elektron katmanında 8 elektron bu
lunmayan atomlar için elektron almaya ya da ver
meye yatkındırlar denilebilir. Bir atom son katmanı
nı neon ya da argon atomları gibi 8 elektronlu ka
rarlı yapıda yapabilmek için bir atomdan elektron
alabilir ya da başka bir atoma elektron verebilir. Bu
şekilde son katmanında 8 elektron dizilimine sahip
olma durumu Oktet Kuralı olarak adlandırılır.
Örnek -6
Nötr X atomunun elektron
larının dizilimi yanda veril
miştir.
Buna göre,
I. X atomunun proton sa
yısı 12 dir.
II. Atomun elektron dağılı
mında birinci katmanda
2, ikinci katmanda 8 ve üçüncü katmanda 2
elektron vardır.
III. Atomun kararlı bir yapıda olması beklenir.
A) Yalnız I
B) YalnızI
C) İ v el i
D) I, II ve
Elektronların Dizilimi ve Kimyasal Özellikler
1.katmanında :
2
2.katmanında :
8
3.katmanında : + 2
12
Magnezyum atomunun
çekirdeğinde 12 proton
ve katmanlarında da 12
elektron vardır. Elektron
larının katmanlara dağılı
mı yanda verilmiştir.
Magnezyum atomunun yük dağılımı
X atomunun toplam 12 elektronu vardır. I ve II. ön
cül doğrudur. Bir atom son katmanında 8 elektron
(He hariç) içerirse kararlı atomdur. X atomunun son
katmanında 2 elektron olduğundan kararlı değildir.
III. öncül yanlıştır.
Cevap C
Kazanımlar
3.3
Bir atomun, katman - elektron diziliminden
çıkarak kaç elektron vereceğini veya alaca
ğını tahmin etmeyi,
3.4
Atomların elektron verdiğinde pozitif ( + ),
elektron aldığında ise negatif (-) yük ile yük
lendiği çıkarımını yapabilmeyi.
+ + + + + + + + + + + +
12 proton
12 elektron
Magnezyum atomunun 3. katmanında 2 elektron
vardır. Bu durumda ya 2 elektron vererek Ne ato
mundaki kararlı yapıya ulaşacak ya da 6 elektron
alarak Ar atomundaki kararlı yapıya ulaşacaktır.
Atom 6 elektron almak yeri
ne 2 elektron vermeyi tercih
eder. Bu şekilde en son kat
manındaki elektron sayısını
8 yapar ve kararlı yapıya
ulaşır. Magnezyum katyonu
nun yük dağılımı aşağıda
verilmiştir.
+ + + + + + + + + + + +
12 proton
10 elektron
Buna göre magnezyum atomu 2 elektron vererek
negatif yük sayısını 2 azaltmıştır.
Kazanımlar
Oksijen atomunun çekirde
ğinde 8 proton ve katman
larında da toplam 8 elekt
ron vardır. Elektronlarının
katmanlara dağılımı yanda
verilmiştir.
3.5
Yüklü atomları "iyon" olarak adlandırmayı,
3.6
Pozitif yüklü iyonları "katyon", negatif yüklü
iyonları ise "anyon" olarak adlandırmayı
+ + + + + + + +
8 proton
8 elektron
Oksijen atomunun 2. katmanında 6 elektron vardır. 2
elektron alarak Ne atomundaki kararlı yapıya ulaşır.
Atom 6 elektron vermek yeri
ne 2 elektron almayı tercih
eder. Bu şekilde en son kat
manındaki elektron sayısını
8 e tamamlamış olur ve ka
rarlı yapıya ulaşır. Oksijen
anyonunun yük dağılımı aşa
ğıda gösterilmiştir.
+ + + + + + + +
- - - - - - - - -
Yukarıda verilen örneklerden de anlaşılacağı üzere
proton ve elektron sayısı arasındaki eşitliği bozul
muş olan atomlara iyon adı verilir. İyonlar “ + " ya
da
yüklü olabilirler. Örnekte verilen oksijen ato
munda olduğu gibi
yükü fazla olan atomlara
anyon adı verilir ve 2 - yüklü olduğu için oksijen
anyonu O2- şeklinde gösterilir. Magnezyum atomu
örneğinde olduğu gibi “ + ” yükü fazla olan atomla
ra ise katyon adı verilir ve 2+ yüklü magnezyum
katyonu Mg2+ şeklinde gösterilir.
Anahtar Bilgi
8 proton
-
10 elektron
Oksijen atomu 2 elektron alarak negatif yük sayısı
nı 2 artırmıştır.
Atomlar elektron alarak ya da vererek kararlı
atomların elektron dizilimine ulaştıklarında iyon
adını alırlar. “ + " yüklü iyonlara katyon ve
yüklü iyonlara anyon adı verilir.
Q COŞKU
Atom
Element
m a m -------- m
Anyon
;■
Katyon
H+
Hidrojen
H
Helyum
He
Lityum
Li
Li+
Berilyum
Be
Be2+
Bor
B
b 3+
Karbon
c
c 4-
Azot
N
N3-
O ksijen
O
o 2-
Flor
F
F
Neon
P'
Yanda elektron dizilimi
verilen tanecik ile ilgili
yanlıştır? (p: proton,
n: nötron, o : elektron)
-
A) Tanecikteki nötron sayısı, proton sayısından faz
ladır.
Ne
B) Tanecik bir katyon iyonudur.
Sodyum
Na
M agnezyum
Mg
Mg2+
Alüm inyum
Al
a i 3+
Silisyum
Si
Si4+
Fosfor
P
P*~
-
Kükürt
S
s 2-
-
Klor
Cl
c f
-
Kalsiyum
..............
C) Elektronlar iki farklı katmanda bulunur.
D) Taneciğin yükü 1- dir.
Sıra Sizde
.¿s
Ar
£---
Potasyum
5
-
P.
Na+
Argon
Sıra Sizde
K
K+
Ca
Ca2+
Al3+ ve
S2-
Yukarıda verilen atomlar ile ilgili aşağıdaki bilgi
lerden hangisi yanlıştır?
A) Her ikisi de iyondur.
B) Al3+ katyon ve S2- ise bir anyondur.
İlk 20 elementin nötr atomları ve çok bilinen iyonları
®
Örnek - 7
Si4+ iyonunun 14 protonu, 14 nötronu, 10 elektro
nu vardır.
Bu iyonun yük değerinin karşılaştırılması aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?
14 elektron
A) Si<+ : + + + + + + + + + + + + + +
14 proton
C) Her iki atomda da elektron sayıları, proton sayı
larına eşit değildir.
D) Proton sayıları eşittir.
Kazanımlar
3 .7
Çok atomlu yaygın iyonlann ad ve formüllerini
14 elektron
B) Si4+ :
10 proton
C) Si<+ : + + + + + + + + + + + + + +
D) Si4+ : + + + + + + + + + +
10 elektron
14 proton
10 elektron
10 proton
Çözüm
Proton sayısı 14 olan Si4+ iyonunda 10 elektron
vardır. Proton pozitif yüklü ve elektron negatif yüklü
olduğundan yük dağılımında 14 tane pozitif, 10 ta
ne negatif yük olmalıdır.
Buna uygun yük dağılımı C seçeneğinde doğru ve
rilmiştir.
Cevap C
Q COŞKU
Birden çok atoma sahip olan atom grupları da po
zitif ya da negatif yüklü olabilirler. Bu tür gruplara
çok atomlu iyonlar adı verilir. En çok bilinen çok
atomlardan bazıları aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Kural 1 İlk katmanda en fazla iki elektron bulunur.
Kural 2 : 2 .ve son katmanda en fazla 8. elektron bulunabilir.
ilir.
Yukarıda verilen iki kurala göre aşağıdaki atomların elektron dizilimlerini örnekteki gibi çiziniz.
Li
3 elektron
C
6 elektron
Mg
12 elektron
Ca
20 elektron
Aşağıdaki cüm lelerde bırakılan boşlukları uygun sözcüklerle doldurunuz.
sekiz
kükürt
anyon
oktet
iyonlar
Bir atomun iki ya da daha fazla katmanı varsa ve son katm anında.....................elektron bulunuyorsa
bu atom kararlıdır.
2 . Negatif yüklü iyon lar..................... olarak adlandırılırlar.
3. Atomların son katmanlarındaki elektron dizilimlerini sekize tamam lamalarına.......................................
kuralı denir.
4 .............................anyon ve katyon olmak üzere ikiye ayrılırlar.
5 . S2- iyonuna ............................ anyonu adı verilir.
Aşağıdaki cüm leleri doğru (D) - yanlış (Y) olarak değerlendiriniz
C
Helyum, neon ve argon gibi element atomlarının son katmanları elektronlar ile dolu olduğu için
kararlı atomlardır.
ra f
Katyonlar negatif yüklü atomlardır.
C
OH- anyonu çok atomlu bir iyondur.
Asal gazlar kararlı elekton dizilimine sahip olukları için elektron alış verişi yapmazlar.
Dublet kuralına uyan bir atomun son elektron katmanında sadece dört elektron bulunur.
0 COŞKU
ELEKTRONLARIN DİZİLİMİ v e KİMYASAL ÖZELLİKLER
1.
5.
Proton sayısı 13 olan Al atomu için aşağı
daki yargılarından hangisi yanlıştır?
O
o
o
0
A) Nötr hâlde elektron sayısı 13 tür.
«
B) Elektronları üç katmana dağılmıştır.
o
/Â \ /
S
0
„o
o
*
• :
Y
C) Çekirdeğinde 13 tane + yük vardır.
D) Çekirdeğinde 13 proton ve 13 elektron bu
lunur.
)}
o
Z
Yukarıda elektron dizilimleri verilen tane
ciklerden hangileri nötrdür?
(p: proton, n: nötron, o; elektron)
2.
Kararlı atomlar ile ilgili olarak aşağıdaki
yargılardan hangisi yanlıştır?
A) Yalnız X
B) X ve Y
C) Y ve Z
D) X, Y v e Z
A) Tek katmanlı atomun iki elektronu varsa ka
rarlıdır.
Proton
Elektron
s a v 8'
««vs.
K
20
18
L
15
18
M
13
10
Tanecik
B) İki ya da üç katmanlı atomların son katma
nında sekiz elektron varsa kararlıdır.
C) Elektronlarının katmanlara dağılımı 2 ) 8 ) 8 )
şeklinde olan Ar atomu kararlıdır.
D) İkinci katmanında 2 elektron olan atomlar
kararlıdır.
Yukarıdaki tabloda K, L ve M taneciklerinin
proton sayısı ve elektron sayısı verilmiştir.
3.
İyonlar ile ilgili olarak aşağıdaki yargılar
dan hangisi yanlıştır?
iu
Buna göre, tablodaki elementlerden hangi
leri iyondur?
@
A) Anyonlarda elektron sayısı, proton sayın
dan büyüktür.
A) Yalnız K
B) Yalnız M
C) K ve L
D) K, L ve M
B) Katyonlarda proton sayısı, elektron sayısın
dan büyüktür.
C) Nötr bir atomun elektron dizilimi negatif
yüklü iyonunun elektron dizilimi ile aynı ola
maz.
7.
D) İyonlarda proton sayısı, elektron sayısına
eşittir.
4.
Nötr bir kalsiyum (Ca) atomunun çekirdeği et
rafında bulunan 1. katmanda 2, 2 ve 3. kat
manlarda 8 ve 4. katmanda ise 2 tane elektron
bulunmaktadır.
Buna göre, bu kalsiyum atomunun proton
sayısı kaçtır?
A) 12
0 COŞKU
B) 18
C) 20
D) 40
Yukarıda elektron dizilimi verilen nötr atom
için aşağıdakilerden hangisinde katman ve
proton sayıları doğru verilmiştir?
Katman sayısı
Proton sayısı
A)
15
3
12
B)
3
C)
2
8
D)
3
15
3
8.
Flor atomunun çekirdeğinde 9 proton, 10 nöt
ron vardır.
11.
I. Nötr durumda üç katmanı vardır.
II. Bir elektron verdiğinde katman sayısı bir aza
lıyor.
Buna göre F1- iyonunun elektron dizilimleri
verilmiştir? (p: proton, n: nötron, o; elektron)
Yukarıdaki özellikleri gösteren elementin pro
ton sayısı kaçtır?
A) 9
B) 10
C) 11
D) 12
1 2 . Aşağıda verilen iyonlardan hangisi çok
atomlu katyon iyonudur?
A) P O f"
13.
9.
1
Nitrat
X
Ca2+
2
Kalsiyum
y
no3
3
Amonyum
z
nh;
B) NH4+
Atom
D) O2-
Proton sayısı
Nötron sayısı
12
12
Na
Yukarıdaki tabloda verilen iyonların eşleşti
rilmesi aşağıdakilerden hangisinde doğru
olarak verilmiştir?
C) Al3+
11
12
17
20
8
8
Yukarıda verilen tabloya göre, atomların
elektron almaya ve vermeye yatkınlıklarına
göre sınıflandırılmaları aşağıdakilerden
hangisinde doğru olarak verilmiştir?
A) 1 = x, 2 = y, 3 = z
B) 1 = y, 2 = x, 3 = z
Elektron almaya
yatkın olanlar
C) 1 = z, 2 = x, 3 = y
D) 1 = y, 2 = z, 3 = x
10. Atom numarası 13 olan Al atomunun 3+
yüklü iyonunun elektron dizilimi aşağıdakilerden hangisidir?
Elektron vermeye
yatkın olanlar
A)
Mg ve Na
Cl ve O
B)
Na ve Cl
Mg ve O
C)
Na ve O
Mg ve Cl
D)
Cl ve O
Mg ve Na
A)
14.
Sembol
C)
Atom
Kararlı Kararlı iyonun
numarası iyon yükü uyduğu kural
Be
4
2+
Dublet
Na
11
1+
Oktet
0
8
2-
Dublet
D)
Yukarıdaki tabloda hangi atomların kararlı
iyonunun uyduğu kural yanlış verilmiştir?
A) Yalnız Be
B) Yalnız O
C) Be ve Na
D) Na ve O
Q COŞKU
KİMYASAL BAG
Kazanımlar
4.1
Atomlar arası yakınlık ile kimyasal bağ kav
ramını ilişkilendirmeyi,
4 .2
İ
İyonlar arası çekme/itme kuvvetlerini tahmin edebilmeyi ve çekim kuvvetlerini "iyo
nik bağ" olarak adlandırmayı
Farklı yüke sahip iyonlar ve molekülleri oluşturan
atomların arasında onları birbirlerine yakın durma
larını sağlayan çekim kuvvetleri bulunur. Bu çekim
kuvvetleri kimyasal bağ olarak adlandırılır.
Anahtar Bilgi
Atomların bir arada tutunmasını sağlayan çe
kim kuvvetlerine kimyasal bağ denir.
İy o n ik Bağ
Bir atomun elektron vermesiyle oluşan katyon ile
başka bir atomun verilen elektronu almasıyla olu
şan anyon arasında zıt yüklerin birbirini çekmesi
sonucu oluşan bağa iyonik bağ denir.
Oluşan bu anyon ile katyon arasındaki elektriksel
çekim kuvveti iyonik bağdır.
Bu iyonik bağ 1 tane Na atomu ile, 1 tane Cl atomu
arasında oluşmaz. Yığınlar hâlinde oluşan pozitif ve
negatif tanecikler birbirleri etrafında yoğunlaşırlar.
Bu şekilde anyon ve katyonların belirli bir düzen
içerisinde oluşturdukları yığınlar yeni ve farkı özel
liklere sahip bir maddedir. Bu madde günlük hayat
ta kullandığımız yemek tuzudur.
Yemek tuzu, sodyum (Na) ve klor (Cl) elementleri
arasında elektron alışverişi ile oluşan bir bileşiktir.
Bu bileşiğin oluşumunu inceleyelim. Na atomunun
11 protonu ve nötr hâlde 11 elektronu vardır.
Elektron diziliminde son katmanındaki 1 elektronu
vererek kararlı yapıya ulaşır.
Cl atomunun 17 protonu ve nötr hâlde 17 elektro
nu vardır. Elektron diziliminde son katmanındaki 7
elektronun yanına 1 elektron daha alarak kararlı ya
pıya ulaşır.
Buraya kadar anlatılanları şekil üzerine gösterelim:
0 COŞKU
Yemek tuzu kristali modelleri
İyonik bağ içeren maddelerde moleküllü bir yapı
yoktur. Bu tür maddelerin yapısı örgü gibi belirli bir
düzene sahip iyon yığınlarından oluşan kristal
lerdir.
-
Kimyasal Bağ
Örnek -8
Kazanımlar
Aşağıdaki tabloda hangi maddenin içerdiği bağ
türü yanlış verilmiştir?
4.3
Elektron ortaklaşma yolu ile yapılan bağı
"kovalent bağ" olarak adlandırmayı,
4.6
Formül
Atomlar arasındaki bağ türü
A)
h2
Kovalent
atomu gösterebilmeyi,
B)
02
İyonik
Kovalent bağlar ile moleküller arasında iliş
C)
NaCI
İyonik
ki kurabilmeyi
D)
h 2o
Kovalent
Molekül yapılı katı element kristal modeli
veya modelin resmi üzerinde molekülü ve
4 .7
Çözüm
K o v a le n t Bağ
H2 ve 0 2 gibi maddeler aynı cins atomlar arasında
Son katmandaki bazı elektronların ortaklaşa kulla
nılması ile oluşan bağlara kovalent bağ denir. Pro
ton sayısı 9 olan F atomunun 9 elektronu vardır. 2.
katmanında 7 elektronu olduğundan kararlı yapıya
ulaşması için 1 elektron alması gereklidir. Farklı iki
F atomu için de aynı durum söz konusudur.
İki farklı F atomu 2. katmanlarındaki birer elektronu
karşılıklı olarak ortaklaşa kullandıklarında her ikisi
nin de 2. katmanında 8 er tane elektron olur. Bu iki
F atomunun 2. katmanları birbiri ile örtüşür. İki flor
atomunun oluşturduğu bu tanecik bir moleküldür
ve F2 şeklinde gösterilir.
elektron ortaklaşması sonucu oluşan maddelerdir.
Dolayısıyla bu tür moleküller kovalent bağlıdır. Ko
valent bağlı maddelerin kendi aralarında oluştur
dukları yeni maddeler de kovalent bağlıdır. Bu du
rumda H2 ve 0 2 kovalent bağlı olduğundan H20 da
kovalent bağlıdır. A ve D seçenekleri doğru, B seçe
neği yanlıştır. NaCI bileşiği katı hâlde bulunan, moleküler yapıda olmayan, iyon yığınlarından oluşan
kristalli yapıda bulunan bir maddedir. Bu tip mad
deler iyonik bağlı maddelerdir. C seçeneği doğru
dur.
Cevap B
Sıra Sizde - 7
Kimyasal bağlarla ilgili aşağıda verilen bilgiler
den hangisi doğrudur?
A) Bütün atomlar arasında iyonik bağ bulunur.
B) Hidrojen, helyum ve argon gibi asal gazlarla ko
valent bağ oluşturabilir.
C) Kovalent bağ oluşumunda elektronlar atomlar
tarafından ortaklaşa kullanılır.
D) Sodyum ve klor atomları elektronlarını ortaklaşa
kullanarak aralarında kovalent bağ oluşturur.
Kazanımlar
Ortaklaşa elektron kullanımı ile oluşan
kovalent bağlı F2 molekülü
Benzer olarak iyot (l2), fosfor (P4), kükürt (S8) gibi
katı hâlde bulunan molekül yapılı elementlerin hep
sinde atomlar kovalent bağ yardımıyla bir arada
durmaktadırlar.
İyot atomu
İyot atomu
İyot molekülü
!
4.5
Asal gazların neden bağ yapmadığını
Asal gazlar olan helyum, neon, argon gibi gazların
elektron dizilimlerini incelediğimizde dublet ya da
oktet kuralına uydukları ve son elektron katmanları
nın tamamen dolu olduğu ve bu nedenle kararlı ya
pıda bulundukları anlaşılır. Çünkü bu atomların
elektron alıp vermeye (iyon hâline geçmeye) ve bu
nun sonucunda da bağ yapmaya ihtiyaçları yoktur.
0 COŞKU
Kimyasal Bağ
T *
Kazanım Pekiştirme * 10
Elektron dizilimleri verilen atomlar arasında oluşacak bağ türlerini yanlarındaki kutulara yazınız.
i«
1.
mm
mm
mm
Farklı yüklü iyonlar arasındaki oluşan çekim kuvvetlerini.....................bağ olarak adlandırabiliriz.
Molekül yapılı bileşiklerin atomları arasında........................ bağ bulunur.
3.
Yemek tu z u ............................yapıdaki bir maddedir.
4....................... molekülündeki atomlar arasında kovalent bağ bulunur.
Aşağıdaki cümleleri doğru (D) - yanlış (Y) olarak değerlendiriniz
i
İ
Asal gazların atomları sadece iyonik bağ yapar fakat kovalent bag yapmazlar.
Bütün anyonlar arasında iyonik bağ bulunur.
Atomların bir arada tutunmasını sağlayan çekim kuvvetlerine kimyasal bağ denir.
i
I
0
Elektron ortaklaşması sonucunda oluşan bağlar kovalent bağlardır.
İyonik bağ içeren maddelerde moleküllü yapı gözlenir.
COŞKU
KİM YASAL BAG
1.
Bağlarla ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi
yanlıştır?
4.
Elektron dağılımı aşağıda verilen atomlardan
hangisi bağ yapabilmek için elektron alma
yı tercih eder?
A) Kimyasal bağlar, iyonik bağ ve kovalent
bağdır.
B) Farklı yüke sahip iyonların birbirine yakın
durmasını sağlayan çekim kuvvetine kim
yasal bağ denir.
C) Moleküllerdeki atomların birbirine yakın
durmasını sağlayan çekim kuvvetine kim
yasal bağ denir.
D) İyonik bağlı bileşik ayrıştığında oluşan iyon
ların her ikisi de anyon iyonudur.
2.
I. Atomların birbirine yakın durmasını sağla
yan kuvvet kimyasal bağdır.
II. Kararlı atomların elektron dizilimine sahip
olmayan atomlar birbiri ile etkileşerek kim
yasal bağ oluştururlar.
Atomlar aralarında bağ oluştururken,
I. Elektron alabilirler.
III. İyonik bağda atomlar elektronlarını ortak
laşa kullanırlar.
II. Elektron verebilirler.
III. Ortaklaşa elektron kullanabilirler,
Yukarıdakilerden hangileri yanlıştır?
A) Yalnız II
B) Yalnız
C) İ vel i
D) II ve III
A) Yalnız
B) I ve II
C) II ve III
D) I, II ve
3.
6.
O
B
D
1 bağı
Molekül yapılı AB bileşiği
H2 molekülündeki H atomları ile ilgili,
I. Kovalent bağ yapmışlardır.
II. Elektron dizilimlerini kararlı atomlarınkine
benzetmişlerdir.
III. Oluşturdukları H2 bir moleküldür,
A) Yalnız
B) I ve III
C) II ve III
D) I, II ve III
J2 bağı
iyonik yapılı CD bileşiği
Yukarıda 1 ve 2 ile gösterilen bağ türleri
verilmiştir?
1
2
A) Kovalent
Moleküler
B) İyonik
Kovalent
C) Ağ örgü
İyonik
D) Kovalent
İyonik
Q COŞKU
Kimyasal Bağ
7.
Elektron dizilimi aşağıda verilen atomlar
dan hangisi bağ oluşturmak için her zaman
elektron vermeyi tercih eder?
A)
X atomu ile Y atomu arasında gerçekleşen
elektron alışverişi yukarıdaki şekilde verilmiştir.
C)
Buna göre aşağıdaki yargılardan hangisi
yanlıştır? (* = elektron)
D)
A) X atomu 2 elektron vererek bileşik yapmıştır.
B) Y nin proton sayısı 2 artmıştır.
C) XY bileşiği iyonik bağlıdır.
D) X katyon ve Y anyon iyonuna dönüşmüştür.
8.
X atomu ile Y atomunun etkileşmesinden mo
lekül yapılı XY bileşiği oluşur.
11 .
X atomunun son
katmanında 4
elektron vardıı
yanlıştır?
Tarık
Z atomunun so
katmanında 1
elektron vardır.
A) X ve Y nin kimyasal özelliği değişir.
B) X ve Y nin kimyasal özelliği değişmez.
Erkan
C) XY bileşiği kovalent bağlı bir bileşiktir.
9.
D) XY bileşiği elektron ortaklaşması ile oluşur.
Öğrencilerin verdikleri bilgilere göre aşağı
daki bileşiklerden hangisinin bağ türü fark
lıdır?
Bağlarla ilgili aşağıdaki öğrencilerden han
gisinin verdiği bilgi yanlıştır?
A) X2Y4
B) ZY
C) XY4
D) X3Y4
A)
1 2 . X elementi, Y elementine elektron vererek XY2
bileşiğini oluşturuyor.
Buna göre, aşağıdaki yargılardan hangisi
yanlıştır?
C)
A) Oluşan XY2 bileşiği iyonik bağlıdır.
B) X ve Y atomlarının elektron dizilimleri XY2
bileşiğinde kararlı duruma dönüşmüştür.
C) Y atomu elektron aldığından negatif yüklü
iyon oluşmuştur.
D) Oluşan bileşik molekül yapılı bir bileşiktir.
& COŞKU
BİLEŞİKLER ve
FORMÜLLERİ
Kazanımlar
Bir karbon atomu ve iki oksijen atomu bir araya gel
diğinde bir karbondioksit molekülü oluşturur.
NaCI molekül yapılı bir bileşik değildir. Sodyum ve
klor atomlarından oluşan bir örgü şeklinde yapıya
sahiptir. Bu yapıda her bir sodyum (Na) atomu ya
nında bir tane klor (Cl) atomu bulunur. Atomlar ara
sında 1:1 oranı bulunduğu için bileşiğin formülü
NaCI şeklinde gösterir.
5 . 1 Farklı atomların bir araya gelerek yeni m ad
deler oluşturabileceğini
5 .2 Her bileşikte en az iki element bulunduğunu
Farklı elementlerin belirli oranlarda biraraya gelerek
kendi özelliklerini kaybederek oluşturdukları yeni
maddelere bileşik denir. Bileşikler en az iki çeşit
element içerirler. Örneğin su bir bileşiktir ve hidro
jen ve oksijen adı verilen iki farklı elementten olu
şur. Bileşikler, atomları arasında iyonik bağ bulu
nanlar iyon yapılı bileşikler, atomları arasında kova
lent bağ olanlar ise molekül yapılı bileşikler olarak
sınıflandırılır.
Anahtar Bilgi
Bileşikler formüllerle gösterilir.
<S>
Örnek -9
Aşağıdaki bileşiklerden
d e ğ M r?
Kazanımlar
hangisi molekül yapılı
B)
5 .3 Molekül yapılı bileşiklerin model veya resmi
üzerinde atomları ve molekülleri göstere
D)
bilmeyi,
5 .4 Moleküllerde; her elementin atom sayısının,
oOo
örgü yapılarda; elementlerin atom sayılannın oranını belirler.
Bütün bileşiklerdeki elementler arasında belirli bir
oran bulunur. Bu oran, bir bileşiği oluşturan ele
mentlerin sembolleri kullanılarak ifade edilebilir. Bi
leşiklerin gösteriminde formül adını verdiğimiz harf
ler ve sayılar kullanılır.
Çözüm
Verilen bileşik modellerini incelediğimizde A, B ve
D seçeneklerinde verilen bileşiklerin moleküllerden
C seçeneneğinde bileşiğin ise belirli bir düzene sa
hip iyonlardan oluştuğu için örgü yapıda olduğu
anlaşılır.
Cevap C
Anahtar Bilgi
Moleküllerden meydana gelen bileşiklere
molekül yapılı bileşik adı verilir.
Su molekülü H20 formülü ile gösterilir. Herbir oksi
jen atomu için molekülde iki hidrojen atomu yer alır.
Benzer olarak karbondioksit molekülünün formülü
C 0 2 şeklindedir.
Moleküllü yapılı olmayan ve atomları arasında
iyonik bağ bulunan bileşikler iyonik yapılı bile
şik olarak adlandırılır.
Q COŞKU
Bileşikler ve Formülleri
m
Kazanımlar
Am onyak
Amonyak bileşiğinin oluş
ması için 1 tane N atomu 3
farklı H atomu ile bağ oluş
turduğundan molekül for
mülü NH3 tür. Amonyak,
NH3 formülü ile gösterilir.
5 .5 G ünlük hayatta sıkça karşılaştığım basit iyo
nik ve bazı kovalent bileşiklerin formüllerini
yazabilmeyi
azot ve hidrojenden oluşan
renksiz ve kötü kokulu bir
gazdır. Kimyasal formülü NH3 tür. Azot, temizlik
Dünyada bugün bilinen 40 milyon civarında bileşik
bulunmaktadır. Bu bileşiklerden günlük hayatta en
çok karşılaştıklarımızdan bazıları aşağıda formülleri
ve bazı özellikleri ile birlikte verilmiştir.
maddeleri, gübre, ilaç, boya, parfüm gibi maddele
rin üretilmesinde kullanılır.
K a rb o n d io k s it
Y em e k Tuzu (S odyum K lo rü r)
NaCI formülü ile göste
rilir. Beyaz kristal yapılı
bir bileşiktir. Herbir sod
yum atomu için bileşik
te bir klor atomu bulu
nur. İnsan dahil tüm
canlıların besin kaynak
larından olan tuz, ticari
bakımdan da önemli bir naddedir.
S önm em iş K ireç (K a lsiyu m O k s it)
CaO formülü ile gösterilir.
İyonik yapılı önemli bir bi
leşiktir. Beyaz kristal yapı
lı bir bileşiktir. Herbir kal
siyum atomuna karşılık
bir oksijen atomu bulu
nur. Başta inşaat sektörü
olmak üzere birçok alanda kullanılır. Kimya sanayi
sinde yaygın olarak kullanılır.
Su
Su bileşiğinin oluşması
sırasında 1 tane O ato
mu farklı 2 tane H ato
mu ile bağ oluşturdu
ğundan molekül formü
lü H20 olur. Su, bilinen
tüm canlılar için gerekli
olan renksiz ve kokusuz
bir maddedir. Su, canlıların yaşaması için hayati bir
öneme sahiptir.
Canlıların yapısındaki hemen tüm olayların meka
nizmasında suyun hayati önemi vardır.
Su çok iyi bir çözücü olması nedeniyle endüstride
de sayısız kullanım alanı vardır.
Q COŞKU
C 0 2 formülü ile gösterilir. Kar
bondioksit bileşiğinin oluşma
sı için 1 tane C atomu farklı 2
tane O atomu ile bağ oluştur
duğundan molekül formülü
C 0 2 olur. Karbondioksit, ko
|
C
jş
=
u
@
valent bağlı bir karbon ve iki
oksijen atomundan oluşan
moleküle sahip bir bileşiktir.
Renk ve kokusu yoktur. Solunumdaki yeri açısından hayati önem arz eder. Bitkiler gündüz C 0 2 alır,
0 2 verirler. Gece ise 0 2 alır, C 0 2 verirler. C 0 2 yangın söndürme aracında da kullanılır.
H id ro je n k lo r ü r
Hidrojen klorür HCI, hidrojen ve klor
elementlerinden oluşan, oda sıcaklı
ğında ve oda basıncında gaz hâlinde
bulunan moleküler yapılı bileşiktir.
Hidrojen klorür (hidroklorik asit) insan
midesindeki, sindirimi sağlayan sularda da bulu
nur.
Ayrıca seyrettik çözeltileri (tuz ruhu) temizlik mad
desi olarak kullanılır.
Şeker
C6Hı 20 6 formülü ile gösterilir.
C6H i20 6 bileşiğinde, molekü
lü oluşturan atomlar 6 tane C
atomu, 12 tane H atomu ve 6
tane O atomudur. Besin mad
delerinde bulunan ve vücu
dun temel ihtiyaçlarından olan
maddedir.
*•
Örnek - 10
Örnek -11
CaO, HCI ve C6H120 6 bileşikleri ile ilgili aşağı
daki hangi öğrencinin verdiği bilgi hatalıdır?
cccco
€>€>€>€>©
ccccc
ccccc
.° 8 °
V
d.
O O
omD o
e.
f.
Yukarıda verilen tanecik modellerinden hangileri
I. Atomik yapılı element
II. Molekül yapılı element
Çözüm
III. Molekül yapılı bileşik
Soruda verilen bileşiklerden CaO sönmemiş kireç
olarak ta adlandırılan ve Ca2+ ve O2- iyonlarından
meydana gelen iyonik bağlı bir bileşiktir. Buna gö
re A seçeneği doğrudur. HCI bileşiği hidrojen ve
klor atomlarından oluşan moleküller yapılı bir bile
şiktir. B seçeneği doğrudur. C seçeneğinde verilen
C6H i 20 6 maddesi şeker olarak adlandırılır. Bu
madde moleküllerden meydana gelmiştir. C seçe
neği yanlıştır. D seçeneğinde verilen bütün bileşik
ler iyonik bağ içermez ifadesi doğrudur. Çünkü sa
dece CaO bileşiği iyonik bağlıdır. Buna göre hatalı
bilgi C seçeneğinde verilmiştir.
Cevap C
Sıra Sizde
8
IV. Moleküllü olmayan yapıdaki bileşik
şeklinde nasıl sınıflandırabiliriz?
Çözüm
a. Tek cins atom içeren molekül yapılı element
b. İki farklı element atomu içeren örgü yapılı yığın
şeklinde bulunan moleküllü yapıda olmayan bir
bileşik,
c. Her biri 5 atomdan oluşmuş üç farklı element
ten oluşan moleküllü yapıdaki bir bileşik,
d. Tek cins elementten oluşan atomik yapılı bir ele
ment,
e. İki farklı element içeren üç atomlu moleküller
den oluşan bir bileşik,
Aşağıda formülleri verilmiş olan maddelerden
hangisi besin maddesi olarak kabul edilemez?
A) H20
B) C6H120g
C) HCI
D) NaCI
f.
İki farklı elementten oluşan bir molekülünde 11
atom bulunan molekül yapılı bir bileşiğe ait
Buna göre verilen tanecikleri,
I. d,
II. a,
III. c, e, f
IV. b
şeklinde sınıflandırabiliriz.
Kazanımlar
niar
0 2, NH3 ve NaCI maddeleri ile ilgili aşağıda ve
5 .6 Element ve bileşiklerin hangilerinin mole
rilenlerden hangisi yanlıştır?
küllerden oluştuğuna örnekler vermeyi
A) 0 2 element diğer maddeler ise bileşiktir.
B) NH3 ve NaCI bileşikleri iyonik bağlı kristalli yapı
dadır.
Buraya kadar verdiğimiz örneklerde de görüldüğü
gibi bileşikler ve elementler H20 ve 0 2 örneğinde
C) Hepsi moleküllü yapıda değildir.
olduğu gibi moleküllü yapıda, NaCI ve He’de oldu
ğu gibi moleküllü olmayan yapıda da olabilir. Bunu
bir örnekle inceleyelim.
D) 0 2 ve NH3 moleküllerinde atomları arasında ko
valent bağ bulunur.
0 COŞKU
molekül
bileşikler
.................
if
NaCI
formüller
.. .
Moleküllerden meydana gelen bileşiklere.......................... yapılı bileşikler denir.
Bileşiklerin gösteriminde............................... kullanılır.
3.
Elementler tek çeşit atom içerirken..........................en az iki çeşit atom içerirler.
-----
4 .................. günlük hayatta sıklıkla karşılaştığımız iyonik maddelerden birisidir.
Bir bileşiğin yapısında en az üç farklı element bulunmalıdır.
İyon yapılı bileşiklerin atomları arasında iyonik bağ bulunur.
Bir bileşikteki elementlerin arasında belirli bir oran bulunur.
O
Molekül yapılı olmayan ve atomları arasında iyonik bağ olan bileşikler düzenli bir yığın oluşturan
yapılıdır.
örgülüü >
Karbondioksit, C 0 2 formülü ile gösterilen bir bileşiktir.
Su iyonik yapılı bir bileşiktir.
BULMACA
Temizlik malzemelerinde kullanılan klor içeren bir bileşik
C 0 2 formülü ile gösterilir
Hergün içtiğimiz sıvı bileşik
| Bir besin maddemiz
NH3 formülü ile gösterilen temizlik maddeleri
ve gübre yapısında kullanılan bileşik
Bileşiklerin gösteriminde kullanılır
Her element için bütün dünya dillerinde aynı olan
& COŞKU
¿3
BİLEŞİKLER ve FORMÜLLERİ
1.
Bileşiklerle ilgili aşağıdaki yargılardan han
gisi yanlıştır?
5.
A) Bileşikler kendilerini oluşturan elementler
den tamamen farklı fiziksel ve kimyasal
özelliklere sahiptir.
Yangın söndürme tüplerinde tüplerinde, bitkile
rin fotosentezi sırasında açığa çıkan, gazlı içe
ceklerde bulunan maddelerden olan karbon
dioksit (C02) molekülünün bir tanesi, bir kar
bon atomunun iki oksijen atomu ile kimyasal
bağ yapması sonucu oluşur.
B) Bileşikler moleküllerden oluşmuşsa bu
moleküllerdeki atomlar arasında iyonik
bağ vardır.
Buna göre, karbondioksit molekülünün mo
deli aşağıdakilerden hangisi olabilir?
C) Farklı elementlere ait atomların belirli oran
larda bir araya gelerek bağ yapmasıyla
oluşan yeni ve saf maddeye bileşik denir.
A)
B)
C)
D)
D) Bileşikler moleküler yapıda olabileceği gibi,
moleküler yapıda olmayabilirler.
2.
Molekül formülü C2H2 olan bir bileşiğin
modeli aşağıdakilerden hangisi olabilir?
6 . Yemek tuzunda olduğu gibi iyondaki atomla
rın örgü oluşturmasıyla oluşan maddelere
kristal yapıdaki maddeler denir.
A)
Bu maddelerle ilgili,
I. Bileşikleri moleküler yapıda değildir.
C)
II. Bileşik kimyasal bağ sonucu oluşmuştur.
D)
III. Örgü, iyonik bağ sayesinde oluşmaktadır.
3.
A) Yalnız I
B) Yalnızı
C) II ve III
D) I, II ve
Bileşikler formüllerle ifade edilmektedir.
Aşağıdakilerden hangisi bir bileşiğin for
mülü değildir?
A) C6H 120 6
B) C2H6
C) N20 3
D) S8
7.
H
H
Cl
Cl
Yukarıda verilen modellere göre aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
4.
Aşağıda verilen maddelerden hangisi bile
şiktir?
A) I. bileşik molekül yapılıdır.
B) Cl2 bir bileşiktir.
A) H20 2
B) H2
C) He
D) 0 3
C) I. bileşiğin formülü H20 dur.
D) III. bileşik bir iyonik bileşiktir.
Q COŞKU
8.
11
Bileşikler için,
®§*
I. Farklı element atomlarından oluşurlar.
II. Sadece molekül yapılıdırlar.
III
III. Molekül yapılı bileşiklerde atomlar kova
lent bağla bağlıdır.
Yukarıda molekül modelleri verilen bileşiklerin formülleri aşağıdakilerden hangisinde
doğru olarak verilmiştir?
B) Yalnız
C) İve III
D) II ve III
1
A) CH2
I
CHoCI
J
1
C) c 2h 4
CM
O
O
9.
III
CO
I
o
B) C2H4
II
O O
roO roO
A) Yalnız
CH3CI
D) C2H2
CO
CHCI3
Yukarıda HCI molekülünün H2 ve Cl2 den
oluşması modelle gösterilmiştir.
12.
Buna göre, HCI molekülü için,
I. Saftır.
Aşağıdaki bileşiklerden hangisinin bir mo
lekülündeki toplam atom sayısı en azdır?
II. Hem H2 hem de Cl2 nin özelliğini gösterir.
A) CO
B) N20 3
III. H ve Cl atomları HCI molekülünde elektron
larını ortaklaşa kullanırlar.
C) CgH-ıgOg
D) C2H5OH
A) Yalnız
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
13.
Buna göre,
I. Şeker molekülü karbon, hidrojen ve oksi
jen elementlerine ait atomların belirli oran
larda bir araya gelmesinden oluşur.
II. Her bir şeker molekülünde toplam 24 tane
atom bulunur.
III. Şeker molekülünde 3 farklı element vardır.
IV. Her şeker molekülünde 24 farklı atom var
dır.
^6H12®6
Besin
maddelerinde
nh3
Temizlik
malzemelerinde ve
gübrelerde
¥
Yukarıdaki tabloda formülü ve molekül mo
deli verilen bileşiklerden hangilerinin kulla
nım alanı doğru verilmiştir?
V. Şeker molekülü, karbon, hidrojen ve oksi
jenin özelliklerini gösterir.
A) Yalnız C 0 2
yargılarından kaç tanesi doğrudur?
C) C 0 2 ve NH3
A) 2
B) 3
C) 4
D) 5
Kullanım alanları
Yangın söndürme
tüplerinde ve gazlı
içeceklerde
C
M
gösterilmektedir.
Molekül modeli
O
O
10. Şeker molekülünün formülü C6H120 6 şeklinde
Formül
B) Yalnız C6H120 6
D) C 02, C6H120 6 ve NH3
1
KARIŞIMLAR
Kazanımlar
Sırö Sizde - 10
j
6 .1
Karışımlarda birden çok element veya bile
Bir gaz karışımı olan havada en çok bulunan
elementler ve bileşikler aşağıdakilerin hangisin
de doğru verilmiştir?
şik bulunduğunu
A) 0 2, C 02, HCI, Ar
jş
Günlük hayatımızda kullandığımız bir çok madde
nin elementlerden ve bileşiklerden oluştuğunu belirt
miştik. Yiyecek ve içeceklerimizin ya da kullandığı
mız bir çok maddenin aslında elementleri ve bile
şikleri içeren karışımlar olduğunu biliyor muydunuz?
İçtiğimiz su, soluduğumuz hava, yediğimiz yemek
lerin herbıri bir karışımdır.
•/ Karışımlar birden çok element ya da bileşiğin
bir araya gelmesi ile oluşurlar.
S Karışımı oluşturan maddelerin oranları belirli
değildir.
Bu nedenle karışımlar bir sembol ya da formül
ile gösterilmezler.
S Karışımı oluşturan maddeler kimyasal kimlikleri
ni değiştirmez.
Anahtar Bilgi
B) N2, 0 2, Ar, C 0 2
C) N2, 0 2, CO, n h 3
D) H20, N2, CaO, Ar
Kazanımlar
6 .2 Heterojen karışım (adi karışım) ile homojen
karışım (çözelti) arasındaki farkı
Karışımlar görünümlerine göre heterojen ve homo
jen olmak üzere ikiye ayrılırlar.
H e te ro je n Karışım
Birden fazla maddenin rastgele oranlarda bir
kimyasal bağ yapmadan biraraya gelerek oluş
turdukları maddelere karışım denir.
Örnek -12
<$>
Aşağıdaki maddelerden hangisini bir formül ile
göstermek mümkün değildir?
A) Şeker
B) Yemek tuzu
C) Arı su
D) Hava
Karışımı oluşturan maddeler, karışımın her yerine
eşit oranda yayılmadıysa heterojen karışımdır.
Heterojen karışımlara adi karışımda denir. Kum, su
içerisine atıldığında büyük çoğunluğu dibe çöker.
Kum, su içerisinde her yere eşit miktarda dağılma
dığından oluşan kum - su karışımı heterojendir.
Yoğurt, su ile karıştırıldığında ayran elde edilir. İlk
bakıldığında her yerine eşit miktarda dağılmış gibi
görünür. Ancak bir süre beklendiğinde ayranın dibi
ne yoğurdun çöktüğü gözlenir. Bu nedenle ayran
da heterojen bir karışımdır.
Çözüm
Çay şekeri, yemek tuzu ve arı su sırası ile C6H120 6,
NaCI ve H20 formülleri ile gösterilen bileşiklerdir. A,
B ve C seçenekleri doğrudur. Hava bir karışımdır.
Karışımlar sembol ya da formüller ile gösterilmez
ler. D seçeneği yanlıştır.
Cevap D
0 COŞKU
Karışımlar
Kazanımlar
H o m o je n Karışım
Karışımı oluşturan maddelerin, karışımın her tarafı
na eşit miktarda dağılmasıyla meydana gelen karı
şımlar homojen karışımdır.
6 .3
zeltilerine örnekler verebilmeyi,
Homojen karışımların oluşumunda temel esas bir
maddenin diğer madde içerisinde çözünmesidir.
Bu nedenle homojen karışımların tamamı çözelti
olarak adlandırılır.
Çay şekeri, su ile karıştırıldığında, şeker suyun heryerine eşit miktarda yayılır ve homojen bir karışım
oluşur.
Günlük hayatta kullandığımız bazı maddeler çözel
tidir. Örneğin içtiğimiz gazoz ve sodalar, soluduğu
muz hava, dişlerimizin dolgusu için kullanılan amal
gam, makinelerdeki metal parçaların bir çoğu, ko
lonya gibi bir çok madde çözeltidir.
Çözeltiler farklı fiziksel hâllerde bulunabilir.
Bir çözeltiyi oluşturan maddelerden miktarı çok olan
genellikle çözücü, miktarı az olan ise genellikle çö
zünen olarak adlandırılır. Örneğin saf su içerisinde
bir miktar yemek tuzu çözündüğünde oluşan çözel
tide saf su çözücü, yemek tuzu ise çözünendir.
Çözeltiler, kendisini oluşturan maddelerin fiziksel
hâllerine göre katı, sıvı ya da gaz hâlinde bulunabi
lirler.
Anahtar Bilgi
Homojen karışımlara çözelti adı verilir.
Bunlara örnek olarak, aşağıdaki maddeler verilebilir.
• Lehim, tunç, pirinç v.b alaşımlar: Katı hâldeki
karışımlardır. Farklı metallerin homojen olarak ka
rışması ile elde edilirler.
• Tuzlu su: Sıvı hâldeki bir karışımdır. Suyun tuz ile
homojen karışımından meydana gelmiştir.
• Hava: Gaz hâlindeki karışımdır. Azot - oksijen ve
çok az miktarda diğer gazların karışımından oluş
muştur.
Anahtar Bilgi
Bir karışımı oluşturan maddeler karışım, karışı
mın her tarafına eşit olarak dağılmış ise homo
jen eşit olarak dağılmamış ise heterojen karı
şım olarak adlandırılır.
0 COŞKU
Katı, sıvı ve gaz maddelerin sıvılardaki çö
6 .4
Çözeltilerde, çözücü molekülleri ile çözünen
maddenin iyon veya molekülleri arasındaki
etkileşimlerini açıklayabilmeyi
1
Çözeltiler maddenin değişik hâllerinde olmalarına
rağmen günlük hayatımızda en çok karşılaştıkları
mız sıvı hâlde bulunan çözelti örnekleridir. Bunların
bazıları aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Sıvı Çözeltiler
Sıvı - Katı
Çözeltileri
Sıvı - Sıvı
Çözeltileri
Sıvı - Gaz
Çözeltileri
Serum fizyolojik
(Saf su + Tuz)
Kolonya
(Su + Etil alkol)
Gazoz
(Su + C 02)
Tatlı şerbeti
(Su + Şeker)
Deniz suyu
Sirke
(Su + Asetik asit) (Su + Oksijen)
Örnek __
Aşağıdaki maddelerden hangisi çözelti değildir?
A) Toprak
B) Hava
C) Deniz suyu
D) Kolonya
Çözüm
Bir madde homojen karışım ise çözeltidir. Toprak, çe
şitli katı maddelerin karışması ile oluşmuştur. Farklı
noktalardan alınan örneklerindeki içerikler farklıdır.
Bunun için toprak heterojen bir maddedir ve çözelti
sınıfına girmez. A seçeneği çözelti değildir. Hava, gaz
hâldeki maddelerin birbiri içerisinde gözle görüleme
yecek şekilde dağılmasıyla oluşmuş homojen bir
karışımdır. Hava bir çözeltidir. B seçeneği doğrudur.
Deniz suyu, su ve tuz içeren homojen bir karışımdır,
yani çözeltidir. C seçeneği doğrudur. Kolonya, su
yun içinde alkolün homojen olarak dağılmasından
elde edilen bir çözeltidir. D seçeneği doğrudur.
Cevap A
Sıra Sizde - 11
Aşağıda verilenlerden hangisi bir çözelti örneği
değildir?
A) Maden suyu
B) Deniz suyu
C) Portakal suyu
D) Sirke
Karışımlar
Ç ö z ü n m e O la y ı :
Kazanımlar
Bir çözeltinin oluşması sırasında çözücü ve çözünen
maddeler arasında bir etkileşim olur. Çözücünün
tanecikleri, çözünen taneciklerin arasına girer ve et
rafını kuşatırlar. Bu şekilde çözünen madde en küçük
birimine kadar ayrılarak her yere eşit oranda dağılır.
6 .5 Sıcaklık yükseldikçe çözünmenin hızlandığı
nı fark edebilmeyi,
6 .6 Çözünenin tanecik boyutu küçüldükçe çö
i
i t İ Ü
u u t
t t t l t
C İ C İ İ
u c c t
i i i i i
C
€
Çözücü
€
İ
l
C
CİCİC
İ İC İ C
İ
€
t i
i
i
Çözünen
İ
zünme hızının artacağını
i
i
Ç ö z ü n m e H ızına E tki
Eden F a k t ö r le r
Çözelti
M o le k ü llü Ç ö z e lt ile r :
Bir miktar su içerisine çözünebilecek miktarda çay
şekeri attığımızı düşünelim. Su içerisinde çay şeke
ri nasıl daha çabuk çözünebilir.
Çay şekeri suya eklendiğinde birbirine sıkıca bağlı
olan şeker molekülleri yavaş yavaş su molekülleri
tarafından sarılır. Bu şekilde olay şeker molekülleri
nin tamamı çözününceye kadar devam eder.
Sıcaklığın Etkisi
Sıcaklık artırıldığında çözücü ve çözünen madde
taneciklerinin hareket hızları artar. Birim zamanda
birbirleri ile daha çok temas ettiklerinden çözünme
olayının hızı artar.
Şeker moleküllerinin yapısında bir değişim olma
dan bir çözünme gerçekleşmiştir. Oluşan bu tür çö
zeltiler moleküllü çözelti olarak tanımlanır.
§
şeker
molekülü
(1)
Şekerin bir kısmının
çözünmesi
(2)
Şekerin tamamının
çözünmesi
c
£
i
(3
®
Temas Y ü zeyin in Etkisi
Çözünen madde tanecikleri daha küçük parçalar
hâline getirilirse, çözücü madde ile daha fazla temas edeceğinden çözünme hızı artar. Aynı şekilde
bir çözelti karıştırılırsa birim zamanda meydana ge
len temas artacağından çözünme hızı artar.
Örnek - 14
Moleküllü Çözünme Olayı
İy o n lu Ç ö z e l t i l e r :
Yemek tuzu suya eklendiğinde düzenli yığınlar
hâlindeki zıt yüklü iyonlar birbirinden ayrılır. Su mo
lekülleri katyon ve anyonları ayrı ayrı sararak çö
zünme olayını gerçekleştirirler. Çözünme tamam
landığında, sodyum ve klor iyonları çözeltinin her
yerine eşit oranda yayılmış olur. Oluşan bu tür çö
zeltiler iyonlu çözelti olarak tanımlanır.
HO
H
HO
HO
H
H
HO
H
HO
HO
H
H
H
HO
HO
OH
HO
oj*
ô
V
İyonlu Çözünme Olayı
II
o»
Na
\
50 g toz
şeker 30 °C
III
H°H
* \ / *
I
H
V
HO
H
50 g küp
şeker 30 °C
H° H
«
»o
Su molekülü
Tuz
HO
H
50 g pudra
şekeri 30 °C
H° H
H° H
50 gram pudra
şekeri 50 °C
IV
Yukarıdaki maddelerin eşit miktardaki saf suda
çözünme hızlarının karşılaştırılması aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir?
A) I > II > III > IV
B) IV > l> III > II
C) I = IV > II > III
D) II = III > I > IV
Q COŞKU
Karışımlar
Çözüm
D e rişik Ç ö z e ltile r
Tanecik büyüklüklerine bakıldığında, eşit miktarda
suda en hızlı tanecikleri en küçük olan pudra şeke
ri daha sonra toz şeker (III. kap) ve en yavaş ta küp
şekerinin (II. kap) çözüneceği söylenebilir.
Aynı maddeler kullanılarak hazırlanan farklı iki çö
zeltiden birim hacmindeki çözünen madde miktarı
çok olan çözeltiler derişik çözeltiler olarak adlandı
rılır.
I ve IV. kaplara eklenen pudra şekerlerinde ise su
sıcaklığının daha yüksek olduğu IV. kapta şekerin
daha hızlı çözünmesi beklenir.
S e y re ltik Ç ö z e ltile r
Buna göre hızların sıralaması IV > I > III > II
Cevap B
Aynı maddeler kullanılarak hazırlanan farklı iki çö
zeltiden birim hacmindeki çözünen madde miktarı
az olan çözeltilere seyreltik çözeltiler denir.
100 gram
yemek tuzu
Sıra Sizde. » 12
!
10 gram
yemek tuzu
I
t
Aşağıda verilen tuz çözeltilerden hangisi en kı
sa sürede hazırlanabilir?
1 litre su
A)
1 litre su
Derişik Çözelti
Seyreltik Çözelti
Bir çözeltinin derişik ya da seyreltik olarak tanımlan
ması için hangi çözeltiyle karşılaştırıldığı önemlidir.
Yani derişiklik ya da seyrettiktik görecelidir.
100 g tuz
50 °C, 2 L tuzlu
su çözeltisi
100 °C, 1 L tuzlu
su çözeltisi
C)
Örneğin bir fincan çayda iki çay kaşığı şeker çö
zünmüş bir çözelti,
S Bir fincan çayda bir çay kaşığı şeker çözünmüş
bir çözeltiye göre derişiktir.
S Bir fincan çayda üç çay kaşığı şeker çözünmüş
bir çözeltiye göre ise seyrettiktir.
100 g tuz
30 °C, 2 L tuzlu
su çözeltisi
80 °C, 1 L tuzlu
su çözeltisi
1. fincan
2. fincan
Seyreltik
1. sine göre derişik
3. sine göre seyreltik
3. fincan
X
Kazanımlar
6 .7
Çözeltileri derişik ve seyreltik şeklinde sınıf
landırmayı,
6 .8
Çözeltilerin nasıl seyreltileceği ve/veya de
riştirileceğim deneyle göstermeyi
m m m m m s m ss
Çözeltiler, bir karışım türüdür ve karışımlarda mad
delerin karışma oranları belirli değildir. Bu nedenle
aynı çözücü ve çözünen maddeler kullanılarak fark
lı karışma oranlarında çözeltiler elde edilebilir.
Bir miktar su ve az miktarda yemek tuzu kullanıla
rak bir çözelti elde ettiğimizi düşünelim. Bu çözelti
içerisine bir miktar daha yemek tuzu attığımızda
onun da tamamen çözündüğünü varsayalım.
Bu durumda oluşan ilk çözelti ile ikinci çözelti ara
sındaki fark nedir? Bu sorunun cevabını derişik ve
seyreltik çözeltiler başlığı altında inceleyelim:
0 COŞKU
Derişik
Çözeltilerin derişimlerini değiştirmek için aşağıdaki
işlemler yapılabilir.
Ç ö z e ltiy i d e r iş ik h â le g e t ir m e k iç in
✓ İçerisinde aynı maddeden bir miktar daha çözü
lebilir.
S Çözelti ısıtılarak çözücünün bir kısmı buharlaştırılabilir.
Ç ö z e ltiy i s e y r e ltik h â le g e t ir m e k iç in
s Çözeltinin sıcaklığı değiştirilerek içerisindeki çö
zünen maddenin bir kısmı katı hâlde çöktürülebilir.
s Çözeltiye bir miktar daha çözücü eklenebilir.
Anahtar Bilgi
Benzer çözeltileri içerdikleri çözünen madde
miktarına göre derişik ve seyreltik olarak ikiye
ayırabiliriz.
Karışımlar
<#>
Örnek -15
Bir fincan çaya 4 çay kaşığı şeker
ekledikten sonra içtim.
&
Kazanımlar
6 .9
Bazı çözeltilerin elektrik enerjisini ilettiğini de
neyle göstermeyi; elektrolit olan ve elektrolit ol
İk i çay kaşığı şeker içeren bir fincan
çay içtim.
t
mayan maddeler arasındaki farkı,
6 . i ö Yağmur ve yüzey sularının kısmen iletken
olmasının sebebini ve doğurabileceği tehli
H « »
keleri açıklayabilmeyi
Çaylarımı bugüne kadar bir fincan caya
hep 3 çay kaşığı şeker ekleyerek içtim.
Moleküllü çözeltilerde iyon yoktur. Bu nedenle olu
şan çözelti elektrik akımını iletmez.
Yukarıdaki öğrencilerin içtikleri çay çözeltileri
için aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak sı
nıflandırma yapılmıştır?
En derişik
En seyreltik
A)
II
III
B)
I
III
C)
III
II
D)
I
II
Öyleyse moleküllü çözeltiler, elektrolit olmayan
çözeltiler olarak da tanımlanabilir. Şekerli su çözel
tisi elektrik akımını iletmez. Çünkü şeker suda çö
zündüğünde iyon oluşmuş.
İyonlu çözeltiler ise bir elektrik devresine seri olarak
bağlandığında elektrik akımını ilettiği gözlenir. Ör
neğin tuz suda çözündüğünde suda iyonlar oluşur.
Bu tür elektrik akımını ileten iyon içeren çözeltilere
elektrolit çözeltiler olarak da tanımlanabilir.
Tuzlu su
Şekerli
su
Çözüm
Verilen çözelti örnekleri incelendiğinde an fazla şe
ker I. öğrencinin içtiği çay çözeltisinde çözünmüş
tür. Çünkü en fazla şeker bu çözeltide bulunur. I.
çözelti en derişik çözeltidir. En az şeker ise II öğren
cinin içtiği çay çözeltisinde bulunmaktadır. Bu ne
denle II çözelti en seyreltik çözeltidir.
Cevap D
Sıra Sizde
13
Saf su iyon içermediği için elektrik akımı iletmediği
ya da çok az ilettiği kabul edilir. Fakat yağmur yağ
dığında oluşan yüzey suları toprakta bulunan bir
çok çözünmüş maddeyi de yapısında bulundurur.
Bu nedenle göl akarsu gibi su kaynaklarındaki ve
içme suyu şebekemizdeki sularda iyonlar bulundu
ğu unutulmamalıdır.
Özellikle evlerimizde mutfak ve banyolar gibi ıslak
zeminlerin olduğu mekanlarda hasar görmüş elekt
rikli ev aletlerinin ve kablolarının sağlımız açısından
tehlike oluşturabileceği unutulmamalıdır. Dışarıda
yağmurlu havalarda yürürken elektrik direklerinin
yakınlarındaki su birikintilerine de özellikle dikkat
edilmelidir.
Yanda verilen çözeltinin derişikli
ğini artırmak için aşağıda veri
lenlerden hangisi yapılmalıdır?
200 mL
tuzlu su çözeltisi
Anahtar Bilgi
A) Çözelti soğutulmalıdır.
B) Çözeltiye 10 gram tuz eklenmelidir.
C) 100 mL saf su eklenmelidir.
D) Çözelti karıştırılmalıdır.
Elektrolit olan çözeltiler elektrik akımını iletir
ken elektrolit olmayan çözeltiler elektrik akı
mın iletmez.
0 COŞKU
Karışımlar
çözeltiler
\
karışımlar
elektrolit
homojen
.
1
............................yapılarında birden çok element veya bileşik bulunduran maddelerdir.
2.
Bir karışımı oluşturan maddeler karışımın her tarafına eşit olarak dağılmış ise .......................karışım ola
rak adlandırılır.
3.
................................homojen karışım örnekleridir.
4.
Elektrik enerjisini ileten çözeltilere.......................... çözeltiler adı verilir.
Benzer çözeltiler içerdikleri çözünen madde miktarına göre derişik ve seyrettik olarak ikiye ayrılır.
Bir çözeltiyi oluşturan maddelerden miktarı çok olan genellikle çözünen, miktarı az olan ise genellik
le çözücü olarak adlandırılır.
Bir karışımı oluşturan maddeler karışımın her tarafına eşit olarak dağılmamış ise heterojen karışım
olarak adlandırılır.
Bir bardak suda iki çay kaşığı şeker çözünerek hazırlanmış bir şerbet çözeltisi, üç çay kaşığı şeker
çözünerek hazırlanmış bir şerbet çözeltisine göre seyreltiktir.
Bütün çözeltiler elektrik akımını iletir.
Aşağıdaki şemada A, B, C ve D yerlerine yazılması gerekli olan uygun kelimeleri bulunuz.
\
Voluşturur
oluşturur
KARIŞIM
/
B
I
|
iletir
Elektrik akımı
!
iletkenliği
||etJ,ez
\
COŞKU
Çözünen madde
miktarına göre
KARIŞIMLAR
1.
Aşağıda verilen element, bileşik ve karışı
ma ait örneklerden hangisi doğrudur?
4.
Bileşik
Karışım
A) Tuz ekleme
A) Su
Hava
Oksijen
B) Çözeltiyi karıştırma
B) Demir
Su
Oksijen
C) Su ekleme
C) Çelik
Çelik
Çinko
D) Çözeltinin yarısını başka kaba aktarma
D) Oksijen
Su
Hava
Element
5.
2.
Tuzlu su çözeltisini deriştirmek için aşağı
daki işlemlerden hangisi uygundur?
Bir karışımı oluşturan maddeler karışımın her
tarafına eşit olarak dağılmış ise bu tür bir karı
şıma homojen karışım denir.
Çözeltilerle ilgili aşağıda verilen yargılar
dan hangisi kesinlikle doğrudur?
A) Tüm tuzlu çözeltiler, şekerli çözeltilerden
derişiktir.
Buna göre, aşağıda verilenlerden hangisi
homojen bir karışım örneği değildir?
B) Çay seyreltik bir çözeltidir.
C) Derişik limonatada 5 kaşık şeker bulunur.
A) Hava
B) Deniz suyu
C) Gazoz
D) Sis
D) İki benzer çözeltinin seyreltik veya derişik
olduğu içerdikleri çözünen ve çözücü mik
tarlarına göre belirlenebilir.
3.
et
«|
eo
«i
Su molekülü
3»
e »;
\ /
e ^ © -
i? ;t
i
Zehra
Tuz
Yemek tuzunun suda çözünmesine ait olay yuka
rıda şekiller ile gösterilmiştir.
Yukarıdaki öğrencilerden kaç tanesinin ver
diği örnek, karışım olan bir maddeyi gös
termez?
Bu olay ile ilgili,
I. Tuz suda iyonlarına ayrışmıştır.
II. Su, çözeltide molekülleri hâlinde bulunmak
tadır.
III. Tuz, suya eklenmeden önce sodyum ve klor
iyonları düzenli bir yığın hâlinde birbirlerinin
etrafında bulunurken, suya eklendiğinde bu
iyonlar şekilde verildiği gibi birbirinden ayrılır.
Osman
A) 1
7.
B) 2
C) 3
D) 4
Aşağıdakilerden hangisi heterojen karışım
dır?
A) Şerbet (su + şeker)
B) Sirke (su + asetik asit)
A) Yalnız I
B) İv e li
C) Deniz suyu (su + tuz -ı-oksijen)
C) İve III
D) I, II ve
D) Meyve salatası( elma + çilek+ kivi)
0 COŞKU
Karışımlar
11
8 . Su
,
€
B maddesi
u
C maddesi
«a
[a « e e ]
\JS l M ___ J
A)
B)
C)
D)
C ı
1
+k*V
f
*
-
iv » » .
A) A < B < C
B) A = B < C
C) A < B = C
D) A < C < B
12. Aşağıda verilen eşit miktarda su içeren çö
zeltilerden hangisi en seyreltik tuz çözelti
sidir?
f
i ,
v *
c
«T
A)
B)
1 çay kaşığı
tuz
9.
I
Yukarıda verilen A, B ve C çözeltilerinin en
seyrettikten en derişiğe doğru sıralanışı aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
Yukarıdaki maddelerle hazırlanan ve aşağıda tanecik modeli verilen çözeltilerden han
gisinde su çözücü olarak kullanılmamıştır?
c€ s ,
0
I
A maddesi
Çözücü, çözünen ve çözelti sözcükleri aşa
ğıdaki tanımların hangisinde doğru olarak
kullanılmıştır?
1 kepçe
tuz
D)
C)
1 yemek
kaşığı tuz
1 tatlı kaşığı
tuz
A) En az bir çözünen ve çözücüden oluşan
homojen karışımlara çözelti denir.
B) Bir çözeltide çözünen madde miktarına
çözücü denir.
13. Aşağıdakilerden hangisi karışımların özel
C) Çözünende çözünen çözücüye çözelti denir.
liklerinden değildir?
D) Çözünen madde miktarı çözücüsünden
fazla olan karışımlara heterojen karışım adı
verilir.
A) Yeni ve saf maddedir.
B) Belirli bir kimyasal formülü yoktur.
C) Bileşenlerin kütleleri arasında sabit bir oran
yoktur.
D) Birden fazla madde çeşidi vardır.
10. Aşağıdaki tanecik modelleri verilen karı
şımlardan hangisi sadece bileşiklerden
oluşmuştur?
14.
A)
B)
I. Tuzlu su elektrik akımını iletir.
II. Elektrik akımını ileten çözeltilere elektrolit
çözeltiler denir.
III. Şekerli su gibi moleküllerden oluşan çö
zeltiler elektrik akımını iletmez.
C)
0
COŞKU
D)
Çözeltilerin elektrik akımı iletkenlikleri ile il
gili yukarıda verilen yargılardan hangileri
doğrudur?
A) YalnızI
B) İv e li
C) II ve III
D) I, II ve
BULMACA “ Maddenin Yapısı ve Özellikleri”
Soldan sağa
■
Bir anyon türü
■
Yukarıdan aşağıya
■ ■ Bütün maddeleri oluşturan küçük taneciklere
'| verilen genel ad
Elementlerin harflerden oluşan kısa gösterimi
6. ] Çözeltinin içinde bulunan bir bileşen
m
8 - Bir çözelti türü
10
Bileşikler ve moleküllü elementleri gösterir
i,
Homojen olmayan karışım
1
Homojen karışım
14
İçerisinde göreceli olarak az çözünen madde
bulunan çözelti
(6
Atomların katmanlarında bulunan tanecik
1
Bir çözelti bileşeni
i l
Aynı tip atomlardan oluşan madde
m
En az iki farklı elementten oluşan saf madde
■
Elektron ortaklaşması ile oluşan bağ
İ t i Atomun merkezinde bulunur
Bir bağ türü
18
Bir iyon türü
19
Çekirdekte bulunan yüksüz tanecik
186
m kJm
Elektrik akımını ileten çözelti
15: Çekirdekte bulunan + yüklü tanecik
7. + ya da - yüklü atom
Q COŞKU
MADDENİN YAPISI ve ÖZELLİKLERİ
3.
li
ıl
O H "
ai 3 +
............. I—
±1
i l
.
...............ı—
N a *
F'
8j
^
i l
N 0 3
C 0 32'
-
1
n h
4+
l l
p Q 3P 0 4
ı
—
Yukarıdaki kutucuklara bağlı lambanın yanma
sı için çok atomlu anyonların bulunduğu tüm
kutulardaki düğmelere basılması gerekiyor.
Buna göre, aşağıdaki öğrencilerden hangi
si lâmbanın yanmasını sağlar?
Yukarıda verilen K, O ve Na atomlarına ait
taneciklerin nötr ve nötr olmayanlarının sı
nıflandırılması aşağıdakilerden hangisinde
N ö tr: | /
|
Nötr olmayan:
A)
j )( j
C)
O
A>
S)
Ia
Na
!0
I0
I
!
0
I
I0
!0
c > I0
I
0
I0
!
0
0
t»
0
Dünyamızda
a den fazla sayıda
Bunların tanecikleri
b
vardır.
ve c gibi modeller ile
gösterilebilir.
Yukarıda verilen bilgide geçen a, b ve c yer
lerine aşağıdakilerden hangisinde verilen
ler gelebilir?
A) 1 milyon
bileşik
B) 100
C) 1000
element
D) 1000
element
Q COŞKU
bileşik
Yukarıda nötr bir atomun katmanlarında bulu
nan elektronlar Bohr Atom Modeli ile gösteril
miştir.
Buna göre, bu atom için aşağıdakilerden
hangisi doğrudur?
A) Proton sayısı 2 dir.
B) Elektronları 2 farklı katmana yerleşmiştir.
M
İ
C) Çekirdeğinde 10 tane elektron vardır.
9
€
D) Her katmanında bulunan elektron sayısı 2
dir.
(187
Maddenin Yapısı ve Özellikleri
;m
Amonyak, karbondioksit ve hidrojen kiorür
bileşiklerinin molekül modelleri aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?
8.
Cçözum
(Lçozum
Amonyak
A)
h :N h
B)
H ® H
Karbondioksit
Hidrojen klorür
# # #
H N H
H®
W
0 C 0
Şekerli suya bir
miktar su eklenirse
daha seyreltik
çözelti oluşur.
H Cl H
H
D)
$ H
w
Çözeltiler ile ilgili olarak yukarıdaki öğren
cilerden hangilerinin ifadesi doğrudur?
6.
0
A) Yalnız Serdar
B) Koray ve Zeynep
C) Serdar ve Koray
D) Serdar ve Zeynep
Yapısında bulunan
tanecikler (1)
/
\
x 1.katman : Alabileceği
en fazla elektron sayısı (II)
(çözüm
i
n
ÊSEEGT
0 C0
H
C)
Bir katı ve bir sıvıdan
oluşan çözeltilerde
çözeltinin hacmi
katı ve sıvının hacim
lerinin toplamı kadardır.
Suda çözündü
ğünde iyonlarına
ayrışan maddeler
elektrolit çözelti
oluşturur.
i
.-
9.
2.katman: Alabileceği
w en (azla elektron sayısı (III)
8
0
(çözüm
Bir atom ile ilgili yukarıda gösterilen nicelik
ler aşağıdakilerden hangisinde doğru ola
rak verilmiştir?
. 1
%
8*
P
tm
**
© © «
%
S «te**
ce
©• ®
B ® -®
Yukarıda verilenler element modelleridir.
Buna göre,
I. Elementler aynı cins atomlardan oluşur.
A) Proton ve nötron
II. Farklı elementlerin atomları farklıdır.
B) Proton ve elektron
C) Nötron ve elektron
III. Formüllerinde atom sayısı birden fazla ola
bilir.
D) Proton ve nötron
7.
M
h
Cçozum
|
H
H
c
C İH
H
H
Yukarıda tanecik modeli verilen bileşikteki
karbon ve hidrojen atomlarının yaptıkları
bağ türü aşağıdakilerden hangisinde doğru
olarak verilmiştir?
C
188
H
A) Yalnız
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
10. Derişik şeker çözeltisi ile seyreltik şeker çözelvj—, tisi eşit kütlelerde karıştırılıyor.
Oluşan karışımın,
I. İçerdiği şeker kütlesi
II. Şeker oranı
III. Kimyasal özelliği
nicelik ve özelliklerinden hangisi derişik
çözelti ile aynıdır?
A) İyonik
B) İyonik
İyonik
C) Kovalent
D) Kovalent
Kovalent
A) Yalnız
B) YalnızI
İyonik
C) II ve III
D) I, II ve
Kovalent
0 COŞKU
Maddenin Yapısı ve Ö zellikleri
14.
Ben çekirdeğinde
16 proton bulunduran
bir kükürt atomuyumv
0(çözüm
Yukarıdaki kendini tanıtan atomun elektron
dizilimi aşağıdakilerden hangisidir?
Hayri
Hayri sınıf panosuna asılan haftanın sorusunu
bilerek ödülü almak istiyor.
Buna göre, Hayri aşağıdaki hangi cevabı
verirse ödülü alabilir?
A) Demir
B) Flor
C) Klor
D) Sodyum
D)
12. Karışımlar için aşağıdakilerden hangisi yanT lıştır?
P?um a ) İki farklı elementten oluşabilir.
B) Maddeler homojen karışabilir.
C) Hem bileşik hem de element içerebilir.
D) Bir araya gelen maddeler kimyasal bağ
oluşturur.
13. Yasemin’in cep telefonuna bir kimyasal bağ
türü olan iyonik bağla ilgili mesajlar gelmiştir.
Aşağıda verilen bu mesajlardan hangisi
yanlıştır?
0 COŞKU
15. Aşağıdakilerden hangisinde iyon bulutlarından oluşan yağmur damlaları doğru veJjj0 1 rilmiştir?
Nitrat
Amonyum
Klorür
Karbonat
A)
cr
n h 4+
no3-
C032"
B)
n o 3-
nh/
C)
no3
co32-
D)
n h 4+
cr )
nh4+
cc
„«3
MADDENİN YAPISI «e ÖZELLİKLERİ
1.
Aşağıda tanecik modeli verilen atomlardan
jK
fçozum
W W O
18 nötron
4 nötron
Sembol ve formül silgileri, ilgili çantalara kon
malıdır.
D)
Buna göre, Zafer aşağıdakiierden hangisin
deki gibi, silgileri çantalara yerleştirirse doğ
ru yapmış olur?
Formül çantası
Sembol çantası
10 proton
10 nötron
17 proton
17 nötron
2.
m
8 # •
A
* ©
19
• P
•
c
• w
• 4»
1. kanşım
S
A) C 02, H2 ve NO
Fe ve Na
B) H2, Fe ve Na
C 0 2 ve NO
C) Fe ve Na
C 02, H2 ve NO
D) H2, Fe, Na ve NO
C0 2
4.
2. karışım
Yukarıda verilen iki farklı karışımla ilgili aşa
ğıdaki hangi öğrencinin verdiği bilgi yanlıştır?
B)
A)
2. karışımdaki
maddeler
toplam 5 çeşit
element içerir.
1. karışım
3 farklı bileşik
içerir.
Bir kova deniz suyunu daha derişik hâle
getirmek için,
Isıtılarak bir
miktar su buhar
laştın/malıdır.
/
X
Saffl
D)
C)
/
2. karışımda
yalnızca bir
çeşit bileşik
bulunur.
190
içerisine bir
miktar daha tuz
eklenmelidir.
\
Hulusi
yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin söy
ledikleri yapılabilir?
\
€ elementi
her iki karışım
da da bulunur.
A) Yalnız Salih
B) Furkan ve Salih
C) Salih ve Hulusi
D) Türkan, Salih ve Hulusi
Q COŞKU
8.
M
(çözüm
Herbir proton için “ + ” işareti ve herbir elektron
için
işareti kullanılarak proton ve elektron
sayısı tabloları hazırlanmıştır.
Buna göre, aşağıdaki taneciklerden hangisi
bir katyondur?
Proton
+ + + + + + + + + + !+ +
İProton
+ + + + + + + +
A) Elektron
içtiğimiz bir bardak su içerinde bulunan tane
ciklerden bazıları yukarıda gösterilmiştir.
B) Elektron
Buna göre içme suyumuz ile ilgili aşağıda
verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?
C)
Proton + + + + + + + +
Elektron
A) Bir karışımdır.
D)
Proton + + + + + + + + +
Elektron
B) Sadece tek çeşit tanecikten oluşmuştur.
C) Birden fazla çeşit tanecik içerir.
D) Yapısının büyük bölümü su ( A ) molekülle
rinden oluşur.
9.
^
6.
Elem entin adı Sembol
M
([çözüm
Helyum
He
Berilyum
Be
Karbon
Ka
Oksijen
0
Kükürt
S
Molekül
A)
B)
Elementlerin adları ve sembolleri ile ilgili
hazırlanan yukarıdaki tabloda kaç yerde hata
yapılmıştır?
A) 4
B) 3
C) 2
D
Oluştuğu
elementler
Tanecikteki
atom sayısı
Azot ve hidrojen
4
Oksijen ve hidrojen
3
C) (0:(C (O) Karbon ve oksijen
3
D) (Cl 0
2
Flor ve hidrojen
D) 1
10.
7.
P
Aşağıdakilerden hangisinde verilen molekül modelinin oluştuğu elementler veya ta
necikteki atom sayısı yanlış verilmiştir?
M
Cçözum
Ççozum
h 2o
(kovalent bağlı)
NaCI
(iyonik bağlı)
(kovalent bağlı)
Yukarıda tanecik yapıları ve atomlar arası
oluşan kimyasal bağ türü verilen maddeler
den hangileri moleküllü yapıya sahiptir?
Yukarıda tanecik modelleri verilen madde
lerle ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) Üç tanesi bileşiktir.
B) Üç tanesi molekül yapılıdır.
A) Yalnız NaCI
B) Yalnız N2
C) H20 ve N2
D) H20, NaCI ve N2
@ COŞKU
C) Dört farklı element taneciği vardır.
D) Taneciklerden üç tanesi formülle gösterilir.
191
11 .
1 4 . Kadir iyon pazarından beğendiği bir katyon alm ıştır.
$ İ9 r
\Sodyum metali
Bakır cezve
Buna göre, Kadir aşağıdakilerden hangisini
Demir yolu
B)
Yukarıdaki resimlerdeki elementlerin sem
bolleri aşağıdakilerden hangisinde doğru
verilmiştir?
Sodyum
Bakır
Demir
A)
So
Ba
De
B)
S
C
F
C)
Sd
B
De
D)
Na
Cu
Fe
C)
ô ,-,0 .
o o
D)
12 .
Yukarıda verilen moleküllerin formülleri aşağıdakilerin hangisinde verildiği gibi olabilir?
15. Aşağıdaki elementlerden hangisinin tane
cik modeli yanlış çizilmiştir?
A)
A) XYZ4
B)
Altın
elementi
Karbon
elementi
B) XY4Z2
C) K2I_20
D) KL40 2
XY2Z
C)
D)
Klor
elementi
Bakır
elementi
1 3 . Elektron dizilimi,
H' 1)
[çozum
şeklinde olan iki hidrojen atomu aralarında ko
valent bağ yaparak H2 molekülünü oluşturur.
1 6.
H2 molekülünün modeli aşağıdakilerden han
gisinde doğru olarak verilmiştir?
A)
B)
Atomun yapısı ile ilgili yukarıda verilen
atom modelleri için aşağıdakilerden hangi
si doğrudur?
Y
A)
Bohr
Thomson
Modern
B)
Dalton
Modern
Bohr
C) Thomson
Bohr
Modern
D) Modern
Dalton
Thomson
0 COŞKU
1.
Arı Balbul sadece nitrat poleni bulunan çiçek
lerden bal yapmaktadır.
Aşağıdaki hangi çiçek arı Balbul’un bal ya
pacağı çiçeklerden biridir?
Yukarıda verilen molekül modellerine göre,
d
A ft
içerdikleri
toplam atom|
sayıları
eşittir.
Aynı tür
atomlar
içerirler.
Aynı
bileşiğin
farklı molekül
leridir.
öğrencilerinden hangilerinin yazdığı bilgi
doğrudur?
A) Yalnız Ayhan
B) Burak ve Deniz
C) Ayhan ve Burak
D) Ayhan, Burak ve Deniz
2.
4.
Elektrolit
olmayan
Hayati’nin aklından geçen bağ türü ve bu
bağ türüne ait örnek madde aşağıdakilerden
hangisinde doğru verilmiştir?
Bağ türü
Örnek madde
I Z (♦-
Yukarıdaki şemada X, Y ve Z ile gösterilen
yerlere aşağıdakilerden hangisinde verilen
ler gelmelidir?
X
Y
Z
A) İyonik
NaCI
A) Karışım
Homojen
Bileşik
B) Kovalent
C02
B) Bileşik
Çözelti
Seyreltik
C) İyonik
h2
C) Karışım
Homojen
Seyrettik
LİF
D) Çözelti
Bileşik
Karışım
D) Kovalent
0 COŞKU
193
5.
Proton sayısı
Elektron sayısı
X
9
10
Y
12
10
Z
15
18
Yukarıda tanecik yapıları verilen maddeler
deki atomlar arası bağların sınıflandırılması
aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiş
tir?
Yukarıdaki taneciklerin sınıflandırılması
verilmiştir?
Anyon
Katyon
Nötr
A)
Y
B)
—
Z
X ve Y
C)
X
Y
Z
D)
X veZ
Y
—
İyonik bağ
X ve Z
Aşağıdakilerden hangisi nötr bir taneciğe ait
değildir?
( çözüm
Elementler ile ilgili aşağıdaki öğrencilerden
hangisinin söylediği yanlıştır?
A)
N2
B) KCI
H20, N2 ve HCI
C) H20 ve N2
KCI ve HCI
D) H20, N2 ve HCI
KCI
Aşağıdaki atom ve iyonlardan hangisinin elekt
ron dizilimleri yukarıda verilen şekildeki gi
bi olamaz?
©
M
A) KCI, H20 ve HCI
9.
C)
7.
Kovalent bağ
A) 16®2
B)
C) ,F>-
D) 18Ar
10.
m
( çözüm
Elementlerin
sembolleri tüm
dillerde aynıdır.
B)
Her elementin
kendine ait özel
bir sembolü vardır.
L-.
y .....
Tanecik
Proton Sayısı
Elektron
Sayısı
Xa
16
18
Yb
13
10
11
11
20......
Yukarıdaki tabloda verilenlere göre Xa, Yb
ve Zc taneciklerinin sınıflandırılması aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir?
C)
A/a elementinin
Rusça ve Türkçe
adları aynıdır.
ÜT
D)
Birden fazla ele
mentin sembolü aynı
harfle başlayabilir.
Xa
Yb
A) Nötr
Katyon
B) Anyon
Nötr
Katyon
C) Anyon
Katyon
Nötr
D) Katyon
Anyon
Nötr
Anyon
Q COŞKU
11. Kararlı atomlar için aşağıdaki öğrenciler
den hangisi yanlış bilgi vermiştir?
Içözum
A)
£ 0 n ka tm a n ¡ncj a
B)
8 elektron bulunan
atomlar kararlıdır.
Atomlar kararlı
olabilmek için elekt
ron alışverişi yapar.
14.
m
Katyon Garajı
Anyon Garajı
( çözüm
cr
D)
Son katmanında
2 elektron olan bir
atom kararlı hâle
geçemez.
c ç v _
— otoh
H 0TOKararlı olmak için
elektron alan bir
atom anyon iyonunu
oluşturur.
N H „+
n ö b ^ " ç fö 'nm&
d
Ca, 2
2+
o to T
Yukarıda verilen garajlara girecek olan fır
lar aşağıdakiierden hangisinde doğru ola
rak verilmiştir?
Anyon Garajı
12. Aşağıda modelleri verilen atomlardan han
gisi farklı bir elemente aittir?
( çozutn
0
A)
B)
Katyon Garajı
A) C r,C a 2+
C032', NH4+
B) NH4+, C032-
Ca2+, c r
c) c o 32-, c r
Ca2+, NH4+
D) Ca2+, C032-
nh/
, cr
D)
C)
15.
13.
Uçak yapımında kullanılan
elementler
Altın, berilyum,
magnezyum
Gübre üretiminde kullanılan
elementler
Azot, potasyum,
helyum
Elektron katman dizilimi yukarıda verilen
atom aşağıdaki atomlardan hangisi ile bağ
yapabilir?
Canan yukarıdaki tabloyu hazırlarken bazı ele
mentleri vanlıs yere yazmıştır.
Aşağıda verilenlerden hangisinde bu yanlış
yazılan elementler verilmiştir?
A) Altın ve azot
B) Altın ve helyum
D)
,
C) Berilyum ve helyum
D) Magnezyum ve potasyum
0 COŞKU
195
1.
3.
Bir atom tek katmana sahip ise ve
bu katmanda 8 elektron varsa kararlıdır.
M
M
çözüm
Son katmanlarında 2 elektron olan
bütün elementler kararlı yapıdadır.
En az iki farklı
maddenin he
terojen karışım
ları çözeltiler ola
rak adlandırılır.
Bütün atomların ilk katmanlarında
en fazla 2 elektron bulunur.
Sefa
f
Çözeltilerde
miktarı çok olan
madde genellik
le çözücüdür.
Kesme şeker
suya atıldığında
karıştırılırsa daha hızlı çözünür.
çıkış
2.çıkış
E
3.çıkış
4.çıkış
Çözeltiler ile ilgili olarak yapılan yukarıdaki şe
mada ifadelerin doğru ya da yanlış olduğuna
karar verilerek çıkışa ulaşılacaktır.
Buna göre, doğru çıkış numarası hangisidir?
Atomların katmanlarında bulunan elektron
lar ile ilgili yukarıdaki öğrencilerden hangi
lerinin verdiği bilgiler doğrudur?
A) Yalnız Ayşin
B) Yalnız Oya
C) Yalnız Sefa
D) Ayşin ve Sefa
A) 1. çıkış
B) 2. çıkış
C) 3. çıkış
D) 4. çıkış
CO.
•
S0 2
•
nh3
Yukarıda formülleri verilen bileşiklerin,
I. Adları
II. Molekül modelleri
aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir?
A)
Arı suda yemek tuzunun (sodyum klorür) çö
zünmesi yukarıdaki şekilde gösterilmiştir.
B)
yanlıştır?
A) Çözünme sırasında tuzun kristal yapısı bo
zulur.
C)
B) Oluşan çözelti elektrik akımını iletir.
C) Kristaldeki sodyum iyonu ile çözeltideki
sodyum iyonunun kimyasal özelliği aynıdır.
D)
D) Şeker de yemek tuzu gibi iyonlar oluştura
rak çözünür.
196
@ COŞKU
8.
0
C çözûm
Basit şeker molekülü
Kola kutusu
Yukarıda basit şekerin molekül modeli veril
miştir.
Bir şeker molekülündeki bulunan element
atomlarının sayısı aşağıdakilerden hangi
sinde doğru verilmiştir?
Yukarıdaki resimlerden hangilerinde alümin
yum metalinin kullanım alanı doğru olarak
verilmiştir?
6.
0(çözüm
A) I, II ve III
B) II ve IV
C) II, III ve IV
D) I, II, III ve IV
Hidrojen
Oksijen
Karbon
A)
6
12
B)
12
6
6
C)
6
5
7
D)
12
5
6
6
Aşağıda verilen maddelerden hangisi bir
çözelti değildir?
A) Deniz suyu
B) Hava
C) Ayran
D) Serum
Şekil - III
7.
0
Florun atom numarası 9 dur. İki flor atomu ara
sında ortaklaşa elektron kullanılarak F2 mole
külü oluşur.
( çozum
Buna göre, aşağıdakilerden hangisinde F2
molekülünün elektron şeması doğru olarak
verilmiştir?
Ebonit çubuğu, küçük parçalar hâlinde böldü
ğünüz kağıda dokundurduğunuzda kağıt par
çalarını çekmediğini görürsünüz (Şekil-I). An
cak ebonit çubuğu ipek kumaşa sürterek (Şekil
li) tekrar kağıt parçalarına dokundurduğunuzda
kağıt parçalarını çektiğini görürsünüz (Şekil-lll).
Buna göre, aşağıdaki yargılardan hangisi yan
lıştır?
A) Sürtünme işlemi öncesinde maddeler elekt
rik yüklü değildir.
B) Kumaşa sürtülen ebonit çubuk elektron
geçişi sayesinde elektrik yükü kazanır.
C) Elektriklenen ebonit çubuk kağıt parçaları
nı kendine çeker.
D) Maddenin en küçük yapı taşı atomdur, atom
daha küçük tanecikler içermez.
0
COŞKU
<B
10.
H
Li Be
Mg
3
He
13.
ccc
F Ne
III
c©
eco
Yukarıdaki periyodik tabloda bulunan ele
mentlerden hangilerinin son katmanların
daki elektron sayısı 2 değildir?
A) H, Li, F ve Ne
B) H, Li, F, He ve Ne
C) Be ve Mg
D) Be, Mg ve He
11 .
Fen ve teknoloji öğretmeni olan Zeki bey bazı
öğrencilerine X, Y, Z ve T maddelerinin tanecik
modellerini göstererek bu maddeleri tahmin
etmelerini istiyor.
Öğrencilerin tahminleri,
Selahattin : X maddesi element olup safmaddedir.
Emre
: Y maddesi molekül yapılı bir bi
leşiktir.
Emel
: Z maddesi homojen yapıda olup
bileşiktir.
Sude
; T maddesi homojen olup iyonik
bağlı bir bileşiktir.
şeklinde olduğuna göre, hangi öğrencinin
tahmini doğrudur?
A) Selahattin
B) Emre
C) Emel
D) Sude
Yukarıda kendisi ile ilgili bilgiler veren X
maddesi aşağıdakilerden hangisinde doğru
verilmiştir?
A) Homojen karışım
B) Heterojen karışım
14. Azot (N) atomu içeren,
C) Seyreltik çözelti
•
Amonyum
D) Bileşik
•
Nitrat
iyonları ile ilgili aşağıdaki öğrencilerden han
gisinin verdiği bilgi doğrudur?
12. Kimyasal bağlar ile ilgili aşağıdaki yargılar
A) İyonik bağlı bileşiklerin sulu çözeltileri ısı
ve elektrik akımını iletir.
B) Aynı cins ametal atomları arasında oluşa
cak bağ kovalenttir.
C) İyonik bağlı bileşiklerin erime ve kaynama
sıcaklıkları yüksektir.
D) Katı hâldeki bir bileşik sıvı hâle geçtiğinde
kimyasal bağ yapısı değişir.
1198
Q COŞKU
II
1.
Aşağıda verilen bilgilere göre, çok atomlu
iyonlardan hangisinin formülü yanlış yazıl
mıştır?
Formül
Bilgi
A) Bir tane oksijen atomu
ve bir tane hidrojen atomun
dan oluşan 1- yüklü anyon
B) Bir tane karbon atomu ve üç
tane oksijen atomundan
OH-
Yukarıda resimde gösterilen göldeki sıvı için
aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
CO 2-
A) Elektrik akımını iletmez.
oluşan 2- yüklü anyon
B) Bir çözeltidir.
C) Bir tane azot atomu ve dört
tane hidrojen atomundan
C) Saf değildir.
n 4h +
oluşan 1 + yüklü katyon
iyonu
D) Su çözücüdür.
4.
D) Bir tane kükürt atomu ve dört
tane oksijen atomundan
so,
oluşan 2- yüklü anyon iyonu
Yukarıdaki resimde arı bir maddenin modeli
verilmiştir.
yanlıştır?
A) Yapısında iki farklı element vardır.
2.
Fen ve Teknoloji dersi öğretmeni Kamil Bey
öğrencilerinden elementlerin isim ve sembol
leri ile ilgili notlar yazarak sınıf panosuna as[çözüm malarını istiyor.
B) İyonik bağlı bir bileşik modelidir.
C) Kovalent bağlı bir element modelidir.
D) Model kristal örgü yapısını gösterir.
5.
•'••'♦w
•
c
•
•
12P
12 n
•
*
•
©
• •
Yukarıda elektron dizilimi verilen atom mo
deli ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi
yanlıştır?
Buna göre, yukarıdaki panoda asılı notlar
dan hangileri doğrudur?
A) Nötr bir atoma aittir.
B) Çekirdek yükü 12 olan bir taneciktir.
A) Yalnız
B) İv e li
C) Soy gaz elektron dizilimine sahiptir.
C) II ve III
D) I, II ve
D) 2+ yüklü katyon iyonudur.
Q COŞKU
199
m
( çözüm
Görüş
Bilim insanı
Pozitif yüklü atom
küreciğinde negatif
yüklü elektronlar
rastgele dağılmıştır.
8.
X
Elektronlar, çekirdek
çevresinde belirli
uzaklıktaki katman
larda dönerler.
Y
Atom, maddenin
bölünmeyen en
küçük yapı taşıdır.
Z
Proton sayısı
Elektron sayısı
X
15
18
X
Y
35
y
1-
Z
z
36
3+
Yük
*
c
Yukarıdaki tabloda X, Y ve Z atomlarının pro
ton sayısı, elektron sayısı ve yük değerleri ve
rilmiştir.
Buna göre tablodaki x, y ve z değerleri aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak veril
miştir?
j
X
y
z
A)
3-
34
33
B)
35
36
C)
2+
2-
34
42
D)
3-
36
39
Yukarıdaki tabloda görüşleri verilen bilim in
sanlarının fotoğrafları boş bırakılan X, Y ve Z
yerlerine yapıştırılacaktır.
Bu bilim insanlarının numaraları aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak yerleştiril
miştir?
X
Y
Z
A)
1
3
2
B)
4
3
C)
3
1
2
D)
2
4
1
Y atomu
Z atomu
Üç farklı atom kendilerine ait bazı özellikleri
yukarıdaki gibi söylemektedir.
4
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) Nötr X atomunun son katmanında 3 elekt
ron vardır.
B) Z nin proton sayısı 12 dir.
7.
m
( çözüm
C) Y nin atom numarası 17 olabilir.
Çözeltiye
su
eklenmesi
Soğutularak
bir miktar
tuzun
çöktûrdmesi
Lâle
Baran
Daha derişik
benzer bir
çözelti ile
karıştırılması
ım m m m :.
Ferit
Yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin teklif
ettiği işlem ile bir sulu tuz çözeltisi daha
seyreltik hâle gelir?
A) Yalnız Lâle
10. Aşağıda elektron dizilimi verilen atomlardan
hangisinin kararlı hâle gelmek için alması
gereken elektron sayısı yanlış verilmiştir?
(çölüm
Elektron dizilimi
Alması gereken
elektron sayısı
A)
2)7)
B) Lâle ve Baran
B)
2)8)6)
1
2
C) Baran ve Ferit
C)
2)5)
5
D)
2)8)7)
1
D) Lâle, Baran ve Ferit
200
D) Z atomu elektron vermeye, Y atomu ise
elektron almaya yatkındır.
Q COŞKU
11
.
14.
Proton sayısı 11 olan Na ile
proton sayısı 15 olan P atom
larının oluşturduğu bileşik ile
ilgili neler söyleyebilirsiniz?
Yukarıdaki molekül formülüne göre,
I. Bir molekülünde toplam 10 tane atom vardır.
II. Bileşik 4 farklı elementten oluşmuştur.
III. Formülü NH2CH2COOH olabilir.
A) Yalnız II
B) İve III
C) II ve III
D) I, II ve
12 .
Yukarıdaki resimde öğretmenlerinin sordu
ğu soruya cevap veren öğrencilerden han
gisinin cevabı doğrudur?
ıfei
Yukarıda bazı elementlerin adları karışık olarak
verilmiştir.
A) Yalnız Zehra
B) Yalnız Esra
C) Zehra ve Esra
D) Mert ve Esra
Buna göre, aşağıdaki sembollerden hangisi
yukarıdaki elementlerden birine ait değildir?
A) Si
B) Na
C) Kr
D) O
15.
M
Bileşikler
( Elementler)
/
oluşturur
oluşturur
Ç çözüm
N
/
13.
özelliği
heryerinde
aynı değil
n ıl
Ayran
Sisli hava r
Süt Gazoz
Çamurlu su
Heterojen karışım
sepeti
Kolonya
kahvesi
Sirke
*
S V
Homojen karışım
sepeti
Bu iki madde aşağıdakilerden hangisinde
Homojen karışım
sepeti
A)
Ayran
Sirke
B)
Gazoz
Türk kahvesi
C)
Sisli hava
Kolonya
D)
Süt
Şerbet
Q COŞKU
X ____
[ Homojen
( Heterojen |
çözüneni
/
çözüneni
ün
fazla
izli
\
L lj
Yukarıdaki maddelerden birer tanesi sepetlere
hatalı yerleştirilmiştir.
Heterojen karışım
sepeti
özelliği
her yerinde
aynı
Derişik
Yukarıdaki kavram haritasında X ve Y ile be
lirtilenler aşağıdakilerden hangisinde doğ
ru olarak verilmiştir?
X
Y
A) Çözelti
B) Karışım
Karışım
C) Derişik
D) Karışım
Çözelti
Seyreltik
Derişik
1.
0
Bir fen ve teknoloji laboratuvarında karşıla
şılabilecek aşağıdaki olaylardan hangisinde
yalnızca fiziksel değişim gerçekleşmiştir?
Bilim insanı -1
Bana göre, atomlar
bölünemeyen küçük
taneciklerdir.
( çözüm
A) Suyun elektroliz işlemi ile hidrojen ve oksi
jen elementlerine ayrıştırılması
B) Isıtılan Mn0 2 bileşiğinin Mn katisına ve 0 2
gazına dönüşmesi
Yaptığım deney sonucunda
atomun pozitif yüklü bir
çekirdek içerdiğini
belirledim.
C) Büyük şişede bulunan HCI asidinin küçük
cam kaplara aktarılması
D) Laboratuvar masası üzerindeki yağların de
terjanlı su ile temizlenmesi
Bilim insanı - 2
Yukarıdaki fikirleri söyleyen bilim insanları
verilmiştir?
2.
m
Proton, nötron ve
elektron adlı atom parçacıkları kısaca
p, n ve e şeklinde isimlerinin ilk
harfi ile gösterilebilir.
( çozum
Elektronların atom
içerisinde bulunduğu bölgelere
katman adı verilir.
İzzet
k
Bilim insanı - 1
Proton ve nötron
sayıları birbirine eşit olan atomlara
nötr atom adı verilir.
Bilim insanı - 2
A)
Dalton
Rutherford
B)
Thomson
Rutherford
C)
Dalton
Bohr
D)
Thomson
Bohr
Selim
Sevil
5.
Çocuklar!
S O ^ iyonundaki n
sayısını bulmak için
neleri bilmeliyiz?
Atomun yapısı ile ilgili yukarıdaki üç öğren
ciden hangilerinin ifadeleri doğrudur?
A) Yalnız İzzet
B) Yalnız Selim
C) İzzet ve Selim
D) İzzet ve Sevil
3.
OH-
S042'
Na+
C032-
Ch
(çozum
n h 4+
° 2-
N03-
Be2+
-
_
S2Ca2+
.....................
)
Yukarıda verilen iyonlardan çok atomlu an
yon olanlarının sayısının, tek atomlu katyon
olanlarının sayısına oranı kaçtır?
A)f
B) 1
C)f
Yukarıdaki resimde öğretmenin sorusuna
yanlış cevap veren öğrenci hangisidir?
A) Sedat
B) Nihal
C) Suat
D) Zeynep
Q COŞKU
9.
88 °
oo c
o
X
© g
O©
c*®
<8=0
z
Y
Remzi
İçlerinde değişik maddelerin olduğu bilinen
yukarıdaki keselerle ilgili,
H2 molekülündeki
hidrojen atomlarını
birarada tutan
çekim kuvveti
Dem ir
I. X kesesinde 3 atomik yapılı, 2 moleküller
yapılı element bulunur.
II. Y kesesi 4 farklı element modeli içerir.
Leman
III. Z kesesinde 3 farklı molekül yapılı element
vardır.
Yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin söy
lediği çekim kuvveti kimyasal bağ tanımına
uygundur?
yargılardan hangileri doğrudur?
A) Yalnız
B) Yalnız II
C) I ve II
D) I, II ve II
A) Yalnız Remzi
B) Yalnız Demir
C) Yalnız Leman
D) Demir ve Leman
I 10.
anecl
Proton
sayısı
Nötron
sayısı
Elektron
sayısı
X
15
16
18
Y
21
23
18
Ahmet bir marketten maden suyu, sirke, süt
ve çamaşır suyu almıştır.
Yukarıdaki tabloya göre,
Buna göre, bu alışverişte alman sıvılarla il
gili aşağıdakilerin hangisi doğrudur?
II. Y taneciği katyondur.
I. X taneciği anyondur.
III. İki tanecik de aynı atomun farklı iyonlarıdır.
A) Dört farklı çözelti satın alınmıştır.
B) Maden suyu ve süt çözelti değildir.
8.
C) Çamaşır suyu homojen bir karışım değildir.
A) Yalnız
B) Yalnız I
D) Sütün dışındaki tüm sıvılar birer homojen
karışım örneğidir.
C) İv e li
D) I, II ve
Aşağıdaki modellerden hangisi tarih boyun
ca atomun yapısının anlaşılmasında kulla
nılmış olan modellerden biri değildir?
A) Dalton Atom Modeli
B) Pasteur Atom Modeli
C) Bohr Atom Modeli
D) Thomson Atom Modeli
& COŞKU
11. “ Nötr bir atom elektron alarak elektron sayısı
nı artırdığında............. iyonu, elektron vere
rek elektron sayısını azalttığında............iyo
nu oluşur.”
ifadesinde boş bırakılan yerlere sırasıyla aşa
ğıdaki kavramlardan hangileri gelmelidir?
A) anyon, katyon
B) katyon, bileşik
C) molekül, anyon
D) katyon, anyon
203
1 2 . “Bir atom iyonik bağlı bir bileşik oluştururken
15. Kolonyaların yapısında bulunan etil alkolün
formülü C2H5OH dır.
3 elektron vererek iyon durumuna dönüşü
yor.”
Buna göre, etil alkolün formülünde aşağı
daki hangi element yoktur?
Buna göre, oluşan iyon için aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
A) 3- yüklü anyon
B) 3- yüklü katyon
A) Karbon
B) Hidrojen
C) Oksijen
D) Helyum
C) 3+ yüklü katyon
D) 3+ yüklü anyon
16.
13.
NaCI tuzu parçası
Su
100 mL
I. kap
0çölüm
C
50 mL
II. kap
Yukarıda şekilde gösterildiği gibi bir tuz parça
sı ve toz hâlindeki tuz belirtilen miktarlarda ve
aynı sıcaklıktaki suda çözülüyor.
Her iki kaba eklenen tuzun kütleleri 5 er
gram olduğuna göre, aşağıdakilerden han
gisi yanlıştır?
A) I. kapta oluşan çözelti daha seyreltiktir.
B) II. kaptaki tuz daha çabuk çözünür.
C) Çözeltilerde NaCI iyonları oluşur.
D) Her iki çözelti de elektrik akımını iletir.
Zeynep’lerin mutfak tezgahındaki kavanozlar
da yukarıdaki gibi basit şeker ve sodyum klorür maddeleri vardır.
Bu maddelerin formüllerini Zeynep aşağıdakilerden hangisi gibi yazarsa doğru yazmış
olur?
Basit şeker
Sodyum klorür
A) CgH120 6
NaCI
B) C 0 2
HCI
C) NaCI
C6H i 20 6
D) C6H12
NaCI
.LNİTE
Işık
IŞIĞIN SOĞURULMASI
Kazanımlar
1 .1 Işığın madde ile etkileşimi sonucunda soğu-
Koyu renkli cisimler güneş ışınlarını açık renkli ci
simlere göre daha fazla soğururlar. Bu sebeple
ısıya ihtiyaç duyulan kış aylarında koyu renkli elbi
seler tercih edilirken, yaz aylarında açık renkli elbi
seler tercih edilir.
rulabileceğini,
1 .2
Açık renkli el
biseler, üzer
lerine düşen
ışığın azını
soğurur, ço
ğunu yansıtır.
Işıkla etkileşen maddelerin ısındığını,
1 .3 Yaptığı gözlemlere dayanarak maddelerin
ışığı soğurduğunu,
1 .4
Koyu renkli cisimlerin ışığı, açık renkli cisim
lere göre daha çok soğurduğunu,
Neden soğuk ülkelerdeki binalar genellikle koyu
renklere sahipken, sıcak şehir ve kasabalarda yapı
lar açık renklidir?
Işığın S o ğ u ru lm a s ı
Bir kaynaktan çıkan ışık ışınları doğrular boyunca
ve her yönde yayılır. Işık ışınları bir engelle karşıla
şınca bazı maddelerden geçerken bazı maddeler
den yansır, bazı maddelerde ise yutulur. Bir yüzeye
çarpan ışık ışınının, yüzey tarafından yutulması ışı
ğın soğurulması olarak adlandırılır. Işık ışınlarını
soğuran bir yüzeyde sıcaklık artışı gerçekleşir ve
yüzey ısınır.
Yaz aylarında sıcak bir günde, insanlar güneşi doğ
rudan gören yerleri değil de dinlenmek için gölge
de kalan yerleri tercih ederler. Bunun sebebi; gü
neş ışınlarını doğrudan gören ve soğuran yüzey
lerin, gölgedeki yüzeylere göre daha fazla ısı ener
jisi almasıdır.
Yılın çoğunu sıcak ve güneşli geçiren güney illeri
mizde genellikle yapılar beyaza boyanır. Böylelikle
yapıların çok ısınması engellenir ve serin kalması
sağlanır.
Örnek -1
Özdeş bezler beyaz, mavi ve siyaha boyanarak
ampullerin altlarına şekildeki gibi konuluyor.
beyaz bez
I
1
Ağacın gölgesindeki K termometresinin gösterdiği
değer, açık alandaki L termometresinin gösterdiği
değerden küçüktür. TL > TK
206)
mavi bez
siyah bez
Başlangıçta sıcaklıkları eşit olan bezlerin bir sü
re sonra termometrelerin gösterdikleri sıcaklık
lar arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisidir?
A) II > I > III
B) I > II > III
C) III > II > I
D) II > III > I
0 COŞKU
Işığın Soğurulması
Işık Enerjisinin Farklı Enerjilere
Çözüm
Işığı en çok siyah, en az beyaz renkli bezler soğu
rur. Yani en çok siyah, en az beyaz renkli bezlerin
üzerinde bulunan termometrelerin sıcaklıkları yük
selir.
Termometre sıcaklıkları arasındaki ilişki; III > II > I
olur.
Cevap C
Sıra Sizde * 1
Canan, özdeş beherleri eşit miktarda ve aynı sıcak
lıkta su ile doldurup beherlerin içine birer termo
metre daldırıyor. Daha sonra beherler aynı oranda
güneş görecek şekilde eşit büyüklükteki özdeş, si
yah, kırmızı ve beyaz bezlerin üzerine yerleştiriyor.
siyah bez
Termometrelerle su sıcalıkları belli bir süre son
ra ölçüldüğünde T,, Tn ve Tm arasındaki ilişkinin
nasıl olması beklenir?
Maddelerin ışığı soğurması, bu
maddelerde bazı değişmelere yol
açabilir. Örneğin uzun süre güneş
ışığı altında kalan kumaşın, kâğıdın
rengi solar. Uzun süre ışık altında
kalan bir ilaç bozulabilir.
Dönüşmesi
Yüksek gerilim gerektirmeyen bir çok aracın çalıştı
rılması için güneş pilleri kullanılmaktadır. Güneş pil
leri ile elde edilen elektrik akülerde depolanır. Bu
elektrikle küçük bir buzdolabı, televizyon, bilgisa
yar, hesap makinesi çalıştırılabilir. Bunlar
da ışık enerjisi önce elektrik enerji
sine sonra kullanılan araca göre
farklı tür enerjilere dönüşür. He- v^ P | p,_
sap makinelerinin, uzay araçlarının,
trafik ışıklarının çalıştırılması gibi bir
çok alanda güneş pilleri ile elde edi- v 5
len elektrik enerjisi kullanılır. Güneş pille
ri koyu renkli bir zemine sahiptir. Bu kısım güneş
ışığının pil tarafından daha çok soğurulmasını sağ
lar. Aşağıda güneş pilleriyle hareket edebilen deniz
ve kara taşıtları görülmektedir.
Yandaki şekilde
— Güneş
görüldüğü gibi bir
Güneş pili
evin çatısına yer
leştirilen güneş Güneş
pilleri ile güneş ışınlan
enerjisinden elek
trik enerjisi elde
edilir. Bu elektrik Akü
enerjisi ile akü
şarj edilir. Daha
sonra bu elektrik enerjisi ampulün ışık vermesi ve
diğer elektrikli aletlerin çalıştırılması için kullanılır.
I
Kazanımlar
a
Güneş enerjisinden konut
ların ısıtılmasında, banyo
ve mutfaklarda kullanı
lan sıcak suyun elde
edilmesinde ve se
raların ısıtılmasın
da faydalanılır.
1 .5 Teknolojik tasarım döngüsünü kullanarak
ışığı soğuran maddelerin ısınmasıyla ilgili
projeleri,
1 .6
İşığın bir enerji türü olduğunu,
«tok
SUçıkı;ı
1 . 7 İşık enerjisinin başka bir enerjiye dönüşebi
leceğini,
1 .8 Güneş enerjisinden yararlanma yollarını,
Güneş kollektörleri ve çalışma sistemi
Q COŞKU
Güneş
Işığın Sogurulması
buharlaşan
Tencere siyaha boyalı olduğu için güneş ışınlarını
soğurur ve tencerenin sıcaklığı sürekli yükselir. Böylece tencere içindeki yemek pişer.
Örnek -2
deniz suyu
Su damıtma cihazı
(§)
Özdeş radyometre ve el fenerleri kullanılarak aşağı
daki düzenekler kuruluyor.
Güneş enerjisinden deniz suyunun arıtılıp tatlı su
elde edilmesinde de yaralanılır. Bu sistemde tuzlu
su, güneş ışınları yardımıyla buharlaştırılıp sonra
tekrar kap yüzeyinde yoğuşturularak tuz ve su bir
birinden ayırılımış olur.
R a d yo m e tre (Işık D e ğ irm e n i)
Güneş enerjisini hareket enerji
sine çeviren araca radyometre
denir.
Resimde de görüldüğü gibi rad
yometre bir cam balon içindeki
destek üzerinde dönebilen bir
yüzü siyah bir yüzü beyaz kanat
lardan meydana gelir. Radyomet
reye ışık çarkı da denir.
Radyometre üzerine ışık
düşürüldüğünde çark dön
meye başlar. Bu şekilde
ışık enerjisi hareket enerji
sine dönüştürülmüş olur.
Işık şiddeti arttıkça dönme hızlanır. Işık kaynağının
şiddetine, uzaklık ve yakınlığına göre radyometre
kanatlarının dönme hızı değişir.
Hangi düzenekte radyometre çarkları en hızlı dö
ner?
Çözüm
Öncelikle IV radyometresinin kanatlarının dönmedi
ğini söyleyebiliriz. Işık ışınları değirmenin kanatları
nın yüzeylerine dik olarak vurmadığından onları ha
rekete geçiremez. Radyometre kanatlarının dönme
hızı, kanat yüzeylerine düşen ışığın şiddetine bağlıdır.
Işık kaynağı ne kadar büyük ve radyometreye ne
kadar yakınsa, radyometre kanatları da o kadar hız
lı döner. Diğer düzeneklerde el feneri sayısının faz
la ve el fenerinin radyometre düzeneğine en yakın
olduğu olduğu durum I durumudur. Dolayısıyla I
radyometresinde çarklar en hızlı döner.
G üneş E nerjisiyle P işirm ek
Güneş enerjisinden faydalanarak yemek de pişirile
bilir. Bu amaç için kurulan aşağıdaki düzenekler
Güneş ocakları olarak adlandırılır.
Sıra Sizde
2
Su damıtma cihazı
Radyometre
Güneş kollektörü
Yukarıdaki araçlarla ilgili aşağıdakilerden hangi
si söylenebilir?
A) I aracı güneş enerjisini ışık enerjisine çevirir.
Güneş ocakları, yukarıdaki gibi bir çukur aynanın
odağına konan dışı siyaha boyalı bir tencere ile
oluşturulmuş bir sistemdir. Çukur aynadan yansı
yan ışınlar tencerede odaklanır.
B) III aracının üzerinin siyah renkli olma nedeni, ışı
ğı iyi iletmesini sağlamaktır.
C) II aracında ışık enerjisi hareket enerjisine dönü
şür.
D) I ve III araçlarının kullanım amaçları aynıdır.
Q COŞKU
r& i
Aşağıdaki bulmacayı tamamlayınız. Boyalı kutu
lardaki harfler ile gizli şifreyi bulunuz. (Cevapla
rın ilk harfleri verilmiştir.)
] 1 . Işık ışınları doğrular boyunca her yönde ya
yılır.
2. Işık ışınlarının enerjisi yoktur.
; 3. Yüzeyler ışığı yutarak soğurabilir.
4. Işık ışınları çarptıkları yüzeylere enerjilerini
aktarırlar.
~] 5 . Güneşli ve sıcak günlerde koyu renk giysiler
tercih etmeliyiz.
] 6 . Koyu renk yüzeyler ışığı daha fazla soğurur.
1 7. Beyaz renk yüzeyler ışığı yansıtarak ısınırlar.
| 8 . Işık enerjisi, ısı ve hareket enerjisine dönü
şebilir.
1. Aydınlanmak için kullandığımız enerji türü
] 9. Radyometre, ısı enerjisini ışık enerjisine dö
nüştürür.
3. Işığın bir yüzeye çarptığında geldiği ortama geri dönmesi
2. Işık değirmeni
4. En önemli enerji kaynağımız
"] lO.Güneş enerjisiyle yemek pişirilebilir.
Aşağıda verilen araçların enerji dönüşümlerini
yazınız.
Güneş
Alman Enerji
Verilen Enerji
o
İ
O
siyah bez
• L
Radyometre
... -........'
o
... -... .
- J
Güneş pilleri
Güneşli bir günde gölgedeki K noktasında, açıkta
ki L noktasında ve siyah bez altındaki M noktasın
da termometreler ile sıcaklık ölçümü yapılıyor. Ter
mometrelerdeki sıvı yükseklikleri şekildeki gibi
olduğuna göre, hangi termometre ile hangi nok
tada ölçüm yapıldığını yazınız.
0
]
O
O
II.
l .............. 1
Güneş ocağı
Q COŞKU
1
"
KDT
IŞIĞIN SOGURULMASI
1.
1
4.
Işık yansır.
Işık görüntü oluşumunu sağlar.
Işık cisimlerin görülmesini sağlar.
Işık bir enerji değildir.
Işık ışınları doğrular boyunca yayılır.
Yukarıdaki yargılardan kaç tanesi yanlıştır?
A) Bir
B) İki
D) Dört
C) Üç
Ali, Ayşe ve Aylin özdeş termometreleri sıra
sıyla güneş altına, gölge ve güneş alan siyah
duvarın üzerine aynı anda bırakıyor. Öğrenci
ler belli bir süre sonra termometrelerin göster
diği değerleri kaydediyor.
dur?
A) Ali’deki termometre en yüksek sıcaklık de
ğerini gösterir.
B) Ayşe’deki termometre en düşük sıcaklık
değerini gösterir.
C) Aylin’deki termometre Ayşe’deki termomet
reden daha düşük sıcaklık değerini gösterir.
D) Üçündeki termometrede aynı değeri gös
terir.
Güneş kollektörlerinin çalışma ilkesi;
I. R adyom etrenin
çalışması
II. Güneş ışınları al
tında siyah renkli
cismin
beyaz
renkli cisimden
daha çok ısınması
Iş,k
Radyometre
^
III. Açık renkli yüzeylerin ışığı yansıtması
olaylarından hangileri ile aynı ilkeye dayanır?
3.
A) Yalnız I
B) Yalnız
C) İv e li
D) II ve III
Aşağıdaki cisimlerden hangisi ışık enerji
sinden elektrik enerjisi elde etmeye yarar?
Özdeş K, L, M radyometrelerine özdeş ışık
kaynakları şekildeki gibi tutulduğunda, rad
yometre çarklarının dönme hızlarının sütun
grafikleri aşağıdakilerden hangisi gibi ola
bilir?
A)
B)
Hız
........ m
K
C)
Güneş p ili
El feneri
L
M
L
M
Hız
K
Q COŞKU
6.
Lamba
8.
Lamba
Beyaza boyanm ış
m erm e r
Özdeş K ve L kaplarına eşit miktar musluk su
yu konularak güneşli bir ortamda beyaza ve
siyaha boyanmış özdeş mermerler üzerinde
eşit süre tutularak suların sıcaklıkları ölçülüyor.
Koyu renkli cisimlerin ışığı açık renkli cisim
lerden daha çok soğurduğu hipotezinin doğ
ruluğunu araştıran Salih özdeş siyah ve be
yaz bezlerle ampul ve mumdan oluşan yu
karıdaki deney düzeneklerinden hangisini
kurmalıdır?
A)
B) II
C) III
Siyaha boyanm ış
m erm e r
Buna göre,
I. K kabındaki suyun sıcaklığı L dekinden da
ha az artmıştır.
II. Siyaha boyanmış mermer, beyaza boyan
mış mermerden daha çok ışık soğurmuştur.
D) IV
III. Mermerler kaplardaki sulara ısı aktarmıştır,
7.
Bir öğrenci aynı özelliklere sahip üç bardaktan
birini siyaha boyuyor ve bu bardaklara eşit sı
caklıkta eşit miktar su koyarak içlerine birer
termometre daldırıyor. Daha sonra bardakları
şekildeki gibi birini gölgeye, diğerlerini güneş
ışığını doğrudan alan yere koyuyor ve bir süre
bekliyor ve termometrelerdeki değerleri okuyor.
A) Yalnız I
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
9.
Güneş
ca m kapak
Buna göre, öğrenci aşağıdaki sonuçlardan
hangisine varamaz?
A) Özdeş cisimlerden güneş ışığını doğrudan
alan cisim, gölgedeki cisme göre daha çok
ısınır.
B) Güneş ışığını doğrudan alan özdeş cisim
lerden koyu renkli olan açık renkli olandan
daha çok ısınır.
C) Işık enerjisi ısı enerjisine dönüşebilir.
D) Özdeş cisimlerden açık renkli olanların ısı
yalıtımı, koyu renklilerinkinden daha iyidir.
0 COŞKU
Güneşli ortamda kurulan şekildeki düzenekte
bir süre sonra boş olan K ve L kaplarında su
biriktiği görülmüştür.
Yapılan bu etkinlikle;
I. Işığın bir enerji olduğu,
II. Işığın saydam maddelerden geçtiği
III. Isınan maddelerin buharlaşabildiği
sonuçlarından hangilerine ulaşılır?
A) Yalnız I
B) İv e li
C) II ve III
D) I, II ve
BEYAZ IŞIK GERÇEKTEN
BEYAZ MIDIR?
Kazanımlar
müze karışarak gelir ve diski beyaz ya da beyaza
yakın bir renkte görürüz. Böylelikle beyaz ışığın bu
renklerden oluştuğunu farkederiz.
2 .1
Beyaz ışığın tüm renkleri içerdiğini,
2 .3
Cisimlerin siyah, beyaz veya renkli görün
melerini, ışığın yansıması ve soğurulmasıyla
açıklayabilmeyi,
2 .4
Cisimlerin beyaz ışıkta ve renkli ışıklarda ne
den farklı renklerde göründüklerini,
Kırmızı, yeşil ve
mavinin tonları
beyaz ışığın ana
renkleridir. Çün
kü diğer renkler
bu renklerin ka
rışımından elde
edilir.
Beyaz ışığı oluş
turan ana renk
ler çakıştırdı
ğında, çakışan bölgelerde şekilde belirtilen renkler
oluşacaktır. Ayrıca şekilden de görüleceği gibi ana
renklerin tamamının ya da üç ara rengin çakıştır
masıyla beyaz renk elde edilir.
Beyaz ışık yayan fenerlerin zemine renkli selefon
yapıştırılırsa, selefon renginde ışık elde edilir.
Yukarıdaki resimdeki rengarenk çiçekleri ve etrafı
mızdaki diğer cisimleri görebilmemiz ışık sayesinde
olur. Cisimlerden yansıyan ışık gözümüze geldiğin
de, cisimleri görürüz. Gündüzleri Dünya’mızı aydın
latan ve ısıtan güneş ışığı aslında beyaz renklidir.
Güneş’ten etrafa yayılan beyaz ışık, bir çok rengin
birleşmesinden meydana gelir. Güneş ışığını oluş
turan renkler, gökkuşağı renkleridir. Bu renkler kır
mızı, turuncu, sarı, yeşil, mavi ve mordur.
Bu renklere boyanmış bir diski şekildeki gibi orta
sından geçirdiğimiz kalem etrafında hızlıca döndü
rürsek diskten yansıyan bu farklı renkli ışıklar gözü-
Kırmızı ve yeşil ışıkların kesiştiği beyaz zemin, sarı
renk görünür. (Kırmızı ışık + Yeşil ışık = Sars ¡ş* )
Kırmızı ve mavi ışıkların kesiştiği beyaz zemin, magenta renk görünür.
(Kırmızı ışık + Mavi ışık = Magenta ışık)
0 COŞKU
Beyaz Işık Gerçekten Beyaz mıdır?
Bazen ci
simleri bu
lunduğu ze
minden ayırt
etmek çok zor
olur. Bu durum
da cisim ka
mufle olmuş deriz.
Mavi ve yeşil ışıkların kesiştiği beyaz zemin, cyan
renk görünür. (Mavi ışık + Yeşil ışık = Cyan ışık)
Örneğin şekildeki gibi yeşil bir yaprak yeşil bir ze
min üzerinde fark edilemeyebilir.
C is im le rin Renkli G örünm esi
Cisimleri görme
miz, onlardan gö
zümüze ışık gel
mesiyle mümkün
olur. Güneş ışığı altın
da cisimleri gördüğümüz
renkler, cisimlerin sahip ol
duğu gerçek renklerdir.
Cisim beyaz bir zeminde iken ortam, yine cisimle
aynı renkte bir ışıkla aydınlatılırsa, zeminden yansı
yan ışığın rengi ile cismin rengi aynı olacağı için ci
sim yine kamufle olacak ve zeminden ayırt edile
meyecektir.
Bir cismin üzerine beyaz ışık
düşürüldüğünde cisim bütün
renkleri yansıtıyorsa bu cisim
beyaz görünür. Cisimden hiç ışık
yansımıyorsa cisim siyah görünür.
Beyaz renkli cisimler üzerlerine gelen bütün ışığı
yansıttığı için üzerine hangi renk ışık düşerse, cisim
o renkte görünür.
Mavi bir topa mavi ışık altında bakarsak toptan
mavi ışık geleceği için topu mavi görürüz. Ama kır
mızı ışık altında bakarsak topu siyah görürüz.
Kırmızı elma beyaz zeminde ve beyaz ışık altında
görülebilirken kırmızı ışık altında kamufle olduğu
için fark edilemez.
Örnek - 3
<$>
Aşağıdaki gibi beyaz ışık yayan fenerlerin önün
deki renkli selefonlara bakan gözler, hangi renk
ışıkları görür?
Kırmızı, mavi, yeşil ve sarı renkteki cisimler, sarı
renkli ışıkla aydınlatılırsa, sadece mavi renkli cisim
siyah görünür.
Diğer cisimler ise kendi renklerinde görünür. Çün
kü sarı renk ışık, yeşil ve kırmızı ışıkların birleşimin
den meydana geldiği için yeşil ve kırmızı renkli ci
simler kendi renklerinde görülür.
Buna göre aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi sarı ışık
altında yeşil armut yeşil, kırmızı elma kırmızı, sarı
muz sarı renkte görünürken mavi çiçekten ışık yan
sımaz ve siyah görünür.
0 COŞKU
beyaz
ışık yayan
fener
beyaz
ışık yayan
fener
( = $
(= 3 )
^
sarı selefon
beyaz
ışık yayan
fener
(= 3 )
■
.
■
$>
"
A
mavi selefon
beyaz
ışık yayan 1
fener
T
1
^ 1
1
H
^
c
kırmızı selefon
<=cO
■
yeşil selefon
t '
Çözüm
Çözüm
Beyaz ışık, renkli selefona gönderildiğinde sadece
selefonun rengi ve tonlarındaki ışık selefondan ge
çer.
Sarı ışık düşürülen bayraklar, renkli yüzeylerden
yansıyan ışığa göre aşağıdaki gibi görülebilir.
Yani sarı selefondan sarı ışık, mavi selefondan mavi
ışık, kırmızı selefondan kırmızı ışık, yeşil selefondan
yeşil ışık geçer.
A)
B)
C)
D)
Sonuç olarak A gözü sarı ışık, B gözü mavi ışık, C
gözü kırmızı ışık, D gözü ise yeşil ışık görür.
Sıra Sîzde
3
I
B seçeneğindeki bayrak Galatasaray bayrağı gibi
görülebilir.
Aşağıdaki şekilde, kırmızı ışıkla rengi bilinmeyen bir
ışık beyaz bir zemin üzerinde çakıştırılmıştır.
Cevap B
Örnek - 5
Buna göre 1 ve 2 numaralı bölgeler aşağıdakilerden hangisi olamaz?
1
A) Yeşil
B) Mavi
Sarı
C) Beyaz
D) Kırmızı
Kırmızı
<$>
Bir mağazada sadece mavi ışıkla
aydınlatılan tezgah üzerindeki ce
ket, gömlek ve pantolon şekildeki
gibi siyah görünmektedir.
Buna göre aynı reyon beyaz
ışıkla aydınlatılmış olsaydı ce
ket, gömlek ve pantolon hangi
renklerde görünebilirdi?
Beyaz
Kırmızı
Örnek -4
Aşağıda renkleri verilen bayraklardan hangisine
sarı ışık altında bakıldığında, sadece sarı ve kır
mızı renklerden oluşan Galatasaray bayrağı gibi
görülebilir?
A)
Kırmızı, yeşil veya sarı renkli bir madde mavi ışıkla
aydınlatılırsa siyah görünür. Beyaz ya da mavi renk
li cisim mavi ışıkla aydınlatılırsa, mavi görünür.
B)
B eyaz Kırmızı
Yeşil
Beyaz Kırmızı
Sarı
D)
Kırmızı M avi
214
B eyaz
Çözüm
Sarı
Mağazada mavi renkli ışıkla aydınlatılan giysilerin
tamamı siyah görünüyor. Demek ki bu giysilerin
içinde hiç mavi ya da beyaz olan yoktur. Seçenek
ler incelendiğinde sadece C seçeneğindekiler ma
vi ve beyaz değildir.
Kırmızı M avi
Cevap C
0
COŞKU
Sıra Sizde -4
Sarı çiçekleri ve yeşil yaprakları olan bir
bitkiye beyaz ışık düşürüldüğünde çi
çekler sarı, yapraklar yeşil gözlenir.
Güneş, mor ötesi (ultraviyole) Dürbün görünür ışıkla çalışır.
Kumanda cihazları
ışınlar da yayar.
kız'I ötesi ışınlarla (alışır.
Işık Spektrumu ( Işık Tayfı)
Aynı bitki üzerine kırmızı ışık gönde
rilirse, aşağıdakilerden hangisi doğ
ru olur?
Çiçekler
Yapraklar
A) Sarı
Yeşil
B) Yeşil
Kırmızı
C) Kırmızı
Siyah
D) Kırmızı
Sarı
Dnür ışık
Gökyüzünün renkli görünmesini ışığın atmos
ferde soğurulması ve saçılması ile olduğunu,
2 .2
Cep telefonları
radyodalgaları
iİe çalışır.
Nükleer maddeler
gama ışınları yayar.
Kazanımlar
2 .5
Mikrodalga fı
rınları mikrodalga
ışınlan ile çalışır.
Röntgen filmi
X ışınları ile
çalışır.
İnsan gözünün fark edemeyeceği ışınların
da olduğunu,
Neden Mavi
Güneş ışığını oluşturan bü
tün renkler yeryüzüne ula
şır. Havayı oluşturan mole
küller güneş ışığının mavi
tonlarını daha çok saçılmaya uğratır. Böylece mavi
ışık diğerlerine oranla daha fazla dağılır ve atmos
ferin mavi görünmesine sebep olur. Denizlerin ma
vi görünmesinin sebebi de havanın mavi görünme
sine benzer. Deniz suyu mavi renk ışık daha çok sa
çılmaya uğradığı için denizler mavi görünür.
Güneşin doğuş
ve batış saatle
rinde güneş ışın
Guneş
San
ları daha uzun
yol kat eder.
Karan
Çünkü ışınlar at
mosfere oldukça eğik açıyla girerler. Bu sırada mavi tonların çoğu
hava molekülleri tarafından soğurulur ve kırmızı, tu
runcu ve sarı ton renk ışıklar yeryüzüne ulaşır.
araçlarla tespit ettiğimiz ışınlarla birlikte bu ışık yel
pazesi genişler.
Bu ışık yelpazesi, ışık tayfı veya ışık spektrumu
adı verilen bir enerji bandıdır. Bu ışık tayfında bizim
gözle görebileceğimiz ışık renkleri tüm ışık tayfının
% 1’inden daha azdır. Bu ışık tayfında görünür ışık
ortalarda, gama ışınları bir uçta radyo dalgaları di
ğer uçta yer alır.
Örneğin, yanmakta olan elektrik so
basından etrafa kızıl ötesi ışınlar
yayılır. Uzaktan kumanda cihazları
da kızıl ötesi ışınla çalışır.
Güneş’ten Dünya’mıza görünen ışınlarla birlikte
mor ötesi ışınlar (ultraviyole ışınlar) da gelir. Bunlar
ışık tayfında mor ışığın hemen dışında yer alır. Mor
ötesi ışınlar yüksek enerji ta
şır ve yoğun mor ötesi ışık te
nimizi bronzlaştırır. Bu yüzden
aşırı güneş ışığı zararlıdır. Pa
ra sayma makinelerinde de
mor ötesi ışık kullanılır.
Sıra Sizde
5
Görünür ışığın dışında bulunan,
Gamma ışınları
X ışınları
Mor ötesi ışınlar
Mikro dalgalar
Radyo dalgaları
için aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır?
Bizim G ö re m e d iğ im iz Işık T ü rle ri
de V ar mıdır?
A) Teknolojide kullanılır.
Beyaz ışığın gözümüzle gördüğümüz renkleri kır
mızıdan mora kadar farklı renklerden oluşan bir yel
pazedir. Gözle göremediğimiz ama varlığını değişik
C) Faydaları olabildiği gibi zararları da vardır.
©COŞKU
B) Gözle görülemezler.
D) Enerjileri yoktur.
( 215
Aşağıdaki beyaz ışık altındaki renkli yüzeye fark
lı renkli selefonlardan bakıldığında I, II, III, IV ile
belirtilen bölgeler hangi renk görülür.
Aşağıda verilen durumlarda selefonların hangi
renk olduğunu belirtiniz.
selefon
Beyaz
ışık
4
göz
a.
1
II
III
IV
Mavi selefon
..................................................
Sarı selefon
..................................................
!--------
b.
>
^
*
İB V
>
i—
Yeşil selefon
Geçen
ışık yok
C.
d.
Kırmızı selefon
Bir mağazaya alışverişe giden Sema ile annesi fark
lı renkteki tişörtlere farklı ışıklar altında bakıyor.
Beyaz
Serhat, bir gazete kağıdının üzerine farklı renklere
boyadığı kağıt parçalarını bırakıp, bunların üzerine
özdeş buz kalıpları bırakıyor.
J v Beyaz
' t
' t
Sarı
. ^ ^ Kırmızı
rrı
Güneş alan bir yerde uzun süre bekleyen düze
nekte hangi renklerdeki kağıtların üzerinde bu
lunan buzlar ilk ve son olarak erir? Bunun sebe
bi nedir? Açıklayınız.
ıs
V
t
t
a) Buna göre, hangi tişörtler kendi renginde gö
rünür?
b) Hangi tişörtler siyah görünür?
Q COŞKU
BEYAZ IŞIK GERÇEKTEN BEYAZ MIDIR?
1.
•
K cismi, üzerine düşen kırmızı ışığı kırmızı,
yeşil ışığı yeşil, mavi ışığı da mavi olarak
yansıtıyor.
•
L cismi, üzerine düşen kırmızı ışığı kırmızı
sarı ışığı sarı olarak yansıtırken mavi ışığı
yansıtmıyor.
•
M cismi, üzerine düşen mavi ışığı mavi ola
rak yansıtırken yeşil ve kırmızıyı yansıtmı
yor.
3.
A)
Siyah
Yeşil
Kırmızı
M
L
Kırmızı Işık
Sarı Işık
Buna göre, K, L ve M cisimlerinin renkleri
için aşağıda verilenlerden hangisi doğru
dur?
K
Yeşil, kırmızı ve sarı
renklere boyanmış
olan şekildeki karto
na, sarı ve kırmızı
ışık altında bakıldı
ğında karton aşağıdakilerden hangisi gibi
görülür?
Kırmızı
^
B)
A) Kırmızı
Sarı
Kırmızı
B) Beyaz
Sarı
Mavi
C) Beyaz
Kırmızı
Yeşil
D) Sarı
Yeşil
Beyaz
Siyah
^
C)
Sarı
Kırmızı
Siyah
Sıyalı
Kırmızı
.
Kırmızı
D)
Siyah
Siyah
.
Kırmızı
,4 * ^ '
Siyah
2.
Kırmızı
Mavi
Kırmızı
n
4.
l
El fenerinin lamba
ları renkli selefonlarla sarılarak I, II ve III
teki gibi oluşan renk
ler çakıştırılıyor.
Buna göre, hangile
rinde oluşan renk
ler doğru olarak
gösterilmiştir?
A)
B)
/
Yeşil
ı Kırmızı
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız III
D) İve III
a COŞKU
Beyaz bir kağıt üzerine mavi renkle yazılan
A harfi, karanlık bir ortamda iki el feneriyle
aydınlatıldığında aşağıdakilerden hangisi
gibi görünür?
C)
D)
8.
5.
0
Karanlık bir odadaki bir cismin hangi renk
olduğu, aşağıdaki ışık gruplarından hangisiy
le aydınlatılırsa kesinlikle belirlenmiş olur?
Cçözüm
A) Sarı, Kırmızı, Mavi
B) Turuncu, Yeşil, Mor
C) Mavi, Yeşil, Kırmızı
D) Sarı, Yeşil, Kırmızı
Beyaz bir top karanlık bir ortamda kırmızı ışık
ve rengi bilinmeyen P ışığıyla şekildeki gibi ay
dınlatılınca, topun bazı kesimleri sarı ve siyah
olarak görülüyor.
Aşağıda öğrencilerin ışıkla ilgili söyledikleri ve
rilmiştir.
Buna göre, hangisinde öğrencinin ifadesi
yanlıştır?
Buna göre, P ışığının rengi ve topun I ve II
kısımlarının göründüğü renkler, aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
I
II
A) Yeşil
Kırmızı
Yeşil
B) Yeşil
C) Kırmızı
Kırmızı
Mavi
Yeşil
Sarı
D) Sarı
Sarı
Sarı
p
6.
ışığı
Sarı ve yeşil renkli
selefonlara K ve L
K—•—|---ışınları gönderildi
ğinde Adem iki ışı
nı da görebilirken,
Can ikisini de gö
remiyor.
Buna göre, aşağı
daki ifadelerden
--- —
Adem
:=ir
î>
Can
10.
C
beyaz
y ş *
C
A) K beyaz renkli ışındır.
beyaz
\ j ışık
mavi
selefon
B) K sarı renkli ışındır.
C) L beyaz renkli ışındır.
mavi yüzey
D) Selefonlar ışık geçirir.
mavi yüzey
/
7.
II
y \ beyaz
C y ş 'k
kırmızı
selefon
Güneş ışığının renkli olduğunu,
•
Sabun köpüğü
•
Gökkuşağı
•
CD üzerindeki renklenmeler
•
Kırık şişe parçalarının etkisiyle oluşan renk
ler.
kırmızı yüzey
C
beyaz
v '§ık
I------------------------------1
beyaz yüzey
III
IV
verilenlerinden kaç tanesinde gözlemleye
biliriz?
Yukarıdaki düzeneklerden hangisinde yü
zey üzerine gelen ışık en fazla yansımaya
uğrar?
A) Bir
A)
B) İki
C) Üç
D) Dört
B) II
C) III
D) IV
Q COŞKU
IŞIĞIN KIRILMASI
Kazanımlar
3 .1
3 .2
Işığın belirli bir yayılma hızının olduğunu,
Işığın hızının saydam bir ortamdan başka bir
saydam ortama geçerken değiştiğini,
3 .3
Işığın saydam bir ortamdan başka bir saydam
ortama geçerken doğrultu değiştirdiğini,
3 .4
Işık demetlerinin az yoğun saydam bir or
tamdan çok yoğun saydam bir ortama geçer
ken normale yaklaştığı, çok yoğun saydam
Benzer şekilde, ha
vadaki hızı 300 000
km/s olan ışığın su
daki hızı 225 000
km/s dir. Dolayısıyla
hava ortamından su
ortamına geçen ışı
ğın hızı değişir. Bu nedenle ışığın doğrultusu da de
ğişir ve ışık kırılmış olur.
Saydam ortamların ışığı kırma özelliklerini kırıcılık
ya da optik anlamda yoğunluk kavramlarıyla açıkla
rız. Buna göre ışığı çok kırabilen bir ortam çok kırı
cı ya da çok yoğun; ışığı az kırabilen bir ortam az
kırıcı ya da az yoğun olarak adlandırılabilir.
bir ortamdan az yoğun saydam bir ortama
geçerken ise normalden uzaklaştığını,
3 .5
Işığın hem kırıldığı hem de yansıdığını.
3 .6
Çeşitli ortamlarda kırılma olayını açıklamak
için basit ışın diyagramları çizebilmeyi,
3 .7
Su, havaya göre daha kırıcı yani daha yoğun bir or
tamdır. Cam da suya göre daha kırıcı yani daha yo
ğun bir ortamdır.
Bazı ortamların kırıcılıkları ve ışığın bu ortamlardaki
yayılma hızları aşağıdaki gibi gösterilebilir.
İki ortam arasında doğrultu değiştiren ışık de
Kırıcılık
artıyor
metlerini gözlemleyerek ortamların yoğun
luklarını karşılaştırmayı,
Fotoğraflar
daki su içi
ne konul
muş kalem ve cetvelin kırılmış gibi
görünmesinin sebebi ışığın bir say
dam ortamdan diğer bir saydam
ortama geçerken kırılmasıdır.
Işığın kırılması, bir saydam ortamdan diğerine ge
çerken izlediği doğrultunun değişmesi anlamına
gelmektedir. Işığın kırılmasına saydam ortamlarda
ki yayılma hızının farklı olması sebep olur. Beton ze
minde ilerleyen araba
nın kum zemine önce gi
ren lastiklerinin kumda
hızı azalır ve araba yön
değiştirir. Bunun gibi bir
saydam ortamdan diğe
rine geçen ışık ışını da
yön değiştirerek kırılır.
&
COŞKU
hava
su
300
225
akrilik
cam
cam
201
197
Hız
azalıyor
(x 1000 km/s)
Işık hızı
Yandaki şekilde
bir ışık ışınının az
yoğun ortam olan
havadan çok yo
ğun ortam olan
suya geçerken
nasıl kırıldığı gös
terilmiştir.
no rm al I N
1
1
1
g elm e !
açısı !
gelen
ışın
S
.
i \
hava
kırılma
\ açısı
1f \
\
!
■1•'•
;
\
stJ
kırılan
Işık ışınının ortam
!
\
ışm
ları ayıran yüzeye
değdiği noktada çıkılan dik çizgiye yüzeyin nor
mali (N) adı verilir.
Yukarıdaki şekilde gösterildiği gibi bir kırılma ola
yında ortamları ayıran yüzeye gelen ışık ışını ile nor
mal arasındaki açıya gelme açısı (i), kırılan ışın ile
normal arasındaki açıya da kırılma açısı (r) denir.
219/
Işığın Kırılması
Işık çok yoğun ortamda, az yoğun ortamdakine gö
re daha yavaş gider. Yani az yoğun ortamdan çok
yoğun ortama geçen ışığın hızı azalır.
Örnek - 6
K ırılm a k an unla rı;
-♦ Gelen ışın, kırılan ışın ve normal aynı düzlemde
dir.
Işık ışını çok yoğun ortamda yavaş, az yoğun
ortamda hızlı hareket eder.
Az yoğun ortamdan
çok yoğun ortama
geçen ışın normale
yaklaşarak kırılır.
N
Şekildeki gibi S ortamından R ortamına geçen
bir ışık ışınıyla ilgili olarak,
I. Işık ışını S ve R ortamlarında eşit hızlara sahip
tir.
hava
Saydam su ortamı
havaya göre daha yo
ğundur. Dolayısıyla
havadan suya geçen
ışın yandaki gibi normale yaklaşarak kırılır.
su
Çok yoğun ortamdan
az yoğun ortama ge
çen ışın normalden
uzaklaşarak kırılır.
II. Işığın gelme açısı kırılma açısından büyüktür.
III. R ortamının kırıcılığı S’ninkinden büyüktür.
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) I ve II
D) II ve III
Çözüm
Işık ışınları S ortamından R ortamı
gelme ı
na geçerken normale yaklaşarak
kırılmıştır. Gelme ve kırılma açıları
ışınların normalle yaptıkları açılar
dır. Gelme açısı, kırılma açısından
büyüktür. (II doğru) O hâlde R ortamı S ortamına
göre daha kırıcıdır. (III doğru)
Su havadan daha yo
ğun olduğundan su
dan havaya geçen
ışın yandaki gibi nor
malden uzaklaşarak kırılır.
Bir ışık ışını bir saydam ortamdan başka bir say
dam ortama geçerken ortamları ayıran yüzeye
dik olarak geliyorsa, ışık ışını hızını değiştirse de
yönünü değiştirmez. Aşağıdaki şekillerde bu du
rum gösterilmiştir.
R ortamının kırıcı (yoğun) olması demek ışığın R de
S dekine göre daha yavaş gitmesi demektir. Ortam
yoğunluğu arttıkça ışığın hızı azalır. R daha yoğun
olduğuna göre R’nin ışık kırıcılığı S’ninkinden daha
büyük demektir. (I yanlış)
Cevap D
Sıra Sizde * 6
hava
hava
su
su
^1
Aşağıdaki şekillerde ortamlar arasında ışık ışınları
nın izlediği yollar verilmiştir.
M
Anahtar Bilgi
Bir ışık ışını yanda
ki gibi izlediği yolun
tersinden gönde
rildiğinde de yine
aynı yolu izleyerek
geri döner. Buna ışığın tersinirlik özelliği denir.
Buna göre, ortamların kırıcılıklarının karşılaştı
rılması ile ilgili aşağıdakilerden hangisi doğru
dur?
A) M > K > L
B) K > L > M
C) M > L > K
D) L > M > K
©COŞKU
<S>
Örnek - 7
Işığın Cam B lo kta n Geçişi
Şekildeki gibi bir cam
bloğa gelen ışık ışını
cama geçerken norma
le yaklaşarak, camdan
havaya geçerken nor
malden uzaklaşarak kı
rılır. Bu durumda gelen
ışınla cam bloktan çı
kan ışın birbirine para
lel olur.
Aşağıdaki şekillerde görülen K, L ve M ortamlarının
yoğunlukları arasındaki ilişki K = M < L dir.
Buna göre K ortamından gelen bir ışık ışını aşağıdakilerden hangisindeki gibi bir yol takip
eder?
B)
A)
\
C)
1
K
s
k
’
M
Eğer ışık ışını cama
normal üzerinden gön
derilirse, ışın doğrultu
değiştirmeden yoluna
devam eder. Ancak ışı
ğın cam ve hava orta
mındaki hızları farklı
olur.
gelen
ışın
hava
D)
\
L
K
ı
L
cam
,
hava
\
M
Y o ğ u n O rta m d a k i C isim le rin
Y akındaym ış Gibi G örünm esi
Çözüm
Işık K ortamından L ye oradan da M ye geçecektir.
Verilen bilgiye göre L ortamı hem K ortamından,
hem de M ortamından daha yoğundur.
jva
m
b il
2^
Buna göre, K ortamından L ortamına geçen ışın
normale yaklaşarak kırılır. Bu durumda, C ve D ce
vap olamaz. L ortamından ışın az yoğun M ortamı
na geçerken normalden uzaklaşarak kırılır. O hâlde
ışık ışınının takip edeceği yol B seçeneğindeki gibi
olmalıdır.
K ve M ortamlarının yoğunlukları eşit olduğundan
ışınların bu ortamlardaki doğrultuları paraleldir.
Balık ise kediyi, olduğun
dan daha uzaktaymış gibi
görür.
Cevap B
Sıra Sizde - 7
Örnek -8
Bir ışık ışını şekildeki
gibi farklı kırıcılıklara
sahip ortamlar arasın
da geçiş yapmaktadır.
Buna göre ortamların
kırıcılıkları ile ilg ili
aşağıdakilerden han
gisi doğrudur?
Su, havadan daha yoğun
olduğundan, sudan hava
ortamına geçen ışık IŞinları normalden uzaklaşa
rak kırılır. Kırılıp sudan havaya çıkan ışınların uzan
tılarının kesiştiği yerde
balığın görüntüsü oluşur.
Bu yüzden kedi balığı, ol
duğundan daha yakın
daymış gibi görür.
h/2
Yarıya kadar su ile dolu
olan kap içindeki cismi
gören gözlemci, kap tama
men su ile doldurulursa
cisimle ilgili aşağıdaki du
rumlardan hangisi ile kar
şılaşabilir?
A) Cismin konumunda değişiklik gözlemez
A) a ortamı > b ortamı > c ortamı
B) Cismi, kendinden daha uzakta görür.
B) c ortamı > b ortamı > a ortamı
C) Cismi göremez
C) a ortamı > c ortamı > b ortamı
D) Cismi kendine daha yakın görür.
D) b ortamı > a ortamı > c ortamı
Q COŞKU
(2005 - OKS)
(221
Çözüm
Serap Olayı
Kap su ile doldurulduğunda cisim ile su yüzeyi ara
sındaki mesafe daha da artar. Cisimden gelen ışın
lar su yüzeyinden ayrılırken normalden uzaklaşarak
kırıldıklarından uzantılarının kesiştiği yerde cismin
görüntüsü oluşur.
^
İr\ —
m
X1h/-2
*
Bu durum
da gözlem
ci cismi da
ha yakında
görür.
Cevap D
Sıra Sizde
8
Şekil - I
Şekil -II
Şekil -III
Ahmet, Şekil - 1deki gibi tahta kabın kenarından
baktığında boş bir kabın dibine bıraktığı madeni
parayı göremiyor, fakat kabın içine Şekil - II deki gi
bi bir miktar su doldurduğunda parayı görebiliyor.
Ahmet, daha sonra Şekil - III deki gibi kaptaki su
miktarını arttırarak madeni parayı gözlemliyor.
Bu deneyin sonucuna göre Ahmet, aşağıdaki
ifedelerden hangisinin vanlış bir bilgi içerdiğini
fark eder?
A) Işık ışınları doğrusal olarak yayılır.
B) Su ortamı, hava ortamından daha yoğundur.
C) Kap saydam olsaydı, cisim her durumda görü
nürdü.
D) Işık ışınları suda, hava ortamına göre daha hızlı
yayıldığından kaba su doldurulduğunda para
daha rahat görünür.
Işık ışınlarının çok yoğun ortamdan az yoğun orta
ma geçerken yönü değişir. Fakat çok yoğun ortam
dan az yoğun ortama gönderilen ışının gelme açısı
belli bir değer aldığında ışık ışını diğer ortama ge
çemez ve aşağıdaki gibi iki ortam arasında gider.
İşte bu gelme açısına sınır açısı adı verilir. Sınır açı
sından daha büyük açıyla gelen ışınlar artık diğer
ortama geçemeyip geldiği ortama aynı açıyla geri
dönerler. Bu olaya tam yansıma adı verilir. Örneğin
sudan havaya geN orm oi \ N o r m o i
çen ışınlar için sınır
açısı 48° dir. Yani bu
dereceden
daha
Tom
büyük
bir
gelme
yonsımo
açısıyla gelen ışın
lar sudan havaya
geçemez ve tam
yansımaya uğrar.
Yukarıdaki şekilden de gö
rüleceği gibi tam yansıma
olayında ışığın gelme açı
sıyla yansıma açısı birbiri
ne eşittir. Yandaki resimde
ise tam yansımalı prizma
lardaki tam yansıma olayı
gösterilmiştir.
Çok sıcak ya
_a z soğuk
da çok so
hava
ğuk ortamlar
soğuk hava
da, havanın
§-soğuk su
yere
yakın
bölgelerinde ışığın kırılma ve tam yansımaya uğra
ması sonucu serap olayı meydana gelir.
T e k n o lo jid e Tam Yansıma
r
Kazanımlar
Plostik kılıf
3.8
•
V
\
Camtabaka
Işığın her zaman çok yoğun ortamdan az
yoğun ortama geçemediğini,
3.9
3.10
Işığın kırılmasıyla açıklanabilecek olayları,
Işık ışınları
Işığın prizmada kırılarak renklere ayrılabile
ceğini,
Bugün tıpta kullanılan endoskopi cihazı ve telefon
mesajlarının iletiminde kullanılan fiber optik kablo
larda ışığın tam yansımasından yararlanılır.
0 COŞKU
Fiber kablo şekildeki gibi iğne deliğinden geçebile
cek incelikte olup camdan yapılmıştır. Fiber optik
kablolarda ışık ışınları sınır açısından daha büyük bir
açıyla cam kablonun duvarlarına çarpar ve tam yan
sımaya uğrayarak dışarı çıkmadan cam içinde ilerler.
Işığın Prizm ada R enklerine
A y rılm a s ı
Beyaz ışık prizmaya ilk girdiğinde kırılıp renklere ay
rılır. Işıklar prizmadan çıkarken normalden uzakla
şarak tekrar kırılacakları için renklenmeler daha be
lirgin hâle gelir.
Â
Farklı renkteki ışıklar fark
lı açılarla kırıldığından her
bir damladan sadece tek
bir renk ışık gözümüze
ulaşır.
Kırmızı renk ışık üstteki
damladan mor renk ışık
daha aşağıdaki damla
dan geldiği için gökkuşağı renkleri kırmızı üstte mor
altta olacak şekilde sıralanır.
%
Örnek -9
Cam prizmaya ge
len beyaz ışık kırıla
rak renklerine ayrılı
yor. Bu renkli ışınlar
dan üçü I, II ve III
ışınlarıdır.
Bu renkler en az kırı
landan en çok kırıla
na doğru şöyle sırala
nır: Kırmızı, Turuncu,
arı, Yeşil, Mavi, Mor.
Bunu şu şekilde aklı
mızda tutabiliriz: KuTu aYaMaM. Buradaki sesiz harfler gökkuşağının
renklerinin baş harflerini verir.
II numaralı ışın yeşil renkli ışın olduğuna göre, I
ve III ışınları hangi renkli olabilir?
G ökku ş a ğ ın ın O luşum u
Çözüm
A) Kırmızı
Sarı
B) Mavi
Kırmızı
C) Sarı
Mavi
D) Mavi
Mor
Beyaz ışık prizmadan geçerken en az kırılandan en
çok kırılana doğru sırasıyla kırmızı, turuncu, sarı,
yeşil, mavi, mor renklere ayrışır.
II numaralı ışın yeşil renklidir. I numaralı ışın II
göre daha az kırılmıştır. Dolayısıyla kırmızı, sarı
da turuncu renklerde olabilir. III numaralı ışın II
göre daha çok kırılmıştır. Dolayısıyla mavi ya
mor renklerde olabilir.
Yağmur yağdıktan hemen sonra Güneş açarsa gök
yüzünde ışığın su damlaları içinde kırılma ve yansı
masıyla meydana gelmiş gökkuşağını farkederiz.
Havadaki su damlalarına giren güneş ışını, su ha
vadan daha yoğun bir ortam olduğu için önce kırıl
maya uğrar. Bu sırada renk
lerine ayrışır. Sonra su dam
lasının arka tarafından yan
sımaya uğrar ve geldiği ilk
taraftan tekrar kırılmaya uğ
rayarak dışarı çıkar. Bu ikin
ci kırılma sonrasında renk
Kırmızı
Su damlası
ler iyice belirginleşir.
0
COŞKU
ye
ya
ye
da
Bu şartlara uyan durum, seçenekler arasında C de
vardır. I sarı, III mavi olabilir.
Cevap C
Sıra Sizde
9
Hava ortamından su or
tamına şekildeki gibi
gelen renkli ışınların
suda izledikleri yolları
çizerek gösteriniz.
Kırmızı Sarı Mor
t
hava
Işık ışınlarının izledikleri yollara göre ortamların
kırıcılıklarını karşılaştırınız.
Aşağıdaki şekillerde ortamların kırıcılıktan arasında
ki ilişki verilmiştir. Buna göre ışınların izleyecek
leri yolları çiziniz.
K> L
T> Z
H> P
A> B
K
/
Aşağıdaki kırılma olay
Aşağıdaki
olayında a, b, c, d, e ile nelerin
n n e t n r i l H i n i n i yazınız.
ı/ m ın n
gösterildiğini
§
5
İzledikleri yollar aşağıda belirtilen ortamlarda
lşığın hlz|arlnI karşılaştırın^.
»
<r
a:
b:
c :
d :
e:
T
\
Aşağıdaki gibi gerçekleşen kırılma olaylarında
gelme ve kınlma açılarını belirtiniz.
Gelme açısı = ..
Gelme açısı = ..
Yansıma açısı =
Yansıma açısı =
Q COŞKU
p)
Hava ortamından cam ortamına geçen şekildeki
ışınların kırılma açıları arasındaki ilişkiyi yazınız.
Mor
Yukarıdaki şekilde üç farklı ortam arasında ışık ışını
nın geçişi gösterilmiştir. Işınların izledikleri yolla
ra göre aşağıda verilen ifadelerin doğru ya da
yanlış olmalarını değerlendiriniz.
Kırmızı
Yeşil
cam
1. K ortamı en yoğundur.
2. L ortamı K den yoğundur.
3. K ve M nin yoğunlukları eşittir.
4. Işık en hızlı M de hareket eder.
5. Işığın L ve M deki hızları farklıdır.
6. Ortamların kırıcılıkları arasındaki ilişki
K = M < L dir.
Cam ortamdan hava ortamına çıkan ışınların kırılma
açıları veriliyor. M yeşil olduğuna göre, bu ışınla
rın renklerinin neler olabileceğini yazınız.
7. Işığın ortamlardaki hızları arasındaki ilişki
K = M > L dir.
Kırıcılıkları arasındaki ilişki K > M > L olan or
tamlarda ışınların izledikleri yolların doğru ya da
yanlış olmasını değerlendiriniz.
K ortamından bakan gözlemci, L deki cismi daha
uzakta görüyor. M ortamındaki gözlemci L deki cis
mi daha yakında görüyor. Bu bilgiler ışığında K,
L, M ortamları ile kurulan düzeneklerde ışınların
izleyebilecekleri yolları çiziniz.
Doğru Q
0
COŞKU
Yanlış Q
225
IŞIĞIN KIRILMASI
1.
Ali, bir saydam ortamdan diğerine ışın gönderdiğinde ışının şe
kildeki gibi kırıldığını
gözlüyor.
^
L
4.
X saydam ortamından Y
saydam ortamına geçen bir ışın şekildeki yo
lu izliyor.
—
Buna göre, aşağıdaki.
. . .
lerden hangisinde ya
pılan yorum yanlıştır?
Buna göre, aşağıdakilerden
hangisi,
Ali’nin ulaşacağı bir sonuç değildir?
ortamı
y
ortamı
A) Gelme açısı 60° dır.
A) K bölgesi çok yoğun ortamdır.
B) Kırılma açısı 30° dır.
B) L bölgesi az yoğun ortamdır.
C) Y ortamı, X ten daha yoğundur.
C) Gelme açısı, kırılma açısından küçüktür.
D) Işın çok yoğun ortamdan az yoğun ortama
geçmiştir.
D) Işığın K bölgesindeki hızı, L dekinden bü
yüktür.
5.
2.
Kırıcılık özellikleri farklı olan ortamlarda bir
ışık ışını, aşağıdakilerden hangisindeki gibi
bir yol izleyemez?
A)
B)
1. ortam
Bir ışık ışını saydam X
ortamından saydam Y
ortamına
geçerken
doğrultusunu değişti
rerek şekildeki gibi 10°
sapmaya uğramıştır.
doğrudur?
1. ortam
-----
A) Işının gelme açısı 50° dir.
2. ortam
B) Işının kırılma açışı 60° dir.
2. ortam
C) Işının kırılma açısı 10° dir.
C)
D) X ortamının kırıcılığı Y ninkinden büyüktür.
D)
1. ortam
2. ortam
1. ortam
7\
2. ortam
6.
Havadan suya geçen
ışık ışının izlediği yol
şekildeki gibidir.
V
Hava
ib
\
3.
•
Gölge oluşumu
•
Işığın kırılması
•
Işığın tam yansıma yapması
•
Işığın saçılmaya uğraması
A) Azalmıştır
Yukarıdaki olaylardan kaç tanesi, gökkuşağı
oluşumunda etkili olur?
A) Bir
B) iki
Su
Bu ışının gelme açısı
nın azaldığı bilindiği
ne göre, şekildeki a,
b, c açılarının değişimi ile ilgili ne söylene
bilir?
C) Üç
D) Dört
Artmıştır
Azalmıştır
B) Artmıştır
Artmıştır
Azalmıştır
C) Azalmıştır
Azalmıştır
Artmıştır
D) Artmıştır
Azalmıştır
Artmıştır
Q COŞKU
Işığın Kırıtması
9.
7.
X
ortamı
;,
\V
Y
ortamı
Y
•i ortamı
Şekil - II
Şekil - 1
Saydam X, Y, Z, ortamlarından oluşan düze
neklerde ışık ışınının izlemiş olduğu yollar şe
kildeki gibidir.
X
ortamı
Saydam X ve Y ortamlarında ışık ışınlarının iz
lemiş olduğu yollar, Şekil - 1 ve Şekil - II deki
gibidir.
Buna göre, hangi ortamdaki cisme hangi or
tamdan bakılırsa, cisim bulunduğu yerden
daha yakında görülür?
doğrudur?
A) Z ortamından, X ortamındaki cisme
A) Şekil - 1deki düzenekte ışığın X ortamında
ki hızı Y ortamındaki hızından büyüktür.
B) Y ortamından, X ortamındaki cisme
C) Z ortamından, Y ortamındaki cisme
B) Şekil - II deki düzenekte ışığın X ve Y or
tamlarındaki hızları eşittir.
D) X ortamından, Z ortamındaki cisme
C) X in kırıcılık özelliği Y ninkinden büyüktür.
D) X in kırıcılık özelliği Y ninki ile aynıdır.
8.
Öğretmen şekilde
Ortam içindeki
ki tabloyu tahtaya
hızı (km/s)
— -— r# ı
çizerek ışığın farklı
300000 ¥
ortamlardaki hızla
225563 S
rın deneysel so
200000
nuçlarını yazıyor.
Öğretmen, bu bilgiler ışığında öğrencilerden
yorum yapmasını istiyor.
10.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi öğren
cilerin tabloyu incelemeleri sonucu yapabi
leceği bir yorumdur?
Işık K ortamında
daha hızlıdır.
Işık B ortamında
daha hızlıdır.
Işık S ortamında
daha hızlıdır.
İki saydam ortamın ayırıcı yüzeyine gelen ışın,
I, II ve III te verilen yolları izlemektedir.
Buna göre, hangi şekil altında verilen bilgi
yanlıştır?
Q COŞKU
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız II
D) İv e li
(227
MERCEKLER
Kazanımlar
Kenarları kalın ortası ince olan merceklere kalın ke
narlı (ıraksak) m ercekler adı verilir.
Aşağıda bazı kalın kenarlı mercek modelleri göste
rilmiştir. Kalın kenarlı merceği basitçe temsil etmek
için aşağıdaki gibi ok uçları içeri dönük bir şekilde
gösterilir.
4 .1
Işığın ince ve kalın kenarlı merceklerde nasıl
kırıldığını,
4 .2
Paralel ışık demetleri ile ince ve kaim kenar
Sembol
lı merceklerin odak noktalarını bulmayı,
Kalın kenarlı mercek çeşitleri
Paralel ışın demeti merceğe gönderildiğinde, mer
cek ince kenarlıysa, ışınlar bir noktada toplanır,
mercek kalın kenarlıysa ışınlar bir noktadan dağılıyormuş gibi kırılır. Bu noktaya merceğin odak nok
tası adı verilir.
Mercekler mikroskop
tan gözlüğe, kamerlardan teleskoplara kadar pek
çok optik araçta kullanılır.
Mercekler genelde camdan ya
da sert plastikten yapılan en az
bir yüzü küresel araçlardır.
Cisimlerin görüntülerini büyütme, küçültme özelli
ğine sahip, su, cam ya da mika gibi saydam mad
delerden yapılmış araçlara mercek adı verilir.
Ortası kalın, kenarları ince olan merceklere ince
kenarlı (yakınsak) m ercekler adı verilir.
Aşağıda bazı ince kenarlı mercek modelleri veril
miştir. İnce kenarlı merceği basitçe temsil etmek
için çift taraflı ok kullanılır.
Odak noktasının merceğe olan uzaklığına ise odak
uzaklığı denir.
İnce kenarlı bir merceğin odak noktası ve odak
uzaklığı aşağıdaki gibi gösterilmiştir.
ince kenarlı mercek
ışınlar
toplanır
odak
uzaklığı
Işınlar bir merceğe hem girerken hem de çıkarken
kırılmaya uğrayabilir.
Kalın kenarlı bir merceğin odak noktası ve odak
uzaklığı ise aşağıdaki gibi gösterilmiştir.
Sembol
228
Q COŞKU
Mercekler
İnce ve Kalın K enarlı M e rc e k te
$
Örnek -11
G ö r ü n tü O luşu m u
İnce kenarlı mer
cekle odak uzaklığı
içindeki cisimlere
baktığımızda cisim
leri olduğundan bü
yük görebiliriz. Bu
amaçla kullanılan
ince kenarlı merce
ğe büyüteç denir. Eğer cisim merceğin odak uzak
lığının dışında ise ters görünür.
Kalın kenarlı mercekle
cisimlere bakıldığında
cisimlerin daima kü
çük ve düz görüntüle
ri elde edilir.
Ahmet bir ince kenarlı merceğe gönderilen ışınların
mercekten geçtikten sora odak noktasında kesişti
ğini arkadaşlarına göstermek istiyor.
Buna göre Ahmet, merceğe hangi iki ışını gön
dermesi yeterlidir?
A) 1
B)
C)
D)
yi
Çözüm
Örnek -10
Merceklerle ilgili aşağıdaki yargılardan hangile
ri doğru bilgiler içerir?
I. Merceklerin ortası şişkin olanları ince kenarlı
mercektir.
II. Bir kalın kenarlı merceğin iki yüzeyi de eğrisel
olmak zorundadır.
İnce kenarlı merceğe paralel gelen ışınlar mercek
ten geçtikten sonra odak noktasında kesişir. Bunu
gözlemlemek için ince kenarlı merceğe paralel ışın
lar göndermek gerekir.
Buna göre Ahmet’in A seçeneğindeki gibi 1 ve 2
ışınlarını göndermesi yeterli olur.
Cevap A
III. Büyüteç olarak kullanılan mercek, ince kenarlı
dır.
IV. Kenarları kalın ortası ince olan merceğin bir di
ğer adı yakınsak mercektir.
A) İve III
B) II ve III
C) II, III ve IV
D) I, III ve IV
Sıra Sizde - 10
Çözüm
Ortası şişkin kenarları ince olan mercekler ince ke
narlı mercek ya da yakınsak mercek diye adlandırı
lır. Ortası ince kenarları kalın olan mercekler kalın
kenarlı mercek ya da ıraksak mercek olarak adlan
dırılır.
Aşağıdakilerden hangisinde, kalın kenarlı mer
ceğe gelen ışınların izlediği yol doğru gösteril
miştir?
Merceklerin bir yüzünün eğrisel olması yeterlidir. İn
ce kenarlı mercekler büyüteç olarak kullanılır. Kalın
kenarlı mercekler daima küçük görüntü verdiği için
büyüteç olarak kullanılamaz.
Bu açıklamalara göre, I ve
bilgileri doğrudur.
Cevap A
0
COŞKU
229
Mercekler
Kazanımlar
"■ ■ ip '
■
:
4 .3
Merceklerin kullanım alanlarını,
4 .4
Ormanlık alanlara bırakılan cam atıkların gü
Hipermetrop
göz
kusurunun
ince kenarlı
mercekle
düzeltilmesi
neşli havalarda yangın riski oluşturabilece
ğini,
4 .5
4 .6
Merceklerin kullanıldığı gözlem araçlarını,
Işığın yansıması ve kırılması olaylarının ben
zerlik ve farklılıklarını,
Göz K u su rla rı ve M e rc e k le rle
D ü z e ltilm e s i
İnce kenarlı mercek cisimden gelen ışınları toplaya
rak kırdığı için göz merceği, görüntüyü retina taba
kası üzerinde oluşturur.
M iyop G öz K u su ru
Göz kusurlarından biri olan miyopluk yakını görüp
uzağı net görememe durumudur. Yani miyop göz
kusuru olanlar yakındaki cisimleri görmede bir
problem yaşamazken uzaktaki cisimleri net olarak
göremezler. Miyop gözde görüntü mercekle retina
tabakası arasında oluşur. Bu göz kusurunu düzelt
mede kalın kenarlı mercek ya da lens kullanılır.
Örnek -12
Geçen gün gözlerimden muayene oldum. Doktor
benim uzağı göremediğimi tespit e tti. Bana
“Senin göz kusurun...... !..........." dedi. Verdiği y
reçeteye göre aldığım gözlük camının .....U.....
kenalı b i r ....... M!...........olduğunu farkettim .
Gözlüğü kullanmaya başladığımdan beri e tra
fımı net olarak görebiliyorum.
Rem*/
Remzi, göz bozukluğuyla ilgili yaşadıklarını arka
daşlarına yukarıdaki gibi anlatmıştır.
Miyop göz
kusurunun
kalın kenarlı
mercekle
düzeltilmesi
Buna göre paragraftaki I, II ve III boşluklarına
aşağıdakilerden hangileri geldiğinde ifadeler doğ
ru olarak tamamlanmış olur?
1
Kalın kenarlı mercek cisimden gelen ışınları dağıta
rak kırdığı için göz merceği, görüntüyü retina taba
kası üzerinde oluşturur.
Hiperm etrop G öz Ku su ru
Bir diğer göz kusuru olan hipermetropluk uzağı gö
rüp yakını net görememe durumudur. Yani hiper
metrop göz kusuru olanlar
uzaktaki cisimleri görmede bir
problem yaşamazken yakındaki
cisimleri net olarak göremezler.
Bu göz kusurunu düzeltmede
ince kenarlı mercek ya da lens
kullanılır.
2
3
A) miyop
kalın
mercek
B) miyop
ince
ayna
C) hipermetrop
kalın
mercek
D) hipermetrop
ince
cam
Çözüm
Remzi uzağı göremediğini ifade ediyor. Bu durum
da Remzi’nin göz kusuru miyoptur.
Bunun için doktoru Remzi’ye camı kalın kenarlı mer
cek olan gözlük kullanmasını tavsiye etmiştir.
Çünkü miyop göz kusurunu kalın kenarlı mercek ile
düzeltilir.
Cevap A
Q COŞKU
Mercekler
Sıra Sizde
Teleskoplar çok uzak me
safelerdeki cisimleri göz
lemlemek için kullanılan ve
yapısında ince kenarlı mercek bu
lunan optik araçlardır. Teleskobun
o bjektif adını verdiğimiz kıs
mında, odak uzaklığı büyük
ince kenarlı mercek; oküler
adını verdiğimiz gözlemcinin
baktığı kısımda ise odak uzaklığı
küçük ince kenarlı mercek bulunur.
11
Bir göz doktoru, hipermetrop göz kusuru oldu
ğunu öğrendiği hastasına aşağıdaki gözlükler
den hangisini kullanmayı tavsiye eder?
A) İnce kenarlı merceği olan
B) Kalın kenarlı merceği olan
C) Düz camlı olan
D) Tümsek aynalı olan
Mikroskop ve projeksiyon cihazlarının yapılarında
da mercek bulunur.
K ırılm a mı, Yansım a mı?
Yansıma olayında ışınlar geldikleri ortama geri dö
nerken, kırılma olayında diğer ortama geçebilir.
Yansıma olayında yansıma açısı, gelme açısına bir
birine eşitken, kırılma olayında ışının normal üzerin
de geldiği durum hariç, kırılma açısı gelme açısına
eşit olmaz.
Yansıma sonucu düz aynada oluşan görüntü cisim
le aynı boydayken küresel aynalarda cisimden kü
çük ya da büyük görüntü elde edilebilir. Benzer şe
kilde merceklerde de yapısal özelliklerine göre, bü
yük ve küçük görüntü elde edilebilir.
M e rc e k le r N elere Sebep O labilir?
Küçük cam parçaları, içi
su dolu cam şişeler, içi su
dolu plastik şişeler ya da
içi boş cam şişeler güneş
ışığını bir noktaya odak
layabilir. Eğer bunlar ku
ru çayırların üzerinde bu
lunursa yangına sebep
olabilir. Bu yüzden piknik
yaptığımız yerlerde, çayır, ormanlık alanlarda içi do
lu ya da boş şişeler bırakmamalı ve şişeleri kırıp et
rafa atmamalıyız.
M e rc e k le r ve K ullan ım A la n la rı
İçinde mercek, prizma gibi araçlar bulunan ve ışık
la çalışan araçlar optik araçlar olarak adlandırılır.
Güneş
ışığı
Göz kusurlarının da düzeltilmesinde kullanılan lens
ve gözlükler en bilinen optik araçlardandır.
En çok kullandığımız mercekli araç
lardan biri de fotoğraf makine
leridir. Fotoğraf maki
nelerinin görüntü alı
nan kısmı olan objek
tif içinde ince kenarlı
mercek bulunur. Ob
jektif ileri geri hareket
ettirilerek makine için
deki ekran üzerinde net görüntü elde
edilir.
Video kameralarında da ince
kenarlı mercek vardır. Ob
jektifin hareketi ile net
görüntü elde edilmesi
sağlanır.
$
Örnek -13
İnce kenarlı mercekle elde edil
miş bir büyüteç kullanılarak
güneş ışınları yardımıyla ka
ğıt parçaları şekildeki gibi
tutuşturuluyor.
Bu deneyden aşağıda
ki sonuçlardan hangisi
çıkartılamaz?
A) İnce kenarlı mercekler ışığı kırarak toplar.
B) Güneş ışığını soğuran maddelerin sıcaklığı artar.
C) Koyu renkli maddeler güneş ışığını, açık renkli
maddelerden daha çok soğurur.
D) Işık enerjisi ısı enerjisine dönüştürülebilir.
Çözüm
Güneş ışığı büyüteçte kırılıp bir noktada toplana
rak, güneş enerjisinin ısı enerjisine dönüşmesi sağ
lanıyor. Bu uygulamadan koyu renkli maddelerin
açık renklilere göre ışığı fazla soğurduğu sonucu
çıkartılamaz.
Cevap C
0
COŞKU
Mercekler
Işınların izledikleri yollara göre işaretli bölgeler
de olması gereken mercek türünü çiziniz.
I.
II.
Aşağıdaki çengel bulmacayı cevaplayınız
III.
Aşağıdaki göz kusurlarının isimlerini yazarak
kullanılacak gözlük camının ne tür mercek olma
sı gerektiğini işaretli bölgeye çiziniz.
il
Soldan sağa
1. Işığı kıran optik araç
2 . Tüm renkleri yansıtan zeminin rengi
3 . Yakını göremeyenlerin gözlüklerinde kullandığı mercek
türü
4 . Beyaz ışığın içinde en az kırılmaya uğrayan renk
5 . Bir saydam ortamdan gelen ışığın diğer saydam ortama
geçememesi durumunda gerçekleşen yansıma
Merceklere aşağıdaki gibi gelen ışınların izleye
cekleri yolları çizerek tamamlayınız.
a.
A
b.
6 . Video çekimi yapmakta kullanılan popüler bir optik araç
Yukarıdan aşağıya
7 . Uzağı görememe göz kusuru
8. Tüm renkleri yutan zemin rengi
9 . Bir mercek türü
d.
e.
10. Kırılma düzlemine dik sanal çizgi
11. Işığın doğrultu değiştirmesi olayı
12. Yakını gerememe göz kusuru
13. Normal ile gelen ışın arasındaki açı
0 COŞKU
MERCEKLER
1.
Bir P merceğine gön
derilen ışık ışınlarının
bu mercekte kırılması
şekildeki gibidir.
3.
m
(çozum
V
Buna göre, odak
uzaklığı daha küçük
bir merceğe gönderilen ışınlardan hangisi
nin izlediği yol doğrudur?
Yukarıdaki kavram haritasında I, II ve III ku
tularına gelecek bilgiler aşağıdakilerden
hangisinde doğru olarak verilmiştir?
|> <
III
II
I
A)
A) Prizmalar
Cam prizma
Işığı renklerine
ayırır
B) Aynalar
Tümsek ayna
Işığı dağıtır
C) Mercekler
İnce kenarlı
mercek
Işığı kırmaz
D) Mercekler
İnce kenarlı
mercek
Işığı dağıtır
C)
D)
'
|
t *
.
2.
t
4.
El feneri
Perde
Şekildeki deney düzeneğinde perde üzerinde
ki K noktası el feneriyle aydınlatılıyor. Düzene
ğin P bölgesine X merceği konulduğunda K
noktasının aydınlığının arttığı, Y merceği ko
nulduğunda da azaldığı gözlemleniyor.
Buna göre, X ve Y mercekleri aşağıdakilerden hangileri olabilir?
A)
B)
Yakınsak mercek hangi göz kusurunun dü
zeltilmesi amaçlanarak kullanılır?
A) Miyop
B) Hipermetrop
C) Şaşılık
D) Astigmat
5.
X ve Y merceklerine aynı renkli iki
y p g ışın paralel gönde^ u m rildiğinde şekildeki
gibi kırılarak tekrar
paralel gidiyor.
Buna göre,
X
X
Y
Y
II. Y kalın kenarlı mercektir.
D)
c’ i
I. X ince kenarlı mercektir.
III. Merceklerin odakları aynı noktadadır.
ifadelerinden hangileri doğru olabilir?
X
Q COŞKU
Y
X
Y
A) Yalnız I
B) I ve II
C) II ve III
D) I, II ve III
M e rc e k le r
Hava ortamından K
ortamına gönderilen
ışın şekildeki yolu iz
liyor.
K ortamından yapıl
mış merceğe gön
derilen I ışık ışını aşağıdaki yollardan han
gisini izleyemez?
9.
Mert yaptığı deney
le elindeki kalın ke
narlı merceğin odak
noktasını tespit et
mek istiyor.
Bunun için Mert
merceğe şekilde
gösterilen hangi ışınları göndermelidir?
A) 1 ve 2
B) 2 ve 3
C) 1 ve 3
D) 3 ve 4
10. Kalın kenarlı ve ince kenarlı mercekler ile özdeş ışık kaynakları kullanılarak siyah ve beyaJ C a za boyanmış özdeş cisimlerle aşağıdaki düzeiç o îu m nekler kurulmuştur.
Buna göre, hangi düzenekte cisim en fazla
ısınır?
7.
Aşağıdaki merceklerden hangisi ince kenar
lı merceğe örnek olabilir?
A)
B)
rj
C)
D)
I HSeya
Beyaz cisim
0
X teki
görüntü
tç o z u m
Şekil - 1
Y deki
görüntü
Ş e kil-II
Odak noktaları F olan X ve Y şeffaf kutularında
bulunan merceklerinin önüne birer bardak Şe
kil - 1 deki gibi konulmuştur.
11. Aşağıdaki araçların kaç tanesinde mercek
bulunur?
X ve Y ye bakıldığında oluşan görüntüler
Şekil - II deki gibi olduğuna göre,
(ö ö Iî
3
?
I. X teki mercek büyüteç olarak kullanılabilir.
II. X teki mercek ışığı toplayarak kırar.
III. Y deki mercek ışığı kırdıktan sonra dağıtır,
A) Yalnız I
B) I ve II
C) II ve III
D) I, II ve III
A) 2
B) 3
C) 4
D) 5
0 COŞKU
IŞIK
1.
4.
I. Açık renkli elbiseler ışığı yutar.
II. Açık renkli elbiseler ışığı iyi yansıtır.
III. Açık renkli elbiseler havayı daha iyi içeri
geçirir.
Yukarıdakilerden hangileri, yazın açık renk
li elbise tercih edilmesinin sebebidir?
A) Yalnız I
B) Yalnız
C) Yalnızlı
D) İv e III
Mehmet, güneş ışığını
doğrudan alan renkli ka
ğıdın üzerine CD koyup
bir kaç gün süreyle bek
liyor. CD’yi kağıttan alan
Mehmet, CD nin yerin
deki renk ile diğer kısım
daki renk tonlarının farklı
olduğunu gözlüyor.
Güneş
renkli kağıt
Bu etkinliğe göre Mehmet, aşağıdakilerden
hangisini söyleyebilir?
A) Cisimlerin rengi yansıttığı renge göre deği
şir.
2.
II
I
.
........
/'■ \ ı / \
B) Üzerine ışık düşen cisimler zamanla renk
değiştirir.
IV
C) Güneş ışığını soğuran cisimler ısınır.
/ ' W
D) Koyu renkli cisimler açık renkli cisimlere
göre daha çok ısınır.
\
I
Beyaz bir zemin üzerine üç ayrı ışık kaynağın
dan ışıklar düşürülerek şekildeki desen elde
ediliyor.
I bölgesi beyaz, II bölgesi kırmızı, III bölge
si yeşil renkli olduğuna göre, IV bölgesi
hangi renklidir?
A) Sarı
B) Mavi
C) Beyaz
D) Turuncu
3.
Saydam X ve Y ortam
larında I ışık ışınının
izlediği yol şekildeki
Cçozum gibidir.
a açışı değiştirilme
den X ortamının kırı
cılığı daha büyük ya da küçük olsaydı b açı
sı için ne söylenebilirdi?
X in kırıcılığı daha
büyük olsaydı
X in kırıcılığı daha
küçük olsaydı
A)
Artardı
Azalırdı
B)
Azalırdı
Artardı
C)
Artardı
Artardı
D)
Değişmezdi
Değişmezdi
Q COŞKU
Özdeş K ve L
kaplarına eşit sı
caklıkta eşit mik
tar..,,?ll ,konularak
güneşli bir ortam
da bir süre bekle
tildiğinde, kaplar
daki özdeş ter
mometrelerin sıvı
seviyeleri şekil
deki gibi oluyor.
Buna göre, aşağıdaki yargılarından hangisi
kesinlikle yanlıştır?
A) K kabı siyaha boyanmıştır.
B) L kabı beyaza boyanmıştır.
C) L kabındaki su daha fazla ışık enerjisi soğurmuştur.
D) K kabı Güneş altında daha uzun süre kal
mıştır.
(CESİ
Işık
6.
Bir maddenin soğurduğu ışık enerjisinin
maddenin rengine bağlı olup olmadığını öğrenmek isteyen bir öğrenci, aşağıdaki deney{çMüm lerden hangisini yapmalıdır? (Deneyde özdeş
Termometre
Termometre
O
V. Ultrason cihazının çalışma prensibi
Yukarıda verilenlerle ilgili aşağıdakilerden
hangisi söylenemez?
Işık
kaynağı
Işık
kaynağı
Röntgen cihazının çalışması
IV. Çantamızdaki mavi kaplı kitabı diğer renkli
kitaplardan ayırt edebilmemiz
cisimler ve özdeş kaynaklar kullanılmıştır.)
A)
Periskopun kullanılması
O
A) II ve III görünmez ışıkla ilgilidir.
B) I ve IV görünür ışıkla ilgilidir.
Termometre
Termometre
C) Röntgen cihazı kemiklerdeki problemlerin
fark edilmesini sağlar.
D) Yalnızca V görünmez ışıkla ilgilidir.
Işık
kaynağı
O
Yeşil ışık
altında
Beyaz ışık
altında
Siyah
Mavi
Pantolon
I
Yeşil
Ayakkabı
Siyah
II
Murat’ın
giysileri
Termometre
Termometre
C)
Işık
kaynağı
Işık
kaynağı
O
#
Murat’ın giysileri ve bu giysilerin yeşil ile beyaz
ışık altındaki renkleri için şekildeki tablo veril
miştir.
2d
Termometre
Termometre
D)
Işık
kaynağı
O
d
7.
Buna göre, tablodaki I ve II yerine aşağıdakilerden hangisi gelebilir?
Işık
kaynağı
-o
Şekilde bir perdenin
önüne ışık geçirmeyen
P ve R engelleri konul
muştur. Ortama K kırmı
zı ve Y yeşil ışık kaynak
ları konuluyor.
II
A) Yeşil
Sarı
236)
A) Beyaz
Siyah
B) Mavi
Yeşil
C) Yeşil
Yeşil
D) Yeşil
Siyah
1 0 . Fatma ile Ceren, fener ışığını mavi ve lacivert
kumaş parçaları üzerine aynı doğrultuda gön
deriyor. Bunlardan yansıyarak göze gelen ışık
miktarlarının aynı olmadığını gözlemliyorlar.
V
Buna göre, Fatma ile Ceren bu olaydan aşağıdakilerden hangisini çıkarabilir?
Buna göre, perde üze
rindeki I, II, III bölge
leri hangi renkte görü
lür?
I
Tişört
Perde
III
Siyah
B) Yeşil
Sarı
Kırmızı
C) Kırmızı
Siyah
Yeşil
D) Sarı
Kırmızı
Siyah
Q COŞKU
IŞIK
Engin, farklı renklere boyan
mış özdeş üç bilyeyi birbirine
dokunacak biçimde yatay bir
zemine koyarak bir ışık kay
nağıyla şekildeki gibi aydınla
tıyor. Bir süre sonra bu bilye
lerin sıcaklıklarını ölçerek bil
yelerin taneciklerinin hareket
liliğiyle ilgili modeller çiziyor.
4.
Saydam K, L, M ortamlarının kırıcılıklarına ait süJ J g g tun grafikleri şekildeki gi(çozum bidir.
Kırıcılık
Bu ortamların ikisinden
oluşan düzeneklerde I
ışık ışınının izlediği yol,
gibi olamaz?
Bilyelerin ilk sıcaklıkları eşit olduğuna gö
re, Engin’in çizdiği doğru model aşağıdakilerden hangisi olabilir?
D)
2.
Bir merceğe gönderilen hangi renk ışığın
diğerlerinden fazla kırılması beklenir?
A) Sarı
B) Yeşil
C) Mor
Işık enerjisi
Yakıt enerjisi
Isı enerjisi
Elektrik enerjisi
M
4»
&
D) Kırmızı
n
_
3.
Aşağıdaki merceklerden hangisi ıraksak
merceğe örnek olabilir?
A)
B)
J i
Rüzgâr enerjisi
i
Elektrik enerjisi
C)
Hareket enerjisi
i
Elektrik enerjisi
Şekilde verilen resimlerdeki enerji dönü
şümlerinden hangisi yanlıştır?
A)
0
COŞKU
B) II
C) III
D) IV
Işık
6.
İçinde bir miktar su olan kaptaki cisme bakan
bir öğrenci, cismi bulunduğu yerden daha ya
kında görüyor. Kaba biraz daha su ilave eden
öğrenci, cismi daha da yakında görüyor.
9 . “ Hava ortamından saydam X ortamına geçen
w—, ışınlar için gelme açısı 60°, kırılma açısı 30°
olan çizimi yapınız.”
Ççözüm .. _
Öğretmenin istediği çizimi İbrahim, İnci, IIyas ve İlayda’dan hangisi doğru olarak yap
mıştır?
Buna göre, öğrenci bu deneyle ilgili aşağı
daki sonuçlardan hangisine ulaşabilir?
A) Su derinliği arttıkça, cisim daha yakında gö
rülür.
A)
İbrahim
d
B) Su miktarı arttıkça, suyun kırıcılığı azalmıştır.
C) Su miktarı arttıkça suyun kırıcılığı artmıştır.
Hava
D) Su içindeki canlılar, hava ortamında bulu
6<^
X ortamı
x <30o
X ortamı
nan cisimleri bulundukları yerden daha ya
kında görürler.
7.
Öğretmen tahtaya X ve
Y ortamlarının ayırıcı yü
zeyine gelen ışının kırıl
masını yandaki gibi çiz
dikten sonra öğrencile
re aşağıdaki soruları so
ruyor.
X ortamı
X ortamı
Y ortamı
Bu şekile göre, öğrenciler hangi soruya ce
vap bulamazlar?
A) Gelme ve kırılma açıları kaç derecedir?
B) X ten Y ye bakan gözlemci cisimleri yakın
daymış gibi mi görür?
C) Hangi ortam ışığı daha çok soğurur?
D) Y den X e bakan gözlemci cisimleri daha
uzakta mı görür?
8.
Su içindeki balığa
bakan Çiğdem balı
ğı K noktasında ol
masına rağmen, L
noktasındaymış gi
bi görmektedir.
Burada Çiğdem,
aşağıdaki hangi
soruya cevap bulmak istemektedir?
A) Az yoğun ortamdan bakan göz, çok yoğun
ortamdaki cisimleri yakında mı görür?
10.
Fiberoptik kab
lo içerisine gönderi
len ışık tam yansıma yo-'
luyla ilerler. Bu kablolar
iletişimde ve tıpta yay-y
g.n olarak k u l l a p Serap 0,aymQ
nılır.
ışığın farklı yoğunluk-"
takı hava katmanların
dan geçerken tam
İhsan
\ yansıma yapması
sebep olur.
Yer yakınındaki
havanın yukarı seviyede
ki havadan daha sıcak ol
ması durumunda cisimler
bulundukları konumdan da
ha aşağıda ve genellikle
ters dönmüş görü
nürler.
Cemile
Bir sınıftaki üç öğrencinin söyledikleri yukarıda
verilmiştir.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi söyle
nebilir?
B) Balık gözlemciyi nerede görür?
C) Az yoğun ortamdan çok yoğun ortama ge
len ışınlar birbirine yaklaşır mı?
D) Çok yoğun ortamdan az yoğun ortama ge
çen ışınlar normalden uzaklaşır mı?
&238
A) Yalnız Sabri’ninki doğrudur.
B) Yalnız İhsan’ınki yanlıştır.
C) Her üçününki de doğrudur.
D) Her üçününki de yanlıştır.
©COŞKU
IŞIK
1.
Bir I ışık ışınının saydam K, L, M ortamla. .
..
rinda izlediği yollar
şekildeki gibidir.
daki hızlarını gösteren grafik aşağıdakilerden hangisidir?
3.
Bir merceğe gelen ışın
demeti mercekten
kırılarak çıkar.
Giriş
K ortamı
Cçözum
L ortamı
Mortamı
■
i
Merceklerin iki
tane odak
noktası vardır.
İnce kenarlı
mercek ışığı
dağıtarak kırar.
\
/" " d
0
E
B) 3
A) 4
K
L
M
K
L
4.
M
C) 2
B) Beyaz
C) Kırmızı
5.
2.
ışık
kaynağı
Radyometre
{çölüm
K ışını
Buna göre,
Şekillerdeki durumların
hangilerinde, ışığın hare
ket ve ısı enerjisine dönü
şebildiği ispatlanabilir?
I. K ışığı tek renktir.
II. L ışığı iki renktir.
III. Prizma 3 ışınını, 2 ışınından daha çok kır
mıştır.
A) Yalnız
B) Yalnızll
A) Yalnız I
C) İve III
D) I, II ve III
C) İv e li
Q COŞKU
D) 1
Güneş’ten gelen ve prizmadan geçince
renklerine ayrılan ışık hangi renktir?
A) Sarı
K ve L ışık ışınlarının prizmalarda kırılması şe
kildeki gibidir.
0
Yukarıdaki tabloda girişten başlanarak üze
rinden geçilen cümle doğru ise D yolu, yan
lış ise Y yolu takip edildiğinde kaç numara
lı çıkışa ulaşılır?
Ortam
Ortam
a
D) Siyah
(¡¡MM!
ü #
Su damlalarında
ışığın kırılması ve
yansımasıyla
Beyaz ışığın,
fa rk lı renklerin
karışımından
oluştuğunu
gö sterir.
I ışık ışınının saydam K, L, M ortamlarında iz
lediği yol şekildeki gibidir.
Havada yağmur
damlaları varken
Güneş'in çıkmasıyla
b irlik te gökyüzünde
renkli b ir kuşak şek
linde görülür.
Buna göre,
I. L ortamının kırıcılığı K ninkinden büyüktür.
m
II. L ortamının kırıcılığı M ninkine eşittir.
III. K ortamının kırıcılığı M ninkinden küçüktür,
Yukarıdaki şemada gökkuşağı ile ilgili veri
len bilgilerden hangileri doğrudur?
A) 1 ve 2
B) 2 ve 3
C) 1 ,2 ve 4
D) 1, 2 ,3 ve 4
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
A) Yalnız I
B) Yalnızll
C) İve III
D) I, II ve III
9.
Saydam K, L, M ortamları
nın kırıcılıklarının sütun
grafikleri tablodaki gibidir.
Kırıcılık
M
Boş kaptaki pa
raya bakan ço
cuk parayı bu
lunduğu K nok
tasında görür.
Kaba su doldu
rulduğunda ise
çocuk parayı L
noktasındaymış
gibi görür.
1 0.
Buna göre, hangi ortam
dan hangisine gönderi
len ışın gönderilen orta
ma geçemeyebilir?
Hangi ortamdan
Hangisine
A)
K den
L ye
B)
K den
M ye
C)
L den
M ye
D)
L den
K ye
Işığın hızı
Çocuk bu de
deneyden sonra
aşağıdaki yo
rumlardan hangisini yapabilir?
Ortam
A) Su içindeki balıklar, birbirlerini bulundukla
rı yerden daha yakında görürler.
X
Y
Şekil - 1
Şekil - II
B) Su altından gökyüzüne bakan bir dalgıç,
kuşları bulundukları yerden daha yüksekte
görür.
I ışık ışınının saydam X ve Y ortamlarındaki hız
larına ait sütun grafikleri Şekil - 1deki gibidir.
C) İnsanlar suyun dışına zıplayan yunusları
bulundukları yerden daha uzak görür.
Buna göre, Y ortamından X ortamına gönde
rilen ışın Şekil - II deki yollardan kaç tane
sini izleyebilir?
D) Çukur aynayla elde edilen görüntü cismin
aynaya uzaklığından daha yakındır.
A) Bir
B) İki
C) Üç
D) Dört
Q COŞKU
3.
■a
Cçozum
K1
K2
yeşil
::o;
#= =:::#
K, L, M saydam ortamları şekildeki gibidir. L
ortamındaki X cismine K
içozom ortamından ve M orta
mından bakıldığında ci
sim X' noktasında görü
nüyor.
Engel
Beyaz
perde
Şekil - II
Şekil - 1
K1 ve K2 noktasal ışık kaynakları karanlık bir
ortamda ortasında dairesel delik bulunan bir
engelin önüne Şekil - 1deki gibi konulunca be
yaz perde üzerinde Şekil - II deki gibi renkli kı
sımlar oluşuyor.
M
Buna göre, ortamların
kırıcılıklarının sütun grafikleri aşağıdakilerden hangisi olabilir?
A)
B)
Kırıcılık
Kırıcılık
....
Kaynaklar kendi aralarında yer değiştirilir
se perdedeki görüntü aşağıdakilerden han
gisi gibi olur?
K
C)
L
M
Kırıcılık
K
D)
W
L
K
D)
M
L
M
Kırıcılık
K
L
M
O
2.
X ortamı
k
m
Cçozum
»
/ £
/'
________
7L
*''/
m
/
n
Y ortamı
x ve Y saydam ortamlarında bulunan P ve R gözlemcileri birbirlerini aşağıda belirtilen hangi noktalarda görebilirler?
Güneş’in doğuşu
Mavi gökyüzü
Birbirine yakın olan bölgelerde gökyüzü
nün şekildeki gibi farklı renklerde olması
nın nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
A) Dünya’nın Güneş’e göre farklı konumlarda
olması
B) Atmosferin yapısının sürekli değişerek gü
neş ışığının farklı miktarlarda soğurma
R, P yi
P, R yi
A)
K
N
B)
K
M
C)
L
N
C) Güneş ışınlarının gelme açısına göre, at
mosferde farklı renklerinin kırılıp saçılmaya
uğraması
D)
L
M
D) Hava sıcaklığının farklı olması
Q COŞKU
241
Işık
Istanbulspor
Şekildeki bayrağa ka
ranlık bir ortamda ay
rı ayrı yeşil ve kırmızı
renkli ışıklar altında
bakıldığında, bayrak
aşağıdakilerden han
gisi gibi görülür?
Yeşil Işıkta
7.
O
Güneş
Kırmızı Işıkta
Özdeş K, L, M kapları sırasıyla beyaz, beyaz
ve siyaha boyanarak içlerine eşit miktar soğuk
su ve termometre konuluyor. Daha sonra kap
lar güneşli bir ortama şekildeki gibi konularak
bir süre bekletiliyor.
Bu süre sonunda termometrelerdeki sıvı
seviyeleri, aşağıdakilerden hangisi gibi ola
bilir?
A)
B)
K deki
L deki M deki
K deki
L deki M deki
i
Malatyaspor
I 1
C)
D)
K deki
Denizlispor
|
L deki M deki
K deki
L deki M deki
Gerıçlerbirliği
1
,)
1I
I
i
6.
m
( çözüm
Şekildeki boş havuza X noktasından bakan
Atılgan, havuz tabanındaki K, L, M, N paraları
nı göremiyor. Havuz yavaş yavaş su doldurul
maya başlanınca Atılgan paralardan birini gö
rüyor ve suya atlıyor.
8 . Üzerinde birer kelime yazan kağıt parçaları kav j-, ranlık bir ortamda kırmızı ve yeşil ışık yayan iki
| p r a fenerle birlikte aydınlatılıyor.
(çözüm
Buna göre, aşağıdakilerden hangisindeki
gibi bir görünüm elde edilemez?
A)
Buna göre, Atılgan hangi parayı gördüğün
de suya atlamıştır?
C)
A) K
B) L
C) M
anne
/
B> '
çok
j
D) I se viyo ru m
D) N
P * COŞKU
IŞIK
1.
Cam
0
3.
prizmaya
Beyaz ışık
beyaz '^ ,k d e ‘
Kçouım
meti şekildeki
gibi gönderildi
ğinde beyaz ka
ğıt
üzerinde
aşağıdakilerden
hangisine ben
zer bir görüntü
oluşabilir?
Beyaz ışık
Beyaz ışık
( çözüm
Kırmızı seleforı
İL I YI
Şekil - 1
Beyaz kağıt
Şekil - II
İlk sıcaklıkları özdeş X, Y, Z cisimleri boyana
rak beyaz ışık altına konulduğunda Şekil-I de
ki gibi görülüyor.
A)
Bu cisimlerin üzerine kırmızı selefon konu
larak beyaz ışık altında eşit süre bekletildi
ğinde, sıcaklıklarının sütun grafikleri aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir?
C)
A)
B)
Sıcaklık
Sıcaklık
'mi
X
2.
Y
Z
C) t Sıcaklık
X
D)
m
Y
Z
Sıcaklık
( çözüm
X
Odak noktaları Fx ve FY olan X ve Y mercekle
rinde K ve L vazolarının görüntüleri şekildeki
gibi oluşmuştur.
Bu merceklerle kurulan düzeneklere gön
derilen ışınlardan hangisinin izlediği yol,
kesinlikle yanlış verilmiştir?
A)
X
Y
X
Y
—
X
0 COŞKU
Y
X
4.
0
( ç ö z iim
Y
n
Z
X
Y
Z
Selim, ilk sıcaklıkları
eşit olan özdeş ci
simleri siyaha, beya
za ve kırmızıya boya
yarak Güneş altında
bir süre bekletiyor.
Daha sonra bu cisim
Siyah
Beyaz
Kırmızı
lerden ikisi birbirine
dokunacak biçimde yan yana konuluyor.
O
Buna göre, bu iki cisim arasındaki ısı akış yö
nü, aşağıdakilerden hangisinde yanlış gös
terilmiştir?
A)
B)
C)
D)
Y
2 «
Işık
5.
Nasrettin Hoca kırmızı renkli, Nasrettin Hoca’nın eşeği ise yeşil renkli elma yemeyi çok
seviyor.
ampul
ampul
ampul i
Buna göre, sarı bir elma,
Yeşil
ince kenarlı
mercek
ince kenarlı
mercek
XL
I, II, III ten hangisi gibi aydınlatılırsa Nasret
tin Hoca ve eşeği o elmayı tercih eder?
Nasrettin Hoca
Eşeği
Özdeş cisimlerden X siyaha, Y ve Z de beya
za boyanıyor. Aynı sıcaklıktaki cisimler ince ve
kalın kenarlı mercekler kullanılarak özdeş am
pullerle şekildeki gibi eşit süre aydınlatılıyor.
Bu süre sonunda X, Y, Z nin sıcaklıklarının
sütun grafikleri aşağıdakilerden hangisi gi
bi olur?
A)
B)
Sıcaklık
X
Y
Z
Sıcaklık
X
C) 4 Sıcaklık
D)
Y
Z
Sıcaklık
Bir merceğin odak uzaklığını bulmak iste
yen İlker, aşağıdaki hangi iki deneyi yapma
lıdır?
X
Işık ışını
Y
Z
Y
Z
X merceği
Işık ışını
kırmızı top
yeşil tahta
beyaz vazo
Renkleri belirtilmiş şekildeki cisimler kırmı
zı ışıkla aydınlatılmış bir odada hangi renkte görünürler?
Top
Tahta
Vazo
A) Kırmızı
Yeşil
B) Kırmızı
Siyah
Kırmızı
C) Kırmızı
Siyah
Beyaz
D) Siyah
Kırmızı
Siyah
Beyaz
IŞIK
1 . X ve Y ortamlarının kırıcılıkları
Kırıcılık
na ait sütun grafikleri şekilde
ki gibidir.
3.
■ M
Buna göre, aşağıda verilen
X ve Y ortamlarından oluşan
düzeneklerin hangisinde I
ışınının izlediği yol yanlış verilmiştir?
Ççozum
u .
A)
Karanlık bir ortamda beyaz bir zemine X ve Y
fenerlerinden çıkan ışınlar şekildeki gibi düşü
yor.
Buna göre bu zeminin görünümü aşağıdakilerden hangisi gibi olamaz?
A)
mm
C)
Saydam X, Y, Z ortamlarındaki K, L, M cisimle
rine bakan bir göz, bu cisimleri K, L', M' nok
talarında görüyor.
Buna göre, bu ortamların kırıcılıklarına ait
sütun grafikleri, aşağıdakilerden hangisin
deki gibidir?
A) t Kırıcılık
X
Y
P ve R maddelerinden yapılmış, eğrilikleri aynı
olan merceklerde I ışık ışınlarının izlediği yol
lar şekildeki gibidir.
Buna göre P ve R maddelerinden oluşan
aşağıdaki ortamların hangisinde, I ışınının
izlediği yol doğru olarak verilmiştir?
Z
D) i Kırıcılık
R
ortamı
Q COŞKU
245
Işık
5.
K ve L fenerleriyle aydınlatılan beyaz bir ze
minde II bölümü sarı, III bölümü yeşil renkte
görülürken I bölümünün rengi ise bilinmiyor.
Şekil -1
Şekil - II
Buna göre, beyaz ışık altında aşağıdaki gi
bi görülen yazılardan hangisi K kaynağı ile
aydınlatılırsa, yazı okunmaz?
A)
C)
Yaşa
okul
B)
D)
Serhat özdeş ampul, özdeş pil ve özdeş K, L,
M radyometreleriyle kurmuş olduğu deney dü
zeneklerinde K, L, M radyometrelerinin dönme
hızlarını karşılaştırıyor ve bunlara ait sütun gra
fiklerini çiziyor.
um
Buna göre, Serhat’ın çizdiği grafik aşağıdakilerden hangisi gibi olmalıdır?
A)
Dönme hızı
Bir ışık ışını yukarıdaki gibi K ortamından L ve
M ortamlarına gönderiliyor.
■Dönme hızı
"W
K
Bu düzeneklerle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
C)
L
M
K
Dönme hızı
L
.
M
>Dönme hızı
I
A) K ortamından M ortamına geçen ışığın kı
rılma açısı 50° dir.
K
B) Işık L ortamında M ortamına göre daha hız
lı gider.
L
M
K
L
M
C) K den bakıldığında L deki cisim daha ya
kından görülür.
D) K den L ye geçen ışının kırılma açısı 75° dir.
7.
Işık saydam bir
ortamdan diğe
rine geçerken
kırılabilir.
B) 2
Beyaz ışık altında
şekildeki renkler
de görülen cisim
lerin sarı ışık al
tında görüldüğü
renkler aşağıdakilerden hangisi
gibi olabilir?
Beyaz ışık
Az yoğun ortam,
kırıcılığı yüksek
ortamdır.
X
Tam yansıma az
yoğun ortamdan
çok yoğun ortama
geçişte gerçekle-'
şebilir.
C) 3
Y
Z
X
Işığın kırılması ile ilgili olarak yapılan yuka
rıdaki etkinlikte doğru çıkış numarası aşağıdakilerden hangisidir?
A) 1
9.
D) 4
Y
Z
A)
m
□
■
B)
□
■
□
C)
□
□
■
D)
□
□
□
0 COŞKU
6. ÜNİTE
İnsan ve Çevre
EKOSISTEMLER
Kazanımlar
Çevremizde gördüğümüz canlıların en büyük gru
bunu hayvan türleri oluşturur.
1.1
Tür, habitat, popülasyon ve ekosistem kav
ramlarını,
1 .2 Bir ekosistemdeki canlı organizmaların birbirleriyle ve cansız faktörlerle ilişkilerini,
Yeryüzünde canlı ve cansız varlıklar bulunur. Top
rak, su, hava, dağlar, ışık gibi faktörler cansız varlık
ları oluşturur. Bitki, hayvan, insan, mantar ve bakte
riler de canlı varlıkları oluşturur. Canlı ve cansız var
lıklar arasında çeşitli etkileşimler vardır. Canlı varlık
ların yaşamı cansız varlıklara bağlıdır.
Doğada bulunan bazı canlı türleri
Bir türün içinde bulunan canlılar, birbirine daha çok
benzerlik gösterir. Yakın genetik özelliklere sahip
olan türler, birbirine daha fazla benzerler. Genetik
yakınlığı olan farklı türlerin eşleşmesi sonucu olu
şan canlılara tür melezi denir. At ile eşeğin çiftleş
mesi sonucu katır, köpek ile kurdun çiftleşmesi so
nucu kurt köpeği, deve ile lamanın eşlenmesinde
de cama meydana gelir.
T ü r ve Ö zellik le ri
Ortak bir atadan meydana gelen ve kendi araların
da çiftleşerek, üreme yeteneğine sahip yeni birey
ler oluşturan canlılara tür denir. Yeryüzünde iki mil
yon civarında canlı türü vardır. Canlı türleri arasında
benzer ve farklı özellikler bulunur. Tür, farklı canlı
gruplarını tanımlamada kullanılan bir isimlendirme
şeklidir.
İnsan, keçi, tavşan, aslan, soğan, fasulye, zambak,
menekşe, yoğurt bakterisi, kızamık bakterisi, kuzu
kulağı mantarı, bira mayası mantarı, bal arısı, top
rak solucanı ve kobra yılanı gibi canlılar birer türdür.
Canlı türlerinin bir bölümü karada, bir bölümü de
deniz ve tatlı sularda yaşar.
248?
Doğadaki melez türlerden “ CAMA”
Popülasyon
Belli bir bölgede yaşayan aynı türden bireylerin
oluşturduğu canlı topluluğuna popülasyon denir.
Bir kentteki insanlar, bir denizdeki levrekler, bir göl
deki sazanlar, bir akarsudaki yengeçler, bir su biri
kintisindeki bakteriler, bir bahçedeki karıncalar ve
bir kovandaki arılar popülasyona örnek olarak veri
lebilir. Yeryüzünde canlı türü kadar popülasyon çe
şidi vardır. Bir bölgede birden fazla popülasyon çe
şidi bulunur. Ancak bir popülasyon çeşidi, yeryü
zünde birden fazla bölgede bulunabilir.
0
COŞKU
Ekosistemler
Popülasyonu oluşturan bireylerin sayısı zamanla
değişebilir.
H a b ita t
Bir bölgede bulunan “ FİL’ popülasyonu
Her popülasyon kendi yapı ve yaşamına uygun
olan bölgelerde yaşamını sürdürür. Farklı canlı tür
lerinin arandığında bulunacağı yaşam adresine,
habitat denir. Kısaca habitat canlının yaşam alanı
dır. Her popülasyonun belli bir habitatı vardır. Her
habitatın da belli iklim koşulları, coğrafik şartları ve
canlı dağılımı vardır. Habitatlar bir bölgeyi oluşturan
“yapboz” parçaları gibidir.
Bir popülasyonun büyüklüğü yapısındaki birey sa
yısıyla değerlendirilebilir. Zamanla birey sayısı artan
popülasyonlar büyür; birey sayısı azalan popülasyonlar ise küçülürler. Popülasyonun büyümesinde
üremeyle oluşan yeni bireyler ve dışarıdan yapılan
göçler etkili olur. Ölümler ve başka bölgelere yapı
lan göçlerle popülasyon küçülür.
Bir habitat örneği
Karıncanın habitatı besin bulduğu ve üremesini sağ
ladığı alandır. Maymunların habitatı beslenme ve
çoğalmayı sağladığı ormanlar, balıkların habitatı
deniz veya akarsulardır. İnsanların habitatı kentler
ve bazı kuş türlerinin habitatı da ormanlardır.
Örnek - 1
Tür ve popülasyon arasındaki ilişkiyle ilgili ola
rak;
Ekosistem
I. Bir popülasyonun oluşmasını bir türe ait birey
ler sağlar.
II. Bir popülasyona ait bireyler farklı bölgelerde
bulunabilir.
III. Bir bölgede, birden fazla canlı türü bulunabilir,
şeklindeki açıklamalardan hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
C
"c
£
3
-ü
</v
O
O
@
Canlılar yaşamlarını sürdürebilmek için su, hava,
besin maddesi, toprak ve ışık gibi faktörlere ihtiyaç
duyarlar. Bundan dolayı canlıların yaşamı çevreleri
ni oluşturan cansız faktörlere bağımlıdır. Canlı ve
cansız varlıkların oluşturduğu doğal bütünlüğe eko
sistem denir. Dünyada çok sayıda ekosistem vardır.
Çözüm
Bir türe ait bireyler popülasyonları meydana getirir.
Bir bölgede tür sayısı kadar popülasyon vardır. Ay
nı popülasyona ait bireyler, benzer koşullara sahip
farklı bölgelerde bulunabilir. Bundan dolayı bir böl
gede çok sayıda canlı türü vardır.
Cevap D
Sıra Sizde - i
Belli bir bölgede yaşayan aynı türden canlıların
oluşturduğu topluluğa popülasyon denir.
Buna göre, aşağıda verilenlerden hangisi bir po
pülasyon örneği olabilir?
A) Ağrı dağındaki ağaçlar.
B) Van gölündeki balıklar.
C) Bir ormandaki ağaçlar.
D) Bir otlakta bulunan papatyalar.
0 COŞKU
Bir ekosistemde bulunan bazı canlı türleri
Yeryüzü farklı ekosistemlerin “yapboz” parçaları şek
linde birleşmesinden meydana gelmiştir. Her eko
sistem çeşidinin kendine özgü özellikleri vardır. İk
lim koşulları, besin bolluğu, su kaynakları, barınma
koşulları, sıcaklık değişimi, yıllık yağış rejimi gibi
özellikler, hangi popülasyonun hangi ekosistemde
bulunacağını belirler. Örneğin kaktüsler sıcak iklim
lerde, kutup ayıları soğuk iklimlerde, balina su orta
mında yaşamını sürdürür.
Ekosistemler kara ekosistemi ve su ekosistemi ola
rak iki grupta incelenirler. Çöller, ormanlar, ovalar,
kutuplar, mağaralar ve dağlar kara ekosistemlerini
meydana getirir. Göller, akarsular, deniz ve okya
nuslar da su ekosistemlerini meydana getirir.
Ekosistemler
Yeryüzünde herşey bir denge ve bir düzen içinde
bulunur. Doğadaki herşey en küçük maddeden en
büyük yapıya kadar sistemli biçimde meydana gel
miştir. Atomlardan moleküller, moleküllerden hüc
reler, hücrelerden dokular, dokulardan organlar, or
ganlardan sistemler, sistemlerden organizma yani
canlının vücudu oluşur. Bir türe ait olan canlılar popülasyonu oluşturur.
1 .3 Farklı ekosistemlerde bulunabilecek canlılar
hakkında tahminler yapmayı,
1 .4
Ekosistemleri canlı çeşitliliği ve iklim özellik
leri açısından karşılaştırmayı,
Çöl ekosistemi:
Çöller sıcak ve kurak iklim koşullarının hakim oldu
ğu bölgelerdir. Su kaynakları kısıtlıdır ve yıllık yağışda oldukça azdır. Bu ekosistemlerde az sayıda bit
ki ve hayvan türü bulunur. Çöl ekosistemlerinde
kaktüs, hurma, bazı otlar, akrep, örümcek, deve, yı
lan, kertenkele gibi bazı türler yaşayabilir.
Dünya’nın farklı ekosistemlerden oluşması
Popülasyonlarla habitatların birleşmesi sonucu
ekosistemler meydana gelir. Ekosistemlerin birleş
mesi sonucu da Dünya’daki doğal ortam meydana
gelir. Ekosistemleri oluşturan canlı türleri hem birbiriyle hem de çevrelerindeki cansız varlıklarla etkileşim halindedir. Bundan dolayı canlıların yaşamı doğadan ayrı düşünülemez. Aynı şekilde bitkiler olmadan hayvanlar ve diğer canlılar yaşayamaz. Hayvanlar ve diğer canlılar olmadan da bitkiler yaşama
ve çoğalmalarını sağlayamazlar.
Örnek -2
Ekosistemlerle ilgili olarak, aşağıda verilen ifa
delerden hangisi yanlıştır?
c
ç
¡2
i
3
@
Çöl ekosisteminin görünüşü
Yeryüzündeki önemli çöl ekosistemlerine; Sahra
çölü, Kalahari çölü, Gobi çölü, Atakama çölü ve
Arabistan çölleri örnek olarak verilebilir. Canlı türle
ri çöllerde yaşamak için, çeşitli özelliklere sahiptir
ler. Bu ekosistemde yaşayan bitkiler kaktüs türleri
dir. Kaktüslerin yaprakları diken şeklindedir ve ter
lemeleri çok azdır. Kaktüslerin gövdesi etli ve kalın
dır ve bol miktarda su ve besin depolar.
A) Her ekosistemde, farklı özelliklere sahip popülasyonlar bulunabilir.
B) Bir türe ait bireyler sadece bir ekosistemde yaşar.
C) Dünya kara ve su ekosistemlerinden meydana
gelmiştir.
D) Ekosistemlerin doğal kaynakları ve iklim şarları
birbirinden farklıdır.
Çözüm
Her ekosistemde farklı canlı türleri bulunabilir. Tür
çeşitliliği ekosistemden ekosisteme değişir. Dünya
su ve kara olarak iki ekosistem grubundan oluşur.
Her ekosistemin doğal yapısı ve iklimi birbirinden
farklıdır. Bu durum canlı çeşitliliğini belirler. Bir türe
ait bireyler birden fazla ekosistemde bulunabilir.
Cevap B
250
Develer çölde yaşamaya uyumludur.
Çöl hayvanlarından olan çöl fareleri tükettikleri be
sinlerin bir kısmını kuyruklarında yağ olarak depolar
lar. Böylece besin bulamadıkları zamanlarda da ya
şamlarına devam edebilirler. Develer çölde çok rahat
yaşayabilen ilginç canlı grubudur. Açlık ve susuzluğa
uzun süre dayanabilir ve günlerce yol gidebilirler.
Q COŞKU
Ekosistemter
Yazların ılık ve kısa, kışların sert ve uzun geçtiği
ekosistemlerdir. Yılın büyük bir kısmında toprak
karlı ve donmuş olarak bulunur. Kutup çevresi ekosistemlerde iklim çok değişkendir. Bozkır kısımla
rında yazın sıcaklık 15°C'ye varırken, kışın -32°C ye
kadar düşer. Bu bölgede en fazla yağış yaz ayların
da görülür.
Develer, burun deliklerini kum ve tozların girmesini
önlemek için kapatabilir. Develerin vücudunu kapla
yan sık tüyler, yakıcı güneş ışığının vücuduna ulaş
masına engel olur. 70°C lik sıcaklıktan etkilenmezler.
Çöl develerinin gözlerinde iki kat kirpik vardır. Kir
pikler gözü şiddetli kum fırtınalarına karşı korur.
Sıra Sîzde - 2
Çöl ekosistemleriyle ilgili olarak;
I. Yeryüzünün farklı kıtalarında çöl ekosistemi bu
lunabilir.
II. Çöl ekosistemlerindeki tür çeşitliliği, diğer ekosistemlerden daha azdır.
Kutup çevresi ekosistemlerden “TUNDRA”
III. Çöl ekosistemindeki su kaynakları yeterlidir.
Bu bölgeye uyum sağlamış olan az sayıda canlı tü
rü bulunur. Kara yosunları, likenler, ren geyiği, ku
tup tilkisi, kurt ve fare gibi canlılar bulunur.
şeklindeki ifadelerden hangileri söylenebilir?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
Deniz ekosistemi:
Yeryüzünün en büyük ekosistemlerinden birisi de
deniz ekosistemidir. Bu ekosistemde çok sayıda
canlı türü vardır.
Orman ekosistemi:
Doğal kaynakların ve canlı çeşitliliğinin yoğun oldu
ğu ekosistemlerdir. Orman ekosistemlerinde yağış
oranı ve sıcaklık yüksektir. Ormanlar Dünya’nın akciğerleri şeklinde görev yaparlar. Havadaki karbon
dioksit ve tozların azaltılmasını, havadaki oksijen ve
nemin artmasını sağlarlar.
J
|
^
ü
u
@
Deniz ekosistemi ve yaşayan canlılar
Mikroskobik canlılardan, en büyük memeli olan bali
nalara kadar farklı hayvan türleri bulunur. Denizlerde
ki tuz oranı, bitki örtüsünün sıklığı, suyun derinliği,
alınan ışık miktarı ve kirlilik oranı gibi faktörler bu
ekosistemde yaşayan canlı çeşitliliğini etkiler.
Yeryüzünde deniz ekosistemi olarak; Atlas Okyanu
su, Akdeniz, Karadeniz, Büyük Okyanus, Hint Ok
yanusu, Kuzey Buz Denizi gibi ekosistemler vardır.
Orman ekosisteminin görünüşü
Orman ekosistemlerinde zengin bitki ve hayvan çe
şitleri bulunur. Bitki ve hayvan türleri arasında kar
maşık besin ağları vardır. Ormanlarda maymun,
kartal, sincap, tavşan, kurt, ayı, baykuş, yılan, ker
tenkele, kurbağa, solucan, böcekler, ağaçlar, çalılar
ve otlar vardır. Yeryüzünün en meşhur ormanları
yağmur ormanlarıdır. Yağmur ormanlarının en bü
yüğü Amazon Ormanları’dır.
Kutup çevresi ekosistemi:
Canlı çeşitliliğinin en az olduğu ekosistemlerden bi
risidir. Soğuk ve kurak iklim koşulları hüküm sürer.
0
COŞKU
Örnek - 3
(j£>
Soğuk havaya dayanıklı hayvanların bulunduğu
ekosistem, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Orman
B) Çöl
C) Kutup çevresi
D) Deniz
Çözüm
Kutup çevresi soğuk iklim koşullarına sahiptir. Bun
dan dolayı, kürkü altında kalın yağ tabakası taşıyan
hayvan türleri bu ekosistemde yaşayabilir.
Cevap C
(2 5 1J
EKOSİSTEMLER
Çok yıllık olan farklı tür iki bitkinin yaprak sayı
sı, yıl boyunca, grafikteki gibi değişiyor.
3.
M
Bir bölgede bulunan bir grup ördek, aşağıda
ki şekilde gösterilmiştir.
Ç çozum
Bu bitkilerle ilgili olarak;
1. X türü bitkiler sulak bölgelerde, Y türü bit
kiler ise kurak bölgelerde yaşar.
Bu ördek grubunu, aşağıda verilen kavram
lardan hangisi ifade eder?
2. X bitkisi, kışın yapraklarını döken bir türdür.
3. iki bitki türüde, ilkbaharda yeni dal ve yap
raklar oluşturur.
A) Habitat
B) Tür melezi
C) Popülasyon
D) Ekosistem
şeklindeki açıklamalardan hangileri yapıla
maz?
A) Yalnız 1
B) 1 ve 2
C) 2 ve 3
D) 1 ,2 ve 3
4.
Aşağıda verilen canlı türlerinden hangisi, su
ekosisteminde bulunmaz?
A) Şapkalı mantar
B) Bakteri
C) Yengeç
D) Su yosunu
Bir ormanda, başlangıçta eşit sayılarda bulu
nan R R, S ve T popülasyonlarındaki doğum ve
ölüm oranları, tablodaki gibi gerçekleşmiştir.
Popülasyon
Doğum oranı
Aşağıdaki şekilde canlılar arasında etkileşimler
verilmiştir.
M
Ölüm oranı
p
%8
%9
R
%5
%5
S
% 15
%5
T
%7
% 15
(cüzüm
Bu değişim lerden sonra ormandaki
popülasyonlarda, aşağıdaki değişimlerden
hangisi gerçekleşir?
Birey sayısı
artan
A)
Birey sayısı
azalan
Birey sayısı
değişmeyen
S
P ve T
R
B)
P ve S
T
R
C)
P ve T
S
R
D)
R
S
P ve T
Bu olay aşağıdakilerden hangisiyle ifade
edilir?
A) Popülasyon
B) Ekosistem
C) Küresel ısınma
D) Biyolojik çeşitlik
Q COŞKU
Ekosistemler
Aşağıda bir ekosistemde yaşayan canlılar ve
cansız varlıklar arasındaki etkleşim verilmiştir.
m
8.
0
{çözüm
(çözüm
Aynı ekosistemdeki farklı bitki türlerinin, aylara
bağlı olarak büyüme hızı, aşağıdaki grafikler
de gösterilmiştir.
Bu grafiklerde belirtilen bitki türlerinden han*
gisinin yaprak sayısında kışın artış görü
lür?
i Büyüme
n\
Büyüme
hızı
Canlılar arasındaki bu etkileşim, aşağıdaki
ekolojik kavramlardan hangisi ile ifade edi
lir?
A) Besin ağı
B) Populasyon
C) Tür
D) Habitat
9.
7.
0
Aynı ekosistemde yaşayan, üç değişik türün
yaşlara göre birey sayısındaki değişim, aşağı
daki grafikte verilmiştir.
Aşağıda verilen canlılardan hangisi, bulun
duğu ekosistem bakımından diğerlerinden
farklıdır?
A) Kırkayak
B) İstakoz
C) Maymun
D) Örümcek
(çözüm
1 0 . Cam ile yapılmış bir kabın içine aşağıda belir
tilen canlılar yerleştirilerek, basit bir ekosistem
oluşturulmuştur.
Bu ekosistemle ilgili aşağıdaki açıklamalar
A) 1. türe ait bireyler, diğerlerine göre daha kı
sa süre yaşamaktadır.
B) Üç türün de ortam şartlarına dayanma güç
leri aynıdır.
Bu yaşama birliğindeki hayatın devam ede
bilmesi için, aşağıdakilerden hangisi dışarı
dan alınmak zorundadır?
C) En uzun yaşayan bireyler 2. türe aittir.
D) 20 - 60 yaş arası, 3. türün birey sayısı diğer
türlere göre daha fazladır.
0 COŞKU
A) Işık
B) Hava
C) Mineraller
D) Besin maddesi
Ekosistcmlcr
1 1 . Bir bölgedeki insan nüfusunun zamana bağlı
değişimi, şekilde gösterilmiştir.
14. Çöl ekosistemlerinin özellikleriyle ilgili ola
rak, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A) Çöl bitki ve hayvanları, az miktarda suyla
yaşamlarını sürdürür.
B) Kaktüs, hurma, kertenkele ve yılan gibi az
sayıda dayanıklı canlı türü yaşayabilir.
C) Toprağı nemli ve verimlidir.
D) Sıcak ve kurak iklim koşulları hakimdir.
Buna göre, birey sayısının zamanla değiş
mediği kısım hangisi olabilir?
A) 1. aralık
B) 2. aralık
15. Bir göl ekosisteminde bulunan bitkilerin sayısı,
C) 3. aralık
D) 4. aralık
gölün yüzeyinden itibaren tabana doğru gide
rek azalır.
Buna bağlı olarak, göldeki otçul balıkların da
ğılımı, hangisinde gösterildiği gibi olur?
12. Aşağıda verilenlerden hangisi, bir su ekosistemi değildir?
A) Ova
B) Irmak
|
C) Göl
D) Deniz
»
w*
O
U
A)
B)
Yüzey
Yüzey
C)
D)
Yüzey
Yüzey
13. Bir ekosistemdeki bir popülasyonun birey sa
yısı, grafikte gösterildiği gibi değişmiştir.
16. Bitki çeşitlerinin fazla olduğu yerlerde, hay
van çeşitlerinin de fazla olmasına;
Bu değişmelerin gerçekleşmesiyle ilgili ola
rak, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A) I. aralıkta, ortamdaki birey sayısı sabit kal
mıştır.
I. Hayvanların bitkilere bağımlı olması
II. Hayvanların bitkileri besin kaynağı olarak
kullanması
III. Hayvanların üremesinin bitkilere bağımlı
olması
B) II. aralıkta, üremeyle ortama yeni bireyler
katılmış olabilir.
olaylarından hangileri neden olabilir?
C) III. aralıkta, doğan ve ölen birey sayısı eşit
olmuştur.
A) Yalnız II
B) I ve II
D) IV.’ de, popülasyon yoğunluğu artmıştır.
C) İve III
D) II ve III
©COŞKU
BESİN ZİNCİRİ ve
BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK
Üreticiler ışık enerjisinin canlılar dünyasına transfer
olmasını sağlar. Diğer canlılar ise birbirlerinden ala
rak yaşam enerjisi üretiminde kullanırlar.
BESİN ZİNCİRLERİNİN OLUŞMASI
Ekosistemlerdeki canlıların yaşama ve beslenmesi
doğrudan ya da dolaylı olarak birbiriyle ilişkilidir.
Güneşten gelen ışık enerjisinden faydalanmak için,
canlılar arasında kurulan beslenme etkileşimine
besin zinciri denir.
Üretici türler
Tüketici türler
Üreticiler -» Otoburlar -» Etoburlar - » Ayrıştırıcılar
Yonca —» Çekirge
Yeryüzünde yaşayan bütün canlı türleri, bir besin
zincirinin içerisinde bulunur. Besin zincirlerinin, en
büyük enerji kaynağı Güneş’tir. Yeşil bitkiler ve di
ğer üretici türler, bu enerjiyi canlılar için besin yapı
mında kullanırlar. Bundan dolayı yeşil bitkiler üreti
ci olarak adlandılır.
Kurbağa
Kartal -> Bakteri
Otlar -> Böcek -» Kuş -> Yılan -» Küf mantarı
Yosunlar -» Planktonlar — Balıklar -> Martı
Buğday -> Sincap
Yılan -> Kartal
İhtiyaç duyduğu besinleri çevrelerinden hazır ola
rak alan canlı gruplarına tüketiciler denir. Tüketici
beslenen canlı türleri besin aldıkları kaynaklara gö
re, dört gruba ayrılarak incelenirler. Bunlar otoburlar, etoburlar, hem otobur hem de etoburlar (hepçiller) ve ayrıştırıcılardır. Ancak tüketicilerin kullandığı
enerjinin temel kaynağı da güneş enerjisidir.
Besin zincirleri, güneşten gelen enerjinin canlıdan
canlıya nasıl aktarıldığını gösterir. Bundan dolayı
besin zincirinin başında üretici türler, devamında
ise tüketici türler yer alır. Bu enerji sürekli olarak,
yaşayan canlılar arasında yer değiştirir.
Örnek -4
(f£)
Otobur ve etobur canlılar arasında, aşağıda ve
rilen özelliklerden hangisi ortaktır?
A) Avcı özelliğine sahip olma
o
Doğadaki bazı canlılar arasında bulunan besin zincirleri
Ekosistemlerin yapısında birbirini içine alan birçok
besin zinciri vardır. Ormanlarda bulunan besin zin
ciri sayısı hem fazladır hem de çok karmaşık yapılı
dır.
Dünya’daki bütün besin zincirlerini bir dev örümcek
ağına benzetebiliriz. Birçok hayvan, çeşitli besin
maddeleri ile beslenir. Birçok bitki ve hayvan, çok
farklı türlerdeki hayvanlara yem olabilirler. Sonun
da, hepsi çürükçül organizmalar için besin madde
si olur.
B) Bitkisel kaynakları kullanma
C) Çevrelerinden hazır besin alma
D) Sivri ve uzun dişlere sahip olma
Çözüm
Sivri ve uzun dişler etoburlarda bulunur. Etoburlar
avcıdır ve başka hayvanları yakalayıp parçalayarak,
besin ihtiyacını karşılarlar. Otobur canlılar bitkisel
kaynaklı beslenir. Hem otobur hem de etobur can
lılar dışarıdan hazır besin alırlar.
Cevap C
0 COŞKU
|
Js
Besin zincirlerinin sonunda yer alan ayrıştırıcı bak
teriler ve mantarlar, ölü organizmalardan artakalan
ları parçalayarak ayrıştırırlar. Madensel tuzların top
rağa geri dönmesini sağlarlar. Böylece üreticiler ya
da yeşil bitkiler, bu besinleri tekrar kullanabilirler.
Çevredeki tüm besin zincirleri arasındaki etkileşim
ler besin ağı olarak adlandırılır.
255
| i
Besin Zinciri ve Biyolojik Çeşitlilik
Besin zincirlerinde bulunan herbir halka bir canlı tü
rünü temsil eder. Besin zincirinde ne kadar çok
canlı türü bulunursa, besin zinciri o kadar uzun ve
karmaşık yapılı olur.
Kazanımlar
1 .5 Ekosistemdeki biyolojik çeşitliliği ve bunun
önemini,
1 .6 Ülkemizde ve dünyada nesli tükenme tehli
kesiyle karşı karşıya olan bitki ve hayvanla
rı,
BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK
Orman ekosistemindeki bir besin ağı ilişkisi
İnsanların tükettiği canlılar, insanların ilişkili olduğu
besin ağını meydana getirir. İnsanların içinde oldu
ğu besin ağı örnekleri oluşturulabilir.
Besin zincirlerinin sürekliliği ile canlı tür ve birey sa
yısı çevredeki değişmelerden etkilenirler.
Besin zincirinin bir ya da daha çok halkasında olu
şabilecek değişmeler, diğer halkaların da etkilen
mesine neden olur.
Örneğin; Ekosistemdeki üretici sayısının artması
durumunda, diğer tüm canlıların sayısı artabilir.
Otoburların sayısının artması durumunda üreticile
rin sayısı azalır, etoburların sayısı artabilir. Etoburla
rın sayısının artması durumunda otoburların sayısı
azalır, üreticilerin sayısı artış gösterebilir.
Ekosistemlerde bulunan canlı türlerinin oluşturdu
ğu bütünlüğe biyolojik çe şitlilik denir. Biyolojik çe
şitlilik ekosistemler arasında farklılık gösterir. Or
man ve deniz ekosistemlerinde biyolojik çeşitlilik
zenginken, çöl ve kutup çevresi ekosistemlerindeki
biyolojik çeşitlilik ise fakirdir.
Yeryüzündeki ekosistemler canlı popülasyonlarını
barındırarak, onların nesillerini sürdürmeleri için uy
gun ortamları hazırlar. Bir ekosistemdeki biyolojik
çeşitliliği; iklim şartları, su bulma durumu, besin zin
cirlerinin karmaşıklığı, toprağın yapısı, ışık alma du
rumu, sıcaklık değişimi gibi çok sayıda faktör etkiler.
Biyolojik çeşitlilik bir bölgedeki bitki ve hayvan tür
lerinin sayıca zenginliğinin bir ölçüsüdür. Biyolojik
çeşitliliği fazla olan ekosistemlerde daha çok canlı
türü vardır. Ülkemizin biyolojik çeşitliliği bölgeden
bölgeye değişiklik gösterir. Biyolojik çeşitlilik Kara
deniz bölgesinde yoğun, İç anadolu bölgesinde ise
seyrek olarak bulunur.
<$
Örnek - 5
Farklı ekosistemlerde;
I. Üretici türler
II. Otobur türler
III. Etobur türler
şeklindeki canlılardan hangileri ortak bulunur?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) İv e III
D) 1,11 ve III
Denizlerdeki biyolojik çeşitlilik
Çözüm
Ekosistemlerde besin zincirleri vardır. Besin zinciri
nin başında üretici türler, devamında ise tüketici tür
ler (otobur ve etobur) yer alır. Üreticiler ışık enerjisi
nin canlılar dünyasına transfer olmasını sağlar. Di
ğer canlılar ise birbirlerinden alarak yaşam enerjisi
üretiminde kullanırlar.
Cevap D
Biyolojik çeşitliliği meydana getiren canlılar tarım,
tıp, eczacılık, hayvancılık, ormancılık, balıkçılık ve
çeşitli sanayi kollarında kullanılmaktadır. Ülkemizde
koyun, keçi, sığır, kümes hayvanları, balık çeşitleri
beslenme amaçlı olarak yetiştirilmektedir.
Biyolojik çeşitlilik dünyadaki yaşamın devam etme
si açısından önemlidir. Çünkü doğadaki herbir can
lı türünün ekolojik bir görevi vardır. Tür sayısının
azalması besin zincirlerinin küçülmesine ve doğal
Q COŞKU
dengenin bozulmasına yol açar. Bundan dolayı bi
yolojik çeşitlilik ekosistemleri dengede tutar. Yeryü
zünü yaşanabilir hale dönüştürür.
Son yıllarda doğal kaynakların bilinçsiz olarak kul
lanılması ve hızlı nüfus artışı gibi etkenler biyolojik
çeşitliğin azalmasına yol açmaktadır. İnsanların art
ması, yerleşim alanlarının çoğalması, doğal bölge
lerin kirlenmesi gibi etkinlikler habitatların yok ol
masına neden olur.
Habitatların bozulması ve yok olması, bitki ve hay
van neslinin tükenmesine yol açar. Ekosistemlerdeki tür sayısının azalması, biyolojik çeşitliliğin de
azalmasına neden olmaktadır. Günümüzde bazı
bitki ve hayvanların nesli tükenmiştir. Mamut, dino
zor, moalar, dev eğrelti otları nesli tükenmiş olan
canlı türlerinden birkaçıdır. Anadolu leoparı, Asya fi
li, kunduz ve aslan önceden ülkemizde yaşamış,
ancak şu an nesli tükenmiş olan canlılardandır. Yi
ne ülkemizde Akdeniz foku, kelaynaklar, deniz kap
lumbağaları, alageyik, bozayı, kardelen çiçeği ve
salep yapımında kullanılan orkideler nesli tükenme
tehlikesiyle karşı karşıya olan türlerdendir.
Çözüm
Ekosistemlerde bulunan farklı popülasyonlar biyo
lojik çeşitliliği oluşturur. Tür sayısı fazla olan orman
ve deniz gibi bölgelerde, biyolojik çeşitlilik daha faz
la olur. Dünyadaki biyolojik çeşitlilik zamanla azalış
gösterir. Biyolojik çeşitliliği üretici ve tüketici canlılar
meydana getirir. Her canlı türünün doğada belli bir
görevi vardır. Biyolojik çeşitliliğin sürmesi, ekolojik
dengenin devam etmesini sağlar.
Cevap B
Kazanımlar
1 . 7 Ülkemizde ve dünyada nesli tükenme tehli
kesinde olan bitki ve hayvanlan nasıl koru
yabileceğimi,
1 .8 Çevremde bulunan bitki ve hayvanlara sev
giyle davranmayı,
Biyolojik çeşitliliğin korunması, doğal dengenin
sağlanmasında önemlidir. Çünkü havadaki gaz den
gesinin sağlanması için bitkilerin besin üretmesi,
hayvanların bulunması, etoburların yaşaması için
otoburların bulunması, madde döngüsünün sağ
lanması için ayrıştırıcıların bulunması gereklidir.
Havadaki
Nesli tükenmiş olan türlerden “DİNOZOR”
Bir türün neslinin tükenmesine ya yeterli miktarda
üreyememesi, ya da beslenme ile barınma koşulla
rının kaybolması neden olur. Milyonlarca yıl önce
yaşamış olan dinozorların neslinin tükenmesiyle il
gili olarak bilim adamları “dünyaya çarpan göktaşı
etkisi, barınma koşullarının kaybolması, üreme ye
teneklerini kaybetmeleri, besin kaynaklarının azal
ması ve dünyanın aşırı soğuması” gibi çeşitli etken
leri sıralamışlardır.
Örnek -6
m
Yeryüzündeki biyolojik çeşitlilikle ilgili olarak,
aşağıda verilen ifadelerden hangisi yanlıştır?
A) Ekosistemlerdeki canlı türleri biyolojik çeşitliliği
meydana getirir.
B) Dünyadaki biyolojik çeşitlilik gün geçtikçe art
maktadır.
C) Ekosistemler arasında, biyolojik çeşitlilik farklılık
oluşturur.
D) Biyolojik çeşitlilik ekolojik dengenin sağlanma
sında rol oynar.
©COŞKU
Fosü yakıtların
Orman yangını
Karbondioksit döngüsü ve canlıların etkisi
Çevredeki canlı türlerinin korunmasına yönelik ola
rak; bölgesel, ulusal ve uluslararası tedbirlerin alın
ması gereklidir. Bunun için bilimsel, yasal ve eğitim
sel çalışmalar yapılmalıdır. Özellikle insanların çev
re konusunda bilinçlendirilmesi çok faydalı olacak
tır. Çünkü insan yaşamı ancak diğer canlılarla birlik
te bulunduğunda mümkündür.
Çevrede bulunan canlıların sevilmesi, onların ko
runmasına imkan sağlar. Canlıların korunması için
de doğal kaynakların bilinçli olarak kullanılması
sağlanmalıdır. Çevre kirliliğinin önüne geçilmesi
canlı türlerinin uzun yıllar yaşamını devam ettirme
sine imkan sağlar. Unutmayalım ki, çevreye en bü
yük zararı insanlar ve insanların sanayi ve teknolo
jik etkinlikleri vermektedir.
( 257]
BESİN ZİNCİRİ ve BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK
1.
Doğal bir ekosistemde, bazı canlılar arasında
kurulan beslenme ilişkisi şekilde gösterilmiştir.
P
. O
Atmacalar
(çozum
V
r
^Mineral
TOPRAK
Yukarıdaki besin zincirinde I ve II numaralı
yerlere en uvaun hangi canlılar gelmelidir?
I. canlı
Bu beslenme ilişkisiyle ilgili olarak;
1. Bölgedeki tırtılların sayısı, dut ağaçlarının
azalmasından etkilenmez.
2. Bir besin kaynağından, birden fazla hay
van türü faydalanabilir.
II. canlı
A) Şahin
Tilki
B) Geyik
Çürükçül bakteri
C) Yılan
Küf mantarı
D) Balina
Şapkalı mantar
3. Karıncalar, farklı canlıları besin kaynağı
olarak kullanabilir.
şeklindeki açıklamalardan hangileri doğru
dur?
A) Yalnız 1
B) 1 ve 2
C) 2 ve 3
D) 1 ,2 ve 3
Bir bölgedeki bit
ki sayısının za
mana bağlı deği
şimi, grafikteki gi
bi gerçekleşmiş
tir.
(Yıl)
2.
Bir ekosistemdeki bazı canlılar arasında bulu
nan besin zinciri, şekilde gösterilmiştir.
Bu değişime bağlı olarak, bölgede aşağıda
ki değişmelerden hangisi gerçekleşebilir?
Çayır
otları
Bu besin zincirine ait olan;
I. Tavşan otçul, baykuş ise etçil beslenir.
II. Çayır otlarının yaşaması toprak, hava ve
güneş ışığına bağlıdır.
III. Atmaca, çürükçül yolla besin ihtiyacını kar
şılar.
D)
Etçil sayısı
A) Yalnız
B) I ve I
C) İve III
D) II ve
Zaman
©COŞKU
2)
0
(çözüm
(
Yonca
)
Kartal
(
Koyun
)
Tilki
7.
50 yıllık bir sürede, bir ormanda bulunan üre
tici, otçul ve etçil canlıların sayısı, grafikte gös
terildiği gibi değişmiştir.
lCanlı
sayısı
Bu beslenme ilişkisiyle ilgili olarak;
o
1. Yonca kendi besinini kendisi üretir.
2. Koyunlar azalırsa, tilkiler hızlı bir şekilde
artmaya başlar.
1950
Zaman (yıl)
2000
Ormandaki bu değişmenin oluşmasıyla ilgili;
3. Tilkilerin sayısında meydana gelen deği
şimden, kartallar etkilenmez.
I. Toplam canlı sayısı zamanla azalmıştır.
II. Üretici sayısının azalması, otçul sayısının
azalmasına neden olmuştur.
şeklindeki açıklamalardan hangileri yanlıştır?
A) Yalnız 1
B) 1 ve 2
III. Otçul sayısının azalması, etçil sayısının azal
masına neden olabilir.
C) 2 ve 3
D) 1,2 ve 3
A) Yalnız
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
6.
İyi bir ekosistem, çeşitli canlıları barındırmalı
ve canlıların nesillerini sürdürebilmeleri için uy
gun bir ortam olmalıdır. Ekosistemlerin; orman,
(çözüm dağ, sazlık ve akarsu gibi çeşitleri vardır.
m
8.
Bir bölgedeki bazı canlılar arasında kurulan
beslenme ilişkisi, şekilde gösterilmiştir.
^
Leylekler
Yılanlar-
r \
Kurbağalar Kertenkeleler |
v ;
Böcekler
Fareler
Otlar
Ekosistemlerin bu şekilde çeşitli olmasının
canlılar için önemini aşağıdakilerden han
gisi açıklar?
Bu beslenme ilişkisiyle ilgili olarak, aşağı
daki açıklamalardan hangisi yanlıştır?
A) Yılanlar, etobur olarak beslenir.
A) Biyolojik çeşitliliği artırır.
0
B) Tür çeşitliliğini sınırlandırır.
B) Bu besin zincirinin son halkasını leylekler
oluşturur.
C) Türlerin birbirleriyle etkileşimini azaltır.
C) Bölgedeki kurbağalar, ot miktarını azaltır.
D) Benzer iklim şartlarının oluşmasına neden
olur.
D) Besin zincirinin bir halkasından, birden
fazla hayvan türü faydalanabilir.
COŞKU
259
9.
Bir bölgedeki bazı canlı türleri arasında bulu
nan beslenme ilişkisi, şekilde gösterilmiştir.
2
1 1 . Bazı canlılar arasındaki beslenme ilişkisi aşa
ğıdaki şekilde gösterilmiştir.
Işık
C
Işık
Bu canlılar arasındaki etkileşimlerle ilgili;
I. A ile E türleri üretici, B ve F türleri otçul ola
rak beslenir.
II. B ve G türleri, birden fazla kaynaktan besin
ihtiyacını karşılayabilir.
III. D ve C türleri hepçil olarak besin ihtiyacını
karşılar.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi, bu olay
la ilgili yanlış bir açıklamadır?
A) Yalnız
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
A) Her ekosistem, çok farklı besin zincirleri
içerir.
B) Besin zincirleri birlikte besin ağını meyda
na getirir.
C) Canlılar, besin ağı ile birbirlerine bağlan
mışlardır.
D) Bir ekosistemdeki besin ağı, her zaman baş
ka bir ekosistemden bağımsız olarak devam
eder.
10. Bir besin zincirindeki üretici canlıların sayı
sının artması durumunda, bölgedeki otobur
ve etobur canlıların sayısı, nasıl değişir?
A)
Canlı sayısı
Otobur
12.
Bitkl }------ . g
Etobur
i)
Zaman
C)
Canlı sayısı
Otobur
Etobur
Zaman
Yukarıda verilen besin zincirinde, boş bıra
kılan yere, en uygun aşağıdaki canlılardan
hangisi gelebilir?
A) Çekirge
B) Köpek balığı
C) Kartal
D) Tavşan
Q COŞKU
ÇEVRE SORUNLARI
ve ETKİLERİ
Havanın kirlenmesine binaların ısıtılması, fabrikala
rın bacalarından çıkan gazlar, termik santraller,
araçların egzos gazları neden olmaktadır. Havanın
kirlenmesi ekosistemlerde; sera etkisi, asit yağmur
ları ve ozon tabasının delinmesi gibi sonuçlara ne
den olabilir.
Kazanımlar
1 .9 Ülkemizdeki ve dünyadaki çevre sorunlarını
ve sonuçlarını,
Sera etkisi:
1 .10 Dünyadaki bir çevre probleminin ülkemizi
Havadaki karbondioksit gazının atmosferde ince
bir tabaka oluşturup, ışığın bir kısmını tutarak, ha
vanın aşırı ısınmasına neden olmasıdır. Havadaki
karbondioksit oranı arttıkça, sera etkisi de artış gös
terir. Bu durumda yeryüzünde küresel ısınma olayı
meydana gelir. Küresel ısınma su kaynakları ile ya
ğışların azalmasına, çölleşmenin ise artmasına etki
de bulunur.
nasıl etkileyebileceğini,
1 .11 Ülkemizdeki ve dünyadaki çevre sorunları
na yönelik iş birliğine dayalı çözümler öner
meyi ve faaliyetlere katılmayı,
k
........ ................. .......u m . ....—
-
J
Yeryüzündeki ekosistemler zamanla değişip bozul
maktadır. Ekosistemlerin tahrip olmasında en bü
yük etkiyi çevre kirliliği göstermektedir. Bazı atık ve
kimyasal maddelerle hava, su ve toprağın yapısının
bozulmasına çevre k irliliğ i denir. Çöpler, zehirli
gazlar, atık maddeler, ağır metaller, sanayi atıkları,
fabrika atıkları gibi çeşitli maddeler çevre kirliliğine
neden olur.
Hızlı nüfus artışı, bilinçsiz sanayileşme ve düzensiz
şehirleşme çevre kirliliğinin artmasına etkide bulunmuştur. Çevreyi kirletici olan maddeler solunum ve
beslenme yoluyla canlı vücuduna geçebilir. Bu du
rumda, ekosistemlerdeki canlılar zamanla hastala
narak ölebilirler. Atık maddelerin oluşturduğu kir
lenmeler ve etkileri, aşağıda anlatılmıştır.
H A V A K İR LİL İĞ İ
Havadaki normal gaz dengesinin bozularak hava
nın yapısının değişmesine hava kirliliği denir. Hava
nın yapısında %21 oksijen, %78 azot, %0,1 karbon
dioksit, ve %0,9 oranında da su buharı, soygazlar ve
tozlar bulunmaktadır. Karbondioksit, azot oksitler,
kükürt oksitler gibi gazlar havayı kirletmektedir.
Asit yağmuru:
_
|
Atmosferdeki zehirli gazların havadaki su buharı ile
birleşip yoğunlaşarak yağış şeklinde yeryüzüne
ulaşması olayıdır. Asit yağmurları ulaştığı ortamlara
zarar verir.
J-
Asit yağmurlarının oluşması
Toprak ve suyun kirlenmesine etkide bulunur. Can
lılarda çeşitli hastalıkların oluşmasına neden olur.
Hava kirliliğinin yoğun olduğu bölgelerde asit yağ
muru oluşumu daha sık olarak görülür.
ö „ ,,„ -7
®
Bir bölgede oluşan hava kirliliğiyle ilgili olarak,
A) Karbon dioksit miktarının artması havayı kirletir.
B) Sera etkisi kutuptaki buzların erimesine neden
olabilir.
C) Zehirli gazlar asit yağmurlarına neden olur.
Havayı kirleten faktörlerden “ Baca gazlan”
0 COŞKU
D) Sera etkisinde insanların katkısı yoktur.
261
m
Çevre Sorunları ve Etkileri
Çözüm
Su kirliliği insan, hayvan ve bitkilerin tükettiği sula
rın da zarar görmesine neden olur. Bu durumda
sağlıklı su bulamayan türlerin nesli tükenebilir. İn
sanlarda çeşitli hastalıkların meydana gelmesine
neden olur.
İnsanların sanayi ve teknoloji etkinlikleri ile fosil ya
kıt tüketimi zehirli gaz oluşmasını sağlar ve havayı
kirletir. Havanın kirliliği, sera etkisi ve asit yağmuru
oluşmasına neden olur. Sera etkisi hava sıcaklığı
nın artmasına ve buzların erimesine yol açabilir.
Örnek -8
Cevap D
Aşağıda verilen olaylardan hangisi, su ekosistemlerinin kirlenmesine neden olmaz?
Ozon tabakasının delinmesi:
Atmosferde 0 3 moleküllerinin oluşturduğu ince ta
bakaya ozon denir. Ozon özel bir gazdır.
A) Petrol tankerlerinin kaza yapması
B) Kanalizasyon sularının akarsulara boşaltılması
C) Denizlerdeki yosun miktarının artması
D) Asit yağmurlarının oluşması
Çözüm
Tanker kazaları sulara petrol sızmasına ve denizle
rin kirlenmesine yol açar. Kanalizasyon suları ve
asit yağmurları suların kirlenmesine neden olabilir.
Çünkü kanalizasyon suları ile asit yağmurlarında
zehirli atık maddeler bulunur. Yosunlar üretici canlı
türleridir ve su kirlenmesine neden olmaz.
Cevap C
Ozon tabakasının delinmesi
Ozon tabakası güneşten gelen zararlı ışınlara karşı
filtreleme görevi yapar. Ekosistemleri ultraviyole
ışınlarından korur. Ozon tabakasının incelmesi ve
delinmesi, yeryüzüne ulaşan zararlı ışınların artma
sına neden olur. Bu durum küresel ısınmanın art
ması ile biyolojik çeşitliliğin azalmasına etkide bulu
nur. Ozon tabakasının delinmesine, havaya karışan
bazı sanayi gazları neden olmaktadır.
I
T O P R A K K İR L İL İĞ İ
3
o
@
İnsan nüfusuyla beraber sanayileşme ve kentlerin
artması sonucu toprak kirliliği de artmaya başlamıştır. Toprağın kirlenmesi önce bitkilerin sonra da
diğer canlıların zarar görmesine yol açar. Çöpler,
sanayi atıkları, asit yağmurları, tarımsal mücadele
ilaçları, kimyasal gübreler toprağın kirlenmesine
neden olan başlıca etkenlerdir.
SU K İR L İL İĞ İ
Suyun yapısı ve kokusunun bozulmasına su k irlili
ği denir. Asit yağmurları, fabrika atıkları, evsel çöp
ler, kanalizasyon suları, tarımsal mücadele ilaçları
ve kimyasal gübreler suların kirlenmesine neden
olurlar. Suların kirlenmesi, su ekosistemindeki can
lılara zarar verir. Kirlenme oranı arttıkça sularda ya
şayan canlı sayısı azalır. Su kirlenmesinden en bü
yük zararı balıklar görmektedir.
Çeşitli atıklarla toprağın kirlenmesi
O R M A N T A H R İB İ
Su kirlenmesi sonucunda balıkların ölmesi
Orman tahribi orman ekosistemindeki doğal den
genin bozulmasına neden olur. Orman yangınları,
ağaç kesimleri, ormanların kent oluşumunda kulla
nılması, salgın hastalıklar, küresel ısınma, asit yağ
murları gibi faktörler orman tahribine neden olmak
tadır.
Q COŞKU
Yeryüzündeki insan nüfusunun hızla artması, tarım
ve hayvancılık faaliyetlerinin başlaması, ormanların
tahrip edilerek hızla azalmasına neden olmuştur.
Ormanlar bir bölgenin akciğerleri gibi görev yap
maktadır.
Çığ oluşması ormanlara zarar verir
Çığ oluşan bölgeler zamanla çoraklaşır ve erozyon
oluşumuna uygun hale gelir. Çığların sık oluştuğu
topraklar zamanla verimsizleşir ve biyolojik çeşitlili
ğin azalmasına sebep olur. Çığlar, yerleşim alanla
rı, dağlık bölgelerdeki spor ve turizm tesisleri, kara
yolları, demiryolları, haberleşme ve enerji nakil hat
ları, sanayi, askeri ve diğer benzeri tesisler için bü
yük tehlikeler oluşturduğu gibi can kayıplarına da
neden olur.
Ağaç kesimlerinin ormanları tahrip etmesi
Ormanların tahrip olması ve azalması hava kirliliği
nin daha hızlı olarak artmasına neden olacaktır. Bu
durumda, yağışlar zamanla azalarak, yeryüzündeki
çölleşmenin de artmasına etkide bulunacaktır. Or
manların tahrip olması, yeryüzündeki ekolojik den
genin bozulmasında önemli bir etken olmaktadır.
N Ü K L E E R K İR L İL İK
Örnek • 9
(§)
Aşağıda verilen işlemlerden hangisi, ormanların
tahrip olmasına neden olmaz?
A) Orman yangınlarının çıkması
il
|
a
İT
Yüksek ışımaya neden olan uranyum, toryum, plütonyum gibi elementlerin atomik boyutta parçalanmasıyla nükleer enerji üretilir. Nükleer enerjinin savaşlarda kullanılmasıyla geniş yıkım ve tahribat gerçekleşir.
o
B) Orman içine yerleşim alanlarının inşa edilmesi
C) Otobur hayvanların aşırı çoğalması
D) Çorak alanlara ağaç dikiminin artırılması
Çözüm
Orman yangını, otoburların aşırı çoğalması ve kent
leşmenin düzensiz yapılması ormanlara zarar verir.
Çorak alanların ağaçlandırılması ormanların geniş
lemesini sağlar.
Cevap D
ÇIĞ
Eğimi ve yükseltisi fazla olan tepelerdeki kar kütle
sinin, yerçekimi etkisiyle kayarak çevreye zarar ver
mesine çığ denir. Çığ, oluştuğu bölgedeki bitki ve
hayvanların yok olmasına neden olur. Çığ, farklı ne
denlerden dolayı dağdan aşağıya doğru kayan bü
yük kar kütleleridir.
Çığ, kar tabakalarının iç ve dış kuvvetler etkisi ile
eğim yönünde gösterdiği akma hareketidir. Kar taba
kalarının birbirlerinden farklı özellikleri olacağından;
çığ, bazen diğer bir tabaka üzerinde kayan bir taba
ka veya tabakalar ile veya tüm tabakaların zemin
üzerinde topluca kaymaları sonucunda oluşabilir.
©COŞKU
Nükleer denemeler çevreye zarar verir
Nükleer enerjinin kullanıldığı santrallerdeki yangın
lar sonucu bir kısım radyoaktif atıklar, çevrenin kir
lenmesine ve etkisi uzun yıllar geçmeyen tahribatın
oluşmasına neden olur. Radyoaktif maddelerin
oluşturduğu radyasyon, içilen suya ve solunan ha
vaya karıştığı için, kimse etkisinden kaçamaz.
Nükleer santrallerde ortaya çıkabilecek radyasyon
sızıntısı veya reaktördeki bir aksama, yalnızca san
tralin bulunduğu bölgeyi değil, bütün dünyayı teh
dit eder. Örneğin; Ukrayna’daki Çernobil şehrinde
ki nükleer santral kazasında ortaya çıkan radyas
yon sızıntısı, başta ülkemizde olmak üzere, komşu
ülkelerde ve bütün dünyada etkilerini göstermiştir.
12631
Sıra Sizde
İğde A ğacı
3
şeklindeki olaylardan hangileri etkide bulunur?
Atatürk, ağaçsız yurt topraklarından üzüntü duyar
dı. Tabiatı ve ağacı çok severdi. Ankara'daki Orman
Çiftliğini boz topraktan ormanlık haline soktu.
Ağaçların dikilişini, tutuşunu, büyüyüşünü adım
adım kollardı. Akköprü tarafından Çiftlik'e giden yo
lun etrafındaki boş topraklar meyvelik olmuştu. Bir
gün bu meyvelikten geçerken birdenbire şoförüne:
A) YalnızI
B) İv e li
— Dur dedi.
C) İve III
D) I, II ve
Arabadan inerek orada bulunanlara:
Ekosistemlerde çevre sorunlarının oluşmasına;
I. Nükleer santrallerde yangın olması
II. Çığ oluşması
III. Sera etkisinin meydana gelmesi
Kazanımlar
1 .12 Atatürk' ün çevre sevgisi ile ilgili uygulama
larını,
— Burada bir iğde ağacı vardı, ne oldu? diye sor
du. Kimse iğde ağacını bilmiyordu. Atatürk'ün biraz
önceki neşesi kalmamıştı. Çünkü Çiftlik'in ilk çorak
günlerinin yeşilliği sökülüp atılmıştı. Yol boyunca
hep iğde ağacını aradı.
— İğde, yaşlanmış ve çelimsiz bir ağaçtı. Fakat ya
şıyordu. Baharda güzel kokular veriyordu , diye sız
landı.
Atatürk, İstanbul'daki büyük ağaçları gördükçe:
A t a t ü r k ’ ün Doğa ve Çevre Anlayışı
Atatürk’ün doğa sevgisi, babası öldükten sonra an
nesi ve kardeşi ile beraber Selanik’in otuz kilomet
re yakınlarında Zübeyde Hanımın ağabeyi olan Hü
seyin Ağa’nın çiftliğine yerleşmeleri ile başlamıştır.
Burada, Atatürk çiftçilik işleri ile uğraşarak, yeşilli
ğe, toprağa ve doğaya ilgi duymuştur. O’nun bitki
ve hayvan sevgisinin ilk belirtileri, bu çiftlik yaşa
mından kaynaklanmaktadır. Çünkü O, ilerki yaşa
mında çiftlikler kuracak, hayvan besleyecek ve
ağaçlandırmaya büyük önem verecektir.
Atatürk'ün sınıf arkadaşlarından Ali Fuat Cebesoy,
O’nun doğa sevgisini belirtirken bir anısını şöyle
anlatır:
“ Harp Akademisi’nin üçüncü sınıfına geçtiğimiz za
man Mustafa Kemal, Selanik’e sılaya gitmeden ön
ce bizde misafir kaldı. O günlerin birinde Satılmış
Çavuş’u da alarak Alemdağı’na uzandık. Arkada
şım samimi bir doğa aşığı idi. Ormanlık yerlerden
çok hoşlanırdı. Öğleye doğru pınar başında mola
verdik. Uzaklarda bir kasır vardı ve manzarası hari
kulade güzeldi. Adeta Mustafa Kemal’i büyüledi.
Oradan ayrılırken Mustafa Kemal: ‘Fuat’ dedi, ‘İn
san yaşlandıktan sonra şehirlerin gürültülü hayatın
dan uzaklaşmalı, böyle sakin ve ağaçlık bir yere çe
kilmelidir. Bak, şu karşıdaki köşk insanın ruhuna
nasıl bir ferahlık veriyor.”
Afet İnan, Atatürk ve Çankaya’nın ilk Cumhurbaş
kanlığı Köşkü için seçilmesini anlatırken şöyle di
yor: “Atatürk’ün Çankaya’yı seçmesinde etken, bir
kaç büyük karakavak ve söğüt ağaçlarının bulun
ması idi. Onların rüzgarlı günlerdeki hışırtısından
daima zevk duyardı.”
— Bunlar da güzel ama, ben yapraklarının ve dalla
rının her yıl ne kadar büyüdüğünü gördüğüm ağaç
larımı seviyorum, derdi.
Vatanı yeşil ve bayındır görmek için çok çalıştı. Ya
lova'yı, Florya'yı o değerlendirmişti. Bursa'yı bir
kaplıca şehri yapmak için uğraşıp durmuştu. Planlı
Ankara onun fikri idi.
Çankaya'daki bahçesini yapan memur şu fıkrayı
anlatmıştı.
Bahçeyi dolaşıyorduk. Çok ihtiyar ve geniş bir ağaç
Atatürk'ün geçeceği yolu kapıyordu. Ağacın bir ya
nı havuz, bir yanı dik bir yokuştu. Atatürk ağaca
yaslanarak güçlükle karşı tarafa geçti. Atıldım,
— Emrederseniz hemen keseyim, efendim, dedim.
Yüzüme baktı:
— Sen hayatında böyle bir ağaç yetiştirdin mi ki ke
seceksin? dedi.
Kaynak: (Babamız Atatürk)
Falih Rıfkı ATAY
Atatürk'ün yeşil ve orman hakkındaki şu sözlerini
de hatırlatalım:
“Ormansız bir yurt vatan değildir.”
“Yeşil görmeyen gözler, renk zevkinden mahrumdur.”
Orman Çiftliği'nin kuruluşu sırasında, şimdi Marma
ra Oteli'nin bulunduğu tepede, çevresindekilere şu
emri veriyordu:
“ Burasını, öyle ağaçlandırınız ki kör bir insan dahi
yeşillikler arasında olduğunu fark etsin.”
0
COŞKU
ÇEVRE SORUNLARI ve ETKİLERİ
1.
[çözüm
Çevrenin kirlenmesiyle ilgili bir görüntü, aşağı
Bir gölde; kirlenmeden önce ve kirlendikten
sonra yaşayan canlıların birey sayıları grafikte
verilmiştir.
1Türlerin birey sayısı
1 Türlerin birey sayısı
80
I
60
_
40
mm
daki şekilde gösterilmiştir.
20
F G H J K
JL G H
Türler
(Temiz gölde)
Türler
(Kirlenmiş gölde)
cr
t®
m m ım |
5-ff İt.
D |w
Grafiğe göre, gerçekleşen değişimlerle ilgi
li olarak aşağıdaki yorumlardan hangisi ya
pılamaz?
Belirtilen durumların oluşmasıyla ilgili ola
rak;
A) G ve H türleri, kirlilikten olumlu yönde etki
lenmişlerdir.
I. Çevre kirlenmesinde insan etkisi fazladır.
B) F ve L türleri, kirlilikten olumsuz yönde et
kilenmişlerdir.
II. Atık maddeler doğal dengeye ve ekosistemdeki canlılara zarar verir.
C) J türünün nesli tükenmiştir.
III. İnsanların bilinçli olması, çevre sorunları
nın azalmasına etkide bulunabilir.
D) K türünün birey sayısı artmıştır.
2.
A) Yalnız
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
Bir göle, kanalizasyon artıklarının karışması
sonucunda, gölde yaşayan canlıların sayısın
daki değişmeler grafikte verilmiştir.
Canlı sayısı
Alabalık
4.
..•••
...... Sazan balığı
\
Beyaz
balık
Bir denizdeki balık sayısı I. şekildeki gibidir.
Denizdeki balık sayısı 50 yıl sonra II. şekildeki
gibi değişim geçirmiştir.
Kanalizasyon
artık miktarı
Bu göl ekosistemiyle ilgili olarak;
I. Ortamın kirlilik oranına en dirençsiz olan
alabalıklardır.
II. Kirliliğin artması, göldeki canlı çeşitliliğini
azaltmıştır.
III. Ortam kirliliğinin artması, sazan balıklarının
birey sayısının artmasına neden olmuştur.
A) Yalnız I
B) İv e li
C) II ve III
D) I, II ve
Buna göre, belirtilen değişmenin oluşması
na, aşağıdakilerden hangisi neden olmaz?
A) Tanker kazalarının artması
B) Kanalizasyon sularının denize boşaltılması
C) Sudaki yosun miktarının artması
D) Balıklardaki ölüm oranının artıp, üreme ora
nının azalması
265
5.
Asit yağmurlarının oluşma durumu, aşağıda
şematik olarak verilmiştir.
Artık madde
cesidi
Çürüme süresi
Cam şişe
4000 yıl
Kağıt parçası
3 ay
Tahta parçası
15 yıl
Plastik parçası
800 yıl
Tabloda verilen bazı artıkların toprağa ka
rışma süresi ilgili olarak;
I. Canlı artıkları daha hızlı toprağa karışır.
II. Endüstri tesislerinin artıkları, toprak ve su
yu uzun süreli olarak kirletir.
III. Çevreye en fazla insanlar zarar verir,
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
Asit yağmurlarıyla ilgili olarak, aşağıda veri
lenlerden hangisi yanlıştır?
A) Bölgedeki motorlu araç sayısının artması,
asit yağmurlarının oluşmasında rol oynar.
B) Fabrika bacalarından çıkan gazların, su
buharıyla birleşmesi asit yağmurlarını oluş
turur.
8.
Büyük şehirlerdeki kirli hava, bu ortamda
yaşayan insanların sağlığına, aşağıdaki za
rarlardan hangisini vermez?
C) Asit yağmurları sera etkisine neden olur.
A) Felç olunması
D) Asit yağmuru su ve toprağı kirletebilir.
B) Nefes darlığı çekilmesi
C) Bulantı ve kusmanın gerçekleşmesi
D) Vücut direncinin zayıflaması
6.
Bir bölgenin havasındaki atık maddeleri oluş
turan faktörler, aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.
9.
Atık miktarı
Temiz havadaki gazlar ve bulunma oranları,
aşağıdaki şemada verilmiştir.
Gaz çeşidi
r ~1
Baca
gazları
Egzos
gazları
Orman
yangını
..............
Karbon
Oksijen
dioksit
Azot oksitler
Temiz havada
Fazla
Az
Yok
Kirli havada
X
Y
Z
Faktörler
Çöplerin
yakılması
Buna göre, hava kirliliği ve etkilerinin önü
ne geçmek için, aşağıdakilerin hangisi etki
li olmaz?
Kirli havada bulunan X, Y ve Z nin miktarı,
aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir?
X miktarı
Y miktarı
Z miktarı
A) Az
Fazla
Fazla
B) Fazla
Az
Fazla
C) Trafikteki araç sayısının artırılması
C) Az
Az
Fazla
D) Ormanların korunması ve gözetlenmesi
D) Fazla
Fazla
Fazla
A) Fabrika bacalarına filtre takılması ve zarar
lı gazların tutulması
B) Çöplerin geri dönüşümle değerlendirilmesi
Q COŞKU
İnsan ve Çevre
Aşağıda şekilleri verilen ekosistem çeşitlerinin isimlerini, altında boş bırakılan yerlere yazınız.
1
Aşağıda verilen besin zincirlerinde boş bırakılan yerlere aşağıdaki canlılardan uygun olan birisinin is
mini yazınız.
/■
Balık
/
Aslan
\
/
................ V
Çürükçül bakteriler
Kedi
1.
Çiçek
-» B ö c e k ------» Serçe
2.
Yonca ------» Koyun ------> Kurt ------>
3.
Ot ------» Çekirge ------ > Kertenkele -
4.
Yosun
Dut yaprağı ------> .........................
7-
\
s
Yılan
v
Çiçek
-» Şahin ------> Sırtlan
Plankton
-> Kelebek
Tırtıl
Atmaca
-» Martı
-» Bukalemun
.......> Serçe
Kartal
Doğan ------ > Sırtlan ------> Şapkalı mantar
B u ğ d a y ------> Tavuk ------ > Tilki
COŞKU
267
A
İnsan ve Çevre
Aşağıda bazı çevre sorunları ve meydana gelme durumları karışık olarak verilmiştir. Belirtilen meydana
gelme durumlarını ilgili çevre sorunlarıyla çizgi çizerek eşleştiriniz.
Çevre Sorunu
Meydana Gelme Durumu
1. Orman tahribi
(A)
2. Çığ
(B)
3. Erozyon
(C)
4. Nükleer kirlilik
(D)
5. Hava kirliliği
(E)
6. Toprak kirliliği
(F)
7. Su kirliliği
(G)
8. Sera etkisi
(H)
9. Asit yağmuru
(l)
10. Aşırı avlanma
(J)
Aşağıdaki şekilde verilen canlıların beslenme şekillerini boş bırakılan yerlere yazınız.
J
268
Q COŞKU
İNSAN ve ÇEVRE
1.
3.
Zeynep, ekosistem kavramını açıklamak için
Yeryüzündeki, kendisine ait coğrafik yapı ve
özellikleri bulunan bölgelere ekosistem denir.
Sahip olduğu bazı özellikleri;
I. Yaşam şartları canlılar için oldukça uygun
bir ortamdır. Çok sayıda, çeşitli bitki ve
hayvan türlerini barındırır.
II. Sıcaklık ortalaması çok yüksektir. Kaktüs,
yılan ve deve gibi kuraklığa dayanıklı can
lıları bulundurur.
III. Kutuplara yakın olup, kışların sert geçtiği
yerlerdir. Az sayıda bitki ve hayvan türünü
bulundurur.
şeklinde olan ekosistemler, aşağıdakilerden hangisinde doğru eşleştirilmiştir?
II
III
A) Çöl
Tundra
Orman
I
Zeynep’in hazırlamış olduğu poster ince
lendiğinde aşağıdaki bilgilerden hangisine
ulaşılabilir?
A) Her canlı, güneş enerjisini doğrudan yaşa
mında kullanır.
C
B) Canlılar, birbirleri ve çevreleriyle etkileşim
halindedir.
•S
C) Canlıların topraktaki mineralleri kullanma
sıyla toprak çoraklaşır.
D) Canlılar, cansız maddelerden bağımsız
olarak yaşamını sürdürebilir.
2.
B) Tundra
Orman
Çöl
C) Orman
Çöl
Tundra
D) Orman
Tundra
Çöl
O
E»
£
£
4.
Merve’nin sınıfı, botanik bahçesine bilimsel bir
gezi düzenlemiştir. Merve ve arkadaşları, bu
rada bulunan kaktüs bitkilerini incelediklerin
de, yapraklarının diken şeklinde olduğunu ve
gövdelerinin su depo ettiğini gözlemlemişler
dir.
Bir ekosistemde bulunan;
I. Kurbağa
II. Böcek
III. Yılan
IV. Kartal
V. Otlar
isimli gruplar arasındaki besin zinciri, aşağıdakilerden hangisinde doğru sıralanmıştır?
Buna göre, belirtilen bitkiler, aşağıdaki ekosistemlerden hangisinde yaşamaya daha
iyi uyum gösterir?
A) I —> II —> III —> IV —> V
A) Çöl ekosistemi
B) V —> II —> I —> III —> IV
B) Orman ekosistemi
O II —» V —> III —> I —» IV
C) Çayır ekosistemi
D) ||| —> II —> I —> IV —> V
D) Yağmur ormanları
Q COŞKU
269]
İnsan ve Çevre
5.
•
X canlısı; güneş ışığı, karbon dioksit ve su
yu besin sentezinde kullanır.
•
Y canlısı; çeşitli bitki ve hayvan türlerini
beslenmesinde kullanır.
•
Z canlısı; ölmüş olan bitki ve hayvan kalın
tılarını parçalayarak beslenir.
7.
A) Orman ekosistemi
B) Ova ekosistemi
C) Çöl ekosistemi
Yukarıda özellikleri verilen X, Y ve Z canlıla
rı, hangisinde doğru eşleştirilmiştir?
X
Y
Gövdelerinde su depolayan kaktüsler ile
kuyruklarında yağ depolayan fareler, aşağı
daki ekosistemlerin hangisinde bulunur?
D) Kutup çevresi ekosistemi
Z
A) Buğday
Aslan
Bakteriler
B) Havuç
Fare
Küf mantarı
C) Sincap
Karga
Maya mantarı
D) Kanarya
İnsan
Bazı bakteriler
8.
Aslıhan, turistik bir bölgeye ailesi ile birlikte
gezi düzenlediklerinde, tarihi eserlerin resim
de görüldüğü gibi zarar gördüğünü (yıpranma
ve aşınma) ve renklerinin kaybolduğunu tespit
ediyor.
Bu problemin nedenini, fen ve teknoloji dersin
de, çevre ve insan ünitesini işlerken öğreniyor.
6.
Beyza’nın sınıfı, öğretmenlerinin eşliğinde okul
larına yakın bir bölgeye biyolojik gezi düzen
lenmiştir. Bölgede; kurbağalara, kurbağa lar
valarına, kertenkele çeşitlerine, taşların altında
yılanlara ve çok sayıda kelebek çeşitlerine
rastlanmıştır.
Öğrenciler bazı örnekleri okullarına getirip, laboratuvarda uygun işlemlerden geçirildikten
sonra okulun uygun bir köşesinde sergilemiştir.
C
fi
</>•
O
U
e
Buna göre, tarihi eserlerde tahribata yol
açan çevre sorunu aşağıdakilerden hangi
sidir?
A) Asit yağmurları
B) Küresel ısınma
C) Toprak kirliliği
D) Nükleer kirlenme
Buna göre, gezi yapılan bölge ile ilgili aşa
ğıdaki verilen açıklamalardan hangisi doğ
rudur?
9.
Çevre sorunlarının önüne geçmek için;
I. Biyolojik çeşitliliğin korunması
A) İklim şartları, canlı yaşamına uygun değildir.
B) Canlılar ve cansız maddeler arasında etki
leşim bulunmamaktadır.
r ~**
'270
■l 7
II. Fabrika ve bina bacalarına süzücü filtrele
rin takılması
III. Organik tarımın yaygınlaştırılması
C) Biyolojik çeşitlilik yönüyle zengin bir or
tamdır.
şeklindeki etkinliklerin hangileri faydalı olur?
D) İlgili ortamda, bir ekosistemin taşıdığı özel
likler bulunmamaktadır.
A) Yalnız
B) I ve II
C) İve III
D) I, II ve
0 COŞKU
İNSAN ve ÇEVRE
1.
Ormanların olduğu bölgelerde canlı türü ve
canlı sayısının çok zengin olmasında, aşağıdakilerden hangisinin etkisi bulunmaz?
4.
Kurbağaların derileri nemli olup, nemli toprak
larda yaşarlar. Soğuk kanlı oldukları için de, ılık
ortamlarda barınırlar.
Buna göre, “kurbağalar” aşağıdaki doğal
bölgelerin hangisinde vaşavamaz?
A) Havanın sıcak, toprağın nemli olması
B) Sık aralıklı yağmurların yağması
2.
C) Bölgeye daha az güneş ışığı ulaşması
A) Göller
B) Kutuplar
D) Çevredeki hayvan çeşit ve sayısının fazla
olması
C) Ormanlar
D) Akarsu çevresi
Canlıların beslenme ilişkisi, besin zincirini
meydana getirir. Resimde görüldüğü gibi zin
cirdeki herbir canlı, bir halkayı temsil eder.
5.
Buna göre zincirdeki çekirgelerin zamanla
miktarının azalması, besin zincirini nasıl et
kiler?
Resimde ekosistemlerde yaşayan farklı canlı
türleri görülmektedir.
Türlerde gözlenen davranışlar, genetik fark
lılıklar ve beslenme gibi özellikler aşağıda
ki kavramlardan hangisiyle açıklanır?
A) Bitkilerin artmasına neden olur.
B) Kendinden sonra gelen canlıların sayıları
nın artmasına neden olur.
A) Biyolojik çeşitlilik
B) Besin ağı
C) Besin zinciri
D) Ekosistem
C) Bitkilerde büyümenin daha yavaş olması
na neden olur.
D) Hayvanların daha iri vücütlu olmasına kat
kı yapar.
6.
Havanın kirlenmesi ve etkileriyle ilgili;
I. Hava kirliliğinin artması, asit yağmurlarına
neden olur.
3.
Aşağıdaki çevre sorunlarından hangisi, di
ğerlerinden daha geniş bir alana zarar verir?
II. Fabrika sayısının artması, hava kirliliğinin
atmasına etkide bulunur.
III. Karbondioksit gazı havayı kirletmez,
A) Nükleer santrallerin yangınla tahrip olması
B) Çığ oluşması
0
C) Ormanda ağaç kesiminin yapılması
A) Yalnız I
B) I ve II
D) Kaçak yapılaşmanın olması
C) I ve III
D) I, II ve III
COŞKU
271
7.
Doğada hem bitkisel hem de hayvansal kay
naklı beslenen canlılara;
1 0 . Havadaki gazların çeşidi ile oranlarının değiş
mesi havanın kirlenmesine neden olur.
I. İnsanlar
Aşağıda verilen maddelerden hangisi, ha
vanın kirlenmesine neden olmaz?
II. Fareler
III. Çürütücüler
A) Radyoaktif maddeler
şeklindeki gruplardan hangileri örnek veri
lebilir?
A) Yalnız I
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve III
8.
Soner, izlemiş olduğu bir belgeselde, ceylanların ormanlarda, inci ketalinin Van gölünde,
kelaynakların Birecik’in kayalıklarında yaşam(çozüm larını sürdürdüklerini gözlemliyor.
B) Güneş ışığı
C) Sanayi tesislerinin atıkları
D) Karbon, kükürt ve azot oksit gazları
11
Bunun sonucunda ise, her türün kendisi için
uygun olan bir ortamda yaşamını sürdürdüğü
sonucuna ulaşıyor.
Yukarıdaki etkileşimde, doğadaki bitki
sayısının çevre kirliliğinden dolayı yarı yarı
ya azalması durumunda;
I. Yaşayan hayvan sayısının azalması
II. Havadaki oksijen oranının artması
III. Fotosentezle üretilen, besin miktarının azal
ması
9.
olaylarından hangileri gerçekleşebilir?
Soner’in anlatmış olduğu ekolojik bilgi, aşa
ğıdaki kavramlardan hangisi ile ifade edilir?
A) Yalnız
B) İv e li
A) Besin zinciri
B) Ekosistem
C) İve III
D) I, II ve
C) Habitat
D) Popülasyon
Okyanus ekosisteminin özellikleriyle ilgili,
A) Farklı derinliklerinde değişik canlılar yaşar.
12. Günümüzde gerçekleşen çevre sorunlarına,
aşağıdakilerden hangisi örnek verilemez?
A) Hava, su ve topraktaki atık madde oranının
artması
B) İçerisinde çok sayıda canlı türü vardır.
B) Tarım alanlarının artması
C) En fazla canlı, okyanusun derin olan kısım
larında bulunur.
C) Küresel ısınmanın artması ve yağışların
azalması
D) Yunus ve balina gibi memeli canlılar yüze
ye yakın olan derinliklerde bulunur.
D) Asit yağmurlarının oluşması ve bitki yap
raklarının kurumaya başlaması
Q COŞKU
İNSAN ire ÇEVRE
1.
Akdenizde yaşayan bir balık türüne ait olan bi
rey sayısının, zamanla azaldığı belirleniyor.
4.
Balık sayısının azalmasına, aşağıdakilerden hangisi neden olmaz?
A) Havanın temizlenmesi ve nem oranının ar
tırılması
A) Su kirliliğinin artması
B) Topraktaki canlı kalıntılarının ayrıştırılması
B) Balıkların ürettiği yumurta sayısının artması
C) Hayvanların barınmaları ve çoğalmaları
için ortam oluşturulması
C) Balıkların avlanma oranının artması
D) Balıkların beslenme olanaklarının azalması
2 . Belli bir denizdeki
Ekosistemdeki bitki türleri, aşağıdaki faali
yetlerden hangisinin gerçekleşmesinde rol
oynamaz?
D) İnsanların besin ve yakacak ihtiyacının sağ
lanması
1Balık sayısı
balık sayısının yıl
lara göre değişi
mi, şekildeki gibi
olmuştur.
Nuran’ın, gazete ve görsel basındaki haberlerde; asit yağmurları, küresel ısınma ve ozon tarğ p k bakasının delinmesi gibi ekolojik problemler
{çözüm dikkatini çekmektedir.
Balık sayısının
bu şekilde değiş
mesine, aşağıda
ki olaylardan han
gisi neden olmaz?
Bu problemlerin çözümü için arkadaşlarıyla sı
nıfında çeşitli önerileri tartışmaktadırlar.
5.
Zaman
A) Çevre kirliliğinin artması
B) Deniz içindeki su yosunu sayısının artması
C) Denize boşaltılan kanalizasyon sularındaki
artıkların çeşit ve oranının artması
D) Bölgedeki şehirleşme oranının artması
Belirtilen problemler aşağıdaki çevre so
runlarından hangisiyle doğrudan ilgilidir?
3.
I. Böcekler
II. Kurbağalar
III. Bitkiler
A) Toprak kirliliği
B) Su kirliliği
C) Hava kirliliği
D) Nükleer kirlilik
IV. Yılanlar
V. Kartallar
Bir bölgede besin zinciri oluşturan yukarıdaki
canlılardan “böceklerin” aşırı arttığı gözleniyor.
Bu değişimden, aşağıdaki canlı grupların
dan hangisi olumsuz yönde etkilenebilir?
6.
Otobur canlıları yiyerek beslenen canlılara,
aşağıdakilerden hangisi örnek verilemez?
A) Kurbağa
B) Bitki
A) Köpek balığı
B) Kartal
C) Yılan
D) Kartal
C) Fil
D) Aslan
0 COŞKU
<21
İnsan ve Çevre
7.
Bir ekosistemdeki canlı çeşitliliğini belirle
yen faktörler arasında;
I. İklim koşulları
II. Yağışlar ve toprağın nem durumu
8.
10. Aşağıdakilerden hangisi, toprak ve suda
bulunan çürükçüllerin yaşamsal önemini
belirtir?
A) Doğadaki canlı kalıntılarını ayrştırması
III. Sıcaklık değeri
B) Besin ve oksijen tüketmesi
şeklindeki özelliklerden hangileri bulunur?
C) Solunum yaparak havanın karbon dioksit
oranını artırması
A) Yalnız I
B) I ve II
D) Tüketici olarak beslenmesi
C) İve III
D) 1,11 ve III
Bir ekosistemdeki canlılar arasında, şekilde
gösterilen besin ağı bulunuyor.
^
Kartal
1 1. Doğal bir ekosistemde, bazı canlılar arasında
B a lı k ç ı lla r ^
J
^ . L e y le k le r
Yılanlar-
^c ^
Kurbağalar
Kertenkeleler)
i I
daki ifadelerden hangisi doğrudur?
A) Bitkileri besin kaynağı olarak kullanan can
lılar sadece böcekler ve farelerdir.
B) Bu besin ağında kartal ve yılanlar dışında
etçil beslenen canlı yoktur.
C) Kartallar ve yılanlar üç farklı canlıyı besin
kaynağı olarak kullanmaktadır.
A) Bölgedeki farelerin sayısı, yeşil bitkilerin
miktarının azalmasından etkilenmez.
B) Bir besin kaynağından, birden fazla hay
van türü faydalanabilir.
C) Üretici organizmalar, farklı canlılar tarafın
dan doğrudan besin kaynağı olarak kulla
nılabilir.
D) Yılanlar, farklı canlıları besin kaynağı olarak
kullanabilir.
D) Yeşil bitkilerden kartala doğru ancak iki
farklı besin zinciri oluşturulabilir.
12. Aşağıdaki ifadelerden hangisi, doğada gö
rülen “sera etkisi” olayını açıklar?
9.
Toprağın kirlenmesine, aşağıda verilen
olaylardan hangisi etkide bulunmaz?
A) Bakterilerin ölü canlıları ayrıştırması
B) Fabrika atıklarının toprağa bırakılması
C) Evsel çöplerin yakılması
D) Bitki zararlılarından korunmak için, tarım
sal mücadele ilaçlarının kullanılması
274
A) Havadaki karbon dioksit gazının güneş ışı
ğını tutarak, atmosferin ısınmaya başlaması
B) Havadaki karbon dioksit azlığı nedeniyle
atmosferin aşırı soğuması
C) Güneşin dünyaya aşırı yaklaşması
D) Bir bölgenin havasındaki gaz oranlarının
değişmesi sonucu, yağmur ve kar yağışla
rının artması
©COŞKU
İNSAN ve ÇEVRE
1.
Bir ormandaki geyik sayısının değişmesinde;
4.
I. Beslenme şartları
II. Üreme oranı
Tür melezleriyle ilgili olarak, aşağıda veri
len açıklamaların hangisi söylenemez?
A) Farklı türlerin üremesinden oluşur.
III. Göç yapılması
B) Yeni tür özelliklerine sahip değildir.
gibi faktörlerden hangileri etkili olabilir?
C) İki farklı canlının özelliklerine sahiptir.
A) YalnızI
B) İ v e l i
D) Oluşmasını sağlayan türlere göre, daha
uzun bir süre yaşar.
C) Yalnız III
D) I, II ve III
Temiz bir akarsu ortamında bulunan, canlı tür
leri ve birey sayıları I. grafikteki gibidir.
2.
Aynı akarsu kirlendiği zaman, canlı türlerinin
sayılarındaki değişim II. grafikte gösterildiği gi
bi gerçekleşiyor.
ı Türlerin birey sayısı
200
M
150
Bir ekosistemdeki bitki sayısının şekilde
gösterildiği gibi değişmesine;
“ Türlerin birey sayısı
200
150
L
100
100
m
50
I. Çığ oluşması
o
II. Yangınların çıkması
III. Kaçak ve plansız yapılaşmanın olması
B) İv e li
C) İv e III
D) I, II ve
— 0
L M
O P
Türler
Şekil -1
Türler
Şekil - 2
Akarsu kirliliğine bağlı olarak gerçekleşen
değişimlere göre;
şeklindeki olaylardan hangileri neden ola
bilir?
A) Yalnız I
50
K jl M N O P
I. K ve O türleri, kirli ortamda daha fazla ge
lişme göstermiştir.
II. Kirlilikten en fazla etkilenen N türü olmuş
tur.
III. Ortamın kirli veya temiz oluşu M türünün
gelişimini etkilememiştir.
3.
şeklindeki yorumlardan hangilerinin yapıl
ması doğru olur?
I. Tarım alanlarının azalması
II. Evsel çöplerin çevreye yığılması
III. Ormandaki büyük ağaçların kesilmesi
Yukarıdaki olayların gerçekleşmesine ne
den olan faaliyetler arasında, aşağıdakilerden hangisi bulunmaz?
A) Yalnız II
B) İve III
C) II ve III
D) I, II ve
A) İnsan nüfusunun artması
B) İnsanların çevre konusunda eğitilmesi
C) Doğal kaynakların aşırı ve bilinçsiz şekilde
kullanılması
D) Sanayileşmenin düzensiz ve plansız ola
rak yapılması
Q COŞKU
6.
Aşağıda verilen ekosistemlerden hangisi di
ğerlerinden daha geniş bir alan kaplar?
A) Orman
B) Ova
C) Okyanus
D) Çöl
275
İnsan ve Çevre
7.
Bir ekosistemdeki besin zincirini oluşturan
canlı gruplarının baştan sona doaru dizilişi,
hangisinde doğru verilmiştir?
A) Üreticiler - Otobur tüketiciler - Etobur tü
keticiler - Ayrıştırıcı tüketiciler
10. Toprak kirlenmesinden, aşağıdakilerden
hangisi daha çok etkilenir?
A) Bitkiler
B) Mantarlar
C) Hayvanlar
D) İnsanlar
B) Üreticiler - Ayrıştırıcı tüketiciler - Etobur tü
keticiler - Etobur tüketiciler
C) Üreticiler - Otobur tüketiciler - Ayrıştırıcı
tüketiciler - Etobur tüketiciler
D) Otobur tüketiciler - Etobur tüketiciler - Ayrıştırıcı tüketiciler - Üreticiler
8.
Buğday
Yılan
Çekirge
Fare
A) Buğdaylar kendi besinlerini kendisi üretir.
B) Çekirgeler azalırsa, fareler hızlı bir şekilde
artmaya başlar.
9.
1 1 . Tarımda, DDT (Böcek öldürücü kimyasal ilaç)
kullanımı süresince, toprak ve balıklarda DDT
nin birikme oranları, aşağıda verilmiştir.
DDT kullanılmaya başladıktan sonra oluşan
sonuçlarla ilgili olarak;
I. DDT kullanımı arttıkça, toprak ve balık vü
cudunda DDT birikme oranı da artar.
II. DDT kullanımı sona erdiği halde, balıklar
da DDT birikimi artmaya devam etmiştir.
III. DDT maddesi, topraktan suya, sudan da
balıklara geçmiştir.
C) Farelerin sayısında meydana gelen deği
şimden, hem çekirgeler hem de yılanlar
doğrudan etkilenir.
dur?
D) Yılanlar, etçil olarak beslenen organizma
lardır.
A) Yalnız
B) I ve I
C) İve III
D) live
Bir bölgedeki kalıcı (uzun süreli) toprak kir
lenmesine;
I. Çürükçül canlıların kalıntıları parçalaması
II. Kimyasal gübrelerin toprakta birikmesi
III. Tarımsal mücadele ilaçlarının toprağa ka
rışması
12. Ekosistemdeki “Tüketici” canlılar;
I. Çevrelerinden hazır besin alma
II. Besin zincirinde, üretici türlerden daha çok
sayıda bulunma
III. Bitkisel veya hayvansal kaynaklı olarak bes
lenme
şeklindeki olaylardan hangileri neden ola
bilir?
şeklindeki özelliklerin hangilerine sahiptir?
A) I ve II
B) I ve III
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) II ve III
D) I, II ve III
C) I ve III
D) I, II ve III
0 COŞKU
İNSAN ve ÇEVRE
1.
Bir bölgedeki doğal dengenin bozulması
na;
4.
I. Bölgedeki canlı çeşitliliğinin artması
Havada asit yağmurlarının oluşmasını sağ
layan atıklar;
I. Hava kirliliği
II. Fabrikaların verimli tarım arazileri üzerine
kurulması
II. Su kirliliği
III. Toprak kirliliği
III. Bölgedeki ormanların korunması
faktörlerinden hangileri neden olabilir?
şeklindeki kirlenmelerden hangilerine ne
den olabilir?
A) Yalnız II
B) I ve II
A) Yalnız I
B) I ve II
C) İve III
D) II ve III
C) I ve III
D) I, II ve III
5.
2.
Bir ormandaki bitkile Bitki sayısı
rin sayısı, zamana
bağlı olarak şekildeki
gibi değişiyor.
l
Bir ekosistemde belli bir alanda yaşayan aynı
türe ait canlı topluluğuna habitat denir.
Zaman
II
İnsanlar, hayvanlar, bitkiler ve mikroorganizmalar
ekosistemin canlı elemanlarıdır.
Bu olaya bağlı olarak, ormandaki hayvanla
rın sayısı, hangisindeki gibi değişebilir?
III
Ekosistemlerdeki besin zincirleri biraraya gelerek
besin ağını oluşturur.
Bu tablodaki numaralı bilgilerden doğru ve
yanlış olanlar, aşağıdakilerden hangisinde
verilmiştir?
Hayvan sayısı
I
II
İli Zaman
I
II
I
II
I
III Zaman
D) Hayvan sayısı
C) Hayvan sayısı
Zaman
Zaman
6.
3.
Canlılar ve çevreleriyle ilgili bazı bilgiler tablo
da verilmiştir.
Çevre kirliliğine neden olan;
I. Tarımsal mücadele ilaçları
II. Doğal ve yapay gübreler
III. Endüstriyel atıklar
II
III
A)
Doğru
Yanlış
Doğru
B)
Yanlış
Doğru
Doğru
C)
Doğru
Yanlış
Yanlış
D)
Yanlış
Yanlış
Doğru
Tür, popülasyon ve ekosistem arasında;
I. Bir popülasyonda, bir türe ait çok sayıda
birey vardır.
II. Bir ekosistemde çok sayıda popülasyon
vardır.
III. Dünya’da tür sayısı kadar popülasyon vardır,
şeklindeki faktörlerden hangileri, hem top
rak hem de su kirliliğine neden olur?
şeklindeki ilişkilerden hangileri bulunur?
A) Yalnız I
B) I ve II
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
C) I ve III
D) I, II ve III
Q COŞKU
277İ
İnsan ve Çevre
7.
Besin zincirinde; valnız üretici canlıları yi
yerek beslenen türlerle ilgili olarak;
I. Otobur olarak yaşarlar.
II. Bitkilerin yoğun olarak bulunduğu yerlerde
sayıları fazladır.
III. Doğadaki sayıları etçillere bağlı değildir,
8.
A) Yalnız I
B) Yalnız
C) İv e li
D) II ve III
Doğal bir kara ekosisteminde, farklı canlılar
arasında gerçekleşen beslenme ilişkileri, aşa
ğıdaki şekilde gösterilmiştir.
-Çekirgeler------- ► Kurbağa^
Yeşil bitkiler
10. Çevre sorunları ve etkileriyle ilgili olarak,
aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır?
A) Bitkilerin azalması, hayvanların beslenme
ve barınma imkanını azaltır.
B) Hava ve su kirliliğinin artması, canlı ölüm
lerinin artmasına neden olur.
C) Çevre sorunları, ekosistemdeki yaşam ko
şullarına etkide bulunmaz.
D) Atık maddeler çevre sorunlarının oluşması
na neden olur.
11. Bir popülasyonda, birey sayısının zamana
bağlı değişimi grafikteki gibi gerçekleşiyor.
ı Birey sayısı
....... 30#c
► Tavşan--------- ► Atmaca r
/
, .40 8C \
Yılan• Serçe \
Bu beslenme ilişkileriyle ilgili olarak;
I. Çekirge, tavşan ve serçe otçul olarak bes
lenmektedir.
40
50
60
70
\
Nem yüzdesi
80 90
Bu grafikteki bilgilere göre;
I. Ortam sıcaklığındaki her artış, popülasyonun birey sayısının azalmasına neden olur.
III. Bu beslenme ilişkisinde yılanların azalması
tavşan, serçe ve atmacayı doğrudan etki
ler.
II. Bu türün en iyi gelişmesi % 55 nem ve
30°C sıcaklıkta gerçekleşir.
III. Ortam sıcaklığı ve nemin farklı canlı türleri
üzerindeki etkisi farklıdır.
sonuçlarından hangilerine ulaşılabilir?
A) Yalnızll
B) İve III
A) Yalnız
B) Yalnız
C) II ve III
D) I, II ve
C) Yalnız
D) İv e III
Aşağıdaki ekosistemlerden hangisinin ya
pısında bulunan canlı çeşitliliği, diğerlerin
den daha fazladır?
A) Çalılık bölgeler
278
30
II. Bu besin zincirlerinde, kurbağa ve atmaca
dışında etçil beslenen canlı yoktur.
dur?
9.
20
12. Üretici ile tüketici canlılar arasında, aşağı
daki etkinliklerden hangisi ortak değildir?
A) Solunum yapma
B) Tropikal yağmur ormanları
B) Büyüme ve gelişme
C) Çayırlık ovalar
C) İhtiyaç duyduğu besinleri üretme
D) Kaktüs ve hurmaların olduğu çöller
D) Boşaltım yapma
Q COŞKU
İNSAN ve ÇEVRE
1.
Asit yağmurları etkisiyle, aşağıda verilen
olaylardan hangisi gerçekleşmez?
Ekosistemlerde bulunan popülasyonlara;
A) Bitki ölümlerinin artması
II. Uludağ’daki çam ormanı
I. Sapanca gölündeki sazan balıkları
B) Toprağın kimyasal yapısının bozulması
III. Antalya’daki dağ keçileri
C) Doğadaki canlı sayısının artması
şeklindeki canlı gruplarından hangileri ör
nek verilebilir?
D) Tarımsal verimin düşmesi
2.
A) Yalnız
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
Aşağıdaki tabloda, bir sanayi şehrindeki, ha
vayı kirleten en önemli etmenler gösterilmiştir.
Bir orman ekosistemindeki ağaçların büyük
bir bölümü yangın sonucu yok olmuştur.
Bu olaydan bir süre sonra, ekosistemde
aşağıdakilerin hangisi gerçekleşmez?
A) f Ormandaki hayvan
sayısı
Bu tablodaki verilenlere göre, havanın kir
lenmesini engellemek için, aşağıda belirti
len önlemlerden hangisi en çok etkili olur?
Toprağın erozyona
uğrama oranı
B)
Zaman
Zaman
A) Arabaların düzenli egzoz kontrolü yapıla
rak, gerekli filtreler takılmalıdır.
B) Her türlü, toz meydana getirebilecek alan
lar temizlenmelidir.
C) Evlerde ve fabrikalarda kullanılan yakıtlar,
özenle seçilmeli ve bacalara filtre takılmalıdır.
D) Sanayi tesislerinde, azotlu artık oluşturan
maddelerin kullanılması engellenmelidir.
6.
3.
Türün özellikleriyle ilgili olarak, aşağıda ve
rilen açıklamaların hangisi yanlıştır?
A) Aralarında eşleşerek, üreme özelliğine sa
hip bireyler meydana getirirler.
B) Her türün genetik yapısı farklıdır.
Ekosistemlerdeki biyolojik çeşitliliğin azal
masına:
I. İnsan nüfusu ve kentleşmenin artması
II. Ormanların yanması ve ağaç kesimlerinin
artması
III. Çevre kirliliğinin artması
şeklindeki olaylardan hangileri etkide bulu
nabilir?
C) Her tür sadece bir bölgede yaşayabilir.
D) Bir türe ait bireyler popülasyonun oluşma
sını sağlar.
Q COŞKU
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
1279
İnsan ve Çevre
7.
Aşağıdakilerden hangisi, besin zincirinin
oluşma nedenleri arasında bulunmaz?
A) Toprağın oluşmasını sağlama
B) Ekosistemlerdeki canlı etkileşimini sağla
ma
C) Üreticiden tüketicilere madde aktarma
D) Canlılar arası besin aktarımını sağlamak
10. Doğadaki besin zincirleri arasında, aşağıdakilerden hangisi farklılık oluşturur?
A) Besin zincirinin başında üretici canlıların
bulunması
B) Besin zincirinin, farklı türleri içererek çok
uzun bir yapıda olması
C) Besin zincirinde otobur ve çürükçül canlı
ların bulunması
D) Besin zincirindeki birey sayısının zamanla
değişebilmesi
8.
Bir ekosistemdeki üretici canlıların (bitkilerin)
sayısı, grafikteki gibi değişmiştir.
1 1. Aşağıda şekilde bir orman ekosistemindeki
besin ağı gösterilmiştir.
Bu değişime neden olan olaylarla ilgili, aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) I. de, ortamdaki otçul canlı sayısı azalmış
tır.
B) II. de, otçul canlılar en fazla oranda besin
tüketimi yapmıştır.
C) III. de, ortamdaki otçul canlı sayısı artmış
olabilir.
Bu besin ağından, aşağıdaki besin zincirle
rinden hangisi oluşturulamaz?
D) Üreticilerin sayısı, III. ve IV. zaman aralığın
da azalmıştır.
A) Otlar - Fare - Yılan - Şahin
B) Otlar - Çekirge - Kurbağa - Yılan - Şahin
C) Otlar - Çekirge - Kertenkele
D) Otlar - Çekirge - Kurbağa - Fare
9.
Bir bölgedeki bitki ve hayvan türlerinin ve çe
şitlerinin sayıca zenginliğine biyolojik çeşitli
lik denir.
Ekosistemlerdeki biyolojik çeşitlilikle ilgili
olarak;
I. Ekosistemlerdeki doğal dengeyi sağlar,
Dünya’yı yaşanabilir hale getirir.
II. Ekosistemlerin biyolojik çeşitliliği farklılık
oluşturur.
III. Biyolojik çeşitlilik zamanla azalmaktadır,
1 2. Doğal ortamda yaşayan,
I. Ayrıştırıcılar
II. Otçullar
III. Üreticiler
IV. Etçiller
isimli canlılar arasında, hangi dizilişte besin
zinciri oluşabilir?
A) Yalnız
B) İv e li
A) l - l l l - l l - l
B) I I I - | - | | - I V
C) İve III
D) I, II ve
C) III - I I - I V - I
D) || - i v - I - I I I
0 COŞKU
İNSAN ve ÇEVRE
1.
Aşağıda verilen canlı gruplarından hangisi,
su ekosistemi içerisinde bulunmaz?
4.
Aşağıda verilenlerden hangisi, bir bölgede
ki toprağın kirlenmesine neden olmaz?
A) Üreticiler
B) Bakteriler
A) Sulamaya yönelik barajların yapılması
C) Hayvanlar
D) Ağaçlar
B) Evsel çöplerin toplanarak, orman içlerine
atılması
C) Volkanik olayların oluşması
D) Tarla ve bahçelerde yoğun kimyasal gübre
kullanılması
2.
Bir bölgedeki bazı canlılar arasında bulunan
beslenme ilişkisi, şekilde gösterilmiştir.
5.
Bu beslenme ilişkisiyle ilgili olarak, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
1
Bu değişim olayına bağlı olarak, bölgedeki
bitkilerin ve etçil canlıların sayısı, aşağıdakilerden hangisindeki gibi değişir?
«to
A) Tüketiciler beslenmek için bitki türlerine
bağımlıdır.
Bir ekosistemdeki otçul canlıların sayısı, göç
ve üreme sonucu grafikteki gibi değişmiştir.
O
£
B) Üreticiler, dış ortamdan herhangi bir mad
de almazlar.
A) Hem etçiller, hem de bitkiler azalır.
C) Bu besin zincirinde, böcek ve fareler otobur olarak beslenir.
C) Etçiller artarken, bitkiler azalır.
B) İki canlı grubunun da birey sayısı artar.
D) Bitkiler artarken, etçiller azalır.
D) Bir türden, birden fazla canlı faydalanabilir.
3.
Bir bölgenin yapısında bulunan;
I. Tür
Orman yangınlarının meydana gelmesine;
I. Kuraklık ve yüksek sıcaklıkların uzun süre
li olarak gerçekleşmesi
II. Popülasyon
III. Habitat
II. İnsanların piknik alanlarında tedbirsiz ha
reket etmesi
IV. Ekosistem
0
6.
III. Orman tabanındaki otların kuruması
isimli kısımların küçükten büvüae doâru sı
ralanması hangisinde verilmiştir?
olaylarından hangileri neden olabilir?
A) I - I I - I I I - I V
B) IV - I I I - I I - I
A) YalnızI
B) İ v e l i
C) II - III - 1 - IV
D) I - I I I - I I - I V
C) I ve III
D) I, II ve III
COŞKU
İnsan ve Çevre
7.
Sonbahar aylarında; bitkilerin sararan yaprak
ları dökülerek, toprak üzerinde birikir. Bir süre
sonra, bu yapraklar ve bitki kalıntıları parçala
narak ortadan kaybolur.
10. Bir türe ait bireylerin çoğalma hızını azaltan bi
yolojik ve fiziksel etkenlerin tümüne çevre di
renci denir.
Aşağıdakilerden hangisi, çevre direncini
oluşturan etmenlerden birisi değildir?
Yukarıda anlatılan olayla ilgili olarak;
I. Dökülen yaprak ve kalıntılar, bazı bakteri
ve mantarların besin kaynağını oluşturur.
A) Besin yetersizliği
B) Bulaşıcı hastalıklar
II. Bitki kalıntıları zamanla toprağın humus
(mineral) oranının artmasını sağlar.
C) Su kaynaklarının artması
D) Yaşama alanının yetersizliği
III. Bu olay, doğadaki bazı madde döngüleri
nin gerçekleşmesini sağlar.
şeklindeki bilgilerden hangileri doğrudur?
A) Yalnız
B) İvel i
C) İve III
D) 1,11 ve
1 1. Yeryüzünün en büyük ekosistemlerinden biri
deniz ekosistemleridir.
f i
Ççozum
8. Bir göldeki balık sayısı, zamana bağlı olarak
grafikteki gibi değişim geçiriyor.
Bu durumun oluşmasıyla ilgili olarak, hangi
ifade doğru değildir?
A) l’de, balıkların beslenme veya korunmayla
ilgili problemleri olabilir.
Deniz ekosistemlerindeki hayvanların çe
şitliliğinde, aşağıdaki faktörlerden hangisi
etkili değildir?
A) Suyun tuzluluk oranı
B) ll’de, bir kısım balıklar avlanmış olabilir.
B) Suyun sıcaklılığı
C) Balık yoğunluğu l’de artmış; ll’de ise azal
mıştır.
C) Bitki çeşitliliği
D) Balıkların yaşama şansı l’de artmış; ll’de
ise azalmıştır.
D) Hayvanların büyüklülüğü
12. Bir ekosistemde gerçekleşen;
9.
Üretici olarak yaşayan canlılar;
I. Işık, karbon dioksit ve suyu kullanarak be
sin üretme
II. Bütün ekosistemlerde bulunma
III. Kendine benzer yeni bireyler meydana ge
tirme
282
I. Endüstriyel artıkların arıtılmadan çevreye
bırakılması
II. Evsel çöplerin ve tarım ilaçlarının denizlere
boşaltılması
III. Kanalizasyon sularının akarsulara karışması
gibi özelliklerden hangilerine sahiptir?
şeklindeki olaylardan hangileri, su kirliliği
ne neden olabilir?
A) Yalnız I
B) I ve II
A) Yalnız I
B) I ve II
C) İv e III
D) l,ll ve III
C) II ve III
D) I, II ve III
0 COŞKU
.UNITE
Giineş Sistemi ve
Ötesi; Uzay Bilmecesi
♦
♦
GOK CİSİMLERİNİ
TANIYALIM
Yıldızların da bir hayat süreçleri vardır. Yıldızlar canlı
değildir ama yıldızlar da canlılar gibi doğar, yaşar ve
ölür. Ömrü sona eren dev yıldızlar şiddetli bir patla
ma ile parçalanır. Ortaya çıkan parçalar, uzay boşlu
ğuna dağılır. Dağılan parçalardan gezegenler oluşur.
j
1 . 1 G ök cisimlerini çıplak gözle gözleyerek özel
Yıldızlar sıcak ve parlak gaz
kütleleridir. Ömrü tükenme
miş yıldızlar belirli yaşlarda ı
etrafa ısı ve ışık
yayar. Yıldızların yayd'ğ' *Ş'k farklı renklerdedir. En
sıcak yıldız mavi ya da beyaz renkte,
orta sıcaklıktaki yıldız sarı renkte, en
soğuk yıldız ise kırmızı renkte ışık ya
yarlar.
liklerini belirlemeyi,
1 .2 U zayda, çıplak gözle gözleyebildiğimizden
çok d a h a fazla gök cismi olduğunu,
G ö k C isim le rin i Tanıyalım
Bir gece vakti bulutsuz bir havada gökyüzüne bak
tığımızda, binlerce yıldız ve Ay’ı görebiliriz.
Örnek -1
-f
%
Uzayla ilgili konuşan üç öğrencinin yorumları aşağıdaki gibidir.
Gözlerimizle görebildiklerimiz, var olan gök cisim
lerinin pek az bir kısmıdır. Farklı gözlem araçları kul
landığımızda görüp inceleyebileceğimiz çok daha
fazla sayıda gök cismi vardır. Gözlemlediğimiz gök
cisimlerinin şekilleri, renkleri ve parlaklıkları birbirle
rinden farklıdır.
En kolay gözlemlediğimiz ve
hareketlerini izleyebildiğimiz
gök cismi Ay’dır. Geceleri
gökyüzünde gördüğümüz
irili ufaklı parlayan cisimlerin
pek çoğu yıldızlardır. Yıldız
deyince ilk aklımıza gelen Türk Bayrağı’ndaki yıldız
şeklidir.
Buna göre, hangi öğrencilerin yorumu doğru
dur?
Küresel bir şekle sahip olan yıldızlar çevresine ısı
ve ışık yaydığından parlak cisimler şeklinde görü
lür. Yıldızların bulutsu adı verilen, kızgın gaz ve toz
yığınlarının bir araya gelip sıkışmasıyla meydana
geldiğini düşünülmektedir.
Bütün gök cisimlerinin çıplak gözle görülmesi müm
kün değildir. Yıldız ne kadar çok enerjiye sahipse o
kadar çok parlak görünür. Enerjileri farklı olduğun
dan yıldızlar farklı renk ve parlaklıktadır. Enerjilerini
kaybettikçe renk ve parlaklıkları da değişir. Yalnız
Gürbüz’ün yorumu doğrudur.
O
N ih a rı
Çözüm
Q COŞKU
Gök Cisimlerini Tanıyalım
Sıra Sizde
Kuyruğun uzunluğu ve şekli zamanla değişir. Kuy
ruklu yıldız Güneş çevresinde dolanırken Güneş’e
yaklaştıkça üzerine çarpan ışık ışınları onların par
lak görünmesini sağlar.
î
- * Isı ve ışık yayarlar.
Doğar, büyür ve ölürler.
- * Sıcaklıklarına göre farklı renklerde görülürler.
Yukarıdaki bilgiler, hangi gök cismi ile ilgili veril
miştir?
A) Ay
B) Yıldız
C) Dünya
D) Uzay
Ayrıca bu gök cismi Güneşe yaklaştıkça ısınmaya
ve kısmen erimeye başlar. Bu sırada kopup etrafa
yayılan buzla karışık toz ve taş parçaları serbest ka
lır. Güneş rüzgârlarıyla itilen bu kısım kuyruklu yıldı
zın kuyruğunu oluşturur. İşte kuyruklu yıldızdan ko
pan bu parçalar meteorları oluşturur.
Dünya’dan 76 yılda bir gözlemlenebilen Halley ve
Dünya’dan en son izlenebilen kuyruklu yıldız 2002’de
gözlemlenen Ikaye - Zhang de kuyruklu yıldızdır.
Kazanımlar
Aslında kuyruklu yıldızlar yıldız değildir. Ancak kuy
ruklu yıldız Güneş çevresinde dolanırken Güneş’e
yaklaştıkça buzun erimesiyle saçılan taş, toz parça
larının serbest kalmasıyla kuyruk görüntüsüne sa
hip olur.
1 .3 Bilinen takım yıldızlarını,
1 .4 Kuyruklu yıldızları
(D
Örnek - 2
Takım yıldızları
Dünya’dan bakıldığında bir arada duruyormuş gibi
görünen yıldız gruplarına takımyıldızı adı verilir.
Kuyruklu yıldızlar, hangi gök cismi etrafında bir
yörünge takip eder?
Bir arada bulunarak takımyıldızlarını oluşturan yıl
dızlar farklı büyüklük, sıcaklık ve özelliktedir.
Eski insanlar bunları hayali
çizgilerle birleştirmiş ve
bunlara çeşitli cisim veya
hayvan isimleri vermişler
dir. Yandaki Büyükayı ta
kımyıldızı takımyıldızlarına
örnektir.
Küçükayı, Orion, Çoban, Ej
derha ve Kuzey tacı diğer ta
kımyıldızlarının adlarıdır. Ku
tup yıldızı, küçükayı takımyıl
dızında bulunur.
K u y ru k lu Y ıldızlar
Dünya
D> 1
t m
Ay
w
Jüpiter
Çözüm
Kuyruklu yıldızların yörüngeleri Güneş etrafında ve
elips şeklindedir. Dünya ya da Ay etrafında olsaydı,
kuyruklu yıldızları daha sık görürdük.
Cevap A
A vcı ta kım yıld ız ı
Kuyruklu yıldız; Güneş çevresinde uzun ve eliptik
bir yörüngede dolanan donmuş hâlde bulunan
gaz, toz ve taş
parçalarından
meydana ge
len bir gök cis
midir. Kirli kar
topu olarak da
adlandırılır. Kuy
ruklu yıldız, as
lında bir yıldız
değildir. Kuyruklu yıldızın baş ve kuyruk kısımları
vardır. Kuyruk kısmı gaz ve toz bulutlarından oluşur.
0 COŞKU
Güneş
C)
Sıra Sizde
2
Aynur’un takımyıldızları ile ilgili aşağıdaki düşün
celerinden hangileri yanlış bilgi içerir?
Koç, yay, ikizler,
yengeç gibi burç
isimleri takımyıl
dızı adıdır. Fakat
bunlarla ilgili e t
kiler gerçek
değildir.
Aynur
Bir takımyıldızını
oluşturan yıldızlar
birbirlerine çok
yakın ve benzer
özellikte olmalıdır.
c
£
Takımyıldızları
kuyruklu yıldız
lardan oluşur.
Kazanımlar
Örnek - 3
1 .5 G özlem yaparken, yıldızlarla gezegenleri bir
içozum
Belirli bir ömürleri
vardır.
Şekilleri
küreseldir.
birinden ayırt edileceğini,
1.
G ü n e ş’in d e bir yıldız olduğunu
Kendi ısı ve ışıklarını
üretirler.
—■
Yukarıdaki öğrencilerden kaç tanesi yıldızlar ile
ilgili doğru bilgi vermiştir?
Y ıldız ve G ezegenler
Gökyüzünü gözlemle
diğimizde karşılaşa
cağımız gök cisimle
rinden biri de geze
genlerdir.
Çözüm
Yıldızların belli bir ömürleri vardır. Şekilleri Güneş te
olduğu gibi küreseldir. Isı ve ışık kaynağıdırlar. Renk
leri sıcaklıklarına, dolayısıyla yaşam evrelerine göre
değişir. Dört öğrencinin de ifadesi doğrudur.
Yıldızların ısı ve ışık sa
çan büyük gök cisimle
ri olduğunu öğrendik.
Gezegenler ise Güneş çevresinde dolanan büyük,
-ama yıldızlara göre çok çok küçük- gök cisimleridir.
Gezegenlerle yıldızlar arasındaki farklılıklar aşağı
daki tablodaki gibi olur.
YILDIZLAR
GEZEGENLER
Isı ve ışık kaynağı ol
dukları için ısı ve ışık
yayarlar.
Isı ve ışık yaymazlar, üzer
lerine düşen ışığı yansıtır
lar.
Sıcaktırlar.
Soğukturlar.
Boyutları çok büyüktür.
Boyutları çok küçüktür.
Yanıp sönen, titreşen
ışık noktaları gibi gö
zükürler.
Disk şeklinde görünürler,
yansıttıkları ışık süreklidir
(kesintisizdir).
Gökyüzündeki konum
ları değişmez.
Gökyüzündeki konumlan
geceden geceye değişir.
Gündüz görebildiğimiz tek yıldızdır. Zaten Güneş’in
varlığı gündüz olmasının sebebidir.
•
286
Mİ
I pp
Sıra Sizde
3
Aşağıdakilerden hangisi Dünya’dan 76 yılda bir
gözlemlenebilir?
Kuyruklu Yıldız
Güneş bize en yakın yıldızdır. Dünya’mızın ısı ve
ışık kaynağıdır.
•
Farklı renkte olma
ları sıcaklıkları hak
kında bilgi verir.
Güneş sa
rı - turuncu
renkte ışık
y a y d ığ ın a
göre orta sı
caklıkta bir
yıldız oldu
ğu söylene
bilir.
Yıldız
Büyükayı Takım Yıldızı
Sıra Sizde
4
Uzay araştırması yapan öğrenci bir gök cismi ile il
gili aşağıdaki bilgileri elde ediyor.
-> Gök cismi Güneş etrafında hareket ediyor.
Üzerine gelen ışık ışınlarını geri yansıtıyor.
- * Konumu Dünya’ya göre değişiyor.
Buna göre öğrencinin gözlemlediği gök cismi
A) Galaksi
B)
C) Takım yıldızları
D) Gezegen
Yıldız
^ COŞKU
Sıra Sizde
I. Yıldızların ışıkları sürekli (kesintisiz) görünür.
1 .7 Yıldızlar arasındaki çok uzak m esafelerin
“ışık yılı” adı verilen bir uzaklık ölçüsü biri
miyle ifade edildiğini,
1 .8 M eteor ile gök taşı arasındaki farkı
t
II. Gezegenler bize yıldızlardan çok daha uzaktır.
III. Gezegenler ısı ve ışık kaynağıdır.
Yukarıdaki bilgilerden hangileri yanlıştır?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) I ve II
D) I, II ve III
Uzayda U zaklık Ö lçüm ü
M e te o r ve G öktaşı
Bazen geceleri gökyüzüne baktığımızda ışıklı ci
simlerin kaydığını ve sonra kaybolduğunu gözleriz.
Bu durum halk arasında yıldız kayması olarak bili
nir. Yıldız kayması şu şekilde oluşur:
Geceleri gökyüzünde izlediğimiz yıldız ve gezegen
ler küçücük görünür. Adeta çoğu nokta gibidir. Bu
sebeple onların boyutlarının çok küçük olduğu söy
lenebilir mi? Hayır. Önceki yıllarda öğrendiğimiz gi
bi uzaklık arttıkça cisimlerin daha küçük göründü
ğünü söyleyebiliriz. Küçücük gördüğümüz çoğu yıl
dız, aslında Güneş’ten çok daha büyüktür.
Kuyruklu yıldızlardan kopan toz tanecikleri ve kaya
parçaları Dünya atmosferine hızla girdiklerinde sür
tünmenin etkisiyle ısınır, akkor hâline geçerek ışık
yayarlar. Bu sıradaki hareketiyle geride ışıklı bir iz
bırakırlar. Biz bu m eteor hareketine yıldız kayması
adı veririz.
Yıldızlar arasındaki mesafe, metre, kilometre gibi bi
rimlerle ifade edilemeyecek kadar büyüktür. Bu yüz
den gök cisimleri arasındaki mesafeyi ışık yılı adını
verdiğimiz bir birimle ifade ederiz. Işık yılı, ışığın
uzayda bir yılda aldığı mesafedir.
Atmosfere girdikten sonra yeryüzü
ne ulaşabilen bu meteorlara gök ta
şı adı verilir. Meteorlar düştükleri
yerlerde ciddi hasarlara sebep ola
bilir, yerde derin çukurlar açabilir.
Ay’ın atmosferi olmadığı için Ay
yüzeyine çok sayıda meteor çarp
makta ve m eteor çukurları oluş
turmaktadır. Dünya yüzeyinde bir yere düşen mete
orun oluşturduğu çukur, gök taşı çukuru olarak
adlandırılır.
Bazı yıldızların Dünya’ya olan uzaklıkları aşağıdaki
çizelgede gösterilmiştir.
1 Işık yılı = Işığın bir yılda aldığı mesafe
Alpha Centouri
Dünya
1
2
3
4
5
6
7
8
8
(D
Geceleri gökyüzünde, kayan ve birden
p bire görünüp kaybolan ışıklı cisimler
görülür. Halk arasında.....î .....olarak
bilinen bu olaya, atm osfere girerek
sürtünmeden dolayı yanan......i l . .....
neden olur.
Yukarıdaki paragrafın doğru olarak tamamlan
ması için I ve II boşlukları hangi ifadelerle dol
durulm alıdır?
Çözüm
Paragrafta geçen olay yıldız kayması olarak bilinir.
Bu olaya atmosfere büyük bir hızla giren meteorun
yanması sebep olur. I ve II boşluklarına bu ifadeler
gelmelidir.
Q COŞKU
10
11
12
Işık yılı
<S>
Örnek - 5
Örnek - 4
Pf0fy0nA
“ t*
Güneş
0
Rom 154
Işığın uzayda bir saniyede aldığı yol 300.000 km dir.
Buna göre, ışığın bir yılda aldığı yolu km cinsin
den bulunuz.
Çözüm
Soruda diğer bir ifadeyle 1 ışık yılının kaç km oldu
ğu sorulmuş. Alınan yol = Sürat x Zaman formü
lünden;
x = 300 000 x 365 x 24 x 60 x 60 = 9,46 x 1012 km
olarak bulunur.
Sıra Sizde - 6
Işık hızı ile hareket edebilen bir uzay aracımız
olsaydı, Dünya’mızdan 5 ışık yılı uzaklıktaki bir
yıldıza aidep - gelmek ne kadar zamanda gerçekleşirdi?
A) 5 saniye
B) 5 ay
C) 5 yıl
D) 10 yıl
287
Aşağıda resmi verilen gök cisimlerini ait olduk
ları grup isimleri ile eşleştiriniz.
Aşağıda verilen gök cisimleri ile ilgili özelliklerin
olduğu kutuları ✓ ile işaretleyiniz.
Kendi ışığını
yayar
Gelen ışıkları
yansıtır
Sıcaktır I Soğuktur
© Yıldız
Güneş
Dünya
Büyükayı
Ay
© Gezegen
Halley
Kutup
yıldızı
Güneş
Jüpiter
© Takımyıldızı
Halley
C Kuyruklu yıldız
Dünya
I. Güneş bir yıldızdır.
] 2. Yıldızların şekli köşeli değil, küreseldir.
Aynı gruba ait gök cisimlerinin olduğu yaprak
ları aynı renk boyayınız.
3. Bize en yakın yıldız Ay’dır.
4. Kuyruklu yıldız, yıldız değildir.
5. Yıldızların gökyüzündeki yerleri değişmez.
6. Yıldızların tamamı çıplak gözle görülebilir.
7. Yıldızların sıcaklıklarına göre renkleri deği
şiklik gösterir.
; 8. Işığın 1 saniyede aldığı yola ışık yılı denir.
9. Tüm gezegenler kendi ışıklarını yayarlar.
10.Yıldızlar gezegenlerden çok daha sıcaktır.
I I . Yıldızlar bize gezegenlerden daha yakındır.
12.Takımyıldızı aynı sistemdeki birbirine çok
yakın yıldız grubudur.
¿288
0 COŞKU
GÖK CİSİMLERİNİ TANIYALIM
3.
Uzayda bulunan, yıldız, gezegen, meteor
gibi cisimlerin her birine verilen ortak isim
4.
Uzayda, bulutsu adı verilen gaz ve toz yığın
larının bir araya gelerek sıkışmasıyla mey
dana gelen gök cisimlerine ne ad verilir?
A) Yıldız
B) Gezegen
C) Meteor
D) Uydu
A) Gök cismi
B) Gökada
Gökyüzündeki görünümleri ile bazı cisimle
re veya canlılara benzetilen yıldız grupları
na ne ad verilir?
C) Gök varlığı
D) Gökyüzü
A) Yıldız grubu
B) Meteor
C) Takımyıldızı
D) Gökada
Tüm gök cisimleri aynı parlaklıkta mıdır?
2.
Gökyüzünde çıplak gözle göremediğimiz
gök cisimleri de var mıdır?
0
Gök cisimleri gözümüzle gördüğümüz bü
yüklükte midir?
( çözüm
Ay, bir gök cismi midir?
n p
c s
e b
Yıldızların şekli küresel midir?
Yukarıdaki soruların kaç tanesinin cevabı
“evet”tir?
A) İki
B) Üç
1. Kuyruklu yıldızlardan kopan toz ve ka
ya parçasına verilen ad nedir?
2. Çıplak gözle gündüz dahi görülebilen
yıldız hangisidir?
3. Hangisi takımyıldızlarına bir örnek ola
bilir?
Yukarıdaki soruları cevaplayan Ahmet, verdiği
cevapların olduğu daireleri ziyaret ediyor.
C) Dört
D) Beş
i Gündüz görülebildiği
görü
için yıldızların
en büyüğü 6ı
Güneş'tir.
Güneş bir yıldızdır ama en büyüğü
değildir.
Ä
Güneş'in diğer yıldızlardan daha
büyük görünmesinin sebebi bize en
yakın yıldız olmasıdır.
Buna göre Ahmet sırasıyla hangi numaralı
daireleri ziyaret eder?
Yukarıdaki öğrencilerden kaçının ifadesi
doğru bilgi içerir?
A) 3 - 5 - 7
B) 3 - 4 - 7
A) Birinin
B) İkisinin
C) 2 - 4 - 9
D) 1 - 6 - 9
C) Üçünün
D) Hiçbirinin
0 COŞKU
Gök Cisimlerini tanıyalım
7.
8.
Uzaydaki yıldızlardan en soğuk olanları,
Dünya’dan hangi renkte görülürler?
A) Kırmızı
B) Mavi
C) Beyaz
D) Sarı
Büyükayı
Işık yılı
I
I
Andromeda
Halley
Uzaklık birimi
Kuyruklu
yıldız
I
Yıldız kaymasıI
Meteor
12 .
Atmosfere girerek yeryüzüne ulaşabilen
meteorların yeryüzünde oluşturdukları şe
killere ne ad verilir?
Takımyıldızı
Yukarıdaki kutularda verilen birbiriyle ilişki
li kavramlar ikişerli olarak eşleştirildiğinde
hangisi açıkta kalır?
9.
A) Işık yılı
B) Andromeda
C) Halley
D) Meteor
1 A B birimi hangi iki gök cismi arasındaki
uzaklıktır?
A) Güneş - Ay
B) Güneş - Dünya
C) Güneş - Kutup Yıldızı
D) Dünya - Ay
10. Işığın uzay boşluğunda 1 yılda aldığı uzak
lığa verilen ad aşağıdakilerden hangisidir?
A) Işık hızı
B) Işık yılı
C) Güneş yılı
D) Yıldız hızı
A) Gezegen çukuru
B) Meteor çukuru
C) Göktaşı çukuru
D) Göktaşı tepesi
13.
Kendileri ışık kaynağı değildirler.
•
Gökyüzündeki konumları değişir.
•
Yansıttıkları ışık ile görülebilirler.
Yukarıda hakkında bilgiler verilen gök cis
mi, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Güneş
B) Meteor
C) Yıldız
D) Gezegen
1 4. Uzaydaki yıldızların sıcaklıkları farklıdır. Sıcak
lıkları farklı yıldızlar farklı renklerde görülürler.
Buna göre, en sıcak yıldızlar hangi renkte
görülür?
A) Beyaz
M ıı
I
290
B) Sarı
C) Turuncu
D) Kırmızı
Kuyruklu
yıldız
Küçükayı
takımyıldızı
Yıldız
kayması
Sinemanın
yıldızı
Kuyruklu yıldızların yapısında aşağıdakilerden hangisi yoktur?
Yukarıdakilerden kaç tanesinde, yıldız kav
ramı kullanıldığı halde, yapısında herhangi
bir yıldız içermez?
A) Donmuş buz parçaları
B) Gaz
A) Birinde
B) İkisinde
C) Toz
D) Hava
C) Üçünde
D) Dördünde
Q COŞKU
' ‘ir. W
GÜNEŞ SİSTEMİ
Güneş sistemi’ndeki gezegenler Güneş’e yakından
uzağa şöyle sıralanır; Merkür, Venüs, Dünya, Mars,
Jüpiter, Satürn, Uranüs, Neptün.
Kazanımlar
2. i
G üneş sistem indeki gezegenlerin G ü n eş’e
yakınlık sırasını,
2 .2
G üneş sistem indeki gezegenlerin G ü n eş’e
olan uzaklıklarının “astronom i birim i” (AB)
adı verilen bir uzaklık ölçüsü birimiyle ifade
edildiğini,
2 .3
G üneş sistem indeki gezegenlerin belirli yö
rüngelerde hareket ettiklerini,
Daha önce gezegen olarak nitelediğimiz Plüton,
2006 yılının ağustos ayından sonra gezegen sınıfın
dan çıkartılıp cüce gezegen olarak kabul edilmiştir.
Güneş S istem i
Güneş sistem i, merkezde Güneş ve onun etrafın
da belirli yörüngelerde hareket eden gezegenlerin,
uyduların, kuyruklu yıldızların bulunduğu gök ci
simleri topluluğudur.
m
Örnek - 6
Temel enerji kaynağımız olan Güneş, ışığını bize
yaklaşık 149,6 milyon kilometre uzaktan ulaştır
maktadır.
Oldukça uzun bu mesafeyi ışık yaklaşık 8 dakika 20
saniyede alır. Yani Güneş’ten çıkan ışık ışını yakla
şık 8 dakika 20 saniyede bize gelmektedir.
Güneş’le Dünya arasındaki 149,6 milyon km’lik me
safeye 1 Astronom i Birim i adı verilir ve 1 AB ile
Uranüs
Arif, gezegenleri Gü
neş’e olan uzaklıkları
bakımından uzunluk
ları sırayla artan ok
larla şekildeki gibi
göstermiştir. Arif bu
sıralamada iki geze
genin yerlerini yanlış
göstermiştir.
Hangi iki gezegenin
yerleri kendi arala
rında değiştirilirse bu yanlışlık düzeltilmiş olur?
Neptün 0
gösterilir.
1 AB = 149,6 m ilyon km
A) Uranüs - Neptün
B) Jüpiter - Uranüs
linde bir yörünge izlerler. Bu yüzden gezegenler, Gü
C) Satürn - Jüpiter
D) Mars - Satürn
neş’e zaman zaman yaklaşır, zaman zaman uzakla
şırlar.
Çözüm
Gezegenler, Güneş etrafında dolanırken elips şek
Gezegenlerin Güneş’e yakından uzağa sıralamasını
baş harflerinden oluşan MeVeDüM JüSUN ifade
siyle hatırlayabilirsiniz. Bu sıralamaya göre, Satürn
ve Jüpiter’in yerleri değişirse yanlışlık düzelmiş olur.
elips şeklinde yörünge
© CO ŞKU
Dünya
Cevap C
i' :.£t;s
i;' tef
Güneş Sistemi
3. Dünya
Sıra Sizde - 7
ş J?
uM
t,
#
1
• •
§
e#
İm
k
'O /
%%
Güneş’in ve onun etrafındaki gezegen, uydu,
kuyruklu yıldız topluluğuna ne ad verilir?
A) Güneş burcu
B) Güneş sistemi
C) Takımyıldızı
D) Gökada
Güneş’e yakınlığı bakımından
üçüncü sıradaki gezegendir.
Üzerinde hayat olan Güneş sis
teminin tek gezegenidir. Atmos
ferdeki oksijen, yüzeyindeki su
ve sıcaklık hayatın devam etme
sini sağlar. Güneş’e en yakın
üçüncü gezegendir. Ekseni hafif
eğiktir. Bir uydusu vardır.
4. M a rs
dördüncü sıradaki gezegendir.
I Yüzeyi Dünya yüzeyine benzer,
Çıplak gözle bakıldığında belir
gin kırmızımsı - turuncu renkli
bir ışık noktası olarak görülür.
Bu sebepten dolayı “ Kırmızı ge
zegen” adıyla da bilinir.
Kazanımlar
2 .3 G ü n eş sistem indeki gezegenleri, belirgin
özelliklerine (birbirlerine göre büyüklükleri,
doğal uydu sayıları, etraflarında halka olup
olm am ası) göre karşılaştırmayı,
2 .4 G ü n eş sistemini temsil ed en bir m odel oluş
turm ayı,
i
Gezegenler ve Uyduları
Gezegenlerle ilgili genel bilgiler aşağıdaki gibi sıra
lanabilir:
1. M e r k ü r
birinci gezegendir. Büyüklükte
ise en küçük gezegendir. Uydu
su, halkası ve atmosferi yoktur.
Yüzeyi yoğun şekilde kraterlerle
kaplıdır.
Çoğu karbondioksitten oluşan ince bir atmosferi var
dır, ama hayat yoktur. Mars'ın 1 günü Dünya'nınkinden sadece 37 dakika daha uzundur. 2 uydusu vardır.
5. J ü p ite r
beşinci sıradaki gezegendir.
Güneş Sistemi'nin en büyük
gezegenidir. Jüpiter’in etrafında
toz ve taş parçalarından mey
dana gelen ince karanlık bir hal
kası vardır. 63 tane uyduya sa
hiptir. Bunlardan biri olan Gany
mede Güneş Sistemi'nin en büyük uydusudur. Jü
piter, Güneş'ten uzak olduğu için soğuktur.
6 . S atü rn
altıncı sıradaki gezegendir. Jüpi
ter’den sonra ikinci büyük geze
gendir. Etrafındaki gaz, buz ve
kaya parçalarından oluşan hal
kaları ona güzel bir görünüm ka
zandırır. 56 uydusu vardır. En bü
yüğün Titan’dır. Çok soğuk bir
gezegendir.
2 . Venüs
Güneş’e yakınlığı bakımından ikinci sıradaki geze
gendir. Dünya ile yaklaşık aynı büyüklükte olduğu
için “Dünya’nın İkizi” olarak da
adlandırılır. Uydusu ve halkası
yoktur. Atmosferi kalındır ve bü
yük oranda karbondioksitten olu
şur. Bu yüzden Venüs çok sıcaktır.
Üzerine gelen ışığı büyük oranda
yansıttığı için Güneş ve Ay’dan
sonra gökyüzündeki en parlak ci
simdir. Kendi ekseni etrafındaki
dönüş yönü, diğer gezegenlerinkinin tersi yöndedir
(Batıdan doğuya değil, doğudan batıya doğru).
7. U ranüs
yedinci sıradaki gezegendir.
Yörüngesinde, yuvarlanan bir
varil gibi dönerek ilerler. Yüzeyi
kalın bir buz tabakasıyla kaplı
dır. Etrafında toz ve kaya parça
cıklarından oluşan 10 halkası
vardır. 27 uyduya sahiptir.
Güneş Sistemi
8. Neptün
Çözüm
sekizinci sıradaki gezegendir.
Açık yeşil renkte görünür. Ura
nüs’ün ikizi gibidir.
Gezegenlere ait belirgin özellik
lerin karşılaştırılmasını aşağıda
ki gibi bir tabloda gösterebiliriz.
Sorudaki bulmacada geçen kavramların ne oldu
ğunu ifade edelim. Gezegenler etrafında dönen gök
cisimleri UYDU lardır. Işığı yansıtarak görülebilen
gök cismi GEZEGEN dir. Yıldızlar ve bulutsuların
oluşturduğu topluluğa GÖKADA denir. Dünya’nın
uydusu ise AY dır. Bu durumda boyanmış kısımda
ki gizli kavramın UZAY olduğu ortaya çıkar.
Cevap B
Gezenlerin
Belirgin Özelliklerine Göre Karşılaştırması
Gezgen
Büyüklükleri
Uydusu
Halkası
Merkür
En küçük gezegen
yok
yok
Venüs
Altıncı büyük gezegen
yok
yok
Dünya
Beşinci büyük gezegen
1 tane
yok
Mars
İkinci küçük gezegen
2 tane
yok
Jüpiter
En büyük gezegen
63 tane
var
Satürn
İkinci en büyük gezegen
56 tane
var
Uranüs
Üçüncü en büyük gezegen
27 tane
var
Neptün
Dördüncü en büyük gezegen
13 tane
var
Örnek - 7
f i
Anahtar Bilgi
Güneş Sistemi’ni temsil eden fark
lı modeller ve posterler oluştura
rak, gezegenlerin Güneş’e uzak
lıkları, yüzey özellikleri ve büyük
lükleri ile ilgili fikir
sahibi olabiliriz.
i: ;
(D
V jo z u m
1»
2►
.
3
34»
1. Gezegenler etra fın da dönen gök cisimleri
2. Işığı yansıtarak görülebilen gök cismi
3. Yıldızlar ve bulutsuların oluşturduğu toplu
luk
4. Uydumuz
Yukarıdaki bulmacaya doğru cevaplar verildiğin
de, boyanmış bölgedeki gizli kavram aşağıdakilerden hangisidir?
A) UYDU
C) UÇAK
Kerimcan K, L, M gezegenle
rinin büyüklüklerini sütun gra
fiğinde şekildeki gibi göster
miştir.
Buna göre, Kerimcan’ın seç
tiği K, L, M gezegenleri aşağıdakilerden hangileri olabi
lir?
K
Büyüklük
Gezegen
K
L
L
M
A) Jüpiter
Satürn
Neptün
B) Satürn
Dünya
Neptün
B) UZAY
C) Merkür
Mars
Satürn
D) UFUK
D) Jüpiter
Dünya
Uranüs
M
Güneş Sistemi
Bu esnada Ay’a bakmayan yerlerde su alçalır. Dünya’nın Ay’a dönük yüzünde çekim etkisi fazla iken
diğer yüzünde çekim etkisi azdır. Günde iki kez
oluşan bu durum gelgit hareketi olarak adlandırılır.
Kazanımlar
Bu bölüntü bitirdiğimde;
2 .6 Ay’ın, D ü n y a’nın uydusu olduğunu göste
ren bir m odel oluşturm ayı,
2 . 7 G ök ad ala ra örnekler vererek özelliklerini,
2 .8 D ünya dışındaki evren parçasını “uzay” o la
rak tanım lam ayı ve D ü n y a’mızın uzaydaki
yerini,
G ök A d a
D ü n y a ’ nın U ydusu: A y
Güneş sistemindeki gezegen
lerin bazılarının etrafında dola
nan gök cisimlerinin uydu ola
rak isimlendirildiğini biliyoruz.
Ay, Dünya’mızın tek uydusu
dur. Dünya’nın etrafında dola
nan Ay, konumuna göre her
gün bize farklı şekillerde gö
rünür. Ay, Güneş’ten aldığı ışığı Dünya’ya yansıtır.
Ay'ın kütlesi Dünya’nınkinin seksende biri kadardır.
Buna bağlı olarak yerçekimi Dünya'nınkinin altıda
biri kadardır. Atmosferin olmayışı, gece - gündüz sı
caklık farkının çok büyük olmasına yol açar (Gece
-1 73°C, gündüz 130°C). Ay'ın yüzeyi kraterlerle kap
lıdır.
Ay gerek kendi çevresindeki dönüşünü gerekse
Dünya çevresindeki bir dönüşünü 27,3 günde ta
mamlar. Bundan dolayı biz sürekli Ay’ın hep aynı
yüzünü görürüz. Ay, Dünya etrafındaki konumuna
ve yansıttığı ışığa göre her gece farklı bir şekilde
görünür. Buna Ay’ın safhaları adı verilir.
Son dördün
Güneş, Dünya, Ay, yıldızlar, ge
zegenler ve bulutsular gök ada
verilen dev sistemlerin birer üye
sidir. Gök adaya galaksi de de
nir. Dünyamızın içinde bulunduğu gök ada Saman
yolu gök adasıdır. Samanyolu gök adası şekildeki
gibi sarmal şeklinde olup merkezinden dışarı doğ
ru açılan kollara sahiptir. Güneş sistemi, “Avcı kolu”
adı verilen kolda bulunur. Samanyolu gök adası en
büyük gök adalardan biridir. Gök adalar(galaksiler)
sarmal, eliptik ve düzensiz şekilde olabilir.
Evren ve Uzay
Gök adaların da içinde yer aldığı, aralarındaki boş
luklarla beraber gök cisimlerinin tümüne evren adı
verilir. Dünya dışındaki evren parçası uzay olarak
adlandırılır.
Örnek - 8
Gök ada
—► örnektir
parçasıdır
L
İlk dördün
G e lg it H a re k e tle ri
Ay ve Dünya birbirine çe
kim kuvveti uygular. Bun
dan dolayı Ay, Dünya’nın
kendine bakan yüzünde ,
okyanus ve deniz sularını
kendine doğru çeker, su
lar Ay’a doğru bir miktar
kabarıp yükselir.
na aittir—,
bulunur
Dünya
Şekildeki kavram haritasında I ve II yerlerine gel
mesi gereken kavramları yazınız.
Çözüm
Gök adaya örnek Samanyolu’dur. Güneş sistemi
Samanyolu gök adasının Avcı kolu üzerinde bulunur.
Sıra Sizde - 9
Dünya’mızın uzaydaki adresini arkadaşınıza na
sıl tarif edersiniz?
Q COŞKU
Güneş Sistemi
Aşağıda verilenleri kapsam sırasına göre en bü
yükten küçüğe doğru sıralayınız.
D
Sistemi
j^ G u n e ş Ş
ii
Uzay
Gök ada
Verilen ipuçlarının hangi gezegene ait olduğunu
bularak eşleştiriniz.
Güneş'e en yakın
gezegen
Q
Üzerinde hayat
olan gezegen
I] Jüpiter
Neptün
Ay’ın evrelerinin isimlerini kutulara yazınız. Bu
evrelerde Ay’ın Dünya’dan nasıl göründüğünü
verilen daireleri boyayarak gösteriniz.
En büyük gezegen
Varil gibi yuvarla- 1
nan gezegen
Güneş'e en uzak
o
^
gezegen
€>
En büyük uydusu
Titan olan gezegen
O
Dünyanın ikizi olan
gezegen
Q
j Kırm ızı gezegen ] ©
Ay, Dünya etrafında dönüşünü 1 ayda tamamlar.
Bu zaman dilimini 4 eşit parçaya bölerek herbirine sırasıyla 1, 2, 3 ve 4. çeyrek demiş olsak,
Ay’ın aşağıdaki görünümleri hangi çeyrek içinde
olur? Altlarına yazınız.
Q COŞKU
(H )
Aşağıdaki Güneş sistemi modelinde K Güneş’e en
yakın değildir. M Güneş’e en uzak gezegen değil
dir. L ise en büyük gezegen değildir.
Buna göre K, L, M hangi gezegenler olabilir?
295j
GÜNEŞ SİSTEMİ
3.
Aşağıdaki kavram haritasında bazı yanlışlıklar
yapılmıştır.
0 0 0 0
$
#
#
£
éJ
*
Enes, bir basket topu ve sekiz adet pinpon to
punu iplerle bir çubuğa bağlayarak şekildeki
Güneş sistemi modelini yapıyor. Topların üzer
lerine temsil ettikleri gezegenlerin isimlerini ya
zıyor. Ancak modelini sınıfa getirdiğinde, arka
daşları ona modeli ile ilgili bazı uyarılarda bu
lunuyor.
Modelinde iki .
gezegen eksik
da bulunur
da bulunur
da bulunur
Uzay
Yıldız
Jüpiter
Örnektir
Örnektir
Örnektir
Andromeda
Güneş
Mars
Kutup yıldızı
Gezegen
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yapıl
ması gereken düzeltmelerden biri değildir?
Jüpiter ile Mars'ın
yerini değiştirmelisin
A) Yıldız ve Jüpiter kavramları yer değiştirme
lidir.
B) Gök ada ve Uzay kavramları yer değiştir
melidir.
C) Güneş ve Samanyolu kavramları yer de
ğiştirmelidir.
Sisteminde bir
gezegen fazla
D) Gezegen ve Jüpiter kavramları yer değiş
tirmelidir.
Jüpiter ile Satürn
yer değişmeli
Buna göre Enes, hangi arkadaşının uyarıla
rını dinlemeli ve ona göre bir düzeltme yap
malıdır?
A) Cengiz
B) Refik
C) Ceren
D) Hülya
4.
Z : Merkür - Venüs
A : Dünya - Venüs
Zeynep, Merkür ve Venüs’ü, Ayşe de Dünya
ve Venüs’ü ortak özellikleri bakımından gruplandırmışlardır.
2 . -> En büyük gezegendir.
-> Samanyolu gök adasında bulunur.
Zeynep ve Ayşe’nin bu iki gezegen için dü
şündüğü ortak özellikler, aşağıdakilerden
hangisi olabilir?
Zeynep
-> Sarmal türde olanı vardır.
-> Uzay aracıdır.
A) Uydusu yoktur.
Yukarıdaki ifadelerden en az biri, aşağıdaki
kavramlardan hangisine kesinlikle ait deaildir?
A) Radyo teleskop
B) Jüpiter
C) Güneş sistemi
D) Galaksi
Ayşe
Birbirlerine yakın
büyüklüktedir.
B) Uydusu yoktur.
Uydusu yoktur.
C) Birbirine yakın
büyüklüktedir.
Güneşe en yakın
ilk iki gezegen
D) Güneş’e en yakın
ilk iki gezegen
Uydusu olmayan
iki gezegen
Q COŞKU
2)
Güneş Sistemi
5.
Venüs, Mars ve Jüpiter gezegenlerinin Güneş’e uzaklıkları sütun grafiği ile gösterilmek
istendiğinde, aşağıdakilerden hangisi doğıçozum ru olur? (V : Venüs, M : Mars, J : Jüpiter)
8.
Gezegen
Özellik
Kırmızı gezegen
©
© Neptün
Dünya’nın ikizi
©
© Venüs
Güneş’e en uzak ©
A)
© Mars
Uzaklık
Yukarıdaki tabloda üç özellik ve üç gezegen
verilmiştir. Abdullah hangi özelliğin hangi ge
zegene ait olduğunu noktalar arasında çizmiş
olduğu oklarla göstermiştir.
V
C)
M
J
V
Uzaklık
D)
M
J
Uzaklık
Buna göre, Abdullah’ın noktalar arasında çiz
diği oklar aşağıdakilerden hangisi olabilir?
A)
■
V
M
:>c
v
J
M
b) ©
©
©
J
Şekildeki X gezege
ni en fazla uydusu
tespit edilen geze
gen olduğuna göre,
aşağıdaki özellikler
den hangisi bu geze
gene ait değildir?
C )« .
D )«
©-
©
©
..........da g e z e g e n le r,...............
ve göktaşları va rd ır. Bunların her
b i r i ..............o la ra k a d la n d ırılır.
&ök cisim lerinin m ilyarlarcası b ir
A) Etrafında halka var.
ara ya g e le re k y ıld ız kü m e le rin i
B) En büyük gezegendir.
o lu ş tu ru r."
C) Güneşe en uzak gezegendir.
Yukarıdaki paragrafta boş bırakılan yerlere
yazılması gerekenler, sırasıyla aşağıdakilerden hangisidir?
D) Dünya’dan gözlenebilir.
A) Gök ada, meteor, gezegen
B) Uzay, yıldızlar, gök cismi
C) Evren, astreoid, kaya
D) Varlık, evren, uzay
Dünya
Güneş
Uğur Güneş sisteminde Güneş’i, Dünya’yı ve
iki tane de K ve L gezegenlerini Güneş’e yakın
lıkları bakımından şekildeki gibi resimlemiştir.
Güneş’e en yakın değilim , ama uzak
da değilim. M aalesef uydum da yok.
"En büyük müsün?" d e rse n iz en
büyük gezegen de değilim . Keşke
benim de bazıları g ibi e tra fım d a
güzel halkalarım olsaydı.
Buna göre, K ve L gezegenleri aşağıdakilerden hangileri kesinlikle olamaz?
(Büyüklükler ölçekli değildir.)
K
A) Venüs
Jüpiter
B) Merkür
Mars
C) Venüs
Mars
A) Jüpiter
B) Dünya
D) Mars
Jüpiter
C) Venüs
D) Satürn
COŞKU
Bilin bakalım ben hangi gezegenim?
i297
UZAY ARAŞTIRMALARI
Kazanımlar
Anahtar Bilgi
Teleskop gibi araçlar yardımıyla gök cisimleri
nin hareketlerini ve yapısını inceleyen bilim in
şaları gök bilim ci olarak adlandırılır.
3 .1
Eski medeniyetlerin gök biliminden nasıl veri
topladıkları, kaydettikleri, bunları ne am açla
ve nasıl kullandıklarıyla ilgili bilgileri,
3 .2
G ök bilimcilerin; teleskoplar yardım ıyla gök
cisimlerinin hareketlerini ve yapısını incele
yen bilim insanları olduklarını,
3 .3 Ünlü Türk gök bilimciler ve çalışm aları hak
kında bilgileri,
Eski M e d e n iy e tle rd e Uzay
İnsanlar tarih boyun
ca “gök” olarak ad
landırdıkları sonsuz
genişliği gözlemlemiş
lerdir. Uzayda meyda
na gelen kuyruklu yıl
dız geçişleri, yıldız kay
maları, Güneş ve Ay
tutulmaları, Ay’ın farklı
zamanlarda farklı görülmesi onların gökyüzüne ve
astronomiye ilgilerini her zaman canlı tutmuştur.
Çok eski tarihlerde gökyüzünü inceledikten sonra
gördüklerini taşlara, mağara duvarlarına çizmişler
dir. Sonraki asırlarda Çinlilerin gökyüzünde gör
düklerini taşlara ve parşömenlere çizerek yıldız ha
ritası oluşturduğu tespit edilmiştir.
M.Ö. 1400 lü yıllarda antik Mısır medeniyetinde in
sanların bazı gezegen resimlerini tapınak ve pira
mitlerin üzerlerine çizdikleri, festivallerinin zamanla
rını Güneş, Ay ve yıldızları ölçü alarak belirledikleri
öğrenilmiştir.
Gökyüzü incelemelerini bilimsel çalışmalara dö
nüştüren eski Yunanlı Hiporkos, yıldız haritasını bu
günküne çok benzer bir şekilde çizmiştir. İnsanlar
zaman belirlemede, takvimler oluşturmada ve yön
bulmada gökyüzünde gözlemlediklerinden fayda
lanmışlardır.
;298
G ök B ilim cile r
Uzay araştırmalarıyla ilgili konularda Türk gök bi
limcilerin çok önemli katkıları olmuştur. Uluğ Bey,
Kadızade Rumi, Gıyaseddin Cemşid önemli gök
bilimcilerdendir.
Bu bilim insanlarından biri de 15. yüzyılda yaşamış
Türk dünyasının önemli astronomi bilgini; Ali Kuşçu ’dur.
Ali Kuşçu Semerkant’ta eğitimi
ni tamamladıktan sonra Uluğ
Bey’in gözlem evinin müdürü
oldu ve aynı zamanda onunla
birlikte bilimsel çalışmalar yap
tı. Daha sonra aslında bir bilgin
olan genç Osmanlı Sultanı Fa
tih Sultan Mehmet tarafından
İstanbul’a davet edildi. Astro
nomi ve matematik dersleri
verdiği İstanbul’da devrin büyük bilim adamları ile
birlikte matematik ve astronominin gelişip yaygın
laşması için çalıştı. Astronomi, matematik ve mü
hendislikle ilgili yazdığı pek çok eser, ders kitabı
olarak okutuldu.
Ali Kuşçu, kendi devrinde Dünya’nın dönüşü ile il
gili yaptığı çalışmalarla bu günkü hesaplara yakın
ölçümler yapmış ve uzayla ilgili bilimsel çalışmala
ra öncülük etmiştir. İlk Ay haritasını çizmiştir.
İtalyan bilim adamı Galileo da
Kepler gibi astronomi ile ilgili
önemli buluşlara imza atmış bir
gök bilimcidir.
1610'da Ay’daki dağlar, yıldız
kümeleri ve Samanyolu üzeri
ne tespitler yayınladı. Gözlem
leri sonucunda Jüpiter'in dört
uydusunun varlığını bildirdi. Hemen sonra Venüs
ve Satürn gezegenleri ile ilgili bilgiler verdi.
0 COŞKU
Uzay Araştırmaları
$
Örnek - 9
I. Ali Kuşçu
II. Galileo
III. Kepler
IV. Piri Reis
Yukarıdakilerden hangisi gök bilimci değildir?
A) I
B) II
C) III
D) IV
Çözüm
Ali Kuşçu, Galileo ve Kepler önemli gök bilimciler
dendir. Ancak Piri Reis önemli bir denizci ve ku
mandandır.
Cevap D
Sıra Sizde
10
Aşağıdaki yorumlardan hangileri yanlıştır?
I. Astronomi araştırmalarında kullanılan en önem
li araçlardan biri teleskoptur.
II. Türk bilim insanlarının gök bilimi ile ilgili fazla
buluş ve araştırma yapmalarını, diğerlerinden
önce uzaya çıkma imkanına sahip olmaları sağ
lamıştır.
III. Eski devirlerde bazı bölgelerde insanlar, festi
vallerin zamanını Güneş ve Ay’ın konumuna gö
re belirliyorlardı.
Kazanımlar
3 .4 Teleskopların uzay gözlemi yap m ad ak i ö n e
mini,
3 .5 Basit bir teleskop y ap m ak için teknolojik ta
sarım yapıp, m odel oluşturm ayı,
3 .6 Teknolojinin uzay araştırm alanna, uzay araş
tırm alarının d a teknolojiye katkısını,
T e leskop lar
İlk teleskobu 1608 yılında
HollandalI gözlükçü Hans
Lippershey icat etti. Astro
nomide kullanılan ilk teles
kop ise 1609 yılında Galileo
tarafından yapıldı. Galileo,
teleskobuyla yaptığı incele
meler sonucunda Dünya’nın
Güneş etrafında dolandığını
tesbit etmiştir. Teleskobun bulunması gök cisimleri
nin özellikleri ve onların hareketlerinin daha net ola
rak anlaşılmasını sağlamıştır.
Teleskoplar değişik boylarda
üretilir. Küçük teleskoplarla Ay,
gök taşları ve yakındaki geze
genler incelenebilir. Büyük teleskoplar
la çok daha uzaktaki gök cisimleri ve
yıldızlar gözlenebilir. Genelde teles
koplarda mercek kullanılır. Bunlar
mercekli teleskoplardır. Bazı te
leskoplarda mercekle birlikte ay
na da kullanılır ya da sadece ayna
kullanılır. Böyle teleskoplara ayna
lı teleskop adı verilir.
Yeryüzünden teleskopla bulutlu ha
vada gözlem yapılamaz. Ayrıca
uzaydan gelen ışıklar atmosfere girince kırılır. Bu kı
rılma, gözlemde yanılmaya sebep olabilir. Bu en
gelleri aşmak için bilim insanları atmosfer dışına te
leskop kurmayı planlamışlardır. Dünya etrafında bir
uydu gibi yörüngeye oturtulacak bir teleskop,
uzayın derinliklerinden gelen ışınları topla
yacak ve net görüntüler elde edilmesini
sağlayacaktır. Bu amaçla kurulmuş teleskobun adı Hubble Uzay teleskobudur.
Bu teleskop 1990’da Discovery (Diskaveri) adlı uzay mekiği ile uzaya gönde
rilmiş ve Dünya’nın çevresinde bir yörünge
ye yerleştirilmiştir.
Bilim insanları ayrıca uzaydan gelen radyo dalgala
rını toplamak için radyo teleskoplar kullanmakta
dır. Geniş bir çanak şeklindeki bu araçlar çukur ay
na gibi davranıp gelen radyo dalgalarını odağında
toplar. Burada radyo dalgaları elektrik sinyallerine
dönüştürülerek bilgisayarlarda görüntüye dönüştü
rülür ve incelenir.
Uzaydaki gök
cisimlerini ince
lemeye yarayan
alete teleskop
adı verilir.
Q COŞKU
299
Gözlem evi (Rasathane)
Uzayı gözlemlemek için kurulmuş, içinde gözlem
aletleri bulunan binalara gözlemevi (rasathane)
denir. Gözlemevleri şehir ışıklarından uzak tepelik
yerlerde kurulur. Ülkemizde uzay araştırmalarının
yapıldığı gözlemevlerinden bazıları; Kandilli Gözle
mevi ve Deprem araştırmaları Enstitüsü, İstanbul
Üniversitesi Gözlemevi Araştırma ve Uygulama
merkezi, TÜBİTAK Ulusal
Gözlemevi, Çanakkale
W 18 Mart Üniversitesi
Gözlemevi, Ege Üniver
sitesi Gözlemevi, Erciyes
Üniversitesi Radyo Astro
nomi Gözlemevi, ODTÜ
Gözlemevidir.
Örnek ■ 10
Bir sınıftaki dört öğren
ci, öğretmenlerinin gös
terdiği yandaki resmi
inceliyor.
Resimle ilgili farklı yo
rum ve açıklamalarda
bulunan öğrenciler
den hangisinin yoru
mu vanlış bilgi içerir?
A)
m
m
V
K
« İ.
•
.-¿t.
Uzay A ra ş tırm a la rın d a K ullanılan
A ra ç la r
Diğer gezegenlere uzay son
dası adı verilen uzay araçları
gönderilmiştir. Uzay sondaları
gezegenlerin çok önemli gö
rüntülerini çekip göndermekte
dir. Örneğin Satürn’ün en gü
zel görüntüleri ilk olarak bu araçlarla elde edilmiş
tir. Bu araçlar Dünya’dan yönetilmekte olup radyo
dalgaları ile fotoğrafları Dünya'ya göndermektedir.
Yapay uydular, insan eliy
le yapılarak gezegenlerin
yörüngelerine yerleştiri
len araçlardır. Yapay uy
dular; Dünya'yı gözlem
ler, atmosferdeki değij şimleri belirler, radyo, TV,
telefon iletişimini sağlar
ve uzay çalışmalarına yardımcı olur.
Uzay istasyonları, insan
ların içinde uzun süre ka
lıp araştırmalar yapabile
ceği büyük uydulardır.
Uzayda araştırma yap
maya, Dünya'da yapıla
mayan deneyleri yer çe
kimsiz ortamda yapma
ya yararlar.
300
Bunlar insanlar tara
fından yapıldıktan
sonra uzaya gönde
rilirle r.
M -**’
1
KpyE:.:
B)
Bu bir yapay
uydu olsa gerek!
C)
Sude
Özellikle teleko
münikasyon alanında
sıklıkla kullanılırlar.
D)
J jL
Diğer gezegenlere
giderek yapıları hak
kında bilgi toplarlar.
Sıla
L eyla
Ü M
i Çözüm
Resimdeki araç bir yapay uydudur. Uydular konu
da da ifade edildiği gibi insan eliyle yapılarak uza
ya gönderilen ve belli bir yörüngede dolanan araç
lardır. Özellikle Dünya’daki radyo, TV bilgi aktarımı
nı, telsiz, telefon iletişimini sağlarlar.
Ancak yapay uydular Güneş Sistemindeki diğer ge
zegenlere gönderilemezler. Leyla’nın yorumu yan
lış bilgi içerir.
Cevap D
Sıra Sizde -11
Aşağıdaki kavram haritasında numaralı yerlere
gelmesi gereken ifadeleri kutudan bulup işaret
leyiniz.
destek
sağlar
Uzay
teknolojileri
r _
Uzay
araştırmaları
Uzay mekiği
Uzay
istasyonu
ürünüdür
C
Yapay uydular
C
i
0 COŞKU
Uzayı incelemek için insanlar 18.
yüzyıla kadar balonları kullandılar.
Sonra roketler kullanılmaya başlan
dı. NASA (Ulusal Havacılık ve Uzay
Dairesi - Amerika), Uzay Mekiklerini
üretti(1981). Uzay mekikleri uzay is
tasyonlarına defalarca kenetlenebilir
ve uzayda uzun süre kalabilir.
U zay’da İlk A d ım la r
Uzay mekikleri ile uzay
istasyonlarına malzeme
taşınır, yörüngelere uy
dular yerleştirilir, uydular
onarılır, uzay seyahatleri yapılır.
<S>
Örnek -1 1
o
o
Uzaya gönderilen yukarıdaki araştırma amaçlı
araçlardan hangilerinin içinde astronot buluna
maz?
Çözüm
Uzay istasyonu ve mekiklerde astronot bulunmak
tadır. Araştırmalar bu uzay araçları içindeki astronot
lar tarafından gerçekleştirilir. Uzay sondası atıldık
tan sonra gittiği yerlerden sürekli mesaj ve bilgi ak
taran insansız araçlardır. Uydular ise, insansız küçük
araçlardır. Dolayısıyla uzay sondası ve yapay uydu
da astronot bulunmaz.
Kazanımlar
3 .7
A stronotların uzayda pek çok ala n d a (fizik,
kimya, biyoloji, tarım , eczacılık, balistik vb.)
incelem eler y a p a n bilim insanı olduklarını,
3 .8
Ay’a atılan ilk adım ın, uzak gezegenlere gi
debilm e ve uzay araştırm aları bakım ından
önem ini,
3 .9
Evrenin, uçsuz bucaksız olm ası nedeniyle
uzay hakkında bilinen gerçeklerin sınırlı ve
yeni araştırm alarla değişebilir olduğunu,
3 .1 0 Uzay çalışm alarına d ay a n a ra k ve hayal gü
Uzayda araştırma yapacak araç-
! lar için ileri teknoloji ile aletler
geliştirilmiştir. Dijital saatler, tef
lon, basınca dayanıklı uzay elbi
sesi, ısıya çok dayanıklı ve hızlı
araçlar, radyasyondan koruyan araçlar bu teknolo
jinin ürünlerinden bazılarıdır.
Uzayda Dünya dışında hayat ve bir canlı türü tespit
edilememiştir. Uzayda su ve hava yoktur. Uzayda
çalışanlar radyasyona dayanıklı özel elbise giyer ve
özel yiyecek kullanırlar.
Bilim insanları uzayda yaşam
için şu ana kadar uygun bir alt
yapı bulamamıştır. Uzayda ya
şam, Mars gibi sıcaklığın nisbeten uygun olduğu bir gezegen
ya da Ay yüzeyi üzerinde yaşamın mümkün olabi
leceği bir yapıyı araştırmacılar Arizona çöllerinde
inşa edip araştırmalara başladılar. Biyosfer II adı
verilen bu yapıda farklı habitat örnekleri bulunmak
ta ve bunların yaşam devamlılıkları üzerine çalışma
lar yapılmaktadır. Sekiz araştırmacının içinde yaşa
dığı Biyosfer II de havanın, suyun ve sıcaklığın
kontrolü bilgisayarlarla yapılmaktadır.
Uzay araştırmalarının başlangıcından bugüne kadar
uzaya fırlatılan araçların kendileri veya parçaları da
ha sonra çöp haline gelmektedir. Dünya etrafında
biriken bu çöpler Dünya’ya düşüp bizim için tehli
keli olabilir. Ayrıca çöpler kendi aralarında yoğun
bir şekilde çarpışabilir ve kullanılmakta olan uydu
lar ve uzay istasyonları zarar görebilir. Bazen uzay
araştırmaları sırasında kazalar da yaşanmıştır.
Sıra Sizde
12
n
Aşağıdaki uzayla ilgili ifadelerden hangileri doğ
rudur?
cünü kullanarak geleceğe yönelik tah m in
leri,
I. Dijital saatlerden, mutfak eşyalarına kadar bir
çok eşyanın üretimi Biyosfer II de yapılmıştır.
3.11 Uzay kirliliğinin sebeplerini ifade ederek bu
II. Uzayda kirlilik Dünya’daki karbondioksit gibi
zararlı gazların uzaya yayılmasıyla başladı.
kirliliğin yol açabileceği olası sonuçları,
0
Uzaya ilk araç 1957 yılında Ruslar ta
rafından gönderilmiştir. Sputnik 1 adlı
bu uydu insansızdı. 1964’te insansız
uzay aracı Ay’a inmiştir. 1969’da uzay
aracı Apollo 11 ile ilk kez insan Ay’a in
miştir. Bu yolculuğa Neil Armstrong,
Edwin Aldrin ve Michael Collins adlı as
tronotlar bir diğer ifadeyle kozmonotlar katılmıştır.
Ay’a ilk ayak basan astronot ise Neil Armstrong’tur.
COŞKU
III. Uzayda, Güneş sistemindeki birçok yerde insan
yaşamı mümkün olabilir.
Kazanım Pekiştirme -1 0
Aşağıda verilenler ile bunları gerçekleştiren ki
şileri eşleştiriniz.
İ lk Ay haritasını
çizmiştir.
mamlayınız.
1. Dünya dışındaki boşluk
11. Astronot
2.
Gök taşı
3.
İnsansız uzay aracı
12. Uzay teleskobuna veri
len ad
4.
Gözlem evi
5.
Uydumuz
6.
Ay’ın deniz suları üze
rindeki etkisi
7.
Bize en yakın yıldız
8.
Güneş’e en uzak geze
gen
9.
Dünya’nın ikizi
Galileo
Jüpiter'in 4 uydusu
olduğunu tespit etti.
Ali Kuşçu
Ali Kuşçuyu İsta n
bul'a davet eden
kendisi de bilgin
olan Padişah
13. Bir takımyıldızı
14. Güneş’in dahil olduğu
gök cismi grubu
15. Gökyüzünün gözlemlenmeye başlandığı ilk op
tik araç
10. Gökada
Fatih Sultan
Mehmet
Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uy
gun kavramlarla doldurunuz.
1. İnsanlar eski zamanlardan beri
gözlemlemiştir.
2. Gökyüzünün daha iyi gözlenmesini sağlayan
teleskopların............. v e ................türleri vardır.
3. Gökyüzünü gözlemlemek için kurulan tesislere
rasathane ya da ...................denir.
4. Diğer gezegenlere bilgi toplamak amaçlı gön
derilen insansız uzay araçlarına uzay ...............
denir.
5. Uzay istasyonlarında Dünya’da yapılamayan
...................yapılır.
6. Yapay
...........insan eliyle yapılarak Dün-
ya’nın yörüngesine oturtulmuştur.
7. Bilim insanları, mini bir Dünya o la ra k................
yi tasarlayarak 2 yıl kadar içinde yaşamışlardır.
Q COŞKU
UZAY ARAŞTIRMALARI
1.
•
•
Uçsuz bucaksız gökyüzü tarih boyunca in
sanların ilgisini çekmiştir.
5.
Uzay sondaları
Uzay çalışmalarının bugünkü seviyesine
ulaşması, ilk insanların gökyüzüne olan me
rakı ile başlamıştır.
•
Gökyüzünde meydana gelen gök cisimleri
hareketleri, insanların astronomi ilmini oluş
turmasına neden olmuştur.
•
İlk insanların gökyüzünü gözledikleri taş
ve parşömenlere çizdikleri resimlerden an
lıyoruz.
Yapay uydular
Yukarıdaki uzay teknolojilerine ait araçlarla
ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Uzay teknolojisi gelişmiştir.
B) Pahalı kurulumlardır.
C) Uzay kirliliği oluşturmuştur.
D) Yıldız savaşlarına sebep olmuştur.
Yukarıda verilenlerden kaç tanesi doğru
dur?
A) Bir
B) İki
C) Üç
D) Dört
6.
2.
•
Uluğ Bey
Gökyüzü gözlemleriyle elde edilen bilgile
rin bilimsel çalışmalara dönüşmesi, aşağıdakilerden hangisi ile başlamış olabilir?
•
Kadızade Rumi
•
Gayaseddin Cemşid
•
Ali Kuşçu
A) Ateşin bulunması ile
Yukarıdaki tarihi şahsiyetlerden kaç tanesi,
gök bilimine katkısı olan bilim insanlarındandır?
B) Yıldız haritalarının çizilmesi ile
C) Teleskobun keşfi ile
D) Gezegenlerin keşfi ile
3.
Uzay istasyonları
A) Bir
B) İki
C) Üç
D) Dört
İnsanlar çok eski tarihlerden beri gökyüzünde
yaptıkları gözlemlerle elde ettikleri bilgileri
günlük hayatlarında kullanmışlardır.
Aşağıdakilerden hangisi bunlardan biri de
ğildir?
A) Takvimler oluşturmuşlardır.
B) Zamanı belirlemede kullanmışlardır.
C) Yön bulmada kullanmışlardır.
Dürbün
D) Maden araştırmalarında kullanmışlardır.
Mercekli teleskop
ı\/
Aşağıdakilerden hangisi, ilk insanların gök
yüzünü incelediğine dair bize bilgi veren
delillerden biri değildir?
Hubble uzay teleskobu
A) Parşömen kağıtlarına çizilen yıldız haritaları
B) Taşlara çizilen gök cisimleri resimleri
C) Piramitlere çizilen gezegen resimleri
D) Fosiller
Radyo teleskop
Yukarıdakilerden hangisi bir teleskop çeşi
di olarak yanlış adlandırılmıştır?
A)
B) II
C) III
D) IV
8.
(3
“ Uzay bilmecesi” ünitesinde öğrendiğimiz ba
zı yeni terimlerin eş anlamlıları aşağıda veril
miştir.
11. 15. yy. da yetişmiş, devrin büyük alimlerin
den astronomi ve matematik dersi alan,
Uluğ bey tarafından Semerkant Rasathane
sine müdür olarak atanan, Fatih külliyesine
bir Güneş saati yapan ve Ay’ın ilk haritasını
çıkaran bilgin aşağıdakilerden hangisidir?
Buna göre, aşağıda verilenlerden hangisi
nin eş anlamı yanlış verilmiştir?
A) Astronot - kozmonot
A) Kadızade Rumi
B) Takımyıldızı - kuyruklu yıldız
B) Ali Kuşçu
C) Gökada - galaksi
C) Gıyaseddin Cemşid
D) Astronomi - gök bilimi
9.
D) Muinuddin Kâşi
•
Teleskobun icadıyla gökyüzü hakkında da
ha fazla bilgi elde edilmeye başlandı.
•
Teleskopların aynalı, mercekli, radyo teles
kopları olmak üzere çeşitleri vardır.
•
Yeryüzündeki teleskoplar atmosfer olayla
rından olumsuz etkilenir.
•
Atmosferin olumsuz etkilerini önlemek, amacıyla uzaya gönderilen teleskoba Hubble
uzay teleskobu adı verildi.
|
J*
Yukarıda verilen bilgilerden kaç tanesi doğrudur?
u
A) Bir
B) İki
C) Üç
12. Bilim adamlarının Biyosfer II adlı yaşam or
tamını oluşturmasının sebebi aşağıdakilerden hangisidir?
A) Canlı çeşitliliğini artırmak
B) Uzayda kurulabilecek bir yaşam ortamının
modelini geliştirmek
C) Dış dünyadan bağımsız yaşamak
D) Kapalı ortamda deneyler yapmak
o'
D) Dört
1 3. Uzay araştırmalarında ilk kullanılmaya baş
lanan ve günümüzde çok gelişmiş modelleri
olan araç aşağıdakilerden hangisidir?
Dünya çevresinde haberleşme ve meteoro
loji maksatlı olarak dolanan insan yapımı
araçlara ne ad verilir?
A) Ay
B) Uzay mekiği
C) Uydu
D) Astronot
|304>
Teleskop
0 COŞKU
GÜNEŞ SİSTEMİ ve ÖTESİ: UZAY BİLMECESİ
1.
Samanyolu
-> Güneş sistemi
y
x#
-> Dünya
•
Tekin yukarıdaki kavramlarla bir küme mo
deli oluşturacak olursa bunu aşağıdakilerden hangisi gibi yapmalıdır?
• z
•
«
Birlikte gökyüzünü gözleyen üç öğrenci bazı
yorumlar yapıyor.
X ve Y nin gökyüzündeki ko
numları hiç değişmiyor. Öy
leyse X ve y yıldız olabilir.
Y nin ışığı kesin
tisiz geliyorsa
Y yıldızdır.
X in ışığı titre k , Y nin ise
kesintisiz geliyor. Öyleyse
X yıldız, Y gezegen olabilir
A y lin
Buna hangi öğrencilerin yorumları doğru
dur?
2.
A) Ali ve Aylin
B) Ali ve Haşan
C) Ali, Haşan ve Aylin
D) Haşan ve Aylin
Kutup yıldızı
Kuyruklu yıldız
Dünya
Güneş
Büyükayı
“Güneş’e en yakın yıldız olan .. J.....’ın uzaklı
Yukarıdakilerden hangileri tek bir yıldızdır?
ğı
A) Kutup yıldızı ve Güneş
Yukarıdaki cümleyi doğru olarak tamamla
yan kelimeler sırasıyla aşağıdakilerden han
gisidir?
B) Kutup yıldızı ve Kuyruklu yıldız
ışık yılıdır.”
C) Kutup yıldızı ve Büyükayı
D) Kuyruklu yıldız ve Dünya
3.
Işık yılı biriminin ölçtüğü büyüklük aşağıdakilerden hangisidir?
6.
A) Proksima - 4,2
B) O rio n -2,8
C) Kutup yıldızı - 4,2
D) Halley - 3,1
Dünya’mızdan kırmızı renkte görülen yıldız
ların sıcaklığı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Uzunluk
B) Zaman
A) Çok sıcak
B) Sıcak
C) Hız
D) Alan
C) Soğuk
D) Sönmüş
Q COŞKU
305
Güneş Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi
7.
Satürn’ün halkalarının yaklaşık her 15 yılda
bir Dünya’dan görülememesinin sebebi,
aşağıdakilerden hangisi olabilir?
Gezegen
ismi
A) Satürn’ün halkalarının her 15 yılda bir defa
yok olmasıdır.
1
Jüpiter
Merkür
B) Her 15 yılda bir Dünya’nın, Satürn’ün hal
kalarıyla aynı düzleme gelmesidir.
Gezegenlerin
büyüklüğü
Uydu
sayıları
Halkası
Yok
Yok
Dünya ile aynı
büyüklüktedir
Yok
Yok
2
63 tane
3
En küçük gezegen
Gezegenlerle ilgili şekildeki tabloyu yapan Ya
semin tabloda 1, 2 ve 3 yerlerini boş bırakmış
tır.
C) Neptün gezegeninin her 15 yılda bir Dün
ya ile Satürn arasına girmesidir.
D) Ayın etkisiyle Dünya’da gerçekleşen gel
git olayıdır.
Buna göre, boş bırakılan bu yerlere gelme
si gerekenler, aşağıdakilerin hangisinde
1
8.
...................
Güneş
^
^
2
3
A) Venüs
Üçü arasında en
büyük gezegendir.
yok
B) Mars
Venüs ile aynı
büyüklüktedir.
yok
C) Venüs
Gezegenlerin en
büyüğüdür.
var
D) Uranüs
En küçük üçüncü
gezegendir.
var
Yukarıdaki şekilde Güneş sisteminde Güneş’e
en yakın ilk iki gezegen (K ve L) çizilmiştir.
yanlıştır?
11. Güneş sisteminde kaç gezegen vardır?
A) 6
A) K gezegeni Merkür’dür.
B) 7
C) 8
D) 9
B) L gezegeni Venüs’tür.
C) Güneş L’yi K den daha çok ısıtır.
D) Gezegenlerin Güneş'e olan uzaklıkları sü
rekli değişir.
12 .
.. ........................ - .......
• GökVüzünde Ç'Plak gözle göremediğimiz gök cisimleri var mıdır?
pSg
• Tüm gök cisimleri aynı özellikte midir?
• Çıplak gözle görebildiğimiz yıldız var
mıdır?
<
9.
•
Güneş sistemindeki gezegenler belirli yö
rüngelerde hareket ederler.
•
Güneş sistemindeki gezegenlerin sıcaklık
larıyla Güneş’e olan uzaklıkları arasında bir
ilişki vardır.
•
Dünya dışındaki evren parçasına uzay de
nir.
•
Güneş’e en yakın gezegen Mars, en uzak
gezegen Satürn’dür.
Yukarıda verilenlerden kaç tanesi yanlıştır?
A) bir
306
B) iki
C) üç
D) dört
• Tüm gök cisimleri kendi ışıklarını ken
dileri mi üretir?
Yukarıdaki sorulara doğru olarak verilen
evet ya da hayır cevaplarının sayısı aşağıdakilerden hangisindeki gibidir?
Evet
Hayır
A)
4
0
B)
3
1
C)
2
2
D)
1
3
0 COŞKU
1 . Kirli dev kartoplarına benzetilen gök cismi
A) Kutup yıldızı
B) Kuyruklu yıldız
C) Meteor
D) Ay
4.
Evrenin Dünya
dışındaki kısmına
denir.
0
{ çözüm
6üneş sistemimizin için
de bulunduğu Samanyo
lu gök adasının kolu
Samanyolu gibi
bir gök adadır.
2.
Gezegenlerin uydu sayıları fa rklı fa rk
lıdır. Dünyamızın b iricik uydusu Ay'dır.
Satürn'ün 56 uydusu, Uranüs'ün 22 uy
dusu te s p it edilm iştir. En büyük geze
gen Jü pite r'in etra fın da Satürn'ün uy
du sayısından 7 fazla uydu vardır.
Neptün'ün ise Uranüs'ün uydu sayısın
dan 9 eksik uydusu te sp it edilm iştir.
Sahip oldukları
uydu sayılarının
sütun grafiğini
çizen Levent, K,
L, M gezegenleri
olarak hangi ge
zegenleri göster
miştir?
K
Yukarıdaki eşleştirme etkinliğinde K, L, M
kutularına yazılması gerekenler aşağıdakilerden hangisidir?
K
Evren
Orion
B) Andromeda
Uzay
Avcı
C) Orion
Boşluk
Çoban
D) Halley
Çevre
Andromeda
Uydu sayısı
56
13
Gezegen
M
L
5.
M
A) Jüpiter
Satürn
Neptün
B) Jüpiter
Uranüs
Neptün
C) Satürn
Neptün
Dünya
D) Jüpiter
Satürn
Uranüs
Astronomi birimi (AB) adı verilen uzaklık öl
çüsü için hangi iki gök cismi arasındaki
uzaklık esas alınmıştır?
A) Ay - Dünya
B) Ay - Güneş
C) Güneş - Dünya
D) Güneş - Jüpiter
Yıldız
•
Isı ve ışık yayarlar.
Gezegen
•
Doğar, büyür ve ölürler.
Uydu
•
Sıcaklıklarına göre farklı renklerde görülür
ler.
Meteor
Yukarıdaki bilgiler, hangi gök cismi ile ilgili
verilmiştir?
0
M
A) Güneş sistemi
6.
3.
L
Kuyruklu yıldız
•
Takımyıldızı
A) Gezegen
B) Yıldız
Yukarıda verilenlerden kaç tanesi Güneş
sistemindeki gök cisimlerindendir?
C) Meteor
D) Gökada
A) 3
COŞKU
B) 4
C) 5
D) 6
307
7.
Soru
I. Gelgit olayının se
bebi nedir?
Cevap
ı z
j s
10. Aşağıdakilerden hangisi bir gök cismi de
ğildir?
Ay ile Dünya ve Gü
neş ile Dünya ara
sındaki çekim kuv
veti gelgit olayına
sebep olur.
Ayın hangi evre
lerinde gelgit ola
yı en belirgin hâli
ni alır?
Yeniay ve Dolunay
Herhangi bir yer
de gelgit olayı hergün aynı süratle
gözlenebilir mi?
Hayır. Çünkü Dünya
ile Ay aynı yönde
döndüğünden gelgit
bir önceki günde da
ha geç oluşur.
';‘W
Güneş
Haberleşme uydusu
Gökada
Yukarıda soru ve bu sorunun karşısında ce
vaplar verilmiştir.
Buna göre, hangilerinde verilen cevap doğ
rudur?
11 .
0
A) Yalnız
B) Yalnız I
C) Yalnız
D) I, II ve
0
8.
Teleskop ile bakıldığında K yıldızı sarı, L yıldızı
beyaz ve M yıldızı kırmızı renkte gözleniyor.
içözüm Buna 9öre yıldızların en sıcaktan en soğu
ğa sıralanışı nasıl olur?
A) K, L, M
B) L, K, M
C) M, K, L
D) K, M, L
Güneş sistemindeki üç gezegenin yörüngeleri
şekildeki gibi veriliyor.
Buna göre, bu yörüngeler aşağıda verilen
hangi gezegenlere ait olabilir?
I
9.
Dünya’mıza en yakın gök cismi aşağıdakilerden hangisidir?
II
III
A) Dünya
Jüpiter
Neptün
B) Venüs
Dünya
Merkür
C) Dünya
Venüs
Mars
D) Jüpiter
Dünya
Mars
12.
Daima kuzeyde olması nedeniyle geceleri
yön bulmaya yardım eden gök cismi aşağıj g f e dakilerden hangisidir?
(çözüm
A) Kutup yıldızı
B) Ejderha
C) Halley kuyruklu yıldızı
Venüs
Kutup Yıldızı
a
D) Orion
Q COŞKU
İifle :
1.
1. Işık kaynağı değildir.
3.
2. Yaşam enerjisine göre rengi değişir.
3. Isı ve ışık kaynağıdır.
4. Dünya’dan bakıldığında yeri değişmez.
“ Biyosfer II” olarak bilinen yapı nerededir?
A) Dünya’da
B) Mars’ta
C) Venüs’te
D) Merkür’de
5. Elips yörüngede dolanırlar.
Yukarıdaki özelliklerden gezegenlere ( • ) ve
yıldızlara (☆) ait olanlar aşağıdakilerin han
gisinde doğru gruplandırılmıştır?
A)
•
1
3
5
•
1
3
☆
B)
2
4
☆
•
1
5
D)
2
4
5
•
1
2
5
4.
☆
2
3
4
“Güneş’e olan uzaklığa göre sekizinci geze
genim. Açık yeşil renkte görülürüm. Uranüs’ün
ikizi gibiyim. 13 uydum tespit edildi. Hiç hal
kam yoktur."
☆
3
4
Buna göre, bu gezegen hangisidir?
2.
5.
Gezegenler e tra
fında dönen gök
cisimlerdir.
Yıldız ve g « e'
aenlerden oluşan
dev sistem
) O -o -^
J
Bir sınıfta bulunan öğrencilerden 10 tanesi Gü
neş modeli oluşturuluyor. Ayşe, Güneş’i temsil
ederken, arkadaşları da gezegenleri temsil
ediyor. Arkadaşlarından birisi kendisini şu şe
kilde tanıtıyor.
QC^Q
I ş ık yf/f
A) Uranüs
B) Jüpiter
C) Neptün
D) Satürn
Ahmet : Meteorlar kuyruklu yıldızlardan ayrı
lan parçalardır.
Kadir
: Meteorlar, Ay ve Dünya gibi gök ci
simlerine çarparak çukurlar oluştu
rabilir.
Filiz
: Atmosfere giren her meteor Dünya’ya ulaşır.
Duygu : Yeryüzüne düşen meteorlara gök ta
şı denir.
Işığın bir yılda
aldığı yol cinsinden
O
Meteorlar hakkında bilgiler veren yukarıda
ki öğrencilerden hangisi yanlış bir bilgi ver
miştir?
u Ydu
b irim ----- - 1
İlgili kutular eşleştirilmesi sonucu oluşan gö
rünüm aşağıdakilerden hangisi gibi olur?
6.
m
Ç
ço zu m
[çözüm
o-o»
0
COŞKU
A) Ahmet
B) Kadir
C) Filiz
D) Duygu
Aşağıdaki gezegenlerden hangisinin halka
sı yoktur?
A) Merkür
B) Satürn
C) Uranüs
D) Jüpiter
7.
Dört öğrenci Merkür gezegeninin gözlem şar
tını şu şekilde söylüyorlar.
10 .
Güneş’e en uzak gezegen
1
- ►
Güneş'e en yakın gezegen
SA
Güneş'e en uzak
Yuvarlanan bir varil gibi
hareket eder
gezegendir.
A ynur
Çıplak gözle görülmesi ancak
Güneş ufkun hemen altınday
ken mümkün olabilir.
A sude
Merkür
Buna göre, hangi öğrencinin söylediği yan
lıştır?
B) Aynur
C) Asude
D) Ayşe
Buna göre, tabloda boş bırakılan 1, 2 ve 3
yerine aşağıda verilenlerden hangisi gel
melidir?
1
■
A yşe
A) Ayfer
3
- ►
Ayşe gezegenler ile ilgili şekildeki tabloyu ha
zırlıyor.
Merkür, M art ve Nisan ayların
da akşam yıldızı, Eylül ve Ekim
aylarında ise sabah yıldızı olarak
görülebilir.
Küçük teleskoplarla bakıldığın- ]
da yoğun, beyaz bir cisim halinde görülür.
Güneş sisteminin en
büyük gezegenidir
2
A) Neptün
2
3
Uranüs
Jüpiter
B) Neptün
Satürn
Mars
C) Uranüs
Jüpiter
Nepton
D) Dünya
Venüs
Uranüs
11. Aşağıdakilerden hangisi, Güneş, Ay, Halley
kuyruklu yıldızı için söylenebilecek bir or
tak özelliktir?
A) Gözle görülebilirler.
8 . Aşağıdakilerden hangisinde verilen bilgi
B) Işık kaynağıdırlar.
yanlıştır?
C) Uyduları vardır.
A) Kuyruklu yıldız aslında bir yıldız değildir.
D) Takım oluştururlar.
B) Göktaşının yeryüzüne düşen parçasına
meteor denir.
C) Yıldız gruplarına takımyıldızı denir.
D) Gezegenler ısı ve ışık kaynağı değildir.
1 2. Güneş sistemindeki gezegenlerin Güneş’e
uzaklıkları astronomi birimi adı verilen bir uzak
lık ölçüsü birimiyle ifade edilir.
Buna göre, bu uzaklık ölçüsü için;
9.
Yandaki tabloda
uydusu ve halka
sı olan gezegen[çözüm |e r j n karşısındaki
kutular boyandı
ğında kutuların
görünümü aşağıdakilerden han
gisi gibi olur?
Uydu
Halka
Ayın Dünyaya
uzaklığıdır.
---------- \
Venüs
Dünya
Dünyanın Güneş'e
uzaklığıdır
F e rh a t
A li 4 ?
Jüpiter
Neptün
Işığın bir yılda
aldığı yoldur.
Ay'ın Güneş'e
uzaklığıdır.
mr
Derya
Buna göre, hangi öğrencinin söylediği doğ
rudur?
A) Ferhat’ınki
B) Ali’ninki
C) Fatih’inki
D) Derya’nınki
Q COŞKU
Cevap
Anahtarı
Cevap Anahtarı
«
£
■
■
i
SİNDİRİM SİSTEMİ
Sırf? Sizde Cevap Anahtarı
1. B
2. C
3. C
4. A
5.C
Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtan
Kazanım Pekiştirme 1
Kazanım Pekiştirme 2 : 1 . Fiziksel (Mekanik) Sindirim : Yapar
Kimyasal Sindirim: Yapar
2. Fiziksel (Mekanik) Sindirim : Yapar
Kimyasal Sindirim: Yapar
3. Fiziksel (Mekanik) Sindirim : Yapar
Kimyasal Sindirim : Yapar
4. Fiziksel (Mekanik) Sindirim : Yapmaz
Kimyasal Sindirim : Yapmaz
Kazanım Pekiştirme 3 : 1. Adım Ağız
Görevim : Çiğneme ile fiziksel sindirimi ve tükürük içerisinde bulunan en
zimlerle karbonhidratlann kimyasal sindirimini gerçekleştirim.
2. Adım Mide
Görevim : Kasılıp gevşemeyle fiziksel sidirimi ve mide özsuyu içindeki
enzimlerle proteinlerin kimyasal sindirimini gerçekleştiririm.
3. Adını: İnce bağırsak
Görevim Yağların fiziksel sindirimini, karbonhidratlar, proteinler ve
yağların kimyasal sindirimi ile sindirilmiş bu besin içeriklerinin
kana emilimini gerçekleştiririm.
4. Adım Yemek borusu
Görevim : Besinleri kaslar yardımıyla ağızdan mideye iletirim.
5. Adım Karaciğer
Görevim Safra sıvısı üreterek ince bağırsağa gönderirim. Burada safra
sıvısıyla yağları küçük parçalara ayırarak (fiziksel sindirim)
yağların sindirimine yardımcı olurum.
6. Adım Yutak
Görevim : Besinleri ağızdan yemek borusuna iletirim.
7. Adım Kalın bağırsak
Görevim : Su, mineral ve vitaminlerin kana emilimini gerçekleştiririm.
Sindirilmemiş besin atıklarını anüse gönderirim.
8. Adım Pankreas
Görevim
içerisinde karbonhidratların, proteinlerin ve yağların kimyasal
sindirimini gerçekleştiren enzimlerin bulunduğu pankreas öz
suyunu salgılar ve ince bağırsağa gönderirim.
1-B
2-B
3-A
4-D
5-B
6-D
7-D
8-C
9-C 10-C 11-D 12-B 13-D 14-D 15-C 16-C
0 COŞKU
Cevap Anahtarı
#
BOŞALTIM SİSTEMİ
S*ra Sizde Cevap Anahtan
6. B
Kazanım Pekiştirme 4 : 1. Adı
: Üreter (İdrar borusu)
Görevi : Böbreklerde oluşan idrarı, idrar kesesine taşır.
2. Adı
: Böbrek
Görevi : Kan içerisindeki zararlı atıkları ve üreyi süzerek idrar hâline getirir.
3. Adı
: Üretra
Görevi : İdrarın vücuttan dışarı atılmasını sağlar.
4. Adı
: İdrar kesesi
Görevi
A
İdrarın belli bir süre depolanmasını sağlar.
/' \
B B 0 Ş A L T
I m) C
K
E
0
D (Ü
R
E
T
E
F
B
G
Ğ (
a
T
I
k
D
R
i
K
L
M
N
i
E
D
Y
K
R
Ö (ü
S T
R
U
V
Y
Z
S' \
A
R
<--- s
A
C
r
ç
) H
B
J
I
Ö
E SP
R
B
A
T
A
R
D
A
M
A
R
Ğ
L
A
R
ş
A
B
C
D
E
i
ş
E
R
L
E
R
Z
I
E (T
r"
F u
Ü ^ KJ
M E)
R
E
T
R
A
G
z
Ü
L
M
E,I J
K
(s
Ü
Kazanım Pekiştirme 6 : 1. Karaciğer atardamarı
5. Böbrek
6. Nefron
2. Karaciğer
7. Üreter
Sıra Sizde Cevap Anahtan
COŞKU
7. D
8. A
E
3. Karaciğer toplardamarı
8. İdrar kesesi
DENETLEYİCİ ve DÜZENLEYİCİ SİSTEMLER
0
R
i
H
>
9. Üretra
4. Böbrek atardamarı
Cevap Anahtarı
|f|
Kazanım Pekiştirme 8 : 1.C
2. D
3. B
4. A
Kazanım Pekiştirme 9 : 1. Merkezi sinir sistemi
5. A
2. Omurilik
6. A
7. D
8. D
3. Omurilik soğanı
9. A
4. Beyin
6. Merkezi sinir sistemi ile organlar arasındaki iletişimi sağlar
9. Böbreküstü
10. Adrenalin
11. Tiroksin
10. A
11. B
12. C
5. Haraket ve denge merkezi
7. İç salgı bezleri
8. Hipofiz
12. İnsülin
m
u m
1-D
2-C
3-B
4-C
5-D
6-B
7-D
8-B
9-A
10-A
11-C
m
m
ı 'c
2‘a
3_d
4_a
5_B
6' b
7_a
8’ d
9'°
1° 'B
11*C
DUYU ORGANLARI ve SİSTEMLERİN SAĞLIĞI
Sıra Sîzde Cevap Anahtarı
Kazanım Pekiştirme 10 : 1.D
{£ )
9. D
2. B
Kazanım Pekiştirme 1 1 : 1 . Fiziksel
3. E
2. Fiziksel
Kazanım Pekiştirme 12 : 1. Karanlık ortam
10. A
4. G
11. C
12. B
6. F
7. C
5. A
3. Fiziksel
4. Kimyasal
5. Kimyasal
2. Işıklı ortam
1-A
2-D
3-C
4-B
5-B
6-A
7-C
8-B
9-C
1-B
2-C
3-D
4-C
5-C
6-B
7-B
8-B
9-B
10-D
11-C
12-A
13-D
füüBI
1-D
2-C
3-B
4-A
5-C
6-B
7-C
8-B
9-C 10-D 11-C 12-D
f f l'ı Y g J
1-B
2-C
3-B
4-A
5-B
6-D 7-D
8-B
9-A 10-A 11-B
1-B
2-B
3-A
4-C
5-D 6-A
7-C
8-B
9-D 10-C 11-A 12-D
1-D
2-D
3-D
4-B
5-B
6-A
7-B
8-B
9-C 10-B 11-B 12-A
1-A
2-A
3-C
4-B
5-C
6-D
7-B
8-C
9-B 10-A 11-A 12-A
1-D
2-D
3-D
4-A
5-A
6-A
7-A
8-D 9-C 10-B 11-C 12-C
1-B
2-B
3-A
4-D
5-C
6-A
7-D
8-D
9-C 10-C 11-D
â t l ı t a i 1-C
2-C
3-B
4-D
5-D 6-D
7-C
8-A
9-A 10-A 11-B 12-D
m u m u
2-A
3-A
4-C
5-D
7-C
8-D
9-B 10-C 11-B 12-D 13-D 14-B 15-D 16-A 17-A 18-A
1-A
6-B
Q COŞKU
Cevap Anahtarı
Kuvvet ve Hareket
UNITE
2. B
Sıra Sizde Cevap Anahtarı
3. B
Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı
Kazanım Pekiştirme 1 : Esnek olan : Paket lastiği, Bulaşık süngeri, Çelik tel, Silgi
Esnek olmayan : Oyun hamuru, Cam macunu, Kek hamuru, Demir çivi
Kazanım Pekiştirme 2:
Kazanım Pekiştirme 3 :
Kazanım Pekiştirme 4 : N, L, M, K
Kazanım Pekiştirme 5 : 0 - 40 N
m
m
a
ı'c
2*c
3_B
4'°
s‘a
7-A
6'°
8-D
9-C
İŞ ve ENERJİ
4. C
Sıra Sîzde Cevap Anahtar?
5. D
7. B
6. D
8. B
9. D
Kazanım Pekiştirme 6 : 1. İş
2. Enerji
3. Kuvvet
Kazanım Pekiştirme 7 : İş yapar : F3, F5
4. Joule
5. Kinetik
6. Potansiyel
Kazanım Pekiştirme 8 : Wx = F.x = 1 0 . 5 = 5 0 J
İş yapmaz: Fv F2, F4
WY = F.x = 5 . 1 0 = 50 J
Wz = F .x = 20.10 = 200 J
i
m
0 COŞKU
1-A
2-C
2. D
3-D
4-C
3. V
5-C
4. D
6-A
5. D
7-B
6. Y
8-D
7. D
9-C
8. V
10-B
11-B
12-D
13-C
14-B
315
r— -—
Cevap Anahtarı
d
(fy
10 C
11. D
12. C
13. D
Kazanım Pekiştirme 10 : 1. yönü
2. enerjiden
8. kaldıraca
3. hareketli
9. Palangalar
Kazanım Pekiştirme 11 : 1. Eğikdüzlem
2. Kama
4. kuvvetten
5. hareketli
6. dişlilerin
7. kama
10. vida
3. Dişli
4. Vida
5. Çıkrık
6. Tekerlek
7. Palanga
8. Vinç
Gizli basit makine : Kaldıraç
Kuvvet
Kuvvet
Kuvvet
Destek
Yük
r Yük
Yük|
iuvvet
Yük
Destell
Bstek
1-D
a
2-A
3-D
4-C
5-D
6-D
7-B
8-B
9-D
10-B
11-A
12-B
ENERJİ ve SÜRTÜNME KUVVETİ
r a Si zd e Cev a p An a h t a rı
(
14 C
1-D
2-C
3-D
4-A 5-C
6-B
1-A
2-B
3-D
4-B
5-C
6-A
7-A
8-C
9-B 10-D 11-C
1-B
2-C
3-C
4-D 5-D
6-A
7-C
8-C
9-B 10-A
CEBB
1-A
2-C
3-D
4-A
5-A
6-C
7-B
8-D
9-D 10-B 11-C
C Q jB E l
1-A
2-D
3-C
4-D
5-C
6-D
7-B
8-D
9-C 10-C 11-C 12-D 13-D 14-D 15-C 16-D 17-D
«
r a
i
Q COŞKU
:
r
Cevap Anahtarı
s
UNITE
1.C
2 C
3. B
4. A
5. D
6. C
7A
I B
9. C
Kazanım Pekiştirme 1 : Nötr,
(-) yüklü,
(+) yüklü,
Kazanım Pekiştirme 2 : 1. İter, 2. Çeker, 3. Çeker
Nötr
+- + +
v®
Yalıtkan
ayak
1-D 2-A
'0
—rr~—1
Yalıtkan
ayak
Yalıtkan
3-A 4-B
5-C 6-A 7-C 8-D 9-B 10-B 11-D 12-D 13-B 14-B 15-C 16-C 17-A 18-D
ELEKTRİK AKİMI NEDİR?
10 A
a COŞKU
I Yalıtkan
ayak
— —
11. B
12. B
13. C
C e v a p A n a h ta r ı
yüklerin
hareket yönü
Akım
(A)
...... " ■
f
l
akım
yönü
______
I.
\
)
akım
yönü
V.
x
&
yüklerin
hareket yönü
Kazanım Pekiştirme 10 : A3 , A2 , A1
3. gerilim,
2
2. ölçüm
3
6
2
3. ölçüm
5
10
2
2
Bağımsız değişken
ıpul sayısı
Sabit tutulan değişken
, sayısı
4. direnç
Bağımlı değişken
5. ohm, a
a
1. ölçüm
Kazanım Pekiştirme 12 : 1. Ampermetre, 2. paralel
2-A
Direnç
(Q)
J
/0 \
1-D
Gerilim
(V)
3-C
4-A
6-B
5-D
j Ampul parlaklığı, akım şiddeti
7-D
8-C
B
17. C
9-A
10-D
11-D
SERİ ve PARALEL BAĞLAMA
14. D
15. C
18 C
19 C
Kazanım Pekiştirme 13 : L, M
/
K, L, M /
K
L, M
Telin bağian- j Sönen
Parlaklığı i Parlaklığı değişdığı noktalar ' ampul f artan ampuf ; meyen ampul
Kazanım Pekiştirme 14 : K, L, M
K -L
K -M
2
t 2 -3
Kazanım Pekiştirme 16 : 1. D
2. D
3. Y
N-M
Hepsi
4. D
5. D
6. Y
K-N
1
Kazanım Pekiştirme 17 : 1. Seri
7. Pil
2. Elektroskop
3. Negatif
8. Akım
2. Direnç
|
f
4. Yıldırım
10. Dünya
1 -3
4
1
4
5. Nötr
6. Geri
11. Amper
1-A
2-D
3-C
4-A
5-D
6-C
7-B
8-A
9-D
10-C
11-A
CEQD
1-C
2-B
3-C
4-D
5-D
6-A
7-C
8-D
9-B
10-B
11-C
d ilim i
1-B
2-D
3-D
4-B
5-B
6-D
7-D
8-C
9-D
10-A
11-B
1-D
2-D
3-D
4-B
5-D
6-A
7-C
8-B
9-B
10-C
11-A
1-B
2-A
3-D
4-A
5-D
6-B
7-B
8-A
9-B
10-B
a ıiıtJ ü i
4
2-3
12. Volt
12-D
13-D
Q COŞKU
Cevap A n a h ta rı
0ÜNİTE
0
Maddenin Yapısı ve Özellikleri
ELEMENTLER ve SEMBOLLER
(J )
1. B
2. C
1. Elementler
1. D
2. V
3. D
a. Al
b. N
c. Ne
Ü!MKİ
c
1-D
2-D
3-A
2. sembollerle
4-B
4. D
3. 02
5. Y
d. C
6. D
e. Ca
5-C
6-C
4. Bakır
t. Ag
7-B
g. S
8-D
h. I
9-B
10-C
11-D
12-C
13-D
14-C
11-A
12-D
13-B
14-D
ATOMUN YAPISI
(î)
3. C
4. D
1 .2
l.atom
1. Y
HIMfefJ
1-C
2-A
2 .6
3 .6
2. proton - nötron
2. D
3-D
3. Y
4-C
4. D
3. katman
5 .Y
5-A
6. Y
6-B
7-B
4. Nötr
5. Bohr
7. Y
8-C
9-A
10-C
ELEKTRON DİZİLİMİ ve KİMYASAL ÖZELLİKLER
5. B
6. D
Mg
12 elektron
Ca
Kazanım Pekiştirme 8 : 1. sekiz
1'°
0 COŞKU
2' D
2. anyon
2. Y
3*D
3. D
4' c
3. oktet
4. D
5*B
4. İyonlar
20 elektron
5. kükürt
5. Y
6‘ D
7*D
8*c
9' B
1° 'B
11-c
12-B
13-D
14-B
(319]
Cevap Anahtarı
#
KİMYASAL BAĞLAR
7. C
Sıra Sizde Cevap A nahtarı
Ölçme ve Değerlendirm e Cevap A nahtan
Kazanım Pekiştirme 10 : 1. İyonik
2. İyonik
Kazanım Pekiştirme 11 : 1. iyonik
2. kovalent
Kazanım Pekiştirme 12 : 1 .Y
C 1 M
a
1
1' °
2. Y
2' B
3‘ D
3. D
3. Kovalent
3. kristalli
4. D
4' B
4. 02
5. Y
5-D
6-D
8-B
7-C
9-D
10-B
11-B
12-D
12-A
13-D
BİLEŞİKLER «e FORMÜLLERİ
8. C
9. B
Kazanım Pekiştirme 13 : 1. molekül
2. formüller
3. D
4. D
4‘ A
5*A
2. D
3. bileşikler
5. D
4. NaCI
6. Y
1’ B
a
2"A
3' D
7"B
8‘ ^
9_c
1°‘ B
11-C
KARIŞIMLAR
Sıra Sizde Cevap A nahtan
»mw in
10 B
11 C
12. A
mmWmxBm
13. B
Ölçme ve Değerlendirme Cevap A nahtan
Kazanım Pekiştirme 16 : 1. Karışımlar
320
2. homojen
3. Çözeltiler
4. elektrolit
Q COŞKU
Cevap A nahtar?
2. Y
Kazanım Pekiştirme 18 : A. Bileşik
1-D
2-D
3. D
4. D
B. Homojen
3-D
4-A
5. Y
C. Elektrolit
5-D
6-A
D. Derişik
7-D
8-C
9-A
10-B
11-B
12-A
13-A
14-D
K
N
14» s e y ıı e i
1-B
1-C
m
f ü
m
1*A
B
1-C
1-C
^ ¡£ 2 2 1
a COŞKU
1-C
2-B
2-C
2_a
3-A
3-C
2-C
4-C
3’c
2-D
2-D
4-B
3-C
5-B
4'c
3-C
3-A
5-B
4-D
4-C
4-A
5-D
6-D
6-D
5'°
5-D
5-A
6-C
7-C
7-C
6‘d
8-A
7-D
9-D
9-D
7_c
6-C
6-D
8-D
8_B
7-A
10-B
11-C
T: İT k
12-D 13-A
14-B
15-B
10-A 11-D 12-A 13-C 14-B 15-C 16-C
9*c
8-B
9-A
ı °'c 11"C 12'B 13*B i4_c i5_c
9-D
10-A
11-B
10-C 11-D 12-C
12-D
13-B
13-D
14-B
14-C
15-B
7-B
8-D
8-B
9-D 10-C 11-A 12-C 13-C 14-D 15-D 16-A 17-B
321
Cevap Anahtarı
(S ÜNİTE
c IŞIĞIN SOĞURULMASI
1
Işık
1. T. > T... > T„
Sıra Sizde Cevap A nahtarı
2. C
2. V
Kazanım Pekiştirme 2 : Işık enerjisi
3. D
4. D
5. Y
6. D
Radyometre -» Hareket enerjisi
7. Y
8. D
9. Y
Kazanım Pekiştirme 3 : 1. Işık enerjisi
Güneş enerjisi -> Güneş pilleri -> Elektrik enerjisi
2. Radyometre
Güneş enerjisi -> Güneş ocağı -> Isı enerjisi
Kazanım Pekiştirme 4 : i M
g n n n
1-A
Ş ifre : DÜNYA
3. Yansıma
4. Güneş
II! L
||. K
2-B
10. D
4-B
3-C
5-B
6-A
7-D
8-D
9-D
.......
BEYAZ IŞIK GERÇEKTEN BEYAZ MIDIR?
( J ) 3. B
C
5. D
II
III
IV
Siyah
Siyah
Kırmızı
Yeşil
Yeşil
Siyah
Mavi
Siyah
I
Mavi selefon :
Siyah
Sarı
Sarı selefon :
Yeşil selefon :
Yeşil
Siyah
Kırmızı selefon:
Kırmızı
Kırmızı
Siyah
Siyah
Kazanım Pekiştirme 6 : İlk eriyen K en son eriyen L buzudur. Çünkü K siyah zeminde, L ise beyaz zeminde durmaktadır.
1-B
a. Sarı
b. Mavi
c. Yeşil
d. Kırmızı
2-B
3-A
Kazanım Pekiştirme 8 : a)K, L, M, N
b) R
4-D
5-A
6-C
7-D
8-C
9-D
10-D
G IŞIĞIN KIRILMASI
Kırmızı Sarı Mor
(£)
6. C
7. B
8. D
Mor en çok, kırmızı en
az kırılır.
Kazanım Pekiştirme 9 : L > K
X>Y
M> N
Kazanım Pekiştirme 10 : a : Gelen ışın
R>P
Kazanım Pekiştirme 11 : Gelme açısı = 60°
Yansıma açısı = 45°
c : Gelme açısı
e : Normal
b : Kırılan ışın
d : Kırılma açısı
Gelme açısı = 40°
Yansıma açısı = 20°
@ COŞKU
Cevap Anahtarı
k
>
H> P
l
P
A
/
X
Kazanım Pekiştirme 1 3 : C = G
R>X
V>U
2. D
3. D
Kazanım Pekiştirme 15 : K - L : Doğru
T>K
Kazanım Pekiştirme 16 : Mor > Yeşil > Kırmızı
K"
H>N
4. V
L* M : Doğru
J> P
5. D
M - K : Yanlış
> B
a
K
6. D
7. D
L - K : Doğru
k|
Kazanım Pekiştirme 17 : K : Mavi, Mor
L : Sarı, Kırmızı
1-D
3-B
2-B
S ıra Sizde Cevap A n ah tarı
4-D
5-A
7-D
6-C
8-A
9-A
10-C
11 A
10. D
Ölçme ve Değerlendirm e Cevap Anahtarı
II.
III.
a.
a.
Kalın kenarlı mercek
Miyop
b.
İnce kenarlı mercek
Hipermetrop
d -
/
F
Soldan sağa
: 1. Mercek
Yukarıdan sağa: 7. Miyop
2. Beyaz
8. Siyah
3. Yakınsak
9. İncekenarlı
I
F
4. Kırmızı
10. Normal
5. Tamyansıma
11. Kırılma
12. Hipermetrop
13. Gelmeaçısı
1-D
2-C
3-C
4-B
5-D
6-C
7-C
8-D
9-C
10-A
1-B
2-B
3-A
4-B
5-C
6-A
7-A
8-D
9-D
10-A
1-A
2-C
3-D
4-C
5-D
6-A
7-C
8-A
9-D
10-C
1-B
2-D
3-C
4-B
5-C
6-D
7-B
8-A
9-D
10-C
« r a m
1-C
2-B
3-A
4-C
5-D
6-A
7-A
8-C
® E JH 1
1-A
2-D
3-B
4-C
5-B
6-A
7-C
8-B
1-C
2-A
3-B
4-C
5-D
6-C
7-B
8-B
â ılıtB I
Q COŞKU
9-C
6. Kamera
Cevap Anahtarı
a
0
UNITE
İnsan ve Çevre
EKOSISTEMLER
2 B
D
Ü !M M 1
1-B
2-A
1-C
a
3-C
4-A
2-B
3-B
5-B
6-A
4-A
7-B
5-C
8-A
9-B 10-A 11 B 12-A 13-D 14-C 15-A 16-B
6-A
7-D
8-C
9-B
10-A
ÇEVRE SORUNLARI ve ETKİLERİ
Sıra Sizde Cevap A nahtan % ( £ )
d IM İÜ M
1-D
2-D
4-C
Kazanım Pekiştirme 1 : 1 Kutup çevresi ekosistemi
Kazanım Pekiştirme 3 : 1.C
■
5-C
2. Deniz ekosistemi
2. Çürükçül bakteriler
2. H
Kazanım Pekiştirme 4 : 1 Etçil tüketiçi
12-A
i
3. D
3-D
Kazanım Pekiştirme 2 : 1 Kedi
11-D
3. F
3. Yılan
4. B
2. Üretici
5. J
6. G
3. Hepçil tüketici
6-C
7-D
3. Çöl ekosistemi
4. Balık
7. E
5. Çiçek
8. A
4. Etçil tüketici
8-A
9-A
4. Orman ekosistemi
6. Tırtıl
9 .1
7. Aslan
10. D
5. Etçil tüketici
6. Otçul tüketici
« W
—
1-B
2-B 3-C
4-A
5-B
G-C
7-C
8*
9-D
1-C
2-A 3-A
4-B
5-A
6-B
7-D
8-C
9-C 10-8 11-C 12-B
1*B
2-B 3-B
4-B
5-C
6-C
7-D
8-C
9-A 10-A 11-A 12-A
1-D
2-D 3-B
4-D
5-D
6-C
7-A
8-B
9-C 10-A 11-C 12-D
mm
1_A 2'a 3‘°
4'°
5*B e'B 7* ° 8-8
9'b ıo*c 11*B 12*°
İü iU U
1-C
2-C 3-C
4-D
5-C
6-D
7-A
8-B
9-D 10-B 11-D 12-C
«
1-D
2-B 3-A
4-A
5-C
6-D
7-D
8-A
9-D 10-C 11-D 12-D
d 2 Ü E B
t™
Q COŞKU
C evap A n a h ta rı
(Tircın»
GOK CİSİMLERİNİ TANIYALIM
1. B
2 Yalnız 1
3. A
4 0
5. D
6. D
Dünya
Kendi ışığını yayar ' Gelen ışıkları yansıtır t Sıcaktır ■Soğuktur
Güneş
/
Dünya
✓
Ay
Halley
/
Kutup yıldızı
Jüpiter
/
1-A
2-A
3-A
4-C
5-B
J
B
6-B
8. A
7-D
8-B
9-B
10-B
1. D
2. D
3. Y
4. D
5. D
6. Y
7. D
8. Y
9. Y
10. D
11. Y
12. Y
11-D 12-C 13-D 14-A 15-C
9, Samanyolu gökadası, Avcı kolu, Güneş sistemi, 3. gezegen
Kazanım Pekiştirme 5 : Evren, Uzay, Gök ada,
Güneş Sistemi
Kazanım Pekiştirme 7 : 2. çeyrek,
0
COŞKU
1. çeyrek,
3. çeyrek,
4. çeyrek
Dolunay
Dünya
Yeniay
(3 2 5 j
Cevap Anahtarı
9
GÜNEŞ SİSTEMİ
S ıra Sizde Cevap A n ah tarı İ ( 2 )
7- B
8. A
9. Samanyolu gökadası, Avcı kolu, Güneş sistemi, 3. gezegen
Bu sorunun birden fazla cevabı olabilir. İkisi
şunlar olabilir.
1 . K : Jüpiter
L : Satürn
M : Uranüs
2. K : Venüs
L : Dünya
M : Jüpiter
Kırmızı gezegen
1 ' B
2 ~A
3 ‘A
5-A
4 ~A
6-C
7-D
8-B
9-B
10-C
\ 'p / 10 Yalnız II 11.1. Uzay araştırmaları, II. Uzay mekiği, III. Uzay istasyonu 12. Hiçbiri
Sıra Sizde evap Anahtarı
Kazanım Pekiştirme 10 : İlk Ay haritasını çizmiştir.
Galileo
Ali Kuşçu’yu İstanbul’a davet eden kendisi de bilgin olan Padişah
Fatih Sultan Mehmet
Kazanım Pekiştirme 11 : l gökyüzünü
2. mercekli / aynalı
6. uydular
Kazanım Pekiştirme 12 : I.Uzay
9. Venüs
m
a m
Ali Kuşçu
Jüpiter’in 4 uydusu olduğunu tespit etti.
3. gözlemevi
4. sondası
5. deneyler
7. Biyosfer-ll
2. Meteor
3. Sonda
10 Galaksi
4. Rasathane
5. Ay
11. Kozmonot
12. Hubble
6. Gelgit
13. Orion
7. Güneş
14. Yıldız
1-D
2-B
3-D
4-D
5-D
6-D
7-A
8-B
9-D
10-C
11-B
1-D
2-A
3-A
4-A
5-A
6-C
7-B
8-C
9-A
10-C
11-C
1-B
2-A
3-B
4-B
5-C
6-C
7-D
8-B
9-B
10-C
11 -A
1-B
2-D
3-A
4-C
5-C
6-A
7-A
8-B
9-D
10-A
11-A
8. Neptün
15. Teleskop
Q COŞKU

7.sınıf coşku konu anlatımı

Transkript

Benzer belgeler

dosyayı indir - Güvenlik Eğitimi, Güvenlik Kursu, Güvenlik Sertifikası

File

Kopernik

Aöf Kavram Şemalı 4350/1 Kodlu Kitap

Kepler`in Üç Yasası

2015 OCAK TUS 41. DENEME SINAVI TEMEL BİLİMLER

2016 HAZİRAN TUS 51. DENEME SINAVI TEMEL

B - My Memur

TC MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI Hayat Boyu Öğrenme

Kepler Yasaları

Prof.Dr. Burhan KACAR

2015 Yılı Aday Memur Hazırlayıcı Eğitim Örnek Sorular 1

periyodik sistem

atom fiziği-2 - Fizik Evreni

H - Prof. Yusuf Yagci

periyodik sistemin tarihçesi

biyokimyasal(ilaç)tedavisine alternatif biyofiziksel terapi yöntemleri ıı

FOTOVOLTAİK GÜNEŞ GÖZELERİ VE GÜÇ - Solar

İstanbul Üniversitesi SOCRAT

timaş okul öncesi planlar